ODRŽIVO URBANISTIČKO PLANIRANJE - …enerese.np.ac.rs/documents/tm/tm_200120163.pdf · • Nova...

Mr Dragica Arnautović Aksić,

dipl.ing.arh.

Doc. dr Gordana Tica,

dipl.ing.maš

ODRŽIVO URBANISTIČKO

PLANIRANJE

SADRŽAJ

1. Uvod .................................................................................................................................................................... 5

2. Pravni i zakonodavni okvir u EU .................................................................................................... 6

3. Održivo korištenje zemljišta, urbane forme i bioklimatska arhitektura ........ 9

4. Zelene javne površine/ Urbano zelenilo .............................................................................. 17

5. Saobraćaj .......................................................................................................................................................... 19

6. Korištenje voda (vodovod i kanalizacija) ........................................................................... 20

7. Zbrinjavanje otpada, zagađenje bukom i kvalitet vazduha ................................... 27

8. Snabdijevanje energijom i OIE ..................................................................................... 32

9. Održiva ekonomija ............................................................................................................................... 42

10. Indikatori održivosti ................................................................................................................................. 43

11. Primjeri realizovanih održivih urbanističkih cjelina ....................................................... 44

12. Literatura .......................................................................................................................................................... 58

ODRŽIVO URBANISTIČKO PLANIRANJE

3


5


1. UVOD

Pojam održivi razvoj počinje da se koristi od 1987. godine, kada je Svjetska komisijaza okolinu i razvoj, tzv. Brundtlandova komisija, u svom izvještaju predstavila novipojam održivog razvoja, kao „razvoja koji zadovoljava potrebe današnjice, a pritomne ugrožava potrebe budućih generacija“.

Na konferenciji Ujedinjenih nacija o okolini i razvoju (United Nations Conferenceon Environment and Development – UNCED) u Rio de Janeiru 1992. razmatratni susve veći problemi u vezi sa pitanjima razvoja i okoline na lokalnom i globalnom nivou,te donesei ključni dokumenti Deklaracija i Agenda 21(Akcioni program za 21.vijek), koji daju snažni podstre načelu održivog razvoja.

Pojam održivog urbanističkog planiranja pojavljuje se nakon Konferencije u Riju ine postoji međunarodno priznata definicija, već se ona izvodi iz šireg pojma održivirazvoj.

„S obzirom na karakter prirodne sredine, s jedne strane, i svih čovjekovih aktivnosti,s druge, sistem planiranja prostornog razvoja i sistem kontrole prostornih procesaubrajaju se danas u glavne instrumente primene principa održivog razvoja“ (Spasić,2005)

Po prof. Stojkovu „Održivi grad je onaj grad koji, ukolopljen u prirodno okruženje,uzima od prirode onoliko koliko joj uzvraća i emituje onoliko negativnih efekata prekosvojih granica koliko dozvoljavaju zajdnički utvrđeni kapaciteti područja koje gaokružuje“ (Stojkov, 1998)

Nakon Konfrerencije u Rio de Žaneiru održane su brojne konferencije na

Slika 1. Današnji industrijski sistem – linerani tok resursa (Izvor: Wennersten, 2011)


6

međunarodnom nivou, u organizaciji Ujedinjenih nacija, a od svih treba istaći Opštuskupštinu Ujedinjenih nacija održanu 2000. na kojoj je usvojena Milenijska deklaracija(United Nations Millennium Declaration), politički dokument Ujedinjenih naroda za21. stoljeće. Ovom deklaracijom utvrđeni su ciljevi razvoja (Millennium Developmentciljeva Goals - MDGs) na područjima od interesa za međunarodnu zajednicu teaktivnosti koje treba da doprinesu njihovoj realizaciji. Sve države članice Ujedinjenihnacija obavezale su se da će te ciljeve ostvariti do 2015. godine.

Načelo održivog razvoja dobijaa snažnu političku podršku i na Svjetskom sastankuna vrhu o održivom razvitku (World Summit on Sustainable Development – WSSD),održanom 2002. godine u Johannesburgu.

Konferencija Ujedinjenih naroda o održivom razvoju (United Nations Conferenceon Sustainable Development - UNCSD) ‘Rio+20’, održana 2012. godine u Rio deŽaneiru, postavila je sveobuhvatni okvir za održivi razvoj. Jedna od najznačajnijihodluka Konferencije je definisanje budućih Ciljeva održivog razvoja (SustainableDevelopment Goals – SDGs), koji će uključivati tri dimenzije održivog razvoja –privrednu, socijalnu i okolinsku, te koji treba da se nadovežu na razvojne politikesadržane u Milenijskim razvojnim ciljevima (MDGs) i predstavljati globalnu razvojnuagendu za razdoblje poslije 2015. godine.

Evropske zemlje prihvataju sve međunarodne deklaracije donesene na nivou UN isvjetskom nivou, ali donose i na evropskom nivou brojne deklaracije, odluke i politikekojima dalje razvijaju pojam održivi razvoj i njegovo provođenje u državamačlanicama.

Ugovorom iz Amsterdama promovisanje održivog razvoja postaje jedan odtemeljnih ciljeva Europske unije. Nakon revizije Gothenburške strategije održivograzvoja iz 2001., Evropska unija je 2006. godine prihvatila revidiranu Strategijuodrživog razvitka za proširenu Europu. Strategija je usmjerena na potrebu postupnepromjene sadašnjega neodrživog načina proizvodnje i potrošnje te integrisanogpristupa u izradi smjernica i politika, s naglaskom na potrebi za solidarnošću ijačanjem partnerstva. Opšta dokumenta donesena na nivou EU potrebno je da seprenesu u legislativu članica država, i počnu da provode.

O održivosti može se voditi računa na više nivou prostora – od globalnog, prekonacionalno, regionalnog, pa sve do lokalog nivoa jedne zgrade.

2. PRAVNI I ZAKONODAVNI OKVIR U EU U OBLASTI

ODRŽIVOG PLANIRANJA GRADOVA

Kao prilog radu daje se pregled najvažnijih međunarodnih sporazuma, konvencijai evropskih polaznih povelja kojima se regulišu različita pitanja održivog razvoja.

2.1. Međunarodni sporazumi i konvencije

Ramsarska konvencija (Convention on Wetlands of International Importance •Especially as Waterfowl Habitat, Ramsar, 1971); Konvencija UN o biološkom diverzitetu (Rio de Janeiro, 1992);•Okvirna konvencija UN o klimatskim promjenama (UNFCCC, Rio de •Janeiro, 1992);Konvencija o vrstama koje migriraju; •Pariska konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine; •Evropska konvencija o zaštiti arheološkog nasljeđa; •Konvencija o zaštiti arhitektonskog nasljeđa Evrope; •Arhuska konvencija o pristupu informacijama, učešću javnosti u donošenju •odluka i dostupnosti pravosuđa u oblastima koje se tiču životne sredine (Aarhus, 1998);Konvencija o prekograničnom uticaju (ESPOO); •Konvencija Savjeta Evrope o vrijednosti kulturnog nasljeđa za društvo; •Sporazum o formiranju energetske zajednice; •Evropska konvencija o predjelu; •Preporuka o promovisanju turizma radi unapređivanja kulturnog nasljeđa kao•faktora održivog razvoja (REC,2003); Preporuka br. R (91) 13 o zaštiti arhitektonskog nasljeđa 20. vijeka; •


7

Slika 2. Sistem prostornih granica (Izvor: Wennersten, 2011)

Rezolucija o kulturnom nasljeđu kao faktoru održivog razvoja;•Rezolucija o kulturnog nasljeđu kao faktoru izgradnje Evrope. •

2. 2. Međunarodne polazne povelje

Perspektive evropskog prostornog razvoja, referentni dokument koji se od•nosi na prostorno planiranje i prostorni razvoj Evropske unije, sa ciljem stvaranja uslova za uravnotežen i održiv razvoj njene teritorije (ESDP, Postdam, 999);Strategija prostorne integracije centralne, istočne i jugoistočne Evrope •(VISION PLANET, Beč, 2000);Agenda 21 (Rio de Janeiro, 1992);•Nova atinska povelja (1998);•Evropska povelja o regionalnom i prostornom planiranju (SEMAT, Strazbur,•1983);Vodeći principi za održivi prostorni razvoj evropskog kontinenta – usvojeni •na sednici Evropske konferencije ministara odgovornih za regionalno planiranje (SEMAT, Hanover 2000);Venecijanska povelja (Venice charter, International Charter For The •Conservation And Restoration Of Monuments And Sites,ICOMOS, Venice, 1964);Vašingtonska povelja (Charter For The Conservation Of Historic Towns And •Urban Areas, ICOMOS, Washington, 1987);Nara dokument o autentičnosti (The Nara Document on Authenticity, •ICOMOS, 1994); Povelja o konzervaciji dobara od kulturnih vrednosti (Charter For The •Conservation Of Places Of Cultural Heritage Value, ICOMOS New Zealand, 1992);Bura povelja (Burra charter, The Australia ICOMOS charter for the •conservation of places of cultural significance, Burra, 1999);Principi analize, konzervacije i strukturalne restauracije arhitektonskog •nasleđa – (Principles for the analysis, conservation and structural restoracion of architectural hertige, ICOMOS, Zimbabwe, 2003);Povelja o narodnom graditeljskom nasleđu (ICOMOS, Meksiko, 1999);•Evropska gradska povelja (Strasbur, 1992);•Lajpciška povelja o održivim gradovima evrope (Leipzig, 2007);•Teritorijalna agenda EU (2007).•


8

3. ODRŽIVO KORIŠTENJE ZEMLJIŠTA, URBANE FORME I

BIOKLIMATSKA ARHITEKTURA

Održivost podrazumijeva da grad funkcioniše na način da osigura dugoročniopstanak, da zadrži kvalitet života stanovnika i istovremeno osigura zaštitu životnesredine. Kvalitet života čine efikasan i dostupan transport moguć za sve, radna mjestau blizini stanovanja i komunikacija, razvijena kultura, tolerancija i različitost,ekonomska sigurnost, a sve uz zaštitu prirodnih resursa, odgovornu potrošnju(ponovna upotreba i reciklaža).

Potrebno je usvojiti politiku korišćenja zemljišta koja će smanjiti naše potrebe zaprevozom i da se suočimo sa tim potrebama na energetski učinkovitiji način. Gradovisa niskim stepenom „automobilske zavisnosti“ više su centralizovani, imajuintenzivniju upotrebu zemljišta (više ljudi i više radnih mjesta po jedinici površine,više javnog prevoza, više šetanja i upotrebe bicikla). Ljudi koji žive u gušće naseljenimmjestima su manje zavisni od automobila, te takve zajednice imaju čišći vazduh ivodu i više zaštićene otvorene površine.

Problemi koji se javljaju kod gradova sa malim stepenom gustine naseljenosti irazuđenog rasporeda su ekološki i socijalni problemi kod takvog korišćenja zemljišta:

Visoke emisije gasova zbog povećanog broja automobila po stanovniku;•Visok stepen korištenja vode po stanovniku (navodnjavanje zemljišta);•Visoki zahtjevi zemljišta (npr. popravke puteva su češće u gradovima sa nižom•gustinom naseljenosti);Područja niže gustine imaju dvostruko veće oborinsko zagađenje od područja•sa srednjom gustinom naseljenosti;Visok stepen energije za grijanje (nedostatak zajedničkog sistema);•Loše stope recikliranja otpada, najviše zbog troškova prikupljanja istog;•Visoki troškovi infrastrukture (putevi, cijevi, stubovi, komunalije);•Visoki troškovi socijalne infrastrukture (npr. potreba za automobilom da bi se•sudjelovalo u društvenom životu).

Planirati održive gradove znači:Pažljiv odabir terena za građenje;•Kompaktna forma grada, efikasno korišćenje zemljišta;•Mreža međusobno povezanih sekundarnih gradskih centara;•Zone sa mješovitim sadržajima;•U širim zonama gradova omogućiti mješovito korišćenje zemljišta za razvoj •malog biznisa, veća raznovrsnost tipova stanovanja, vlasništva i cijena, te većaponuda prostora za okupljanja i zabave koje će koristiti lokalno stanovništvo iljudi koji tu rade;Centre učiniti atraktivnijim za život i rad;•Izbjeći formiranje gradova po tipu da su određeni dijelovi napušteni u toku •dana ili noći, treba kombinovati;


9

Planska izgradnja i uređenje dijelova gradova – naselja, radi većeg komfora i•privlačenja potencijalnih stanovnika, za razliku od sadašenjg “razuđenog” ulaganja – istovremeno pomalo ulaganja u različita periferna naselja, te nemogućnost da se za kraće vrijeme dostigne viši nivo komfora stanovanja;Veća gustina stanovanja ili u nekim slučajevima pretjerane gustine manja;•Povećati broj dostupnih stanova u odnosu na broj zaposlenih;•Pravilan izbor orijentacije novoplaniranih ulica u odnosu na orijentaciju terena;•Tipologija građenja – postizanje većih gustina u urbanim područjima (tipologija•građenja: veća primjena kuća u nizu, kojima se omogućava postizanje odličnihuslova komfora, a istovremene uštede u energiji, ali i u izgradnji infrastrukture,manjim transportnim troškovima, i dr.;Pravilna orijentacija zgade radi korištenje pasivnog sunčevog zahvata zimi, i s•prečavanja pregrijavanja ljeti;Bolji standardi energetske efikasnosti zgrada;•Transport po cijelom gradu, mreža biciklističkih staza, manje korišćenje •zemljišta, veća pristupačnost i kvalitetni javni transport, zabrana kretanja vozilima koja nisu neophodna;Koridori otvorenih površina;•Veći broj lokalnih otvorenih prostora;•Povećanje površina namijenjenih pješačkom saobraćaju, bolja povezanost •pješačkih i biciklističkih staza;Pravilno ozelenjavanje (više rastinje se sadi na južnoj strani, listopadno)•

Ekolozi su ustanovili da razuđenost (bijeg ljudi u predgrađa) uništava ruralne sredinei pogoršava se kvalitet vazduha zbog prigradskog saobraćaja. Troškovi razuđenostisu premašili prednost življenja u prigradskim područjima (niske stope poreza), manjeje socijalne povezanosti. Veći su troškovi zaštite okoline, prirodnog korišćenjazemljišta i razne vrste ličnih troškova.

Potrebno je promijeniti poresku politiku – povećanjem poreza u ruralnim sredinamabi se ljudi privukli da grade bliže centru, čime bi se smanjili troškovi infrastrukture(izgradnja puteva, vodovoda, kanalizacije, toplovoda, i dr.). Mjesta stanovanja trebada su što bliže mjestu rada i usluga, a urbana politika na ovome zasnovana mora daobuhvati i energetsku komponentu (Pucar, i dr, 1994).

Kao značajan elemant održivog urbanističkog planiranja su zahtjevi za energijomkoja je potrebna na nivou zgrade, a koji zavise od šest osnovnih faktora:

klima područja na kojem je zgrada;•urbanistički uslovi (karakterisitke lokacije i uslovi okruženja);•oblik zgrade;•broj korisnika i način korištenja zgrade;•projekat i izgradnja zgrade;•izvori energije koji se koriste u zgradi, tip i kvalitet opreme.•


10

a) Izbor i planiranje lokacije

„Urbanističko planiranje treba da bude usko povezano sa prirodnim uslovima i daobuhvati pažljivu procenu uticaja izgradnje na okolne prostore” (Pucar, i dr., 1994).Prilikom izbora lokacije moraju se, prije svega, dobro poručiti uslovi klime naposmatranom području, kao i uži mikroklimatski uslovi.

Pri izboru lokacije bitni faktori o kojima treba voditi računa jesu (prema Pucar, i dr1994):

konfiguracija terena;•orijentacija;•izloženost vjetru;•međusobni odnosi zgrada;•plan uređenja terena i nivelacioni plan;•međuzavisnost sistema grijanja i urbane sredine;•zagađenje i kvalitet vazduha.•


11

Slika 3. Bioklimatski faktori planiranja (Izvor: Pucar, i dr, 1994)


12

Slika 4. Planiranje naselja veće gustine na osnovu bioklimatskih principa (Izvor: Pucar i dr, 1994)

Slika 5. Primjeri pravilnog inepravilnog izbora lokacije zgrade

(Izvor:http://www.europeanpassivehouses.org)

Radi optimalnog korištenja uslova lokacije u smislu energije treba:Koristiti južnu orjentaciju zgrade za pasivno solarno grijanje; •Uključiti zasjenjivanja ljeti radi prevencije prekomjernog zagrijavanja;•Izbjegavati smještanje zgrade na sjenovita mjesta kao što su sjeverne padine •ili sjeverne strane iza guste šume ili visokih zgrada;Voditi računa o kompaktnosti zgrada: visoke zgrade u poređenju sa nizom kuća•dozvoljavaju približno 10% manju potrošnju energije za grijanje;Koristiti krovne površine za aktivne solarne sisteme (optimalno postavljanje •solarnih panela na jugu);Izbjegavati prekomjerno zasjenjivanje susjednih kuća više od 50% južne fasade•na dan 21. decembar u 14:00.


13

Slika 6. Izbor optimalne lokacije zgrade(Izvor: http://www.europeanpassivehouses.org)

Slika 7. Upadi sunčevog zračenja zimi i ljeti (Izvor: http://www.europeanpassivehouses.org)


14

Slika 8. Korištenje pasivnog sunčevog zračenja pravilnim projektovanjem strehe – ljetiizbjegavanje, a zimi korištenje (Izvor: http://www.europeanpassivehouses.org)

Slika 9. Korištenje pasivnog sunčevog zračenja zimi, a ljeti izbjegavanje pravilnom orijentacijom i oblikovanjem strehe (Izvor: http://www.europeanpassivehouses.org)

Slika 10. Razmak između zgrada zavisan od orijentacije zgrada (Izvor: Pucar i dr, 1994)

Njemački propisi, tzv. LAG smjernice, određuju minimalan razmak između zgradau cilju obezbjeđivanja dovoljne osunčanosti:

Promjena oblika tijela utiče na veličinu omotača zgrade:


15

Slika 11. Minimalne udaljenost susjednih zgrada, radi dovoljne osunčanosti, prema LAGsmjernicama – Njemačka (Izvor:www.eihp.hr)

Slika 12. Fenomen prostiranje vjetra u urbanističkom planiranju (Izvor: Pucar i dr, 1994)

Slika 13. Zavisnost oblika zgrade i površine njenog omotača (Izvor: http://www.eihp.hr)

Raščlanjivanje tijela zgrade utiče na povećanje površine omotača zgrade:

Zavisnost faktora oblika zgrade i potrebne debljine toplotne izolacije

FAKTOR OBLIKA f0 Fo = A/ Ve (m¯ ¹)Ao = površina omotača (m²) Ve = grijana zapremina (m³)


16

Slika 14. Zavisnost oblika zgrade-raščlanjenosti i površine njenog omotača (Izvor: http://www.eihp.hr)

Slika 15.: Zavisnost faktora oblika zgrade i potrebne debljine izolacije (Izvor: http://www.eihp.hr)

4. ZELENE JAVNE POVRŠINE/ URBANO ZELENILO

4.1. Zelene javne površine – urbano za zelenilo

U prostornom planiranju, sistem gradskih zelenih površina predstavlja skuprazličitih kategorija gradskog i prigradskog zelenila, racionalno raspoređenih nateritoriji grada, povezanih kako međusobno tako i sa vangradskim vegetacionimcjelinama.

Sistem zelenih površina je u neprekidnoj i dinamičkoj interakciji sa izgrađenomstrukturom grada. Raznovrsne uloge zelenila (zdravstvena, socijalna, estetska,kulturna, edukativna, rekreativna itd) unapređuju kvalitet života u gradu. Da bi biledostupne stanovnicima grada, zelene površine treba da budu dobro uklopljene iravnomjerno raspoređene u tkivu grada. Iz ovog razloga je veoma važno da se krozbolje integrisanje zelenila u urbano tkivo dovede do njegove snažnije pozicije, asamim tim do njegovog očuvanja i unapređenja.

Uloga pejzažne arhitekture u uređenju prostora je veoma velika. Više od 500lokalnih vlada širom Evrope potpisalo je Aalboroške obaveze (Aalborg Commitments)kao dio kampanje za održive gradove.

Zelene površine su multifunkcionalan resurs koji podiže kvalitet života zajednice ipodržava njenu održivost. Značaj zelenih gradskih površina u procesu očuvanja zdraveživotne sredine i zdravlja ljudi je veliki. One u obliku park-šuma i parkova prirodeapsorbuju veliku količinu ugljen-dioksida iz atmosfere, u određenom procentu utičuna vlažnost vazduha i temparaturu, sprečavaju eroziju tla, važne su za očuvanjebiodiverziteta i slično.

Gradski parkovi, iako manjih razmjera, takođe imaju svoju ulogu u očuvanju životnesredine tako što eliminišu ugljen-dioksid iz atmosfere i smanjuju buku koju stvarasaobraćaj. Sa svojim raznovrsnim drvećem i drugim rastinjem, sa vodenimpovršinama, koje su najčešće prateći element, ovakve površine imaju i estetskudimenziju koja igra važnu ulogu u kreiranju pejzaža. Zelene površine mogu biti izaštita, na primjer mogu odvajati rezidencijalnu od industrijske zone.

Kada je riječ o zelenim javnim površinama u okviru održivog urbanističkogplaniranja, potrebno je voditi računa o tome:

da su zelene površine ravnomjerno raspoređene na teritoriji urbanog područja;•da postoji povezanost urbanih zelenih prostora između grada i okolnog •predjela;da u okviru gradskog tkiva zelene površine budu povezane u vidu zelenih •transverzala, kako bi se ublažio efekat toplog urbanog ostrva, tj. smanjio negativni uticaj povišenih ljetnjih temperatura na zdravlje ljudi;da se koriste različite forme zelenila prilikom planiranja (drvoredi, pojedinačna•stabla, parkovi i vrtovi, zelene zone i zaštitno zelenilo, cvjetni parteri, krovnozelenilo u vidu “zelenih” krovova, vertikalno zelenilo, privatne zelene površine


17

te prirodne i poluprirodne zelene površine kao što su: manje šume, travnjaci, močvare, obale rijeka i jezera);da su nivo ozelenjenosti i stepen ozelenjenosti na zadovoljavajućem nivou;•da javne zelene površine imaju multifunkcionalni karakter;•da se obrati pažnja na optimalnu dostupnost zelenih i rekreativnih površina na•cijeloj teritoriji urbanog područja.

4.2. Urbana poljoprivreda kao nosilac održivog razvoja gradova

Osnovna karakteristika urbane poljoprivrede jeste lokalna proizvodnja hrane zalokalnu upotrebu – zatvoren sistem snabdijevanja u okviru lokalne zajednice kojipruža mnoge prednosti: rekultivacija neuređenih gradskih površina, zapošljavanjestanovništva, više hrane i zdravija ishrana, povećanje ekonomske moći grada injegovih stanovnika i jače veze među stanovnicima. Urbana poljoprivreda je najčešćepovezana sa hortikulturom i zasadom drveća sa voćem. Uobičajen način gajenja jebiointenzivan metod – način uzgajanja da se na što manjoj površini proizvede što višezdrave hrane. Cilj ovog metoda je dugoročna održiva poljoprivreda na principuzatvorenog sistema. Lokalno uzgajanje hrane pospješuje ekonomiju gradova iekonomski položaj lokalnog stanovništva. Urbana agrokultura u velikoj mjeridoprinosi, kako kvalitetu hrane koja je uzgajana u lokalnoj klimi za lokalnostanovništvo, tako i bezbjednosti hrane koja za daleko kraće vrijeme dolazi dokorisnika. Naime, danas je za svaki proizvod prosjek dužine transporta 2 000 km, pričemu se oslobađaju štetni gasovi, te urbana poljoprivreda ima i veliki ekološki značaj.Postoji i staro mišljenje da ništa nije ukusnije od plodova iz sopstvene bašte. Iako jeriječ o subjektivnoj tvrdnji, činjenica je da se sigurno zna šta se koristi za proizvodnjuhrane, što nikada nije slučaj sa hranom koja se kupuje u supermarkertu. Naravno,zemljište u gradovima može biti zagađeno putem vazduha, padavina, otpadnih vodaitd. Međutim svako zemljište se može testirati na prisustvo opasnih materija i postojenačini za rješavanje problema ove vrste od zasada biljaka koje će zemljište prečistiti,do većih zahvata poput izolacije plodnog sloja zemlje od kontaminiranog zemljišta.

Ukoliko se gradovi budu planirali u skladu sa konceptom lokalne proizvodnje hrane,prednosti postaju još brojnije: pozitivno utiče na klimu, otvara se mogućnost zaakumulaciju i prečišćavanje atmosferskih voda koje mogu da služe za navodnjavanje,umanjuje se efekat vrelih ostrva, smanjuje se zagađenje vazduha i unapređuje kvalitetživotne sredine.


18


19

5. SAOBRAĆAJ

Pojavom automobila, krajem XIX vijeka, njegova upotreba je bivala svakim danomsve veća i češća, tako da u XXI vijeku imamo evidentnu zavisnost svakog čovjeka oautomobilu. U razvijenim zemljama već je dostignut stepen motorizacije 2–4stanovnika na jedan putnički automobil, u srednje razvijenim zemljama stepenmotorizacije je 4–12 st./pa sa tendencijom porasta. S obzirom na to da se nivosaturacije dostiže već pri stepenu motorizacije 1,6-2 st/pa i da je od ukupne emisiještetinih gasova u atmosferu najviši procenat upravo od transporta, jasno je da sepodrška putničkom automobilu kao prevoznom sredstvu mora ograničiti, apovećanjem transportnih modova koji su održivi i nemaju toliki negativan uticaj naživotni prostor i život čovjeka. Pod tim se misli na javni gradski prevoz, upotrebubicikla kao prevoznog sredstva koje je optimalno za sve dužine putovanja cca 5 km ipješačenje. S obzirom na to da su pješačenje i biciklizam ujedno i sportsko-rekreativnediscipline koje poboljšavaju opšte zdravstveno stanje čovjeka i povećavaju njegovuproduktivnost u svakodnevnim obavezama, potrebno ih je promovisati kao glavninačin prevoza za gradska kretanja, posebno u gradovima srednje veličine i manjimgradovima. U prilog pješačenju i biciklizmu ide i ekonomski faktor, jer su ubjedljivonajjeftiniji ili besplatni vidovi transporta.

Da bi se ovisnost čovjeka o automobilama počela smanjivati, a društvo više koristiloodržive vidove transporta, održivost sama po sebi mora biti politika vodilja lokalnihzajednica na prvom mjestu, ali i cijele države kada su u pitanju čovjek i prostor.

Održivi transport se u svakodnevnicu može uvesti kroz četiri stadijuma:1. Podizanje svijesti stanovništva o štetnom uticaju velikog stepena motorizacije

na životnu sredinu (velika emisija štetnih gasova, preokupiranost gradskih površina parkinzima, saobraćajnicama, smanjena površina zelenila i pješačkihzona...) i zdravlje čovjeka (smanjena fizička aktivnost povećava gojaznost, probleme sa pritiskom, kičmom...);

2. Definisanje svih mogućih sredstava, mjera i načina na koje se održivi transport može uvesti u čovjekov život, uz obaveznu uključenost stanovništvai javnosti u traženje rješenja problema;

3. Sprovođenje sredstava, mjera i načina iz tačke 2.;4. Praćenje, odnosno monitoring nad sprovedenim aktivnostima i mjerenje

konkretnih rezultata.

Slike 16. i 17. Bicikl (lijevo)i brza laka željeznica – održivi transport (desno)

Potrošnja energije u saobraćaju je velika, i na nivou EU iznosi oko 28%.Smanjivanje potrošnje energije na nivou planiranja prostora može biti postignuto(Pucar i dr., 1994):

povećanjem gustine stanovanja;•koncetrisanjem razvoja;•približavanjem mjesta rada i mjesta stanovanja i rekreacije;•stvaranjem uslova za energetski efikasan transport prostornom organizacijom•naselja, saobraćajnim propisima, i dr;davanjem prednosti brzom željezničkom saobraćaju u odnosu na avionski;•stvaranjem pješačkih i biciklističkih zona;•istraživanjem i širom primjenom sredstava komunikacija, koje omogućavaju •rad kod kuće, i dr.

Promjene navika stanovništva - novi vidovi zajedničkog korištenja vozila, korištenjerent-a kar usluga na sate, a ne na dane, korištenje iznajmljivanja bicikala organizovanona nivou grada i slično, mogu značajno da doprineseu manjim emisija štetnih gasova,i održivom funkcionisanju gradova.

6. KORIŠTENJE VODA (VODOVOD I KANALIZACIJE)

Budućnost modernog i održivog urbanističkog planiranja je „zeleni grad”, a u prilogtome ide i činjenica da su Ujedinjene nacije 2014. godine pokrenule dvogodišnjuakciju borbe za „zeleni grad”.

Postoji jedna poznata teza koja kaže: „Čovjek vijekovima mijenja krajolik u komeživi, pa tako urbanizacijom istog krajolika stvara nepropusnu membranu koja nedozvoljava vodi da odradi svoj normalni proces.”

Jasno je da je složen zadataka istovremeno dostići sve ciljeve „zelenog grada”, tj.istovremeno planirati:

Održivo planiranje stambenih, javnih, komercijalnih i svih drugih zgrada;•Održivo planiranje saobraćajnica;•Održivo planiranje podzemnih kanala;•Propusne parking površine i saobraćajnice;•Rješenja za vertikalne bašte;•Rješenja za krovne bašte;•Prikupljanje vode uključujući kišnicu, tj. sve atmosferske vode i korištenje •prikupljene vode;Verikalno i horizontalno hidrostatsko rasterećenje u podzemnim objektima;•Mehaničku zaštitu hidroizolacionih sistema u podzemnim objektima;•Održive projekte sportskih terena, sa ponovnim korištenjem vode i efikasnu •drenažu;Sisteme za iskorištavanje prečišćenih otpadnih voda.•


20

Koje su prednosti „zelenog grada“:Veća proizvodnja potrebnog kiseonika;•Veća apsorpcija i transformacija sunčevih zraka i svjetlosti;•Smanjenje temperature;•Smanjenje toplote zgrada;•Stvaranje velikih površina koje zadržavaju vodu;•Prikupljanje i zadržavanje atmosferskih voda;•Smanjenje gubitaka atmosferskih voda i drenaža;•Smanjenje troškova za energiju;•Stvarnje uslova za prirodnu okolinu.•

Kako iskoristiti upotrebljene vode radi boljeg očuvanja prirode i vode u raznimuslovima? Potrebno je omogućiti maksimalno iskorištenje zemljišta i istovremenozadovoljiti zahtjeve da se što manje zagađuje okolina. Sve ovo moguće je ostvaritipreko postojećih sistema za prikupljanje atmosferske vode u naseljenim područjima,koji viškove voda ispuštaju u kanale iz kojih se voda dalje ispušta u recipijent, rijekuili sl. Ovim načinom moguće je riješiti povećanu gustinu naseljenosti.

Kako iskorisiti vodu sa saobraćajnica, parking površina i krovova u naseljenimmjestima? Voda se prikuplja podzemnim kanalima do određenih separatora. Na ovajnačin voda se skuplja na licu mjesta, sprema za kasnije korišćenje ili infiltirta upodzemne rezervoare iz kojih se kasnije može crpiti i koristiti.

Probleme atmosferske vode koje se zadržava na saobraćajnicama treba riješiti tamogdje i nastaju. Sakupljene površinske vode sa saobraćajnica ne treba transportovatikanalima do glavnog recipijenta, nego je potrebno planirati manje, tzv. lokalnesabirnike vode, tako da se atmosferska voda može infiltrirati i time vratiti u podzemnevode na kontrolisan način, ili reciklirati za potrebe navodnjavanja zelenih površina.Na ovaj način omogućeno je upravljanje vodom po cijeloj dužini sistema. Višakatmosferske vode sa saobraćajnica se odmah infiltrira u zemlju, čime se smanjujeopterećenje na postojeću infrastrukturu i poplave na urbanim područjima. Smanjujese i mogućnost erozije, jer se voda infiltrira na izvoru. Voda se prečišćava, sladišti ireciklira na licu mjesta za razne potrebe. Skladištenje vode se dešava ispod zemlje,ne dolazi do stvaranja stajaće vode, jezera, bara ili kanala u kojima može doći dorazvijanja raznih bolesti. Takođe, oko planiranih objekata ne dolazi do stvaranjaotvorenih drenažnih otvora koji su pogodni za razvijanje raznih bolesti i štetočina.

Kako iskoristiti zagađenu atmosfersku vodu, tj. kako zagađenu atmosfersku vodupretvoriti u čistu? Svakodnevno se dešava da se ogromne količine atmosferskih vodaizbacuju kroz drenažne sisteme i završavaju u kontaminiranim prirodnim vodotocimau kojima se nalazi velika koločina zagađivača.

Potrebno je planirati sistem sa ponovnim korištenjem atmosferskih voda koji filtirirai skladišti čistu vodu u veliki podzemni spremnik. Ovo se postiže prikupljanjem viškaatmosferske vode kroz površinu saobraćajnice, infiltrira u novi kanal i kroz isti vodase transportuje do određenog spreminka koji se nalazi ispod travnate površine. Vodase preko pumpe i raspršivača ponovo koristi za sistem navodnjavanja, npr. parka ilineke druge travnate površine. Čista voda osigurava duži vijek trajanja sistema za


21

navodnjavanje i manju potrebu za održavanjem. Višak prečišćene vode se prelijeva iodlazi u postojeće pjeskovito tlo i tako se nadopunjavaju prirodne rezerve podzemnihvoda.

Ovaj sistem je ekološki održivo rješenje koje zamjenjuje staru rimsku tehnologiju.Cijevi, odvodni jarkovi i sabirne jame koje je jako teško održavati i koje sadrže velikekoličine zagađivača, više nisu potrebne za upravljanje sistemima za odvođenjeatmosferskih voda.

6.1. Sistem ekoloških kanala za vodu

U našim gradovima još egzistiraju brojni otoreni betonski kanali sa svim svojimproblemima. To su betonski kanali koji transportuju velike količine atmosferske vodedo potoka ili rijeka. Oni su danas opasni jer su plodno tlo za širenje brojnih zaraza zaljudski organizam. Osim zdravstvenih i sigurnosnih problema, betonski kanalizauzimaju velika područja zemljišta, a često i narušavaju sam izgled okoline.

Rješenje: Potrebno je planirati propusni podzemni sistem kanala, koji prati konturekraja kao i da liči na prirodni vodotok. Ovakvi kanali stvaraju vertikalnu turbulencijutoka i smanjuju ukupnu brzinu protoka, dok se istovremeno povećava mogućnostčišćenja dna kanala (sam se čisti) i tako stvaraju zdravi aerobni uslovi.

Prednosti: Zamjenom otvorenih betonskih kanala i planiranjem podzemnih kanala,gradovi sada mogu imati korist od ljepšeg područja, više mjesta za rekreaciju i zdravijeuslove, jer se mogu iskorisiti veliki prostori koji su ranije bili zauzeti i uzurpiraniotovorenim betonskim kanalima.

Primjer: Projekat u Abu Dabiju za jedno studentsko naselje na površini od 75 ha.Izgrađen je sistem za prikupljanje atmosferskih voda u dužini od oko 6 km poredsaobraćajnica i drugih pristupnih puteva, gdje su projektovani podzemni spremniciza prikupljanje od oko 4 miliona litara vode. Voda iz nepropusnih površina se skladištiu podzemne spremnike i postepeno natapa okolno tlo. Kanali su dimenzionisani takoda se omogući i osigura nemogućnost izlijevanja i prelijevanja usljed nekog olujnognevremena i jake kiše, kao i da se osigura da sva voda postepeno stigne u okolnozemljište. Postavljene su betonske jame na određenim razmacima kako bi se osiguraloda pijesak, trava ili nešto slično ne dospijevaju u kanal.

6.2. Stabilizacija tla

Postoje idealna rješenja za kuće i objekte koji treba da se štite od trave, kakohorizontalnog tako i vertikalnog rasta korijenja. Za razliku od betonskih sistema,korijenje ostaje hladno i trava buja. Prolaz vozila ne oštećuje travnjak, jer je samokorijenje zaštićeno. Takođe, estetski lijepo izgleda i nije moguće potpuno urastanjetrave, čime se dostiže bogata travnata površina.

Predlaže se rješenje u vidu šljunčane ćelije kao i pri betoniranju ili afaltiranju.Kasnije nema potrebe za sistem odvodnje bujičnih voda, koji su potrebni zanepropusne parking površine. Izvodi se struktura, koja je ojačana i izdržljiva; koja


22

daje tvrdu površinu pogodnu za mala do srednja opterećenja parkirališta.

Ovakva rješenja mogu da se primjenjuju u svakoj situaciji kada se očekuju manjado srednja upotreba parking površina, pristupnih puteva i pješačkih površina. Ovakvećelije mogu se upotrijebiti pri izradi vodova za prikupljanje kišnice koja se usmjeravana područje za površinsko procjeđivanje, podzemni kanali i sl.

6.3. Parking površine

Tokom kišnog vremena, kada travnate površine postanu blatnjave, moguće je izvestirješenje da travnate podloge brinu da parking površina ostane stabilna, a pješaci ivozila mogu slobodno da se kreću po njima.

Mogućnost podnošenja ekstremnih opterećenja i površine koja je stabilna, gdje jemoguće osigurati siguran i neometan prolaz i pješaka i vozila u svim vremenskimuslovima. Postoji rješenje sa otvorenom rešetkastom strukturom koja je projektovanaza prenos opterećenja duž međusobno spojenih elemenata radi smanjenja uticajadinamičkog opterećenja usljed prolaza vozila. Te ćelije se ispunjene da bi se dobilaželjena završna obrada. Gotovo 50% strukture čine otvori, što omogućava daatmosferske vode bez poteškoća natope okolno tlo.

6.4. „Zeleni“ krovovi

Dodatna korist za ukupnu održivost grada ostvaruje se korištenjem krovnih površinaza ozelenjavanje. Ove betonske površine mogu da se nalaze na vrhu zgrade, ili nanivou terena iznad podzemnih garaža i kada ih iskoristimo za sađenje određenihkulutra dobijamo „zelene“ krovove. Tako postižemo da betonske površine postanupropusne čime je omogućeno da se kišnica odmah upušta u zemlju. Kišnica lako možeda se prikupi podvodnim kanalima i spremnicima. Zeleni gradovi djeluju kao velikepropusne površine koje se mogu jednostavno izgraditi i uklopiti u krovne bašte,žardinjere za uzgoj biljaka i zelene platoe. Dodatna vegetacija u gradovima smanjujeefekat toplih urbanih ostrva tokom ljeta, smanjuje količinu štetnog ugljen-dioksida iglavno je rješenje za prikupljanje kišnice i čak eliminacije kontaminirane atmosferskevode. Rezultat svega je postizanje održive integracije, urbanizacije i očuvanja prirodekao i stvaranja održivosti okoline. Krovna bašta iznad podzemnih parking površinasu rješenja koja će vratiti ravnotežu između urbanog razvoja i održive okoline ubudućnosti.

Primjer: jedna Njemačka kompanija predstavila je projekat u Sidneju, ogromnubetonsku mosnu nadogradnju sa zelenim krovom iznad Cahill autoputa. Za taj projekatpredviđene su drenažne ćelije za zaštitu i poboljšanje efikasnosti hidroizolacionogsistema i drenaže. Zemljani nadvožnjak je oblikovan kao nadogradnja iznad autoputada bi povezao dva druga puta koji su služili prije izgradnje autoputa, a sada je tunapravljen prostor sa prepoznatljivim parkiralištem. Na jednom ovakvom mjestustvoren je privlačan krajolik i javna površina u srcu grada, što doprinosi i ljepšojokolini, a u isto vrijeme štiti područje od buke i pruža zanimljiv pogled na luku i grad.Ozelenjeni drenažni sistemi su postavili nove standarde ekološkog održivog razvoja


23

u gradu jer su rezultat uspješnog stapanja izgradnje puteva sa urbanim razvojem ioblikovanjem krajolika. Ovaj cjelokupan projekat osim toga poboljšava i povezanostpješačkih zona između središnjeg poslovnog dijela grada sa ponovo razvijenim iobnovljenim kvartovima ili dijelovima grada.

Rješenja: drenažna ćelija je idealna za žardinjere i projekte zelenih krovova i krovnihbašti. Odlični uslovi rasta se postižu drenažom samo viška vode uz zadržavanje vlage.Ovakvo okruženje pruža optimalne uslove rasta vegetacije izbad drenažnih ćelija ione djeluju kao zaštita hidroizolacione membrane.

6.5. Dekorativna jezera

Tradicionalna jezera ili manja jezerca se projektuju da najbolje funkcionišu prikapacitetu kada su do kraja napunjena vodom. Pošto se voda gubi isparavanjem iliprelijevanjem preko ivica, često dolazi do narušavanja izgleda i funkcionalnosti tevodene površine. Za razliku od tradicionalnog sistema, predlaže se sistem skladištenjavode u veliki modularni bazen u blizini samog jezera, dok voda isparava, visina vodese nevidljivo smanjuje u bazenu, ali istovremeno ostaje jednaka u jezeru. Takva razlikavode može da se održava mjesecima i godinama bez ikakvog dodavanja vode.

Ako sljedeća kiša padne prije nego što bazen ostane bez vode, kišnica će napunitibazen. Ovaj sistem sprječava da se atmosferska voda prelije preko jezera te se onačuva do priliva nove atmosferske vode – kiša. Ovo predstavlja revolucionarni načinizgradnje ukrasnih jezera, što je istovremeno i estetski lijepo i ekološki. Klasičan načinprikupljanja kišnice u zatvorene bazene ne pridonosi ljepoti ili vrijednosti okolinekuće, zgrade. Novim rješenjem i sistemom filtriranja koji se koristi u kombinaciji sadekorativnim jezercem koje sakuplja, filtrira i ostavlja zalihe kišnice za kasnijuupotrebu smanjujemo i opasnost od poplave, što je već čest slučaj u uslovimaklimatskih promjena.

6.6. Vertikalna drenaža za smanjenje hidrostatičkog pritiska

Ovakva rješenja su idealna za kontrolu hidrostatičkog pritiska za podzeme parkinggaraže, podrume i potporne zidove. Sistem vertikalih drenažnih ćelija primjenjuje seza potporne zidove, temelje, podrume, podzemne garaže, stubove za mostove, putnuinfrastrukturu, tunele i na svim drugim mjestima gdje je potrebno smanjenjehidrostatičkog pritiska.

Njegovom primjenom smanjuje se pucanje koje nastaje usljed temperaturnih razlika,jer temperatura tla varira od 20 °C na dubini od 10 cm ispod površine do 10 °C na 50cm ispod površine. Temperaturne razlike mogu da dovedu do ogromnih naprezanja ukonstrukcijama temeljnih zidova, a što može da uzrokuje i pucanje vodonepropusnemembrane samog zida.


24

6.7. Sistem za kontrolu podzemnih voda

Ovaj sistem ujedno može i da skladišti kišnicu, što predstavlja najdjelotvorniji iekonomičniji način upravljanja viškom proljetnih kiša ili sprečavanja podizanja nivoavode, a može i da se koristi kao barijera u područjima gdje je potrebno graditi zaštitui držati pod kontrolom povećani nivo vode. U ovom sistemu se koriste se ojačanecijevi sa elementima koji međusobno povezuju i jednostavno se postavljaju, što štedii vrijeme i novac. Podzemni sistem za drenažu se koristi umjesto komplikovanih,skupih i neefikasnih cijevi i šljunčanih kanala.

6.8. Upravljanje atmosferskim padavinama - prikupljanje kišnice,

infiltracija, zadržavanje i odvođenje kanalima

Primjenom sistema modularnih spremnika za površinske i podzemne infiltracijedobija se čista voda, koja se ponovo može koristiti ili puštati da čista otiče u prirodnevodotokove. Ovo je vrlo dobra opcija za upravljanje atmosferskim vodama na bilokojoj vrsti tla.

6.9. Kvalitet vode

Sistem modularnih spremnika može se primjenjivati u svim slučajevima kada sezahtijeva postizanje visokog kvaliteta vode, posebno za otklanjanje nutrijenata iglavnih zagađivača. Uz očite ekološke prednosti, podzemno lociranje sistema saspremnicima pruža više iskoristivog zemljišta i doprinosi ljepoti krajolika, za razlikuod betonskih ili plastičnih spremnika na površini zemlje.

Prednosti: sistem modularnih spremnika ima performanse koje nadmašuju zastarjelekanale. Ovi sistemi nude oko 90% praznog raspoloživog prostora u poređenju samanje od 20% u tipičnim odvodnim kanalima. Zahvaljujući tome, ovi spremnicizauzimaju manje mjesta, a sistem postiže iste kapaciteta zapremine kao i stari sistemodvodnih kanala, čime se postižu uštede u vremenu i novcu. Instalacija je brža i manjisu troškovi izgradnje. Spremnici su lagani i cijeli sistem čine bržim, sigurnijim ijeftinijim. Ne dolazi do nakupljanja taloga i stvaranja začepljenja, što je vrlokarakteristično kod odvodnih kanala.

6.10. Korištenje otpadnih voda u gradovima i naseljima

Otpadne vode koje nastaju u gradskim sredinama imaju negativan uticaj na životnusredinu. Iskustva razvijenih zemalja idu u pravcu smanjivanja negativnih uticaja naživotnu sredinu koje ove vode prouzrokuju, a istovremeno i korištenje istih u ciljukorištenje otpadne vode kao energetskog izvora, ali i kao izvora za proizvodnjusredstava za prihranjivanje biljaka, i dr.

Prema svom porijeklu, otpadne vode mogu poticati iz domaćinstava, industrije,poljoprivrede i atmosfere (oborinske vode). U gradovima i naseljima sistemi za


25

odvodnjavanja mogu biti odvojeni, tj. da se otpadne vode iz atmosfere vode posebnimsistemom kanalizacije, a ostale otpadne vode da čine jedan kanalizacioni sistem. Ovoje povoljnije rješenje, jer se atmosferska voda lakše i brže može prečistiti i osposobitiza dalje nesmetano korištenje, posebno u slučajevima kad atmosferska voda dolazi sapovršina koje nisu značajno zaprljanje te ne zahtijevaju značajnije pročišćavanje, alije skuplje jer se moraju izvoditi dva odvojena sistema. Ostale vrste otpadnih vodazahtijevaju daleko složenije sisteme prečišćavanja, pogotovo ako sadrže i opasnematerije iz industrijskih procesa.

Količine vode koje se nalaze u sistemima kanalizacije zavise od države do države,i zavise od standarda i životnih navika, količina atmosferskih padavina i dr.

Otpadne - kanalizacione vode mogu biti korištene u svrhu proizvodnje energije, ito na tri načina:

1. za dobijanje biogasa procesom anaerobne digestije;2. regeneracija toplote iz otpadnih voda;3. konverzijom energije iz otpadnih voda u druge oblike (piroliza, uzgajanje

kultura algi, mikrobiološke gorive ćelije, i dr. mikrobiološke konverzije).

Kanalizaciona voda tokom godine ima dovoljno visoke temperature, prosječne nanašim geog. prostorima od 11 do 20 °C (Kardaš, 2014), te se može koristiti kao izvortoplote za toplotne pumpe. Prije projektovanja ovakvog sistema moraju se pribavitisvi potrebni podaci o količinama otpadnih voda, njenom sastavu, dnevnom oscilovanjukoličina i drugo, kao i energetske potrebe koje treba da budu zadovoljene sistemom.U zavisnosti od svega, bira se najpovoljniji način, a same pumpe mogu biti postavljeneuz samu zgradu, uz kolektor ili na mjestu prečišćavanja vode.


26

Slika 18. Potrošnja sanitarne vode po stanovniku (Izvor: Kardaš, 2014)

Otpadne vode mogu biti korištene i za grijanje i za hlađenje, a ukoliko se koriste iza jedno i za drugo cijeli sistem je ekonomski isplativiji. U slučajevima kada nijedovoljna količina otpadnih voda na raspolaganju za uzimanje toplote, zagrijavanjevode se vrši nadopunama nekim klasičnim sistemom zagrijavanja. Ovo je odličannačin dobijanja energije, poznat u svijetu, ali nažalost, kod nas još slabo korišten.

Kao pilot-projekat treba pomenuti korištenje kanalizacione vode za dobijanje toploteza grijanje tople potrošne vode u Studentskom centru u Banjaluci, projekat Mašinskogfakulteta u Banjaluci.

Korištenje toplote iz otpadnih voda ima povoljan uticaj na zaštitu životne sredine,jer emisije CO2 korištenjem ovog izvora toplote mogu biti redukovane na samo 22%u odnosu na kotao na mazut, a istovremeno se snižava temperatura vode koja odlaziu vodotokove, te tako manje remeti prirodna ravnoteža u vodotoku (Kardaš, 2014).

7. ZBRINJAVANJE OTPADA, ZAGAĐENJE BUKOM I KVALITET

VAZDUHA

Zaštita životne sredine je pristup životnoj sredini kojim se obezbjeđuje očuvanje iunaprjeđenje kvaliteta svih njenih elemenata putem definisanja i provođenja mjerazaštite zemljišta, zaštite voda, zaštite vazduha od zagađenja, ali i zaštite životne sredineod uticaja buke i vibracija, elementarnih nepogoda i prirodnih katastrofa koje imajuuticaj na bezbjednost ljudi i okolinu.

S obzirom na to prirodni resursi i ekosistemi mogu biti ozbiljno ugroženi ljudskimfaktorom i neplanskim upravljanjem, značaj poznavanja ograničenja je veći.Međuzavisnost antropogenih i prirodnih elemenata u životnoj sredini upućuje nanužnost zadovoljavanja optimalnih uslova koji će obezbjediti dugoročno pravilnofunkcionisanje cjelokupnog sistema, zbog čega se princip održivog razvoja uvodi uživotnu sredinu kao integralni dio cjelokupnog razvojnog procesa.

Strateški pristup konceptu održivosti, sa stanovišta zaštite životne sredine,podrazumijeva minimiziranje uticaja razvoja, uvođenje „čistih“ tehnologija,poštovanje principa zaštite, te provođenje mjera energetske efikasnosti, smanjivanjeemisija zagađujućih supstanci i zavisnosti od materija koje imaju snažan negativanuticaj na okolinu.

7.1. Zbrinjavanje otpada

U svrhu zaštite životne sredine uspostavlja se i organizuje integralni sistemupravljanja otpadom koji podrazumijeva provođenje niza ustanovljenih radnji zaodgovorno postupanje sa otpadom, od produkovanja do konačnog odlaganja otpada.Ključne aktivnosti u održivom upravljanju otpadom su smanjena produkcija otpadana izvoru nastajanja (redukcija), ponovna upotreba otpada i reciklaža.

Da bi se uspostavio održiv sistem upravljanja otpadom, neophodno je sagledati sve


27

opcije tretmana otpada, a odluku o izboru najpogodnije opcije donijeti kroz analizuživotnog ciklusa otpada, te karakteristika sredine u kojoj otpad nastaje.

Zavisno od vrste i karakteristika otpada vrši se odabri postupka njegove obrade, tj.zbrinjavanja (Prelec, 2013):

1. Recikliranje;2. Spaljivanje- sa rekuperacijom energije (proizvodnja toplotne i električne energije)- bez rekuperacije energije; 3. Piroliza;.4. Konverzija u gorivo proizvedeno iz otpada;5. Biološka obrada:- anaerobna biološka obrada (digestija) - biogas (nus proizvod) + kompost- aerobna biološka obrada – kompost- mehaničko-biološka obrada (kombinovana);6. Odlaganje na deponiju- sa proizvodnjom biogasa- bez proizvodnje bioagasa.

Smanjivanje količina otpada i njegovo sanitarno zbrinjavanje u procesuurbanističkog planiranja moguće je predvidjeti odgovarajućim planom infrastruktureza upravljanje otpadom, a specifično u fazama primarne selekcije kod domaćinstavai unutar poslovnih zona čiji će planovi upravljanja otpadom integrisati principeredukcije, ponovne upotrebe i reciklaže.

Strateško planiranje upravljanja otpadom podrazumijeva plan uspostave integralnogsistema upravljanja otpadom (prikupljanje, privremeno skladištenje i sigurnoodlaganje otpada). Pozicija, veličina i kapacitet površina za sanitarno odlaganje otpadaplaniraju se prema utvrđenim prostornim i tehničkim normativima, vodeći računa opotencijalnoj implementaciji aktivnosti smanjenja količine otpada.

Plan upravljanja otpadom u sadržaju sprovedbenog dokumenta prevashodno seodnosi na planiranje centara za odvojeno prikupljanje reciklabilnog otpada iprivremeno skladištenje posebnih vrsta otpada, te plan saobraćajne, energetske,hidrotehničke i druge komunalne infrastrukture čija će realizacija obezbjediti uslove


28

Slika 19. Prikaz mogućnosti zbrinjavanja otpada u zavisnosti od vrste otpada (Izvor: Prelec, 2013)

za prikupljanje otpada na način kojim će biti zadovoljeni praktični i ekonomskiparametri, a u svrhu dostizanja visokog kvaliteta životne sredine i standarda života.

Podrška za uspostavljanje odgovarajućeg sistema upravljanja otpadom su socijalniaspekti upravljanja (način korištenja materijala, generisanje otpada, odnos i načinodlaganja otpada i dr).

U svrhu uspostavljanja održivog sistema upravljanja otpadom sa stanovištaurbanističkog planiranja nužno je definisati odgovornosti institucija i pravni okvir zaupravljanje otpadom, stanje u upravljanju otpadom i infrastrukturi, ciljeve u oblastiupravljanja otpadom, kao i planske aktivnosti kojima će biti predviđeno smanjivanjei tretman otpada, kako bi se za konačno odlaganje otpada izuzele samo minimalne, tj.neupotrebljive količine.

Plan dispozicije objekata komunalne infrastrukture za privremeno skladištenjeotpada treba biti kompatibilan uslovima saobraćaja, uslovima vodovodne,kanalizacione i druge infrastrukture, a u skladu sa rasporedom stambenih, stambeno-poslovnih objekata i speciifčno poslovnih objekata. Pored optimalnih kapaciteta,komunalna infrastruktura mora zadovoljiti sve sanitarno-higijenske uslove. Planomkomunalne infrastrukture, prema broju stanovnika, standardu stanovništva, sastavuotpada i drugim urbanističkim parametrima, treba predvijeti i proces primarneselekcije.

Uspostavljanje integralnog sistema upravljanja otpadom temelji se na uvažavanjuplanerskih i opštih načela održivosti, predostrožnosti, blizine, regionalnog pristupaupravljanju otpadom, odgovornosti proizvođača opreme, kao i moralnoj i materijalnojodgovornosti onih koji proizvode otpad.

Integralni sistem upravljanja otpadom predstavlja savremeno rješenje za sve većekoličine, zapremine i štetnost otpada, a on obuhvata sljedeće navedene mjere:

nadzor toka otpada, od mjesta nastanka do mjesta konačne obrade;•izbjegavanje i smanjivanje otpada;•recikliranje i obnavljanje otpadnih tvari;•obrada neiskorištenog otpada;•minimalno odlaganje obrađenog otpada.•


29

Slika 20. Centar za upravljanje otpadom (Izvor: Prelec, 2013)

Posebno važane mjere za direktno upravljanje otpadom definisane su kao „4R“mjere:

Reduction - Izbjegavanje/Smanjivanje;•Reuse - Ponovna upotreba, bez obrade;•Recovery - Obnavljanje, ponovna upotreba za istu namjenu, ali uz obradu npr.•povratna ambalaža;Recycling - Recikliranje odnosno prerada, materijalno i energijsko •iskorištavanje otpada.

Uspostavljanjem integralnog upravljanja otpadom postignuti efekti na održivirazvoj i zaštitu životne sredine mogu biti izuzetno veliki – kako ekološki, tako iekonomski, jer se otpad u velikoj mjeri koristiti za reciklažu ili proizvodnju energijei drugih proizvoda. Tako npr. Danska sav svoj valoviti ambalažni karton proizvodireciklažom, Beč grije novom spalionicom čak 50.000 domaćinstava, a u istoj seproizvodi i električna energija za 25.000 domaćinstava.

Na ovim prostorima tradicija prerade otpada u svrhu dobijanja energije je duža odjednog vijeka – još davne 1905. godine izgrađeno je prvo postrojenje za spaljivanjegradskoga smeća u Rijeci uz proizvodnju energije (pare) za pogon pumpe zasnabdijevanje grada pitkom vodom (Prelec, 2013). Nažalost, ova tradicija nijenastavljena, te danas treba prvo da se izborimo za prikupljanje otpada prema vrstama,pa tek onda se može govoriti i o značajnijem iskora ku ka recikliranju i proizvodnjienergije od otpada.


30

Slika 21. Kontejneri za prikupljanje različitih vrsta otpada (Izvor:www.vecernji.hr)

7.2. Zagađenje bukom

Buka koja nastaje u urbanoj sredini kao posljedica različitih aktivnosti je određenakao komunalna buka ili buka u životnoj sredini i može da nastane iz unutrašnjih ispoljašnjih izvora.

Komunalna buka je promjenjljiva veličina, a u urbanim sredinama nastaje kaoposljedica odvijanja saobraćaja i drugih aktivnosti iz specifičnih izvora (industrijskipogoni, ugostiteljski i uslužni objekti i dr). Indikator buke može da bude svaka fizičkaveličina koja na neki način ukazuje na jačinu zvuka.

Nivo buke utiče na kvalitet rada i življenja, te u ovom smislu ima značajnu ulogu udostizanju kriterijuma održivog razvoja.

S obzirom na potrebu kontrolisanja nivoa komunalne buke, u procesu urbanističkogplaniranja se utvrđuju uslovi i definišu mjere za izbjegavanje i ublažavanje uticajabuke na okolinu. Zaštita od buke i vibracija u procesu urbanističkog planiranjaobezbjeđuje se planiranjem odgovarajuće zvučne izolacije i zvučnih barijera, odnosnozaštitnih zelenih pojaseva duž puteva i pruga, ograničenjima za gradnju, adekvatnimpozicioniranjem izvora komunalne buke (industrijskih, energetskih i drugih objekata),arhitektonskim mjerama zaštite od buke, kao i definisanjem potrebe za uspostavukatastra izvora zagađenja i monitoringa saobraćajne buke. Ovim se potvrđuje daosnovu zaštite od buke i vibracija u prostornom i urbanističkom planiranju činidefinisanje uslova i mjera zaštite kakve su međusobni raspored infrastrukture,industrijskih, stambenih i drugih objekata i zona, te akustičko zoniranje (određivanjegranične vrijednosti indikatora buke za različita područja prema njihovoj namjeni) iutvrđivanje posebnih režima korištenja tog područja.


31

Slika 22. Maishimacenatr za preradu otpada u Osaki

7.3. Kvalitet vazduha

Pitanja kvaliteta vazduha su u uskoj vezi sa lokalnom i globalnom promjenomklime, te se, pri planiranju prostornog razvoja, ista uzimaju u obzir. Kvalitet vazduhase mijenja u odnosu na lokalne klimatske uslove, ali je u velikoj međuzavisnosti odglobalnih atmosferskih promjena. Promjene u kvalitetu vazduha često nastaju usljeduticaja ljudskog faktora i manifestuju se kao smog i kisele kiše. Uzročnici pojavekiselih kiša i smoga su veliko saobraćajno opterećenje i industrijski pogoni čijetehnologije je neophodno prilagoditi novim standardima zaštite. Zagađujuće materijese u vazduh emituju i sa odlagališta otpada (metan).

Kako bi se umanjio efekat staklene bašte, neophodno je planskim rješenjimadefinisati mjere i uslove redukcije štetnih gasova i korištenja gasa kao izvora energije.

Principi održivog uređenja prostora pretpostavljaju zaštitu vazduha i biosfere putemplaniranja namjene površina kojom će zadovoljiti visok standard kvaliteta življenja.Osnovni principi planiranja kojima se postiže visok kvalitet vazduha i kontrola emisijapolutanata se odnose na utvrđivanje uslova i mjera uvođenja katastra zagađivača imonitoringa vazduha, uvođenja novih tehnologija u industriju, prečišćavanja otpadnihgasova, suzbijanja neprijatnih mirisa, izmještanja tranzitnog saobraćaja izvan naseljaizgradnjom obilaznica, povećanjem učešća pješačkog i biciklističkog saobraćaja uodnosu na ukupan obim saobraćaja, većom orijentacijom na javni putnički prevoz,željeznice u prigradski i regionalni saobraćaj i korišćenje energenata koji ne zagađujuili malo zagađuju okolinu.

8. SNABDIJEVANJE ENERGIJOM I OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

(OIE)

Održiva energetska politika ima za cilj postizanje ravnoteže između smislenog isigurnog snabdijevanja energijom, konkurentnim energetskim uslugama, pristupačnimcijenama i zaštiti klime.

Gradovi moraju da osiguraju bezbjedno, čisto, konkurentno i pristupačnosnabdijevanje energijom i odgovore na nepredviđene situacije kao što su poremećajiu snabdijevanju energijom. Javna politika mora da optimizira snabdijevanje ikorištenje energije uz minimiziranje uticaja na životnu sredinu, da integriše složeneenergetske sisteme, postavi ciljeve, procijeni napredak i odredi mjere za ispunjavanjeciljeva. Opcija energetske politike zavisi od geopolitike, međunarodne trgovine,liberalizacije tržišta, pitanja zaštite životne sredine i zajedničke akcije protivklimatskih promjena.

EU je najveći uvoznik energije u svijetu - preko 50% energije u EU se uvozi. Skorosve države članice EU se oslanjaju na uvoz energije da bi zadovoljile svoje unutrašnjepotrebe, energetska potražnja nadmašuje svu domaću proizvodnju i zavisnost od uvozastalno raste. Energetska zavisnost može imati ozbiljne posljedice kao što su


32

nesigurnost (neizvjesnost) u snabdijevanju, veće cijene energije i izloženost političkojnestabilnosti u regionima iz kojih se uvozi energija.

Pouzdana, fleksibilna i raznovrsna ponuda energije za gradove je neophodna da bizadovoljili potrebe svojih građana (potrošača). Nijedan izvor energije nema dovoljankapacitet da ispuni sve potrebe za energijom u neposrednoj i bliskoj budućnosti.Nauka i tehnologija imaju ključnu ulogu u poboljšanju energetske efikasnosti iistraživanju potencijala cjelokupne energije.

Energetska politika EU, pokrenuta 2007 god, predlaže viziju potpunog smanjenjaemisije CO2 do 2050. i postavlja niz ambicioznih ciljeva do 2020. godine: smanjenjegasova staklene bašte za 20%, unapređenje energetske efikasnosti za 20%, podizanjeudjela obnovljivih izvora energija do 20%, i povećanje nivoa goriva iz obnovljivihizvora u transportnom sektoru do 10% (biodizel...). Sve države članice su pripremileakcione planove sa ciljevima za smanjenje emisije gasova staklene bašte i povećanjeudjela obnovljivih izvora energije i obavezale svoje gradove na postizanje tih ciljeva(EK 2007a). Vizija za gradove bi trebalo da bude to da oni postanu neto proizvođačiumjesto neto potrošači energije. Urbane zgrade i kvartovi se mogu pretvoriti u aktivnegeneratore energije (proizvođače energije).

Energija u EU se uglavnom dobija iz fosilnih goriva, tj. fosilna goriva su još uvijekprimarni izvor energije u svijetu. Oko 80% rezervi fosilnih goriva u EU su čvrstagoriva, uključujući i ugalj, lignit, tresit i uljne škriljce. Rezerve nafte su vrloneravnomjerno raspoređene širom svijeta, EU proizvodi jedva 4,4% svjetskeproizvodnje. Rezerve (izvori) nafte u EU se, uglavnom, nalaze u Sjevernom moru ipripadaju, prije svega Velikoj Britaniji. Nafta čini najveći dio ukupnog uvozaenergenata u EU, troškovi vađenja jednog barela nafte u Evropi su oko 4-6 puta većinego na Bliskom istoku. EU proizvodi 12% svjetske proizvodnje prirodnog gasa.Većina ovih rezervi se nalazi u Holandiji (56 %) i Velikoj Britaniji (24%). Tokom fazesagorijevanja fosilnih goriva, pored proizvodnje energije, generiše se i veliki brojsporednih proizvoda uključujući i ugljen-dioksid (CO2), ugljen monoksid (CO), metan(CH4) i druge ugljovodoničke, azotne okside (N2O), i druge štetne materije (određenimetali i radionuklidi), a svi oni imaju negativan uticaj na životnu sredinu (efekatstaklene bašte). Sadržaj ugljenika varira između različitih tipova fosilnih goriva, npr.ugalj emituje oko 1,7 i 1,25 puta više ugljenika po jedinici energije u odnosu naprirodni gas i naftu.

Obnovljivi izvori energije, uključujući hidroenergiju, energiju Sunca, vjetra,biomase i biogoriva, geotermalne izvore energije, energiju okeana (plima-oseka...),osnovni su vektori ka održivoj energetskoj budućnosti i nude posebne mogućnosti zagradove.

Najveći korisnici energije iz obnovljivih izvora su Portugal, Finska, Austrija iŠvedska. Gradovi su posebno zainteresovani za prelaz na decentralizovanuproizvodnju energije na bazi obnovljivih izvora energije. Švedska i Austrija proizvodeviše od polovine svoje električne energije iz obnovljivih izvora. U Amsterdamu (37%)domaćinstava koristi zelenu električnu energiju, tj. el. energiju iz obnovljivih izvora.

Potrošnja energije je stabilizovana u posljednjih nekoliko godina. U 2006. godiniukupna potrošnja energije u EU iz pojedinih izvora energije iznosila je: ugalj (16%),


33

nafta (40%), gas (22%), nuklearna energije (15%) i obnovljivi izvori energije (7%).

Obrasci potrošnje energije u zemljama i gradovima imaju ključne razlike, ali imnoge zajedničke tačke:

Nafta i naftni proizvodi su glavni izvor energije u svim zemljama EU, osim•Švedske i Francuske (nuklearna energija) i Holandije (gas).Gas je drugo najčešće korišćeno gorivo, iako predstavlja mali procenat ukupne•potrošnje energije u Švedskoj, Grčkoj i Portugalu.Obnovljivi izvori su drugi najveći izvor energije u Finskoj, Portugalu i Austriji,•a treći poveličini u Švedskoj.

Velike razlike među državama članicama izgleda da se javljaju ne samo u sastavuenergetskih izvora, nego i potrošnji energije po glavi stanovnika. Luksemburg ima najvišinivo potrošnje, zatim slijede Finska, Belgija i Švedska. Potrošnja energije po stanovnikupredstavlja vezu između energetskih potreba i razvijenosti privrede. Takođe je povezanasa klimatskim i kulturnim karakteristikama, gustinom naseljenosti i strukturom naselja.Sjeverne zemlje, sa hladnijim klimatskim uslovima i niskom gustinom naseljenosti kaošto su Švedska i Finska, su ogromni potrošači energije. Zemlje sa toplijom klimominstaliraju sve veći broj rashladnih sistema pa se sezonska distribucija energije mijenja.Ulaganje u nove tehnologije i inovacije omogućuje evropskoj industriji da postane eko-efikasna i napreduje ka stabilizaciji potrošnje energije. Svi energetski intenzivniindustrijski sektori pokazuju značajno smanjenje u potrošnji energije tokom poslednjihnekoliko godina. Regulativa vezana za očuvanje životne sredine te sprovođenje istih subili ključni pokretači smanjenja potrošnje energije.

Primarni izvori energije pretvaraju se u električnu energiju, toplotu energiju ienergiju kretanja transportnih/ prevoznih sredstava (sektor saobraćaja). Ovatransformacija energije uključuje niz velikih gubitaka, što čini čak trećinu energijekoja se troši. Finalna potrošnja energije, energija koju koriste potrošači, je manja odpotrošnje primarne energije i razliku uglavnom čine ogromni gubici u konverziji(pretvaranju iz jednog oblika u drugi) i distribuciji (prenosu) energije.

Industrija čini oko 28 % od ukupne potrošnje energije. Energija u sektoru saobraćajadobija se skoro u potpunosti od nafte (97 % od potrošnje energije u sektoru saobraćaja,odnosno 67% od ukupne potrošnje nafte). Sektor saobraćaja čini više od 30% ukupnepotrošnje energije, a to je uglavnom zbog kontinuiranog rasta drumskog i vazdušnogsaobraćaja putnika i tereta.

Potrošnja električne energije po stanovniku u EU i dalje raste u skladu sa rastomBDP. U 2005. godini el. energija u EU je generisana iz nuklearne energije (35 %),čvrstih goriva (26%), nafte (8 %), prirodnog gasa (16 %), hidroenergije i ostalihobnovljivih izvora (15%). Proizvodnja električne energije je uglavnom centralizovanai nju karakterišu veliki gubici. Postojeći sistemi za proizvodnju i prenos električneenergije su zastarjeli i neefikasni. Suštinska promjena u snabdijevanju električnomenergijom je tranzicija ka mrežama manjih decentralizovanih elektrana bližepotrošačima. Decentralizovana proizvodnja električne energije može biti mnogoefikasnija jer omogućava da se finansijski troškovi i gubici energije u sistemu znatnosmanje.


34

Potrošnja energije za grijanje, a sve više i hlađenje zgrada čini oko jednu trećinuukupne potrošnje energije. Potrebe za grijanjem i hađenjem se javljaju kod raznihpotrošača: grijanje i hlađenje kancelarija, domaćinstva (uključujući i grijanje toplepotrošne vode), proizvodnja pare za industrijsku upotrebu... Za razliku od proizvodnjeelektrične energije, proizvodnja toplote je pretežno decentralizovano, u smislu dasvaki grad ima sopstveni sistem grijanja.

Kombinovana proizvodnja toplote i električne energije - kogeneracija, može dovestido velike uštede energije, očemu svjedoče iskustva nekih zemalja, nrp. Danske.Kombinovana proizvodnja toplotne i električne energije koristi otpadnu toplotu kojanastaje pri proizvodnji električne energije, te se na ovaj način smanjuje negativanuticaj na životnu sredinu. Ovakav sistem može dostići vrlo visoke koeficijenteefikasnosti. Da bi se u potpunosti iskoristile prednosti ovakvih sistema, moraju dapostoje potrošači toplotne energije, proizvedena toplota može da se koristi lokalno zadaljinsko grijanje kao i za industrijske procese. U novije vrijeme se kreće i saprocesima trigeneracije tj. kombinovane proizvodnje toplotne i električne energije sadodatnom energijom za potrebe hlađenja, a ovaj proćes obećava dalje povećanjeefikasnosti.

Kombinovana proizvodnja toplotne i električne energije i decentralizovano daljinskogrijanje nisu novosti za evropske gradove. Hanover je instalisao svoj prvi sistemdaljinskog grijanja 1964. godine. On koristi kogeneraciju za skoro svu svoju proizvodnjuelektrične energije. Više od 50% električne energije u Danskoj i Holandiji se obezbjeđujeiz kombinovanih sistema za proizvodnju toplotne i električne energije. Za energiju jevrlo važno da za sve ima pristupačnu cijenu i da gradovi i vlade vode računa o tome.Siromaštvo gorivom se obično naziva pretposlednjim stadijumom siromaštva u komeljudi imaju dostupnu hranu i mjesto za stanovanje, ali ne mogu da kupe energiju.

8.1. Distribudutivni energetski sistemi i obnovljivi izvori energije

Unapređenje distributivnih energetskih sistema i uvođenje obnovljivih izvoraenergije su ključni pravci za održivu energetsku budućnost. Obnovljivi izvori energijesu autohtoni i doprinose sigurnosti snabdijevanja energijom, ali su neravnomjernoraspoređeni na prostoru EU. Od ispunjenja preuzetih obaveza da se poveća udioobnovljivih izvora energije u proizvodnji energije se očekuje da otvori nove tržišne iposlovne mogućnosti, posebno za mala i srednja preduzeća. U 2006. godini izobnovljivih izvora energije je proizvedeno 15% električne energije u EU.

Hidroenergija čini 87% od ukupne električne energije proizvedene iz obnovljivihizvora energije. Proizvodnja električene energije iz biomase je na drugom mjestu, uFinskoj je najizraženija proizvodnja električne energije iz biomase.

Obnovljivi izvori energije kao što su biomasa, solarna i geotermalna energija imajuogroman potencijal u sektoru grijanja i hlađenja, međutim do sada su vrlo malozastupljeni i čine oko 10 % od ukupne energije koja se koristi za grijanje i hlađenje.

Uspostavljanje politike tržišta energije iz obnovljivih izvora energije, proširivanjei razvijanje opcije finansiranja su predloženi kao glavni prioriteti politike nakonferenciji za obnovljivu energiju (konferencije u Bonu, jun 2004). Na konferenciji


35

je zatraženo da se pristupi radikalnoj promociji obnovljivih izvora energije širomsvijeta, kao sredstva za borbu protiv klimatskih promjena, sigurnog izvora zasnabdijevanje energijom i sredstva za smanje siromaštva. Ambiciozni plan „20%“(smanjenje gasova staklene bašte za 20%, unapređenje energetske efikasnosti za 20%,podizanje udjela obnovljivih izvora energija do 20% ) koji je cilj EU do 2020. godinemože pomoći razvoju proizvodnje energije izobnovljivih izvora.

EU je svjetski lider u korištenju obnovljivih izvora energije. Godišnja stopa rasta jeinpresivna, troškovi proizvodnje su smanjeni i proizvodnja je povećana. U EU jeprimjetan promet energijom iz obnovljivih izvora, što u sektoru proizvodnje idistribucije otvara veliki broj radnih mjesta. Međutim, razvoj ovog sektora jeneravnomjeran širom EU i s obzirom na to da se eksterni troškovi fosilnih goriva neuzimaju u obzir u tarifnoj strukturi, energija iz obnovljivih izvora se i dalje ne smatrakonkurentnom u odnosu na energiju iz konvencionalnih izvora (fosilnih goriva).

8.1.1. Energija vjetra

EU ima odlične uslove za korišetenje energije vjetra. U EU se stvaraju uslovi kojiomogućavaju konkurentniji privatni sektor i dovode do brzog tehničkog napretka.Razvoj sektora za korištenje energije vjetra u zemljama EU pokazuje da se javnofinansiranje kroz razne podsticajne mjere, kao što su povoljnije fiskalne mjere, nižekoncesione cijene itd, lako implementiraju i mogu biti veoma efikasne. U periodu od1995. do 2005. korištenje kapaciteta vjetra u EU se povećavalo u prosjeku za 32 %godišnje. Svi scenariji mogućeg razvoja korištenja energije vjetra u narednimdecenijama ukazuju na nastavak brzog rasta.

Budućnost korištenja energije vjetra u industriji zavisi od tehnološkog napretka,institucionalnih promjena i dinamike razvoja tržišta, svakako uključujući i cijenefosilnih goriva. U nekoliko evropskih zemalja, gdje finansijski podsticaji činevjetroelektrane vrlo atraktivnim, glavnu prepreku predstavljaju problemi koji sejavljaju pri dobijanju saglasnosti (dozvole) za korištenje zemljišta.

Uloga lokalnih vlasti u fazi planiranja je veoma važna jer veliki broj projekata nedobijaju saglasnosti (dozvole). U Holandiji oko dvije trećine svih inicijativa ne dobijesaglasnost (dozvole) za gradnju (EVEA 2001).

8.1.2. Solarna energija (energija Sunca)

Sunce je primarni obnovljivi izvor energije. Solarna energija ima najveći teorijskipotencijal za proizvodnju energije. Sistemi za korištenje solarne energije mogu daproizvode električnu i toplotnu energiju. Tehnologija i dizajn sistema za korištenjesolarne energije se stalno poboljšava, a istraživanje na novim sistemima se bavipitanjima koja se odnose na efikasnost sistema i način skladištenja energije.

Solarna energija ima ogroman potencijal i predstavlja realnu šansu za zemlje savelikim brojem sunčanih dana kao i za zemlje u razvoju. Međutim, visoki troškovi idalje ograničavaju korištenje solarne energije.


36

Osnovni načini iskorištavanja solarne energije su:Solarni paneli ili kolektori putem kojih se solarna energija pretvara u toplotnu

energiju koja zagrijava vodu za potrebe grijanja objekata, bazena ... ili za grijanjetople potrošne vode. Kod nas trenutno najzastupljeniji način korištenja solarneenergije.

Solarne termoelektrane koje putem koncentrisanja solarne enertije u jednu tačku,upotrebom polja ogledala, u kojoj se neka tečnost zagrijava na visoku temperaturu.Ovako zagrijana tečnost se dalje koristi za proizvodnju električne energije. Solarnetermoelektrane i dalje imaju visoke investicione i eksplatacione troškove.

Solarne fotonaponske ćelije pretvaraju sunčevu svjetlost direktno u električnuenergiju. Proizvedena energija ili ide direktno u mrežu ili se skladišti u baterijama.Sistemi sa solarnim ćelijama i dalje predstavljaju skupo rješenje, iako oni imaju visokupouzdanost, dug životni vijek, modularnost i niske troškove održavanja. Neophodnoje da se osmisle nacionali programi koji bi stimulasali ovakve sisteme (npr. u Njemačojpostoji nacionalni program tzv. „100.000 krovova“ koji stimuliše razvoj tehnologijei postepeno obaranje cijene). Integracija fotonaponskih sistema u izgrađenomokruženju predstavlja atraktivan način za generisanje obnovljive energije na lokalnomnivou. Pored same proizvodnje električne energije, fotonaponski sistemi na fasadamai prozorima mogu da obezbijede zaštitu od direktne sunčeve svjetlosti i spriječepregrijavanje prostora, a da istovremeno omoguće prolaz dovoljne količine dnevnesvjetlosti. Inteligentnom estetskom i funkcionalnom inkorporacijom fotonaponskihsistema (modula) u krovovima zgrada ili fasadnim konstrukcijama može da se smanjivizuelni upad i troškovi sistema.


37

Slika 23. Ukupna godišnja ozračenost u kWh/m2 za površinu pod optimalnim uglom za područje BiH

8.1.3. Energija biomase

Biomasa je obnovljivi izvor energije, pri čemu se mogu razlikovati:drvna biomasa (ostaci iz šumarstva, otpadno drvo);•drvna uzgojena biomasa (brzorastuće drveće);•nedrvna uzgojena biomasa (brzorastuće alge i trave);•ostaci i otpaci iz poljoprivrede;•životinjski otpad i ostaci;•gradski i industrijski otpad.•

Biomasa ima više oblika potencijala i može se generisati u električnu energiju,toplotnu energiju i u gorivo koje može da se koristi u oblasti saobraćaja.

Na svjetskom nivou, biomasa je četvrti najveći izvor energije, u stanju je pružiti nizenergetskih proizvoda i usluga, uključujućii toplotnu energiju, električnu energiju, gasputem gasifikacije biomase. Međutim, najveći dio resursa biomase je nekomercijalanii samo mali dio se koristi u modernim procesima za proizvodnju električneenergije ibiogoriva. U EU Austrija, Finska i Švedska su lideri u korištenju biomase (EC 2000).

Bitno je naglasiti da se kao biomasa u velikoj mjeri mogu koristiti otpadni materijaliu poljoprivrednoj i prehrambenoj industriji.

Udio biogoriva u energetskoj strukturi EU je još uvijek mali, glavna prepreka jerazlika u cijeni biogoriva u odnosu na fosilna goriva. Biogoriva se mogu podijeliti uprvom redu na biodizel (70-80 % izvađen iz organskih ulja i suncokreta) i alkohole.Biodizel se može koristiti, bez većih tehničkih problema, kao zamjena za dizel.Alkoholi se mogu miješati s konvencionalnim benzinom do nivoa od oko 15 % bezpotrebe za ikakvim tehničkim poboljšanjem na vozilima (IEA 2004b).

Amsterdam već koristi biomasu iz komunalnog otpada i otpadnog mulja zaproizvodnju zelene električne i toplotne energije. Metro i tramvaji rade na el. energijuiz ovih izvora.

Prednost biomase u odnosu na fosilna goriva je i neuporedivo manja emisija štetnihgasova i otpadnih materija. Računa se da je opterećenje atmosfere sa CO2 prikorištenju biomase kao goriva zanemarivo, budući da je količina emitovanog CO2prilikom izgaranja jednaka količini apsorbovanog CO2 tokom rasta biljke.

Korištenje biomase omogućava i zapošljavanje (otvaranje novih i zadržavanjepostojećih radnih mjesta), povećanje lokalne i regionalne privredne aktivnosti,ostvarivanje dodatnog prihoda u poljoprivredi, šumarstvu i drvnoj industriji krozprodaju biomase-goriva.

8.1.4. Geotermalna energija

U obnovljive izvore energije spada i geotermalna energija. Pod pojmom geotermalnaenergija podrazumijeva se toplota Zemljine unutrašnosti koja u samom središtu dostižetemperaturu između 4 000 i 7 000 °C što je otprilike jednako temperaturi površineSunca. Čak i nekoliko kilometara ispod površine, temperatura može biti preko 250°C.U principu, temperatura poraste za jedan stepen Celzijusa svakih 30-50 metara dubine


38

nezavisno od lokacije. Geotermalna energija je obnovljivi izvor energije jer se toplotaneprekidno proizvodi unutar Zemlje različitim procesima. Na prvom mjestu jeprirodno raspadanje radioaktivnih elemenata (prvenstveno urana, torijuma i kalijuma),koji se nalaze u svim stijenama, i ono proizvodi ogromnu toplotnu energiju. Osimradioaktivnim raspadom, toplota u Zemljinoj kori se stvara i na druge načine:egzotermnim hemijskim reakcijama, kristalizacijom rastopljenih materijala i trenjempri kretanju tektonskih masa.

Ova toplota se može koristiti za zagrijavanje objekata ili proizvodnju električneenergije. Najpraktičnija područja za eksploataciju geotermalne energije su područjagdje se vrela masa nalazi blizu površine. Kada je u pitanju geotermalna energijastijena, današnja tehnologija je ograničena na dubine bušenja do 10 km, i samim timje moguća eksploatacija do tih dubina. Ako se računa sa većim dubinama, ta je energijavišestruko veća. U neposrednoj budućnosti i do časa kada bude ostvarena tehnologijakoja će omogućiti iskorišćavanje ove energije, ostaje kao energetski izvor samohidrogeotermalna energija. Nje ima mnogo manje, ali je njena tehnička upotrebljivostvelika, kao i ekonomska opravdanost eksploatacije.

Ukoliko se računa sa iskorišćavanjem do dubine od 3 km, rezerve hidrogeotermalneenergije su oko 2 000 puta veće nego rezerve uglja. Najveći dio nosilaca energije imatemperature niže od 100 °C (oko 88%), a tek mali dio ima temperature iznad 150 °C(oko 3%). Procijenjeno je da zalihe geotermalne energije daleko prevazilazeenergetske zalihe uglja, nafte, prirodnog gasa i uranijuma zajedno.

Na globalnom nivou proizvodnja električne energije iz geotermalne energijeučestvuje sa 1,6% , odnosno nalazi se poslije hidroenergije i biomase. U EUproizvodnja električne energije iz geotermalnih izvora u Italiji čini 1,7% od ukupneproizvodnje. U Evropi se više od 100 000 kuća zagrijava putem geotermalne energije.

Prednosti korišćenja geotermalne energije su: Korišćenje geotermalne energije uzrokuje zanemarljiv uticaj na životnu •sredinu, i ne doprinosi efektu staklene bašte;Geotermalne elektrane ne zauzimaju mnogo prostora i samim tim malo utiču •na životnu sredinu;U pitanju je ogroman energetski potencijal (obezbjeđuje neograničeno •napajanje energijom);Eliminisana je potreba za fosilnim gorivom;•Kada je geotermalna elektrana izgrađena, energija je gotovo besplatna, uz •manju lokalnu potrošnju;Mogućnost višenamjenskog korišćenja resursa (utiče na ekonomsku •opravdanost eksploatacije).

Nedostaci korišćenja geotermalne energije su:Nema mnogo mjesta gde je moguće graditi geotermalna postrojenja •(uslovljenost položajem, dubinom bušenja, temperaturom izvora, procentom vode u određenom geotermalnom rezervoaru);Ograničenja s obzirom na sastav stijena i mogućnost pristupa i eksploatacije;•Izvor toplotne energije može biti iscrpljen uljed neodgovarajuće eksploatacije;•


39

Prisustvo opasnih gasova i minerala predstavlja poteškoću prilikom •eksploatacije;Potrebne visoke početne investicije (početak korišćenja i razvoj) i visoki •troškovi održavanja (izazvani korozijom, naslagama minerala i dr).

8.2. Optimizacija i racionalizacija prostorne organizacije snabdijevanja

energijom

Pitanje snabdijevanja energijom različito se rješava na nivoima planiranja prostora,pa problemi snabdijevanja energijom moraju biti planski rješavani od najširegprostornog nivoa ka nižim. Pri planiranju i optimizaciji moraju se uzeti u obzirpostojeći sistemi snabdijevanja energijom, tehnološki, pravni, ekološki, ekonomski isocijalni aspekti (Pucar i dr, Bioklimatsko planiranje i projektovanje, 1994).

Pri planiranju snabdijevanja energijom moraju se u obzir uzeti svi postojeći resursiu okviru regiona, kao i nižih prostorih cjelina koji podrazumijevaju izgrađene sisteme,ali i prirodne resurse, posebno obnovljive izvore energije. U svim slučajevima kadaje to moguće treba planirati centralizovane sisteme grijanja (i hlađenja), ali voditiračuna i o načinima građenja, tj. težiti većoj gustini naseljenosti kroz pravilniji izbortipologije stambene izgradnje (npr. forsirati izgradnju kuća u nizu, a neslobodnostojećih) i boljoj prostornoj organizaciji i forsiranju izgradnje na određenimlokacijama naselja, a ne stihijski razvijati mnogobrojna naselja.

S obzirom na to da u različitim mikroklimatskim uslovima nisu iste potrebe zagrijanjem, potrebno je pri planiranju gradskog razvoja definisati područja sa različitimmikroklimatskim uslovima, a u cilju racionalnije potrošnje energije (Pucar i dr, 1994).

Optimizacija odnosa snabdijevanja energijom i urbanih struktura jemultidisciplinaran proces u koji se moraju uključiti stručnjaci različitih profila odarhitekata urbanista, energetičara pa do ekonomista, a može biti sprovedena nanekoliko paralelnih, međusobno usaglašenih nivoa:

1. Ekonomska optimizacija podrazumijeva svođenje na najmanju moguću mjeruukupnih investicija u izgradnji urbanih struktura i sistema grijanja.

Ukupni troškovi zavise od:koštanja upotrebljene energije;•koštanja amortizacije postrojenja;•koštanja distribucije.•

Pri ekonomskoj optimizaciji bitan elemenat na nivou naselja je odnos investiranjau sisteme grijanja i omotač zgrade, jer se unapređenjem toplotnih karateristikaomotača zgrade (novih ili postojećih) smanjuje potreba za toplotnom energijom, atime i izdaci za sisteme napajanja i eksploatacione troškove (Pucar i dr, 1994).

2. Energetska optimizacija podrazumijeva maksimalnu uštedu fosilnih izvoraenergije i uvođenje OIE, postizanje ušteda u potrošnji primarne energije adekvatnim


40

korištenjem u odnosu na krajnju primjenu (Pucar i dr,1994). Smanjivanjem potrebneenergije za grijanje prostora primjenom evropskih propisa, tj. boljim toplotnimperformansama zgrada, mogla bi da se smanji i potrebna temeratura medijuma zagrijanje prostora i poveća korištenje OIE, solarne toplote i toplotnih pumpi, kao igeotermalnih voda, ali i korištenje otpadne sanitarne vode. Veće korištenje OIE značii veću „pouzdanost“ u snabdijevanju jer se smanjuje zavisnost od uvoza fosilnihgoriva.

3. Realiazcija podrazumijeva da se minimalno remeti urbana struktura, uklanjanjefiskalnih i drugih prepreka koje sprečavaju bržu realizaciju, npr. dugo vrijemeizgradnje novih sistema.

4. Ekološka optimizacija podrazumijeva što manje uticaja na životnu sredinuuzrokovane sistemima snabdijevanja energijom, tj. što manje zagađenje i što manjeremećenje urbanih struktura.

5. Regionalnost podrazumijeva smanjivanje dispariteta, ublažavanjeneravnomjernog razvoja između pojedinih regiona, smanjivanje koncentracijestanovništva u velikim urbanim centrima i dr.

8.3. Struktura naselja i sistemi snabdijevanja energijom

Kako bi se obezbijedilo snabdijevanje energijom nekog naselja, potrebno jeprikupiti sljedeće podatke:

opšti bioklimatski podaci (o klimi, osunčanju, vjetru, oblačnosti, konfiguraciji•terena, vegetaciji, itd);

opšti podaci o naselju (stepen i gustina naseljenosti, broj spratova, korisna •površina spratova, starost stambenog fonda, oblik krovova, zasjenčenje, itd);

podaci o geometrizmu zgrada (oblik zgrada, odnos korisne površine koja se •grije prema ukupnoj površini, odnos površine omotača prema zapremini, procenat punih zidova, procenat prozora, itd);

tehnički podaci o zgradama (U-vrijednosti zidova, prozora, krovova, podova •u W/m²K, itd);

podaci o tehnologiji grijanja (prosječne i željene U vrijednosti, u W/m²K, •maksimalna potreba u toplotnoj energiji u W/m² i kWh/ha, maksimalna gustinapriključaka u MW/km², broj priključaka po hektaru itd).

„Na osnovu ovih podataka vrše se uporedne analize različitih parametara, povezujurazličiti sistemi snabdevanja energijom sa tipom naselja, iznalaze optimalnieksploatacioni troškovi sistema snabdevanja energijom i neophodno poboljšanjetoplotne izolacije, efekti uviđenja novih sistema grejanja itd.“ (Pucar i dr,1994).


41

U svakom slučaju, treba težiti što većem udjelu korištenja OIE u prostornimcjelinama, ali sve u skladu sa ekonomskom opravdanošću i mogućnostima realiazcije.Takođe, treba težiti i postizanju energetske nezavisnosti naselja koja se nalaze izvanvećih urbanih cjelina i udaljenih od energetskih sistema, kao npr. turistička naselja uplaninskim predjelima kao i izdvojene grupacije seoskih domaćinstava, kojima bi bilaosigurana redovnost snabdijevanja.

9. ODRŽIVA EKONOMIJA

Svi parametri se iskazuju na nivou naseljenog mjesta ili nekog drugog oblikateritorijalne organizacije.

Održivi ekonomski razvoj

Procenat odstupanja BDP ili ostvarenih prihoda u odnosu na određenu •teritoriju;Struktura BDP ili prihoda po djelatnostima;•Lokacioni koeficijent zapošljavanja;•Stopa zaposlenosti;•Broj privrednih subjekata na 1000 stanovnika;•Trgovinski saldo.•

Zelena ekonomija

Zelena radna mjesta su radna mjesta u poljoprivredi, proizvodnim djelatnostima iuslužnim djelatnostima koja pridonose očuvanju životne sredine.

Djelatnosti zelene ekonomije su: organska poljoprivreda, agrošumarstvo, rudarstvoi prerađivačka industrija koji koriste čiste tehnologije, prerađivačka industrija kojaproizvodi proizvode od recikliranog materijala, proizvodnja i snabdijevanjeelektričnom energijom i parom iz obnovljivih izvora energije, upravljanje otpadom idjelatnosti sanacije životne sredine, „zeleno“ građevinarstvo (izgradnja objekatavisokogradnje na principima održivosti), održivi saobraćaj, održivi turizam, „zelene“uslužne djelatnosti (finansijske, stručne, naučne i tehničke djelatnosti, administrativnedjelatnosti, obrazovanje i ostale uslužne djelatnosti).

Učešće “zelenih radnih mjesta“ u ukupnom broju radnih mjesta;•Učešće djelatnosti zelene ekonomije u dodatoj vrijednosti ili prihodima opštine; •Broj preduzeća u oblasti inovacija;•Površine industrijskih zona;•Površine eko industrijskih zona;•Postotak dolazaka turista u punoj sezoni (3 mjeseca) <40% zelena zona, 40-•

50% žuta zona, >50% crvena zona;


42

Odnos noćenja i smještajnih kapaciteta >150 zelena zona, 120 -150 žuta zona,•<120 crvena zona.

10. INDIKATORI ODRŽIVOSTI

The EU Sustainable Development Strategy (EU SDS) postavlja kao cilj promocijuodržive potrošnje i proizvodnje. Usklađivanje socijalnog i ekonomskog razvoja sakapacitetima ekosistema i razdvajanje ekonomskog razvoja od okolinske degradacijesu osnovni uslovi za održivi razvoj.

Indikatori održivog razvoja (SDIs) koriste se za praćenje Strategije održivog razvojaEU (EU SDS) i predstavljaju se u izveštaju objavljenom od strane Eurostat-a svakedvije godine. Identifikovano je preko 100 indikatora, a glavnim se smatraju indikatorigrupisani u deset tema.

Praćenje glavnih indikatora ima za cilj da se da opšta slika o tome da li je Evropskaunija postigla napredak ka održivom razvoju u pogledu ciljeva i ciljeva definisanih ustrategiji. Za kompletniju sliku neophodno je da se razmotri napredak svih pokazateljau okviru teme.


43

Slika 24. Evropski indikatori održivosti (Izvor: http://epp.eurostat.ec.europa.eu)

Indikatori se mogu i na druge načine grupisati, a izbor i značaj svakog od indikatora

nije isti za svaku sredinu i za ciljeve koji se teže dostići.

11. PRIMJERI REALIZOVANIH ODRŽIVIH URBANISTIČKIH CJELINA

11.1. HAMMARBY SJÖSTAD, Štokholm, Švedska

Hammarby Sjöstad je dio grada u Štokholmu, nedaleko od centra grada,koje je kao „braunfiled“ lokacija planirano i izgrađeno kao novo održivoekološko naselje.

Planiranje prenamjene nekadašnjeg industrijskog priobalja počelo je još 1996.godine i bilo je dio projekta grada Štokholma za održavanje Olimpijskih igara 2004.godine. Međutim, pošto Švedska nije dobila kandidaturu grad je fokus razvojapreusmjerio na izgradnju održive zajednice koja je dva puta efikasnija nego tipična.Grad Štokholm je 1998. godine dobio grant za lokalno investiranje za projekte kojiće demonstrirati novu tehnologiju u održivom građenju i zgradama u HammarbySjöstad-u, a grant je pokrio samo mali dio koštanja izgradnje novog naselja.


44

Slika 25. Indikatori održivosti (Izvor: Ventayol, 2013)


45

Slika 26. Predindustrijska faza (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Slika 27. Faza industralizacije (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Slika 28. Izgled naselja Hammarby Sjöstad prije rekonstrukcije (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Po završetku biće izgrađeno naselje sa 11 000 stanova za 26 000 stanovnika, a uposlovnim prostorima biće obezbijeđena radna mjesta za 10 000 ljudi. Uz stambene iposlovne funkcije, predviđeno je da u naselju bude obezbijeđen i širok spektarobrazovnih, kulturnih i rekreacijskih programa.

Naselje je planirano i izgrađeno na mjestu gdje je nekada bila industrijska zona ipredstavlja odličan primjer kako se i na ovako zagađenim terenima može izgraditinovo ekološko urbano naselje.


46

Slika 29. Plan po kojem je izgrađen Hammarby Sjöstad (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Slika 30. Hammarby MODEL (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Karakteristike Hammarby modela 1. Otpad se koristi za proizvodnju gradskog grijanja (toplota) i električne energije;2. Biogorivo se koristi za proizvodnju gradskog grijanja (toplota) i električne

energije;3. Gradsko grijanje i hlađenje koriste očišćenu otpadnu vodu;4. Solarna energija se pretvara u električnu energiju ili se koristi za grijanje tople

vode;5. Biogas se proizvodi iz kanalizacije i otpada od hrane;6. Gorivi/zapaljivi otpad se konvertuje u gradsko grijanje (toplotu) i električnu

energiju;7. Otpad od hrane se biorazgrađuje za proizvodnju biogasa, koji se koristi kao

gorivo za vozila, a ostaci kao đubrivo bogato hranjivim materijama;8. Svi materijali koji se mogu reciklirati šalju se na recikliranje: novinski papir,

karton, staklo, metal i dr.;9. Opasni otpad i elektronski otpad se recikliraju ili šalju na odlagalište;10. Kišnica sa ulica tretira se lokalano, te ne predstavlja teret za pročišćavanje

otpadnih voda;11. Kišnica iz dvorišta i krovova se vodi u jezero Hammarby;12. Otpadne vode se tretiraju i onda pomažu u proizvodnji gradskog grijanja i

hlađenja;13. Biogas se ekstraktuje-vadi iz biorazgrađenog kanalizacijskog mulja.

Hammarby Sjöstad pokazuje kako urbani distrikt može biti izgrađen sa mnogomanje uticaja na okolinu u odnosu na uobičajenu. Specifične razlike su:

Uticaj na okolinu je 30-40% manji nego tipičan distrikt iz 90-tih godina;•Automobili se koriste 14% manje nego u drugim dijelovima Štokholma;•Dnevno se po osobi troši 150 l vode, u odnosu na 200 l u drugim dijelovima •grada;Kada bude završen, Hammarby Sjöstad proizvodiće sam količinu od 50% •potrebne energije.

11.1.1. Pristup urbanističkom i arhitektonskom projektovanju

Kao dopunu detaljnog plana tim za urbanističko planiranje i projektovanje pripremioje projektantsa pravila, tzv. kodove za svaki dio naselja i za svaku parcelu. Projektanskikod pripremljen je usaglašavanjem projektantskog tima i developera, a preuzet je odlokalnih vlasti kroz politički proces i čini dodatak ugovoru o razvoju između grada idevelopera, kao partnera. Cilj je bio da se uspostavi nivo kvaliteta za razvoj naseljasa kojima se slažu i grad i developeri.

Projektantski kod izuzetno je sveobuhvatan i postavlja načela za sljedeće elemente:1. Karakter naselja, kombinovanje istorijskog centra grada (evropski obrazac

građenja) sa uticajem moderne arhitekture inspirisanim prirodnim okruženjemHammarby Sjöstad-a. Ključ za ovo je mješavina preduzeća i namjena, izgrađene gustine i formi (blokovi izgrađeni oko unutrašnjeg dvorišta ili


47

površine za igru), javni prostori i odnos prema vodi. 2. Izgled, oblik i struktura, uključujući smjernice za svaki blok, ključne zgrade-

repere, javni prostori, i pješačke rute. Smjernice nisu obavezujući u pogledu materijala koji će biti korišteni, ili broj spratova, ali opisno obrazloženje za svaki blok ili ključne zgrade je dato, i ono čini jasnim principe koji treba da seprimjenjuju, ali koji takođe uspijevaju zadržati dovoljno prostora za inovacije.Dvo i trodimenzionalne slike-prikazi korišteni su kao ilustracije koncepta.

3. Arhitektonski stil – program dat je u pet tačaka: • Tradicionalni karakter štokholmskog centra;• Sjöstad-u lokalna svojstvenost (veći stanovi u poređenju sa centrom, veće

azlike između zgrada u pogledu visina i oblika, veći akcenat na otvorenim prostorima, balkonima i terasama, ravnim krovovima, veća raznovrsnost materijala);

• Forma zgrada i arhitektonski stil odražavaju hijerarhiju otvorenih prostora na koje su zgrade orijentisane (na primjer više, istaknutije zgrade duž obalei šetališta);

• Mjerilo, red i varijacije – gustina je data smjernicama, ali naglasak je na održavanju kvaliteta i varijantama;

• Arhitektonski trendovi – ovaj dio artikuliše kako savremena arhitektura u Hammarby Sjöstad treba da crpi inspiraciju a i da se razlikuje od rane modernističke arhitekture. Sličnosti treba da uključe očuvanje prirodne sredine, a gdje je moguće da je koriste kao inspiraciju za razvoj, kao što susvjetlo, pogled, pristup zelenim površinama, ravni krovovi, čiste linije, svijetle boje. Ali to bi trebalo da bude u kombinaciji sa gustinom i hijerarhijom prostora koji preovladavaju u istorijskom centru grada, a arhitektura bi trebalo da bude specifična za mjesto i da odgovori svom lokalnom okruženju. Ovdje postoji i akcenat na mješovitim namjenama, umjesto razdvajanja namjena.

4. Tipovi zgrada – različiti tipovi zgrada su identifikovani (na primjer bilo dugi,tanki blokovi širine 12 m, ili dugački kubusu 40x40 m). Za svaki tip zgrada definisani su broj i mjesto stepeništa, kao i broj stanova po spratu (veličina


48

Slike 31. i 32. Primjeri stranica iz Projektanstskog koda (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

stana).5. Principi projektovanja zgrada – fasadni materijali, mjesta stepeništa, raspored

prozora i balkona, tipovi krovova, uključujući i specifične smjernice za svakiblok ili ključnu orijentir zgradu.

6. Elementi zgrada – smjernice i dimenzije za ulaze, balkone, prozore i krovove,uključujući dimenzije, proporcije, boje i materijale. Smjernice se razlikuju zasvaki blok i uključuju i skice i crteže sa mjerama.

7. Standardi stanova – izgled, dnevno svjetlo, visina soba, pristup otvorenom prostoru, zvučna izolacija i zatjevi pristupačnosti za ulaze, balkoni, terase i spoljašnje prostore.

8. Standardi za dodatne usluge, uključujući:• Ostave, navodeći težnju da se ostave smještaju unutar pojedinačnih stanova,

a gdje to nije moguće da budu smještene u blizini stepeništa i dostupne liftom;

• Praonica, navodeći težnju da praonica bude smještena unutar kupatila ili stana, sa mašinama za pranje i sušenje. Alternativno, treba obezbijediti praonicu za svako stepenište;

• Garaže – navodeći visinu i pristupačnost za kretanje slabovidnih osoba;• Skupljanje otpada, određivanje minimalnog rastojanja od 30 m od glavnog

ulaza u stanove do odvodnika otpada.9. Boje zgrada – smjernice su date za svaki blok i ključne orijentire zgrade,

uključujući fasade i detalje zgrada (prozori, balkoni, ulazi, krovovi). Opisan jerazlog za izbor palete boja.

10. Projektovanje dvorišta i otovrenih prostora – upućuje se na definisanje javnogi privatnog prostora, udio zelenog i tvrdog prostora (50%), izbor sadnica, površine za igru, materijali za tvrde površine i standardi osvjetljenja.

11. Detaljna arhitektonska i projektantska načela za svaku parcelu, kako bi se osigurala prepoznatljivost u ovoj fazi. 3D slike za svaki blok nalaze se zajednosa detaljnim opisima za projektovanje arhitektonske i urbane forme, što upućujena veze sa otovrenim prostorima i drugim blokovima. Obezbjeđeni su crteži tipičnih osnova, kao i primjeri projektovanja otvorenih prostora i dvorišta.

12. Projektovanje javnih prostora, parkova i ulica, uključujući pejzažno uređenje,popoločavanje, osvjeljenje i urbanu opremu.

13. Smjernice za javne prostore obezbijeđene su kroz kombinaciju 3D ilustracija,2D planova i tekstualnim opisom u kojem se nalaze kontekst i obrazloženje. 2D planovi i presjeci obezbjeđuju postavljanje standarda za ulice i širine pločnika, biciklističke staze i mjesta urbane opreme. Navedeni su standardi zarazličite vrste ulica, uključujući šetališta, tramvajska stajališta i lokalne ulice.Pripremljen je i detaljan plan rasvjete, uključujući ulično osvjetljenje zgrada iosvjetljenje kao dio urbane opreme i javne umjetnosti. Propisani pristup urbanojopremi definisan je slično kao osvjetljenje.


49


50

Slika 33. Primjeri iz Projektantskog koda (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

11.1.2. Pristup zaštiti životne sredine

1. Energija

Ukupna potrošnja energije za naselje u kojem 30 000 ljudi živi i radi u HammarbySjöstad obezbijeđena je samo iz obnovljivih izvora (fotonaponske solarne ćelije,hidroenergija i tehnologija biogoriva, i solarni paneli). Fotonaponski kolektoripostavljeni su ne samo na krovove zgrade već i na fasade zgrada, te će iskorištavatienergija Sunca i pretvarati je u električnu energiju. Energija iz jedne solarne ćelijemodula koji pokrivaju jedan kvadratni metar iznosi oko 100 kWh/godišnje. Svaenergija za grijanje dobijaće se iz zapaljivog otpada sa ovog područja, koji se reciklirau obliku toplote ili obnovljivih izvora. Drugi izvor energije za gradsku četvrt jeprirodni gas. Voda iz kanalizacije se pročišćava, a tako sakupljen otpad se ondareciklira u prirodni gas. Otpad iz kanačizacione vode iz jednog domaćinstva dovoljanje za proizvodnju biogasa za štednjak na gas u domaćinstvu, a veći dio biogasatrenutno se koristi kao gorivo u ekološkim automobilima i autobusima. Osim toga,toplota proizvedena ovim postupkom pročišćavanja koristi se za grijanje u naselju.

U neke zgrade instalisan je tzv. „Pametni“ ili „ Smart sistem“, koji je razvio SwetabAB, namijenjen osvješćenijim stanovnicima da pomoću zaslona u kuhinji mogu daprate potrošnju energije u realnom vremenu, tj. da vide koliko su energije potrošili zagrijanje, aparate u domaćinstvu, i potrošnu toplu vodu . Očekuje se da će takostanovnici biti više svjesni svoje energetske potrošnje i načina kako mogu da uštedeenergiju te minimizirati svoje energetske troškove. S obzirom na to da se smatralaoda je „smart” sistem previše napredan, nije ugrađen u sve zgrade.

2. Otpad

Prema planu, kompletna redukcija otpada je 20% u odnosu na slične gradskeprojekte u kojima su količine otpada već relativno niske, tj. smanjene u odnosu naranije. Takođe je planirano i smanjivanje količina opasnog otpada za 50% do 60%.


51

Slika 34. Fotonaponski paneli na fasadi

Slika 35. Solarni kolektori na krovu zgrade(Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Hranjive materije iz otpada prerađuju se za korištenje u poljoprivredi. Kako bi ovomoglo da bude realizovano, svaka zgrada ima postrojenje za reciklažu u svojoj blizini,gdje se kompostira biorazgradivi otpad. Da bi se smanjio opasan otpad, on se recikliraili spaljuje.

Kako bi se dodatno poboljšalo tradicionalno recikliranje i ponovna upotreba distriktje otvorio sopstveni centar za tretman otpadnih voda nazvan Sjostadsverket. Novopostrojenje za preradu otpadnih voda testira nove tehnlogije za reciklažu otpada.Trenutno se testiraju četiri nova procesa prečišćavanja otpadnih voda i procjenjuje senjihov efekaat na rast i napredovanje biljaka. Reciklirane hranjive materije koriste seza prihranjivanje biljaka, dok se metan izdvojen iz kanalizacionog otpada koristi kaobiogas ne samo u domaćinstvima već i za automobile i autobuse.

Za razvrstavanje i dovoz čvrstog optada koristi se vakuum sistem. Najteži inajkabastiji komadi otpada se sortiraju i prikupljaju putem podzemnog otpadnogsistema. Otpad isisan kroz cijevi zadržava se uprostoriji za reciklažu, i poslije serazvrstava u kontejnere, i razvozi kamionima. Na ovaj način se smanjuje korištenjevozila za prevoz otpada kroz grad. U dane prikupljanja otpada vozila za konačnozbrinjavanje otpada usisavaju sadržaj komora napolje u čistom, hermetičkizatvorenom procesu.


52

Slika 36. Dijagram vakuum sistema (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Slika 37. Pilot postojenje za preradu kanalizacione vode (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

3. Voda

Krovne bašte nisu namijenjene samo boravku stanovnika, već takođe služe i dasmanje količinu vode koja teče tokom nevremena tako što dozvoljavaju da voda budeapsorbovana kroz biljake, što će na kraju dovesti do toga da ta voda ispari. Kišnicu sakrova, koja bi inače bila odvedena u kanalizaciju biljke apsorbuju, te se tako smanjujemogućnost od poplave usljed jakih kiša. U krovne bašte sadi se odgovarajući sadnimaterijal, te biljke ne služe samo da apsorbuju kišnicu, već i kao atraktivan prostor zaboravak stanovnika.


53

Slike 38. i 39. Mjesta odlaganja otpada u vakuum otpadni sistem (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Slika 40. Kanal za oborinsku vodu Slika 41. Biljni materijal na zelenim krovovima(Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

4. Izbor materijala

Da bi što značajnije unaprijedili životnu sredinu, tokom cijelog projekta korištenisu samo održivi, ekološki prihvatljivi proizvodi i materijali. Pitanja životne sredinevaže za sve korištene materijale, uključujući vidljive materijale na fasadama i tlu kaoi materijale korištene u zgradi i na kompletnom omotaču zgrade, instalacijama iopremi. Veliki značaj u razvoju Hammarby Sjöstad-a bila je politika javnih nabavkiza materijale i konstrucije. Zbog toga su definisana stroga pravila za korištenjematerijala i ograničavanje hemijskih osobina materijala. Proces izbora dobavljača iugovarača takođe je bio od ključnog značaja. Moralo se dokazati da proizvod ilimaterijal koji je korišten može biti recikliran na kraju njegovog životnog ciklusa, inačeneće moći biti korišten.


54

Slika 42. Zeleni krov (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

5. Saobraćaj

Hammarby Sjöstad ima raznovrstan saobraćajni sistem koji služi za prevoz njegovihstanovnika. Laka željeznička infrastruktura ima četiri stanice u centru naselja i onesu direktno povezane sa metroom. Planirano je i produžavanje tramvaja dalje na istok,kako bi bio povezan sa jednim od štokholmskih glavnih transportnih čvorišta.Uvedene su tri nove autobuske linije i jedna noćna koja opslužuje ovo područje. Vrloje efikasan autobuski saobraćaj koji korisiti biogas i koji je opremljen na stajlištimakompjuterizovanim tablama sa informacijama za korisnike, koje precizno dajuobavještenja o svim promjenama u saobraćanju autobusa.

Postoji i trajektni sistem, koji vozi pet minuta preko jezera Hammarby Sjö. Trajektsaobraća tokom cijele godine, svakih 10-15 minuta, od ranog jutra do ponoći. Tokomljeta trajekt povezuje naselje sa centrom grada. Takođe, postoje brojni brodski polasciiz centra grada ka ovom naselju.

Planirano je da bude uveden i novi servis - jezerski autobus sa malim, na biogaspokretanim, plovilima od Nybroviken i nazad.

Nastojalo se smanjiti korištenje privatnih automobila uvođenjem Car pul sistem, saautomobilima koji koriste biogas kao gorivo i uvođenjem kratkoročnog sistemadijeljenja najma automobila..

Postoji dobro razrađen sistem biciklističkog prevoza sa sigurnom mrežom linija, istaza za šetanje. Izgradnjom novog mosta za biciklistički i pješački saobraćajkompletirana je nova mreža na području Sodermalm. Svi stanovi imaju obezbijeđenprostor za bicikle.


55

Slika 43. Tramvaj (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Novi autoput Södra Länken projektovan je u skladu sa novim okolinskimzahtjevima i u skladu sa tim on je spušten i premošten sa dva eko mosta kojipredstavljaju zelene mostove koji povezuju dva područja.


56

Slika 44.Trajekt kao javni prevoz (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Slika 45. Most za pješački i biciklistički saobraćaj (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

11.2. Norra Djurgårdsstaden Stockholm Royal Seaport Hjorthagen

Stockholm Royal Seaport nalazi se na sjeveroistočnom dijelu grada Štokholma.Ovaj prostor predstavlja prvoklasnu lokaciju po svom položaju u gradu Štokholmu, ado sada je bio koiršten prije svega u industrijske svrhe, za proizvodnju gasa i kao luka.Planom je predviđena izgradnja 10 000 novih stanova i otvaranje oko 30 000 radnihmjesta. Poslovanje luke biće modernizovano, a kontejneri i prljavi dio poslovanja bićepremješteni na drugu lokaciju. Tako će ova lokacija biti oslobođena za druge namjenei novu izgradnju.

Stockholm Royal Seaport je dio gradske vizije predviđene GUP-om koja treba daovaj grad učini gradom svjetske klase, da ga učini pristupačnijim za njegove građanei da ostvari ambiciozne zahtjeve zaštite životne sredine. Na ovom projektu projektuujedinjeni svi akteri - gradske vlasti, projektanti i developeri rade tješnje nego ikadaranije, a u cilju ostvarenja vizije urbane četvrti svjetske klase i pristupa održivomdruštvenom životu u ovom dijelu grada.

Područje karakterišu izrazite prirodne vrijednosti, bogato je florom (najveća zbirkaistorijskih hrastova na sjeveru Evrope), i faunom, te je će njegovom izgradnjom bitidobijeno visokovrijedno gradsko područje. U prilog razvoju ovog naselja ide ičinjenica da preko njega već prolazi odlična javna saobraćajna mreža, sa metroom, abiće izgrađene i pješačke i biciklističke staze.


57

Slika 46. Plan Stockholm Royal Seaport-a (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Realizacija projekta otpočela je sa građenjem prvih stanova 2011. godine, a prvistanovnici su već useljeni 2012. godine. Planirano je da se svake godine izgradi po500 novih stanova. Stanovništvo će dobiti dobre uslove za život sa svim potrebnimpratećim sadržajima kao što su škole, poslovni prostori-firme, biblioteke i dr. Nakontoga oko 2020. planirana je izgradnja na obodu Ropstena, gdje će biti izgrađeno preko6 000 stanova i na području Hjorthagen, gdje će živjeti oko 15 000 novih stanovnika.Planirano je da se ravnomjerno budu zastupljeni stanovi u kojima će živjeti njihovivlasnici i stanovi koji će biti namijenjeni izdavanju, kao i stanovi za starije osobe istudente.

Tada će i nekadašnja zgrada gasne energane biti rekonstruisana za namjene kulture,a biće izgrađene i javne zgrade poput predškolskih ustanova, biblioteka, muzeja,tramvaja, trgovina i dr.


58

Slika 47. Zgrada nekadašnje agsne elektrane sa novom namjenom (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Komercijalno poslovanje kao što su maloprodaja, i kancelarije planiraju se pretežnou području nekadašnje gasne elektrane, kao i dijelova Ängsbotten i Ropsten. Prostoritrgovina na malo planirani su takođe i u prizemlju stambenih zgrada, duž glavne ulice,i na trgovima. Raznolik asortiman firmi doprinijeće živoj gradskoj sredini.

Proizvodnja u oblasti gasne elektrane prestala je u januaru 2011, a istorijskaindustrijska zgrada, koju je projektovao Ferdinand Boberg krajem devetnaestogvijeka, dobiće novi život i biće preuređena za nove namjene sa fokusom na kulturu,obrazovanje i maloprodaju.

CILJEVI PROJEKTA

1. SOCIJALNI

Dobar pristup javnim i komercijalnim (poslovnim) uslugama;•Sigurna životna sredina za djecu i odrasle;•Uspješna integracija starog i novog;•Blizini parka i zelenih površina i dobra mogućnosti rekreacije. •


59

Slika 48. Slika iz naselja prije početka radova (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

2. ŽIVOTNA SREDINA

Smanjiti uticaje na klimu;•Uhvatiti se u koštac sa zagađenim područjima;•Zdrava životna sredina;•Čuvanje i razvijanje bioraznolikosti.•


56

Slika 49. Slika iz naselja prije početka radova (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

Slika 50. Slika budućeg naselja(Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

3. EKONOMSKI

Efikasno ponovno korištenje zemljišta;•Učiniti veći dio Hjorthagen centralnim mjestom;•Podsticati dobru poslovnu klimu. •

4. PROSTORNI

Pristupačnost, živost i raznolik urbani razvoj;•Zaštitita i očuvanje istorijske izgrađene sredine;•Zaštitili vrijedne panorame grada i krajolika;•Pružanje odličnog javnog prevoza i pješačkih i biciklističkih staza. •

Više informacija o projektu možete pronaći na: www.stockholm.se/international.


57

Slika 51. Slika budućeg naselja (Izvor: Gaffney,A.et al, 2007)

12. LITERATURA

Nikolić M. i Spasić N, Od Rio agende do održivog razvoja gradova, IAUS, Posebnaizdanja 48, Beograd, 2005.

Stojkov B, Održivi razvoj grada kao temeljni principi obnove grada, u monografiji„Osnove strategije urbane obnove u Srbiji i Rusiji“, IAUS, Beograd, 1998.

Pucar M, Pajević M, Jovanović-Popović M., Bioklimatsko planiranje i projektovanje, Beograd, 1994.

Prof. dr sc. Prelec Z, Inženjerstvo zaštite okoliša, Obrada i zbrinjavanje otpada, Poglavlje:10 http://www.riteh.uniri.hr/zav_katd_sluz/zvd_teh_term_energ/katedra4/ Inzenjerstvo_zastite_okolisa/10.pdf)

Borković Ž, Toplinska zaštita zgrada, Savjeti za projektiranje i gradnju novih zgrada, Tečaj za energetske savjetnike (Izvor: http://www.eihp.hr)

Kardaš D, Kanalizacione vode kao niskotemperaturni izvor toplote za toplotnu pumpu, Završni rad – II ciklus studija, Banjaluka, 2014.

Gaffney A, Huang,V., Maravilla,K., Soubotin,N., Hammarby Sjostad - A Case Study, Stokholm, 2007.

Wennersten R The concept of Industrial Ecology and Sustainable Urban Development – From climate Change to Resources and Resilience, prezentacija, Royal Institute of Technology (KTH), 2011.

Ventayol I, Sustainability indicators for Local administrations, prezentacija, Barcelona, 2013.

Korisni linkovi:

http://www.stockholm.se/internationalhttp://www.europeanpassivehouses.orghttp://epp.eurostat.ec.europa.euhttp://www.un-documents.net/wced-ocf.htmhttp://www.un.org/geninfo/bp/enviro.htmlhttp://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htmhttp://www.undp.org/content/undp/en/home/mdgoverview.htmlhttp://www.johannesburgsummit.org/html/basic_info/unced.htmlhttp://www.uncsd2012.org/http://www.un.org/futurewewanthttp://www.un.org/en/ecosoc/http://register.consilium.europa.eu/pdf/en/06/st10/st10917.en06.pdf


58

ODRŽIVO URBANISTIČKO PLANIRANJE - …enerese.np.ac.rs/documents/tm/tm_200120163.pdf · • Nova...

Documents

Transcript of ODRŽIVO URBANISTIČKO PLANIRANJE - …enerese.np.ac.rs/documents/tm/tm_200120163.pdf · • Nova...