ÇOCUK ve SAĞLIK

Prof. Dr. Günay SAKADicle Üniversitesi Tıp Fakültesi

Halk Sağlığı Anabilim Dalı03.12.2012

1

AMAÇ

• Bu dersin sonunda dönem 1 öğrencileri çocuk ve sağlık konularında bilgi kazanacaklardır.

2

Öğrenim hedefleri

• Çocuk sağlığının önemi• Çocukluk dönemleri• Yeni doğanın özellikleri• Büyüme gelişme• Çocuk sağlını etkileyen faktörler• Çocuk sağlığında koruma kavramı• Önemli çocuk sağlığı sorunları• Çocuk hakları

3

Çocukluk dönemi

• Gelişmekte olan ülkelerde toplum içinde sağlık yönünden daha çok tehlike altındadırlar

• Bu dönem hastalıkların ve ölümlerin en çok görüldüğü bir çağdır

• Sağlıklı nesiller yetiştirmek için bu dönem önemlidir

4

N üfus P iram id i, 2010

6 4 2 0 2 4 6

0 -4

5 -9

1 0 -1 4

1 5 -1 9

2 0 -2 4

2 5 -2 9

3 0 -3 4

3 5 -3 9

4 0 -4 4

4 5 -4 9

5 0 -5 4

5 5 -5 9

6 0 -6 4

6 5 -6 9

7 0 -7 4

7 5 -7 9

8 0 -8 4

8 5 -8 9

90 +

Ya ş G rubu

Erkek Ka dın5

Çocukluk çağı dönemlere ayrılır :

Doğum öncesi (intrauterin)– Embriyo dönemi (0-10 hafta)– Fetus dönemi (10 haftadan doğuma kadar)

Doğum sonrası– Yenidoğan dönemi (neonatal) (0-4 hafta)– Süt çocukluğu (postneonatal) (1-11 ay)– Oyun çocukluğu (1-3 yaş)– Okul öncesi dönem (4-5 yaş)– Okul çocukluğu dönemi (Kız 6-10 yaş, erkek 6-12 yaş)– Puperte dönemi (adölesan) (11-20 yaş)

6

7

İntrauterin dönem

• Büyüme hızı çok yüksek• Bebeğin anne sağlığından en fazla

etkilendiği dönem• Bu dönem göstergeleri:

– DDA’lı bebek yüzdesi– Perinatal BÖH

8

Bazı tanımlar :

• Düşük doğum ağırlığı: 2500 gr altı : Düşük doğum ağırlığı 1500 gr altı : Çok düşük doğum ağırlığı 1000 gr altı : Aşırı düşük doğum ağırlığı

• Erken doğum: • 37 haftadan daha önce• Geç doğum:• 42 haftadan sonra

9

Perinatal dönem : • “22 gebelik haftasından sonra ve doğumdan

sonraki ilk bir haftalık” dönem yada “500 gr ve üstü doğum ağırlığı olan” bebeklerdir.

• Bebek ölümleri içinde önemli bir yer tutar. • Annenin sağlık düzeyi, gebelik bakımı, doğum

koşulları perinatal dönem bebeğin sağlık düzeyini belirleyen önemli faktörlerdir.

• Düşük doğum ağırlığı, prematürite, enfeksiyonlar önemli sağlık sorunlarıdır.

10

11

Yenidoğan dönemi

• İlk 28 gün• Özel bir dönem

– Kapalıdan açığa, bağımlıdan aktif hayata• Hayatı tehdit eden sorunlar

1) Yenidoğan enfeksiyonları2) Doğum travmaları, asfiksi 3) DDA, prematürelik4) Konjenital anomaliler

12

• Bu dönemde diğer sorunlar:– Sarılık, morarma, konvülzyon, kanama, letarji

gibi belirtilerle seyreden durumlar…• Hayatın ilk saatlerinde mutlaka bir hekim

veya diğer sağlık personelince bebek muayene edilmelidir

• İlerleyen günlerde görülebilecek belirtiler– Kusma, ishal, ateş, emmeme, pamukçuk, kaka

yapamama, el-kollarda hareketsizlik

13

Süt çocukluğu çağı

• Büyüme ve gelişme hızlı olup, gözle izlenebilir• Çocuğun anne sevgisine, özenine ve bakımına

bağlı olduğu bir dönemdir• Bir çok enfeksiyon etkenlerine karşı hassastır• Bu dönemin sık sağlık sorunları:

– Enfeksiyonlar, kongenital anomaliler ve beslenme bozuklukları

14

Enfeksiyon hastalıkları

• En çok solunum sistemine ait olanlar görülür– Nezle, farenjit, otit, bronşit, bronkopnömoni

• Sindirim sistemi hastalıkları– Enterit, gastroenterit

• Gelişmekte olan ülkelerde ikinci sırayı alır

• Diğer– İYE, menenjitler,

15

Konjenital hastalıklar

• Çoğu iyi gözlenirse yenidoğan döneminde saptanabilir– Kalp anomalileri, üfürümler– Sindirim sisteminde darlıklar, yer değişiklikleri– Duplikasyonlar, meckel divertikülü– Diyafragma hernisi, megakolon, pilor stenozu

16

Beslenme bozukluğu

• Malnütrisyon• Avitaminozlar

– Raşitizm (D Vit)• Mineral eksiklikleri

– Fe eksikliği anemisi

17

18

ÇOCUK SAĞLIĞI İZLEMİ:

• Bebeklerin doğduğu günden itibaren hiçbir şikâyeti olmasa da düzenli aralıklarla sağlık personeli tarafından görülüp değerlendirilmesi; sağlığının korunması ve geliştirilmesi için gereken girişimlerin yapılmasıdır.

19

Çocuk Sağlığı İzleminin Amacı

• Bebek ve çocukların büyümelerini ve sağlıklarını geliştirmek,

• Bebek ve çocukların gelişimini desteklemek,• Bebek ve çocuklarda hastalıkları önlemek ve

azaltmak,• Bebek ve çocuk ölümlerini önlemek ve

azaltmaktır.• Böylece çocukların sağlıklı büyümeleri, sağlıklı ve

üretken erişkinler olmaları hedeflenmektedir.

20

İZLEM SIKLIĞI -SB• (yeni doğmuş bebeğin değerlendirilmesi)• İLK 48 SAAT• 15. - 41. GÜN ve 2. AY İZLEMLERİ• 3 – 4 AY İZLEMLERİ• 6, 9 ve 12. AY İZLEMLERİ• 13 -36 AY ARASI ÇOCUK İZLEMLERİ

– Bu dönemde 6 ayda bir kontrol yapılır.• 4- 5 YAŞ ARASI ÇOCUK İZLEMLERİ

– Bu dönemde yılda bir kontrol yapılır21

Çocuk Sağlığı İzleminin Basamakları

İzlem için sağlık kuruluşuna götürülen çocuğun;• Vücut ağırlığı, boyu ve baş çevresi ölçülür.• Tam bir fizik muayenesi yapılır.• Çocuğun gelişimi değerlendirilir.• Yaşına uygun aşıları yapılır.• Yaşına uygun hastalıkların erken tanısını

sağlayacak tarama testleri yapılır.• Çocuğun yaşına uygun olacak şekilde aile eğitimi

yapılır.22

AĞIRLIK ARTIŞI

• Zamanında doğmuş, normal bebek ağırlığı yaklaşık 3-3,5 kg’ dır.

• İlk 6 ay içinde bebeklerin her ay 600-900 g,• 6-12. aylar arasında her ay 400-600 g,• 1-2 yaş arasında 2 kg,• 2 yaşından sonra ise yılda 1-2 kg almaları

beklenir.

23

Vücut tartısı :

• İlk 6 ayda normal bir çocuk haftada 150-250 g lık bir tartı artması gösterir.

• İkinci 6 aylık dönemde bu artış haftada 100-150 g a düşer.

• 1-2 yaş arası haftada 50 g kadar alır. • Kabaca 5 ayda doğum tartısının iki, 1

yaşında 3 , 2 yaşında 4 katı olur.

24

BOY UZAMASI

• Zamanında doğmuş normal bebekler yaklaşık 50 cm’dir (48-52).

• 1 yaşında yaklaşık 75 cm olmaları (24-28 cm uzamaları) (8+8+4+4),

• 1-2 yaş arası 10-12 cm uzamaları,• 2 yaşından sonra ise yılda 6-8 cm uzamaları

beklenir.

25

Baş çevresi :

• Vücudun ilk aylarda en hızlı büyüyen bölümüdür. Beynin büyümesini yansıtır.

• Doğumda 35 cm dir. • 3. ayda 40.5, 6. ayda 43, 12.ayda 46 cm

olur. 18. aydan sonra özel durumlar hariç ölçülmesine gerek yoktur.

26

27

28

29

30

31

32

33

2011 Yılı Aşı TakvimiAşı Türü Doğum

da1.Ayın sonu

2.Ayın Sonu

4.Ayın Sonu

6.Ayın Sonu

12.Ay 18-24 Ay İlkokul 1 İlkokul 8

HEPATİT B1 2 3

BCG 1

DaBT-İPA-Hib 1 2 3 R

KPA 1 2 3 R

KKK 1 2

OPA R R

DaBT-İPA R

Td R33

34

Çocuk sağlığının değerlendirilmesi

1. Beslenme durumunun değerlendirilmesi2. Sık görülen hastalıkların görülme sıklığı,

sağlık kurumlarına baş vuran hastaların yaş grupları ve cinsiyete göre hastalık tanılarının dağılımları (morbidite)

3. Ölümlülük ölçütleri (mortalite)4. Bağışıklama durumu5. Niteliksel değerlendirmeler

35

Beslenme ölçütleri: • Antropometrik Ölçümler Boy uzunluğu, vücut ağırlığı, baş çevresi, kol çevresi....

• Değerlendirme Yaşa göre boy uzunluğu Yaşa göre vücut ağırlığı Boy uzunluğuna göre vücut ağırlığı

• Diğer Biyokimyasal Ölçümler Besin Tüketim Araştırmaları

36

37

38

39

40

41

4242

4343

4444

4545

Morbidite (hastalık) ölçütleri: Sık görülen hastalıkların görülme sıklığı Anemi, ishal, pnömoni, malnütrisyon Diş çürüğü, kazalar, görme bozuklukları... Prevalans İnsidans

Sağlık kurumuna başvuran hastaların yaş grupları ve cinsiyete göre hastalık tanılarının dağılımı

46

1-4 yaşta önemli hastalıklar

• Malnütrisyon ve mikronütrientmalnütrisyon

• Enfeksiyon hastalıkları– ASYE, ishalli hastalıklar, cilt enfeksiyonları,

İYE• Kazalar • …

47

Okul dönemi sorunları

• ÜSYE, paraziter hastalıklar, döküntülü hastalıklar

• Ağız ve diş sağlığı sorunları• Kazalar ve şiddet sonucu yaralanmalar• Görme, işitme sorunları• …..

48

Adölesan dönem sorunları

• Büyüme ve gelişme ile ilgili sorunlar• Sigara, alkol, madde kullanımı• Cinsel sağlık sorunları• Kaza ve şiddet sonucu yaralanmalar• Psikolojik sorunlar• Beslenme sorunları• …

49

0-6 yaş grubundaki çocukların son 6 ay içinde geçirdiği hastalıkların oranı

%

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0

40,0

45,0

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

Türkiye Kent Kır

Üst solunum yolu enfeksiyonu İshalKansızlık Ağız ve diş sağlığı sorunlarıBulaşıcı hastalıklar

TÜRKİYE SAĞLIK ARAŞTIRMASI, 200850

51

Çocukların son 6 ay içinde geçirdiği hastalıkların cinsiyet ve yerleşim yerine göre dağılımı, 2010

[0-6 yaş grubu] TÜRKİYE SAĞLIK ARAŞTIRMASI 2010(%)

Türkiye-Turkey Kent-Urban Kır-Rural

Hastalık/Kaza türüToplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

Diseases/Accidents Total Male Female Total Male Female Total Male Female

Üst solunum yolu enfeksiyonu 31,6 32,2 31,0 32,6 33,0 32,1 29,6 30,4 28,8İshal 25,5 27,1 23,9 25,9 26,5 25,3 24,7 28,6 21,1

Bulaşıcı hastalıklar (Suçiçeği, 9,6 10,0 9,3 8,7 8,6 8,8 11,6 13,0 10,4kabakulak vb.)Kansızlık 9,4 9,6 9,1 9,1 9,1 9,0 10,0 10,9 9,2

Ağız ve diş sağlığı sorunları 7,8 8,2 7,4 7,9 7,5 8,3 7,7 9,8 5,7Alt solunum yolu

enfeksiyonu (Zatürre vb.) 7,6 8,6 6,6 7,2 7,3 7,1 8,4 11,5 5,6

İdrar yolu enfeksiyonu 5,9 4,6 7,1 5,8 4,7 6,9 6,1 4,5 7,5Diğer 3,4 3,2 3,6 3,7 3,2 4,2 2,7 3,1 2,4

Cilt hastalıkları 3,0 3,2 2,7 2,7 2,8 2,6 3,6 4,2 3,0D vitamini eksikliğine bağlı kemik

bozuklukları (raşitizm) 2,0 2,0 2,1 1,9 1,9 1,9 2,2 2,1 2,4

Not: Kalp hastalığı (Kalp romatizması, konjenital kalp hastalığı vb.), diyabet (şeker hastalığı) ve kanser diğer içerisinde

kapsanmıştır.

Mortalite (ölümlülük) ölçütleri :

• Çocuk ölümlerinin tüm ölümler içindeki payı • Yaş, cinsiyet, nedene özel ölüm hızı v.b.

52

1. Yaşa özel ölüm hızı :Bir toplumda , bir yılda 0-4 yaş ölen ÇS / 0-4 yaş nüfus X 1000

2. Yaşa özel orantılı ölüm hızı :0-4 yaş ölen ÇS /toplam ölümler X 1000

53

3. Bebek ölüm hızları (BÖH)a. Toplam BÖH

Bir toplumda, bir yılda canlı doğup, bir yaşını tamamlamadan ölen ÇS / CDS X 1000

b. Neonatal BÖHPaya ilk 28 günde ölenler yazılırI. Erken NBÖH .................. 0-7 günde ölenlerII.Geç NBÖH .....................8-28 günde ölenler

c. Postneonatal BÖHPaya 29-365 günde ölenler alınır.

54

4. Beş yaş altı çocuk ölüm oranıBir toplumda, bir yılda ölen 0-4 yaş ÇS /CDS X 1000

5. Ölü doğum hızı 28. haftadan sonra olan ölü doğumlar /toplam doğum sayısı X 1000

55

Dünyada çocuk sağlığının durumu: • Dünyada her yıl 6 milyona yakın bebek bir

yaşını doldurmadan ölmektedir. – Bunların yaklaşık 4 milyonu 1 aylık olmadan

ölüyor. – 1 aylık bebek ölümlerinin 2/3’si ilk bir haftada,

bunların da 2/3’si birinci günde olmaktadır. • Ölümlerin yaklaşık yarısı şu 6 ülkede

olmaktadır: Hindistan, Nijerya, Çin, Pakistan, Kongo, Etyopya’dır.

56

57

Temel göstergeler(UNICEF Dünya Çocuklarının Durumu Raporu 2011)

Ülke Sıra 5YKÇÖH BÖH NBÖH

ÇAD 1 209 124 45

Hindistan 48 66 50 34

Türkiye 103 20 19 12

Slovakya 151 7 6 4

Singapur 184 3 2 1

58

6. Perinatal Ölüm Hızı1 yılda oluşan geç fetal ölümler + erken neonatal ölümler / 1 yıldaki canlı + ölü doğumlar X 1000

59

• Çocukluk çağı ölümlerinin büyük bir bölümü 5 yaş altında olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde tüm ölümlerin %2-5’i az gelişmiş ülkelerde %40’ı beş yaş altındadır.

• Gelişmiş ülkelerde BÖH %o10’un altında olmasına karşılık, gelişmekte olan veya az gelişmiş ülkelerde %o60’ın üzerindedir

60

Gelişmiş ülkelerde bebek ölümleri daha çok yenidoğan döneminde olmaktadır. Bu ülkelerde başlıca bebek ölüm nedenleri:

• metabolik bozukluklar• kongenital malformasyonlar• genetik hastalıklar• DDA

61

Az gelişmiş ülkelerde bebek ölümleri daha çok postneonatal dönemde olmaktadır. Bu ülkelerde başlıca bebek ölüm nedenleri: - Enfeksiyonlar (pnö, bronkopnö, ishaller, aşıyla önlenebilir hastalıklar)- Malnütrisyon- Doğum travmalarına bağlı nedenler

62

Perinatal dönem bebek ölüm nedenleri :

1. Kongenital malformasyonlar2. Rh uygunsuzluğu3. Doğum travmaları, kordon basısı, rüptür…4. Gebelikte hipertansif hastalıklar5. Antenatal hemorajiler6. DDA7. Plasental yetmezlik8. Fetal enfeksiyon

……

63

Yenidoğan dönem bebek ölüm nedenleri :

1. Enfeksiyonlar1. Neonatal tetanoz

2. Doğum travmaları, Asfiksi 3. DDA4. Prematürelik5. Kong. Malformasyonlar

64

Postneonatal dönem bebek ölüm nedenleri :

1. Enfeksiyonlar (pnömoni, aşıyla korunulabilen hastalıklar, ishalli hastalıklar)

2. Malnütrisyon

65

66

6767

6868

6969

Çocuk sağlığını etkileyen faktörler:

• Çocuğa ait– Yaş, cins, sağlık durumu, anomali, istenmeyen bebek v.b.

• Sosyal ve kültürel çevre– Anne özellikleri– Ailenin sosyodemografik yapısı SE durumu– Toplumun çocuğa verdiği değer– Çocuğun ruhsal ve sosyal gelişimini etkileyen faktörlere ulaşımı

(oyuncak, kitap…)– Çocuk, aile ve toplumun kültürel etkinliklere ulaşma durumu

• Fizik çevre• Biyolojik çevre

70

Bir toplumun kalkınmasıyla ilgili olan tüm olgular çocuk sağlığını etkiler.

Su ve sanitasyon durumu, eğitim düzeyi, kadınların toplum içindeki yeri, kişi başına düşen GSMH, sağlık personelinin sayısı ve dağılımı, annelerin sağlık durumu, nüfus artış hızı v.b. pek çok gösterge çocuk

sağlığını değerlendirmede kullanılabilirse de burada sadece doğrudan doğruya çocuk sağlığını ilgilendiren ölçütlerden söz edilecektir.

71

Çocuk sağlığında koruma• Sağlığın geliştirilmesi

– Yaşam tarzının değiştirilmesi için• Duyarlılığın arttırılması• Davranışların değiştirilmesi• Olumlu davranışları destekleyen çevre

– Çevrenin (fizik – sosyal) olumlu hale getirilmesi– Fizik egzersiz, beslenme, kendi kendine bakım– Madde kullanımını kontrol etme– Sağlık eğitimi, – ….

• Birincil korunma• İkincil korunma• Üçüncül korunma

72

Çocuk sağlığında koruma

• Sağlığın geliştirilmesi• Birincil korunma : amaç sağlam olan çocuğu

hastalıklara karşı korumaktır– Anne sağlığını koruma, geliştirme– Anne sütü– Aşı – Çevrenin olumlu hale getirilmesi

• İkincil korunma• Üçüncül korunma

73

Çocuk sağlığında koruma

• İkincil korunma– Erken tanı, tarama

• Üçüncül korunma– Tıbbi ve sosyal rehabilitasyon

74

ÇOCUK HAKLARINA DAİR SÖZLEŞME

75

• ÇHS BM Genel Kurulu’nda 20 Kasım 1989 tarihinde benimsenmiş ve 2 Eylül 1990 da yürürlüğe girmiştir.

• Ülkemizin bu sözleşmeyi 14.9.1990 tarihinde imzalayarak, 4058 sayılı yasayla onaylanmasını uygun bulmuş ve 1995 yılında 22184 sayılı Resmî Gazetede yayımlanmak suretiyle yürürlüğe girmiştir.

• Bu sözleşme Anayasa’mıza göre de yasa hükmündedir.

76

• Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi, çocuk haklarına ilişkin belirli konularda özel araştırmalar yapılmasını isteyebilir. Değerlendirmelerini taraf devletlerden her birine ve Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'na iletir.

• Devlet raporları dışında, Sivil toplum kuruluşları da Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesine rapor sunabilmektedirler.

• Ülkemizde sözleşme ile ilgili koordinatör kuruluş Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’dır.

77

Çocuk Hakları Sözleşmesi (ÇHS),

• Tarihteki en geniş katılımlı insan hakları sözleşmesidir.

• Bugün dünyada sadece iki ülke bu sözleşmeyi imzalamamıştır.

• Sözleşmeye katılan devletler sözleşme hükümlerine yasal olarak bağlanmayı kabul ederler.

• Bu sözleşme tarihte çocuk hakları ile ilgili yasal bağlayıcılığı olan ilk sözleşmedir.

78

• Sözleşme 54 maddeden ve dört temel bölümden oluşmaktadır. Bu temel alanlar – Çocukların yaşama, – Eksiksiz biçimde gelişme, – Zararlı etkilerden, istismar ve sömürüden

korunma ve – Aile, kültür ve sosyal yaşama eksiksiz katılma

hakları olarak belirlenmiştir

79

• ÇHS, medeni, siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlardaki insan haklarını en geniş biçimde tanımlamaktadır. ÇHS’ye yön veren temel değerler şunlardır:– Ayırım gözetmeme– Çocuğun yararının gözetilmesi– Yaşama ve gelişme– Katılım

80

• ÇHS, onsekiz yaşın altındakileri çocuk olarak tanımlamakla başlamaktadır.

• ÇHS’de özetlenen haklar, nerede olurlarsa olsunlar bütün çocuklar için geçerlidir.

• Çocuklarla ilgili bütün konularda, çocuğun yüksek yararı gözetilecektir.

• Devletler çocukların haklarına eksiksiz biçimde saygı gösterilmesini sağlayacak önlemleri almakla yükümlüdürler.

81

ÇHS’ de ele alınan konular:

• Ana – babanın sorumluluğu; bunun ihmal edildiği durumlarda ise devletin rolü ve sorumluluğu

• Bir isme ve vatandaşlığa sahip olma ve bunu koruma hakkı

• Yaşama ve gelişme hakkı• Sağlık hizmetlerine erişim hakkı• Sosyal güvenlik hizmetlerine erişim hakkı

82

ÇHS’ de ele alınan konular:

• İnsana yakışır biçimde yaşam hakkına erişim hakkı

• Eğlence, dinlenme ve kültürel etkinlikler için zamana sahip olma hakkı

• İstismar ve ihmalden korunma hakkı• Uyuşturucu bağımlılığından korunma hakkı• Cinsel sömürüden korunma hakkı• Ekonomik sömürüden korunma hakkı

83

ÇHS’ de ele alınan konular:

• Satış, kaçırılma ve zorla alıkoyulmadan korunma hakkı

• Özgürlükten yoksun bırakıcı uygulamalardan korunma hakkı

• Silahlı çatışmalardan dolaylı ya da dolaysız korunma hakkı

• İfade özgürlüğü hakkı• Düşünce özgürlüğü hakkı• Din ve vicdan özgürlüğü hakkı 84

ÇHS’ de ele alınan konular:• Dernek kurma özgürlükleri hakkı• Kendileriyle ilgili konularda görüşlerini dile

getirme hakkı• Gerekli bilgilere ulaşma hakkı• Özel yaşamı saklı tutma hakkı• Özel gereksinimleri olan çocukların hakları

– Çocuk mülteciler– Özürlü çocuklar– Azınlık ve yerli gruplara mensup çocuklar– Aileleri olmayan çocukların hakları– Adil bir çocuk ceza adaleti sistemi uygulaması

85

86