Millutin Tadiq Urosh Rakiq Vesna KekoviqGJEOGRAFIApr klasn VII t shkolls fllore nntvjeareManual metodik pr msuesitEnti i Teksteve dhe i Mjeteve Msimore PODGORIC, 2007 2Millutin Tadiq Urosh Rakiq Vesna KekoviqGEOGRAFIJAza sedmi razred devetogodinje osnovne koleMetodski prirunik za nastavnikeGJEOGRAFIA pr klasn VII t shkolls fllore nntvjeareManual metodik pr msuesitBotuesi:Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Msimore;Podgoric Kryeredaktore dhe redaktore prgjegjse:Natasha Zhivkoviq Redaktor:Dragolub Vllahoviq Konsultatnte eksperte:Nada Marash Recenzent:prof. Dr. Sllobodan Kasalica, mr. Gojko Nikoliq, Gordana Vujisiq, msuese e lnds sgjeografs mr. Tatjana Novoviq, pedagogeZorica Miniq, psikologe Ilustrimet, hartat dhe disenjoja:Millorad Mitiq

Prkthyes:Zarija Brajoviq Shrbimet teknike:Studio Mause - Podgoric Pr botuesin:Nebojsha Dragoviq Shtypur n:Studio MOUSE - Podgoric Tirazhi:50 ISBN978-86-303-1243-4Kshilli i Arsimit t Prgjithshm, me vendimin nr. 01-144, t dats 25. 08. 2006, e ka miratuar kt Tekst msimor pr prdorim n shkollat fllore nntvjeare.3PRMBAJTJATEKSTI MSIMOR (KOMPLETI) PR KLASN E SHTAT 4I. POPULLSIA DHE VENDBANIMET N TOK23II. MJEDISI GJEOGRAFIK DHE VEPRIMTARIT E NJERIUT31III. EVROPA; KARAKTERISTIKAT NATYRORE DHE SHOQRORE38IV. EVROPA JUGORE46V. EVROPA PERNDIMORE 64VI. EVROPA E MESME 74VII. EVROPA VERIORE 85VIII. EVROPA LINDORE984TEKSTI MSIMOR (KOMPLETI I TEKSTIT MSIMOR) PR KLASN E SHTATKompletiitekstitmsimortGjeografsprklasn VIIprbhetnga Tekstimsimor, FletorjaepunsdheManualimetodik.Pjesekompletitmundtllogaritetedheatlasi gjeografk pr shkolln fllore ntvjeare.STRUKTURA E TEKSTIT MSIMOR Struktura e Tekstit msimor t Gjeografs pr klasn VII sht e ngjashme me strukturn e Tekstit msimor respektiv pr klasn VI. Ai sht i ndar n tet kapituj, me pjest; temat msimore, numri dhe vllimi i t cilave i sht prshtatur numrit t orve t msimit t parashikuara me Programin msimor.Tgjithatematmsimoreprbhenngatnjjtatelemente:ngatekstikryesor,nga teksti ndihms (Fakte dhe shifra), nga pyetjet dhe detyrat (Radhn e ke ti), nga bllok pyetjet, nga detyrat n fund t kapitujve (Kontrolloni, sa keni msuar) dhe nga ilustrimet (fotograft, hartat, grafkt, vizatimet).Teksti kryesorTeksti kryesor sht i shkurtr dhe jan br prpjekje, q t jet edhe i qart. sht shkruar duke supozuar, se nxnsit i kan prvetsuar n klasn VI njohurit kryesore fziko-gjeografke. Paraqitjet e parashtruara gjeografke t vendeve jan n themel afrmuese; nuk jan shmangur as dukurit negative gjeografke, as edhe problemet, atje ku ka sosh, por pa u vn ato n plan t par.N tekstin kryesor, toponimet m t rndsishme dhe falt kye jan shkruar me shkronja t trasha. Fjalt m pak t njohura t tekstit kryesor jan shpjeguar n falorin n fund t librit.N kuadr t tekstit kryesor jan dhn disa tipa tabelash, nga t cilt dy prsriten n tekstet e do rajoni (dhe nnrajoni) t Evrops. N tipin e par t tabelave, jan dhn siprfaqet dhe numri i banorve t vendeve t Evrops, kurse n t dytin t dhnat e tjera demografke dhe PSHB-ja pr frymtpopullsis.Nskjogjnukshtbrmprpara,nxnsveuduhetshpjeguar(me shembuj konkrete) pamja dhe synimi i tabels, pr shembull:Numrateprftuarmematje,vrojtimdheshnimquhentdhna.Kurkashumtdhna,pr qartsi, ato duhet t sistemohen n tabela. Tabelat kan kolonat (shtyllat) dhe rreshtat, t cilt krijojn meprerjenetyreetiketatetabelsntcilatshkruhennumrat.dokolonkaemrtiminevetn etiketn e par, ndrsa do rresht n etiketn e majt n cep t saj. do tabel duhet t ket emrtimin, i cili, shkurt dhe qart, tregon se me far ka t bj.Natyrisht, nxnsit nuk duhet t mbajn mend t dhnat e tabelave, por vetm duhet t dijn ti gjejn shpejt ato n tabelat prkatse. Pr shembull, nxns-i/ja (n tekstin e mtejshm nxnsi) nuk duhet t dij prmendsh, sa sht shtimi natyror i popullsis n Moldavi, por duhet t dij, se n tabel do ta krkoj kt t dhn, mbi bazn e s cils do ta llogaris at. N detyrat e dhna n Tekstin msimor dhe n Fletoren e puns, nga nxnsi krkohet m shpesh, q t gjej vlerat mesatare t treguesve t dhn demografk. Megjithat, t dhnat n tabela i mundsojn msuesit t bj edhe shum pyetje: Cili sht vendi me dendsin m t madhe t popullsis n rajon? Cili vend i rajonit ka prqindjen m t lart t popullsis n fshat? N cilin vendt rajonit numri i t vdekurve e kalon numrin e t lindurve gjall? Cili vend i rajonit e ka standardin m t lart t jetess? Mbi baz e keni nxjerr kt prfundim? Etj. Prve se i ushtron nxnsit, q ti prdorin dhe ti shpjegojn n mnyr t pavarur t dhnat e tabeleva, msues-i/ja (n tekstin e mtejshm msuesi) duhet, sa her q t kt koh, tu jap detyr nxnsve, q ti paraqitin vet me tabela t dhnat konkrete, bile edhe m tej, t paraqitin tdhnatnmnyrgrafke(megrafkhorizontal,vertikaloserrethor).(NFletorenepunska disa detyra t tilla me shpjegimet e duhura.)N tekstin kryesor, vmendja e nxnsve duhet drejtuar tek ilustrimet e shnuara me numra (1,2,3...,etj.).Janzgjedhurfotograftcilsoredhetautorizuara.Atojantbukuraprtu 5par, por asnjra nuk sht zgjedhur vetm pr ta zbukuruar librin. do fotograf sht mirflli n funksion t tekstit kryesor; e plotson at, ose tregon edhe di m shum pr vet tekstin. Pr ilustrimet vlen e njjta gj, sikurse edhe pr tekstin; jan zgjedhur vetm ato q japin nj pamje pozitive pr vendin e caktuar. Teksti ndihms; Fakte dhe shifraTeksti ndihms sht veuar n fragmente t shkurtra me emrtimin Fakte dhe shifra. Synimi i tij sht q ta shkarkoj tekstin kryesor (para s gjithash nga numrat). T dhnat nga ky fragment, nxnsitnukjantdetyruar,qtimbajnmend,mjaftontdijn,sekumundtigjejnato, nse u duhen. Jan zgjedhur fakte interesante, por duke u br prpjekje q t mos jen me stilin Besoni, apo mos besoni.Prtzvogluarvllimine Tekstitmsimor(prtmosi friksuarnxnsitqnfllimme trashsinetij),ntekstinndihmsnukkafragmenteinteresantengaleximetjashtklasepr Gjeografn.Planifkohetq,ntardhmn, TekstitmsimordheFletoresspunstushtohet edhe Libr leximi i Gjeografs. (Deri ather, le t zgjedh do msues tekstet e duhura nga librat dhe nga artikujt q jan dhn n listn e literaturs n kt Manuali metodik.)Veprimtarit e nxnsve; Radhn e ke tiN Tekstin msimor nuk jan prfshir pyetjet, prgjigjet e t cilave mund t gjenden n tekstin kryesor. (Pyetjet e tilla, midis t tjerash, jan n Fletoren e puns.) N vend t tyre, jan dhn pyetjet dhe detyrat, synimi i t cilave sht, q nxnsit t bjn nj hap m shum dhe ti zgjerojn dhe ti thellojn vet njohurit e dhna n tekstin kryesor. Pr kt arsye, ky fragment i tekstit sht quajtur Radhn e ke ti. Parashikohet, q nxnsit ti zgjidhin kto detyra vet n mnyr t pavarur n orn e msimit, duke prdorur n kt rast lirisht Tekstin msimor dhe atlasin gjeografk.TgjithadetyratedhnanTekstinmsimor,nxnsitduhettizhvillojnnnjfetoret veant dhe kursesi n faqet e Tekstit msimor.Kontrolloni, sa keni msuarNfundtdotememsimi,ndodhetpjesameemrtiminKontrolloni,sakenimsuar.Ajo prbhetngapyetjedhengadetyrateshumllojshmekushtuarpunsnorteprforcimitt njohurive.Kjopjesprfundonzakonishtmedetyrn,kukrkohetnganxnsit,qtshkruajnnj hartimtshkurtrmetitullin farkammsuarpr...Nktmnyr,nxnsitshkruajnn fetoret e veta nj prmbledhje pr do kapitull msimor. N fund t vitit shkollor, kto hartime, t njsuara, do t jen nj Prmbledhje e gjeografs s Evrops.FLETORJA E PUNSFletorja e puns sht parashikuar pr punn n shtpi (detyrat e shtpis) dhe pr punn n shkoll gjat zhvillimit t lnds s re dhe prforcimit t asaj q sht msuar. Fletorja e puns shtndrtuarnmnyrttill,qtmundtkombinohetlehtmeTekstinmsimorgjat paraqitjes s lnds s re msimore. Msuesi paraqet nj pjes t tems s msimit, ndrsa pastaj kalon bashk me nxnsit n detyrn e caktuar n Fletoren e puns, me t ciln e prforcon at q ka paraqitur, ose kjo detyr i shrben si grem pr at q ka ndrmend t paraqes. Natyrisht, me an t Fletores s puns mund t kontrollohen me mjaft vrtetsi njohurit e nxnsve. Fle-toret e puns mund t ruhen n kabinetin e lnds, q msuesi tua ndaj ato nxnsve, sa her q sht e nevojshme, ose q nxnsit ti marrin me vete, n varsi t mnyrs s puns t zgjed-hur nga msuesi.6Pyetjet dhe detyrat n Fletoren e puns i ndjekin me besnikri kapitujt dhe temat e msimit t paraqitura n Tekstin msimor. Numri dhe vllimi i detyrave n Fletoren e puns i sht prshta-tur vllimit t temave prkatse t msimit. Pyetjet dhe detyrat shfaqen n disa forma, t njohura nga Fletorja e puns pr klasn VI t shkolls fllore: plotsimi, przgjedhja, dallimi dhe korigjimi i gabi-meve, dallimi i vazhds logjike, gjetja e relacioneve (kategorizimi), asocimet, falkryqi, rindrtimi i fal-is, gjetja e vendndodhjes dhe njohja e objekteve gjeografke n hart, sistematizimi, prfundimi, zgjid-hja e mdyshjeve. T gjitha kto forma t detyrave jan shpjeguar n Manualin metodik pr klasn VI (fq. 5-9). Risi paraqet numri i madh i hartave memece n Fletoren e puns dhe shum detyra komplekse (algoritme gjeografke) edhe n Tekstin msimor, edhe n Fletoren e puns. Pr kt arsye, ato do t shpjegohen m hollsisht.Labirintet gjeografkeN Tekstin msimor dhe n Fletoren e puns, gjenden pyetjet dhe detyrat, format e t cilave jan kryesisht t njohura nga Fletorja e Puns dhe nga Teskti msimor i Gjeografs pr klasn VI. Risi jan algoritmet gjeografke, ose si i quajn n mnyr fgurative labirintet gjeografke. (Detyrat e tilla n Tekstin msimor dhe Fletoren e puns jan quajtur vendi enigm, qyteti enigm etj.) Ky emrtim u prshtatet atyre trsisht, ato jan pr nga prmbajtja plotsisht gjeografke, kurse pr nga mnyra e zgjidhjes jan labirinte t vrtet. Kur nis zgjidhjen e tyre, nxnsi futet n labirintin, ku e gjen rrugn duke provuar degzimet e ndryshme. Kshtu prcakton rrugt, q nuk ojn drejt daljes (aha, nuk sht kjo), d.m.th. drejt zgjidhjes prfundimtare. Tek zgjidhja, pra, arrin me eliminimin dhe me ngushtimin e przgjedhjeve. Zgjidhja do t jet objekti gjeografk, i cili mbetet n fund i vetmi brenda grupi t vet.Si zgjidhen labirintet gjeografke?Se si zgjidhen labirintet gjeografke, do t tregohen n shembullin e labirintit Kontinenti enigm, i cili prmban vetm dy pyetje dhe dy prgjigje.1. A ndodhet ky kontinent kryesisht n hemisfern veriore t Toks?JO2. A kalon npr kt kontinent Tropiku gjeografk i jugut?JOA sht e qart, se pr kontinent sht fala? Ky sht kontinenti i Antarktids; natyrisht, ai gjendetnhemisfernjugoretToks,kujantvendosurkryesishtAustraliadheAmerikae Jugut, n rast vetm at nuk e pret Tropiku gjeografk i jugut.I njjti labirint mund t zgjerohet n pes pyetje p t qen paksa m i ndrlikuar.1. A ndodhet ky kontinent kryesisht n hemisfern veriore t Toks?JO2. A kalon npr kt kontinent ekuatori?JO3. A laget ky kontinent nga ujrat e Oqeanit Indian dhe Oqeanit Paqsor?POA sht tani e qart, se pr cilin kontinent bhet fal? Jo, kjo gj nuk mund t thuhet saktsisht. Pas pyetjes s par n loj kan qen kontinentet q ndodhen n hemisfern jugore; Amerika e 7Jugut, Australia dhe Antarktida. Pas prgjigjes s dyt, sht prjashtuar Amerika e Jugut, d.m.th. kan mbetur Australia dhe Antarktida. Pas pyetjes s tret, nuk sht prjashtuar asnj kontinent, sepse edhe Australia, edhe Antarktida lagen nga ujrat e Oqeanit Indian dhe t Oqeanit Paqsor. Duhen pyetje t tjera.4. A sht zbuluar ky kontinent pas Ameriks?PO5. A e ekzistojn n kt kontinent disa maje mali me lartsi mbi 2.000 m mbi nivelin e detit?POTani sht e qart; ky kontinent sht Antarktida. Megjithat, pas pyetjes s katrt kjo gj nuk mundtdihej,sepseedheAustralia,edheAntarktidajanzbuluarpasAmeriks. Vetmpyetja pestikahequrtgjithadyshimet,pasivetmnjmajemalinAustralishtmelartse 2.000 metra (Koshushko 2.234m), ndrsa lartsia mesatare e Antarktids sht mbi 2.000 m. Tek zgjidhja sht arritur duke u eliminuar t gjitha kontinentet, prve Antarktids.Labirintimundtjetindrlikuardheatherduhenmbajturmenddisakoncepte(fal). Athershtmmir,qatotshkruhenmeradh;ashtusidalinnga loja.Prktarsye, pyetjevekryesoreuduhenshtuarpyetjetplotsuese.Kjogjdottregohetmeshembulline detyrs s mparshme duke e shkruar me italic tekstin q shnon nxnsi q e zgjidh labirintin.1. A ndodhet ky kontinent kryesisht n hemisfern veriore t Toks?JOCilat kontinente merren n konsiderat pas prgjigjes mohuese?Amerika e JugutAustraliaAntarktida2. A kalon npr kt kontinentekuatori?JOCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes mohuese?Amerika e Jugut3. A laget ky kontinent nga ujrat e Oqeanit Indian dhe t Oqeanit Paqsor?POCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes pohuese?asnj4. A sht zbuluar ky kontinent pas Ameriks?POCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes pohuese?asnj85. A ka ekzistojn n kt kontinent disa maje mali m lartsi mbi 2.000 m mbi nivelin e detit?POTani mund t thuhet pa mdyshje, se kontinenti enigm sht: AntarktidaJa, pra, si duket labirinti gjeografk me pyetjet plotsuese. Nxnsit duhet ti zgjidhin labirintet medurimdhetshpenguar.Atyreuduhettrhequrvmendja,seprgjigjiandajpyetjes plotsuese mund t jet shpesh asnj. Nse nuk jan t sigurt pr nj pyetje (tek nj PO ose tek nj JO), kjo nuk do t thot, se ato dalin nga loja; ndoshta pyetja q pason do tu mundsoj q t kthehen dhe ta zgjidhin pyetjen e mparshme.Pr shembull, ja labirinti gjeografk Kontinenti enigm n formn e shkurtr dhe n format me nnpyetje dhe me zgjidhje.Kontinenti enigm(versioni i shkurtr)A sht ky kontinenti m i madh?JOA sht ky kontinenti m i ult?JOA sht ky kontinenti m i ftoht?JOA sht ky kontinenti m i populluar?JOA sht ky kontinenti m i pasur me pyje?JOA ndodhet ky kontinent kryesisht n veri t ekuatorit?POA ndodhet ky kontinent n trsi ose pjesrisht, n hemisfern perndimore t Toks?POA gjendet n kt kontinent shkrettira m e madhe n bot?JOTani mund t thuhet pa mdyshje; kontinenti enigm sht: __________ Kontinenti enigm(versioni me nnpyetje)A sht ky kontinenti m i madh?JOCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes mohuese?A sht ky kontinenti m i ult?JOCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes mohuese?A sht ky kontinenti m i ftoht?JO9Cili kontinent prjashtohet pas prgjigjes mohuese?A sht ky kontinenti me dndsin m t madhe t popullsis?JOCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes mohuese?A sht ky kontinenti m i pasur me pyje?JOCilat kontinente mbesin n loj pas prgjigjes mohuese?1. ______________________2. ______________________A ndodhet ky kontinent kryesisht n veri t ekuatorit?POCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes pohuese?A ndodhet ky kontinent trsisht ose pjesrisht n hemisfern perndimore t Toks?POCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes pohuese? __________________________A gjendet n kt kontinent shkrettira m e madhe n bot?JOTani mund t thuhet pa dyshim; kontinenti enigm sht:____________Kontinenti enigm(versioni me nnpyetje dhe prgjigje)A sht ky kontinenti m i madh?JOCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes mohuese?AziaA sht ky kontinenti m i ult?JOCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes mohuese?AustraliaA sht ky kontinenti m i ftoht?JOCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes mohuese?AntarktidaA sht ky kontinenti me dndsin m t madhe t popullsis?JOCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes mohuese?EvropaA sht ky kontinenti m i pasur me pyje?JOCilat kontinente mbesin n loj pas prgjigjes mohuese?1. Amerika e Veriut102. AfrikaA ndodhet ky kontinent kryesisht n veri t ekuatorit?POCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes pohuese?asnjA ndodhet ky kontinent trsisht ose pjesrisht n hemisfern perndimore t Toks?POCili kontinent prjashtohet pas prgjigjes pohuese?asnjA gjendet n kt kontinent shkretira m e madhe n bot?JOTani mund t thuhet pa dyshim; kontinenti enigm sht:Amerika e VeriutArgumentet PROLabirintetgjeografkejandetyratndrlikuaradhesecilaprejtyreprmbandisapyetje, kurse n formn e zgjeruar (m t leht) ka edhe shum nnpyetje. Me to, mund t prfshihen jo vetmobjektetendryshmegjeografke(oqeanet,detet,liqenet,lumenjt,kontinentet,vendet, qytetet), por edhe personalitet (personalitet e njohura, emrat e t cilve jan t lidhur me zbulimet gjeografke).Labirintet gjeografke krkojn angazhimin t plot t nxnsve. Kta duhet t ken njohuri paraprake nga gjeografa e prgjithshme dhe nga gjeografa rajonale, duhet t dijn t nxjerrin prfundime (shpesh nj pyetje nxjerr nj pyetje tjetr), duhet t dijn ta prdorin Tekstin msimor t Gjeografs (duhet t dijn, se far prmban ai dhe ku ndodhet kjo gj) dhe sidomos atlasin gjeografk.Atlasigjeografkshtvrtet ndihmsikryesorinxnsitgjatzgjidhjess labirinteve gjeografke.Labirintet gjeografke prishin monotonin e msimdhnies s gjeografs. Ato jan trheqs si skenarprdialogunmidisdynxnsve,nkohnkurtgjithnxnsitetjer,sbashku memsuesin,dgjojndhezgjidhinlabirintin.Nxnsitmundtizgjidhinlabirintetgjeografke individualisht n ort e prforcimit t lnds msimore ose n konkurset e Gjeografs.Roli i msuesit Msuesi i Gjeografs mund t hartoj edhe vet labirinte t reja. (Thelbi qndron n at, q pyetjet t renditen, n mnyr q nxnsit mos ta gjejn menjher zgjidhjen.) M mir sht, q msuesi ta shkruaj detyrn n dy kopje dhe ta caktoj nxnsin dhe nxnsen, t cilt, ngadal, dotlexojndialogunparatgjithklass.Msuesimundtashkruajdialogunnfoliedheta projektoj me grafoskop. N t dy rastet, e gjith klasa ndjek(oselexon)dialogun,kursedonxnsmbanshnime;eliminonmeradhvendete veanta dhe shkruan prgjigjet e veta. Nxnsi i caktuar nga msuesi tregon prgjigjen e vet dhe e shpjegon duke e ndjekur ecurin e dialogut nga fllimi deri n fund.Msuesi nuk duhet t shqetsohet pr suksesin e ktyre orve t msimit; nxnsit, si sht vrtetuar tashm, i zgjidhin me knaqsi labirintet.11MANUALI METODIK; LIBRI PR MSUES-IT/ET TekstimsimoriGjeografsprklasn VIItshkollsflloreshtbotuarnvitin2007nga Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Msimore n Podgoric. Ai sht Libri i nxnsit. Krahas me Tekstin msimor, sht hartuar edhe ky Manual metodik. Manuali metodik sht Libri pr msues-it/et.far prmban Manuali metodik?ProgramiiGjeografsprklasnVIIprfshintetkapituj(shihtabeln)przhvilliminet cilave jan parashikuar 54 or msimi (1,5 or msimi n jav 30 jav = 45 or msimi + 9 or msimi pr pjesn e programit kushtuar asaj q planifkojn shkolla dhe komuniteti lokal).Tabela 1. Temat msimore t Gjeografs pr klasn VIINumri rendorKAPITULLINumri i orve t msimit (orinetues)1. Popullsia dhe vendbanimet n Tok 22. Mjedisi gjeografk dhe veprimtarit e njeriut 23. Evropa; karakteristikat natyrore dhe shoqrore 64. Evropa Jugore 105. Evropa Perndimore 76. Evropa e Mesme 77. Evropa Veriore 58. Evropa Lindore 6Gjithsej45NManualinmetodikishtkushtuarhapsireveantdokapitulli.Dykapitujtepari kushtohen Gjeografs s prgjithshme dhe kan nj struktur paksa t ndryshme nga kapitujt e tjer q kan t bjn me Gjeografn rajonale. Gjasht kapitujt e tjer prbhen nga shtat pjes tnjjta:1)Qllimetoperative,2)Internetfaqet,3)Gjetjaepozicionitgjeografk,4) Tdhnat klimatike,5)Prgatitjetprornemsimit,6)Plotsimetprmbajtjesmsimore,7)Zgjidhjet edetyravetFletoresspuns.(dopjeskannpjesteveta,tcilatdotkengjithmon n vazhdim t njjtt numra.) Shkurtimisht do t paraqesim, se far prmban secila prej ktyre pjesve.1. QLLIMET OPERATIVEPjesamekttitullprmbantabelnmeqllimetoperative,veprimtaritenxnsve,falt kye,lidhjandrlndoremelndtetjeramsimoredheudhzimetdidaktike.Tabelasht marr nga Programi msimor pr lndn e Gjeografs, i cili sht hartuar nga Kshilli i Arsimit t Prgjithshm t Malit t Zi.122. INTERNET FAQET E T GJITHA VENDEVE EVROPIANEN Tekstin msimor jan dhn me tabela t dhnat kryesore statistikore pr t gjitha vendet evropiane.Ktojantdhnatmtreja,qkemimundurtsigurojm(vitet20012003). T dhnat statistikore t vendeve, ssht nevoja ti mbajn mnd as msuesi, as nxnsit, sepse ato ndryshojn nga viti n vit. Gjat prgatitjes s ors s msimit, msuesi do ti gjej informacionet eduhuramlehtnInternet(rrjetikompjuterikglobal),ndrsa,gjatorssmsimit,doti msoj nxnsit, q ta prdorin Internetin pr t njjtat qllime.T dhnat statistikore mund t gjenden n Internet n dy mnyra. Kshtu, t dhnat e fundit statistikorendispozicionmundtgjendennIternetfaqetzyrtare(websajtet)evendevet caktuara (pr shembull, pr Gjermanin: www.germany-info.org; pr ekin: www.czech.cz; etj.) osetOrganizataveNdrkombtaresishtBankaBotrore(www.worldbank.org),OSBE-s (www.osce.org) etj.Mnyraedytshtnprmjethulumtuesit(searchengine),sishtGoogledheYahoo (www.Google.com,www.Yahoo.com).Prtugjeturedhnastatistikoreedshiruarprvendin ecaktuar,duhettshkruhetkombinimiifalvekye,tcilatdoti prshkruajnhulumtuesit, sellojtdhnashkrkohen.Prshkrimi,natyrishtjepetngjuhnangleze,prshembull,pr Norvegjin Norway, pr prodhimin e taps; cork production etj.T dhnat m t reja statistikore pr do vend vemas mund t krkohen n Internet faqet e shnuara n Manual, sipas rajoneve dhe n t njjtin vend, t cilat ndodhen m t kompletuara dhe m t fresktat pr t gjitha vendet e bots (The World Factbook) n sajtin: www.cia.gov/cia/publications/factbook/.N shumicn e sajteve mund t gjenden edhe linket pr sajtet e tjera q merren me tema t njjta ose t ngjashme.3. GJETJA E POZICIONIT GJEOGRAFIKPrtukrijuarhapsiraprdisaprmbajtjettjeragjeografke,nTekstinmsimorjan kaprcyer shpesh gjetjet e pozicionit gjeografk. Kjo pjes u sht ln nxnsve; pse tu prsritet ajo q mund ta lexojn vet n hart: aq m tepr kur duhet thn, se me vende kufzohet nj vend i caktuar. Pse t thuhen n Tekstin msimor emrtimet e nnt vendeve fqinj t Gjermanis (ose pse ti thot ato msuesi i Gjeografs), kur nxnsi e sheh vet kt gj n hartn gjeografke t Evrops. Gjetja e pozicionit gjeografk t vendit, territorit ose akuatoriumt le t jet detyra q msuesi eprcaktongjatorssmsimit,nrast,mezhvilliminemsimitgjatvitit,shpjegonme shembujllojetendryshmetpozicionitgjeografk(matematikoro-gjeografk,fziko-gjeografk, ekonomiko-gjeografk, gjeografko-rrugor).Pozicioni gjeografk i nj pike ose i nj areali n siprfaqen e Toks sht pozicioni n raport me territoret dhe objektet q ndodhen jasht ksaj pike ose areali. N gjeografn matematikore, me pozicionin gjeografk nnkuptohet gjersia dhe gjatsia gjeografke e piks s dhn ose e pikave skajore(N, S, E dhe W) t nj vendi t caktuar. N gjeografn fzike (pozicioni fziko-gjeografk), mepozicioningjeografknnkuptohetpozicioninraportmeobjektetfziko-gjeografke (kontinentet, oqeanet, malet, lumenjt etj.).N gjetjen e pozicionit matematikoro-gjeografk t nj vendi (pike) nuk duhet t ket vshtirsi. Nxnsit duhen msuar, q ti gjejn vet me an t rrjetit hartografk dhe kornizs s harts s caktuargjeografke.(Kjoshtpjesenjohurivettyrengaklasa VI,tcilattanivetmduhen thelluar.)Prlehtsitmsuesve,nManualinmetodikjandhntabelatmekoordinatat gjeografketkryeqytetevesipasrajoneve.Detyratmundtjentndryshme,ndrsatgjitha zgjidhen n hartat e caktuara gjeografke ose n glob. Pr shembull:131.Gjej gjersin dhe gjatsin gjeografke t Mosks.2.Pozicioni gjeografk i kryeqytetit t nj vendi evropian prcaktohet me gjersin gjeografke 59N dhe me gjatsin gjeografke 18N? Cili sht ky qytet dhe cili sht ky vend ?3.Cilat kryeqytete t vendeve t Evrops kan gjatsin gjeografke perndimore?4.GjejtpaktnnjqytetnEvrop,ntcilinshfaqetvetmnjditpolaredhenjnat polare.5.N cilat vende t Evrops ekzistojn vendndodhjet, ku njeriu me nj kmb mund t jet n hemisfern perndimore, kurse me tjetrn n hemisfern lindore t Toks?Kurshtfalaprterritorin(vendi,rajoni,ishulli,kontinenti)oseakuatoriumin(liqeni,deti, oqeani),ngapikpamjamatematiko-gjeografkepozicionigjendetdukeucaktuarkoordinatat gjeografke t pikave ekstreme (ekstreme sipas anve t horizontit; pika m veriore, m jugore, m perndimore dhe m lindore), ose duke prcaktuar koordinatat gjeografke t piks q ndodhet n mes t ktij territori ose akuatoriumi. Duke patur parasysh kt gj, n Manualin metodik jan dhn tabelat me koordinatat gjeografke t t gjitha vendeve t Evrops sipas rajoneve.Pozicionin gjeografk, nxnsit mund ta gjejn vet n glob ose n hartat gjeografke t atlasit, por duke u dhn udhzimet e qarta n form grup-pyetjeve t sakta.a) Pozicioni matematikoro-gjeografk i nj vendi Pyetja e 1-r: Sa sht gjersia gjeografke m veriore (N) dhe m jugore (S) e ktij vendi?Pyetja e 2-t: Cila (sa) sht paraleli i mesm (i rrumbullakuar n grad) i ktij vendi? Pyetja e 3-t:Sa sht zgjatimi meridianal (n grad) i vendit, d.m.th. sa sht ndryshesa e gjersive gjeografke t piks m veriore dhe m jugore?Pyetja e 4-t: N cilin (ose n cilat) breza nxehtsie sht kryesisht i vendosur ky vend?Pyetja e 5-t:Si sht i vendosur ky vendi n raport me meridianin Grinui, d.m.th. a ndodhet n hemisfern perndimore apo at lindore t Toks.Pyetja e 6-: Cilat jan koordinatat m perndimore (W) dhe m lindore (E) t ktij vendi?Pyetja e 7-: Cilishtmeridianimesatar(irrumbullakuarngrad)iktijvendi?(Prftohetsi gjysmaeshumssgjatsivegjeografketpiksmlindoredhetpiksm perndimore?Pyetja e 8-:Sa sht zgjatimi (n grad) i vendit n drejtim t paraleleve, d.m.th. sa sht ndryshesa e gjatsive gjeografke t piks m lindore dhe t piks m perndimore?Pyetja e 9-: N ciln zon kohore (ose n cilat zona kohore) ndodhet ky vend?Pyetja e 10-:Cilat jan koordinatat gjeografke t piks s mesit t ktij vendi? (Kjo sht pika n t ciln priten paraleli mesatar dhe meridiani mesatar t prcaktuar m par.)b) Pozicioni fziko-gjeografk i nj vendiPyetja e 1-r: N ciln pjes (n cilin rajon) t kontinentit prkats ndodhet ky vend?Pyetja e 2-t: A ka dalje n det ky vend? (A sht ky vend kontinental?)Pyetja e 3-t: Cili oqean, det ose gji i lag brigjet e ktij vendi?Pyetja e 4-t:Cilt ishuj t mdhenj ose arkipelage bregdetare ndodhen prgjat brigjeve t ktij vendi?Pyetja e 5-t:Sishtivendosurkyvendnraportmegadishujt,sistemetmalore,liqenetdhe lumenjt e mdhenj (e njohur)?Pyetja e 6-: Cili sht pozicioni i ktij vendi n raport me vendet e tjera? 14Prgjigjeteplotaprpyetjetemsiprmedotjengjetjaepozicionitgjeografktdo vendi.Detyrat lidhur me pozicionin gjeografk t nj vendi nuk duhet t jen patjetr t drejtprdrejta (gjej pozicionin gjeografk t Polonis, t Finlands etj.). Mundet edhe anasjelltas; nxnsit gjejn, se vendi i prgjigjet pozicioni i prshkruar gjeografk. Pr shembull:1.Cili vend i Evrops prekRrethin polar i veriut? 2.Qendra e nj vendi ndodhet prafrsisht n vendin ku pritet paraleli 40N dhe meridiani 4W. Cili vend sht ky?3.Cili vend ndodhet n zonn e rrjetit gjeografk q mbyllin harqet e paralelit 49N dhe 55N dhe harqet e meridianeve 14E dhe 24E?4.Cilavedyvendeuprgjigjetprcaktimiipozicionitgjeografk:KadaljenDetinMesdhe dhenOqeaninAtlantik,kursenjpjesekufritttijtoksorizgjatetprgjatvarmaleve Pireneje?5.Cilave dy vende u prgjigjet prcaktimi i pozicionit gjeografk: Territorin e ktij vendi e lagin ujrat e Oqeanit Atlantik dhe t ngushtics s Gjibraltarit?6.Cili vend i Evrops ka dalje n tri oqeane?7.Nj vend i Evrops dhe vendet q kufzohen me t, nuk kan dalje n det. Cili sht ky vend dyfsh kontinental? N bot ekziston vetm edhe nj vend i till. Cili?Pra, nuk duhet humbur koha me prshkrimin me hollsi t pozicionit gjeografk t do rajoni evropian dhe do vendi t Evrops. Thjesht, nxnsit duhen msuar gradualisht, q ta gjejn dhe ta prshkruajn vet kt pozicion.Largsitemdhamidispikavenrruzulline Toks,mundtmatendrejtprdrejtvetmn glob.(Joedhenhartatebots!).Largsiaeshnuarncepineletrssputhiturkalohetn ekuator (duke flluar nga meridiani Grinui) dhe aty lexohet numri i gradve. Largsia prftohet duke shumzuar numrin e gradve me 111,1 km (shih Manualin metodik pr klasn VI, fq. 36).4. T DHNAT KLIMATIKEN Tekstin msimor jan dhn disa klimaodiagrame pr vendet (m shpesh kryeqytetet) q jan karakteristike pr tipat e caktuar t klimave q shfaqen n Evrop. N Manual jan dhn pr do kryeqytet t vendeve t Evrops treguesit kryesor klimatik; temperaturat mesatare mujore dhesasiaereshjeve.Ndrtimineklimodiagramit,nxnsitekantnjohurqngamsimi iGjeografsnklasn VI,kshtuqmsuesi,kurtjetenevojshmedhekurtketkoht mjaftueshme, mund ta ndrtoj s bashku me nxnsit klimaodiagramin e caktuar, ose tua jap atyre kt gj si detyr shtpie.Pyetjet standarde q mund t bhen krahas me klimodiagramin, jan dhn n Manualin metodik pr klasn VI (fq. 84). Prve tyre, n klasn e shtat duhen br prpjekje, q nxnsit t msojn ti krahasojn klimodiagramet e ndryshme dhe t shpjegojn shkaqet e ndryshimeve. Pr shembull, klimodiagramet e vendeve n bregdetin perndimor t Skandinavis dhe t vendeve n brigjet e Detit Baltik (pr shembull, BergenStokholm), t vendeve n ishullin e Irlands dhe t vendeve n bregdetin lindor t Anglis (pr shembull, DublinLondr), t vendeve n brigjet atlantiketEvropsdhevendevenbrendsitUltsirssEvropsLindore(prshembull, AmsterdamKiev), t vendeve n malet e larta dhe t vendeve n rrz t maleve (pr shembull, SantisBern)etj.Paskrahasimittdo ifti,nfundduhettnxirretprfundimi,sefaktor klimatik shkaktojn ndryshimet e vna re.N rreshtin e fundit t do tabele me t dhnat klimatike, jan dhn pr krahasim treguesit pr Podgoricn. (M shum tregues klimatik pr Podgoricn jan dhn n tabelat n fq. 90-91 t Manualit metodik pr klasn VI.)155. PRGATITJA PR ORN E MSIMITPa synuar q msuesve tu imponohet shabloni, n Manualin metodik jan dhn disa prgatitje pr orn e msimit, t cilat i ka hartuar profesoresha e gjeografs Vesna Kekoviq (Shkolla Fillore Kekec,Sutomore)ecilakamjaftprvojnmsimdhnieneGjeografsdheqdimirtia prshtas njohurit gjeografke moshs s nxnsve.Prve ktyre prgatitjeve, q marrin parasysh veantit dhe kufzimet e realitetit ton (fondi iorvetmsimit,Programi,pajisjeneshkollavedhetkabinetevetGjeografs),kjopjese Manualitmetodikprmbanpropozimetprzhvilliminetemavemsimoreedhennjmnyr tjetr, kryesisht sipas modelve perndimore. Sikurse edhe prgatitjet e prmendura klasike, as ktozhvillimetorvetmsimitnukjanndonjrecetidealedhenukjantdetyrueshme pr msuesin. N fund t fundit, n seciln prej zhvillimeve t ofruara, msuesi mund t dalloj ndonj ide t mir, ta zbatoj dhe ta zhvilloj at m tej.5.1. Diskutimi midis nxnsve Diskutimi i nxnsve n formn Pro dhe kundra sht prshkruar, pr shembull, n Manualin Msimi aktiv (I. Iviq, A. Peshikan, S. Antiq, v 2001, fq. 102) si teknik pr aktivizimin e nxnsve. Diskutimin pr temn e zgjedhur e zhvillojn dy grupe nxnsish, me mundsin q t formohet edhe grupi i tret; grup arbitrues q do t zvendsoj msuesin. Grupet i formojn vet nxnsit, sipas dshirs s tyre, ose kt gj e bn msuesi duke u prpjekur q t jen t barabarta. Para fllimittdiskutimit,palve kundrshtareujepetmaterialiiduhurprprgatitjedhekohae mjaftueshme pr t gjetur argumentet dhe pr ta menduar sa m mir prezentimin e vet.Ka m shum rndsi q diskutimi t zhvillohet n mnyr korekte, ndrsa kjo do t thot q:t dgjohet me vmendje pala tjetr, t mos ndrpritet ajo n prezentimin e vet;t respektohet mendimi i t tjerve (do t m thuash ti, q ke dysh n Gjeograf);tjepengjykime(prfundime)tvrteta,d.m.th.vrtetsiaetyretdshmohetme argumente t vlefshme;t mos dshmohet pikpamja personale me forc, me britma dhe as me argumentin kt e dijn t gjith.Msuesi ka rolin kryesor n fazn prgatitore t diskutimit, kur duhet zgjedhur tema trheqse, kurduhensiguruarburimetemiradhetshumllojshmetinformacionevedhekurnxnsit duhennjohurmerregullatezhvillimittdiskutimit.Edhegjatvetdiskutimit,msuesiduhet tmarrpjes,porngaplaniidyt,duketreguarkujdesnradhtparqdiskutimitjet korekt dhe duke ndrhyr vetm, nse nevojitet t provokoj diskutimin m t gjall ose ta kthej atbrendakornizavettij.Ajoqnukduhetbrnasnjmnyr,shtqaitvihetroline autoritetit suprem. Prkundrazi, m mir sht q, ndonj her, t luaj rolin gjoja t t pasigurtit (ose bile t t paditurit) q ti nxis kshtu edhe m shum nxnsit.N kuadr t do kapitulli msimi, ka mjaft tema pr diskutime. Msuesi duhet ti prcaktoj ato qart, n mnyr q t trheqin menjher nxnsit. Pr shembull, titulli i tems pr diskutim mund t jet:Puntort e huaj n vendet e Evrops Perndimore, por imagjinatn e nxnsve do ta zgjoj shum m tepr, nse tema do t quhet far do t ndodhte, po ta braktisnin Evropn Perndimore puntort e huaj? Objekt diskutimi nuk duhet t jet pa tjetr ndonj pohim, pyetje, apoide,pormundtjethartatematike,fotografa,karikatura,stripi,videosekuenca....ose kombinimiityre.Kshtu,bashkmetemnediskutimit Vikingt;pushtuesapoeksplorator? mund t projektohet, pr shembull, ndonj episod nga stripi Hogari i tmerrshm. TemaprdiskutimjanofruarnkuadrtkapitujvetveanttTekstitmsimor,kurse msuesi e gjen materialin pr prgatitjen e diskutimit brenda kapitujve prkats.166. PLOTSIME T LNDS MSIMORE

Pjesa Plotsime t lnds msimore prmban njohurit gjeografke dhe njohurit e tjera, q mund ta ndihmojn msuesin pr ta kursyer kohn gjat prgatitjes s ors s msimit (t mos jetidetyruartkrkojinformacionenprlibratdhenprrevistatendryshme).Plotsimii lnds msimore prfshin gjithmon tri pjes m t vogla (Pyetje dhe prgjigje, Copza nga arti e letrsia dhe Literatura), prmbajtja e t cilave varet nga specifka e rajonit.6.1. Pyetje dhe prgjigjeN rubrikn Pyetje dhe prgjigje jan zgjedhur, me radh sipas kapitujve, temat q nuk gjenden nTekstinmsimoroseqjantrajtuarpak.Qllimiityreshttaprgatismsuesin,qtu prgjigjet pyetjeve t ngjashme q mund mund t bjn nxnsit gjat ors s msimit.6.2. Copza nga arti e letrsiaPr shkak t hapsirs s kufzuar dhe t informacioneve t shumta gjeografke, t cilat duhej tcekeshintpaktnnTekstinmsimor,shtgjeturmevshtirsivendiprtprmendur arritjet e vendeve t Evrops (krijuesve evropian) n fushn e letrsis dhe t artit. Pr kt arsye, n fund t do kapitulli sht dhn nj pasqyr e shkurtr e artistve m t rndsishm t do vendi evropian. Atyre u jan bashkangjitur edhe shkrimtart q kan shkruar libra t njohur n botprtrinjt.KjomundtishrbejmsuesittGjeografs,qtzgjojedhemshum interesiminenxnsveprtematgjeografke,sepseemrateartistvedhetshkrimtarve ukujtojnshpeshdrejtprdrejtvendetecaktuara.Prshembull,cilashtgjjaeparqna kujtohet,kurprmendetHenriIbsen,KrutHamsundheLivUlman,TuluzLotrek,ViktorHygo dheZhakPrever?NatyrishtNorvegjia,respektivishtFranca.Duketrajtuarktotema,msuesii Gjeografs(padashurtmarrrolinemsuesittletrsisdhettartitfgurativ),prvese prnjohuritngafushaegjeografs,dotimotivojndoshtanxnsit,qtbjnkrkimet pavarura n fushn e artit dhe t letrsis.6.3. LiteraturaNxnsveurekomandohetliteratura(leximetjashtklaseprGjeografn),nfundtdo teme msimi n Tekstin msimor. Edhe lista e literaturs pr msuesit sht ndar sipas kapitujve tmsimit.ListatepjesshmeprmbajntitujtedhnnfundtProgramitmsimorpr Gjeografn(KshilliiArsimittPrgjithshmtMalittZi),poredhenjvargtitujshttjer, gjithashtu t dobishm. Edhe pse literatura e prgjithshme, e nevojshme pr do msues t Gjeografs, sht dhn n Manualin metodik t Gjeografs pr klasn VI (fq. 913), ktu do t prmendim prsri dy libra q duhet ti ket do msues i lnds s Gjeografs:1.A.Vitiq,.F.Shuler:Audio-vizuelnasredstva(njihovaprirodadheupotreba),VukKaraxhiq, Beograd, v. 1966.2. Natalija Mastillo: Prilozi didaktici i metodici nastave geografje, Svjetlost, Sarajev, v. 1984.177.ZGJIDHJET E DETYRAVE T FLETORES S PUNSPjesa e fundit n do kapitull jan zgjidhjet e detyrave t Fletores s puns, t cilat duhet tia lehtsoj punn msuesit gjat kontrollit t Fletoreve s puns, kur i prdor ato pr vlersimin e njohurive.VREJTJET HYRSE: PROGRAMI ME MODUL DHE TERMINOLOGJIA GJEOGRAFIKEN msimin e Gjeografs t klass s 7-t, n dy kapitujt e par t msimit qarkohen njohurit kryesore t Gjeografs s prgjithshme (fziko-gjeografke dhe shoqroro-gjeografke), pas gjje kalohetnzhvilliminegjeografsrajonaletEvrops.Nxnsitkannjohuritmjaftueshme paraprake, jan m t pjekur dhe n kt faz mund t kalohet n zbatimin e programit me modul, icilibazohetnmsiminepavarur.Ktudotparashtrojmthelbineprogramitmemodule, kurse msuesve u mbetet q ta zbatojn dhe ta testojn efkasitetin e tij.NmsimineGjeografstklasss6-t,nxnsitjanndeshurmenjnumrtmadh termash fziko-gjeografk. N klasn e 7-t,numri i termave t reja fziko-gjeografk sht shum mivogl,por,nanntjetr,shfaqetnjnumrshummimadhemrtimeshgjeografke; toponimesh.Qtulehtsohetmsuesvepunaprtiadalnfundmektnomenklatur gjeografke, e cila vjen e shtohet pas do ore t re msimi, n kt hyrje sht dhn klasifkimi itermavegjeografkdheshttrhequrvmendjatekrndsiaetoponimevenmsimine gjeografs.1. Programi me modul n msimin e GjeografsMetodashpjegueso-ilustruesenjihetmir(dheprdoretmshpesh);msuesijepmsim, kurse nxnsit i prvetsojn njohurit e parashtruara n form t gatshme. Kshtu depozitohen njohurit, n baz t t cilave organizohet m pas puna e pavarur e nxnsve. Kjo metod sht e pashmangshme, kur sht fala pr njohurit teorike, sepse msuesi nuk mund t mbshtetet nnjohuritparapraketnxnsve(njohjaefakteve).Metodashpjegueso-ilustruesesht metoda m ekonomike, pasi brenda nj koh t shkurtr mund t prezentohet vllimi m i madh i njohurive, ndrsa krahas ksaj mund t prdoren edhe mjetet msimore bashkohore. Mangsi e saj sht shkalla e ult e puns spavarur t nxnsve: ato jan mjaft pasiv; marrin dhe japin informacione t gatshme.Kompleti i Tekstit msimor t Gjeografn pr klasn e 7-t,mundson zbatimin e t ashtuquajturit programmemodulnmsimineGjeografs.Tjelbiiktijprogramisht,senxnsitduhet tmsojnvet,kursemsuesi,nmnyrttrthort,edrejtonprocesinetmsuaritttij. Msuesihartonplanineveantprpunnepavarurtnxnsve.Nplanprcaktohetqart qllimiiprvetsimittmaterialittcaktuarmsimor,jepenudhzimetsaktasitprdoren burimet e informacioneve dhe shpjegohet mnyra e prvetsimit t ktyre informacioneve.Krijimi i programit me modul kalon nga idet kryesore shkencore t msimit t gjeografs n trsi dhe vazhdon pastaj n formuliminn e qllimeve pr kapitujt e veant t msimit. Kapitujt msimor grupohen pastaj n blloqe t caktuara.Nthemeltprogramitmemodulshtrihetndrlidhjaetgjithaqllimevennjsistem unik,gjqmundtparaqitetnmnyrfgurativenformnenjpeme.Trunguipemsi prgjigjetnjkapitullimsimor,prtcilinprcaktohetqllimididaktikkompleks.Ngatrungu prhapendegt,quprgjigjenorvetveantatmsimit(prmbajtjevemsimore),prt cilat formulohen vemas qllimet didaktike unifkuese. Ort e msimit me modul ndahen m tej n elementet e msimit ose n etapat e ors s msimit. do element msimi ka m tej qllimin e vet didaktik parcial. 18Domethn,programimemodulshtshumshtresor;prbhetngamodulatenivelevet ndryshme:moduli i rangut t par; elementi i msimit (etapa e puns);moduli i rangut t dyt; ora e msimit;moduli i rangut t tret; kapitulli msimor;moduli i rangut t katrt; prmbajtja e msimit t Gjeografs pr klasn e 7-t;moduli i rangut t pest; prmbajtja e msimit t Gjeografs n ciklin e tret.Zakonisht zbatohet programi me modul trishtresor; deri n nivelin e kapitullit msimor. N nj program t till, zhvillohen modelet e rangutt 1, 2 dhe 3, t cilve u prgjigjen: kapitullit qllimi didaktik kompleks; ors s msimit qllimi didaktik unifkues; elementit t msimit qllimi didaktik parcial.1.1. Kompleti i Tekstit msimor; paket me modula Mnyra e puns sipas programit me modula parashikon ndrtimin e sakt t planit msimor sipaskapitujve,orvetmsimitdhenumrittorvetmsimit.Sipaskohssnevojshme prprvetsim,moduliduhettiprgjigjetnjoremsimi,ecilashtbazaeplanitmsimor bashkkohor.Efektivitetiinjmodulidotishtemivogl,nsedot coptohejndisaor msimi.Brenda nj kapitulli msimor t caktuar, ort e msimit prbjn ciklin; t gjitha jan t pavarura dhenjkohsishtreciprokishttzvendsueshem.Gjatprvetsimittmodulavetveant, nxnsitnukjantdetyruartecinsipasradhs.Punamundtorganizohetindividualisht, nifteosengrupetvogla(36nxns).Prdorimiikompletitmsimoriashkurtonshum kohn e nevojshme msuesit pr prgatitjen e modulit; mjafton t saktsoj adresat n Tekstin msimor,nFletorenepunsdhenatlasingjeografk.Kompletii Tekstitmsimorprfaqson kshtu nj lloj pakete modulash.1.2. Tipat e elementeve t msimit doormsimimemodulprbhetngaelementetemsimit.Atojanetapamelidhjet njpasnjshme, brenda t cilave nxnsi punon drejtprdrejt. Pikrisht nga elementet e msimit varetcilsiaetgjithprogramitmemodul.Nvarsitmjetevetmsimit(bartsvet informacioneve), mund t veohen disa tipa t elementeve t msimit.Tipat e elementeve t msimit n baz t bartsve t informacionit t msimitElementi i msimit Bartsi i informacionit t msimit Udhzim nxnsit pr zbatimI shkruarTeksti i msimit, Libr leximi i Gjeografs, Fletorja e puns, literatura plotsuese, revistatlexo, veo esencialen, harto konceptin, tabeln ose planin etj.Hartografk atlasi, hartat e murit, planet, hartat skematike, hartat memece, globetgjej, konstato, mat, krahaso, harto karakteristikn etj.Tabelartabelat, grafkt, bllok-diagrametgjej, krahaso, prshkruaj dinamikn e ndryshimit etj.Ilustrues fotograft, vizatimet, riprodhimetgjej far sht paraqitur, harto tregimin, prshkruaj etj.Gojor msuesi, nxnsi prkats, disa nxnsdgjo dhe zhvillo detyrn, prgjigjiu pyetjes, harto listn epyetjeve, harto planin, konceptin etj.Kompjuterik baza e t dhnave, mjetet msimore multimedialelexo datotekn, njihu me hartn, zhvilloje testin, zhvilloje detyrn praktike etj.Audio-vizual videoja, kinemaja, slajdet, kasetat, disqet prgjigjiu pyetjeve, harto komentin tnd etj.Natyror objektet dhe dukurit gjeografke n mjedisin prethmso t gjejsh, vizato, harto skemn, njihu, mat etj.I kombinuar disa barts t informacioneve T ndryshme191.3. Ecuria e ors s msimit sipas programin me modulPuna sipas programit me modul fllon me njohjen e nxnsve me qllimet dhe me ndrtimin e ors s msimit. Elementi i msimit i shnuar si zero (shkurt EMO) prfshin qllimet q duhen arriturnfundtorssmsimit(qllimiunifkues).Nxnsveuduhettrhequrvmendjatek fazat m t ndrlikuara t puns.Nxnsitfllojnpastajpunnepavarurdhekalojnmeradhnprtgjithaelementete msimit. Kto jan etapat e prvetsimit dhe t prforcimit t lnds s re msimore (materialit msimor).N fund, vjen etapa prfundimtare (kontrolli prfundimtar individual, i cili mund t kryhet n mnyra t ndryshme: gojarisht, me shkrim, frontalisht, individualisht etj.) dhe prcaktimi i detyrave individuale t shtpis.1.4. Detyrat e nxnsve dhe t msuesit gjat puns me modulGjat puns me modul, nxnsi merr udhzimet, n t cilat jan prcaktuara:qllimet e prvetsimit t modulit (ors s msimit) dhe t do elementi t msimit;detyrat me shkall t ndryshme vshtirsie;materialet e puns (burimi, shtojcat);llojidheformaepuns(sitshqyrtohetmaterialimsimor:tstudiohet,thartohet koncepti, t zgjidhet detyra etj.);kontrolli i shkalls s prvetsimit t materiali msimor (kontrolli me goj ose me shkrim i msuesit, vetkontrolli, kontrolli ndrmjet nxnsve etj.).1.5. Detyrat e msuesit gjat puns me modulRoli i msuesit sht si m posht:harton udhzimin pr modulin;ofronndihmnindividuale,mbantemponeorssmsimit,drejtonveprimtarit msimoro-njohse t nxnsve;korigjon dhe prmirson modulet gjat puns praktike me to;kontrollon dhe korigjon njohurit e ftura, shkathtsit dhe shprehit e nxnsve.Programi me modul prcakton ndrtimin e qart t ors s msimit dhe i mundson msuesit ta shoh t gjith klasn, t punoj me do nxns vemas dhe tu ndihmoj atyre q ngecin. Por, njkohsisht, programi me modul krkon nga msuesi prpjekje shtes n prgatitjen e ors s msimit dhe n hartimin e udhzimeve.(Shembull i nj projekti t ors s msimit sipas programit me modul sht dhn n kapitullin VIII; Evropa Lindore, n rubrikn PRGATITJA PR ORN E MSIMIT.) 2. TERMINOLOGJIA GJEOGRAFIKEN gjuhn serbishte ekziston tani pr tani vetm nj falor n t cilin sht regjistruar, prshkruar dhe, n far mase, sistemuar terminologjia gjeografke: Natalija Mastillo, Renik savremene srpske geografske terminologije. (Fakulteti i Gjeografs, Beograd, v. 2005). Ky falor terminologjik sht informativ, prshkrues dhe alfabetik. Prmban vetm termat gjeografke ose apelativat gjeografke t marra n kuptimin e ngusht: n t nuk prfshihen emrtimet ose toponimet gjeografke. Jan prfshir rreth 3500 fal (koncepte) gjeografke me prcaktimet e tyre prkatse, n rast pr nj numr t konsiderueshm konceptesh prdoren nga dy, bile edhe disa terma.20Ndarja e termave gjeografkeT gjeografs s prgjithshme HidrografkeOrografkeGjeobotanikeEkonomiko-gjeografkestepsavanujmbledhsujndars...lumliqenknetujvar...majeshkrepqaf malikurriz malipyllkoriemshteknishteullishte...industrialbujqsorrrugor....2.1. Emrtimet gjeografke (toponimet)Emrtimetgjeografkeosetoponimet(gre.topos=vend,onoma=emr,emrtim)jan emrtimeteprvemetobjektevegjeografke;tkontinenteve,deteve,oqeaneve,lumenjve, liqeneve, maleve, shteteve, vendbanimeve etj. Toponimet jan gjithmon dhe gjithkund t kohve t ndryshme dhe gjuhsisht t shumfsht. Trsia e toponimeve t nj territori quhet toponimi (pr shembull, toponimia e Malit t Zi).Shkenca q merret me emrtimet gjeografke (toponimet), me kuptimin, ndrtimin, origjinn dhearealeteprhapjesstyrequhettoponimi.Toponimiazhvillohetnlidhjetngusht reciprokemegjeografn,historin,etnologjindhelinguistikn.Aspektipraktikitoponimis shttranskriptimiiemrtimevegjeografke,metcilinprcaktohetmnyraeshkrimitttyre, respektivisht kalimi i tyre nga njra gjuh n tjetrn, gj q ka rndsi pr paraqitjen hartografke, qllimet ushtarake dhe t gjitha llojet e komunikimit.2.2. Ndarja e toponimeve Nvarsitllojittobjektevegjeografkeqemrtojn,toponimetndahennoronime (emrtimetemaleve,tkodravedhetformavetrelievit),hidronime(emrtimeteujrave), oikonime(emrtimetevendevetbanuara),horonime(emrtimetetrsiveterritoriale), drimonime (emrtimet gjeobotanike) etj.Toponimetoronimethidronimethoronimetoikonimeturbanonimetdrimonimet speleonimetokeanonimetpelagonimetuimnonimetpotamonimethelonimet natyroreadministartivet qyteteveastionimetkomonimet astionimetagoronimethoronimet e qytetevehodonimet oronimet(gr.oros=mal,onoma=emr,emrtim):1.emrtimetemaleve,kodravedhet formave t tjera t ngritura t relievit (pr shembull, Alpet, Kordilieret); 2. emrtimet e formave t relievit n prgjithsi.speleonimet(gr.spelaion=shpell,onoma=emr,emrtim):emrtimeteprvemet shpellave dhe zgavrave t tjera nntoksore (pr shembull, Shpella e Resavs).hidronimet (gr. hydro = uj, onoma = emr, emrtim): toponimetq kan t bjn me objektet hidrografke. Prfshijn okeanonimet, pelagonimet, limnonimet, potamonimet, helonimet.okeanonimet(ngaokeandhegr.onoma=emr,emrtim):emrtimetgjeografkett siprfaqeveshumtmdhaujorenTok;oqeaneve(prshembull,OqeaniAtlantik,Oqeani Indian). Shih gjithashtu hidronimet.pelagonimet (gr. pelagos = det, onoma = emr, emrtim): emrtimet gjeografke t deteve t Toks (pr shembull, deti Adriatik, Deti i Veriut, deti Ohotsk)21limnonimet(gr.limne=liqen,onoma=emr,emrtim):emrtimetgjeografketliqeneve (pr shembull, liqeni i Shkodrs, Onjega, Komo).potamonimet (gr. potamos = lum, onoma = emr, emrtim): emrtimet gjeografke t lumenjve (pr shembull, Sava, Vollga, Nili). Shih gjithashtu hidronimet.helonimet(gr.helos=knet,onoma=emr,emrtim):emrtimetgjeografketknetave etj. (Kneta e Obedit).horonimet(gre.horos=hapsir,onoma=emr,emrtim):toponimeterajonevedhen prgjithsipjestemdhatqyteteve.Dallohenhoronimetnatyrore,qkantbjnme territoretnatyrore(prshembull,Posavina)dhehoronimetadministrativeqkantbjnme shtetet dhe me trsit e tjera administrativo-territorial (pr shembull, Mali i Zi).oikonimet (gr. oikumene, nga oikeo = banoj, populloj dhe onoma = emr, emrtim): emrtimet evendevetbanuara,vendbanimeteqyteteve(astionimet)dhevendbanimetefshatrave (komonimet).astionimet(gr.asteios=iqytetit,onoma=emr,emrtim):emrtimetevendbanimevet qyteteve.komonimet(lat.communis=iprgjithshm,iprbashkt):toponimetqkantbjnme vendbanimet e fshatrave.urbanonimet(lat.urbs,2.urbis=qytet,onoma=emr,emrtim):toponimetqkant bjn me vendbanimet e qyteteve. Prfshijn astionimet, agoronimet, horonimet e qyteteve dhe hodonimet.agoronimet (gr. agora = shesh, onoma = emr, emrtim): emrtimet e shesheve t qyteteve. hodonimet (gr. hodos = rrug, onoma = emr, emrtim): emrtimet e rrugve t qyteteve dhe t rrugve n prgjithsi.drimonimet (gr. drymen = pyll, onoma = emr, emrtim): emrtimet gjeografke t pyjeve.2.3. Toponimia n msimin e Gjeografs Nuk sht e pazakont, q eshtja e emrtimeve gjeografke ose e toponimeve t prfshihet nManualtmetodikprmsuesit,sepseemrtimetgjeografkekanrndsitmadhepr msimineGjeografs.Nxnsitnukekantlehttastudiojnhartndhetimbajnmend objektet gjeografke, kurse toponimia mund ta ndihmoj shum msuesin. Kuptimi dhe mbajtja mend e emrtimeve t objekteve gjeografke mund t lehtsohet duke i ndriuar flologjikisht siduhet.Nxnsitdgjojngjithmonmevmendjetmadheshpjegimetekuptimitdhet origjins s emrtimeve gjeografke. Msuesin e Gjeografs e pyesin m shpesh, se ku ndodhet nj objekt gjeografk. Ashtu sikurse msuesi i Historis duhet t jet gjithmon gati ti prgjigjet pyetjes kur?, po kshtu edhe msuesi i Gjeografs duhet t dij gjithmon ti prgjigjet pyetjes ku?.Ashtusinukmundtmsohetgjuhaehuajpamsiminefalorit(vetmnbazt rregullavegramatikore),poashtuedhehartanukmundt lexohetpambajtjenmendtnj minimumi t caktuar t emrtimeve t objekteve t paraqitura n t.Jetaenjeriuttsotmnukmundtimagjinohetpaemrtimetgjeografke.Atojant gjithpranishm dhe e ndjekin t menduarit ton q nga fmijria e hershme. Gjithka n bot kaadresnevet,dukeflluarqngavendlindja.Fshatiilindjes,rrugakujetojm,qyteti,shteti; gjithkakaemrtiminevet.Leximiiprditshmigazetave,leximiiletrsisklasike,studimii historisskultursdheizhvillimittshkencsojnnzgjeriminevazhdueshmtfonditt emrtimeve gjeografke n gjuhn ton.Pa emrtimet gjeografke, hartografa, e cila sht natyrisht pjes e gjeografs, as q mund t 22imagjinohet. Harta gjeografke ofron informacione t pasura dhe t shumllojshme. Prmbajtje e harts jan jo vetm rrjeti hartografk dhe simbolet e kushtzuara, por edhe emrtimet e shumta. Ktoemrtimeshrbejnsiorientues,poredhesiburimeinformacioneshplotsuese.Gjat gjetjes s pozicionit gjeografk t nj vendi, emrtimet prdoren m shpesh se rrjeti hartografk. Thuhet, n lindje t Podgorics, prapa Uraleve, n Ballkan etj. Harta pa emrtime gjeografke humbet mjaft vlern e saj. (Pr kt arsye, harta memece ka mundsi shum m t vogla.) Prandaj, studimi i harts sht i paimagjinueshm pa prvetsimin paraprak t nj minimumi t caktuar t emrtimeve gjeografke (nomenklatura gjeografke). Sa m i pasur q t jet fondi i emrtimeve t prdoruesit, aq m t leht e ka ai, q ti zbuloj t gjitha pasurit e harts gjeografke.N tekstin baz t shkruar t Tekstit msimor, toponimet m t rndsishme jan t shkruara me shkronja t trasha. 23I. POPULLSIA DHE VENDBANIMET N TOK1. QLLIMET OPERATIVE T LNDS MSIMORET e m a : POPULLSIA DHE VENDBANIMET N TOK (2 or msimi)QLLIMET OPERATIVE VEPRIMTARIT KONCEPTET / PRMBAJTJET LIDHJA NDRLNDORENxns-it/et:T msojn pr elementet dhe strukturat e ndryshme t popullsis n Tok.T dallojn racat, popujt dhe besimet fetarekarakteristike.T dallojn n hart pjesn e banuar dhe t pabanuar t siprfaqes s Toks.T njihen me problemet e sotme t popullsis botrore.T dallojn vendbanimet n Tok.Nxns-it/et:Duke prdorur treguesit e duhur, krahasojn popullsin n Tok.Dallojn n fotograf, n flm racat, popujt dhe besimet fetare karakteristike.N hartn e bots, tregojn shprndarjen e popullsis botrore.Me shembuj konkret, japin mendimin pr problemet e popullsis botrore.shtim natyror i popullsisdendsi e popullsisbesimet fetare botroreqytetet, fshatEdukata qytetare. Temat e msimit: Ndryshimet kulturore, fetare, etnike midis brezave dhe ndrthurja e tyre. Marrdhniet n baz t parimit t multikulturalitetit dhe interkulturalitetit.Historia.Lindja e qyteteve.Udhzimet didaktikeMsuesi duhet t tregoj karakteristikat kryesore t popullsis dhe problemet m t rndsishme demografke t bots s sotme. Gjat zhvillimit t temave t msimit sht i pashmangshm prdorimi i t dhnave t caktuara statistikore.Msuesit i rekomandohet, q t mos krkoj nga nxnsit mbajtjen mend t t dhnave numerike, por ti orientoj n prdorimin e diagrameve, grafkve dhe t dhnave statistikore.Msuesi duhet ta prdor hartn gjeografke n t gjitha fazat e procesit msimor dhe n t gjitha tipat e orve t msimit.2. INTERNET FAQEThttp://www.unfpa.org/swp/2005/english/ch1/index.htmRaporti vjetor komplet: popullsia e bots.http://www.prb.orgPRB; Population Reference Bureau (i themeluar n vitin 1929). Qllimi i sajtit sht q njerzit kudo n bot ti informoj pr popullsin: lvizja natyrore, fertiliteti, struktura e popullsis, fmijt dhe familja, popullsia dhe mjedisi i jetess, urbanizimi.http://www.un.org/esa/population/unpop.htmSajti i Sektorit pr popullsin i OKB-s. Mund t merren informacionet pr veprimtarit m t rndsishme t OKB-s n sfern e popullsis. N dispozicion jan versionet elektronike t publi-kimeve m t rndsishme t OKB-s q kan t bjn me popullsin, para s gjithash ato q kan t bjn me rezultatet e projektimeve t popullsis. http://www.ined.fr/Institut National dEtudies demographiques (INED)24Sajti i Institutit Kombtar Demografk t Francs (nj nga Institutet demografke m t mdha dhemtnjohurtbots).Informacionetprstudimetmtrejademografke,mundsiae prdorimittbuletenitdemografkmujorPopulation&Societe,mundsiaeprdorimitt katalogut t Biblioteks s pasur t INED-it (mbi 120.000 tituj nga fusha e demografs).http://www.demobalk.org/Sajtiigrupitjozyrtartdemografvengavendetballkanikedhengadisavendettjera evropiane. Mund t sigurohen informacionet pr studimet m t reja demografke t popullsis s vendeve t Ballkanit.http://www.nationmaster.com/graph-T/peotot_popSajti n t cilin jan t dhnat (numerike dhe grafke) pr popullsin e bots. http://www.placesforpeople.co.uk/index.aspxKryeqytetethttp://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.htmlSajti pr besimet fetare, pr prhapjen e besimeve fetare dhe pr numrin e besimtarve t paraqitur me grafk.http://www.ibibio.org/lunarbin/worldpop/Popullsia, numri i banorve n bot, plotsohet do dit. Nataliteti, migrimet.http://www.ancienthistory.about.com/od/places/Vendbanimet gjat historis. http://www.asu.edu/lib/hayden/govdocs/maps/geogname.htmToponimet (bota)http://www.worldwind.arc.nasa.gov/Lokatori i vendeve i Nass.http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/Sajti me t gjitha t dhnat pr do vend. 5. PRGATITJA PR ORN E MSIMITTema: Popullsia dhe vendbanimet n TokQllimeteorssmsimit:Tmsojnnxnsitkarakteristikatkryesoretpopullsiss botsdhendryshimetqekzistojnmidispopujvetbots;tnjihenmeproblemetesotme demografke.Metodat e msimit: Biseda; analiza e hartave tematike, grafkve, diagrameve dhe tabelave.Format e msimit: Puna frontale, individuale dhe me ifte.Mjetet e msimit: Harta fziko-gjeografke e bots, grafofoliet (harta e dendsis s popullsis, diagrami i rritjes s numrit t popullsis s bots, piramidat e moshs t Afriks dhe t Evrops), Teksti msimor.Ecuria e ors s msimit-Msuesiidrejtonnxnsitprmespyetjeveqtarrijnnmnyrtpavarurderitek prcaktimi i popullsis.-Nxnsve u jepet detyr q, duke prdorur njohurit dhe prvojn e vet, t diskutojn n ifte rreth shprndarjes s popullsis n Tok: a sht e prhapur proporcionalisht popullsia, cilt faktorndikojnnshprndarjenesaj,aekzistojnzonat,qnukjanendetpopulluara. Gjatbiseds,nxnsitprcaktojnkonceptet(falt)ekumendheanekumendhegjejn faktort m t rndsishm q ndikojn n shprndarjen e popullsis.-Nxnsitanalizojnhartneshprndarjesspopullsis(dendsitepopullsis)nbot 25(grafofolia ose harta n Tekstin msimor) dhe dallojn zonat me prqndrimin m t madh dhe m t vogl t popullsis. Me ndihmn e msuesit, nxnsit prcaktojn konceptin dendsia e popullsis dhe zhvillojn detyrn si shembull pr llogaritjen e dendsis s popullsis.-Nxnsit analizojn diagramin e ndryshimit t numrit t popullsis n bot nga fllimi i ers s re deri m sot (grafofolie ose Teksti msimor), paraqesin pikpamjet e veta dhe mundohen t shpjegojn rritjen shum t shpejt t numrit t popullsis n koht e fundit.-Msuesi shpjegon konceptin shtim natyror i popullsis (natalitet, mortalitet, shkall nataliteti dheshkallmortaliteti...),jepshembujtshtimitnatyrortlart,tultdhenegativt popullsis dhe u thot nxnsve t vn re pasojat e tyre negative. Me ndihmn e msuesit, nxnsit analizojn dhe krahasojn piramidat e moshs t Afriks dhe t Evrops (grafofolia) dhemsojnkshtu,seshtstrukturaemoshsdheegjinisepopullsisdherndsi kaajoprnjshtetdheprnjpopull.Krahasndryshimevetvrejturamidispopullsiss AfriksdhetEvropsnbaztpiramidavetmoshs,nxnsitthonedhendryshimete tjeraqekzistojnmidisbanorvetktyredykontinenteve.Kshtu,arrihettekkonceptet (falt) rac, struktur etnike, struktur fetare dhe struktur arsimore e popullsis.-N baz t asaj q sht msuar m par, nxnsit nxjerrin prfundimin, se cilt jan problemet mtrndsishmedemografketbotsssotmedhecilatjanpasojateekzistencss tyre.Prornemsimitnvazhdim,duhenmbledhursamshumfotograftbanorvengae gjith bota, t ngjiten n hamer-letr dhe kshtu t ndrtohet nj mozaik i popullsis s bots. (Vesna Kekoviq, Shkolla fllore Kekec, Sutomore)5.1. Diskutim: Shprthimi demografk; problemi i mbipopullimitEksperttpajtohenshpeshnvlersimin,sembipopullimishtproblemserioz.Diskutimet prktekanorigjinnqngaAristoteli,icilikaparalajmruar,sepopullsiamundtrritet aqshum,satsjellvarfrindhetraziratshoqrore. TomasMaltusiarritinfundtshekullit XVIII n nj prfundim t ngjashm. Ai dshmoi se pasojat natyrore t rritjes s popullsis jan varfria dhe skamja, sepse numri i banorve do t jet n fund m i madh se rezervat ushqimore ekzistuese.N shekullin XIX, Karl Marksi dhe Fridrih Engelsi e hodhn posht pikpamjen e Maltusit. Varfria nuk sht rezultat i mbipopullimit, por i s keqes n raportet shoqrore t vendeve kapitaliste. Ata supozuan se, nse rezervat e ushqimit zvoglohen, jeta e vshtir do t ndikoj n zvoglimin e numrit t pjestarve t familjes.Sot vazhdon diskutimi pr rritjen e numrit t popullsis. Pikpamjet pr kt ndryshojn nga lemria histerike deri tek indiferentizmi i plot.Parashikimetdemografkendihmojnshpeshnshqetsiminpublikprproblemine mbipopullimit.Prshembull,kurshtfalaprshprthimindemografk,njerzitjant prirur,tbesojnsepopullsiadotrritetvazhdimisht,derisatmosmbetetaspakvendn Tok. Megjithat, parashikimet e tilla nuk marrin n konsiderat aftsin e shoqris q prmes ndryshimeve shoqrore ti zgjidh problemet e tilla.266. PLOTSIME T LNDS MSIMORE 6.1. Pyetje dhe prgjigje sht shprthimi demografk?Shprthim demografk sht sht shprehje e fgurshme, por, meq kemi t bjm me njerzit, nuk sht edhe aq e prshtatshme pr shtimin e shpejt t popullsis n vendet jo sa duhet t zhvilluara (kjo sht refektuar edhe n shtimin e shpejt t popullsis s bots), i cili ka ardhur s bashku me procesin e tranzicionit demografk n kto vende.Tranzicioni demografk ka nisur n shumicn e vendeve n zhvillim n gjysmn e shekullit XX, me rnien e shpejt t mortalitetit (veanrisht t foshnjve dhe fmijve t vegjl), kurse nataliteti ka vazhduar akoma t mbetet i lart (n nivelin e paratranzicionit). Kjo ka rezultuar me shtimin e shpejt natyror, ndrsa me kt edhe t popullsis s prgjithshme. Tek ulja e vdekshmris ka ardhur fal ndihms me ushqime dhe ilae t organizatave ndrkombtare dhe jo si n vendet e zhvilluara si pasoj e zhvillimit t tyre. sht mosha mesatare?Mosha mesatare sht numri i viteve q e ndan nj popullsi t caktuar n dy pjes t barabarta; gjysma e tyre sht e re, kurse gjysma tjetr sht m e vjetr se ky kuf. Pr shembull, n Ugand (Afrik) mosha mesatare sht vetm 15 vjet, kurse n disa vende t Evrops sht mbi 40 vjet. Mosha mesatare dhe jetgjatsia e pritme jan treguesit e cilsis s jets. Cili shtim natyror i popullsis sht i lart dhe cili sht i ult?ShtiminatyrorvjetoripopullsisnAfrikshprehetnnumradyshifror,nga14promiln Mauricius deri n 40 promil n Kenia.Shtimi natyror i popullsis n Azin e Mesme sht gjithashtu i lart, nga 15 promil (Azerbaixhani, Gjeorgjia,Armenia)derin27promil(Kazakstani,Kirkizstani,Taxhikistani,Turkmenistanidhe Uzbekistani).NAustralidhenOqeani,vetmAustraliadheZelandaeRekanshtiminnatyrorvjetort popullsis nn 10 promil (nga 8 promil), ndrsa tek vendet e tjera ai lviz nga 11 promil (Tonga) deri n 35 promil (Ishujt Solomon).N Evrop, shumica e vendeve ka shtimin natyror vjetore t popullsis nn 10 promil. N Azi, ai lviz nga 11 promil (Qiproja) deri n 40 promil (Brunei); prjashtim bn Japonia q sht i vetmi vend aziatik me shtimin natyror njshifror (7 promil) t popullsis.Prve vendeve t Evrops, vetm edhe 12 vende n bot kan shtimin natyror t popullsis njshifror.Ndrto,gjashtjanshtetetAmeriks:IshujtBermude,Kanadaja,Kuba,Uruguaji, Ishujt Fokland (me nga 8 promil) dhe Barbadosi (9 promil).(Mille Nedelkoviq: Leksikon naroda svijeta, SKZ, Beograd, v. 2001) Sa popuj ka n bot? Sot n bot ka mbi 350 popuj q kan m shum se nj milion pjestar. M shum popuj ka n Afrik (140) dhe n Azi (123). Dhjet popuj shummilionsh bjn gati gjysmn e popullsis s bots.27 Sa gjuh ka n bot? Mendohet, se sot ka n bot midis katr mij dhe pes mij gjuh. Gjuht e popujve t bots renditen n 18 familje gjuhsore, kurse nnt gjuh prfshihen n grupin e gjuhve jo t prafrta. Rndsinmtmadheekafamiljagjuhsoreindoevropiane.Megjuhtesajafetshumicae popullsis n Evrop (94%), Amerik (94%), Australi (71,5%), kurse n Azi sht paksa pas gjuhve tgrupitkinezo-tibetan(30%:39%).Kurmerrennkonsideratgjuhtzyrtare,athergjuht indoevropiane mbizotrojn madje edhe n Afrik. N Azi, familja gjuhsore kinezo-tibetane sht paksa m me shumic. N gjuht e saj fet 39% e popullsis. Ky sht nj numr i konsiderueshm, po t kihet parasysh, se Azia sht kontinenti me popullsin m t madhe, por kto gjuh nuk e kalojn n kontinentet e tjera pjesn m shum se 1%. Pr kt arsye, me shak thuhet, se gjuha kineze fitet vetm prapa Murit t Madh kinez dhe n lagjet kineze t metropoleve botrore.N Afrik, m shum se nj e treta e popullsis fet gjuht e familjes semito-hamite (n Azin Perndimore2,4%).AtojantprhapurkryesishtnAfriknVerioredheLindore,d.m.th.n territoret arabe nga Atlantiku deri n Gjirin Persik. Sa raca ka n bot?Ngapikpamjaracore,njerzimindahatntri(osekatr)racatmdha:atevropeide, mongoloide, negroide (dhe australoide). M tej, racat ndahen n shtat grupe.ShumicaepopullsissAfriksiprketracsnegroidedhepikrishtgrupitqquhetraca negroideekuatoriale,osethjeshtracaafrikane.Nktgruphyjnnegrt,negrilt(pigmejt), bushmantdhehotentott.Ngrupinkalimtarmidisracsekuatorialedheracsevropeide nAfrik,hyjnpjestarteracsetiopiane,grupetkalimtaretSudanitPerndimor,grupete prziera t Sudanit, si edhe pjestart me ngjyr t Afriks s Jugut.N Azi pak m tepr se shumicn e popullsis e bjn pjestart e racs mongoloide, t cilt ndahen n grupin racor kontinental, t Arktikut dhe t Paqsorit.Gati po kaq popullsi i prket racs evropeide dhe grupit kalimtar midis racave mongoloide dhe ekuatoriale (grupi aziatikojugor, aziatikolindor edhe japonezt). Si ndahet popullsia sipas veprimtaris?Sipasveprimtaris,popullsiandahetnaktivedhejoaktive.Kurthuhetpopullsiaktive, mendohetekonomikishteaktivizuar.Ktgrupebjntgjithpersonatqmerrenmenj profesion, me nj lloj pune, me qllim sigurimin e t ardhurave pr jetes. Personat joaktiv jan atometardhuraindividuale(pensionistt,invalidt)dhepersonatqmbahenngattjert (personat q nuk kan t ardhura personale).Persona aktiv konsiderohen edhe t papunsuarit; personat q pr ndonj arsye kan mbetur pa pun.Popullsia aktive kategorizohet edhe sipas sektorve t veprimtaris ekonomike, n t ciln ajo e ushtron profesionin q i siguron t ardhurat pr jetes. Nga kjo pikpamje, dallohet popullsia aktive q merretme bujqsi dhe ajo q nuk merret me bujqsi.28 Cili sht vlersimi i demografve pr shtimin e popullsis deri n gjysmn e shekullit XXI?Demograft vlersojn se, deri n vitin 2050, popullsia e bots do t shtohet pothuajse 50%. Shtiminatyrormilartipopullsisdotjetnvendetnzhvillim.Popullsianvendetn zhvillim do t shtohet 55% (n mbi 8 miliard), kurse ajo n vendet e zhvilluara vetm 4% (n mbi 1,2 miliard). Shtimi m i madh pritet n Afrik dhe n Azin Jugore. Cilat dy vende mund t jen shembull tregues i ndryshmeve demografke?Nigeria dhe Japonia jan vendet me gjasa demografke plotsisht t ndryshme n t ardhmen. Rreth 44% e popullsis s sotme t Nigeris sht m e re se 15 vje, kurse vetm 3% e saj sht mbi 65 vje. Grat n Nigeri lindin mesatarisht nga gjasht fmij. Japonezet lindin mesatarisht vetm nj fmij. Vetm 14% e banorve t Japonis sht m e re se 15 vje, kurse 19% sht m e vjetr se 65 vje. Si ndrtohet piramida e moshs?Prtuplanifkuarzhvillimiinjvendi,duhenpaturtdhnatedheprmoshnebanorve ttijsipasperiudhavetjets.Tdhnatsistemohenzakonishtsipasgrup-moshaveprdo pesvjear:nfllimmoshaderi4vje,pastajmosha5-9vjeekshtumeradh.Rezultatet paraqitengrafkishtntashtuq.piramidaemoshs.Nboshtinepiramids,shnohengrup-moshat,kursenbaznesajpjesmarrjaektyregrup-moshavenprqindje,npromilose numerikisht(njsoj;formaepiramidsmbetetenjjt).dogrup-moshkadrejtkndshine vet horizontal: majtas pr gjin femrore dhe djathtas pr gjinin mashkullore. Kur t vendosen drejtkndshat pr t gjitha grup-moshat, prftohet grafku n form piramide prej nga vjen edhe emrtimi i tij. Shpesh, n piramid lihet vetm vija skajore.Piramida e moshs i tregon mjaft vzhguesit t vmendshm. Kur sht fala pr vendet m pak t zhvilluara, ajo sht piramid n kuptimin e plot t fals; ka baz t gjer dhe ngushtohet rregullisht drejt majes. Kur sht fala pr vendet e zhvilluara, piramida e ka bazn m t ngusht, kurse ngushtimi i saj drejt majes sht m i pakt. Tek vendet q kan kaluar luftra dhe fatkeqsi, piramida sht e cunguar n disa vende.N Tekstinmsimornukshttrajtuarkoncepti(fala)piramidemoshs,sepsekjogjnuk shtkrkuarmeProgram,meqkykoncept(fal)mundtfutetnmsiminegjeografsn klasn e 8-t (kur nxnsit jan m t pjekur). Por, nse msuesi vendos (n msimin e rregullt ose n at plotsues), ta fus kt koncept (fal), ktu sht dhn tabela e strukturs s moshs s popullsis pr Malin e Zi, me t dhnat e duhura pr ndrtimin e piramids s moshs. 29Popullsia e Malit t Zi sipas grup-moshave pr pesvjear (pr vitin 2003)Grup-mosha GjithsejMeshkuj Meshkuj (%) Femra Femra (%)620145 305225 49,2 314920 59,804 39671 20560 6,7 19111 6,159 42576 21950 7,2 20626 6,51014 45214 23393 7,7 21821 6,91519 49387 25388 8,3 23999 7,62024 48963 24792 8,1 24171 7,72529 44988 22356 7,3 22632 7,23034 41528 20565 6,7 20963 6,73539 41705 20797 6,8 20908 6,64044 44175 22064 7,2 22111 7,04549 44496 22494 7,4 22002 7,05054 40436 19913 6,5 20523 6,55559 28071 13171 4,3 14900 4,76064 29233 13393 4,4 15840 5,06569 28650 13208 4,3 15442 4,97077 21240 9351 3,1 11889 3,87579 14270 5799 1,9 8471 2,78084 6613 2497 0,8 4116 1,38589 1966 653 0,2 1313 0,49094 1087 364 0,1 723 0,29599 265 87 0,0 178 0,1100+ 69 25 0,0 44 0,0 T panjohur 5542 2405 0,8 3137 1,0 Me shpejtsi shtohet popullsia e bots?Mesatarisht, n do nj sekond lindin 4,1 banor t rinj t Toks, kurse 1,8 vdesin. do minut... (shih tabeln).Periudha kohore T lindur T vdekur Shtim natyrorVitMuajDitOrMinutSekond 130 013 274 10 834 440 356 20114 8422474,1 56 130 2424 677 520 153 781 6 408 1071,873 883 0326 156 919202 419 8 4341412,36. 3. LiteraturaGrup autorsh: Geografja Crne Gore, lib. I, Univerzitetska rije, Nikshiq, v 1991.Vladimir Hulpah: Legende o evropskim gradovima, Bard-Fin, Beograd, v. 2005.Luis Mamford: Gradovi u istoriji, Naprijed, Zagreb, v. 1968.Mille Nedeljkoviq: Leksikon narodas svijeta, SKZ, Beograd, v. 2001.Rude Petroviq: Zemlje i narodi svijeta, Prosvjeta, Zagreb, v. 1975.Viejeziki demografski renik, Instituti i Shkencave Shoqrore; CDI, Beograd, v. 1971.Petar Vllahoviq: Narodi i etnike zajednice svijeta, Vuk Karadi, Beograd, 1984.307.ZGJIDHJET E DETYRAVE N FLETOREN E PUNSPopullsia: dendsia e popullsis; ndryshimi i numrit t banorve; nataliteti; mortaliteti; shtiminatyroripopullsis;migrimet;strukturaepopullsis:1)Fjaltqmungojn,me radh: popullsi, demografa, demograf, joproporcionalisht; 2) 3) c; 4) Azia 87, Afrika 28, Evropa 73,AmerikaeJugut20,Amerikae Veriut21,Australia4(vleratjantrrumbullakuara);5)c;6) Fjaltqmungojn,meradh:natalitet,mortalitet,promil,shtimipopullsis,mimadh;7) promil;8)Afrika24,Amerikae Veriut6,AmerikaeJugut16,Azia22,Australia1,Evropa2,Bota 13 promil; 9) Me radh: Afrika, Azia, Amerika e Jugut, Amerika e Veriut, Australia, Evropa; a) pr nga shtimi natyror negativ i popullsis; b) nga q sht kontinent i pabanuar; 10) Maqedonia 3,3; Suedia 0; Bullgaria 4,6; 11) t barabart, negativ; 12) Fjalt q mungojn, me radh: migrime, tprkohshme,drejtimit,meforc,emigrime;13)Ndarjaemigrimeve:sipaskohzgjatjes:t prkohshme dhe t prhershme; sipas drejtimit: t jashtme dhe t brendshme; sipas shkaqeve: ekonomike,politike...;sipasforms:tvullnetshmedhemeforc;14)Popullsiaere,nga0-14 vje, e pjekur, nga 15-64 vje dhe e plakur 65 vje e m lart; 15) a) m t ult, b) m t vogl, m t madhe.31II. MJEDISI GJEOGRAFIK DHE VEPRIMTARIT E NJERIUT1. QLLIMET OPERATIVE T LNDS MSIMORET e m a : MJEDISI GJEOGRAFIK DHE VEPRIMTARIT E NJERIUT(2 or msimi)QLLIMET OPERATIVE VEPRIMTARITKONCEPTET / PRMBAJTJETNxns-it/et:T ndryshojn mjedisin natyror dhe mjedisin gjeografk.T kuptojn konceptin (faln) rajon gjeografk.T njohin pasurit natyrore dhe t tregojn se ato jan prtritse dhe jo prtritse.T dallojn veprimtarit ekonomike.T kuptojn, se zhvillimi i ekonomis varet nga faktort natyror dhe shoqror.Nxns-it/et:Me shembull konkret prcaktojn karakteristikat e mjedist natyror dhe gjeografk, thon ngjashmrit dhe ndryshimet.Gjejn n hartn gjeografke disa rajone t mdha t Bots.Japin shembuj t burimeveprtritse dhe jo prtritse.N baz t njohurive dhe t prvojs vetjake, tregojn veprimtarit e njeriut dhe i grupojn n veprimtarit prkatse ekonomike.Me shembull konkret, shpjegojn ndikimin e faktorve natyror dhe shoqror n veprimtarit ekonomike.mjedis natyrormjedis gjeografkrajon gjeografkpasuri natyroreekonomi Udhzimet didaktikeMsuesi duhet ti motivoj nxnsit, q t prdorin burimet e ndryshme t njohurive, t lidhin prvojn vetjake dhe njohurit shkollore, t hulumtojn dhe t msojn n mnyr t pavarur.2. INTERNET FAQEThttp://www.nationmaster.com/graphT/ecoeco_ove&id=cg&id=ly&id=kn&id=bm&id=ni&id=sy&id=fEkonomia e vendeve t veantahttp://www.rcfa-cfan.org/english/profle.17bhtmRajonet, pasurit natyrore n t cilat bazohet ekonomia e vendeve t bots.http://www.fndarticles.com/p/articles/mi_qa3660/is_200301/ai_n9194537Sajtintcilinmundtgjendentgjithatdhnateduhuraprrajonetdhepasurit natyrore.http://www.theodora.com/maps/abc_world_maps.htmlGjen t gjitha famurt dhe t dhnat e vendeve (prshtatur pr fmijt) 5. PRGATITJA PR ORN E MSIMITTema: Mjedisi gjeografk dhe veprimtarit e njeriutQllimeteorssmsimit: Tdallojnnxnsitmjedisinnatyrorngamjedisishoqror,t dijn tthon pasuritm trndsishme natyrore, t bhentvetdijshm,seedheatovet 32mundtjapinndihmesnnmbrojtjenemjedisitnatyror,tpropozojnmnyratkonkretet veprimtaris.Metodat e msimit: Dialogu, puna me grafk dhe me tabela.Format e msimit: Puna frontale dhe individuale.Mjetet e msimit: Harta fziko-gjeografke e Bots, grafofoliet, Teksti msimor, fotograft.Ecuria e ors s msimit

-NxnsveujepetdetyrqtshohinmekujdesfotograftnTekstinmsimor,kujan paraqiturmjedisinatyrordhemjedisigjeografk,tdallojnsefarndodhetnfotografn e par dhe far ndodhet n fotografn e dyt, t gjejn ndryshimet midis fotografve dhe t mundohen ti shpjegojn ato. Msuesi e drejton bisedn, n mnyr q nxnsit praktikisht, nbaztanalizssfotografve,tarrijnderitekprfundimi,shtmjedisinatyrordhe cilt jan komponentet e tij dhe sht mjedisi gjeografk dhe far hyn n prbrjen e tij.-Msuesikrkonnganxnsittmendojndhethonsamshumshembujtndikimit tmjedisitnatyrormbinjeriun(prshtatjaenjeriutndajmjedisitnatyror)dheshembuj tndikimittnjeriutmbimjedisinnatyror(ndryshimiimjedisitnatyrorprplotsimine krkesavetnjerzve).Msuesiduhettngulmoj,qtjepenedheshembujngamjedisi prreth. Nxnsit vlersojn, se cilt nga kto ndikime jan sot m t shprehur. Thon pasojat q lindin n mjedisin natyror pr shkak t veprimit gjithnj e m t madh t njeriut. Tregojn format e shumta t ndotjes s natyrs dhe japin shembuj nga mjedisi i vet.-Msuesiushpjegonnxnsve,sennkuptohetmekonceptin(faln)pasurinatyrore.Inxit ato, q t tregojn sa m shum pasuri natyrore dhe i shkruan t gjitha kto n drrasn e zez. Msuesi,prmesbiseds,uthotnxnsveqtdallojn,seekzistojnburimetnatyroret prtritse dhe jo prtritse dhe ti njohin kto midis atyre q jan shkruar n drrasn e zez. Nxnsit japin mendimet e veta pr problemet me t cilat do t ballafaqohet njerzimi, nse burimet natyrore do t harxhohen edhe m tej n mnyr t pakontrolluar.-Msuesi u jep detyr nxnsve. q t thon sa m shum shembuj, si ata vet (dhe do individ tjetr)mundtndikojnnzvogliminendotjessnatyrsdhesimundtndihmojnn kursiminepasurivenatyrore.Prktduhettbisedojnmenjri-tjetrindhemeprindrit etyre.Mblidhentgjithapropozimet,shkruhennletr(mundetedhemeilustrime)dhe ekspozohen n korridorin e shkolls.(Vesna Kekoviq, Shkolla Fillore Kekec, Sutomore)336. PLOTSIME T LNDS MSIMORE 6.1. Pyetje dhe prgjigjeCilishtkuptimiikoncepteve(falve):mjedisnatyror,mjedisgjeografk,mjedis jetsor?MemjedisnatyrornnkuptohetpjesaenatyrssToks,qnukshtendryshuarnga veprimtaria e njeriut dhe zhvillimi i s cils sht i prcaktuar nga ligjet e natyrs. Ai prfaqson nj kompleks elementesh natyrore (ujin, ajrin, relievin, botn bimore, tokn).MemjedisigjeografknnkuptohetpjesaenatyrssToks,qshtndryshuarnga veprimtaria e njeriut (siprfaqet e punueshme, pyjet e mbjella, toka e thar ose e vaditur etj.), si edhe pjesa e natyrs s Toks q kryesisht sht humanizuar (mjedisi antropogjen dhe teknogjen; vendbanimet,rrugt,kompleksetindustrialeetj.).Ktkonceptekanfuturnliteraturn shkencore E.Rekli dhe L. Menikov, duke nnkuptuar me t natyrn q ndryshon nn ndikimin e veprimtaris s njeriut, d.m.th. ajo pjes e natyrs s Toks q sht prfshir n procesin e puns. Mjedisi gjeografk prfaqson nj kompleksitet t ndrlikuar, t cilin e bjn elementet natyrore, njeriu dhe rezultatet materiale t puns s njeriut.Mjedisigjeografkiprmbantgjithaelementetnatyroresikursedhemjedisinatyror,por aishtimpleksurmerezultatetmaterialetpunssnjeriu.Procesetzhvilluesenmjedisin gjeografkjanrezultativeprimittforcavedhetligjevetnatyrs,poredhetndikimitt ligjeve shoqrore, kshtu q ndryshimet esenciale n mjedisin gjeografk zhvillohen shum m shpejt sesa n mjedisin natyror.Nshpjegiminekonceptitmjedisinatyror,nTekstinmsimorshtprmendureshtjae mjedisit gjeografk n planett e tjer. Mjedisi gjeografk sht rrethina toksore e njeriut; nse njeriushkonnnjplanettjetr,ainukmundtamarrmevetemjedisingjeografk;aidot ndeshet atje me nj mjedis tjetr dhe jo me mjedisin gjeografk.Mjedisi gjeografk sht objekti unik i studimit t shkencs s gjeografs, i rndsishm pr nga ligjsit e tij t veanta: detyra e gjeografs sht ti prcaktoj kto ligjsi, ti vlersoj si duhet dhe ti shfrytzoj n interes t zhvillimit t mtejshm t shoqris.Mjedisi gjeografk zgjerohet vazhdimisht pr nga vllimi dhe pr nga prmbajtja, sepse njeriu, me kalimin e kohs, shfrytzon gjithnj e m shum hapsirat e reja t Toks, vendet e reja dhe komponentet e reja t natyrs. Ai sht kusht i domosdoshm pr zhvillimin e shoqris njerzore: mund ta shpejtoj dhe ta ngadalsoj at, por nuk sht forca kryesore lvizse e ktij zhvillimi.Gjeografa sht shkenc komplekse dhe unifkuese, q studion mjedisin gjeografk t krijuar meveprimineligjsivetveantatrenditnatyrordheshoqror.Ajoiprcaktonktoligjsi,i vlerson ato si duhet dhe propozon mnyrat e shfrytzimit t tyre n zhvillimin e shoqris.Koncepti mjedis jetsor sht m i gjer se koncepti mjedis gjeografk. Mjedisi gjeografk sht i lidhur me nj realitet t caktuar material, kurse mjedisi jetsor prfshin edhe elementet q nuk kanlidhjetdrejtprdrejtmekuadrinedhnihapsinor(ushqimi,kushtetshndetsore, higjenike dhe ato t tjera shoqrore).

jan kushtet natyrore?Kushtetnatyrorejantrsiaepozicionitgjeografk,eterritorit,epasurivenatyroredhee komponentevettjertmjedisitnatyror(prshembull:regjimiilumenjvedheiliqeneve,klima, relievi etj.). Kushtet natyrore kan ndikim t drejtprdrejt mbi shprndarjen e prodhimit, banimin, argtimin dhe format e tjera t veprimtaris s njeriut. 34 jan pasurit natyrore?Pasuritnatyrore(fran.ressourse=mjetet,rezervat)janpjesetrsisskushteve natyroretekzistencssnjerzimitdhekomponentetmtrndsishmetmjedisitnatyror qerrethojnat,tcilatshfrytzohengjatprocesittprodhimitshoqrorprplotsimine nevojave materiale dhe kulturore t shoqris. Llojet kryesore t pasurive natyrore jan: energjia diellore,energjiatermikeebrendsiss Toks,ujrat,toka,pasuritminerale,pasuritbimore dhe pasuria e bots shtazore. Si sht zhvilluar tranzicioni n vendet e zhvilluara? Ngjysmneviteve90-tshekullittkaluar,Italiakakryerreformnesistemitekonomik. Shumica e fabrikave dhe e ndrmarrjeve t tjera sht privatizuar. Qeveria ka nxitur industrializimin e Jugut t vendit, ku ai sht zhvilluar me ngadalsi n t kaluarn, ndrsa prpjekjet e Qeveris janpenguarngagrupetkriminale(Mafa).Nkrkimtpuns,shumnjerzngaJugukan migruar n Veri t vendit. Kjo gj ka shkaktuar papunsin e madhe.Gjermaniakapaturproblemtngjashm.PasbashkimittGjermanisLindoredheasaj Perndimorenvitin1990,kanekzistuarndryshimetmdhanplaninekonomik.Pjesa Perndimore ka qen m e zhvilluar dhe ka patur teknologjin e prodhimit n nj nivel m t lart. Gjermania Lindore kanosej nga kolapsi ekonomik. Konsumatort e Gjermanis Lindore dshironin t blinin vetm produktet q silleshin nga pjesa Perndimore e vendit. U krye reforma ekonomike npjesnLindoretvendit:shumafabrikadhefermaumbyllendhenshumndrmarrjeu investuan mjetet fnanciare dhe pajisjet nga frmat e pjess perndimore. Ekonomia u ristrukturua dheuprivatizua,porndryshimetvazhdojntekzistojnakoma.NtdypjesteGjermanis sht rritur numri i t papunve.NfundtshekullitXX,ekonomiaeFrancskaqennjngamtzhvilluaratnEvrop. PasLuftssDytBotrore,shtetibrinacionaliziminndisafusha;nenergjetik,nfnanca dhenindustri.Nktmnyr,ajoemodernizoiekonomin.Ktoreformakanpatursukses pasintegrimitekonomiknBashkiminEvropian.SipasvlersimittOECD-s(Organisationfor Economic Cooperation and Development), Franca z sot vendin e katrt n bot, pas Ameriks, Japonis dhe Gjermanis.

Si zhvillohet sektori tercial (dhe kuartar)?Prepoknpasindustrialeshtkarakteristiksektoritercial;tregtia,komunikacioni,turizmi, hotelieriadhesistemibankar.Sektorinekatrt(kuartar)ebjnshrbimet,arsimi,kultura, shkenca dhe informimi. Si fllim i epok s katrt merret gjysma e viteve 50- t shekullit XX, kur numri i t punsuarve n administrat dhe shrbime n SHBA e kaloi pr her t par numrin e t punsuarve n prodhimin e drejtprdrejt.N shoqrit e zhvilluara t konsumit, vjen deri tek rritja n tregti, n fnanca dhe n sigurimet shoqrore. Me rritjen e t ardhurave kombtare n shtetet e zhvilluara, popullsia ka ndar gjithnj e m pak mjete fnanciare pr ushqim, ndrsa gjithnj e m shum pr veshje, automobila, orendi dhe argtim. N kt koh u zhvillua shpejt edhe sektori tercial, m t cilin sht i lidhur turizmi, zbavitja, sporti dhe fushat e tjera. N pah del edhe arsimi dhe shndetsia.

Cilat jan karakteristikat e Revolucionit industrial?Me shpikjen e makinave nisi Revolucioni industrial. Deri ather, njeriu ka punuar vetm me vegla pune dhe me duar. Makinat moren mbi vete veglat e puns dhe e liruan punn e njeriut dhe prodhimin nga kufzimet e duarve dhe t trupit t njeriut. Me shpikjen e makinave, njeriu fllon tveprojmfuqishmmbinatyrn,dukeiaprshtaturatnevojavetveta.MeRevolucionin 35industrial u zhvillua mnyra kapitaliste e prodhimit shoqror. Ajo bazohet n ndarjen shoqrore dhetekniketpunsdhenprodhiminmaterialtvleravedhettmirave.Nktprodhim, mbizotroimnyraepunsfzikemepages.Ishteepunsuarpopullsiaaktiveprpun.Kto jan veprimtarit sekondare. Cilat jan karakteristikat e Revolucionit shkencor?Revolucioniindustrialuzhvilluaprmesndryshimittmjetevetpunsdheubazuan ekonomineprodhimitttmiravemateriale.Thelbiiprodhimitshoqrornshoqrin industriale ka qen krijimi i t mirave materiale t prfuara nga lndt e para natyrore t kufzuara dhe burimet jo prtritse t energjis.Teknologjit e larta (kompjuterat...) e liruar njeriun. Revolucioni shkencor bazohet n teknologjit e larta. Ka ardhur koha, kur veprimtarit ekonomike nuk bazohen n prodhimin e t mirave materiale, por n ekonomin e dijeve. Ky revolucion nuk prbhet vetm nga ndryshimi i mjeteve t puns, sepse prodhimi i t mirave materiale nuk varet vetm nga lndt e para natyrore. Fal dijeve, njeriu ka krijuar nj numr i madh materialesh sintetike, pasurit e t cilve nuk jan t kufzuar si pasurit e lndve t para natyrore dhe t sendeve natyrore t puns. sht globalizimi?Njerzimipohyntaninsistemineritlidhjevedhetmarrdhnievebotrore,icilipoia ndryshonpamjenbotsssotme.Aipoprjetonperiudhnezgjerimitintensivtsistemeve ekonomike, politike dhe kulturore botrore, q i kaprcejn kufjt e shteteve. Ky sht globalizimi; procesi i integrimit dhe ndikimeve reciproke midis i njerzve, kompanive dhe qeverive t kombeve tndryshme.Globaizimishtforcalvizseetregtisdheeinvestimevendrkombtare,e informacioneve dhe e teknologjive.Ky proces ndikon fuqishm mbi zhvillimin ekonomik, kulturn, sistemin politik dhe, n prgjithsi, mbi jetn e njerzve kudo bot. PRO dhe KUNDRA globalizimit?Ithtart e globalizimit fasin pr krijimin e shoqris s konsumit, pasindustriale, informative dhe t t ashtuquajturs shoqri e IT-s (Informatic Technology). Ato mendojn, se globalizimi sjell rritjen e nivelit dhe t cilsis s jetess, vendet e reja t puns, prdorimin e gjer dhe t lir t informacioneve, mirkuptimin reciprok m t mir midis kulturave dhe qytetrimeve t ndryshme, fshirjen e kufjve shtetror, kombtar dhe kulturor, se hap rrrugn e lvizjes s lir t mallrave, t njerzve, t kapitaleve dhe t ideve. Kundrshtart fasin pr mondializmin, n t cilin nuk do t ket vend pr njeriun dhe idealet e tij kombtare, kulturore dhe personale. T gjitha takimet e qendrave botrore t fuqis ekonomike: t Fondit Ndrkombtar Monetar, t Banks Botrore, t Organizats Botrore t Tregtis, jan shoqruar nga protestat masive. Kshtu ka ndodhur n Sietll, Seul, Prag, Davos dhe n shum vende t tjera. Kundrshtart e globalizimit theksojn, se globalizimi e bn ekonomin botrore gjithnj e m t paqndrueshme dhe m t padrejt, seeforconpabarazinmidisshtresavedheklasaveshoqrore,seibngjithnjemtmdha ndryshimet social-ekonomike midis vendeve t zhvilluara kapitaliste dhe vendeve q prodhojn lndt e para. jan teknologjit e larta?Ka disa shpjegime t konceptit (fals) teknologji t larta. Teknologjit e larta jan t msuarit e mnyrave t prpunimit t lndve t para. Me ndryshimin e formave t lndve t para merren teknologjitmekanike,ndrsamendryshiminevetmaterialitmerrenteknologjitkimike. Teknologjitlartajanedhemekanizmatprshprndarjenetdhnave(radio,televizioni, 36komunikimetsatelitore,rrjetetkompjuterike,telefonat).Aparaturatesotmemjeksore(laserat me t cilt kryhen operacionet etj.) hyjn gjithashtu n kuadr t teknologjive t larta.Teknologji t larta jan edhe robott, t cilt zvendsojn njrzit n fabrika n punt m t vshtira. Vnia n prdorim e teknologjive t larta n Evrop sht m e spikatur n avioindustri. N fllim u ndrtua avioni m i shpejt n bot; Konkordi, i cili para tre vjetsh u hoq nga qarkullimi pr shkak t pasiguris. Tani n Evrop, punohet pr ndrtimin e avionit m t madh n bot; Airbusit A380. Me kapacitetin e tij prej 555 psagjersh, ai do t mund t futuroj s shpejti deri n destinacionet m t largta. jan dhe si punojn kompanit shumkombshe?Kompanit shumkombshe jan ndrmarrjet e mdha q prodhojn, shesin dhe veprojn n disa vende t huaja. Kto kompani u shfaqen n fllin t shekullit XX dhe u shtuan pas Lufts s Dyt Botrore. Prodhimet e reja i zhvillojn n vendin am, kurse prodhimin e tyre e vendosin jasht vendit, n vendet e Bots s Tret. Kshtu arrijn ta kursejn shum materialin e nevojshm prprodhimdheforcnepuns.PothuajsetgjithakorporatatmtmdhajanngaSHBA, Japonia dhe Evropa Perndimore. Ato ndikojn mbi shtetet dhe qeverit, ndrsa shum prej tyre edhe i kontrollojn ato. N dy dhjetvjeart e fundit t shekullit XX, shum korporata t vogla jan br shumkombshe dhe i paraprijn zhvillimit t kombeve t tyre. Ithtart e korporatave shumkombshe mendojn se ato krijojn nj bot m t mir dhe se e prmirsojn teknologjin. Kritikt,nanntjetr,theksojnndikiminetyrettepruarpolitik,zhvilliminshfrytzuest kombeve dhe humbjen e vendeve t puns n vendet am. Pse vendet e zhvilluara varen nga lndt e para t importuara? N gjysmn e dyt t shekullit XVIII, nisi Revolucioni industrial. Ai ka patur rndsi t madhe pr zhvillimin e vendeve t Evrops Perndimore. Industria solli ndrtimin e qyteteve t mdha, tciltkishinshpeshmshumsenjmilionbanor.Zonatindustrialeuzhvilluanfllimisht nBritanineMadhe,nFrancdhenBelgjik. Vendinkryesuesnindustrializimekapatur Anglia deri n gjysmn e shekullit XIX, kur vendin e par e marrin SHB dhe Gjermania. Vendet e zhvilluara t Evrops Perndimore zhvilluan industrin e mjeteve t prodhimit. Industria e tyre e kaprceu bazn vendase t lndve t para dhe mundsin e furnizimit me energji nga burimet vendase. Pr kt arsye, vendet e zhvilluara varen nga importi i lndve t para dhe nga burimet e energjis. Varsia e madhe nga importi i lndve t para dhe varsia e madhe nga eksporti iprodhimevetgatshmejankarakteristikatektyrevendevetzhvilluara.Teknologjia dhe automatizimi i prodhimit industrial i detyroi vendet e evropianoperndimore ta ndryshojn strukturn e ekonomive t tyre dhe tia prshtatin kushteve t reja. Pr kt arsye, ato u bashkuan n tregun e prbashkt.6.3.LiteraturaMirko Griq: Industrijska geografja, Nauna knjiga, Beograd, v. 1994.I. Draganiq: Beleke iz sutranjice, Klub NT, Beograd, v. 1998.Dragan Diniq: Ekonomska geografja, Fakulteti Ekonomik, Beograd, v. 1981.Vlladimir Gjuriq: Ekonomska geografja Evrope i SSSR-a, Nauna knjiga, Beograd, v. 1974. NatalijaMastillo:Reniksavremenesrpskegeografsketerminologije,FakultetiiGjeografs, Beograd, v. 2005.J. A. Shkolenko: Ta krhka planeta, Klub NT & Ecologica, Beograd, v. 1999.Millorad Vasoviq: Regionalna geografja, BIGZ, Beograd, v. 1971.377.ZGJIDHJET E DETYRAVE T FLETORES S PUNSVendbanimet:fshatiqyteti;urbanizimi:1)Fjaltqmungojn,meradh:rac, negroide, evropeide, amerikane, paksohen; 2) mongoloide, negroide, evropeide; 3) Fjalt q mungojn, me radh: popull, gjuhsore, indoevropiane, sllav: 4) Fjalt q mungojn, me radh:ateist,budizm,ortodoksizmi,katolike,islam;5)ortodoksizmi,katolike,islam;6) S, S, S; 7) b; 8) a) protestantt, sepse jan besimtar, kurse sllavt, gjermant dhe romant jangrupepopujsh;b)gjermanike,sepseprcaktonnjgruppopujsh,ttjeratjanraca njerzish;c)budizmi,sepsebesimetetjerafetareiprkasinkristianizmit;9)Fjaltq mungojn, me radh: vendbanim, linear, fshatra, qytete, urbanizim; 10) linear, i shprndar, i ngjeshur; 11) i shprndar, linear, i ngjeshur; 13) a) Evropa dhe Azia Lindore, pastaj Amerika e Veriut; b) Azia Lindore dhe Amerika Latine, pastaj Rusia.Mjedisi natyror dhe gjeografk; pasurit natyrore: 1) Fjalt q mungojn, me radh: natyror, t gjalla, rastsisht, t lidhur, gjeografk; 3) Fjalt q mungojn, me radh: pasuri, prtritse, biologjike, energjetike; 5) Me radh: P, S, P, S, S, S, P, P, P, S.Veprimtaritekonomike;strukturaetpunsuarve;vendetezhvilluaradhe vendet n zhvillim: 1) Fjalt q mungojn, me radh: ekonomi, prodhimin, sektor, primar, joprodhuese;2)Sektoriprimar:bujqsia,ekonomiapyjore,gjuetiadhepeshkimi;sektori sekondar: industria, ndrtimi, artizanti; sektori tercial: qarkullimi, turizmi, hotelieria, tregtia, shrbimet joprodhuese, arsimi, shkenca, kultura, shndetsia, informimi...; 3) a) Mndafshtaria; sht deg e ekonomis, t tjerat jan deg industriale; b) industria e makinave; sht pjes e industris s rnd, t tjerat i prkasin industris s leht; c) kamarier; sht profesioni q i prket zanatit t shrbimeve, kurse t tjerat i prkasin artizanatit; 4) S, S, P; 5) Bangladeshi: 20, 15; Brazili: 19, 21, 60; SHBA: 2, 23; 7) Vendet me zhvillim t lart; 1, 2, 4, 8, 11, 12; vendet n zhvillim: 3, 5, 6, 7, 9, 10.38III. EVROPA; KARAKTERISTIKAT NATYRORE DHE SHOQRORE1. QLLIMET OPERATIVE T LNDS MSIMORET e m a : EVROPA; KARAKTERISTIKAT NATYRORE DHE SHOQRORE(6 or msimi)QLLIMET OPERATIVE VEPRIMTARITKONCEPTET / PRMBAJTJETLIDHJA NDRLNDORENxns-it/et:T msojn kufjt e Evrops.T kuptojn, pse sht i favorshm pozicioni gjeografk i Evrops.Me ndihmn e harts, t dallojn thyerjen e bregdetit t Evrops.T msojn siprfaqen e kontinentit t Evrops.T dallojn zonat klimatike t Evrops.T njohin pasurin e ujrave dhe t bots bimore e shtazore t Evrops.T msojn elementet dhe strukturne ndryshme t popullsis s Evrops.T dallojn zonat gjuhsore t Evrops.T kuptojn qllimet e Bashkimit Evropian.T tregojn n hart ndarjen e Evrops n rajone gjeografke.Nxns-it/et:N hartn e Bots, gjejn kufjt e Evrops dhe analizojn pozicionin e saj gjeografk.N baz t fotografve dhe flmave, dallojn karakteristikat e bregdetit, tregojn n hart ishujt, gadishujt, detet, gjiret dhe ngushticat m t mdha t Evrops.Shpjegojn n vija t prgjithshme shumllojshmrin enatyrs s Evrops dhe tregojn n hart format m t theksuara t relievit.Me shembull konkret, analizojn prparsit dhe mangsit e shumllojshmrive t Evrops pr jetn dhe punn e njerzve.Duke prdorur njohurit e mparshme, japin shembuj pr ndryshimet e tipave klimatik dhe ndikimn e tyre n jetn e njerzve.Dallojn n fotograf dhe n flma ujrat karakteristike dhe n mnyr t pavarur nxjerrin prfundimin pr rndsin e tyre.Tregojn n hart shprndarjen territoriale t popullsis s Evrops dhe prshkruajn shumllojshmrin gjuhsore dhe fetare.Me an t materialit audio-vizual, dallojn zonat gjuhsore t Evrops.Diskutojn pr temn: Kufjt midis popujve.Kufzojn n hart rajonet e mdha gjeografke t Evrops. pozicion gjeografkthyerje e bregut t detitkarakteristik natyrorekarakteristik shoqrorerajonet gjeografkHistoria Kapitulli i msimit: - Mesjeta e hershmeTema e msimit:- Shprngulja e madhe e popujve.- Kisha e Krishtere, organizimi i sajBiologjiaKapitulli i msimit- Mbrojtja dhe prmirsimi i mjedisit t jetess,- Bota bimore dhe bota shtazore.Udhzimet didaktike:Msuesi duhet ti nxis nxnsit, q t prdorin njohurit e mparshme dhe prvojn vetjake dhe ti lidhin ato me prmbajtjet e reja; ti inkurajoj q t mendojn lirisht dhe t bjn pyetje. Duhet t kmbngulet sidomos n msimin e hartografs dhe prdorimin e hartave gjeografke me prmbajtje dhe shkall t ndryshme.U rekomandon nxnsve burimet e ndryshme t njohurive, u tregon rndsin e prdorimit t Internetit pr temat nga gjeografa.Msuesi duhet ti nxis nxnsit pr diskutime t argumentuara dhe pr ballafaqimin e pikpamjeve gjat shfaqjes s problemeve t caktuara. 392. INTERNET FAQEThttp://www.searcheurope.com/Evropa:gjuht,kultura,arti,historia, gjeografa.http://www.travel.com.hk/region/euromap.htmUdhtime npr vendet e Evrops.http://www.darkwing.uoregon.edu/atlas/europe/maps.htmlAtlasi historik i Evrops.http://europa.eu.int/Sajti i Bashkimit Evropian.http://www.lib.utexas.edu/maps/europe.htmlKoleksion i hartave gjeografke t Evrops.http: //www. mapsofworl d. com/europe-political-map.htmKoleksion i hartave politike t Evrops.ht t p: / / www. count r i es andci t i es. com/continents/europe/Rajonet, vendet, qytetet, famujt, udhtime.http://www.maps.com/product.aspx?nav=MS&cid=82,1308&pid=12934Lojrat gjeografke.ht t p: / / www. r a r e - ma ps . c om/ s ea r c h.cfm?sc=Europe+ContinentHartat e vjetra t Evrops.http://www.answers.com/topic/europePrgjigjet (anglisht) pr eshtjet e Evrops.http://www.worldfactandfgures.com/europe.phpT dhnat e plota pr do vend t bots.Qyteti (Stacioni Meteorologjik)J Sh M P M Q K G Sh T N Dh N vitKlima mesdhetareAjaio (Korsik) t (C) 8,4 9 10 12 16 19 22 22 20 17 19 9,2 15,34155 N / 844 E, 4 mv (mm)70 72 60 54 50 15 11 13 47 94 107 102 695Klima mesatare kontinentaleBeograd (Serbi) t (C) 0,2 1,0 6,2 12,0 16,8 20,4 22,7 21,3 17,8 12,7 8,0 1,1 11,64448N / 2029E, 132 mv (mm)40,6 36;6 43,0 56,9 75,5 82,6 61,4 53,7 47,4 60,5 54,4 49,3 661,9Klima oqeanike (atlantike)Dublin (Irland) t (C) 4,3 4,9 6,5 8,3 10,6 13,8 15,3 15,0 13,1 10,1 7,0 5,5 9,65322 N / 621 E, 47 mv (mm)64 49 50 46 59 52 69 80 63 66 66 74 738Klima kontinentalePerm (Rusi) t (C) 15,4 13,4 7,2 2,2 10,0 15,6 18,0 15,3 9,2 1,6 6,7 13,2 1,35757 N / 5613 E, 170 mv (mm)38 27 31 35 47 64 68 62 59 55 43 41 570Klima e tundrsInari (Finland) t (C) -13,5 -12,8 -8,5 -3,4 4,0 9,8 13,2 11,2 5,9 -0,9 -7,4 -12,8 -1,36904 N / 2706 E, 149 mv (mm)22 19 15 20 29 54 53 66 44 28 25 30 405Klima malore (alpine)Sonblik (Zvicr) t (C) 13,3 13,1 11,2 8,1 3,8 0,7 1,6 1,5 0,5 4,4 8,4 11,4 6 4703 N / 1257 E, 3107 mv (mm)11510811215313614215413410411810811114954.T DHNAT KLIMATIKEPrfaqsuesit e t gjitha tipave klimatik t Evrops406.PLOTSIME T LNDS MSIMORE 6.1. Pyetje dhe prgjigje Kur dhe si sht krijuar makrorelievi i Evrops?Pr nga krijimi, ndrtimi dhe tektonika, Evropa ndahet n Evropn shum t vjetr (mburoja baltike), n Evropn paleozoike (pllaka ruse dhe pjesa veriperndimore e Evrops) dhe n Evropn ere(zonaevargmalevetreja).Mburojabaltikeshtendrtuarngashkmbinjtshumt vjetr (gnajs). Ka qen e mbledhur n periudhn parakambrike, kurse form t re i kan dhn forcat e jashtme. Pllaka ruse sht mbledhur n periudhn e arkaikut. Gjat kohs s zhvendosjes s fundit t detit n t jan dekompozuar sedimentet, t cilt jan sot n pozicion horizontal. Pr kt arsye, pllaka ruse sht e rrafsht.Zona e vargmaleve t reja sht krijuar n mezozoik dhe terciar. Nga periudha karbonike deri n terciar, aty gjendej gjeosinklinali Tetis. Te