nodar elizbaraSvili zurab daviTaSvili nikoloz beruCaSvili
-
Upload
dangnguyet -
Category
Documents
-
view
245 -
download
6
Transcript of nodar elizbaraSvili zurab daviTaSvili nikoloz beruCaSvili
nodar elizbaraSvilizurab daviTaSvili
nikoloz beruCaSvili
geografia
VII klasi
moswavlis wigni
2
2
geo
gr
af
ia
© gamomcemloba `klio~ 2012© gamomcemloba `meridiani~ 2012© n. elizbaraSvili, z. daviTaSvili, n. beruCaSvili, 2012
yvela ufleba daculia
Nodar ElizbarashviliZurab DavitashviliNikoloz BerouchashviliGEOGRAPHY7th Grade Textbook
redaqtorebi: iamze ecetaZe pedagogikis doqtori
darejan faRava pedagogi
kompiuteruliuzrunvelyofa: nugzar arCemaSvili
gamomcemloba `klio~ aRmaSeneblis gamziri 181, Tbilisi, 0112, saqarTvelo tel.: (+995 32) 234 04 30 E-mail: [email protected] www. klio. ge
gamomcemloba `meridiani~ al. yazbegis gamz. 47, Tbilisi, 0112, saqarTvelo tel.: (+995 32) 239 15 22
ISBN 978-9941-415-91-3
geografiaVII klAAasi
nodar elizbaraSvilizurab daviTaSvilinikoloz beruCaSvili
geo
gr
af
ia
44
geo
gr
af
ia
SinaarsiI Tavi. geografiis sagani da amocanebi
1.1. ras Seiswavlis geografia ........51.2. geografiis ganviTarebisistoria .......................................................................91.3. geografiis struqtura ..................13
II Tavi. geografiuli ruka2.1. horizontis mxareebi .....................172.2. globusi da geografiuliruka ...............................................................................192.3. rukis ena ......................................................232.4. msoflios geografiulinomenklatura ...................................................25
III Ta vi. de da mi wa3.1. mzis sis te ma. de da mi wis for ma da agebuleba ................................283.2. de da mi wis gan vi Ta re bis is to ria ...................................................................313.3. de da mi wis brun va. sasaaTo sartylebi ..................................34
IV Tavi. liTosfero4.1. liTosfero da reliefi ............424.2. re li e fis for mi re ba. Si na ga ni Za le bi. miwisZvrebi .......454.3. vulkanebi. geizerebi .....................474.4. re li e fis for mi re ba. ga re ga ni Za le bi .............................................494.5. mewyeri da Rvarcofi ....................524.6. re li e fis Zi ri Ta di for me bi.va ke e bi ........................................................................544.7. re li e fis Zi ri Ta di for me bi. mTebi .............................................................................56
V Ta vi. at mos fe ro5.1. at mos fe ros age bu le ba da mniS v ne lo ba .........................................................595.2. at mos fe ros gaT bo ba ....................615.3. at mos fe ros cir ku la cia.qarebi..........................................................................635.4. at mos fe ru li na le qe bi ..............665.5. amin di da ha va .........................................69
VI Tavi. hidrosfero6.1. wyali bunebaSi .......................................746.2. okeaneebi........................................................776.3. wylis moZ ra o ba oke a neeb Si ....806.4. xme le Tis wyle bi. mdi na re e bi da mi wis q ve Sa wyle bi .............................836.5. xme le Tis wyle bi. tbe bi, Wa o be bi, myin va re bi ....................................866.6. wylis resursebis ganawilebadedamiwaze ............................................................89
VII Tavi. biosfero da niadagebi7.1. biosfero. mcenareuli safari ..927.2. biosfero. cxovelTa samyaro .957.3. niadagebi .......................................................98
VIII Tavi. geografiuli sartylebida bunebrivi zonebi
8.1. geografiuli garsi da geografiuli garemo .....................1018.2. zogadi geografiulikanonzomierebebi ..........................................1048.3. arqtikuli (antarqtikuli)sartyeli. _ arqtikuli (antarqtikuli) udabnoebi. subarqtikuli sartyeli _ tundra, tyetundra ...................................1098.4. zomieri sartyeli. wiwvovani da Sereuli tyeebi ..................................1128.5. zomieri sartyeli.farTofoTlovani tyeebis datyestepis bunebrivi zona ...............1158.6. zomieri sartyeli. stepebis, naxevradudabnoebis da udabnoebisbunebrivi zona................................................1178.7. subtropikuli sartyeli.maradmwvane tyeebisa da buCqnarebisbunebrivi zona .............................................1208.8. tropikuli sartyeli. savanebis da naTeli tyeebisbunebrivi zona................................................1228.9. subekvatoruli sartyeli_ cvalebadteniani tyeebisbunebrivi zona. ekvatorulisartyeli _ teniani tyeebisbunebrivi zona................................................1258.10. zonaloba msoflio okeaneSi da mTebSi ................................................................128
IX Tavi. bunebrivi resursebi da garemos aTviseba
9.1. bunebrivi resursebi .......................1319.2. bunebrivi resursebis aTviseba ...................................................................1349.3. bunebaTsargeblobis problemebi.energiis alternatiuli wyaroebi 1389.4. garemos degradacia da dabinZureba ................................................141
X Ta vi. mo sax le o ba da sa xel m wi fo e bi10.1. de da mi wis mo sax le o bis di na mi ka .....................................................................14410.2. mo sax le o bis struq tu ra .......14710.3. mo sax le o bis gan la ge ba da sim Wid ro ve. sa qa la qo da sa so f lo gan sax le ba ...............................15010.4. sa xel m wi fo e bi msof lio ru ka ze ........................................................................153
55
VII klasi
leqsikoni
geografiuli koordinati – geografiuli ganedisa da grZedis gadakveTis adgili, riTac gan-isazRvreba geografiuli obieqtis mdebareoba dedamiwis zedapirze.obieqti _ movlena, sagani an piri, romliskenaa mimarTuli yuradReba.procesi _ movlenaTa Tanmimdevruli cvla.lokaluri _ konkretuli, SedarebiT mcire adgilisTvis damaxasiaTebeli.regioni _ msxvili bunebrivi (magaliTad, kavkasia) an administraciuli (magaliTad, samxreT ka-vkasiis qveynebi) erTeuli. mdgradi ganviTareba – sazogadoebis iseTi saqmianoba, romelic ar azianebs bunebriv garemos da iTvalis winebs Tanamedrove da momavali Taobis interesebs (ZiriTad sasicocxlo moTxovnebs).
sivrces aqvs sami ganzomileba: sigrZe, si-
gane da simaRle (siRrme), dros ki mxolod
erTi _ xangrZlivoba. sivrceSi gadaadgile-
ba SeiZleba horizontis nebismier mxa res,
droSi ki mxolod erTi mi ma rTulebiT –
warsulidan awmyoSi, xo lo awmyodan _ mo-
mavalSi. sivrce da dro mWidrodaa dakav-
Sirebuli erTmaneTTan. nebismieri sagani an
movlena, romelic arsebobs sivrceSi, icv-
leba droSi. amis gamo geografiuli obi-
eqtebis, movlenebis Tu procese bis daxasi-
aTebisas Zi riTadi yuradReba eqceva maT gan-
lagebas sivrceSi da ganviTarebas droSi.
nebismier geografiul obieqts Tu mov-
lenas gaaCnia geografiuli koordinati. maT
geografiul sivrceSi, garda ganedisa da
grZedisa, gaaCnia garkveuli adgilmdebareo-
ba (magaliTad, simaRle an siRrme zRvis
donidan). amrigad, grZeds da ganeds emateba
mesame koordinatic _ adgil mdebareoba
deda miwis zedapirze.
kiTxvebi
1. ramdeni ganzomileba gaaCnia geografiul sivrces? 2. rogor SeiZleba sivrceSi gadaadgileba?3. ras eqceva ZiriTadi yuradReba geografi-uli obieqtebis, movlenebis Tu procesebis daxasiaTebisas?
I Tavi. geografiis sagani da amocanebi1.1. ras Seiswavlis geografia
sivrce da dro
nax. 1.1.1. saqarTvelos geografiuli sivrce, horizontis mxareebi (W-dasavleTi, E-aRmosavleTi, S-samxre-Ti, N-CrdiloeTi) da geografiuli koordinatebi.
Savi zRva
TurqeTi
somxeTi
saqarTvelo
geo
gr
af
ia
66
geo
gr
af
ia
geografiis arsi
geografia Cvens garSemoa, igi yvelga-naa. sainformacio gamoSvebebidan yoveldRi-
urad vigebT dedamiwaze momxdari bunebrivi
movlenebis Tu adamianis saqmianobis Sede-
gebis Sesaxeb. geografiul sivrceSi mimdi-
nare nebismieri procesi ki _ wyaldidoba,
gvalva, mosaxleobis gadaadgileba, tvirTis
gadatana, haeris an niadagebis dabinZureba
da mravali sxva, rac sivrceSi viTardeba,
ge og rafiis kvlevis sagania.
geografia uZvelesi mecnierebaa. adami-ani uxsovari droidan aRwers da swavlobs
garemomcvel bunebas, mogzaurobs da ecnoba
axal qveynebs, akvirdeba bunebriv movle-
nebsa da procesebs. dReisaTvis geografiu-
li aRmoCenebis, aRwerisa da Seswavlis um-
niSvnelovanesi etapi istoriis kuTvnileba
gaxda. geografiam kacobriobas udidesi
saCuqari miuZRvna – yvelasTvis „TvalsaCi-
no da nacnobi~ gaxada mTeli dedamiwa, misi
buneba, qveynebi da kontinentebi, xalxebi
da civilizaciebi. Tumca dedamiwaze geo-
grafiuli movlenebi da procesebi swrafad
viTardeba. Cndeba axali dasaxlebuli pun-
nax. 1.1.2. berZeni geografis ptolomes mier II saukuneSi Sedgenili msoflios erT-erTi uZvelesi, Cvenamde moRweuli ruka.
nax. 1.1.3-4. savele gamokvlevebi da misi Sedegebis gan xil va qarTveli da Svedi geografebis mier
Tbilisis midamoebSi.
77
VII klasi
qtebi da saavtomobilo magistralebi,
gazsadenebi da navTobsadenebi, mcirdeba
tyiT dafaruli farTobebi; iqmneba daculi
teritoriebi, izrdeba udabnoebiT dakavebu-
li farTobebi da a.S. geografiuli obi-
eqtebis, movlenebisa da procesebis gavr
celebis Taviseburebebis Ses wavla geo-
grafiis amocanaa.
geografiis kvlevis sagani
geografiis kvlevis sagania geografiul
sivrceSi arsebuli nebismieri obieqti, ro
mel sac gaaCnia konkretuli adgilmdeba
reoba dedamiwis zedapiris mimarT, aisa xeba
geografiuli koordinatebiT da SesaZlebe-
lia misi gamosaxva rukaze.
geografiis kvlevis sagani SeiZleba iyos
bunebrivi (qedi, vake, mdinare, niadagi,
landSafti da a.S.) Tu xelovnuri (qveyana,
qalaqi, sofeli, satransporto kvanZi da
a.S.) obieqti, movlena (wvima, qari da sxv.)
da procesi (wylis ganawileba, mosaxleo-
bis zrda, qalaqebis ganviTareba da sxv.).
ra kiTxvebze pasuxobs geografia
geografiam ukve upasuxa kiTxvebze: sad?
da ra? pasuxobs kiTxvebze: sad? ra? da
ratom? cdilobs, upasuxos kiTxvebze: sad?
ra? ratom? da rogor? amgvari kiTxvebi
yoveldRiurad gvesmis, masze pasuxis gacema
ki geografebis valia.
• kiTxvaze sad? geografi eZebs, pou-
lobs da gansazRvravs romelime geografi-
ul obieqtis an movlenis geografiuli
mdebareobas, daaqvs igi rukaze.
• kiTxvaze ra? geografi gansazRvravs
ge o g rafiuli obieqtis an movlenis geo-
grafiul maxasiaTeblebs.
• kiTxvaze ratom? geografi adgens geo-grafiuli obieqtis ZiriTad Taviseburebebs
an movlenis gamomwvev mizezebs.
• kiTxvaze rogor? geografi gansaz-
Rvravs geog rafiuli obieqtis an movlenis
ganviTarebis ZiriTad Taviseburebebs.
rogor muSaoben geografebi
geografiuli informaciis mopovebis ara
erTi saSualeba arsebobs, romelTagan Ziri
Tadia savele (eqspediciuri) gamokvlevebi,
rukebis, fotosuraTebis (maT Soris kosmo-
sidan gadaRebuli) da sxvadasxva wyaroebis
(maT Soris istoriuli) analizi. Tu ruka
teritoriaze anu or ganzomilebaze (sig-
rZeze da siganeze) iZleva warmodgenas, spe-
cialuri gamosaxulebebiT geografiuli
sivrcis (anu sami ganzomilebis) daxasiaTe-
bacaa SesaZlebeli. amJamad gamoiyeneba geo-
grafiuli sivrcis samganzomilebiani gamo-
saxulebebi, romlebic ganTavsebulia inter-
netSi. maTi meSveobiT SesaZlebelia Se-
viswavloT nebismieri geografiuli obieqti.
nax. 1.1.5-6. myinvar WalaaTis fotosuraTi da samganzomilebiani kompiuteruli modeli, mopovebuli internetidan
geo
gr
af
ia
88
geo
gr
af
ia
kiTxvebi
1. romel ZiriTad kiTxvebs pasuxobs geografia?2. ra aqvT saerTo istoriasa da geografias?
sad muSaoben geografebi
geografebi muSaoben sxvadasxva samecnie-
ro, saswavlo, saganmanaTleblo, saxelm-
wifo, diplomatiur Tu sameurneo dawesebu
lebebSi. samecniero dawesebulebebidan sa
qar TveloSi cnobilia vaxuSti bagrationis
saxelobis geografiis instituti, saswav
losamecniero dawesebulebebidan _ iv.
java xiSvilis saxelobis Tbilisis saxelm-
wifo universiteti, akaki wereTlis saxe
lobis quTaisis saxelmwifo universiteti,
SoTa rusTavelis saxelobis baTumis sax-
elmwifo universiteti da sxv. saganmana-
Tleblo saq mia nobiT aqtiuradaa dakavebuli
aleqsandre javaxiSvilis saxelobis saqa-
rTvelos geografiuli sazogadoeba, ro-
melic TbilisSi, qaSueTis eklesiis siax-
loves, gudiaSvilis q. 11 aris ganTavsebuli.
saqarTvelos geografiuli sazogadoeba
nax. 1.1.7. saerTaSoriso samecniero konferencia saqarTvelos geografiul sazogadoebaSi.
erT erTi uZvelesi dawesebu le baa Cvens qve
yanaSi, romelic 1850 wels daarsda. masSi 2
aTasze meti mecnieri, po litikosi, mo g zauri,
maswavlebeli Tu mos wavlea gaerTianebuli.
saqarTvelos geografiuli sazogadoeba
aq tiurad TanamSromlobs saerTaSoriso
geo g rafiul kavSirTan, romelic 1922 wels
daarsda briuselSi. amJamad masSi msoflios
100mde saxelmwifoa gaerTianebuli.
es aucilebelia icodeT:
geografiis Seswavlis obieqtia geografiuli sivrce anu ramdenime aTeuli kilometris mqone fena, romelSic `duRs~ sicocxle, yalibdeba amindi, moZraobs wyali, saqmianobs adamiani da sxv. es fena geografiuli garsis saxelwodebiTacaa cnobili. geografiul garsTan mWidro urTierTkavSirSia rogorc bunebrivi, ise sazogadoebrivi procesebi. magaliTad, haeris temperaturis umniSvnelo ryevam SesaZlebelia xeli Seuwyos grigals da sacxovrebeli saxlebis dazianebas, erTi xis moW-ram SeiZleba gamoiwvios Rvarcofi da mewyeri, Rvarcofma _ mTeli soflis mosaxleobis gayvana, erTi navTobmzidi tankeris daRupvam ki _ aTasobiT tona cocxali organizmis daRupva, plaJebis mospoba da sakurorto sezonis CaSla.
es sainteresoa:
• jer kidev 25 saukunis win Zvelma berZenma istorikosma da geografma herodotem md. nilo-sis mimdebare teritoriebis nayofiereba amave mdinaris motanil masalas daukavSira;
• XVIII saukunis pirvel meoTxedSi qarTvelma geografma da istorikosma vaxuSti bagration-ma mTebSi simaRlis matebasTan erTad bunebrivi pirobebis cvla sasoflosameurneo kulturebis gavrcelebas da nayofierebas daukavSira;
• geografia Tavisi arsiT gamoyenebiTi mecnierebaa. mas bunebrivi garemos SenarCunebis da bune-brivi resursebis gonivruli gamoyenebis saqmeSi udidesi roli eniWeba. amJamad mosalodnel ekolo-giur katastrofaze, globalur daTbobaze Tu msoflio okeanis donis matebaze saubrobs yvela _ politikosi, mecnieri Tu moqalaqe. bunebrivi garemos SenarCunebis mizniT sistematurad imarTeba mitingebi, demonstraciebi, Sexvedrebi Tu konferenciebi. mis dasacavad iqmneba saerTaSoriso orga-nizaciebi, fondebi, kanonebi da sxv. cnobilia, rom mdgradi ganviTarebis principebis ganxorciele-baze damokidebulia ara marto calkeuli saxelmwifoebis an xalxebis, aramed mTeli dedamiwis momavali. usafrTxo da mravalferovani garemos SenarCunebis saqmeSi erTerTi umniSvnelovanesi sityva geografebsa da geografias ekuTvnis.
geo
gr
af
ia
154154
geo
gr
af
ia
es sainteresoa:
• war sul Si yve la ze di di ko lo ni u ri im pe ria iyo di di bri ta ne Ti. XX sa u ku nis da sawyi si saT vis mi si ko lo ni e bis far To bi 109-jer aRe ma te bo da sa kuT riv di di bri ta-ne Tis far Tobs. di di ko lo ni u ri im pe ri e bi iy v nen saf ran ge Ti, es pa ne Ti, por tu ga lia da ho lan dia. am Ja mad far To biT yve la ze di di ara su ve re nu li qve ya naa gren lan dia, ro me lic da ni is av to no mi u ri (TviT mar T va di) te ri to-ri is sta tu si aqvs. mo sax le o bis ra o de no biT ki (4,0 mi li o ni ka ci) aSS-Tan ne ba yof lo biT mi er Te bu li qvey nis sta tu sis mqo ne pu er-to-ri ko.
• po li ti kur-ge og ra fi u li Tval saz ri siT sak ma od di di mniS v ne lo ba aqvs sa xel m wi fos te ri to ri is for mas. yve la ze xel say re lad iT v le ba kom paq tu ri te ri to ria anu wres Tan an kvad rat Tan mi ax lo e bu li for ma. kom paq-tu ri sa xel m wi fo e bis ma ga li Tia saf ran ge Ti da po lo ne Ti. maT gan gan s x va ve biT Ci le da nor ve gia wag r Ze le bu li for mis qvey ne bia, rac sam xed ro-stra te gi u li Tval saz ri siT ara xel say rel te ri to ri ad iT v le ba.
kiTxvebi
1. ro me li qvey ne bi ari an ara su ve re nu li, da-mo ki de bu li sa xel m wi fo e bi? mo Zeb neT isi ni ru ka ze.2. ev ro pis ro me li qvey ne bi mi e kuT v ne bi an mo-nar qi ebs?
davaleba
Se a da reT er T ma neTs sap re zi den to res pub-li ka, sa par la men to res pub li ka da kon s ti-tu ci u ri mo nar qia da da a sa bu TeT Ti To e u li maT ga nis da de bi Ti da uar yo fi Ti mxa re e bi.
ra lur xe li suf le ba ze ari an da mo ki de bu li da ara na i ri av to no mia ar ga aC ni aT. gan s-x va ve bu li vi Ta re baa fe de ra ci ul sa xel m-wi fo Si, sa dac te ri to ri ul er Te uls aqvs Ta vi si ka non m deb lo ba, par la men ti, ar Ce u li xel m ZR va ne li da sxva sa xel m wi fo eb ri vi ele men te bi. fe de ra ci u li sa xel m wi fo e bia aSS, ka na da, meq si ka, bra zi lia, ger ma nia, av s t-ria, Sve i ca ria, ru se Ti, in do e Ti, av s t ra lia da sxv.
nax. 10.4.4. brunei. sulTnis sasaxle