Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani...

25
K Y M C Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 1838 Wan Wik, Oktoba 29 - Novemba 4 2009 K1 tasol long olgeta hap Panguna Soim Rot Wantaim Belisi Veronica Hatutasi i raitim PLES we Bogenvil hevi i bin stat long en, Panguna, em i ples we hevi bai pinis long em, Otonomes Bogenvil Gavman Presiden, James Tanis i tokim Wantok Niuspepa olsem. Em i tok ol wok long kamapim wanbelisi na sekan pasin i wok long ron gut long Panguna eria, wantaim namba wan wanbelisi seremoni i bin kamap long las wik Trinde. Mista Tanis i tok ol wanbelisi seremoni bai stretim ol papa- graun long Panguna na ol i ken toktok gut namel long ol yet wan- taim wanbel na muv i go fowet long ol wok kamap long Bogenvil we i sut long trupela gutpela sin- daun, rokrok long opim bek Pan- guna main, wok mani bilong sapotim otonomi na ol samting bai kamap bihain taim. Em i tok bihain long wanbel pasin i kamap, ol bai luksave lon g ol trupela Panguna papagraun na pasin bilong papa long graun i skruim i go long ol famili. Mista Tanis i tok taim ol i gat wanbel isi seremoni, dispela bai mekim ol man i trautim ol belhat bilong ol i go aut na stretim rot long gutpela tingting na toktok bi- long stretim ples na mekim wok i ken kamap. Moa stori long pes 3 Dispela ol lain brata bi- long Saut-Simbu em Sammy Bal long fran wantaim Tisa na Rex long sait I amamas tru long lukim ol magani o sikau mit ol yangpela bi- long Rigo I salim klostu long ples Girobada. Ol I bin raun igo long Barau- mataá long Abau na kambek na brata bilong ol em Loya Kelly Naru, husat I go helpim Barau- mataá SDA Sios wan- taim K2000 (Lukim Stori long pes 5). Mista Naru I sore long ol brata bilong Saut-Simbu na ol nius- ripota na baim wan wan ol dispela magani long ol I karim igo bek long Mosbi siti. Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai.. Pes 3

Transcript of Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani...

Page 1: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

KYYMYC

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!Namba 1838 WanWik, Oktoba 29 - Novemba 4 2009 K1 tasol long olgeta hap

Panguna Soim RotWantaim BelisiVeronica Hatutasi i raitim

PLES we Bogenvil hevi i binstat long en, Panguna, em iples we hevi bai pinis long em,Otonomes Bogenvil GavmanPresiden, James Tanis i tokimWantok Niuspepa olsem.

Em i tok ol wok long kamapimwanbelisi na sekan pasin i wok

long ron gut long Panguna eria,wantaim namba wan wanbelisiseremoni i bin kamap long laswik Trinde.

Mista Tanis i tok ol wanbelisiseremoni bai stretim ol papa-graun long Panguna na ol i kentoktok gut namel long ol yet wan-taim wanbel na muv i go fowetlong ol wok kamap long Bogenvil

we i sut long trupela gutpela sin-daun, rokrok long opim bek Pan-guna main, wok mani bilongsapotim otonomi na ol samtingbai kamap bihain taim.

Em i tok bihain long wanbelpasin i kamap, ol bai luksave long ol trupela Panguna papagraunna pasin bilong papa long graun iskruim i go long ol famili.

Mista Tanis i tok taim ol i gatwanbel isi seremoni, dispela baimekim ol man i trautim ol belhatbilong ol i go aut na stretim rotlong gutpela tingting na toktok bi-long stretim ples na mekim wok iken kamap.

Moa stori long pes 3

Dispela ol lain brata bi-long Saut-Simbu emSammy Bal long franwantaim Tisa na Rexlong sait I amamas trulong lukim ol magani osikau mit ol yangpela bi-long Rigo I salim klostulong ples Girobada. Ol Ibin raun igo long Barau-mataá long Abau nakambek na brata bilongol em Loya Kelly Naru,husat I go helpim Barau-mataá SDA Sios wan-taim K2000 (Lukim Storilong pes 5). Mista Naru Isore long ol brata bilongSaut-Simbu na ol nius-ripota na baim wan wanol dispela magani long olI karim igo bek longMosbi siti. Poto: JamesKila

Ol boi Saut Simbuseksek long magani

Pawa hevibai stapyet..Pes 2

Yusim Digicelfon longsekim praisbilong maketkaikai.. Pes 3

Page 2: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Pes 2 WANTOK Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 NIUS

Pawa hevi bai stap yetBustin Anzu i raitim

PROBLEM bilongpawa blek aut na sotbilong wara ikamapim bikpela heviinsait long ol taun nasiti olsem Lae,Madang na ol nara-pela Hailens provinsbai stap yet.

Planti ol bikpela bis-nis, haus, hausik, skulna ol maket ples i kisimtaim wantaim pawablek aut wara i sot longlas wik na dispela imekim planti ol bisnis ilusim bisnis bilong ol.Tupela grup long Lae

i bin bungim dispelatupela grup, PNG Pawa

Limited na PNGWatabot long toktokmoa long dispela hevi iwok long kamap insaitlong ol bikpela taun nasiti. Morobe ProvinselGavman i lukim tupelagrup pastaim na bihainLae Semba bilongKomes igo lukim ol.Morobe administre-

sen igat ProvinselAdministreta KemasTomala, diputi edmin-istreita bilong distriksevis Bart Ipambonj,Provinsel Helt AdvaisaDokta Likei Theo,bosman bilong AngauHausik (CEO) DoktaPolapoi Chalau na sitipolis bos SifSuperintenden NemaMondiai.Dispela miting em

long painim aut bilongwanem na ol i save gatkain pawa blek autinsait long Lae siti we igivim hevi long planti olbisnis haus na tuhausik, skul, maket natu, dispela i savestopim wara saplaiinsait long siti. Dispela

bung i lukluk tu longsapos provinsel gav-man i ken helpim longsampela rot.Bikpela samting em

olsem hevi i stap longYonki pawa generate.PNG pawa wokim sam-pela ekstensen wok tulong Is Taraka sabstesin long putim wan-pela 12 megawat unit.Na dispela wok bai

pinis long neks mun nabai sevim ol manmerihusait i stap long Is naWes Taraka, Yunivesitibilong Teknoloji(Unitech), Igam Bareks,Bumayong, Ten siti nabek rot," em i tok.Dispela pawa stesin

long Milfordhaven Rotbai saplaim pawa insaitlong taun na ol lain

bilong Mails tu.Taim pawa i blek aut,

em i save stopim ronbilong wara saplai longol pamp bilong eminsait long Is Taraka natu bagarapim narapelafopela pamp longButibam Rot igo olsemlong Bumayong na dis-pela i save sloim waraigo long bikpela tenkwara we save stap longBumayong.Long las wik Mande,

planti lain i kisim taimlong pawa na wara nalukim planti ol bisnis nakampani i pasim woklong belo na salim olmanmeri igo painimpawa na wara. Longwankain tu, ol benk ipas na planti kampani

ino wokim bisnis.Pawa blek aut na sot

bilong wara i mekimplanti manmeri insaitlong siti i sakim tokbilong helt napulumapim wara bilongWaswas na kaikai longwara Bumbu, Busu naMarkham.Nau yet, PNG Pawa

na PNG Watabot i wokhat long stretim dispelatupela samting.P r o v i n s e l

Administreta Tomala itok, maski igat heviistap wantaim tupelagrup, ol i mas wok bungwantaim tupela longdaunim ol dispela hevilong mekim gut insaitlong komyuniti bilongol.

Sonia Kenu -DWU-

i raitim

BUKA maket i woklong kamapnupela gen bihainlong rijinel membabilong Bogenvil,Fidelis Semoso ibin givim maniinap olsemK700,000 longwokim dispela pro-jek.Katsin Plaming

na konstraksenkampani i woklong kisim ol yan-pela man bilongHahon na Saposalong wes kos longwokim dispelaBuka taun makethaus.M e n e s i n g

dairekta, ChrisHelagen i tok dis-pela make tem ol ino wokim wanpelamentenens longem stat yet longtaim em i binsanap moa long25 krismas i gopinis.Ol wok long stre-

tim maket i binstat long dispelamun we i mekimna ol i surukimmarket i go longIsa nis eria.Wok long dis-

pela maket hausbai i pinis na redilong narapela muni kam.

MEMBA bilong Sentrol Bogenvilhusat i makim olgeta meri longOtonomes Bogenvil Gavman(ABG), Magdalen Toroansi i tokamamas na luksave long sekhanseremoni long Panguna.Long dispela seremoni, Ms

Toroansi i tok olsem olgeta merina pikinini i bin save wetim dispelasamting long long pela taim.Em i tok ol meri bilong Bogenvil

i bin save laikim tru gutpela sin-daun i mas stap long ples wantaimnogat man i karim nambaut ol

samting bilong pait long rot.MsToroansi em wanpela bilong

ol lida husat i bin stap long dispelaseremoni we moa long 2,000 olyangpela man long olgeta haplong Panguna na Bana distrik i binstap long em.Ms Toroansi i singaut long ol

yangpela long go bek long ol familibilong ol na helpim long mekimsampela wok long kisim mani i gobek long famili blong ol.

-Aloysius Laukai i raitim

Sentrol Bogenvil ABG memba amamaslong Panguna sekan seremoni.

SEKAN NA WANBEL MAS: Ol man na meri long Panguna i mas long go insaitlong sekan na wanbel seremoni long las wik Trinde. Poto: Aloysius Laukai

Wok longstretimBuka

maket igo het

Kisim K4 milion long stretim Buka Bris……Wok bai pinis long dispela yia

Tapo Tovilu , DWUJenelisim sumatin-

i raitim

BUKA bris i wok longkamap gut gen bihainlong ol wok stretim longmekim gut gen i woklong go het long sam-pela hap long bris.Not Bogenvil

Konsotium (NBC) wan-taim PNG Ports Limitit i

wok long go pas wan-taim wok long lukimolsem em i gat ol brikna ol arapela samtingbilong mekim ol woklong bris i stap.Ben Victor, wanpela

asisten enjinia i tok dis-pela K4 million projek ibin stat long yia i gopinis na klostu ol woklong em bai i pinis na

redi.Mista Victor i tok

olsem ol bin save gathevi long wetim olmetiriel o samtingbilong wok i save kamolgeta long Mosbi, Laena Rabaul.Tupela projek ol i wok

long em nau bai i pinislong pinis bilong dispelayia.

OL polisman meri long Lae i bin klinim Lae Polis Stesin sel long las wik Sarere.Sel ino op long klostu wan mun bihain long ol lain Helt i pasim taim sik koleraigo bikpela long las mun. sampela kalabus man i tok ol i painim dispela sik kol-era taim ol i stap long sel na ol i bin kisim ol igo long Angau Hausik. Sel ino opna dispela i givim taim long ol polisman meri igo wok long wiken long klinim,stretim na wasim na mekim redi long ol stilman meri igo bek gen.Ol dispela poto i soim ol polisman i klinim insait long ol sel blok na autsait longpolis stesin tu. Poto: Bustin Anzu

KlinimLaepolissel...

Page 3: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes3NIUSPangunabai soimrot wantaimbelisiEm i tok em i givim bikpela tingt-

ing na lukluk long wanbelisi i maskamap long Panguna bikos em i aslong ol hevi bat aim ol narapelaples long Bogenvil i lukim dispela ikamap, ol tu bai mekim olsem naBogenvil i ken kamap gut bek gen.Tu, dispela i ken opim rot isi isi

long kirapim ol toktok i sut longPanguna main.Insait long wanbel seremoni long

Panguna las wik, Mista Tanis i tokdispela i yunaitim ol yangpela longPanguna na bai i nogat ol wan wangrup long eria.Long wankain taim, Panguna

Distrik menesa, Otto Noruka i tokBogenvil i laikim mani long mekimol wok, kisim ol sevis i go aut longna tu, long sapotim otonomi.Na em i tok Panguna main bai i

op bek gen, tasol wan belisi pasin imas kamap pastaim namel long olPanguna papagraun."Opim bek main i samting we

pipel i no toktok long em long dis-pela taim, tasol em i stap baksaitlong tingting bilong pipel. Ples naol samting i mas stap gut na pipel iken kamaut na totkok long ol samt-ing i sut long opim bek main,"Mista Noruka i tok."Bogenvil i laikim mani long

mekim ol wok long ronimotonomes gavman. Tasol ol pipel ilaikim bai nesenel gavman i givimol maining pawa i kam longBogenvil na pipel yet i ken gatpawa long lukautim na banisim olrisos bilong ol. Na main i ken opbek gen," Mista Noruka i tok.Em i tok bihainim ol awenes wok

na tu, planti yangpela bilongPanguna yet i go lon g ol skul nakisim bikpela save, ol pipel nau igat kloapela na gutpela save longsindaun na toktok long ol samting isut long main na ol risos.Long wankain taim, ol pipel long

ol ples we ol i bin surukim ol longmekim rot bilong Panguna main ibungim hevi nau bikos ol haussamtign ol i stap long em i bagarappinis. Samting olsem 1,200 pleslain long ol viles klostu long maineria olsem Dapera, Moeoni, Piruarina ol narapela moa i bungim hevi istap.

I kam long pes 1

Yusim Digicel mobail fon longsekim prais bilong maket kaikai

JAMES KILA i raitim

FRES PRODIUS DivelopmenEjensi (FPDA) i wok bung wan-taim wantaim Digicel (PNG)Limited long kamapim piniswanpela Mobail MaketingInfomesin Sistem we bai lukimol kastomas I yusim Digicelmobail fon long kisim praisbilong ol kaikai ol pipel I salimlong ol bikpela maket insaitlong PNG.Siaman bilong FPDA, Fabian

Chow I tok olsem bikpela as-tingt-ing bilong dispela maketinfomesin is em bringim kamapmoa gutpela rot bilong giviminfomesin na tu ol maketinfomesin. Long dispela rot ol baiI ken mekim kamap moa rot longmaket long ol groas na ol kas-tomas o lain bilong baim ol fresgaden kaikai insait long PNG.Dispela MMIS em mani sapot

bilong Agrikalsarel Inovesin GrentSkim (AIGS) I bin mekim kamap.AIGS kodineta long PNG, Peter

Ross I tok ol I amams long stapolsem patna wantaim wanpelagutpela na strongpela praivetsekta kampani olsem Digicel(PNG) Limited long bringim olinfomesin igo long ol rurel famaslong PNG.Mista Chow I tok ol maket

infomesin ol bai redim gut nakamapim nupela long olgetaTunde. Ol famas na ol kastomasbai I ken kisim ol dispelainfomesin long Digicel mobail fonbilong ol isi tru.Sif Eksekutiv Ofisa bilong

Digicel (PNG) Limited, JoeMangos husat I bin stap long dis-pela launsing seremoni longMosbi long aste I tok em I ama-mas long kain wok patnasip wan-taim FPDA long bringim ol kainmaket infomesin igo long ol rurelfamas na tu ol lain husat I savelaik long baim ol gaden kaikai."Dispela prodak bai helpim tru

long pipel long kamapim gutpelasindaun long laip bilong ol,"MistaMangos I tok.Em I tok tu olsem dispela em

wanpela gutpela poin tru bilongsalim ol prodius bilong ol famashusat I save stap long rurel eriaslong kantri.

FPDA siaman Mista Chow I tokol infomesin we bai I stap insaitlong MIS em prais, kwaliti nasaplai bilong ol dispela kaikai ol Isave salim long ol bikpela taunmaket insait long PNG12-pela bikpela kaikai ol I luk-

save long en na putim insait longmaket infomesin na dispela bai yuken lukim long mobail fon bilongyu wantaim kod bilong ole mAvokado (AVO), bin (BEAN),Brokoli (BROC), Kabis(CAB),Kerot (CAR), galik (GAR),onion (ONN), orens (ORA),painapol (PINE), poteto (POT),swit poteto (SPOT) na tomato(TOM).

8-pela taun maket insait longPNG we FPDA nau yet I savemekim ol sevei long wan wan wikem Goroka, Mt Hagen, Lae, PtMosbi, Kokopo, Madang, Wewakna Popondetta.Ol kod bilong ol dispela maket

em Mosbi (POM), Goroka (GKA),Lae (LAE), Hagen (HAG), Kokopo(KKP), Madang (MAD), Wewak(WWK) na Popondetta (POP).Sapos kastoma I laik kisim ol

infomesin long mobail fon, orait olbai yusim kod em 4636. Dispelakod em ol save yusim long salimna kisim infomesin yusim mobailfon wankain olsem ol narapelasevises em Digicel save givimlong sekimLong kisim infomesin long prais

bilong kapis ol I salim, dispela olrot bai yu bihainim:Rot 1: Kamapim wanpela text

mesejRot 2: Raitim daun CAB, na

larim wanpela spesRot 3: Raitim daun PRICERot 4: Salim text igo long 4636.Wanpela text mesej bai yu

kisim. Dispela bai I gat olinfomesin long prais bilong kapis Istap long olgeta 8pela senta insaitlong PNG.Rot 3 na 3 yu ken senisim to

laik bilong yu yet bihainim (prais,kwaliti na saplai) na wanem kainkaikai, tasol rot 1 na 4 I stapwankain tasol. Yusim ol sain nakod bilong wan wan prodak .Kos bilong yusim dispela ol

sevis I bihainim ol wankain kome-sal reit em 35-toea long wan wantext mesej.

….FPDA na Digicel kamapmaket infomesin patnasip

LUKIM PRAIS: Siaman bilong FPDA, Fabian Chow I soim ol maket infomesinwantaim Sif Eksekutiv Ofisa (CEO) bilong Digicel (PNG) Limited, JoeMangos. Poto: James Kila

KURUMBIKARI papagraun asoseiesen i gat nupela SiamanMichael Novingu i raitim

KURUMBIKARI papa graun asosiesen longRamu Nikel projek long Madang provins i gatnupela siaman.David Tigavu bilong Dange Kevi ples i stap

long Kurumbikari main hap em ol makim emna nogat arapela man i resis wantaim em. Ol

memba i makim em ol i trupela papa gr aunbilong Ramu Mikel projek long las wik.Mista Tivagu i tok promis long wok bung

wanataim gavman ,divelopa Ramu Nikel pro-jek long stretim ol tok orait( mou) ol i ino stre-tim yet.Em i tok em i no nupela long dispela wok,

Em i holim dispela wok bipo inap long 2006

taim narapela man i bin kisim ples bilong em.MistaTtivagu i tok em i amamas long kisim

bek wok em i mekim long pinisim ol wok longstretim ol tok orait o( moa) wantaim gavmanna divelopa bai nogat hevi i kamap longkarimaut wok go het long gutpela bilongdivelopa, gavman, manmer i bilong Madangna Papua Niugini.

Page 4: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 5NIUS

Kelly Naru Loyasstrongim Kristen pasinlong helpim narapela

JAMES KILA I raitim

GUTPELA Kristen pasinbilong givim na helpim wan-pela narapela I ken mekimbikpela senis na blesing insaitlong wan wan laip bilongyumi ol manmeri, viles,komyuniti, distrik na kantribilong yumi PNG.Dispela em wanpela strong-

pela toktok tru wanpela praivetloya, Kelly Naru I bin mekim longples Baraumataá insait longCloudy Be LLG insait long AbauDistrik long Sentral provins taimem I bin go long hap long givimK20,000 long sapotim wokbilong dispela komyuniti longwokim nupela haus-lotu bilongol.Mista Naru, husat I prinsipol

bilong Kelly Naru Loyas I bin golong dispela seremoni longBaraumataá long luksave longwok bilong ol Kristen manmerilong dispela ples long surikim Igo moa bilip ol I gat na tu longdivelopmen ol Kristen manmerina pikinini long dispela eria.

Sapot Mista Naru I givim emlong taim tu we I lukimBaraumata'a SDASios I selebre-tim 66-Krismas bilong en longwok bilong sios.Dispela seremoni I lukim tu

Deputi Praim Minista na Ministabilong Lens na Pisikol Plening,Sir Puka Temu I stap long enlong givim toktok insait long ilek-toret bilong em long Abau distrik."Mi wanpela Luteran Sios

memba tasol yumi olgeta embrata susa na sapos yumi olgetaI senisim bilong yumi na bihain-im gutpela tingting na Tok bilongbaibel, yumi bai lukim planti gut-pela samting I kamap insait longkantri bilong yumi,"Mista Naru Itok." Long dispela as tasol mi wok

long givim ol helpim igo long olSios bikos Baibel I tok olsemsapos yu givim bai yu kisim plan-ti blessing,"Mista Naru I tok.Em I tok tu olsem PNG em

wanpela Kristen kantri na PapaGod I blesim dispela kantri, naem I ken lukim planti blessingsapos ol pipel I bihainim tupela

bikpela toktok insait long baibel."Nambawan em yu laikim tru

Bikpela God bilong yu, nanamba tu em yum as laikim olnarapela olsem yu laikim yuyet,"Mista Naru I tok.Insait long wanpela wik tasol,

Mista Naru I bin givim moa longK80,000 igo long ol kain kain olsios na grup husat I nidimhalivim. Em I givim Oro LuteranSios K30,000, Tim Oro K2000,Marimari Luteran Sios longMosbi K10,000, Tim Morobe10,000 na Baraumataá SDASios K20,000. Mista Naru Ihelpim tu wanpela poroman loyabilong ples Tubusereia wantaimK12,000 long go kisim medikolhelpim long Singapo.Mista Naru I helpim tu planti ol

sios wantaim donesin longMorobe na Hailens rijon.Em I givim moa long K600,000

moni I kam long loya kampanibilong em bikos strongpela bilipbilong em olsem taim em I givimhelpim ol bai I ken kisim bless-ing.

HELPIM: Loya Kelly Naru (raithan) wantaim Deputi Praim Minista Puka Temu I sanapfran long nupela sain long Baraumataá SDA sios long Cloudy Bay LLG long Abau dis-trik. Poto: James Kila

Sen Lawrence Praimeri skulkisim helpim long PNGSDPWANPELA skul weAngliken Sios i papalong em na i stap insaitlong Simbai LokolLevel Gavman eriabilong Madang provinsbai kisim helpim longsanapim ol klasrum nahaus tisa i kam longPNG SastenebolDivelopmen ProgremLimitit (PNGSDP).PNGSDP i givim

K228,880 i go long SenLawrence SimbaiPraimeri skul longsanapim wanpela hausslip bilong tisa, tupelahaus slip bilong ol wok-man na wanpela dabelklasrum bilong ol Gret7 na 8 sumatin longdispela skul.Long las wik Sarere,

Oktoba 22, Dairektabilong PNGSDPDonald Manoa naJenerel Sekreteribilong Angliken Sioslong PNG, RichardRabiafi i bin sainimwanpela agrimen longLae, Morobe provins.Taim Mista Rabiafi i

autim bikpela toktenkyu i go long PNGS-

DP, em i bin tok em ogat bilip dispela baikamapim gutpela samt-ing insait long komyuni-ti na dispela i kamapbikos long gutpelahelpim PNGSDP igivim. Em i bin tokim ollain i kisim helpimbilong noken sindaunna lukluk tasol longhelpim i kam tasol longyusim gut dispela sapotwe bai helpim gut ol.Dairekta Manoa i bin

autim tok amamasbilong em long PNGS-DP i wok wantaim plan-ti ol sios insait longkantri bikos ol i gat gut-pela rekot bilong wokwantaim ol komyuniti istap long ol longweples."Mipela i save ama-

mas long givim manihelpim i go long ol oge-naisesen i save mekimwok long sevim ol rurelkomyuniti. Wanpelabikpela samtign wePNGSDP i laikim emlong helpim ol rurelkomyuniti i mekim olwok long kisim manilong em. Dispela em

namba tru helpimmipela i givim i go longAngliken Sios," MistaManoa i tok.Dispela projek long

Sen Lawrence baihelpim klostu 6,000pipel i stap long SimbaiLLG eria na moa yet, olpikinini meri i go longskul.Edukesen em i wan-

pela eria we PNGSDP isapotim bikos em baihelpim gut pipel nakomyuniti i lukim nakisim senis long ol yet,famili, komyuniti nakantri.Mista Manoa i tok

tenkyu i go long ol pipelbilong Westen provinshusat i papa bilong OkTedi Main we mani em imekim em i tilim aninitlong PNGSDP nahelpim tu ol pipel bilongolgeta hap long PNG.Em i helpim we Sen

Lawrence i kisim em oli ken lukim olsem happresen i kam long olpipel bilong WestenProvins.

PNGSDP GIVIM LONG ANGLIKEN SIOS: Sekreteri bilong Angliken Sios long PNG,Richard Rabiafi i kisim sek mani long Dairekta bilong PNGSDP, Don Manoa insaitlong wanpela seremoni long Lae.

Page 5: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Pes 6 WANTOK Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 HELT/EDUKESEN

Las bungbilong askimna saveKAMAP bilong nupela helt plen webai stap long tupela tok bai karimtingting bilong gavman long wokna kamap bilong helt long plenlong narapela 40 yia.Dispela plen bai go wantaim

Nesenel Stratejik Plen (2010 i golong 2050) bilong gavman.Dispela ol tok bai kamap taim

Dipatmen bilong Helt i kamapim lasrijenel bung bilong en long askim nasave. Dispela las bung em ol baikamapim wantaim ol helt opisabilong Niugini Ailan rijen long Kimbe,Wes Nu Briten provins dispela wik.

Dipatmen i holim pinis bung wan-taim ol narapela tripela rijen pinis. Naol toktok i kamap long dispela kibungi bilong helpim ol rijen long wokbilong helt long narapela 10-pelakrismas.Het tok bilong bung em "Mipela ol

manmeri bilong Papua Niugini i laikkamapim kantri we i stap gut, ama-mas na i sanap olsem wanpelakantri, bai helpim gut dipatmen longdispela taim."Dispela helt plen bai i gat tripela

bikpela hap tok em long strongimwok bilong helt, givim gut sevis i go

long ol manmeri na luksave longol bikpela salens i kamap longhelt sevis.Namba wan wok bilong redim

dispela ol tok bai kamap longFebruari long 2010 na putim autbilong dispela plen bai kamap

long Julai, 2010.Dispela namba wan hap

bilong wok wantaim astingtingem ol sinia eksekyutiv bilongmenesmen bilong HeltDipatmen i raitim pinis.Dispela namba wan hap tok i

gat ol toktok bilong astingting,driman bilong ol toktok, ol pasinol i sanap strong long en (val-ues), prinsipel bilong karimaut oltoktok.Helt advaisa bilong Galp

provins Ben Bal i amamas longkain ol dispela bung na i toktenkyu long dipatmen. Em i tokkain plen bai helpim dipatmenlong kamapim helt sevis we baistrongim ol manmeri.Toktok bilong Mista Bal i

bihainim tingting bilong planti olopisa bilong helt husat i kamaplong dispela ol bung.Plening tim lida na eksekyutiv

menesa bilong Helt Dipatmen,Elizabeth Gumbaketi, i tok ast-ingting bilong dispela bung ibilong givim sans long ol heltopisa, provinsel gavman na olatoriti long givim tingting bilongol na kamap wantaim wanpela10-yia helt divelopmen plen.Wok bilong nupela plen i stat

long Mas dispela yia na i kamapbihainim askim i kamap bilong2009 Nesenel Helt Kibung longGoroka, Isten Hailans provins.

Asosiesenaskim

long moamani longstrongimhelt wokPPaauull ZZuuvvaannii ii rraaiittiimm

JENEREL Sekretari bilongPapua Niugini Helt WokaAsosiesen, James Amuna,i askim ol provinsel nanesenel gavman long putimmoa mani long helt sektana strongim wok kamap.Em i tok olsem longpela

taim gavman i wok longmauswara tasol na i nomekim wanpela gutpelawok long sapotimsekta,olsem long stretim olpe, haus bilong ol wokman-meri long stap.Em i tok planti bilong ol

samting long sekta i brukpinis na i no longtaim olwokmanmeri bai lusim woki go aut na i no inap longgivim sevis moa."Gavman olgeta taim i tok

em i gat planti mani na isave redi long givim gut-pela sevis long ol wokman-meri."Olsem na mipela i tok

nau em i taim bilong em imekim wanem samtingoltaim em i save tok na ilaik long mekim."Wok bilong helt na

edukesen i save go wan-taim," Mista Amuna i tok.

KAMAPIM WOK: Mista Malau redi long go pas long plen na kamapimwok.

Rit na rait na strongim kantri, Se Michael i tokSAVE bilong rit na rait i bikpelasamting long laip bilong ol man-meri. Olsem na Mama Lo bilongkantri i gat tok bilong dispela samt-ing.Praim Minista Gren Sif Se

Michael Somare i mekim dispelatok long taim em i opim YuniveselBesik Edukesen (Universal BasicEducation o UBE) Plen (2010 i goinap long 2019) long Papua Niugini(PNG) Edukesen Institut longMosbi las wik Fraide.Se Michael i tok edukesen o skul

i as bilong olgeta gutpela sindaun,olsem na gavman i mas givim gut-pela na bikpela sapot long en.Taim ol manmeri i save long rit na

rait em i ken go het long mekim olarapela samting. Na taim ol man-meri i mekim ol arapela samtingdispela bai helpim sindaun bilong olyet, long komyuniti na long kantriwantaim, em i tok."Mipela i luksave na i bilip olsem

wantaim kain save, PNG i kenkamap gutpela moa," Se Michael itok.Em i tok olsem mak bilong ol

manmeri husat i mas go long skul istap daunbilo yet na i gat plantipikinini husat i no skul inap gret 6 o

8 na lusim skul."UBE plen bai helpim na lukim

olsem namba bilong ol pikinini i pin-isim besik edukesen," Se Michael itok.Milenium Divelopmen Gol (MDG)

i tok olsem long 2015 inap olsem90 pesen (%) bilong ol pikinini imas stap long skul na i pinisimbesik edukesen.

Gavman na Dipatmen bilongEdukesen i tok bikos long kain sin-daun bilong kantri em i bilip olsemkantri inap long kisim tasol 70pesen na bihain traim long go moalong 90 na 100 pesen.Em i gutpela nius tu long ol papa-

mama husat pikinini bilong ol baistap long elementari skul long2010. Ol bai i no inap baim skul fi.

Dispela i namba wan stat bilong FriEdukesen polisi we nenesel gav-man i laik kamapim long ol yia ikam. Bihain long wanwan yia gav-man bai pinisim wok bilong sasimol pikinini long skul fi i go inap longgret 12.Edukesen Dipatmen bai yusim

inap olsem K16 bilion long UBEplen bilong en.

SKUL: Save long rit na rait i bikpela samting.

UBE sanap long faivpela tokYUNIVESEL Besik Edukesen(Universal Basic Education o UBE)plen i kamap bihainim 5-pela astok.Dispela ol as tok em:

� MAMA Lo bilong kantri i toklong em i rait bilong ol pikininilong go long skul;

� MILENIUM Divelopmen Gol(MDG) 2 i tok YuniveselPraimeri Edukesen. I olsemYunaitet Nesen (UnitedNation o UN) i laik lukimolsem long 2015 planti pikini-

ni i stap long skul na i savelong rit na rait, em long olpikinini man na pikinini meriwantaim;

� UN (UNICEF) i tok long raitbilong pikinini olsem go longskul i wanpela bilong dispelaol rait;

� MIDIUM Tem DivelopmenStrateji (MTDS) namel 2005 igo long 2010 we em i gavmanpolisi i tok strong long olgetamanmeri i mas gat savebilong rit na rait; na

� EM i Nesenel Edukesen Plennamel long 2005 i go long2014 long lukim olsem polisibilong Edukesen Dipatmen ibihainim toktok i stap longMama Lo bilong kantri nalong MDG bilong UN.

UBE plen em olsem olgeta pikini-ni husat krismas bilong ol i staplong mak bilong skul i mas pinisim9-pela yia bilong skul na i gat savebilong wokim o kamapim ol samt-ing.Minista bilong Edukesen, James

Marape, i tok maski sampela lain itok em bai hat long kantri i bungimmak bilong MDG long 2015 tasolwantaim sapot bilong gavman em ibilip PNG inap bungim dispelamak."Mi laik lukim olsem long 2015

inap long 70 pesen bilong ol pikini-ni i stap long skul," Mista Marape itok.Em i tok krismas bilong ol dispela

lain bai stap namel long 5 i go inaplong 15.

Page 6: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Pes 8 WANTOK Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 SIOS /MERI

Tok ples Baibel bilong ol HubeBustin Anzu i raitim

OL pipol bilong Hube insait longPindiu distrik bilong bus bilongFinschhafen bai igat Baibelbilong ol yet long tok plesbilong ol.Planti manmeri bai igo bung

long lukim dispela lonsing bilongBaibel na tu wanpela Sande skulprogram long Niu Rok Blok (NewRocks Block) long Lae na witnes-im dispela program.Mausman na siaman bilong dis-

pela bung Dede Dixie Sewey i tokdispela lonsing bai traim nasenisim pasin na laipstail bilong olpipol bilong Kuwe (Hube) insaitlong kantri.Em i tok dispela em namba wan

taim bilong ol pipol bilong Hubelong igat Baibel long tok plesbilong ol yet.Dispela tu bai senisimpasin na kastom bilong ol longwanem, dispela pasin kastom napasin bilong ol i lus taim ol pasinbilong waitman o Westen i kaminsait na bagarapim ol yangpela

bilong ol. Na planti bilong ol inogat pasin bilong kastom olsemrespek na harim tok."Planti bilong ol yangpela long

nau sapos yu askim ol long harimtok long wokim haus lotu o wokimsampela komyuniti wok insait longples, ol bai sakim tok tasol na kirapigo. Na dispela i soim olsem ol inobihainim kastom na pasim bilongol long ples long harim tok nabihainim," em i bin tok.Mista Sewey i tok ating moa

beta ol i kisim bek pasin kastom na

pasin bilong respek igo bek genlong ol wantaim ol kain samtingolsem wantaim tok bilong Bikpelayet wantaim Baibel long tok plesbilong ol yet.Em i tok dispela Westen laipstail

o kastom na pasin bilong ol wait-man i kilim planti pasin bilong ollong ples na planti bilong ol yang-pela bilong nau ino save moa longol pasin na laipstail bilong ples nadispela tu i lukim planti samtinglong ples ino ron gut stret nasapos ol ino mekim wanpela samt-

ing nau, ol yangpela bilong bihainbai paul olgeta long pasin na kas-tom bilong ol."Mipela i mas mekim sampela

samting nau long stopim ol yang-pela long lo na pasin kastombilong ol nau long stretim sindaunbilong ol yangpela long bihaintaim," em i tok.Gavena bilong Morobe Provins

Luther Wenge, ProvinselAdministreta Kemas Tomala nanamba tu het bisop bilong LuteranSios bilong Papua Niugini ZauRapa bai kamap long dispelabung.

Tok sorilong Sisi

BUSTIN ANZU i raitim

OL GUTPELA tok pilai na panibilong em -taim em lap, bai yutu ken lap nating taim yu lukim

pes bilong em. Em ino gat kros longpes bilong em, em i no save sem longtoktok wantaim wanem kain man omeri em i bungim, em pasin na weibilong em.Olgeta manmeri husait i save long,

save kolim em Sisi - sot kat nem bilongem.Taim em i toktok, tit bilong em i save

sain na wait olsem laitning na em i gatbikpela bodi na traipela yangpela meri.Sapos em man ating em inap pilai

namba 8 bilong All Blacks long Niu Silan,long wanem, planti Niue i save stap longNiu Silan na pilai long dispela ragbi tim.Tasol ol dispela pasin, stail na wok-

abaut bilong em ino moa stap. Taim em idring wara long wanpela sip bilong Ailankantri Tonga, olgeta i lus wantaim.Dispela em stori bilong wanpela yang-

pela polismeri bilong kantri Niue. Niue emwanpela liklik kantri, klostu long ol nara-pela kantri olsem Samoa, Cook Ailan naTonga.Namba bilong manmeri long dispela

hap em samting olsem 1800, yes empopulesen bilong ol. Na igat 16-pelapolisman meri i lukautim ol dispela pop-ulesen.Dispela kantri em i bin stap aninit long

lukaut bilong Niu Silan na bihain kisimindependens. Olsem na planti samtinglong kantri bilong ol, em Niu Silan igo pas.Planti bilong ol tu, i save stap long NiuSilan na kamap sitizen.Sisiliah Puleheloto, husait igat 23 kris-

mas i bin go wok long Solomon Ailananinit long RAMSI wok program longpinis bilong 2008. Na em namba wanpolismeri bilong Niue i joinim dispela piskiping misin.Insait long dispela wok program, polis-

man meri bilong 16-pela kantri i stap nawok wantaim. Planti bilong ol dispela eminsait long Pasifik tasol, bihain longbikpela hevi bilong lo na oda.Em i wok long opis bilong Komyuniti

Rilesens bilong RAMSI polis o PPF(Participating Police Force) long mekimwok aweanes bilong wok bilong PPF naRAMSI.Ol opisa bilong Pasifik igat 12-pela

mun long wok long dispela hap na insaitlong dispela, ol i save kisim 2-pela brek omalolo taim.Long Sisi, narapela sot kat nem bilong

em, em i kisim wanpela long stat bilongyia na em i bin go long ples. Em i kam bekna wok na bihain, long mun Julai, em ikisim narapela gen. Dispela taim em i

bungim hevi long Solwara na em i dai.Em i go long kantri bilong em Niue na

stap sampela taim na bihain, igo longTonga long lukim tumbuna mama bilongem. Em i lukim pinis na klostu long taimbilong kam bek long wok long SolomonAilan olsem na em i kalap long wanpelasip bilong ol Tonga na sel igo.Long Honiara, ples we Sisi i wok long

sotpela taim, planti manmeri i bin kamlong kem bilong PPF long GBR(Guadalcanal Beach Resort) long tok gut-bai long em.Em i gat planti lain wantok na poroman

na poromeri husait i kam long luksavelong wok bilong em wantaim misin longsotpela taim.Long dispela taim bilong tok gutbai,

Spesol Kodineta bilong RAMSI GraemeWilson i tok RAMSI bai sori tru long lusimSisi."Long planti rot, Sisi i bin mekim planti

pren, aninit long dispela het tok bilongRAMSI, "Helpem Fren". Wokabaut bilongem na pasin bilong i save kilim em. Em igat planti fren taim em i raun na mekimwok bilong em. Em i kam bilong helpim olmanmeri bilong Solomon Ailan long stapgut na ino gat hevi moa."Ino long ol wanwok bilong em tasol,

olgeta lain long Honiara em i save long ol.Ol tu i tingting sori long dispela taimnogut," em i bin tok.Spesol Kodineta i bin tok tu olsem

RAMSI' i stap long bel sori wantaim olfamili bilong ol manmeri bilong Tongahusait i bin kapsait na idai long dispelataim tu long dispela sip Princess Ashikalong Ogus 5.Komanda bilong PPF Wayne Buchhorn

i bin tok Sisi, em planti manmeri i savelong em. Em wanpela bilong tupela Niuepolis opisa i wok long misin na tu, Sisi emnamba wan polismeri husait i makimkantri bilong em na kam wok long dispelamisin."Long wok bilong em wantaim

Komyuniti Rilesens, em i kisim planti luk-save. Ol smails bilong em na pani bilongem i mekim na planti lain i save long emhariap tru."Em i bungim planti ol NGO na ol nara-

pela lain manmeri. Dispela luksave i grohariap tru long wok bung wantaim,": em itok.Em i tok 16-polis opisa long kantri

bilong em yet long Niue bai misim em truna tu, ol narapela lain insait long wol weem i bungim ol long sotpela taim.Dispela funeral sevis em ami saplin

(Chaplin) Fadre Darren O'Callaghan iholim na planti ol lain wan wok bilong emi kam witnesim. Planti bilong ol dispelalain husait i bin igo i bin stori long olsmails bilong em na pasin bilong em long

pilai wantaim ol pikinini.Wanpela bilong ol dispela lain

husait i bin go bin tok: "Mipela laikimplanti long ol kain meri olsem i maskam na wok long wanem, ol baihelpim ol pikinini bilong mipela."Komanda bilong ol Pasifik Ailan

Polis long PPF i tok Sisi em wanpelabilong ol dispela yangpela meri wesave go bilong em yet long wokim olgutpela samting."Em i wanpela yangpela meri

husait i gat bel bilong laikim olgetamanmeri. Tasol God yet igat plenbilong em na kisim em bek hariaptru," polis opisa bilong Fiji SalaVakatuturigani i bin tok long dispelataim.Long taim bilong sip igo sink long

solwara na nius bilong Sisi i kisimRAMSI, ekting Spesol KodinetaJustin Fepulea'i i bin tok sori igo longol lain famili bilong Sisi long Niue natu, ol pren na wantok bilong ol Tongapolis husait i wok na stap wantaimdispela misin.Long dispela taim yet, ekting

spesol kodineta i bin singautim NiuePolis Komisina Ross Arden, longpasim tok sori bilong ol lain longRAMSI igo long ol lain famili na prenbilong Sisi."Em wanpela meri husait i save

wok hat tru taim em i joinim dispelaPPF Komyuniti Rilesens na plantilain ol i save long em."Long dispela aweanes na autris

program, em i save go pas longmekim ol wok taim em i joinim dis-pela tim long las yia Oktoba," em ibin tok.Olpela komanda bilong PNG Polis

long kontijen 6 long dispela misin,Jack Wek i bin tok sori tru longwanem samting i bin kamap."Mipela olgeta i save long em long

pasin bilong em na ol maus waratoktok na tok pilai. em tu i save gutlong olgeta lain long misin tasol naubai ol i lusim em."Em i bin go stap long nem bilong

pis kiping misin olsem mipela nakamapim wanbel na amamas longdispela kantri. Nau bai ino gat Sisimoa, sori tru," em i bin tok bihainlong harim nius olsem Sisi i dringwara na lusim laip bilong em.Olpela wanwok bilong em wan-

taim PPF Komyuniti Rilesens DulcieSiaguru, Sisi em wanpela gutpelaeksampel o piksa bilong RAMSI longkamapim gutpela sindaun."Pasin save kilim em na em ino

save kros. Em meri bilong tok pilaiwantaim husait lain em i bungim natu, em i meri bilong wok stret," em ibin tok long Lae, bihain long harimolsem em i bin dai long Tonga.Em i tok smail bilong em i save

mekim na planti pikinini bilongHoniara i save laik long tok pilai napani wantaim em. Em i trupela rolmodel bilong RAMSI polis.Long mi yet, Sisi i kam wok wan-

taim mi na Dulcie long komyuniti rile-sens seksen. Mi painim em wanpelayangpela meri we ino save sem nanogat kros. Olgeta taim bai em ismail na askim moa askim longpainim aut long sait bilong wok naraun.Ino RAMSI tasol i lusim em tasol

dai bilong em i mekim kantri bilongem na polis fos long Niue i lusimwanpela wokmeri bilong ol na sotimtu namba bilong polis fos i go daunlong 15.Ms Puleheloto i bin go kisim wan-

pela mun malolo long ples bilong emna bihain igo long ples bilong tum-buna mama bilong em long Kingdombilong Tonga na bungim dispelahevi.Dispela wokabaut bilong em igo

long Tonga tu em namba wan wok-abaut bilong em na em inap igo beklong Solomon Ailan long namelbilong mun Ogus (las mun).Dispela sip, MV Princess Ashika

em wanpela sip bilong ol Tonga gav-man na kepten bilong dispela sip iluksave long hevi bilong sip na i nolaik igo. Dispela sip tu ino registalong raun long solwara tasol ol i infosim em long igo long wanem, longmekim mani.Dispela sip bilong Tonga gavman,

husait igat 34 krismas i sink 90 kilo-mita o 11 notikol (nautical) mail not-is long big taun bilong TongaNuku'alofa.Ino lusim Tonga longpela hap na

sip i sink igo daun long bik naitbilong Ogus 5. Insait long dispelabirua, samting olsem 129 pasindia ilus long solwara. 74 pasindia em ol i

dai wantaim sip na 54 i sef wantaimtupela ded bodi. Sip i sink hariap truna igo aninit long solwara, samtingolsem 110 mita.O Nevi bilong Niu Silan i bin go

long painim aut long dispela sip istaplong wanem hap stret.Komanda bilong dispela oporesen

Komanda Andrew McMillan i tok ol isalim wanpela rimot kontrol (remote)sabmarin wantaim kamera igo daunna painim aut olsem dispela sip i binstap daunbilo. Em i kapsait na nara-pela sait bilong en, em ino inap soimlong wanem, em i pas aninit.Em i tok dispela masin i kisim

piksa bilong narapela sait wantaimregistresen namba bilong em na isoim tu olsem igat ol bodi istap insaitlong dispela sip.Tonga Polis Komisina Chris Kelley

i tok ol ino bin save long hamaspelapasindia i bin ron long dispela taimlong wanem, ino gat rekot long soimdispela bilong birua. Faivpela bilongdispela grup em ol bilong ovasis nawanpela em Sisi.Long tingim dai bilong ol, ol i bin

holim wanpela funeral sevis long sol-wara long ples we ol i go daun longsolwara saut-wes long NomukaAilan, insait long Hap'apai grupbilong Tonga.Dispela seremoni em kamap

antap long tripela sip, wanpela empasindia sip bilong Tonga na tupelaem patrol bot bilong ami. Ol i sel igolong wanpela gutpela moning taimsolwara i slip sori.300 manmeri, husait i famili na

pren bilong ol dispela pasindiahusait i lus long solwara, wantaim olsip kru long MV Pulupakiwere na100 nevi, 50 long tupela patrol bot.Insait long dispela princes bilong

HRH princes rigen (regeant) PilolevuTuita Praim Minista bilong Tonga Dr.Feleti Sevele, sampela gavmanopisols na ol narapela foren diplo-mats.Namba tu Praim Minista Dr.

Viliami Tangi na Polis KomisinaChris Kelley, sampela kebinet min-istas bilong palamen na polis ben ibin stap insait long MV PulupakiwereI bin gat narapela sevenpela liklik

bot bilong Ha'apai bin kisim tok oraitlong ron long dispela hap we ol itambuim.Pinis long dispela, ol i tromoi wan-

pela traipela ston, olsem sais napiksa bilong kofin, igat nem bilong oldispela lain i bin lus long solwara igodaun. Taim em i go daun pinis nasolwara i stap isi, ol i tromoi ol plauaigo daun."Sori tru, Sisi bai ino inap kam bek

gen tasol long husait ol i save longem, em bai stap longpela taim longlewa bilong ol," Wilson i bin tok.Ms Puleheloto em namba faiv

memba bilong misin husait i painimkain birua olsem na idai, taim RAMSIigo long Solomon Ailan long Julai2003.Niue i joinim RAMSI long 2005,

tripela yia bihain long RAMSI stappinis na wok long Solomon Ailan.

Poto i soim Sisi (l) wantaim narapela tupela wanwok bilong em longSolomon Ailan long las yia.

Meri Laipstail...

Page 7: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 9ABC WOL NA PASIFIKBai ol i kirapimwanpela tredopis long VanuatuOL TRED minista i kam long Pasifik rijen, itokaut pinis olsem bai ol i kirapim wanpelatred opis long Pot Vila (Port Vila), longVanuatu, olsem hap bilong wanpela nupelaikonomik agrimen.Ol i bin mekim dispela tingting insait long

pinis bilong tupela de kibung we ol i bin tok-tok long wanpela nupela tred na ikonomikagrimen, ol i kolim PACER Plus, longBrisben (Brisbane), Australia.Tred minista bilong Australia, Simon

Crean, i bin jonim 14 mausman bilong olPasifik Ailan kantri long kibung, we em i tok,em bilong strongim ikonomi bilong rijenbilong taim bihain.Militari o ami gavman bilong Fiji i no bin

stap long dispela kibung, tasol wanpela mani bin makim kantri long kibung i toksave longgavman long wanem ol tok ol i bin toktoklong en long kibung.

Federal gavman itok, difens fos baino inap i go paslong operesenFEDERAL gavman bilong Australia i tokautgen olsem em i nogat ol tingting long larimdifens fos i go pas long ol koalisen operesenlong Oruzgan provins, long Afganistan(Afghanistan). I gat moa long 1500 soldia

bilong Australia i stap long Afganistan, naplanti bilong ol i stap long Oruzgan.Das (Dutch) gavman i wok long tingting

long kisim aut ol soldia bilong em longprovins, long Ogas neks yia.Foren Afes minista bilong Australia,

Stephen Smith, i tok, sapos Das gavman ikisim bek ol soldia, ol soldia bilong Australiabai no inap kisim ples bilong ol na go paslong grup i stap long provins.

Australia kirapimtim long helpimhariap ol manmerilong biruaAUSTRALIA bai kirapim wanpela tim, em olinap salim kwik long taim bilong birua long olhap bilong Esia (Asia).Praim minista Kevin Rudd i bin tokim

kibung bilong ol lida bilong ol kantri longSaut Is Esia (South East Asia) long Tailan(Thailand), long dispela tingting bilong em.Em i tok, dispela tim bai kamapim hap

blong bikpela plen bilong rijen bilong redimmilitari (ami) na ol manmeri i no stap longami (o polis) na salim ol i go hariap long olhap ol birua olsem graunbruk, raunwin nasunami i kamap.

Bot lus long PasSolwaraWANPELA bot blong Siapan (Japan) wan-taim 8-pela wokman antap long en, i luslong Pasifik Solwara.

Ol lain husat i gat wok long was long olsolwara long Siapan i tok, dispela bot nembilong en Kofuku Maru, i bin stap 300 kilimi-ta saut long Tokyo, taim em i bin wokim lastoktok wantaim wanpela lain bot long Sarereapinun.Ol dispela atoriti i tok ol i bin salim ol

patrol bot na ol helikopta long painim dispelabot, tasol, ol i no painim en yet o ol wok-manmeri antap long en yet.

Polis bai karimautwok painim longol gavman opisPOLIS long Vanuatu i wok long painim autlong planti mani ol i no yusim gut insait longol gavman opis, wantaim tu nesenel baluskampani bilong kantri, Air Vanuatu.Supaintenden John Taleo i tok, dispela

wok painim bai lukluk tu long Nesenel Benkbilong Vanuatu na Vanuatu KomoditiMaketing Bod.Em i tok, ol seaholda bilong Air Vanuatu i

rausim pinis ol bod bilong dairekta bilongkampani.

Strongpela guriahamarim SantaCrus ailanWANPELA strongpela guria, 6.0-strong

bilong en, i bin hamarim Santa Crus (SantaCruz) ailan long Saut Pasifik (South Pacific),tasol i no bin i gat tok lukaut olsem bai suna-mi i kamap.Dispela guria i bin kamap klostu 390 kilo-

mita not-notwes long Luganville long Santoailan, em hap long ol ailan grup bilongVanuatu.Taim stret guria i bin kamap, nogat wan-

pela toktok i kamap long sunami.

Sik Swain Flu kalapgo long ol narapelahap bilong wolOL HELT opisel i tok sik Swain Flu (SwineFlu) i wok long hariap tru long kalap na em iwok long kilim sampela moa manmeri longhap bilong Yurop (Europe) nau.Namba bilong ol manmeri long ol kantri

long wol husat i dai pinis long dispelabinatang i kamap bikpela na stap klostu naulong 5000.Wol Helt Oganaisesen (World Health

Organisation o WHO) i tok planti moa longol manmeri husat i dai long dispela sik em -3,539 - em ol i bin rejista long ol long Not naSaut Amerika (North and South America).

Lukim moa ABC Wol naPasifik Tok Pisin Nius neks wik.

Page 8: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Pes 10 WANTOK Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 KOMENTRI

NAU yumi harim planti ripotolsem wanpela bikpela projektru ol kolim LNG bai kamaplong Papua Niugini. Dispelaem ges projek we bai ron longSauten Hailans i kam longWesten provins na go olsemlong Kerema na go kamap longMosbi siti we ol bai kamapimges na salim go long ovasis.

Dispela em ol tok baikamapim bilien kina mani kamlong PNG. Planti tausen man-meri bai gat wok, ol papagraunwe ges bai kam long en na tuol papagraun we paip bai ronlong en bai olgeta i lukim manikam long ol.

Planti ol bikpela kantri na olbikpela bisnis olsem benk toktru tumas ekonomi o bisnis bi-long PNG bai groa we ol tokPNG bai senis gut tru long saitbilong divelopmen na sevis bi-long wanem bai gat planti manitru bilong kantri yusim longkamapim ol dispela senis.

Bipo ol bikpela ovasis benk isave Papua Niugini em hatpelakantri long mekim bisnis insait.Dispela kain ripot inap pretimtru planti bisnis insait long ara-

pela kantri long kam mekimbisnis long hia.

Dispela kain ripot em noguttru long divelopmen na groa bi-long kantri long sait bilong bis-nis we inap kamapim plantiwok bilong ol manmeri na tugivim planti liklik spin op o kon-trak bisnis kam long mipela olasples PNG.

Tasol nau ating long LNGprojek bai moa bisnis i kam in-sait na dispela kain ripot nogutinap stop o senis.

Tasol sampela kain hevi bi-long kompensesen long graun,nogat pait na raskol pasin, ara-pela bisnis i stap bilong givimsevis na sapot long dispela bis-nis, takis bilong gavman i noantap tumas, strong bilongmani long kantri ron strongagensim ol arapela ovasismani, kantri gat planti ekstramani long Sentrel Benk ol ikolim risev mani na planti ara-

pela moa inap helpim LNG pro-jek long ron gut long bihaintaim.

Sapos planti bilong ol dispelasamting em gavman i stretimgut na i stap, bai ol bikpelakampani na bisnis inap ronimgut bisnis bilong ol na mekimprofit na sapotim tu LNG projeklong ron gut na go het yet.

Bipo long 2004 Esian Divel-opmen Benk (ADB) binkamapim wanpela ripot ol ikolim Swimming Against TheTide o swim tasol i no winimbikpela tait wara.

Dispela ripot i putim nem bi-long ol sampela kantri naPapua Niugini tu i stap insaitlong dispela lain grup we ol iswim tasol tait wara i strong yetagensim ol.

Sapos PNG i no bin swim gowinim dispela tait wara, atingem nau PNG i no go long wan-pela hap yet long sait bilongbisnis, divelopmen, gutpelasevis olsem edukesen, helt rotna arapela moa. Yumi no binlainim o kisim skul long dispelakain ripot nogut bilong ol benkolsem na moa ripot nogut wok

long kamap yet.Stretim gut menesmen bi-

long gavman long sait bilongpolitiks na kam long olgeta gav-man opis na gavman bisnis.Yumi mas mekim wok stret nawok hat long kamapim risal okaikai bilong wok we sevis nadivelopmen tru i mas kamap.

Ol bikpela hevi bilong Lo naOda mas senis, helt sevis imas kamap gut, edukesen imas kamap strong, moa savemanmeri mas kamaut long yu-nivesiti na ol trening koles longmekim ol wok.

Strongim agrikalsa wok baiolgeta pipel i mas gat mani bi-long stretim sindaun bilong olna mani mas ron namel longpipel na komyuniti. Opim ol rotna bris bai ol sevis na bisnis iken ron i go kam.

Em planti samting lidasip namenesmen bilong dispelakantri mas lukluk strong longen na stretim nau. Yumi bailukim planti mani nau long dis-pela bikpela projek olsem nayumi mas mekim samting stretnau.

KOMENTRIManmeri stap tarangu yet

LONG las wik tasol mipela i bin harim Minista bilongKomes na Indastri Gabriel Kapris i tok maski i tokolsem Gavman i wok long mekim planti mani tasolol pipel i stap tarangu yet.Moa yet em i tok maski dispela kantri i gat planti ol

gutpela samting tasol sindaun bilong ol manmeri i nogutpela.Minista i bin mekim dispela ol tok long taim em i

givim K3.8 milion aninit long Indastriel Sentas Divel-opmen Koperesen (ICDC) i go long PNG Pawa longgivim pawa long ol pipel bilong em long Maprik, IsSepik Provins.Em i tok trupela divelopmen i kamap taim man-

meri i mekim samting na sanap long strong bilong olyet. Long dispela taim Gavman i ken tok divelopmeni kamap na manmeri gat gutpela sindaun.Long aste tasol Dokta Laurence Chandy, wanpela

saveman bilong ikonomiks i stap long Lowy Institutlong Sidni, Australia i givim wankain tok long makimbilong wok divelopmen Papua Niugini i stap daun-bilo yet. Em i tok PNG i stap 148 namel long 182kantri long wol. Em i mekim dispela tok long NesenelRisets Institut long Waigani.Ol manmeri bilong em i stap tarangu yet. Dispela

i ken min ol manmeri bilong em i nogat mani longpoket bilong ol o ol i no kisim gutpela sevis long olrot, bris, ples balus, haussik na marasin, skul na olsamting bilong lain.Planti bilong dispela ol samting i no stap na olsem

em i ken tok maski PNG i tok em i gat olsem samt-ing tasol ol manmeri i stap tarangu yet. Na naumipela i harim long redio, lukim long TV na ritim longpepa olsem ol bikpela wok bai kamap long sait bi-long Maining na Petrolium, long Agrikalsa, piseri naforestri na kamap bilong dispela ol samting bai sapo-tim laip bilong ol manmeri.Yes dispela i tru tasol long wanem taim tru sindaun

bilong ol manmeri bai senis. Gavman i wok longkamapim dispela Nesenel Stretegik Plen (NSP) long2010 i go inap long 2050 long taim em i wok longredi long kamap bilong Likuifaid Neturel Ges (LNG).Dispela projek em Gavman i tok bai bringim senis

long laip bilong planti Papua Niugini manmeri. TasolDokta Chandy i tok dispela i no tru taim Gavman ino skelim gut mani em i kisim long dispela ol projek.Em i tok sindaun bilong ol manmeri i ken kamap

gut long taim Gavman i mekim samting tru longwokim ol rot, bris, ples balus, wokim haussik, givimmarasin, wokim skul na kamapim ol samting bilongskul.Na ol manmeri i mekim wok bisnis. Taim dispela ol

samting i kamap orait Gavman i ken tok sindaun bi-long ol manmeri i senis.Nau yet em i driman tasol, nogat wanpela trupela

samting. Em i salensim Gavman long Gavman i masskelim gut olsem samting em i kisim long ol projek naI mas kirapim ol wok tru bihainim plening bilong em.Ating gutpela dokta i tok tru na olsem Gavman i

mas kisim tok bilong em na i no driman na mauswaratasol.

LNG projek inap kirapim PNG

Page 9: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 11STORI TASOL

OLGETA paining long olgetaples i save pilai kainkain pilaidipen long wanem kain

envaironmen ol i stap. Long taimpapa na mama bilong mi i liklikpikinini mi harim olsem ol i save gatsampela gutpela pilai. Wanpelabilong ol dispela gutpela pilai em olpikinini man i save bruk long tupelagrup na sanap long tupela sait nasalens long sel kokonas i spin.Ol i save pasim rop raunim sel

kokonas na spinim bai sel i mas danislongpela taim. Sampela kranki pikinini isave sapim sait-sait bilong sel namekim bilong katim skin bilong ol nara-pela sapos sel i pas long lek bilong olmangi long narapela sait. Lo bilongpilai stret em husat mangi sel kokonasbilong em i spin longpela taim tru oraitem i win.Narapela pilai em ol pikinini man i

save bruk i go tupela tim na sanap longtupela sait bilong ples. Tupela man isanap long fran stret bilong tupela lainbai ron na traim long tasim man nara-pela. Wanpela i tasim narapela fesorait narapela bai kamap kalabus manbilong em. Ol pren bilong dispela kal-abus man bai traim long kisim bekwantok bilong ol na sapos ol i no laki,ol tu bai kamap kalabus man bilongnarapela sait.Ol pikinini meri i save sindaun long

raun sekel, pasim ai bilong ol na sings-ing wantaim eksen taim wanpela bairaun bihain long olgeta yet na haitimwanpela hap laplap o wanpela samt-ing. Sampela taim ol pikinini meri baibung na traim traim long mekim basketor giaman olsem ol salim samting longmaket.

Long taim bilong mi planti long oldispela pilai i bin stap yet na mipelakamapim sampela nupela pilai gen namipela olgeta i save amamas tru longpilai, tasol i gat sampela pikinini i savebuli na bagarapim amamas bilongmipela narapela. Wanpela long ol dis-pela buli pikinini em Kahon Taroh.Long histori bilong Powai olgeta dis-pela man em i wanpela bikhet manstret. I tru ol lain bilong mi no moa kilimman na kaikai olsem na sampela baitok bikhet bilong Kahon Taroh em ihangamap liklik. Tasol dispela KahonTaroh em i wanpela kain mangi longtaim bilong mipela. Hia nau sampelalong ol stupit samting em i save wokim.Dispela man bai droim lain long

wesan na singautim mipela olgeta longkam na resis. Sapos wanpela mangi iles o ronowe Kahon bai ronim em inapem i holim em na paitim. Maski plantide i lus pinis Kahon bai stil paitim yetdispela mangi i ronowe. Na saposmama o papa bilong dispela mangi ikomplein Kahon i save pait wantaim ol.Sapos mipela olgeta i lain pinis, Kahonyet bai i kauntim 'wan redi, tu redi, go!Taim mipela olgeta i taitim bun longron, Kahon i save kalap antap longbaksait bilong Otto Kakik (em narapelapikinini) raunin han bilong em long nekbilong Otto na odarim Otto long ron igo long narapela sait.sapos Otto i les,Kahon i save paitim em nogut tru.Kahon i save kirap long Keloti na

wokobaut i kam long ples, samtingolsem 6 kilomita longwe long Pelipowaibihainim nambis tasol. Long dispelahap nambis i gat tripela bikpela waraem i mas kalapim na olgeta yet i gatpukpuk. Taim Kahon i kamap long oldispela wara em i save mekim singautbilong dog na wetim pukpuk long kamronim em na tru tumas pukpuk i savekam tasol Kahon i save ronowe.Long dispela seim nambis i gat mat-

mat bilong ples em i stap olsem 2 kilo-mita longwe long Pelipowai. TaimKahon i kamap long dispela matmat,em i save go na digim wanpela holmatmat na kisim bun bilong het bilongol lain mipela i planim pinis. Em i savekarim dispela bun bilong het na kislong em pinis orait em i save kisim i golong nambis na askim dispela bunolsem "yu ting mi husat?" na bihain baiem i tokim dispela bun "nau yu ting yuman tru a?" "bipo yu save paitim mi, nanau, bai mitupela i resis long ron, baiyu winim mi o bai mi winim yu?" Kahonbai i rulim wanpela lain long wesan na

brukim wanpela yangpela diwai nasanapim bun bilong het long em na emi tok nau bai mitupela i resis i go longples. Orait em i save kauntim, 'wanredi, tu redi, go! Man Kahon i savetaitim bun stret na ron siksti stret olsemsampela lain i wok long ronim em'.Wanpela taim Kahon i tokim mi long

bihainim em, mi save olsem em ibikhet man na mi les tasol mi poretimem tu olsem na mi bihainim em tasol.Mitupela i wokobaut i go bihain longples na bihainim bus rot i go long lainmangru. Tupela ia bilong mi i blok stretbikos mi pret, mi traim skelim longwebilong rot i go bek long ples. Mitupela igo yet na mi harim pairap bilong sam-pela lain i sapim diwai long bus. Kahoni go pas na mi kam bihain liklik. Husat iwok long sapim diwai mi nonap lukim,Kahon i lukim na em i mekim eksenlong mi long redi long ron i go bek.Lewa bilong mi i pam pam na nekbilong mi drai. Taim mitupela i lusimples mi no bin lukim sampela samtingKahon i holim long han tasol nau milukim Kahon i rausim tupela faiakrekas na rausim pauda long wikbilong tupela na joinim tupela wik i gowanpela. Em i holim tu hap diwai paiai lait yet long em na em i laitim dispelafaia krekas na taim i lait pinis em iholim liklik taim na wet inap paia i kamklostu long tupela krekas nau em i tro-moi i go long daireksen bilong man iwok long sapim diwai long bus. BANG!Tupela samting ya i pairai na mitupelai ronawe kwiktaim i go bek long ples.Mi harim wanpela man i kirap nogutlong samting ya i pairap na em i sin-gaut "Hei!" em maski, mi pilim win tasoli ron long tupela ia bilong mi. Mi sutlong bus na kamap long nambis nahariap tru mi go hait long ol lain man-gru na Kahon i ron yet i go olsem longples. I no long taim mi lukim 'Albet' (emwanpela longlong man) i ron wantaimsotpela hendel tamiok bihain longKahon 'oh, mi putim bros bilong mi fletstret long wesan na mi slip i stap long-pela taim stret.Dispela seim Kahon wanpela taim

mipela planti pikinini i kalap long motokanu bilong Michael Pondros namipela i lusim Lorengau taun, abrusimLoniu bris na kamap long sait nambisna mangru bilong ol lain Rosun. Olmeri i stap long kanu na sampela i raunlong drai wara long painim pis na olgramsel. Bihain liklik bai ol i kuk bilongmipela long nambis. Mipela ol pikininiman i holim wanwan tamiok na go longbus long painim kapul. Mipela i kilimsevenpela kapul dispela taim na olgetakapul i bin isi long kilim wanpela kapultasol em i bikhet liklik na em i trikimmipela i go long wanpela diwai nakalap i go long narapela na mipela iwok long ronim em na ol rop bilongmangru na rop nil i sigirapim pes bilonglek bilong mipela. Dispela wanpelakapul i westim moa long tripela awabilong mipela na olgeta mangi i hangrena les olgeta. Kahon i no givap. Em ironim yet inap kapul i kam long wan-pela diwai mi stap long em. Mi holimkapul na mi singaut olsem mi holimpinis. Kahon i stap long het bilongnarapela diwai, mi kirap nogut em i sin-gaut i kam bek 'noken kilim em yet'larim mi kam lukim em pastaim. Oraitmi pulim kapul i kam daun long diwaina mi holim teil bilong em na sanaplong graun malmalum. Kapul i woklong singaut na traim holim ol rop naliklik diwai i stret long Kahon i kam.Kahon i pulim kapul long han bilong

mi na em i tokim kapul "yu laik resisiwantaim mi ah?" orait bai mitupela ilukim". Em i larim kapul i hangamapyet long diwai na em i kisim tamiok nakatim tupela han bilong kapul i raus.Man mi les stret na mi laik traut longpasin em i wokim. Mi ronowe go longnambis na stori long olgeta lain. Ol imekim fani long Kahon tasol mi lesolgeta na mi no kaikai dispela de.Polon Tikimwe em i wanpela yang-

pela man haus bilong ol stap klostulong haus bilong mipela. Dispela man igat tripela sista na wanpela long ol dis-pela sista bilong em i save skul longgavman skul long Pelipowai. Dispelameri em i wanpela bikhet meri stret nai gat ol stori bilong em bai mi mekimbihain. Nau yet mi laik stori liklik longwanpela rabis pasin Polon i mekimlong mi. Olgeta avinun taim ples i woklong tudak i save gat ol liklik flaingfoksi kam flai-lai nabaut long ples. Plantihanret na tausen i save flai nabautinap ples i tudak olgeta. Mi no save ol isave slip we, tasol taim ol i kam flai olpikinini na yangpela manmeri i saveholim ol mambu na longpela diwai napaitim ol liklik bilak bokis. Mi tu mi savetraim tasol save bilong mi i no bikpelainap long mi ken kisim sampela. Olsemna planti taim mi save ron i go painimliklik kandre bilong mi Melewen. Em isave paitim planti na sampela em isave givim mi. Mipela i no save kaikaidispela liklik pisin ya nogat, em mipelai save holim tupela wing bilong em nablowim long sait na wing bilong em yeti save mekim naispela saun olsem naolgeta pikinini i save mekim dispelakain pilai inap ol papa mama i singautna mipela i go long wanwan hausbilong mipela.Wanpela avinun long dispela kain

taim olgeta pikinini i ronim na paitim oldispela liklik bilak bokis na mi go joinimol. Planti i wok long paitim na taim liklikpisin i pundaun ol i resis tru long gokiim na givim long liklik brata bilong ol.Mi kam sanap na traim-traim i stap nami kirap nogut mi pilim sampela kainwara i ron long baksait bilong mi longhas mit bilong mi i go daun bihainim lekbilong mi. Wara em i no kol, nogat emi hat liklik na mi pilim fani liklik. Mi tanimna mi kirap nogut tru olsem dispelaPolon Tikimwe i rausim laplap bilongem na i wok long pispis long lek bilongmi. Man mi bel hat strat tasol bai mimekim wonem? Mi liklik tru na dispelaman em i yangpela man pinis. Em i laptasol na ronowei i go. Mi krai nogut trutasol mi nonap kotim em long mamabilong mi bikos 'pispis em i samtingbilong sem stret na nogat wanpelapikinini i laik stori long em'.Sampela taim sapos ol yangpela

meri i bung na stori i stap mi save laikkam klostu na harim ol i toktok longwonem samting. Taim mi kam klostu olbai i blokim mi aut na ol i toktok isi-isinamel long ol yet. Mi save kurios tru nami laik save ol i toktok long wanemsamting stret. Oltaim wanpela namellong ol bai kirap na tok "chii, yu go, yulaik harim wanem samting? Feis bilongyu olsem feis bilong bilak bokis" sam-pela taim wanpela bai kirap na paitimmi o pusim mi go longwe na tok "go yulaus bilong ol meri". Em mi mekim longtok pisin tasol ol i save mekim long tokples na i gat dip mining tru na mi savesem long mi yet na mi save ting atingmi mas wanpela rabis pikinini stret!Ating mi mas agli, o ating mi bilakolsem sospen o olsem wonem tr unaolgeta pikinini I save bagarapim mioltaim?

Wanpela geng nogut tru insait longples long taim mi pikinini em i gengbilong ol pikinini meri. Olgeta yet em oli pikinini papa na mama i lusim bihainlong lukaut bilong ol narapela. Plantibilong ol dispela pikinini meri i painimhat long sidaun isi long haus bikos olfamili i lukautim ol i save yusim ololsem slave. Ol dispela pikinini meri ino save kisim gut kaikai, ol i mas wokhat oltaim sapos ol i laik kaikai, olgetakros na pait bilong ol bikpela em olbikpela i save yusim ol dispela pikininimeri olsem pans beg bilong ol, ol isave tok nogutim ol dispela meri na oli mekim kainkain pasin long ol dispelapikinini meri. Dispela i mekim na plantitaim ol dispela lain pikinini meri i pretlong go long haus na ol i save kampainim mitupela sista bilong mi na slipwantaim mitupela. Orait bikos longbekgraun bilong ol, ol dispela pikininimeri i raun - raun nating insait longples i go biknait na long dispela risenolgeta yet i save raun- raun long wan-pela grup na kisim sapot long wanpelanarapela.Ol dispela pikinini meri i save mekim

planti stupid samting long laip bilong olyet taim mipela i liklik pikinini. Plantibilong ol samting ol i mekim long dis-pela taim em mi nonap stori tumas.Planti i doti stret tasol bai mi stori longsampela we i no bagarap tumas na yuyet yu ken kisim mining bilong ol samt-ing mi traim long raitim hia.Ol dispela lain 'raf' pikinini meri em

sapos rot bilong kar i go long plesbilong mipela long dispela taim, atingmi ken reitim ol wankain long 'MerilynMonroe' na lida bilong ol em liklik antibilong mi stret 'Mutan'. Em bai pilaiwantaim ol fren bilong em i stap longnarapela hap bilong ples na taim em ipilim olsem em i laik go long toilet, manem i save ron stret long wonem hapmitupela Ludwina i stap na em bai idiman long mitupela i kisim em i golong ples hait.

Namel stret long rot taim mipela iwokobaut Mutan bai i rausim olgetalaplap bilong em na sidaun feisim mitu-pela na pispis. Sapos mitupela i rausimai na lukluk igo long narapela hap em isave krosim mitupela na fosim mitu-pela long lukluk long em inap em i pin-isim toilet bilong em.Planti taim sapos mi wanpela i stap

long haus o mi pilai klostu long nambis,dispela meri i save salim ol liklik meri ikam na tokim mi olsem "Senis, Mutanma o la" long tok ples i mining olsem'Senis, Mutan i tok yu go'. Mi save pinislong wonem samting Mutan wantaimgeng bilong em bai mekim long mi nami save pret wantaim na bihainim olliklik meri i go long ples Mutan i staphait long en.Wanpela samting mi luksave em

olsem Mutan em i sista bilong mamabilong mi olsem na olgeta samting emi wokim long mi, i hat tru long mi kotimem long mama bilong mi o ol bikpelaman. Em i save raf tru long mi namekim mi painim hat long tok nogatlong ol samting em na lain geng bilongem i wokim long mi. Em i save paitimmi nogut tru na fosim mi long mekim olsamting long laik bilong em.Dispela liklik anti bilong mi em i rabis

meri stret, em i save lainim ol liklik nayangpela meri i stap has nating longsidaun o sanap long wanpela lain nafosim mi long lukluk long bodi bilong ol.Sampela bilong ol dispela meri i yang-pela meri pinis na bodi bilong ol i gatplanti senis. Planti taim ol i save traimlong holim holim skin bilong mi namekim mi pilai kainkain pilai wantaimol. Mi yet mi no klia long ol dispela kainpilai na mi save pret nogut tru tasol ihat long mi tokim sampela lain inap milusim ples na go long Lorengau.Dispela taim tu mi no klia long wanpelasamting. Sampela taim mi saveronowe i go long mama bilong mi, tasolplanti taim tu mama na papa i go pinislong bus na mi nogat sapot. Long dis-pela kain taim Mutan i save fosim mistret na sapos mi les em i save paitimmi nogut tru.Long wanpela skul holide mi kalap

long wanpela bikpela kanu bilong ollain long ples na mi go long Lorengau.

Mi skul wantaim Ludwina long ples nami kam holide long taun na mi laik gobek. Papa na mama i ting mitupela istap gut wantaim 'bikpela papa' bilongmitupela long ples tasol nogat, lukautbilong mitupela i no gutpela tumas somitupela i save stap mitupela yet, long-we long famili bilong Kanau.Taim skul i laik stat, papa i redim lik-

lik skul fi bilong mitupela sista bilong mina em i laikim bai mi kisim i go beklong ples. I gat wanpela liklik sip bilongKatolik misin long Patu ol i kolim MVSimon em i save ron namel longPapitalai, Patu na Lorengau na dispelataim kepten i kam mekim sampela woklong taun na i laik go bek long Patu.Papa i askim kepten na ol i orait longkisim mi i go long Patu na bihain sam-pela lain bai i kisim mi go olgeta longples.Papa i putim ol liklik kaikai olsem

suga, bisket, bret na tinpis long wan-pela liklik katen boks na em i putimsampela kaikai bai mi kaikai long rotlong narapela boks. Long bik moningtru papa i go lusim mi long liklik sip. Ibin gat ol narapela pikinini tu i kalap,sampela bilong ol em ol yangpela manna meri bilong ples bilong mi na ol iskul long Bundralis long not kos. Oldispela yangpela man na meri i gatinterest bilong ol yet na ol i mekimkainkain fani na holim-holim skin bilongol na lap antap long sip. Tupela bilongol dispela yangpela meri em mi savelukim ol olsem ol bikpela sista bilongmi tasol long dispela taim ol i mekimwanpela rabis pasin stret. Long boksbilong mi gat tupela botol lemonade nasampela drai bisket papa i tok mi kenkaikai sapos mi hangre long rot. Longnarapela boks em i putim sampelasamting long en na em i tok "dispelabai yu givim long meri bilong Kalai longPatu, bai em i stretim na yupela i kaikaitaim yu slip wantaim ol, na dispela embilong yutupela sista bilong yu, bai yukisim i go olgeta long ples".MV Simon em i wanpela slow vesel

stret na maski mipela i lusim Lorengaulong 6:30 long moning, taim san i hatnogut tru long 1 kilok mipela i ron yetantap long Bunai na Pere. Ples i hatnogut tru na ol yangpela man na meriya i pinsim skin bilong ol yet na mi semliklik na mi go antap long baksait bilongsip.

Mi sidaun klostu long liklik mas nalukluk long ol samting long bikples iwok long muv i go bihain taim liklik sipi wok long ron isi-isi long solwara. I nolongtaim bihain wanpela long ol dis-pela yangpela mangi i kam joinim minem bilong em Robert Sokou. Em ibikpela mangi na mi nogat toktokbilong mekim wantaim em so mitupelai sidaun nating inap, i nogat toktok.Sampela lain i kam na tokim em longgo ananit gen. Em i go pinis na mi yeti stap i go inap ai bilong mi i slip na migo ananit. Taim mi kam ananit olgetayangpela man na meri i slip nabautlong tupela fom bilong sindaun insaitlong liklik sip. Wanpela bilong tupelameri i kam long Bundralis nem bilongem Tawe Siruo em i kirap na tok"mipela i kaikai pinis na bilong yu istap, yu kaikai".Tingting bilong mi, mi ting olsem

ating em i gutpela pasin mi mas kon-tribiut tu long kaikai bilong mipela so miopim wanpela boks bilong mi we papai putim kaikai bilong mi long em. Hanbilong mi i go insait na mi kirap nogutolsem wanpela botol lemonade bilongmi i no stap na narapela em ol i dringpinis na liklik tru i stap long has bilongbotol.Mi lukluk antap na Tawe i lap nogut

tru na i tok "em ol samting bilong yu yamipela i brukim na kaikai bilong mipelapinis, dispela em bilong yu" bel bilongmi em i olsem traipela hol wanpela inonap karamapim long graun. Misekim ol bisket bilong mi na man mikirap nogut tru, faivpela paket bisketbilong mi ol i kaikai pinis na ol i larimtasol tupela hap lus bisket bilong mi istap. Krai i pulap tru long ai bilong mina mi no save bai mi mekim waneminap tude, mi no fogivim yet ol dispelalain.

Ol Buli pikinini nasampela Rabis pilaiol i mekim long mi

SENIS WANTAIM TAIM

Page 10: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Pes 14 WANTOK Oktoba 29 - Novemba 4, 2009

Tambul em ‘poteto basket’ bilong PNGJAMES KILA i raitim

TT AMBUL insait longWestenHailans provins em ‘poteto

basket’ bilong Papua Niugini.Dispela em toktok bilong Memba

bilong Tambul-Nebilyer, BenjaminPoponawa ino long taim igo pinislong taim em i bin stap long launsim12-pela nupela skrin-haus bilongkamapimol nupela kru bilong potetolong Tambul stesin insait longWest-en Hailans provins.Mista Poponawa i givim bikpela

tok amamas igo long FPDA longbringim dispela projek igo longTam-bul bikos em i tokTambul em ‘potetokapitol’bilongPNGna tunauyetdis-pela ples i ken holim na strongimwok bilong indastri long gohet longhelpim ol narapela ples long kantri.Tambul em i save go paswantaim

longkamapimmoapoteto insait longkantriwe i savesaplai longol bikpelataunnaoleriabilongwokmaining,olhotel indastri na ol bikpela stua o su-pamaket insait long kantri.Ol freskaikaiwe i kamaut longdis-

pela ples em i gutpela bikos graunlongTambul em i gutpela long groimol kaikaiwe i savegrogut tru longkolples.Dispela launsing bilong 12-pela

nupela poteto skrin haus i mekimnamba igo 24-pela ol skrin haus bi-long groim ol kru bilong poteto na bi-hain planim long gaden longkamapim ol sids long givim igo longfamas insait long PNG. Dispela FP-DA long Tambul bai helpim tru PNGlong bringim bek poteto indastri welong yia 2003 i bin bungim bikpelahevi tru long sait bilong sik ol i kolimlong ‘poteto leit blait’.Wanpela pastaim long FPDA i

opim dispela nupela projek longTambul, Praim Minista Se MichaelSomare i bin go long Tambul stesinwe i em tokaut olsem gavman baiputim K5-milien long kirapim bekpoteto indastri long PNG.Jenerol Menesa bilong FPDA,

Greg Liripu wantaim siaman bilongFPDA, FabianChow i tok olsemdis-pela ol nupela skrin haus long Tam-

bul bai helpim long bringim kambekpoteto indastri we i save bringimkamap olgeta yia samting olsemK100-million long helpim ekonomibilong kantri. Planti dispela mani isave go daun long helpim ol liklikmanmeri long viles na haus-lainhusat i save wok strong long potetoindastri.Dispela ol nupela skrin haus tu bai

helpim long strongim indastri we ilukim tu sampela ples insait longkantri we i go strong tru long groimpoteto. Ol dispela ples longPNGwei kol na gutpela long groim ol potetoem ol ples olsem Okapa na Daulolong Isten Hailans, Gembogl longSimbu provins na Laiagam na Kan-dep long Enga provins.

Ol potato I gro long sidgaden bihain long ol Ikisim ol long FPDA skrin-haus long Tambul

Poto I soim ol sain olsemol intanesinol dona ejensiwantaim PNG Gavman Isapotim wok bilong FPDA.

Potos: JAMES KILA

… PM tokaut long K5-milien long kirapim bek indastri

JAMES KILA I raitim

FF RES PRODIUS Divel-opmen Ejensi (FPDA)

em wanpela pablik ko-poresin we I lukautim wokbilong divelopmen bilonghotikalsa na fres prodiusindastri stat long pro-daksin igo long maket bi-long ol dispela samting.Em I bin stat nambawan

taim tru olsem Maketing Frutna Vejtebol Projek (MFVP),na I bin statim wok bilong enlong 1986 long bungim ol in-

fomesin na bringim igo aut olinfomesin long sait bilongmaket na ol teknikol in-fomesin long ol frut na gadenkaikai. Dispela projek I groigo na kamap olsem FresProdius Divelopmen Kam-pani Limited ((FPDC) na I binrejista aninit long KampanisEkt long 1988.Wok bilong FPDC em long

lukluk long ol infomesin igoaut long sait bilong frut na olfres gaden kaikai stat longprodaksin, painim ol hevi in-sait long dispela kain wok na

tu long gro bilong indastri nalong helpim wantaim olteknikol infomesin, longgivimedvais longkamapimgutpelafrut na fres gaden kaikai in-dastri long PNG. Dispela baihelpim long soim olsemPNGIkenkamapimgutpela frut nagaden kaikai long kantri na Iken prosesim tu wantaim.Maski olsem FPDC I

senisim nem bilong em igolong FPDAlong yia 2005, emI holim yet dispela taitololsem wanpela pablik ko-poresin.

FPDA I bin kamapim wan-pela koporet plen bilong enlong yia 2005 igo 2008.Olsem na I gat nid long dis-pela ogenaisesin longkamapim wantaim nupelaKoporet Plen bilong en.Dispela nupela Koporet

Plen bilong FPDA em I bi-hainim Agrikalsa Risets longDivelopmen (AR4D) tingtingwe I kam longAgrikalsarel In-ovesin Sistem (AIS) kainplen. Ol tingting na plen bi-long wok I luksave olsemrisets na divelopmen oge-

naisesin I gat pas klostuwan-taim ol sab-sekta na bikpelasamting longenemolnesinoldivelopmen gol. Dispela luk-luk long luksave long ol gut-pela wok I ken kamap em olpipel I kamapim na I wokimgut tru bihainim ol divelop-men plen, tim-wok, patnasip,yusimol kain kain teknoloji naol institusen na ol gutpelapolisi na pasin bilong wokbung-wantaim na kamapimwok.Dispela Stratejik Plen I bin

kamap insait long rot bilong

eksin lainim na gutpela wokbung we I karamapim 4-pelastekholda woksop, gutpelaskelim bilong ol wok baikamap na ol pepa wok we Igut wantaim ol plen em olstekholdas I tok-orait long en.Dispela ol woksop em ol

lain I makim FPDABod wan-taim ol sinia menesmen bi-long FPDA na ol narapelastekholdasolsemol famas,olfres prodius treidas, pros-esas, holselas, ol risets na di-velopmen institusennaol laingavman dipatmen.

FPDA stap redi long strongim PNG frut na fres prodius indastri

Page 11: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 15

JAMES KILA i raitim

FF RES PRODIUS DivelopmenEjenji (FPDA) i bin amamas

long launsim o putimaut nupela5-yia Koporet Plen bilong en bi-long yia 2010-2014.Gavana Jenerol bilong PNG,

Gren Sif Se Paulias Matane, i binlaunsim dispela koporet plen longCrown Plaza Hotel long Mosbi.Bikpelagol owok-man insait long

dispela koporet plen em longbringim kamap moa gutpela fud nanutrisen sekuriti, kwaliti bilong laip,mani na rot long kisimmani igo longol fam komyuniti na ol lain husat isave stap strong long hoti kalsa in-dastri.Moa long endispela koporet plen

i ken bringim kamap bikpela fud nanutrisen long ol man nameri famasna ol narapela husat i stap insaitlong dispela indastri long strongimsait bilong ekonomi na gohet bilonghoti-kalsa indastri longPapuaNiug-ini.Planti ol lain divelopmen patnas

bilong FPDA i bin stap insait longdispelaseremoniwe i lukimSiamanbilongFPDAbodovdairektas,Fabi-an Chow i givim bikpela tok tenkyuigo long gavman bilong Nu Silananinit long NZAID na gavman bi-long PNG insait long Dipatmen ovAgrikalsa na Laipstok (DAL) na Di-patmen ov Treseri long kamapimFPDAna givim ol teknikol sapot in-sait long las 20-pela yia em FPDAstat wok i kam nau.

MistaChow i tokolsemPNGlongtude i amamas long groim na kaikaiplantiolkainkain lokalgadenkaikai.Tasol i gat planti moa wok i stap yetlong bringim kamap moa gut fresprodius insait longPNG.NaFPDAiwok strong long traim bringim igobikpelanambabilongol fresprodiusprodaksin na bikpela samting tu emlong sait bilong kwaliti na prais bi-long ol dispela gaden prodius.Mista Chow i tokaut olsem long

nauyetveliuomoni-makbilong fresgaden kaikai ol pipel i groim na sal-im longmaket i stapolsemK250mi-lien, tasoldispelamanimakigolonggo antap long olgeta yia.Em i tok olsem dimand o askim

long ol fres gaden kaikai bai igo an-tapmoa taim ol bikpela divelopmenlongsaitbilongLNGnapetroliumnamaining sekta wok i kamap. Olsemna longbungimdispelaolsalenswei wok long kamap insait longhotikalsa sab-sekta em fres prodiusi go aninit long en, FPDA na moalong 85 % ol manmeri insait longPNGhusat i savekisimmani na laipbilong ol i pas wantaim fud krop, ol imas redi gut na stap long gutpelaposisen long dispela ol wok ikamap.Mista Chow i tokaut olsem

bikpela salens pastaim em olsemnogat koporet lukluk na dispela imekim wok ino go gut long sait bi-long ol projek na programs na tu olkoporet gol o mak. Dispela i mekimna ol pastaim gol bilong FPDA inokarim kaikai na ino go gut tumas

wantaim indasti na ol bikpela sek-toral na polisi gol em Gavman ikamapim insait longmidium temdi-velopmen strateji (MTDS) naNesinolAgrikalsa Divelopmen Plen(NADP).Em i tokolsembikpelanagutpela

wokwenau kamap i lukim redimbi-long wokabautnasistembilongFP-DA insait long divelopmen bilongfres prodius indastri long PNG. Nadispela emdivelopmen tu i lukimdi-velopmen bilong institusen em FP-DAnaogenaisesin long karimaut olwok-mak insait longdispelakoporetplen.Mista Chow i tokaut olsem ino

long taim igo pinis gavman bilongAustralia, aninit longAusAID i givimmani-helpim igo longARDSFnaNuSilan gavman aninit long NZAID igivim mani-helpim long InstitusinolStretening Projek (ISP) long helpimFPDA long kamapim divelopmeninsait long institusen na orgenais-esinwokbilongen longgostrongnamekim gutpela wok long sevim olstekholdas.“Migatstrong long tok tudeolsem

dispelanupelakoporetplen,webodbilong mi i komisinim na ol lain taskfos komiti (TFC) em planti bilong olemol siniawokmanmeri bilongFP-DA wantaim teknikol sapot bilongARDSFna ISPnaolpraivetnapab-lik stekholdas olsem i gat gutpelarot-mep and gutpela klia koporetlukluk longFPDAikenmuvfowatnagivim gutpela sevis long Papua Ni-ugini,” Mista Chow i tok.

FPDA launsim nupela skrin-haus longkamapim potato sids long Tambul

Siaman bilong FPDA Fabian Chow wantaim Memba bilong Tambul, BenjaminPoponawa I givim toktok autsait long ol nupela skrin-haus bilong potato sidslong Tambul.

Wanpela saintis bilong Nesinol Agrikalsa Risets Institiut (NARI), Humphrey SaeseI givim toktok long ol nupela kuru potato em I kamapim long Aiyura na bringimigo long Tambul. Potos: JAMES KILAFPDA Jenerol Menesa, Greg Liripu I I givim toktok long ol poteto sids insait long skrin-haus.

Page 12: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Pes 16 WANTOK Oktoba 29 - Novemba 4, 2009

DD ISPELA launsing bilong 12-pela nu-pela apid poteto haus long Tambul

bai helpim tru poteto indastri long PapuaNiugini longkampaimmoapotetosids longsaplaim ol famas insait long kantri.Planti ol wokman bilong FPDA long sait bi-

longpotetobaigatgutpelaplesbilongwok longkamapim ol gutpela kwaliti sids nau long givimigo aut.Tru tumas, poteto em wanpela gutpela

kaikai bilongbodiwe i savegivimstrongnagut-pela ol nutrients long bodi.Poteto em wanpela gutpela kaikai we i save

daunim ol sik long bel, lewa na kidni.Poteto i gat waitpela skin na sampela olpela

kain i save gat ret-pela skin. Ol kaikai bilongpoteto em i raun na sampela i longpela liklik.Insait long kantri planti ol baia i save laikim ol

poteto we i gat gutpela sais, ino bagarap longbinatang long sik, skin i drai gut na I strong, no-gat planti graun i pas long en na gut skin inogrin.I gat tripela (3-pela) kain poteto varaiti i stap.

Ol dispela poteto varaiti em:Sekoia – Dispela veraiti i save karim planti

poteto na i gutpela long kaikai’.Kenebek – Dispela veraiti ino save karim

planti olsem sekoia tasol planti ol kai-ba i savelaikim dispela veraiti bikos ol i save wokim gut-pela sips wantaim dispela potetoSebago – Dispela em nupela veraiti na kala

bilong flaua bilong en em pink.Poteto i save gro gut long ples we i hot liklik

long dei na kol long nait. Olsem na em bai grogut long Hailans ples tasol daunbilo long 500-mitas em i hot tumas long nait na planti bi-natang na sik bai bagarapim poteto.Hia emwanpela liklik toktoko infomesin long

bihainim long taim long planim poteto longgaden na lukautim gut igo inap i rausim longgraun long kisim igo salim o yu go kukim nakaikai wantaim femili.Gutpela taim bilong planim poteto em long

taim ren i stat long kam na ples i wet. Nokenplanim long taim bilong san na ples i drai.Poteto i gat ol wei bilong saplaim maket ol-

geta taim we ol wan wan famas i save bihain-im.Wanpela rot em i olsem sapot yu groim 300-

kilogrem (6-pela beg) long wan wan wik, yumasplanimolsem50-kilogremsid (1-pelabeg)long wan wan wik. Sapos yu planim poteto sidlong wan wan wik bai yu gat poteto long kisimlonggadenolgeta taim.Yunidimolsem160 igo200 mita skwea long planim poteto olgeta wik.Sid haus bilong potetoPoteto sid ino save kamapim kru hariap

olsem na igat nid long wokim sid-haus.Yumas larimpoteto sid longsid-haus long3-

pela mun na bihain sid bai kamapim kru. Sid-haus o ples we yu putim sid I mas drai, ino hottumas, Imas gat spes long larim liklik lait na lik-lik win long poteto sid I ken karim gut. Dispelakainplesosid-hausbaimekimkru I grosotpelana strongpela. Long ples I tudak, ol kru baikamap wait, longpela na ol bai bruk isi tasol.Em I bikpela samting long yusim sid ino gat

sik. Yu ken baim ol sid long ol sid-groa husat Iwok klostu wantaim Fres Prodius DivelopmenEjensi (FPDA).

Sapos ol sid beg I gat GavmanTiket, FPDA I givim I soimolsem ol sid inspekta I binsekim ol poteto longgaden pinis na sid ino gatsik. Noken baim ol sid weino gat Gavman Tiket.Graun bilong planim

potetoGutpela graun bilong

planim poteto I mas lusliklikna isi longwara igodaun. Sapos yu laikplanti poteto long olpelagaden yu mas putimsampela fetelaisa opekpek bilong ol enimolo kompos long givim grislong graun.Sapos yu planim

poteto, kepsikum, toma-to, eg-plent o brus longgaden bilong yu bipo ,yu mas larim graun Imalolo inap 4-pela yia.Bihain long dispela yuplanim poteto long dis-pela graun. As bilongdispela em I olsem,nogut sampelasik I staplong gaden na baibagarapim poteto bi-long yu.FetelaijaPoteto I save laikim Naitrojen (N)

long mekim bikpela lip, Posporus (P)long kamapim planti tuba o rop naPotasium (K) long mekim rop o tubabilong poteto I strong.Planti graun long Hailans I sot long

Posporus olsem na yu mas putimplanti long mekim poteto I kamap gut.Planti graun long Hailans tu I sot longboron. Boron I gutpela long mekimpoteto I karim planti kaikai.Krop-roteisin em wanpela gut-

pelawei longdaunimbinatangnasik bilong poteto. Dispela empasin bilong senisim kain kainkumu long seim gaden. Nokenplanim wankain femili bilongpoteto olsem tomato, kepsikumna eg-plent o brus long seimgaden.Yu ken planim sampela bilong

ol dispela kumu long krop-rotesinolsem kon, kaukau, pinait, Ingliskabis, zukuni, bin na poteto gensapos yu laik.Wanem taim poteto I save redi?Poteto bai redi long digim long graun

bihain long14-pelao16-pelawikbihain longyuplanim.Long painimaut olsem poteto I strong o no-

gat, em rabim skin bilong poteto wantaim pin-ga bilong yu. Sapos skin bilong poteto Itekewei, yu mas larim long graun liklik taimmoa. Poteto bai karim namel long 8 igo 30 taninsait long wanpela hekta gaden. Wanpelahekta I wankain olsem wanpela futbal fil.

Wanpela viles extensin woka bilong FPDA I soim ol poteto na ol fres gaden kaikailong Tambul. Potos: JAMES KILA

Poteto em gutpela kaikai longhelpim bodi

Wanpela poteto groa I baim ol sids longFPDA long go planim

KYYMYC

Page 13: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

KYYMYC

Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 17

JAMES KILA i raitim

MM IGATbikpela amamas trulong tokaut long ol gut-

pela lain husat i save wok klostuwantaim Fres Prodius Divelop-men Ejensi (FPDA) olsem olstekholdas bilong mipela longkoporet Plen bilong FPDA. Dis-pela plen bai muvim fres prodiusindastri i go fowat stat long 2010.Bikpelaluklukbilongdispelaplenem long helpim Gavman bilongPapuaNiugini long lukimgutpelawokkamapbilongolDivelopmengol o mak bilong PNG long muvigo fowat.FPDAem i wanpela semi-autoni-

mos gavman ejensi we i kamapaninit long PNGKampanis Ekt longdivelopim ol gutpela na sasteinabolhoti-kalsa indastri long PapuaNiug-ini.Em wanpela liklik ogenaisesin

wantaim bikpela wok tru bikos em igat wok long divelopim ekonomiksab-sekta we i lukluk long sosel naekonomik sindaun bilong ol liklikmanmeri na ol pipel insait longkantri. Dispela ol pipel emmoa long70-pesen bilong ol manmeri insaitlong PNG. Taim invesmen i kamlongFPDAand fresprodius indastri,gavman bai inap long bringimkamap moa gutpela ol fres prodiuslong mekim bikpela ol DivelopmenIndiketasowanemolmak longsoimolsem PNG i wok long divelop gut.Mista Chow i tok olsemFPDAbai

wok strong long bringim kamapgut-pela na strongpela ol wok longmekim ol meri na man insait longkantri na tu ol bisnis entaprais i wokhat moa insait long veliu-sein.Bikpela lukluk em long luksave longol lain manmeri insait long kantrihusat i olsem bikpela pilaia o lainhusat i wok gaden na ol wok insaitlong fresprodius indastrihusat i stapinsait long saplai rot bilong fres-prodius long kantri. Dispela wok emlong wokim kamap ol gutpela plenlong sait bilong prodaksin, rot bilongprosesim ol fres prodius, post-havestorotbilongredimolkaikaigutlong gaden pastaim long yu kisim,maket teknoloji na ol sistem we ol ikenyusimlongstrongFPDAlonggoinsait longgupelaekspotmaketorotlong salim ol fres prodius bilongPNG igo ovasis long ol yia i kam.Mista Chow i tok olsem Koporet

Plen bilong FPDA wantaim 6-pelabikpela pos em i sanap long en baigivim gutpela posisen long fres

prodius indastri long lukluk gut longstretim ol hevi nau i stap na lukluk tulong wanem ol gutpela rot i stap in-sait long wol, long rijon na tu olnesinol levol na kamap wantaim olgutpela wok patnasip olsem “pablikna praivet sekta”patnasip long mu-vim indastri igo fowat.Em i tokaut olsem bikpela ol

salens i stap nau i stap em long sikolsem HIV/AIDS, ol sosel heviolsem sik bun-nating bikos nogatkaikai, fud sekuriti, nogat gutpelawok namel long meri na man, hevibilong lo naodanaklaimet seniswei wok long daunim ol kamap gut bi-long ol kaikai na tu ol hotikalsarelkrop.MistaChow i tok olsemol gutpela

wok em dispela nupela KoporetPlen bilong FPDA i laik helpim longstretim em long bringim kamapbikpela laik bilong ol manmeri longkisim ol fres kaikai bikos namba bi-long ol manmeri insait long ol taunna siti long kantri i wok long go an-tap. Narapela samting tu em i gat olbikpela wok insait long ekonomi bi-longkantri igostronglongsaitbilongmineral na petroleum sekta, na tugro bilong turisim indastri na tuolsem sampela maket i wok longkamap long sait bilong fres prodiuslong intanesinol maket. Dispela olsalens ol gutpela rot long mekimwokikamapimgutpelaplenbilongolprograms bilong FPDA long sait bi-long ol projek bilong en na op-eresinol plens na tu insait long ko-poret wokabaut bilong en.“Em i bikpela tingting bilong mi

olsem FPDA i ken mekim bikpelawok long sait bilong bringim kamapgutsindaunbilong70-pesenolman-meri long PNG, husat i save kisimstrong long ol fud krop sab-sektalong sait bilong sabsistens famingnamoa long en ol dispela lain husati save salim kaikai na kisim monilong helpim sindaun insait longfemili, komyuniti na distrik bilong olna tu provins na kantri PNG,”MistaChow i tok.Em i tok dispela plen i kisim gut-

pela sapot i kam long ol lain in-tanesinol divelopmen ejensi husat igutpelapatnabilongFPDAnaoldis-pela lainemPNGGavman iken luk-save longgutpela sapot ol i givimnasapotbilongoldispelaintanesinoldi-velopmenejensi i kenhelpimtruFP-DA long bringimgutpela seviseswei go wantaim ol Koporet Plen bilongenwe i bihainimDivelopmenGol bi-long PNG.

FPDA em liklik ogenaisesinwantaim bikpela wok longPNG: FPDA siaman Chow

Siaman bilong FPDA Bod ov dairektas, Fabian Chow I givim toktok long Tambul.

FPDA elit poteto sid menesa Paul Siwi i givim toktok long poteto sid gaden long Tambul. Potos: JAMES KILA

Page 14: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Pes 18 WANTOK Oktoba 29 - Novemba 4, 2009

JAMES KILA i raitim

FF RES PRODIUS DivelopmenEjenji (FPDA) i bin amamas

long launsim o putimaut nupela 5-yia Koporet Plen bilong en bilongyia 2010-2014.Gavana Jenerol bilong PNG, Gren

Sif Se Paulias Matane, i bin launsimdispelakoporetplen longCrownPlazaHotel longMosbi.Bikpela gol o wokman insait long

dispela koporet plen em long bringimkamap moa gutpela fud na nutrisensekuriti, kwaliti bilong laip, mani na rotlongkisimmani igo longol famkomyu-niti na ol lain husat i save stap stronglong hoti kalsa indastri.Moa long en dispela koporet plen i

ken bringim kamap bikpela fud na nu-trisen long olmannameri famasnaolnarapela husat i stap insait long dis-pela indastri long strongim sait bilongekonomi nagohet bilonghoti-kalsa in-dastri long PapuaNiugini.Planti ol lain divelopmen patnas bi-

longFPDAibinstap insait longdispelaseremoni we i lukim Siaman bilongFPDAbodov dairektas, FabianChowigivimbikpela tok tenkyu igo longgav-manbilongNuSilananinit longNZAIDnagavmanbilong PNG insait longDi-patmen ov Agrikalsa na Laipstok(DAL) na Dipatmen ov Treseri longkamapim FPDA na givim ol teknikolsapot insait long las 20-pela yia emFPDAstat wok i kamnau.

Mista Chow i tok olsem PNG longtude i amamas long groim na kaikaiplanti ol kain kain lokal gaden kaikai.Tasol i gat planti moa wok i stap yetlong bringim kamap moa gut fresprodius insait long PNG. Na FPDA iwok strong long traim bringim igobikpela namba bilong ol fres prodiusprodaksin na bikpela samting tu emlong sait bilong kwaliti na prais bilongol dispela gaden prodius.MistaChow i tokaut olsem longnau

yetveliuomoni-makbilong fresgadenkaikai ol pipel i groim na salim longmaket i stap olsemK250milien , tasoldispelamani mak i wok long go antaplong olgeta yia.Emi tokolsemdimandol laikim long

ol fres gaden kaikai bai igo antapmoataimolbikpeladivelopmen longsaitbi-long LNG na petrolium na mainingsekta wok i kamap. Olsem na longbungimdispelaolsalensweiwok longkamap insait long hotikalsa sab-sekta

em fresprodius i goaninit longen,FP-DA na moa long 85 % ol manmeri in-sait longPNGhusat i save kisimmaninalaipbilongol ipaswantaimfudkrop,ol i mas redi gut na stap long gutpelaposisen long dispela ol wok i kamap.Mista Chow i tokaut olsem bikpela

salens pastaim em olsem nogat ko-poret lukluknadispela imekimwokinogogut longsait bilongol projeknapro-gramsna tu ol koporet gol omak.Dis-pela i mekim na ol pastaim gol bilong

FPDAinokarimkaikaina inogogut tu-maswantaimindastinaolbikpelasek-toral na polisi gol em Gavman ikamapim insait longmidiumtemdivel-opmen strateji (MTDS) na NesinolAgrikalsa Divelopmen Plen (NADP).Em i tok olsem bikpela na gutpela

wok we nau kamap i lukim redim bi-long wokabautnasistembilongFPDAinsait long divelopmen bilong fresprodius indastri long PNG. Na dispelaemdivelopm,en tu i lukim divelopmenbilong institusen em FPDA na oge-naisesin long karimaut ol wok-mak in-sait long dispela koporet plen.Mista Chow i tokaut olsem ino long

taim igopinisgavmanbilongAustralia,aninit longAusAID igivimmani-helpimigo longARDSF na Nu Silan gavmananinit long NZAID i givimmani-helpimlong Institusinol Stretening Projek(ISP)longhelpimFPDAlongkamapimdivelopmen insait long institusen naorgenaisesin wok bilong en long gostrongnamekimgutpelawok long se-vim ol stekholdas.“Mi gat strong long tok tude olsem

dispela nupela koporet plen, we bodbilongmi i komisinimnaol lain task foskomiti (TFC) em planti bilong ol em olsinia wokmanmeri bilong FPDAwan-taim teknikol sapot bilong ARDSF naISP na ol praivet na pablik stekholdasolsem i gat gutpela rot-mep and gut-pela klia koporet lukluk long FPDA ikenmuv fowat na givim gutpela sevislongPapuaNiugini,”MistaChow i tok.

FPDA launsim 5-yiaKoporet Plen 2010-2014

Ol lain bilongWatete Tieta I mekim pilai na karim ol gaden kaikai igo long Gavana Jenerol, Se Paulias Matane longtaim bilong launsing bilong FPDA Koporet Plen. Potos: JAMES KILA

Wanpela wokman bilong FPDA Robert Lutulele i givim buk i gat 5-yia koporet plen bilong FPDA igo long Gavana Jenerol bilong PNG, Gren Sif Se Paulias Matane.

Page 15: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 19

JAMES KILA i raitim

FF RES PRODIUS Divelopmen Ejensi (FPDA) i save mekimgutpela wok long yusim ol ‘Viles Extensin Wokas’long

bringim ol teknikol infomesin long wok bilong fruts na fresgadenkaikai igolongolpipel longolvilesnahaus-lainkomyu-niti insait long kantri.Plantibilongoldispela lainemolvoluntia tasol.Dispela iminolsem

ol ino save kisim pei, tasol ol i savewok strong long bringim gutpela in-fomesinemFPDAi laikim longgoaut longolmanmerinaol famas insait

long viles na haus-lain.Sampelaol lainvilesextensinwokas,husat iwok longsaitbi-

long poteto, fruts na ol narapela fres gaden kaikai i amamaslong FPDA long skul na save ol i kisim long wok bilong ol longbringimol infomesin igo longolmanmeri long komyuniti bilongol.WanpelabilongoldispelavilesextensinwokaKittoKambauo

i save wok long Anglimp Saut-Waghi na em i tok olsem em iamamas longwokbilongem long trenimol famas long rotbi-longkamapimolneseribilongol frutnaol fresgadenkaikai.

“Mi save tisimol famas long rot bilongwokimneseri bi-long ol frut na tu long sait bilong post-havest na tu sam-pelaol narapela skul longwokdidiman longsait bilongplanimol gaden kaikai,

“Planti ol dispela skul emmi kisim longwokwan-taim ol ofisa bilong FPDAnami amamas long dis-pela ol skul na treningmi kisim,”Mista Kambauo itok.

Dispela viles extensin woka i save wok wan-taim 86-pela ol smolholda famas insait longKindengeria insait longAnglimpSaut-WaghiDis-

trik.MistaKambauo i tok olsemplanti ol vilesmanmeri i save amamas long ol skul ol i kisim

long ol FPDAviles extensin wokas bikos planti ol infomesin long sait bilong groim ol fresgaden kaikai na frut em i nupela na ol i save laik kisimmoa skul long en.

Tupelameri insait longAnglimpSaut-Waghi, husat imekimbikpelawok trulong helpimol famas insait long fres prodius indastri.

Dispela tupelameri emAgnes Jonah naAngelaPinge.Misis Jonah em wanpela viles extensin woka husat i mekimplanti gutpela wok tru long ogenaisim ol famas insait long wokbilong fres prodius faming na tu helpim ol famas long fomim olkoporetiv grup long mekim gut ol wok bilong ol insait longAn-glimpSaut-Waghi.Misis Jonah i gatmoa long200-pela kontek famasem i save

wokwantaim ol insait longAnglimpSautWaghi na gutpelawokbilong em i mekim planti i save kolim em olsem “Ain Meri”bilongDistrik.

Emibingopas longkamapimSautWaghiOgenikFamasAsosesin,weolfamasi laiklongyusimgraunbilongol longgroimgutpela ol fres gadenkaikai long salimnamekimmani longhelpimsindaun long femili, viles, komyuni-ti, distrik na provins.

Tupela strongpela meri bilong groim ol fres gaden kaikai na frut em Agnes Jonah wanaim Angela Pinge.Ol nupela kru bilong poteto i gro insait long poteto sid skrinhaus long Tambul. Potos: JAMES KILA

Jenerol Menesa bilong FPDA, Greg Liripu husat i givim toktok i wok moa long 26-krismas ol-geta long wok bilong poteto

Ol FPDA viles extensin wokasmekim gutpela wok

Page 16: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

ATISMEN Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 21

ng PNG i divelopim em gutpela hap bilong kakao sab-sekta programm gutpela wok. Ol Model famas husat i soim save bilong ol long woknsait long kakao blok bilong ol igo antap bikos ol i kamapim gutpela

la wok long sait bilong ol wok bilong PNG Kakao Bod olsem em i gut-birua o pore tem Kakao Pod Bora (CPB) i bin kamapim long indastrioporetiv Sosaitis olsem hap bilong CPB Stratejik Menesmen Progrem

Madang i bin gutpela tru. Planti ol gutpela rurel kakao famas nau i stapik na binatang na i kisim gutpela moni long kakao bilong ol. GutpelaKoporetiv Sosaitis insait long Huon Galp Distrik.ng (2008-2009) long Integreted Pest na Disis Menesmen i soim olsemin kamap long en na ol famas tu i ken tok gutpela stori long ol dispela

ong audit long luksave long ol wok i kamap bihain long gutpela bilongng long soim namba bilong ol IPDM famas na ol gutpela aplikesin na

iles we i save groim kakao i stap daunbilo.

en, total namba bilong kakao diwai bilong ol em 133,039 na insait long dis-kaikai bilong kakao long wanpela diwai bipo long IPDM prodaksin em 20-pelaki olsem K21,631.41 long wanpela taim bilong pikim kakao insait long sisenWampar LLG (Morobe Kakao Expotas we i stat long Muiya, Munum Viles na

n Sokoleit Prodiusas long Jemani long kamapim wanpela maket bilong Huon

n Galp Distrik famas i surikim tingting bilong ol long buai igo long kakao, na im kamap ol bisnis ektiviti.e long wok bilong bringim kamap ol wok long smolholda gaden.

projek insait long Huon Galp Distrik. Planti bilong ol dispela em kakao na fis, na painim pis long solwara na ol narapela. Bikpela samting long luksave emEjent long Huon Galp Distrik aninit long BK Progrem. Culture Link PNG Ltd

, Mr Maine Winnie long lukluk igo insait long tingting bilong bisnis. Na bihainm i rejista aninit long Kampanis Ekt 1997. CLPNG i stat pinis long givim Ekorejista, CLPNG bai maketim na promotim ol eko-turism prodaks i goaut long

obe LLG i papa long en. Mista Winny i tok CLPNG bai maketim na promotimg Huon Galp Distrik na Morobe provins. Em bai stap wok olsem wanpela

intanesinol na lokal maket ejen bilong Rural Eko-Turism na Kalsarel Prodaks. Em i tok tu olsem kampani bilong em bai lukluk strong long wok bilongbringim ol turis igo long ol nupela ples long Distrik we ol i ken amamas long lukim na tu long sait bilong sasteinabol na eko-turism wok. Kampani yabai redim tu ol bookings, tua operesins na turism konsaltensi sevises.

Insait long ol kain kain wok bilong en, BK i bin helpim long kamaim 45-pela projek em ol i kisim hapim long wanem ol wok ol i laikim. Sampela ol ibung wantaim i pas wantaim ol wan wan sab-sekta na ol narapela i stap insait long ENTAPRAIS STAP-AP SEVISES, Kamapim na Menesmen Tok.Ol dispela em:

1. Entaprais Stat-ap2. Divelopmen bilong Rekot Kiping Sistems; na3. Kamapim bilong ol Rekot Kiping Sistems; na4. Prodak Kosting na PraisingNau yet, 13-pela namel long 45-pela projek em ol i makim pinis na ol i rejista pinis olsem ol bisnis; seven-pela (7) olsem koporetiv sosaitis, foa (4)

olsem bisnis nem na tupela (2) olsem kampani. Ol narapela i redi long rejistarim ol projek bilong ol. Ol papa bilong ol projek i mekim pinis sampela olrejistresin wantaim helpim bilong ol narapela lain long pastaim na i wok long kisim ol teknikol na menesmen halivim long kamapim gut ol projek bilongol.

Bris Kanda i wok olsem wanpela stronpela sapota bilong tingting bilong Koporetive na i luksave long en olsem wanpela rot long promotim pasinbilong selp-rilaisens namel long ol lokal manmeri na komyuniti na em i givim gutpela toktok long ol papa bilong ol projek o ol famas long ogenaisim olyet long wok insait long ol koporetiv grup. Planti ol papa bilong ol projek insait long BK nau i wok long yusim ol rot bilong Koporetiv long helpim ol longol wok projek bilong ol.

Dispela ol papa bilong ol projek o ol famas, sampela i stap insait long ol Koporetiv, kampani o bisnis nau i kisim luksave olsem ol lain i bihainim lowantaim teknikol na menesmen save i kam long BK. Tasol ol i serim wankai ol hevi we ino gat fainensol helpim ol moni-helpim o lon bikos ol lain bilonggivim mani ino inap givim na ol kondisen bilong ol i no gutpela long ol lain lokal pipel. Bikpela tenkyu igo long Memba bilong Huon Galp Distrik naMinista bilong Helt, Hon. Sasa Zibe long wanpela K500,000 em i givim igo long Nationalwide Maikro Benk long givim igo long wok bilong ol famasinsait long Huon Galp Distrik. Ol papa bilong ol projek o ol famas i wok long lukim ol gutpela wok kama long bruk lusim dispela ol tingting bilong 'frihendaut'kalsa we i stap long hia longpela taim. Em i bikepela samting tu long lukim olsem dispela ol pipel i wok gut long kisim ol liklik dinau na i woklong bekim. Dispela i soim gutpela wok-mak na ol lain bilong givim moni i ken amamas long givim mani igo long ol famas.

gWanpela meri fis fama bilong Ainse viles, Morobe LLG i soim wanpela fis-pond bilong em.

Praktikol wok bilong miksim fis na wokim ol fid long Potsie viles insait long wanpela wan wiktrening bilong ol fis famas

Lokal kaikai (Unu) i promotim Eko Turism long Morobe LLG

Gutpela kakao diwai i karim bihain long IPDM

Page 17: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Pes 22 WANTOK Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 ENTATENMEN

FONDE OKTOBA 29, 20095.00AM G JOYCE MEYER - Religious

Program5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINE UPCLASSROOM BROADCAST2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM G G2G: GOT TO GO3.30PM G THE KINGDOM OF

PARAMITHI4.00PM G SLEEPOVER CLUB

(return)4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE5.00PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G HOT SOURCE6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR6.59PM NEWS UPDATE IN

TOK PISIN7.00PM G SPORTS SCENE7.30PM PG ELITE MUSIC ZONE(New Time)7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM PG WWE AFTERBURN9.00PM G ELITE MUSIC ZONE9.30PM PG ADULTS ONLY 20 TO 1:"Celebrities Exposed" (New Series)Hosted by Bert Newton, it's a countdown ofshameful and shameless celebrity behaviour.From unconventional relationship to uninten-tional revelations, you may never look at fame

the same way again.10.00PM M THE STRIPDrama Series,The Strip - centres on the Criminal InvestigationBureau (CIB), a small and elite group of detec-tives who investigate the major crimes in Aus-tralia's playground of excess. - Stars: AaronJeffrey & Frankie J. Holden.11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.30PM Australia Network

FRAIDE OKTOBA 30, 20095.00AM G JOYCE MEYER -

Religious Program5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINE UPCLASSROOM BROADCAST2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM G DOGSTAR3.30PM G THE KINGDOM OF

PARAMITHI4.00PM G THE SLEEPOVER CLUB

(Series Return)4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE5.00PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G HOT SOURCE5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR

6.59PM NEWS UPDATE INTOK PISIN

7.00PM G IN MORESBY TONIGHTAll the latest in entertainment and arts aroundPort Moresby, and PNG, with a special featuresegments, a weekly studio guest and a weeklyhighlights of what’s on your screen.7.27PM EMTV TOK SAVE8.00PM PG 20 TO 1: "What Were TheyThinking"8.30PM PG THE SIMPSONS9.00PM M FRIDAY NIGHT MOVIE:BEYOND BORDERS2003) Drama/Romance/War - Beyond Bordersis an epic tale of the turbulent (romance betweentwo star-crossed lovers set against the backdropof the world's most dangerous hot spots.Academy Award winner Angelina Jolie stars asSarah Jordan. Also Clive Owen, Linus Roache.11.30PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAYMidnight Australia NetworkSARERE OKTOBA 31, 2009

11.29AM STATION OPEN11.30AM PG THE MUSIC JUNGLE1.30PM G ENGLISH SUPER LEAGUESt. Helens v Wigans2.50PM G THE PACIFIC NATIONS CUP*LIVE* (teams: tba))EMTV brings you live coverage of all the actionof the 2009 Pacific from the Lloyd Robson Oval,Port Moresby.5.00PM G SPEED MACHINE

5.30PM G MXTV6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM PG AUSTRALIA'S FUNNIEST

HOME VIDEO SHOW7.27PM EMTV TOK SAVE7.30PM PG MORESBY TONIGHT8.00PM PG TOTAL RUGBY9.00PM G THE PACIFIC CUP REPLAY(teams: tba)) - EMTV brings you all the actionof the 2009 Pacific Cup played at the Lloyd Rob-son Oval, Port Moresby.Midnight Australian Network

SANDE NOVEMBA 1, 20096:30AM G IT IS WRITTENIt Is Written is an international, Christian televi-sion ministry dedicated to sharing insights fromGod’s word with peoplearound the world.7.00AM G HILLSONG7.30AM G TODAY ON SUNDAY8.30AM G TOTAL RUGBY9.00AM G WIDE WORLD OF SPORTS10.00AM G AUSTRALIA NETWORK2.09PM STATION RE-OPEN2.10PM G TOP SOIL2.40PM G TOTAL RUGBY.2.50PM G THE PACIFIC CUP GRANDFINAL - EMTV brings you live coverage of thePacific Cup 2009Grand Final from the LloydRobson Oval in Port Moresby.5.00PM PG SPECIAL ENCORE PRESEN-TATION - THE APPRENTICE

The search for the Australian Apprentice beginswith 12 candidates from all around the countrycompeting for the life-changing opportunity to benamed apprentice to one ofAustralia's most suc-cessful businessmen, Mark Bouris.6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM PG RANDOM ACTS OF KIND-NESS7.30PM G 60 MINUTES8.30PM PG SUNDAY NIGHT MOVIEPREMIERE: FIRST DAUGHTER(2004) Comedy/Drama/Romance -The daughter of the President of the UnitedStates goes off to college after insisting that shebe able to enjoy her school years without theomnipresence of the Secret Service.The government agrees to her demands but as-signs a young agent to go undercover as a stu-dent in order to keep an eye on her. The firstdaughter and the agent fall in love, until shelearns his true identity.Stars: Katie Holmes, Marc Blucas, MichaelKeaton.8.27PM EMTV TOK SAVE10.30PM G HEALING PLACE TV11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.30PM Australia Network

MANDE NOVEMBA 2, 20095.00AM G JOYCE MEYER

Religious Program

TV GAID

Program bilong Wanwan DeMande – Fraide

6am – 10am – Sankamap show – Host: KAS.T6:15am – Komiuniti Notis Bod6:30am – Nius Hetlains / Bondei gritingsTrukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN6:45am – Niuspepa Hetlains7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:15am – Toktok sapotim LO na JASTIS Sekta7:30am – Trukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:15am – Stori b’long Skelim Tingting

8:30am - Trukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai)9:30am - Trukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN9:45am – YUMI PAINIMWOK Segment10:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta10am – 2pm –Monin Trek na Belo Pack – Host: VAVIESSIE10:10am – Lukatim yu yet – Helt toktok – RH Hyper Mart10:45am – YUMI PAINIMWOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:10am – Cont’d – Lukauti yu yet - Helt toktok11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:10pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM12:15pm – Komiuniti Notis Bod12:20pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:10pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM

2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM NIUS SENTA2pm – 6pm –Avinun Draiv Taim – Host: Enjo Dabix2:00pm – 4:00pm (Tundei / Fondei) TOKAUT TOKSTRET2:45pm – YUMI PAINIMWOK Segment3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta3:10pm –Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:10pm – “FOAPELAKAM GUD LONG 4”4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIMWOK Segment5:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM Nius Senta5:10pm – 6:00pm – FLAME KULCHA (1 hr) listeners request6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM NIUS Senta6 – 7pm - Maggi noodles request aua6pm – 00am – NAIT BEAT – Host: ANGRAKENNEDY6:10pm – 7:00pmMun kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCACOLAGARAMUT

9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: Papa Raegs/ Sally / Nenge00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Weekend Shift – Saturday & Sunday6:00am – 11:00am – Wiken Sanrais6:30am - Komuniti Notis Bod - Bondei gritings7am – 9am – Wiken Spots9am – 11am – Monin Raun11am – 1pm – National Weekly Hit Parade (Host Kas.T)2pm – 6pm – Sarere Avinun Draiv6pm – 00am – Nait Beat (Host Angra Kennedy)

YUMIFM POROMAN TEAM:Turner (KAS.T) Arifeae – Team Leader / Program DirectorAngra KENNEDY – Senior Announcer

RadioAustralia Tok Pisin Progrem -MANDEMoning - Nait6AM StesenOp -NiusHetlain -Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na ProgremPriviu7.15PM Spots7.30PM Nius na KarenAfeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen PasTUNDEMoning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na ProgremPriviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na KarenAfeas8PM MamaGraun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen PasTRINDEMoning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na ProgremPriviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na KarenAfeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM MamaGraun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen PasFONDEMoning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na ProgremPriviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na KarenAfeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen PasFRAIDEMoning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na ProgremPriviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na KarenAfeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen PasSARERENait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PM Nius7.40PMWantok8PM Lokal Ben8.30PM Nius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen PasSANDENait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PM Nius7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei)8PM Lukluk Bek LongWik8.30PM Nius8.40PMMusik/Chit Chat

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

Redio Progrem

Raun wantaim Wantok

Sponsor: Digicel - bigger, better networkProduced &Host by: Kas.TSatistics: Enjo Dabix & Poroman Crew

Week Ending: Saturday - 31st October 2009

W/B L/W T/W C/Song: Artist:1 1 1(10) Mori e BJ Nagura3 3(4) 2 Pretty Girl BJ Nagura4 4 3 U say BJ Nagura2 2 4 Afore Seth Mahn11 9 5 Fairy Tale Apox0 17 6 Awong Satsco Neps of Kabwum7 7 7 Steady Leva Choke Band5 5 8 Trick Girl Madang6 6 9 Pasin Barata Twin Tribe10 10 10(4) Modilon Radaaz ft Anslom20 13 11 Egu Lalogau GouGaoma12 8 12 Inspired by a dream Yol’dahMc Saisai18 20 13 AelanMeri TexasAllan17 19 14 Point Five Choke Band13 15 15 Flying fox Flames of Mele14 14 16 Sharp Resa Radaaz ft Anslom8 12 17 Hiffzz Medley Malahiffzz9 11 18 Kukube Twin Tribe0 0 19 OlsemKainMahn David Rangs0 0 20 Lokitoitoe Pitz

Song In: Olsem kain Mahn Lokitoitoe David Rangs PitzSong Out: Conmeri Kudougu LabfinzzhAK47 ft Bemu

Noblet makim king na kwin bilong enNicky Bernard i raitim

Planti skul i save i gat so bilong ol. Maskipraimeri skul, hai skul o nesenel hai skul,planti bilong ol dispela skul bai i so o resis

bilong ol we yu - sapos yu sumatin long dispelaskul - i ken resis long kamap olsem mista o mis oking na kwin bilong skul.

Las wik Sarere Noblet Katolik Skul long Waigani longNesenel Kapitel Distrik (NCD), i kamapim dispela kainliklik so na resis bilong skul long helpim long bungimmani long wokim ol wok long strongim skul bilong ol.

Resis long dispela liklik skul i bin long makim Mis naMasta Noblet - king na kwin bilong skul. Planti bilong ol

sumatin - stat long elementary i go inaplong gret 5 - i resis long kamap Mis naMista Noblet.

Long 4 kilok apinun long Sarere, bihainlong ol dispela sumatin i soim kain kainstail long ol dispela bilas na mekim sam-pela liklik toktok, ol jas i kolim nem bilongol sumatin husat i win.

Wanpela mangi Sentrel provins i winimluksave olsem Masta Noblet, na wanpelameri hap Sentrel na Manus, i win luksaveolem Mis Noblet.

Dispela meri em Kimberly Bernard.

Olgeta ol pikinini i bilas gut tru longresis.

I gat 5-pela kain we ol sumatin i masbilas long dispela resis.

I gat bilas bilong pilai, bilas bilong skul,bilas bilong putim na raun, bilas bilongwok, bilas bilong go long ol bikpela hauskaikai long kaikai long nait, na bilas bilongol tumbuna.

Olgeta ol pikinini husat i resis i mekimgutpela wok long helpim strongim skul bi-long ol, na long dispela as yumi ken tokolsem olgeta tu i ol win.

MISS NOBLET 2009: Kimberly Bernard i sindaun wantaim liklik brata bilong em Rexford TonyBernard soim trofi bik sis i bin winim. Rexford tu i resis long kamap mista Noblet tasol nogat, emwinim ivning wea tasol. Poto: Nicky Bernard

Page 18: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

KOMIK NA PILAI Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 23

5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINE UP2.59PM STATION OPENCLASSROOM BROADCASTEducation learning through television broadcastfor Primary Schools for Grades 7 Mathematics& Science, Grade 8 Maths, Science; Grade 6Personal Development.9.30am Grade 7 - Mathematics10.20am Grade 7 - Science11.10AM Grade 8 - Mathematics12noon Grade 8 - Science1.00pm Grade 6 - Personal Development1.50pm Grade 7 - Making A Living2.30pm Teacher Training & DEPI Program2.59PM STATION OPENKIDS KONAJoin Sussan B. Hila as she presents some ofthe kids favourite shows such as cartoons seriesThe Backyardigans; the favourite and high en-ergy kids series Hi-5; The Pyramid & The Shak.It's an exciting, fun-filled show with games, com-petition and lots more…..3.00PM G THE BACKYARDIGANS3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID (new series)4.30PM G THE SHAK4.57PM EMTV TOK SAVE5.30PM G WHO WANTS TO BE A

MILLIONAIRE – HOT SEAT5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR7.00PM G TOK PIKSA

7.30PM SURVIVOR: GABON8.30PM G PASTOR JOSEPH KINGALMINISTRIES:9.00PM G THE PACIFIC CUP GRANDFINAL REPLAY - (teams tba)EMTV brings you all the action of the RugbyLeague Grand Final match played in PortMoresby.9.30PM M THE GIFT10.00PM M GREY'S ANATOMY.11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.30PM Australia Network

TUNDE NOVEMBA 3, 20095.00AM G JOYCE MEYER

Religious program5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINE UPCLASSROOM BROADCASTEducation learning through television broadcastfor Primary Schools for Grades 7 Mathematics& Science, Grade 8 Maths, Science; Grade 6Personal Development.9.30am Grade 7 - Mathematics10.20am Grade 7 - Science11.10AM Grade 8 - Mathematics12noon Grade 8 - Science1.00PM G MELBOUR CUP 2009The race that stops a nation, as well as lead-upraces LIVE from Flemington Racecourse, Mel-bourne, Australia.2.59PM STATION OPEN

KIDS KONAJoin Sussan B. Hila as she presents some ofthe kids favourite shows such as cartoons seriesThe Backyardigans; the favourite and high en-ergy kids series Hi-5; The Pyramid & The Shak.It's an exciting, fun-filled show with games, com-petition and lots more…..3.00PM G THE BACKYARDIGANS3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID

(New Series)4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE5.00PM G HOT SOURCE5.30PM G WHO WANTS TO BE A

MILLIONAIRE – HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR6.57PM NEWS UPDATE IN

TOK PISIN7.00PM G HAUS & HOME7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM PG THE APPRENTICE

(Series Premiere)9.30PM PG GREY’S ANATOMY(New Series)Grey’s Anatomy is an American medical dramaTV series. It follows the lives of five surgical in-terns, later residents and their mentors in the fic-tional Seattle Grace Hospital in Seattle,Washington. Besides their careers, the seriesalso follows their personal lives.10.00PM M ARMY WIVES

- a television drama series that followsthe lives of four army wives, their families, andan "army husband" whose wife is in the army.11.00PM G EMTV NEWS REPLAY11.30PM Australia Network

TRINDE NOVEMBA 4, 20095.00AM G JOYCE MEYER

Religious Program5.30AM G TODAY9.00AM CLASSROOM BROADCASTEducation learning through television broadcastfor Primary Schools for Grades 7 Mathematics& Science, Grade 8 Maths, Science; Grade 6Personal Development.9.30am Grade 7 - Mathematics10.20am Grade 7 - Science11.10AM Grade 8 - Mathematics12noon Grade 8 - Science1.00pm Grade 6 - Personal Development1.50pm Grade 7 - Making A Living2.30pm Teacher Training & DEPI Program2.59PM STATION OPENKIDS KONAJoin Sussan B. Hila as she presents some ofthe kids favourite shows such as cartoons seriesThe Backyardigans; the favourite and high en-ergy kids series Hi-5; The Pyramid & The Shak.It's an exciting, fun-filled show with games, com-petition and lots more…..3.00PM G THE BACKYARDIGANS3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID

(New Series)

4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE5.00PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.50PM G WHO WANTS TO BE A

MILLIONAIRE – HOT SEAT5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR6.57PM NEWS UPDATE IN

TOK PISIN7.00PM PG THE WORLD AROUND USNiel Diamond: Hot August Night in N.Y.C.Highlights from one of Neil Diamond's mostmemorable concerts from earlier this year whenhe performed live at Madison Square Garden inNew York. Includes his classic and beloved hitsAmerica, Cherry and I Am.. I Said9.15PM WEDNESDAY NIGHT MOVIEPREMIERE: M SCORCHEDSydney, five years from now. There has beenno rainfall for over 200 days. The city has nearlyrun out of water and is fast becoming reliant onits desalination plant. During a severe heatwave the city is ringed by bushfires which simul-taneously break their containment lines leavingSydney under siege and without sufficient waterto defend itself.Stars Cameron Daddo, Vince Colosimo, George

TV GAID

TORO

BIABIA

KANAGE

TOKWIN...

PAINIM NEMbilong las wikisu...

SUDOKUbilong laswik isu...

ABAU I SENIS...Sapos yu ron long rot long boda bi-long Rigo Distrik igo olsem longAbau Distrik, bai yu lukim olsembikpela senis tru i kamap. Rot ikamap gut tru long sait bilong AbauDistrik. Dispela em gutpela wokMemba bilong Abau na DeputiPraim Minista, Dokta Puka Temu ikamapim. Taim bilong bipo we ol kari save kisim hat taim tru em i pinis.Nau sampela seksin em kolta i stappinis na ol draiva i ken draiv gut truna ol pasindia long baksait i kenstap isi na kisim filings na i kensingsing na amamas. Planti lain Abaupipel i givim bikpela tok amamas

long Dokta Puka Temu. Rait man.

PNG i staplong woa o?....Fran kava bilong Post Courier aste isoim ol ol kastoms long intanesenelples balus i kisim wanpela kago we ipula long hai pawa gan. Dispela ganem ol soldia boi o polis tasol i saveholim. Ol i tok dispela kago i bin kamlong kantri Manila na oli no klia longwe dispela ol gan i kam long PNG.Tasol i painimaut olsem em i kago bi-long wanpela man sentral i kam beklong PNG. Man, dispela i mak nogutnau. Yumi pait wantaim husat nakainkain ol haipawa gan i wok longkam insait long kantri bilong yumi.Husat em birua bilong yumi? Yu tok!

Wok painimaut i go het yet longdispela hait pasin.

Kunai strit staplong Kundu 2 TVGutwan NBC long kamapim KunaiStrit redio pilai bilong NBCRedio long TV. Nau yumi kenlukim long TV we Kunai Strit ikamap laip stret olsem liklik olseris muvi bilong EMTV olsem“Home & Away” long bipo.Bai yumi gat ol ektas bilong yumiyet long mekim dispela muvi.So ol wantok, putim was longKundu 2 TV long bihain taim.rait ologeta!!!

Tokwin tasol...

Page 19: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Pes 24 WANTOK Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 GLASIM MUSIK

Gavman plen long givimsapot long ol musik atisPAPUA Niugini longdispela mun bai sain-im wanpela bikpelaMemorandum bilongSave (Andastending)wantaim ol kantrilong Afrika, Karebienna Pasifik (ACP) longhelpim ol musik man-meri.Kamap bilong dis-

pela MOU bai lukim olmusik manmeri na olkampani we i savekarim ol musik man-meri i go aut i gat gut-pela sans long samtingol i mekim long em.Minista bilong

Turisim, Ats, Kalsa naSivil Aviesen CharlesAbel long wokabautbilong em olsemMinista i go longBrussels bai sainim dis-pela ol pepa wantaimSeketariet bilong ACPna Yuropien Yunionopis long PNG.Dispela em bilong

lukim PNG i kisim

helpim long sait bilongmani long soim ol"Nambawan" musikmanmeri bilong PNGlong wol.Kain samting em opis

bilong Minista i plenlong kamapim longnarapela tupela yia.Dispela em i gutpela

nius, moa long ol man-meri bilong mipelahusat i gat gutpela savebilong musik.Kain samting i

kamapim sans long olmusik atis long ol i kenmekim mani long wok-abaut bilong ol.Na i soim tu olsem

Nesenel Gavman i nomauswara long toktokbilong em tasol i mekim

samting tru long givimsapot.Long Gavman i givim

sapot bilong em longpainim, divelopim nalukim ol musik atis imekim mani.Long namel bilong

mun i go pinis long dis-pela pes mi bin tok longsans we ol PNG musikatis bai gat taim ol i golong narapela kantrilong soim ol yet.Sampela long ol

bikpela pilai we ol inaplong soim ol yet emAustraliesien WolMusik Ekspo bilongwanwan yia longMelbon, Australia longNovemba dispela yiana APRA Vanda naYoung Songraita Resiswe I kamap tu longNovemba.Long dispela ol taim

mi salensim Gavmananinit long Ministabilong Kalsa, At naTurisim na nau Sivil

Eviesen Charles Abelolsem Gavman bilongmipela i mas givimsampela gutpela luk-save long ol musikekspo na salim olmusikmanmeri bilongmipela i go aut na soimol yet long wol.Dispela bai tokaut

long wol long stapbilong mipela, longkalsa na long savebilong mipela longmusik.Mi askim tu olsem

kain samting emMinista Abel i mas gopas long en na moa yetem tu i wanpela musikman na i kamapim pinissampela ol albam napiksa long vidio.Dispela em wanpela

rot we ol musikman-meri bilong mipela i kenkisim luksave long wolwe oltaim mipela i saveharim nem bilong olarapela lain tasol.Yangpela musik indastri long kantri i

wok long kamap gutbikos long sapot bilongsampela ol praivetsitisen we i lukim indas-tri i no pundaun.I nogat wanpela gut-

pela sapot i kam longgavman long sapotimdispela sekta we istrongim planti ol yang-pela na nau em i taimgavman i mas skelimgen tingting bilong em.Sapos nogat wan-

pela gutpela sapot ikam long sekta longdispela taim na ol taim ikam bihain dispela baimekim ron bilongindastri i hat na inaplong pundaun.Long dispela as mi

askim Gavman longgivim sapot long olmusikmanmeri bilongmipela taim em i mekimmani plen.Mi pinisim dispela

tingting wantaim haptok bilong wanpelamemba bilong familiolsem sapos Gavmaninap long helpim olmusikmanmeri bilongmipela long soim ol yetlong narapela kantri,wanpela de mipelainap long tok olsemmipela i nambawanlong wol.Na yes Mista Abel

husat i save skelimtaim bilong em olsemMemba bilong Alotau,Minista bilong Gavmanna wanpela musikman ikisim dispela salens nai askim wanpelastrongpela man bilongmusik em Ian PiggyBoas na mi long wan-pela bung we mipela Itoktok long weGavman i mas givimsapot bilong em musikindastri."Tingting bilong mi

em long salim ol topmuskmanmeri bilong

mipela i go long nara-pela kantri na soim olyet," Abel i tok.Long taim em I

mekim dispela tok em ikamap wantaim ol plenlong ol rot we Gavmansapot mas go insaitlong indastri.Em i stretim gen

Ministri bilong em weem i laikim bai masstap aninit long wan-pela nem em Opisbilong Turisim, Ats naKalsa.Na Turisim,

Promosen Atoriti,Nesenel KalsurelKomisen na i kisim tuwok bilong wokim olmuvi olsem long Gorokna, Nesenel FilimInstitut long Goroka,Institut bilong PNGStadi bai stap wanpelana Musium na JKMcCarty Musium longGoroka bai stap aninitlong Nesenel Musiumna Ats Galari.Em i rait i go pinis

long Yuropien YunionKomisen long kisimhelpim long ol ACP.Abel i gat ol musik

grup olsem WaboKnights bilong Alotauwantaim CHMSupasaun.Nau yet em i wok

long redi long go bungwantaim ACP opis longYurop.Long taim em i

mekim askim em baibringim tok tu olsemkain sapot i bihainimtok bilong YunaitedNesen long tok bilongdaunim tarangu sin-daun (poveti ridaksen)na lukim ol manmeriinap long sanap bilongol yet na i strong yetlong ol taim bihain."Mi stretim Ministri

bilong mi longkamapim "Hiros" musikna ats long givim gut-

pela luksave long olmusikmanmeri bilongmipela na givim sanslong ol long ol i soim olyet long wol.""Mi pilim dispela em i

gutpela rot bilongmekim samting.""Long givim kain

sapot mi tingting longkamapim wanpelaindipenden Komiti oBod long lukim dispelaol plen i karim kaikai,"Mista Abel i tok.Mi sapotim Minista

long tingting na plenbilong em bikos bihainlong 34 krismas mipelai no bin harim o lukimkain sapot olsem i kamlong Gavman na olsemmi givim bikpela salutlong em.Dispela pailot projek

bilong Minista bai goaninit long lukaut bilongbiknem PNGMusikman em DanielWaswas, RaymondChin bilong CHM,Minista yet na mi, dis-pela raita."Long narapela

tupela yia mi lukim woki mas kirap tru long dis-pela plen.""Mi laik askim long

wanem as long planti olmusikmanmeri bilongSolomon Ailans inaplong salim kaset bilongol long PNG tasol longPNG i mekim wankain inogat," Minista i askim.Long opis bilong

Yuropien Komisen longPNG Minista i bungwantaim het bilongKomisen emAmbeseda AldoDell'Ariccia na longBrussels em bai bungwantaim Se JohnKaputin husat i wan-pela PNG man tu.

SAPOT KAM: Biknem PNG musikman George Telek long wokabaut bilong em i golong Amerika pastaim long dispela yia.

Page 20: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 25KANAGE/PENPREN

NEM: Jimmy NisaKRISMAS: 17 (man)ADRES: C/- Kilipau Village, P.O Box 56,Vanimo, Sandaun ProvinceSAVE LAIKIM: Harim musik, raitim pas,go skul, wok gaden, mekim pani

NEM: Awi PaniKRISMAS: 15 (man)ADRES: C/- Elo Community School, P.OBox 283, Vanimo, East Sepik ProvinceSAVE LAIKIM: Go skul, pilai soka, raunraun, raitim pas na harim musik.

NEM: Mathew KeiKRISMAS: 15 (man)ADRES: C/- of Elo Community School,P.O Box 283, Vanimo, Sandaun ProvinceSAVE LAIKIM: Pilai soka, harim musik,raitim pas, go skul na raun raun

NEM: Standford AnzieKRISMAS: 19 (man)ADRESS: Kanabea Catholic Mission, P.OBox 220, Kerema, Gulf ProvinceSAVE LAIKIM: Harim musik, pilai soka,basketball, mekim pani, raitim pas namekim pren

NEM: Jenice MerinereKRISMAS: 18 (meri)ADRES: C/- John Wamane, P.O Box674, WewakSAVE LAIKIM: Lukim TV, stori, go lotu,mekim pani na raitim pas.

NEM: Kama HasuKRISMAS: 17 (meri)ADRES: Oil Palm Industry Cooperation,P.O Box 592, Kimbe, West New BritainProvinceSAVE LAIKIM: Pilai spot, makim pani,ritim buk, harim musik na lukim TV

NEM: Paulus LaumuKRISMAS: 36 (man)ADRES: P.O Box 635, Buka, ARBSAVE LAIKIM: Raitim pas, mekim pani,wok na harim musik.

NEM: Elvis WoniKRISMAS: 22 (man)ADRES: C/- Trevor Maiyu, Post PNGLtd, Vanimo, Sandaun ProvinceSAVE LAIKIM: Raitim pas, mekim pani,harim musik, pilai soka, stori na lukim TV

NEM: Jockey SamKRISMAS: 18 (man)ADRES: Omati West TFI, P.O Box 184,Port Moresby, NCDSAVE LAIKIM: Raitim pas, harim musik,mekim pren, lukim TV, pilai ragbi, navolibol.

NEM: Sai LibiKRISMAS: 19 (man)ADRES: Ela Motors, P.O Box 3182, Lae,Morobe ProvinceSAVE LAIKIM: Pilai Sports, raitim pas,lukim TV na mekim pren

Raun wantaim Kanage olgeta wik

Ol skwat!Salim ol gutpela Kanagetok pilai i kam long:Kanage Tok PilaiP.O. Box 1982,Boroko, NCDPort Moresby.

Bai yu i gat sans long winim“Raitman Kanage”

t-siot!

Kanage em wanpela kaunsela.Kaunsel opis o kibung ples i stapklostu long nambis. Olgeta

Fraide, Kanage ino save wokim gut mit-ing long wanem ol pipel save lukluk i goausait long ol moto na ol man long nam-bis. Kanage i no save wan bel long olpipel bilong em.Long wanpela bikpela miting bilong kaun-sel, Kanage bilas gut tru. Em pasim laplapna werim nek tai. Tasol em i no werimanda pens. Kanage toktok i stap na wan-pela dingi i ron i kam. Ol manmeri ron i goausait long tok gutbai na tromoi han longol wantok. Dispel wokim na Kanage stopnamel long miting bilong na wait long olmanmeri long kam insait.Taim dingi i gopinis, ol manmeri ikam bek insait longkibung. Kanage wokabaut i go long franbilong ol. Em tanim isi tasol, brukim bak-sait na apim laplap bilong em. Em nauaskim ol, "Yupela lukim wanem?" Olgetamanmeri pasim ai na daunim het. Nogatwanpela bilong ol bekim Kanage. Kanagetokim ol, "Lukim gut, em dingi tasol. Motobagarap olsem na propel i hangamap nat-ing i stap!"

Noxii AigoKerema

Kanage em man bilong lotu, na em wanpelabilip man tu. Wanpela Sande, Kanage wan-taim poro bilong em go lotu. Pater laikopim lotu wantaim wanpela prea na olgetamanmeri pasim ai. Kanage tu pasim ai nabeten. I no long taim na wanpela moskitokaikai nek bilong em. Kanage isi tasoltokim poro bilong em long ronim moskito.Poro bilong opim ai na lukim moskito yapulap long blut. Em isi tokim Kanage,"Brat, moskito ya bel pulap olgeta longbulut bilong yu ya!". Kanage tokim em longkilim tasol. Poro bilong Kanage i no isi, emgivim wanpela strongpela wan. Kanagekisim taim na pundaun namel long prea.Pater opim ai na tok, "The Spirit is mov-ing!"

Jack NasuandiBoroko

Tupela yangpela boi hatim stori na kilimskin stret long lap i stap. Wanpela merisalim buai istap belhat nating na em toklong tupela, "Hei, liklik gut wan!" Tupelaboi kirap na bekim meri ya, "Wadex,Nogat time ya!" Meri belhat olgeta na emkisim wanpela hap diwai na ronim tupelaboi ya igo.

Dozzie GumunaMadang

Kanage em wanpela mangi Morobe,Markam stret. Em stap long haus namama bilong em tokim em long go katimkalapua banana. Kanage kisim bus naïf naigo long gaden. Kanage katim banana pinisna wanpela sentipit pundaun long baksaitbilong Kanage. Sentipit ya bihainim bak-sait bilong em igo long lek bilong Kanagena kaikaim em. Kanage pundaun long asbilong ol banana krai stap. Wanpela lapun

man harim em karim na em i kam lukimem. Kanage tokim em olsem, "Bubu,wanpela sentimta kaikai mi ya!"

Betty OmbokiBoroko

Kanage em man bilong eksenim ol dri-man bilong em. Wanpela nait em drimanolsem balus i weitim em. Boi kirap kisimsutkes bilong em na tait tasol igo opimdua na go autsait. Em aipas wantaim naspit igo long kalap long balus long dri-man. Turangu, boi givim siksti igo na lainbilong hagamapim ol kolos, huk sotimnek bilong Kanage. Baga kirap nogutlong driman na singaut nogut tru. Misisbilong em harim na ron i go autsait nalukim Kanage wantaim sutkes bilong sliplong gras na tanim tanim i stap. MisisKanage kisim sutkes tasol na lusimKanage silip istap. Baga man kisimbikpela taim long kol na kirap ronawe igo insait long haus.

Sista KanageNuigo, Wewak

Kanage em bilong Tari tasol i save stapwantaim ol lukaut famili bilong longGerehu. Em man bilong toktok and pilainabaut. Wanpela taim, wanpela bububilong em stori long Jona na Sakias. Boi

sindaun isi harim stori bilong dispelaman Jona. Long avinun, mama bilong empinis wok na kam sindaun kisim win longhaus kuk istap. Kanage i ron i go natokim mama bilong em: 'Mama, bubumeri tokim mi long wanpela stori na milaik stori long yu'. Mama bilong emsmail tasol na tokim em long stori.Kanage kirap na stat: 'Wanpela man,em ino man bilong harim toktok bilognpapa got. Wanpela taim em kalap longwanpela sip igo na bikpela win na renpundaun. Ol lain kisim taim stret. Ollain long sip tromoi Jona igo insait longsolwara na wanpela bikpela pis daunimem. Pis ya kisim em na igo, igo, igo……'Mama bilong em kirap na askim em: 'Napis kisim igo we?'. Kanage tokim em:'Yu wait. Klostu nau. Pis i kisim em igo,igo,igo na em kamap long wanpela ples.Pis ya kirap tarautim Jona na Jona, emtarautim Sakias!'. Mama bilong em inotoktok. Em i kaikai klos tasol na indailong lap. Kanage i lukim mama bilongbilong em karai long lap na em tokmama bilong em long noken karai longJona na Sakias.

MambuWantok bilong yu yet

Page 21: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 27BISNIS/RURAL INDASTRI

Kampani mas helpim trenim manPaul Zuvani i raitim

OL kampani we i mekimwok long Papua Niugini imas helpim long trenim ollokol manmeri longmekim wok.Dispela bai helpim long

stretim hevi bilong sotbilong ol speselis wokman-meri insait long kantri.Long wankain taim kain

pasin i bihainim tu polisibilong Gavman long kamapbilong lokolaisesen polisi.Dispela em tok bilong

Minista bilong Petrolium naMemba bilong Mt. HagenWilliam Duma long taim emi opim Petrolium na GesSeminar (kibung) longCrowne Plaza Hotel, Mosbilong Tunde dispela wik.Kibung we PNG Maining

na Petrolium Samba ikamapim i bilong givim taimlong ol petrolium na main-ing kampani long tokautlong plen na wok bilong olinsait long kantri.Long Tunde na aste em

kibung bilong ol petroleumna ges kampani olsemExxonMobil na InterOil nalong tude na tumoro emkibung bilong ol mainingkampani olsem Ok Tedi naRamu Nikel."Ol eneji kampani i mas

stat tingting tu longkamapim ol wok na trenimol lokol manmeri long wok.""Mipela i gat ol manmeri

husat inap long lain naholim ol wok na helpim longdivelopim kantri.""Wantaim kamap bilong

ges projek we ExxonMobil igo pas long em mipela isave dispela projek bai gatlaik long kisim moa wok-manmeri.""Tasol dispela ol wok i no

ken go long ol manmeribilong narapela kantri.""Sapos i gat ples bilong

kisim ol lokol manmeri longwok ol kampani i mas kisimol.""Na sapos nogat ol kam-

pani i mas trenim dispela olspeselis wokmanmeri,"Mista Duma i I tok long taimem i tokaut tu long sapotbilong Gavman long olkampani long wok bilong ol.Mista Duma i tok moa

olsem ol kampani we i kisimlainsens long mekim

eksploresen o divelopmenwok i mas lukim olsem ol ibihainim tok bilong ol.Ol i no ken giaman long

kisim ol laisens na bihain ino kamapim wok."Mipela i laikim ol kam-

pani we i bihainim tokbilong ol.""We ol i tok ol bai mekim

eksploresen o divelopimprojek dispela em ol imekim."

Em i tok amamas longInterOil we maski em i binbungim hevi bilong manitasol i sanap strong inaplong em i painim tupelabikpela ges risev em longElk 1 na 4 na Antelop 1 na ino longtaim i go pinis ipainim Antelop 2 long GalpProvins.PNG bai salim ges bilong

em long 2013 o 2014 na baikamap namba 20 long olkantri we i save salim ges.

GUTPELA WOK: Mista Duma (namel) i toktok wantaim dairekta bilong Samba Maining na Petrolium Greg Anderson (lep han)na Emma Cochrane bilong ExxonMobil.

Se Peter no amamas long kamapbilong Ramu Nikel na PMIZ

Paul Zuvani i raitim

LONG stat bilong Ramu Nikel pro-jek mi no bin laikim kamap bilongdispela projek.Dispela i no gutpela kontrek gav-

man i sainim.Saina i gat nem nogut bilong

mekim ol wok, bipo Gavana bilongMadang na siaman bilongMelanesian Faundesen Se PeterBarter i tok.Em i mekim dispela tok long taim

Wantok Niuspepa i askim long dis-pela wik long tingting bilong kamapna wok bilong Ramu Nikel naPasifik Merin Indastriel Jon (PMIZ)projek.Em i tok maski ol toktok i kamap

olsem ol samting daunbilo long sol-wara na ol manmeri i no inap kisimbagarap long ol rabis em kampani itromoi i go daun long solwara,bagarap bai kamap yet."Long tok stret mi no bin laikim

kamap bilong dispela projek.""Gavman i go het na bihainim

laik bilong em long askim Sainakampani long kam mekim wok," SePeter husat i memba bilong(Somare) Gavman we i bin askimna sainim dispela kontrak.I nogat planti spin ov bisnis bai

kamap long dispela projek na sol-

wara we ol manmeri i save kisimhelpim long em bai bagarap tu.Ol rip aninit long solwara bai

kisim bagarap tu, Se Peter i tok.Em i tok dispela i wankain long

PMIZ.Em i tok Katolik Misin i salim

graun long Gavman na nauGavman i papa bilong dispelagraun.Ol tarangu manmeri long ples

nau bai stap olsem lus man longgraun bilong ol yet."Mi ting Nesenel na Provinsel

Gavman bai kamap wantaim sam-pela gutpela tingting long sindaunbilong ol lokol manmeri tasol dis-pela i nogat.""Nogat wanpela atoriti i gat tingt-

ing long ol as ples manmeri."Em i tok long narapela eksplore-

sen kampani em Marengo we imekim wok long Yandera longBundi Distrik olsem dispela kam-pani tu i bagarapim ol wara tu longwok bilong em.Em i tok Marengo i no statim yet

wok divelopmen bilong projek nalongtaim yet i bagarapim piniswara na bus bilong ol manmerilong yusim na dring.Em i tok inap long wanpela gut-

pela politikol lida i kamap nasenisim rot bilong mekim olsem,

Madang pipel bai kisim taim nogut.Em i tok ol pipel i bilip long Se

Arnold long go pas long ol na ivotim em tasol em tu i no laik kisimtingting bilong ol long kamap bilongdispela ol projek.

LNG projecti kam guttasol bai igat hevu tu

Paul Zuvani i raitim

MASKI long kamap bilongbikpela Likwifaid Neturel Ges(LNG) projek planti manmeri baikisim taim yet.Inap long taim Gavman i ske-

lim na yusim gut mani em i kisimlong dispela projek na ol arapelages, petrolium na maining projeksindaun bilong manmeri bai i noinap gutpela.Dispela em tok bilong em tok

bilong Dokta Laurence Chandybilong Lowy Institut longAustralia i tok.Em i mekim dispela tok long

Nesenel Risest Institut (NRI)long Mosbi long aste bihainimwok painim bilong em mekimlong wok divelopmen longPapua Niugini.Em i tok em i tru olsem 60

pesen bilong mani ol kampanilong narapela kantri i save goaut na 40 pesen i stap bek.I olsem long 10-pela samting,

6-pela i go aut na foapela i stapinsait.So maski Gavman na

divelopa i tok dispela projek baikamapim planti mani, plantibilong dispela ol mani I no inaphelpim sindaun bilong ol man-meri."Na long 40 pesen sapos

Gavman i skelim gut dispelamani bai lukim stap bilong olmanmeri i kamap gutpela.""Sapos nogat dispela 40

pesen bai go long liklik lain tasolna planti manmeri bai go het yetkisim taim nogut.""Na olsem manmeri husat i

gat sans long holim dispela manibai skruim yet wok bilongkamapim moa kago na manibilong em na liklik manmeri baistap olsem tarangu," DoktaChandy i tok.Tasol sampela ol man olsem

bipo Seketari bilong Foren AfeasGabriel Dusava na bipo VaisSansela bilong Yunivesiti bilongPapua Niugini JosephSukuwano i tok ol toktok bilongDokta i no tru.Ol i tok PNG i lukim sampela

gutpela senis pinis na i no truolsem kantri i stap daunbilo trulong wok bilong divelopmen longmak bilong Yunaited Nesen."Toktok bilong mi i givim nara-

pela hetpen long mi.""Mi ting mi kamap orait tasol

yu givim mi narapela pen gen,"Mista Dusava i tok.Na Mista Sukuwano i tok

Dokta Chandy i mekim wokpainim long ol laibreri nakompyuta tasol.Em i no bin go aut tru tru long

ol lokol ples long painim autsapot ol pipel i stap long maknogut."Mi laik save Dokta Chandy i

go long Maramundi, Angugnak oLek Kopiago.""Mi laik tok olsem mi bin go na

mi lukim ol manmeri i stap klinana i gro gut.""Long yu kam na tokim mi

olsem stap bilong mi i nogut emdispela mi no klia," Sukuwano itok.Tasol Dokta Chandy i tok em i

tokaut long PNG I stap taranguyet maski long gutpela ronbilong kantri long wok bilongmani long 7-pela yia sindaunbilong kantri i nogut yet.Em i tok dispela i no long sait

bilong mani tasol moa long saitbilong infrastraksa em long olrot, bris, ples balus, ol haus sikna skul.Dispela ol samting i brukdaun

yet, Dokta Chandy i tok.

NO AMAMAS: Se Peter i no ama-mas divelopmen i kamap.

Page 22: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Octoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 29SPOTS DRO

SALENS: Joan Kandu bilong St Pauls praimeri skul i resis wantaim birua bilong em bilong Gerehu praimeri skullong gren fainol bilong anda 13 skul soka resis bilong ol meri long Gerehu kantri soka long Mosbi. St Pauls i win2-1 long penolti sut. POTO: Andrew M

BAKSAIT: Kepten bilong Cook ailans, Tere Glassie skelim yunifom bilong em bipolong gem las wik long wanpela bung long Lamana hotel long Mosbi. Ol i winim Fijilas wik na bai stap long fainol wantaim PNG dispela Sande. POTO: AndrewMolen.

HOLIM EM: Ian Gore bilong Madang Madgauns i holim wanpela PNGDF pilaialong gem bilong ol long MRDC PNG ragbi sevens las wik Sarere long Mosbi.Tupela tim wantaim ino go long fainol tasol ol i bin givim salens tru. POTO:Andrew Molen.

TROMOI: Bola bilong Taora i tromoi bal agensim KCC long gem gem bilong ol longMosbi kriket resis long COlts pilai graun las wik Sarere. POTO: Andrew Molen.

Page 23: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

Pes 30 WANTOK Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 PASIFIK KAP NIUS

Kumuls gat plantiwok long mekimBustin Anzu i raitim

PAPUA NiuginiTelikom Kumuls i gatplanti wok yet longmekim bihain longpilai bilong ol wantaimTonga long dispelabikpela SP Ragbi LigPasifik kap Las wikSande Long Mosbi.Kumuls i win 44-16

tasol dispela ino inaplong wanem, ol i go sliplong namba tu hap taimol i lukim ol Tonga i sotwin long strongpela san.Ol i gat bikpela wok

long mekim longkamapim gutpela pilaidispela wiken.Long narapela pilai

namel long Cook Is-lands na Fiji, ol Cooks ibin bagarapim sindaunbilong Fiji 24-22 na dis-pela i min Cook Islandsna PNG bai pilai longfainol long lukim husat

bai kisim Pasifik kap.Fiji na Tonga bai pilai

long namba tri na 4ples.Long las 20 minit in-

sait long namba tu hap,ol PNG Kumuls ino pilaistrong na dispela i lukimol Tonga i putim tupelaisi trai long kisim nara-pela 12 poin long surik igo antap.Ol i pundaunim planti

bal tu we sapos ol i binlukautim gut bai ol inaplong putim sampelamoa poin bilong ol.Kumuls i pilai gut in-

sait long namba wanhap we ol i kisim isipela20 poin na narapela 14poin long namba tu hap.Tasol long las 20

minit, ol i sot win nagivim bikpela spes nataim long Tonga longputim tupela isi trai.Long mak i soim

olsem PNG abrus long

mekim 17 takol naTonga i abrusim 24.Long trening dispela

wik, Kumul kosa AdrianLam bai mekim plantiwok long stretim dispelaasua.Skoa lain inap long

senis na ol inap longputim tupela trai longlas hap bilong namba tuhap tasol ol Tonga ilukim olsem Kumuls islip na ol i hariap longskoa.PNG hap bek, Keith

Peters i tok ol ino wokimgut insait long las haptasol ol i bin skoa gutlong namba wan hap nadispela i holim ol i golong ful taim.Na tu, ol sapota tu i

bin givim gutpela sapotstret.Tasol dispela ino

mekim wanpela samt-ing long ol Tonga nakepten na faiv eit bilong

ol, Feleti Mataio i tok ol ibin kisim bikpelabagarap long PNG bi-long wanem ol i pilaistrong tru long win.Maski Tonga em ino

wanpela strongpelakantri long ragbi lig, dis-pela ino wanpela samt-ing long wanem, 4nesens ragbi lig long2010 em stat nau.Kumuls i mas pilai gut

nau long stat na wokmoa long ol hap eria weol ino mekim gut longen.Tonga i bin gat sam-

pela ol pilaia husat isave pilai long NRL naToyota kap resis longAustralia na tu longSupa Lig long Inglen.Wankain long PNG, ol

i kisim ol pilaia longNRL na Supa Lig tuwantaim ol asples.

PILAI: Gande (lephan) bai tingim dispela gem olgeta taim. WANTOK POTO.

Pasifik kap embikpela samtinglong GandeAndrew Molen i raitim

WANWAN pilaia i gattingting long pilai bilongol yet insait long Pasifikkap salens tasol longBintangor Lahanis naPNG Kumul fowet,Sigfred Gande, dispelaem i bikpela samting trulong laip bilong em."Insait long laip bilong

mi bai mi no inap lust-ingting long dispelagem."Em i olsem wanpela

bikpela samting i kamaplong laip bilong minamel long taim mama ikarim na taim mi dai,em i bikpela samtingtru," Gande i tok."Em i wanpela samt-

ing we mi bai ken tingimna stori long ol pikininina bubu bilong mi bi-hain taim," em i tok.Long 2008 Gande i

bin wanpela bilong ol 49pilaia husat i stap longKumul skwat bilong wolkap tasol ol ino bin kisimem i go long pilai.Em i bin kisim sam-

pela bagarap tu na dis-pela i stopim em.

2009 sisen i bin gut-pela yia bilong Gandewe i lukim tim bilong emi go long semi fainolbipo ol i lus long ol Toy-ota Mioks."Mi pilai gut dispela

na mi amamas long fombilong mi nau."Nau mi stap long tim

na mi bai soim tru gembilong mi," em i tok."Mi save olsem ol

arapela pilaia tu i pilimwankain olsem na dis-pela bai wanpelastrongpela gem tru,"Gande i tok.PNG kepten, John

Wilshere tu i tok dispelatonamen i gat bikpelaas long tingting bilong olKumuls na tu planti olmanmeri bilong kantri."Mi kepten olsem na

em bai bikpela samtingtru long mi saposmipela i winim dispelatonamen."Em bai soim tru bilip

bilong mi, olgeta man-meri, olpela na yang-pela, ol bipo na nauKumul, long wanem astru mipela i save laikimdispela gem na paitlong werim dispela jesi,"Wilshere i tok.Cook ailans, Fiji,

Tonga na PNG i stap in-sait long dispela resiswe tim i win bai go pilaiinsait long 4 nesensresis long 2010 wantaimAustralia, Nu Silan naGret Briten.

Lam bilip long PetersPAPUA Niugini Kumulkosa, Adrian Lam i biliphap bek bilong em, KeithPeters i ken mekim wokinap long kisim ol i go in-sait long 4 nesens resislong 2010.Nogatplantiman i save

luksave tumas long Pe-ters.Ol ino save ron bihain-

imemnakarimem long fili go long bas o singautimnem bilong em tumasolsem ol i save mekimlong ol arapela Kumul pi-laia long PNG.Tasol Peters em i wan-

pela man husat i savemekim nais insait long filmoa long em i savemekim long autsait.Kumul kosa, Adrian

Lam husat i bin hap bekbilong Kumuls bipo i tokem i gat bilip long Peters.“Mi yet i lukim olsemas

bilong planti gutpelasamting i kamap long timem long gem bilong em(Peters),” Lam i tok dis-pela wik Tunde.Em i ting gutpela pilai

na isipela pasin bilongPeters i helpim long kisimol i go klostu long bungimAustralia, Nu Silan na In-glen long 4 nesens resislong 2010.“Keith (Peters) em i

olsem ai na maus bilong

mi insait long fil bilongwanem em i lukautim ronbilong tim insait longgem.“Em nambawan long

dispela bilongwanememi save mekim samtingstret.“Long las 4-pela yia i

kam, save na tingting bi-long em long pilai gobikpela stret,” Lam i tok.Na Peters i soim dis-

pela save na strong bi-longemlongpilai taimemi bungim biknem NRL pi-laia, Feleti Mateo husat ipilai olsem faiv eit bilongTonga las wik.Tasol rot bilong dispela

mangi hap kasHanuaba-da long Mosbi no isi.Emibinwokhat tru long

go antap taim em i lusimPNG na i go long Aus-

tralia long 1993 taim em igat 7-pela krismas tasol.Em i mekim rot bilong

em long ol junia divisen igoantapnanauem i stapinsait long sinia skwat bi-long Penrith Pantherslong NRL.Peters i stap long wol

kap tim las yia na nau emi traim long kisim ol i goantap long wol gen.“Namba wan samting i

save kam long tingting bi-long mi em long makimPNG,” Peters i tok.“Dispela em ples we

mama i karim mi...em iples we mi bikpela longen bipo mi go long Aus-tralia.“Mi laik kam bek long

hia na mekim mi yet nafemili bilongmi amamas,”em i tok.Peters i tok em yet

wantaim planti ol arapelamemba bilong Kumulstim i lainim planti samtinglong wol kap las yia nadispela i strongim ol nau.Cooks ailans i gat

strongpela tim we baibungim ol dispela SandenaPeters i tokol bai no in-ap isi long ol.“Ol i winim Fiji na

Samoa na i kam longpelarot pinis olsem na mipelabai no inap givim sanslong ol,” em i tok.

RAIT MAN: Lam i gat bilip long Peters i ken kisim oli go long 4 nesens. POTO: Andrew Molen.

Lam no wari long saisAndrew Molen i raitim

ADRIAN Lam ino warilong sais bilong ol ara-pela Pasifik ailan tim in-sait long Pasifik kap re-sis.Em i tru olsem nara-

pela tripela tim insait longdispela resis i gat ol pilaiahusat i bikpela na hevimoa long ol PNG pilaia.Tasol Lam i tok ol ino

wari long dispela na baigivim strongpela salenslong ol yet.“Em i gutpela long gat

ol bikpela pilaia tasolsave na stail bilong pilaiem i wanpela samting truwe i ken winim gemsapos yu nogat ol bikpelapilaia,” Lam i tok las wik

Fonde long Mosbi.Em i amamas long ol

pilaia i stap long tim na isave olsem ol i gat savena stail bilong pilai we i

ken winim ol tim we i gatol bikpela sais pilaia.Na toktok bilong Lam i

kamap ples klia taim ol iwinim Tonga las wikSande.Ol Kumuls i tromoi bal

na ron i go i kam olsem oli pilai ragbi tas.Hat bilong san tu i

mekim na ol bikpela Ton-ga pilaia i tait hariap tru.Kumuls bai gat bikpela

moa salens dispelaSande bilong wane molCook ailans i gat olbikpelamoa pilaia long olTonga.Lam bai lukluk long tim

bilong em i tromoi bal i goi kam long mekim olCooks i wokhat olsemol imekim long Tonga.

LIKLIK SAMTING: Lamino wari long ol bikpelapilaia bilong narapelakantri tim. POTO: AN-DREW MOLEN.

Page 24: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

DARREN Lockyer i tokAustralia bai bekim dinaubilong Nu Silan yet bihainlong ol i dro 20-20 longTwickenham Stoop longInglen las wik Sande.Tupela trai bilong olwol

sempion, Nu Silan i kamlong Lance Hohaia naFrank Pritchard i givim olsans long winimAustraliatasol laspela trai bilongCameron Smith i sevimlaip bilong ol Kangaroos.Cameron i kisim wan-

pela lusbalweGreg Inglisi tromoiklostu longtrai lainnaemikalap igonaputimtrai isi tasol tupela minitbipo long ful taim.Jonathan Thurston i

kisim tupela moa poinlong mekim ol i sanapwankain.Bel bilong Australia i

wok long hevi yet bihainlong Nu Silan i winim ollong fainol bilong wol kaplong 2008 na klostu dis-pela lus i kamap gen.Lockyer i tok tim bilong

em i wok long kisim bekgutpela fom bilong ol.“Mipela ino pilai gut tu-

mas long planti ol ron bi-longmipela long hia tete,”em i tok.“Dispela em bilong

wanem mipela ino pilaiwantaim tumas bipo longdispelagem olsemnaemi kamap olsem.“I luk olsem mipela i

bungim liklik hevi tasollaspela trai kisim mipela ikam bek,” Lockyer i tok.

Em i tok ol bai nappainim hat tru sapos ol ibin lusim dispela gemtasol nogat olsem na olbai kam bek strong yet.“Nu Silan i bin go pas

tasol ol ino pasim dualong mipela olsem na

mipela i wok long kambek strong long ol.“Nau mipela i gat sans

long pait strong yet insaitlong dispela tonamen,”Lockyer i tok.Dispela gem i mekim

Lockyer i kamap namba

wan Australia pilaia longpilai moa gem makimkantri bilong em.“Mipela i save nau long

wanem hap mipela i masstretim na redi bipo longmipela i pilaim Frans naInglen –mipela bai strongmoa na gutpelamoa longnarapela gem i kam,” emi tok.Nu Silan kepten, Benji

Marshall i tok tim bilongem ino amamas tru longAustralia i kambeknadrowantaim ol.“Mipela olgeta i tok

mipela i mekim inap longwinim dispela gem tasolnogat olsem na mipelawari tru,” em i tok.“Planti manmeri ken

tok olsem mipela winimnating wol kap tasolmipela i soim hia teteolsem mipela ino bin winnating,” Marshall i tok.“Mipela i bin stap daun-

blo long sampela hap in-sait longgemtasolmipelaisomstrongbilongmipelataim mipela i kam.“Mipela i bin inap long

win tasol nogat namipelai wari long dispela tasolmipela i amamas tu longpilai bilong mipela,” em itok.

Oktoba 29 - Novemba 4, 2009 WANTOK Pes 31SPOT

Australia laikbekim dinau yet

I GAT tripela wik moa i stap bipo namba 4 PNGGemsbaistathia longnesenelcapitoldistrik (NCD).Misaveolsemolgetamanmeristap longNCDbai

pulap long ol pilai graun long dispela wanpela wiklong lukimdispela ol pilai kamap.Sampela bai kam long pilai, wok, helpim o sapot

tasol.Bikpela amamas bilong olgeta manmeri long siti

long bung wantaim ol arapela bai kamap long dis-pela taim tasol bikpela hevi bai stap long tingting bi-longol pilaia long traimnawinimmedol bilongol timbilongol.Wanpelabikpelasamtinglongkisimoltimigolong

dispela gem em long wanem kain gutpela wokmenesmen i ken kamap long lukautim ol gut.Dispela em wanpela bikpela samting we i ken

helpimwanemkain risal tim i nap kisim longdispelagem.Taimbilongwokabauto raun igo longolnarapela

ples ikenkamapwanpelagutpelasamting truweyunap lainim na lukim sampela nupela samting na tuyu kisimgutpela strongnanupela tingting.Em ikengivimsans longol spotsmanmeri tu long

go bungim na pilai wantaim ol arapela spotsman-meri bilongol narapela ples.Ol kosanaofisol tu i kenbungim tingting bilong ol

tut aimol i kambung longdispela taim.Sampela taim yu ken pilim sore na bel hevi tu

sapos yuno redimgut olgeta samtinggut na i gopi-lai longnarapela hap.Dispela bai kamap taim nogat gutpela wok redi

kamap long ol pilaia long redim ol long ol nupelasamtingol bai bungim.Long dispela as ol menesmen ofisol i mas tingim

ol dispela samtingpastaimna redi longen.Ol i mas tingting longwanemkain ol hevi bai nap

kamaplongdispelaraunnatingimolrot longstretim,dispelabaihelpimlongstrongimetlit longputimainatingtingbilongemlongpilai tasolbaiemikenmekimgut.Yukenredimplantiolwokbilongdispela raunsta-

timyustaimwokredibilongyulongtaimyetbipolongyupela i lusimples.Maski sapos yu redi gut na i go, kain kain ol liklik

hevi bai kamap yet we yu ken lainim planti samtinglongen.Sapos hevi kamap, noken wari tumas, yusim ol

samting yu gat long lukluk long dispela hevi nabikpelasamtingemnokenlustingtinglongtokpilainalap.Dispela iminolsemolmenesmenofisolbilongtim

imas save longwokbilongol na imaswokgut longtaimbilongpilai.Ol imasmakimol lainhusat igatgutpelapasinna

tingting long mekim dispela kain wok long lukautimtim.Ol imasmakimolbipolongolgetaarapelawokre-

di bilong tim i stat.Dispela ol lain i mas i gat gutpela save na ek-

spiriens longmekimkainwokolsem.Bihain longtimimakimdispelaol lainoraitol imas

soim ol long wanem kain wok ol i mas mekim.Wanwan memba bilong menesmen tim i mas

savegut tru longwokbilongem.Longwikikambaimitokautklialongsampelawok

tru bilong ol menesmen tim bilong wanem mi laikhelpim ol tim husat bai kam pilai long dispela gem.

Lukautimwokabaut bilongtim Original

SALENS: Tupela kepten i pait strong long kantri bilong ol.

RITAKari apimnembilongPapuaNiugini gen taimem iwin-im tupela gol medol long komonwelt wet lifting sempionsiplongMalaysia las wik.Kari winim wanpela medol long sinia divisen na narapela

long junia divisen.Em i pilai insait long 58kgmak.Kari winim dispela medol namel long narapela 11-pela

husat i resis wantaim em long divisen bilong ol meri.Timmenesa, FrankRobby i amamas longpilai bilongKari

na i bilip em bai winim narapela awod olsem nambawan pi-laia bilong junia divisen tu.Guba Hale long 69kg na Kathleen Hare long 48kg tu i

mekim gut long resis bilong ol meri.Hale i kamnamba tu ples na kisimsilvamedol agensim4-

pela narapela pilaia long divisen bilong em.Hare i resis wantaim narapela 13meri na i kam namba tri

ples long kisim bronsmedol.Hare i brukim rekot bilong emyet taimem i apimnarapela

10kg antap long dispela mak.Tupela man wantaim, Morea Baru (56kg) na Steven Kari

(69kg) i pinis long namba 5 ples long sinia divisen.Steven, 16 krismas em liklik brata bilong Rita na i resis

agensim 13 narapela pilaia.Em i kam namba 4 ples long junia divisen.Baru husat i pilai agensim 12-pela narapela i pinis namba

6 ples long junia divisen.

Kari apim tupelagol medol

Nupela sitOLwoklongredimolpilaigraunbilongPNGgemsbihain longdispelamuniwoklong kamapnaunaplanti ol senis iwok long kamap tu.Long Colts ovol, ol i putim pinis ol nupela ples bilong sindaun raunim pilai

graun.Wokbilong stretimples tu iwok long kamap.Olwokman i putimdispela ol ples bilong sindaun raunpilai graunbai olman-

meri ken sindaungut na lukluk longgembilongol.Coltspilaigraunemwekriketnarulsfutbolresis(RulesFootball) isavekamap.PNGGemsbai stat longNovemba19dispela yia.

MALOLO:FidelisAndrewwantaimmeri bilong emMarie sindaunmalolo antap longnupela ples bilong sindaun na lukluk long wanpela kriket gem long Colts pilai graunlong Mosbi las wik Sande.

Page 25: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!€¦ · Poto: James Kila Ol boi Saut Simbu seksek long magani Pawa hevi bai stap yet.. Pes 2 Yusim Digicel fon long sekim prais bilong maket kaikai..

KYYMYC

Wan wik: Fonde, Oktoba 29 - Novemba 4, 2009.Isu 1838

Publisher of the newspaper operates at Section 58, Allotment 3, Office 2, Waigani Drive

RESIS bilong winim namba4 ples insait long 2010 4nesens ragbi lig salensnau i stap namel longPapua Niugini na Cookailans.Tupela tim bai bung

dispela Sande long Mosbilong lukim husat bai winimPasifik kap long kisim plesinsait long 4 nesens salens.Ol Kumuls i winim Tonga

44-14 las wik Sande longstap insait long fainol agen-sim Cook ailans dispelawik.Ol Cooks i bin rausim Fiji

24-22 las wik Sarere.Feleti Mateo wantaim tim

bilong em ino bin inap longstopim ol Kumuls husat i pilaistrong tru long asples bi longol.Hat bilong san tu ino isi

long ol Tonga.Kumul kepten, John

Wilshere i tok bipo long gemolsem dispela tonamen em ibikpela samting long ol tru naolgeta bai pilai strong longen."Dispela em gutpela sans

bilong ol yangpela pilaia bi-long mipela long pilai gut nago long bikpela intane-senel level," Wilshere i tok.Em i tok tu olsem ol i lukim

olgeta tim insait long dispelaresis i gat wankain strongtasol ol bai pilai strong tasollong traim na winim dispelatonamen.

"Mipela kam long pilaiolsem na win na i gutpelaolsem mipela i kamapklostu nau wantaim wan-pela moa gem i stap,"Wilshere i tok."Gutpela win bilong

mipela long hia tete tasolmipela i save olsem wan-pela moa gem i stap yet," emi tok.PNG go pas 20-4 long hap

taim na i paia gen longnamba tu hap bilong gem ol iputim 4-pela moa trai bipoTonga i bekim tupela.Gem bilong ol Cook ailans

na Fiji no ron longwe bilongwanem tupelo wantaim i pilaistrong wankain.

Andrew Molen i raitim

Moa long Pes 31.

POTO

:AN

DR

EWM

OLEN

.

REDI: Ol Kumuls i wetim kik oflong gem bilong ol agensimTonga las wik Sande long Mosbi.

IINNSSAAIITT:: Kumuls i gat planti wokyet long mekim. Pes 30.

Kari apim tupela gol medol longMalaysia. PES 31.

Australia laik bekim dinau yetlong Nu Silan. PES 31.