276

Nar. umjat. 24, 1987, sIr. 231 - 284, PRIKAZI

pouzdan izvor - rna sto 0 tome rekao B. Jovano-vic.

Istina je da se u toj poeziji moze naciinformacija 0 obieajima ivjerovanjima iz dav-nine, ali je ista taka istina da su te pjesmegradene na temelju epskih formula. To znaei dase u njima mogu lako naci zajedno e1ementiznacenja koji ne moraju biti uzajamno vezaninekim zaboravljenim smislom, nego jedno-stavno zakonitostima poetske kompozicije ...

Smisao usmene poezije jednako jetako konotativno odreden kao i smisao poezijeuopce. Jednoznacno citanje epskih pjcsnickihsi.mbala unaprijed je osudeno na propast - a to jeupravo ono sto mitolozi najCesce cine. Bojim scda tako nije sarno kad je u pitanju usmenaknjizcvnost, nego da se to u velikoj mjeri odno-si i na obrede i na mitske prcdaje. CitajuCirasp rave 0 mitologiji i religiji koje interprc-tiraju zivu gradu folklora stjecemo dojam 0

nasilnomjednoznacnom tumacenju tkiva kojejc po prirodi mnogoznaeno. Obicaji, obredi iusmena poczija promatrani u kontckstu, (a neanalizirani krutim i zastarjelim filoloskim ikomparatistickim sjeckanjem izdvojenih zap-isa) mogli bi, vjerujem, pruziti zanimljivugradu 0 mitskim prcdodzbama danasnjice. Tobi sigurno moglo pOll1oci i razumijevanjupraslosti. Morali bisll10 polako krcnuti dalje odfiloloskih, paleopsiholoskih ili strukturali-stickih "svodenja na zajednieke nazivnike"(bili to hromi vukovi, velike i strasnc majke,analne [aze covjccanstva ili elegantnc [or-mule). Ako ne u drugim disciplinama, a ono baru folkloristici gdjc za to posloje sanse.

Gornje razmatranje pamalo jc nc-pravcdno prema Cajkanovicu, koji jc kaoklasicni filolog u okviru mctode ucinio mnogo.Njegov bi opus valjalo promatrati u svjctludcvctnaestosloljctne mitolosk.e tradicije (nckcje rasprave pisao na latinskom!), dovesti ga uvczu s prethodnicima, priznati mu zaslugc.Dobra je da su u k.njigu uvrsleni i cianci kojinisu do sad a bili lako dostupni, dakle i oni kojinislI objavljcni u prijasnjoj knjizi Mit i rcJigijuu Srb'l. (SKZ, Beograd 1973).

Knjiga V. Cajkanovica 0 magiji irejigiji sadrzi 20 clanaka: Jmena od llroka,Magicni smej, Magicno sedenje, JIlkubacijapod jasenkom, Svckrva na tavanu, Kllmsll'o

u kapi, Sekula se u zmiju pretvorio, Kultdrveta i biljaka kod starih Srba, Bosiljak,Tm i glog u narodnoj srpskoj religiji,Subota - dacka bubota, Donji svet u jami,Vuna i lan, Dva praznika iz zivotinjskogkulta, Tud pogreb, Sahranjivanje pod pra-gom, Dva starinska slucaja asilije,"Pustanje vode" 0 Velikom cetvrtku, Ubija-nje vampira, i na kraju Nekolike opStepojave u staroj srpskoj religiji.

B. Jovanovic je pri izboru Cajkano-vicevih radova za ovo izdanje u biblioteci"Bastina" dao prednost tekstovima koji obra-duju magijsko-animistiekc oblike svijesli.

IVAN LOZICA

Vojin Matic, Psihoanaliza milske proslostiIII, Prosvela, Beograd 1983,243 sIr.

Rijcc je 0 eetvrtoj knjizi sa slicnomtematikam beogradskog psihijatra ipsihoanalilicara Vojina Matica. (Prcthodile sujoj Zaboravljena bozanslva i PsihoanaJizamilske proslosli J i JJ.) Sastoji se od clanaka iprcdavanja vee objavljenih u raznim casopisi-rna, sto jc uobieajeno. Odatle i neka ponavlja-nja, takodcr prirodna u takvim slucajevima -autor se u napomeni na krajll knjige isprieaaeitatcljima, obrazlozivsi da jc do ponavljanjadoslo zbog izmijenjene upotrebe psiho-analitiekc (corije i lehnike, u zelji da sc dade do"idcntifikacije jednog novog kvalitetamisljcnja i ponasanja coveka davne praslosti".Takav priSlllP Matic naziva palcopsihologijom.

Knjiga jc podijcljena u tri dijela.Prvi dio nosi naslov Covck usmene klllture.Prvi csej, SavJadavanje alpora i napredaknauke, bavi sc uglavnom povijescu nalaza iistrazivanja neandcrtalaca i sapiensa, promjen-Ijivim odnosom koji su ljudi praslog i nasegstoljeca imali prema proslosti vlastitc vrste.Matic stilom i smislom tog eseja iSkazuje upra-vo pozitivisticku vjcru u napredak znanosti. Neznamo da Ii taj poplliarno pisani tekst uzima uobzir novije nalazc praljudi u Africi, Australijii drugdje. Zapravo, kako je rijce 0 eseju, nijcnam uopce poznato na tcmelju k.ojih podatakaautor zakljucujc. Dobiva sc dojam nckc arha-

Nar. umjat. 24, 1987, str. 231 - 284, PRIKAZI

277

icne evropocentricnosti, a sve ostaje u znakupitanja: predstavlja Ii sapiens zasebnu vrstuhominid a iIi se razvio od neandertalaca? Ako jetoeno ovo drugo, naredno pitanje g\asi: je Ii dotoga doslo pretpostavljenim naglim razvojemzdrijela, usta i mozdane regije koja upravljajezikom i je li taj razvoj posljedica napustanjausta kao alatke?

Razvoj odnosa prema vremenu iprostom jest svakako zanimljiviji tekst. Matictemi pristupa potaknut slucajem iz vlastite psi-hijatrijske praksc i zanima ga kako to da napodrucju nesvjesnog ne posloje vrijcl11c i pros-tor. Baveci se ovim, (kako sam kaze) u psiho-analizi odavno pozna tim problemom, au lor jeuspio pokazati da tzv. objektivno ograni-eavanje vremena i euklidski prostor nisucovjeku apriorno dati, nego postupno steceni.P01azeci od istrazivanja djece ipcijenata, Malicrazmislja 0 odnosu nasih davnih predaka premavremenu i prostoru. 0 valjanosti takvogzakljueivanja moglo bi se raspravljati - recimosarno da je na tome Matic izgradio svojupaleopsiholosku metodu. Nairne, ako je onto-geneza kratka rekapitulacija filogcnezc, ondaiz individualne proslosti pojedinca, iz pojcdi-nih etapa u razvoju djeteta motemo zakJjucivatio proslosti Ijudske vrste! Ipak, mogli bismo sezapitati je Ii filogenezu moguce rckonstruiratijednostavnom elaboracijom ontogencze, iii tekmuMis mutandis icum grana salis ... Dakako,Matie se uzdaje i u pomoc arheologije i ctnolo-gije. Nedvojbeno jc da u svjetlu autorovc me-tode animistieko dozivljavanje prirodc uproslosti, nadzcmaljska bica, totcmistickapoistovjecivanja sa i.ivotinjama-prccima, vjcrau opsjednutost demonima, itd. dobivaju pri-hvatljivo i privlaeno objasnjcnjc. Matic smatrada je eovjek proslosti bio jedno s prirodom, danije prirodu dozivljavao kao objekt, da granicaizmedu Ja i ne-Ja nie bila ni izdaleka tako cvrstakao sto je danas. To je omogucavalo prodiranjedrugih bica izvana u covjeka, kao j lutanjeIjudskih dusa izvan tijela.

Tragom mistcrija u naselju CataJHujuk rezultatje autorova pokusaja poveziva-nja vlastite metode s rezultatima arheloskihistrai.ivanja. Iskopine neolitskog naselja tuma-c;e se tu (grubo reeeno) kao svjedoc;anstva 0

analnoj fazi prethistorijskog razvoja ljudske

vrste.Neki oblici zaljenja kod nas pre-

dstavljaju autorov osvrt na psihicke mehaniz-me koji uvjetuju obicaje vezane uz smrt bliskeosobe. Paleopsiholoska metoda Maticu sluzi iza odredivanje starosti pojedinih obicaja - naj-stariji su oni koji odgovaraju oralnom stupnju uontogenezi. Zanimljivo je da se Matic dotakaoi novijeg obicaja u Srbiji, koji se sastoji upodizanju i opremanju pravih kuca za pokojni-ke na groblju. Tu pojavu on tumaci kaopsihicku rcgrcsiju u odnosu na ranije obI ikezaljcnja, a "ona pokazujc, kao i sve regrcsijc,sekundarnu obradu, koja potice iz savrcmcnogsveta elektronike i telcvizora".

Svcti kanjanici esej su 0 konjima-ljudima, kojc Matic smatra karakteristienimaza istocni Balkan. Konjanici svetog Todora,sanloaderi i kalusari po autorovom su miSljc-nju bili inicijanti kulta konja, koji je traeko-getskog podrijetJa. Taj je kult utjecao nadijanizam kao narodnu religiju. U kultu Dijaneautor vidi izvor magije u Evropi, a samu magijupripisuje pregenitalnoj fazi razvoja psihiekogaparata. Polazistc jc ovog teksta u radovima M.Eliadca, a uzimaju se u obzir (osim domacih) ietnografski podaci iz RU!l1unjske, Bugarske,Grcke i ltalije. Osim konja-ljudi Matic spom-inje i zmajeve-ljude, meetu koje ubraja zduhacai srodna mHska bica.

MislikEI porcelllnil zavrsni jc cscj uprvom dijclu knjigc. Tu je Matic na primjcruJ.F. Bottgera, izumitcJja porculana u Evropi ialkcmieara, pokazao svojc videnje prerastanjaalkemije kao primarnog psihiekog procesa usckundarni proces znanosti. Bottger je "posle-dnj i ~ree i prvi tehnolog", njcgovo jc otkricenapustanje animistickog odnosa prema alkc-mijskim pramalerijama i poeetak svjesne proiz-vOdnje "mrtve stvari". Zanimljiva su Maticeva.zapazanja 0 jos "zivom" odnosu kolekcionaraprema porculanu, nckadasnjem "bijelom zlatu"alkemije. Sckundarni, svjesni psihieki procesnijc dokinuo primarni, i Matic \Ikazuje na jospostojecu ulogu primarnog procesa (inspira-cije) u stvaralastvu.

Drugi dio knjige, Mitske Jjcnosti ukosovskom boju, uz pomoc vee objasnjcnepalcopsiholoske mctode interpretira neke Iiko-ve iz narodnih pjesama kao mitske licnosti.

278

Nar. umjet. 24, 1987, str. 231 - 284, PRIKAZI

Dervis iz pjesme Banovic Strahinja interpre-tiran je kao ostatak nekadasnjeg vraca, rijekaSitnica kao rijeka zaborava, Turci kao pakleniduhovi, a otmica i povrat otete zene tumaceni sukao relikt obreda otimanja zen a od bozanstvapodzemlja ... Jug Bogdan i devet Jugovica do-vode se u vezu s helenskim, hinduskim i mon-galskim bozanstvima vade i njihovom djecom,sa sino virna neba. S druge strane Jugovici seusporeduju s VlasiCima i odatle (uz pozivanjena Skoka) dobivamo dva macna slavenskaboga, bog a konja i boga bika, koji su slavljenina slican nacin ... Matic, doduse, kaze da jetesko odvojiti povijesnu od psiholoske srodno-sti, ali smatramo da bi malo opreza dobro doslou istrazivanju mitskog misJjenja - da se ne bi istrazivanje pretvorilo u mitotvorstvo. BavIje-nje primamim psihickim procesima, cini namse, trazi danas (nakon poznatih filoloskih ikomparatistiekih pretjerivanja) rigoroznijemetode na sekundarnoj (svjesnoj) psihiekojrazini. Nastavimo li citanje, vidjet cemo daMatie ide eak dalje od Cajkanovica, videci umajci JugoviCa ne samo neko bozanstvo priro-de, nego ni vise ni manje nego nasljednicuVelike Majke, crne boginje smrti. Kosovkadjevojka ima svoju mitsku pozadinu (kaonesudena nevjesta) u pretpostavljenim ini-cijacijskim krvavim svadbama kod Slavena ...

Ne rnislim raspravljati 0 valjanostiMaticevih smjelih hipoteza. Yjcrujem da psi-hoanaliza moze pomoci otkrivanju mitskeproslosti, osobito ako se njome sluzimo opre-zno. Ali, ako se npr. u narodnim pjesmamaecsto javJjaju brojcvi sedam idevet, pa eak i akose slozimo da je to posljedica davnih astronom-skih spoznaja, to jos ne znaci da se u svakojsedmorici iIi devetorici brace u nasoj cpici krijubozji sinovi. Epske su formule stalne, formulesu naein gradnje usmene knjizevnosti uopce, pai rnitskih predaja ... FormuJe se prenose u goto-yom obliku iz teme u temu, pa se taka dogada ida crni Arapin iz bijela grla zapjeva. Brojcvisedam i devet eesto S\l dio formule (iii formulasarna), a kao takvi nisu podobni u idcntifikacijimitske pozadinc usmenoknjizevnih likova.

o trecem dijelu Maticeve knjige,koji nosi podnaslov Psihoanaliza slvara-laslva (bavi se psihoanalitiekom interprc-lacijom umjetniekog stvaranja uopce i nekih

djela pisane knjizevnosti) ne bih ovom prilikompisao. Donosim sarno naslove pojedinih eseja:Decak na Kalemegdanu, Estetski doiivljaj,Lepota u otkrivanju ljudskog, Vasa Ziv-kovic i Pancevo njegovog vremena, DveMarije, Iskustvo prascene kod Andrica i SvetVladana Hadzislavkovica.

IVAN LOZICA

Ivan Kovacevic, Semiologija rituala, Pro-sveta, Beograd 1985, 184 str.

Semiologija nije vee odavno nika-kva novost u metodoloskom smislu, a nije novaniti njezina primjena u etnologiji i antropolo-giji. Knji!ica I.Kovaeevica s pomalo preten-cioznim naslovom ipak nije pregled semioJo-gije rituala, nego je zbir od sest originalnihradova autorovih. To su: "KuJt" medveda,Drugi primer j prva rekapitulacija, Mitskabica j rituali, Obredi preJaza, Tabui te Metodisemio1ogije rituala.

Kako je Kovaceviceva metodolo-gija sadrzana upravo u posljednjemradu, njimecemo se ne~to vi~e baviti.

Metodi scmiologije rituala sadrzemodel scmioloske analize obreda. Model sedijeli u cctiri faze: 1. Konstrukcija i dekom-pozicija idea1lipske deskripcije, 2. Konota-tivni i denotativni nivo ana1ize, 3. lzgrad-nja specijalnog ritualnog koda i 4. De§ifro-vanje poruke iliji dekodiranje elemenata.

Po autorovim rijeeima, idealtipskase deskripcija konstruira (ovo i sve drugopotcrtao I.L.) u slueajevima kad nema lokalnevarijante sa svim relevantnim elementima ilikad su varijante tako razlieitc da bi odabiranjejedne ugrozilo ispravnost analize. Na kon-struiranoj idealtipskoj deskripciji (iIi na potpu-noj Jokalnoj varijanti ako postoji) provodi seeliminacija (odbacivanje elemenata nastalihutjecajem drugih rituala) i rekonstrukcija kojatdi uspostavljanju "izvornog" modc1a kojimo:l.e biti naru§en istorijskim razvitkomrituala ... Nakon toga slijedi dekompozicijadeskripcije na uzeme (najmanje smislene jedin-ice, analogne mitemima C.Levi-Straussa).

Druga faza analize jest u traganju zaetnocksplikacijama koje su kodirane podkodo-