Ngan Tho Cu Than_840

NGÊM THÚ CÛÅ THÊÌN

Nguyïîn Thaái Thûúâng ngûúâi àúâi Maåc, luác coân laâ hoåc troâ,ài cêìu möång úã nuái Yïn Tûã. Thêìn baáo möång rùçng àïën saáumûúi tuöíi múái àöî àaåt. Thûúâng thûác dêåy tûác quaá, liïìn ngêmmöåt baâi thú àïí cûå laåi lúâi thêìn:

Saách thuöåc, vùn hay sûå chùèng ngúâ,Trong ba mûúi tuöíi àöî thò vûâa.Thêìn nhên sao noái sai laâm vêåy?Àïën saáu mûúi thò àaä thûúång thû!

Tuåc truyïìn, sau öng thûåc hiïån àûúåc àuáng nhû yá àõnh:Ba mûúi tuöíi àöî tiïën sô, saáu mûúi tuöíi laâ Lïî böå thûúångthû.

** *

Cuâng thúâi êëy, coá ngûúâi hoåc troâ coân treã lù’m, khi sù’p àithi, thêëy thêìn baáo möång baão àïën ba mûúi tuöíi thò àöî tiïënsô. Khi tónh dêåy, anh ta bûåc mònh cuäng laâm möåt baâi thúmù’ng laåi thêìn nhû sau:

Tiïën sô khoa naây quyïët lêëy tûúi!Cúá chi coân àúåi àïën ba mûúi?

HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 80

http://ebooks.vdcmedia.com

Thêìn nhên noái thïë laâ sao vêåy?Nïn úã ngûúâi ta, haá úã trúâi

Quaã nhiïn, khoa êëy anh ta àöî tiïën sô, vaâ nùm àoá anhta múái hai mûúi möët tuöíi.

BAÃNG, TRAÅNG GANH NHAU

Khoaãng àúâi nhaâ Maåc, úã miïìn Haãi Dûúng coá hai ngûúâibaån úã gêìn laâng nhau: Phaåm Trêën úã laâng Lêm Kiïìu vaâ ÀöîUöng úã laâng Àoaân Lêm.

Vaâo nùm Quang Baão àúâi Maåc Phuác Nguyïn (1554 -1561), hai ngûúâi cuâng traåc ba mûúi tuöíi vaâ cuâng àöî khoathi höåi. Àïën kyâ thi àònh, Phaåm Trêën àöî traång nguyïn, coânÀöî Uöng thò àöî baãng nhaän. Trêën, sûác hoåc vöën keám Uöng,nïn hñ hûãng lù’m, baão: “Giúâ ta múái àeâ àûúåc thùçng Uöngàêy!”

Uöng nghe noái tûác lù’m. Luác vinh qui, traång, baãng cuângvïì möåt àûúâng. Baãng khöng chõu nhûúâng traång ài trûúác, cûádoáng ngûåa ài ngang haâng.

Àïën laâng Hoaåch Traåch, dên chuáng keáo nhau ra xem vaâxin thú àïí àïì vaâo chiïëc cêìu úã àêìu laâng. Àoá laâ chiïëc cêìungoái hún mûúâi gian. Baãng, traång liïìn thaách nhau qua baãy

Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 81


gian phaãi võnh xong baâi thú, ai xong trûúác ài trûúác, khöngàûúåc tranh nhau.

Lêìn êëy Trêën thù’ng, ai cuäng chõu taâi, chó Uöng khöngphuåc, cho laâ thú àaä laâm sùén tûâ bao giúâ.

Röìi laåi doáng ngûåa ài ngang haâng. Àïën laâng Minh Luên,coá ngûúâi múái laâm xong nhaâ, ra àoán àûúâng xin möåt baâi thúmûâng nhaâ múái.

Trêën àoåc luön:Nùm nùm thïm phuá quñ,Ngaây ngaây hûúãng vinh hoa.Xûa coá cêu nhû thïë,Nay mûâng múái laâm nhaâ.

Lêìn naây, Uöng àaä coá veã húi chõu taâi nhanh nheån cuãaTrêën. Àïën cêìu laâng Àoaân Lêm, tuåc goåi laâ cêìu Cöëc, trongcêìu coá cö baán haâng laâ cö Loan, hai ngûúâi laåi thaách nhaulaâm baâi thú nöm lêëy àïì laâ “Cö Loan baán haâng cêìu Cöëc”.Haån möîi cêu phaãi coá hai giöëng chim, qua cêìu phaãi xong,ai xong trûúác ài trûúác, nhêët thiïët khöng àûúåc tranh nhaunûäa.

Trêën ngöìi trïn ngûåa àoåc ngay rùçng:Quai vaåc àöi bïn caánh phûúång phong,Dúã giang baán chaác lûåa àöì cöng.Xanh le múã kheáp nem höìng múái,Baåc aác phö phang rûúåu võt nöìng.

..... (1)



Baãng bêëy giúâ múái thûåc chõu phuåc traång laâ nhanh trñ vaânhûúâng cho traång ài trûúác khöng tranh giaânh gò nûäa.

AÊN KHOÃE, THÚ TAÂI

Lûúng Hûäu Khaánh, ngûúâi laâng Höåi Triïìu, huyïån HoùçngHoáa, tónh Thanh Hoáa, laâ con trai Lûúng Àù’c Bùçng. Öng giuáp Lïàaánh Maåc coá cöng lúán, chûác àïën thûúång thû, tûúác Àaåtquêån cöng. Thuúã beá hoåc vúái böë rêët gioãi (Lûúng Àù’c Bùçnglaâ thêìy hoåc cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm); 10 tuöíi àaä biïët laâmthú vùn, nhûng nhaâ ngheâo laåi ùn rêët khoãe, gia àònh khöngcung cêëp cho Khaánh àûúåc no àuã, nïn öng phaãi tûâ giaä meågiaâ àïí ài kiïëm ùn vaâ lêåp sûå nghiïåp.

Möåt höm, Khaánh qua chuyïën àoâ söng Tam Kyâ, cuâng vúáimêëy hoâa thûúång ài àaám chay vïì. Thêëy nhaâ sû mang àêîyoaãn to tûúáng, Khaánh cûá nhòn chùçm chùåp vaâo àêëy. Nhaâ sûbiïët Khaánh àoái, àûa cho vaâi phêím oaãn, Khaánh tûâ chöëi noái:

- Hoåc troâ kiïët gùåp àaåi böì taát tûúãng tûâ bi quaãng àaåi thïënaâo, chûá cho möåt vaâi phêím oaãn thò ùn chùèng boä dñnh rùng.

Möåt võ sû giaâ thêëy vêåy liïìn cûúâi, noái:



(1) Baâi thú bõ thêët truyïìn böën cêu.

- Thaây àaä laâ hoåc troâ thò thûã laâm möåt baâi thú Nho tùngàöìng chu (hoåc troâ, nhaâ sû cuâng ài möåt thuyïìn) xem sao?Nïëu sang söng maâ xong thò coá bao oaãn nhaâ chuâa seä àemàaäi caã.

Khaánh ngêm luön möåt baâi:Nang trung kinh sûã kiïåp kim cûúng,Nhô ngaä kim àöìng phiïëm nhêët haâng.Höåi si cuâ àaâm khanh saái laåc,Võ long hoaâng caác ngaä xu thûúng.Duy biïn nhô thûúång cûâu Haân Duä,Vaäng sûå ngö do hêån Thuãy Hoaâng.

Nhêët ngöå vö àoan tuây tiïîn biïåt,Nhô thaânh phuác quaã ngaä vinh xûúng.

Dõch:

Möåt hoâm kinh sûã nñp kim cûúng,Ngûúi túá àoâ sang kheáo möåt àûúâng.Àaám höåi àaân chay ngûúi àuãng àónh,Lêìu höìng gaác tña túá nghïnh ngang.Sao ngûúi chaã oaán thuâ Haân Duä,(1)

Àêy túá coân cùm giêån Thuãy Hoaâng,(2)

Chöëc nûäa lïn búâ ta taåm biïåt,Ngûúi thò nïn Phêåt, túá nïn sang.



(1) Haân Duä têu vua Àûúâng xin phaá àïìn chuâa, huyã tûúång phêåt.(2) Têìn Thuãy Hoaâng àöët saách, chön hoåc troâ.

Thú laâm xong thò àoâ coân caách búâ söng vaâi ba con saâo.Caác nhaâ sû àïìu phuåc taâi, döëc caã àêîy oaãn cho Khaánh. Nhaâthú ngöìi ùn möåt luác hïët saåch. Caác nhaâ sû laåi caâng lêëy laâmlaå. Coá nhaâ sû tùång thïm cho Khaánh quan tiïìn vaâ dùån saulaâm nïn sûå nghiïåp lúán, coá àaánh deåp àêu thò xin chûâa nhaâchuâa ra.

Khaánh àaä y theo lúâi dùån êëy, vïì sau möîi khi tiïën quênàaánh Maåc, Khaánh àïìu ra lïånh cho quên sô hïët sûác baão vïåchuâa chiïìn.

TAÂI QUAN QUAN TAÂI

Khoaãng nùm Àaåi Chñnh thúâi nhaâ Maåc (1530 - 1540), coátiïën sô Vuä Thoaát Dônh quï úã vuâng Bao Trung, Gia Phuác(Gia Löåc), Haãi Dûúng, laâ möåt ngûúâi rêët gioãi quöëc êm vaâhay khöi haâi.

Khi chûa thi àöî, möåt bûäa ài chúi khöng biïët vö tònh hayhûäu yá, Dônh àaá vaâo chên con gaái quan phuã. Lñnh bù’t Dônhvaâo trònh quan, quan bù’t laâm túâ cung vaâ baão nïëu laâm haythò seä tha töåi. Dônh chùèng ngêìn ngaåi viïët luön túâ cung nhûsau:

Quï úã phuã Haå,(1)



(1) Tûác phuã Haå Höìng, Haãi Dûúng.

Quaán úã Bao Trung.Nhên vò du thõ,(1)

Chúåt gùåp maá höìng,Lúä chên àaåp phaãi,Vö tûâ tû cung.(2)

Quan phuã xem túâ cung, thêëy lúâi leä khöi haâi hoám hónh,beân cûúâi vaâ tha cho Dônh.

Möåt lêìn khaác, Dônh àang úã nhaâ thò coá ngûúâi àïën xin baâivùn àïí khù’c vaâo bia möå böë, Dônh hoãi:

- Öng cuå coá chûác sù’c gò khöng?Ngûúâi kia àaáp:- Cha töi laâm taâi quan (möåt chûác quan voä nhoã).Nghe noái hai chûä taâi quan, Dônh liïìn cêìm buát viïët ngay

rùçng:Sinh vi taâi quan,Tûã nhêåp quan taâi.Kyâ sinh giaä vinh,Kyâ tûã giaä ai.

Nghôa laâ:Söëng laâm taâi quan,Chïët vaâo quan.Söëng thò vinh hiïín,Chïët thò bi ai.



(1) Nghôa laâ: nhên vò ài chúi chúå.(2) Nghôa laâ: khöng coá lúâi leä naâo maâ cung khai àûúåc (troát àaåp chên

phaãi cö gaái, giúâ khöng biïët noái sao nûäa!)

RÏU XANH MAÁU ÀOÃ

Thúâi Lï coá Nguyïîn Tuêën úã xaä Nhên Muåc, huyïån ThanhTrò (nay thuöåc Haâ Nöåi) laâ ngûúâi tñnh tònh rêët cûúng nghõ.Khöng roä, öng sinh vaâ mêët nùm naâo, chó biïët öng àöî àöìngtiïën sô khoa Quñ sûãu, nùm Hoùçng Àõnh thûá 14 (1613). Vaâonùm Vônh Töå thûá 1 (1615) àúâi Lï Thêìn Töng, öng àûúåc cûãài sûá nhaâ Minh àïí dêng àöì lïî cöëng. Vua Minh vöën àaä biïëtöng laâ ngûúâi cûáng rù’n vaâ hay chûä, nhên muöën thûã taâi,beân ra möåt vïë àöëi nhû sau:

Àöìng truå chñ kim àaâi di luåc.Nghôa laâ:

Cöåt àöìng túái nay rïu àaä xanh.Cêu naây coá yá chêm choåc, muöën nhù’c laåi viïåc Maä Viïån

sang chinh phuåc nûúác ta vaâ dûång cöåt àöìng vaâo khoaãng thïëkyã thûá nhêët.

Nguyïîn Tuêën nghe xong, àöëi laåi ngay:Àùçng giang tûå cöí huyïët do höìng.

Nghôa laâ:

Söng Àùçng tûâ xûa maáu coân àoã.YÁ muöën nhù’c hai trêån chiïën thù’ng lûâng lêîy trïn söng

Baåch Àùçng: chiïën thù’ng cuãa Ngö Quyïìn phaá tan quên



Nam Haán xêm lûúåc vaâo nùm 938, vaâ chiïën thù’ng cuãaTrêìn Hûng Àaåo tiïu diïåt toaân böå binh thuyïìn xêm lûúåccuãa quên Nguyïn vaâo nùm 1288.

Vua Minh nghe röìi, coá veã khöng bùçng loâng; nhûng cuängphaãi khen laâ cêu àöëi hay, lúâi vùn choåi, yá tûá huâng höìn,àanh theáp. Vaâ sau àoá nhaâ vua àaä tiïëp àaäi àoaân sûá böå ViïåtNam rêët hêåu. (1)

TA CHAÊ ÈNG CHÕU PHONG

Àaâo Duy Tûâ, ngûúâi laâng Hoa Trai, huyïån Ngoåc Sún, naylaâ huyïån Tônh Gia, tónh Thanh Hoáa, sinh nùm 1572, mêëtnùm 1634. Böë öng laâ nghïå nhên haát cheâo. Öng rêët thöngminh, hoåc gioãi, laåi coá taâi thao lûúåc, nhûng khi naåp àún àithi vúái nhaâ Lï, bõ phaác giaác laâ con nhaâ haát xûúáng àaânhphaãi àuöíi vïì. Öng bûåc chñ boã Lï theo Nguyïîn. Öng laângûúâi àaä cho àù’p luäy Trêën Ninh luäy Trûúâng Duåc vaâ àaánhbaåi quên Trõnh nhiïìu phen.

Nùm Kyã tyå (1629), sau khi àuöíi àûúåc nhaâ Maåc, TrõnhTraáng àûúåc vua Lï phong laâm sû phuå, Thanh vûúng. Nhênàoá, Trõnh Traáng muöën lêëy danh nghôa nhaâ Lï bù’t chuáa



(1) Vïì nhên vêåt cuãa thoaåi naây möîi ngûúâi kïí möîi khaác, nhûng vïì haicêu àöëi thò noái chung khöng coá gò khaác nhau lù’m.

Nguyïîn phaãi haâng phuåc. Chuáa Trõnh sai sûá mang sù’c vuaLï vaâo phong cho chuáa Nguyïîn Phuác Nguyïn chûác Thaáiphoá quöëc cöng, duå chuáa Nguyïîn cho con ra chêìu vaâ nöåp bachuåc thúát voi vaâ ba chuåc chiïëc chiïën thuyïìn.

Chuáa Nguyïîn tiïëp sûá, nhûng yá khöng muöën thuå phongmaâ cuäng khöng muöën tuên theo yïu saách cuãa chuáa Trõnh.Öng beân hoãi Àaâo Duy Tûâ vïì caách àöëi phoá.

Tûâ khuyïn chuáa Nguyïîn haäy cûá nhêån sù’c röìi seä coácaách. Öng sai laâm möåt caái mêm hai àaáy boã túâ sù’c phongcuãa chuáa Trõnh vaâo giûäa hai àaáy, keâm theo möåt maãnh giêëyviïët böën cêu thú. Chuáa Nguyïîn sai àïí lïî vêåt vaâo chiïëcmêm àoá vaâ sai sûá laâ Vùn Khuöng mang ra Thùng Long àïítaå ún vua Lï, chuáa Trõnh.

Chuáa Trõnh chó thêëy coá lïî vêåt maâ khöng coá biïíu taå vïìviïåc àûúåc vinh phong, lêëy laâm nghi lù’m. Sau coá ngûúâithêëy caái mêm daây maâ nùång, múái khaám phaá ra laâ mêm haiàaáy. Túâ sù’c vaâ maãnh giêëy àûúåc lêëy ra, dêng lïn Chuáa.Chuáa Trõnh thêëy coá böën cêu thú cheáp úã maãnh giêëy nhûsau:

Mêu nhi vö dõch,Mõch phi kiïën tñch.AÁi laåc têm trûúâng,Lûåc lai tûúng àõch.

Caã triïìu àònh khöng ai hiïíu nghôa ra laâm sao caã. Sauphaãi múâi Traång Buâng (1) àïën àïí hoãi. Traång Buâng liïëc mù’t



xem qua vaâ giaãi ngay rùçng: “Mêu nhi vö dõch” nghôa laâchûä “mêu” maâ khöng coá dêëu phïët thïë tûác laâ chûä “dû”; Mõchphi kiïën tñch nghôa laâ chûä “mõch” maâ boã chûä “kiïën” ài, thïëtûác laâ chûä “bêët”; AÁt laåc têm trûúâng nghôa laâ chûä “aái” maâboã chûä “têm” ài, thïë tûác laâ chûä “thuå”; Lûåc lai tûúng àõchnghôa laâ chûä “lûåc” àöëi àõch vúái chûä “lai” hai chûä àïí caånhnhau, thïë tûác laâ chûä “sù’c”.

Vêåy caã böën cêu thú laâ böën chûä: Dû bêët thuå sù’c, (takhöng nhêån sù’c phong). Hoå Nguyïîn khöng chõu thêìn phuåctriïìu àònh cho nïn laâm ra böën cêu thú àoá.

Chuáa Trõnh tûác lù’m, sai àuöíi theo bù’t sûá giaã laåi,nhûng sûá giaã àaä boã ài xa röìi.

BÊY GIÚÂ EM ÀAÄ COÁ CHÖÌNG

Tuåc truyïìn, sau khi àaä biïët roä chñnh Àaâo Duy Tûâ laâ keãlaâm ra vuå àöë chûä(1), Trõnh Traáng bûåc lù’m, nhûng cuäng rêëtphuåc taâi Àaâo Duy Tûâ, nïn àaä sai ngûúâi àem nhiïìu vaângbaåc vaâ möåt bûác mêåt thû vaâo thuyïët Tûâ, àïí hoâng thu phuåc



(3) Traång Buâng: tûác traång ngûúâi laâng Buâng (Phuâng Xaá); tïn goåithên mêåt cuãa Phuâng Khù’c Khoan (1528 - 1613). Chuá yá: àïën nùm1629, thò Phuâng Khù’c Khoan mêët àaä lêu röìi. Cêìn hiïíu tñnh chêëtthiïëu chñnh xaác lõch sûã cuãa giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam).

(1) Xem giai thoaåi: Ta chùèng chõu phong.

öng vïì laâm quên sû cho mònh. Xem xong thû, Tûâ mómcûúâi, giaã laåi söë vaâng baåc, röìi lêëy giêëy buát viïët möåt baâi cadùån àûa vïì cho chuáa Trõnh. Baâi ca nhû sau:

Ba àöìng möåt múá trêìu cay,Sao anh chùèng hoãi nhûäng ngaây coân khöng?Bêy giúâ em àaä coá chöìng,Nhû chim vaâo löìng, nhû caá cù’n cêu!Caá cù’n cêu biïët àêu maâ gúä,Chim vaâo löìng biïët thuúã naâo ra?...

Trõnh Traáng àoåc baâi thú trïn, biïët Tûâ khöng muöën thayàöíi yá chñ, nhûng nhaâ chuáa vêîn kiïn trò phaái ngûúâi ài duådöî Tûâ möåt lêìn nûäa. Tûâ thêëy vêåy, laåi nhúâ ngûúâi gûãi luönhai cêu nûäa ra Àaâng Ngoaâi:

Coá loâng xin taå ún loâng,Àûâng ài laåi nûäa maâ chöìng em ghen.

Duå döî, mua chuöåc maäi khöng àûúåc, Trõnh Traáng tûácquaá, tûâ chöî mïën phuåc chuyïín sang cùm gheát Tûâ. Chuáa töihoå Trõnh àùåt ra nhûäng cêu haát nhû sau àïí àaã kñch Tûâ:

Coá ai vïì vúái Àaâng Trong,Nhù’n nhe “böë àoã” liïåu tröng àûúâng vïì. (1)

Maãi tham lúåi, boã quï quaán töí,Àêët nûúác ngûúâi duâ coá cuäng khöng...

hoùåc:Röìng khoe vûúåt gioá tung mêy,(2)

Biïët àêu röìng àêët coá ngaây xaác tan...



Tûâ hay biïët caác cêu haát êëy chó cûúâi khêíy vaâ caâng quyïëttêm nghiïn cûáu kïë hoaåch phaá Trõnh.

ÏËCH NGÖÌI ÀAÁY GIÏËNG

Thúâi Lï Trung Hûng, coá Nguyïîn Àùng Caão laâ möåt ngûúâinöíi tiïëng trong viïåc ûáng àöëi.

Nguyïîn Àùng Caão quï úã laâng Hoaâi Baäo, huyïån Tiïn Du,tónh Bù’c Ninh; khöng roä nùm sinh vaâ mêët, chó biïët öngàêåu thaám hoa vaâo khoaãng Lï Hy Töng (1676 - 1705).

Bêëy giúâ, vua Khang Hy nhaâ Maän Thanh sai sûá mangchiïëu sang nûúác Nam, buöåc moåi ngûúâi phaãi goåt àêìu, gioáctoác nhû ngûúâi Maän. Àûúåc tin êëy, Vua Lï Hy Töng lo lù’m,liïìn tûác töëc cûã Nguyïîn Àùng Caão lïn aãi Nam Quan tiïëp sûáThanh àïí tòm caách thoaái thaác. Lïn àïën cûãa aãi, sau khi àaäàem leä lúåi haåi ra biïån luêån vúái sûá giaã, Àùng Caão beân laâmmöåt baâi biïíu gûãi sûá giaã mang vïì cho vua Thanh. VuaThanh xem túâ biïíu, phuåc taâi huâng biïån cuãa Àùng Caão, beânhaå chiïëu baäi boã viïåc êëy ài.



(3) Noái “böë àoã” cuäng coá yá aám chó vaâo chöî Tûâ hoå Àaâo.(4) Àaâo Duy Tûâ laâ taác giaã baâi vùn nöíi tiïëng Ngoåa long cûúng, tûå vñ

mònh vúái con röìng nùçm coá ngaây seä vûúåt gioá tung mêy.

Ñt lêu sau, Àùng Caão coá dõp ài sang sûá nhaâ Thanh, vuaThanh thêëy Àùng Caão hay chûä, liïìn ra möåt vïë àöëi nhûsau:

Laäo khuyïín laåc mao, do hûúáng àònh tiïìn phïå nguyïåt.

Nghôa laâ:

Choá giaâ ruång löng, coân ngoáng ra sên suãa nguyïåt (trùng);

Nghe cêu àöëi àêìy gioång khinh miïåt. Àùng Caão bûåc tûácliïìn àöëi ngay laåi möåt cêu rùçng:

Tiïíu oa àoaãn caãnh, maån cû tónh àïí khuy thiïn.

Nghôa laâ:

ÏËch con ngù’n cöí, cuäng ngöìi àaáy giïëng doâm trúâi.

Cêu traã lúâi thêåt ngang taâng, coá yá móa boån thöëng trõ MaänThanh kiïën thûác heåp hoâi, nhû ïëch ngöìi àaáy giïëng, têìmmù’t chó thêëy trúâi bùçng miïång giïëng chúá coá biïët àêu trúâiröång bao la.

Vua Thanh thêëy Àùng Caão àöëi àaáp cûáng coãi, khen laângûúâi coá duäng khñ, vaâ toã veã rêët kñnh troång öng. Tûâ àêëy,triïìu Khang Hy nhaâ Thanh khöng saách nhiïîu gò nûúácNam ta nûäa.



PHONG NGUYÏÅT VÖ BIÏN

Tuåc truyïìn Nguyïîn Àùng Caão tñnh nïët bûâa baäi, phoángtuáng, ngöng ngaåo, khöng coi ai vaâo àêu caã; ngoaâi thõt choávaâ rûúåu ngon khöng coân ham thñch gò nûäa.

Ngaây öng vaâo àiïån thñ, àaáng leä àöî àêìu, nhûng vò tñnhöng nhû thïë, triïìu àònh múái àaánh xuöëng haâng thûá ba(thaám hoa). Öng cuäng biïët vêåy, nïn khi con giai öng laâNguyïîn Àùng Tuên sinh con àêìu loâng laâ Nguyïîn ÀùngÀaåo, möîi lêìn bïë chaáu, öng thûúâng nûång rùçng: “Triïìu àònhgheát tao cûáng cöí khöng cho àöî traång nguyïn, nhûng thùçngbeá naây maâ khöng cho àöî traång thò khöng àûúåc àêu!”

Thûúâng ngaây úã trong triïìu, öng noái nùng khöng kiïngsúå gò caã, do àoá àaä mêëy lêìn bõ biïëm truêët.

Khi sûá nhaâ Thanh sang saách phong, ài àïën traåm XûúngGiang thò dûâng laåi, àûa cho chuáa Trõnh möåt vuöng gêëm,viïët möåt chûä caân thêåt to. Caã triïìu khöng ai giaãi àoaán àûúåc,chuáa Trõnh phaãi àùåc chó triïåu öng vaâo àïí hoãi.

Öng thûa rùçng:

- Caái troâ àaánh àöë nhoã nhùåt êëy, boä beân gò maâ chuáathûúång phaãi bêån loâng suy nghô.



Röìi öng cêìm buát quïåt àêîm mûåc viïët möåt neát xöí àïí traãlúâi. Chuáa hoãi duyïn cúá, öng noái:

- Tûúång cuãa queã “caân” coá 3 neát ngang thïm vaâo möåt neátxöí thò thaânh chûä vûúng, coá thïë thöi.

Thúâi gian öng laâm chaánh sûá sang cöëng nhaâ Thanh, möåtbûäa ài qua möåt caái chuâa rûúâng cöåt hïët sûác löång lêîy, viïnsûá Thanh cuâng ài theo múâi öng àïì cho mêëy chûä “biïínngaåch” (bûác hoaânh phi), öng liïìn viïët ngay hai chûä “truângnhõ”. Caã phaái böå nhaâ Thanh àïìu phên vên khöng hiïíu yásûá giaã Viïåt Nam muöën noái gò. Cuöëi cuâng Nguyïîn ÀùngCaão múái cûúâi maâ giaãi thñch rùçng:

- Àêy laâ böën chûä “Phong nguyïåt vö biïn” viïët giaãn lûúåc.

Phong nguyïåt vö biïn laâ chûä sùén trong saách, coá nghôa laâ:Gioá trùng vö têån khöng coá búâ bïën naâo. Nhûng àöìng thúâicuäng coá nghôa thûá hai laâ: Chûä phong chûä nguyïåt maâ khöngcoá neát ngoaâi biïn. Búãi thïë, úã àêy, Àùng Caão chó cêìn viïëtmöåt phêìn cuãa hai chûä êëy tûác laâ chó cêìn viïët hai chûä (truângnhõ) laâ àaä noái lïn yá niïåm caã cêu Phong nguyïåt vö biïn.

Thêåt laâ thöng minh vaâ dñ doãm, sûá nhaâ Thanh vaâ nhûängngûúâi cuâng ài àïìu hïët sûác kñnh phuåc taâi mêîn tiïåp tuyïåtvúâi cuãa Nguyïîn Àùng Caão.



RAÊ ÆN TRAÊ ÆNG, RÖÌNG VAÂNG

Trong söë caác nhaâ thú phuå nûä quen thuöåc, baâ Àoaân ThõÀiïím khöng nhûäng laâ möåt nhaâ thú nöíi tiïëng, maâ coân toã ralaâ möåt ngûúâi rêët coá taâi mêîn tiïåp trong viïåc ûáng àöëi.

Àoaân Thõ Àiïím sinh nùm 1705 vaâ mêët nùm 1748, hiïåulaâ Höìng Haâ nûä sô, ngûúâi laâng Giai Phaåm (nay laâ laâng HiïënPhaåm), huyïån Vùn Giang, tónh Hûng Yïn.

Tûúng truyïìn höìi baâ coân nhoã tuöíi, möåt höm àang àoåcsaách Bù’c sûã, anh ruöåt baâ laâ öng Àoaân Doaän Luên ra möåtcêu àöëi rùçng:

Baåch xaâ àûúng àaåo, Quyá baåt kiïëm nhi traãm chi.

Nghôa laâ:

Rù’n trù’ng caãn àûúâng, Quyá tuöët gûúm ra cheám.(1)

Baâ Àiïím khöng cêìn nghô àöëi luön:

Hoaâng long phuå chu, Vuä ngûúäng thiïn nhi thaán viïët.(2)



(1) Quyá: tûác Lûu Quyá tïn thêåt cuãa Haán Cao töí. Khi Quyá qua möåtcaái àêìm thêëy con rù’n trù’ng, liïìn tuöët gûúm ra cheám. (Tñch naâyúã trong Bù’c sûã.)

(2) Vuä: tûác vua Haå Vuä. Khi vua Vuä qua söng, coá con röìng vaâng nöíilïn, ngûúâi trong thuyïìn àïìu súå, riïng vua vêîn bònh tônh nhûthûúâng, sau röìng phaãi lùån ài. (Tñch naây úã trong Bù’c sûã.)

Nghôa laâ:

Röìng vaâng àöåi thuyïìn, Vuä ngûãa mùåt maâ than.

HAI CÖ ÀIÏÍM, HAI ÖNG LUÊN

Möåt höm baâ Àiïím àang soi gûúng úã cûãa söí, öng Luêntröng thêëy àoåc cho baâ möåt vïë cêu àöëi nhû sau:

Àöëi kñnh hoaå mi, nhêët àiïím phiïn thaânh lûúäng àiïím.

Nghôa laâ:

Soi gûúng veä maây, möåt neát hoáa thaânh hai neát.

Cêu naây cuäng coân coá nghôa laâ möåt cö Àiïím hoáa ra hai cö

Àiïím.

Baâ Àiïím nghe xong, àöëi laåi ngay:

Lêm trò ngoaån nguyïåt, chñch luên chuyïín taác songluên.

Nghôa laâ:

Túái ao xem trùng, möåt vûâng biïën ra hai vûâng.

Cêu naây cuäng coá yá chó möåt öng Luên, hoáa ra hai öng Luên.

Thïë laâ keã taám laång ngûúâi nûãa cên, hai anh em chùèng aichõu keám ai.



KHÖNG HAM PHUÁ QUYÁ

Baâ Àoaân Thõ Àiïím laâ ngûúâi coá sù’c àeåp, coá lúâi noái vùnhoa, coá cûã chó tao nhaä, nïn baâ nöíi danh rêët súám.

Nùm baâ 16 tuöíi, thûúång thû Lï Anh Tuêën nhên khöngcoá con muöën àûa baâ vïì laâm con nuöi, àïí dêng cho chuáaTrõnh Giang. Nghe tiïëng baâ saânh thú Nöm, Lï Anh Tuêënmuöën thûã taâi. Luác baâ múái àïën nhaâ, öng beân ra àêìu àïì:

“Möåt ngaây khöng thêëy nhû laâ ba thu”

vaâ baão baâ võnh thú quöëc êm. Baâ Àiïím liïìn ngêm rùçng:

Nhûäng maâng mêëy khù’c giang(1) cêìm haåc,

Ngúä àaä vaâ phen àöíi laá ngö.

Lï Anh Tuêën khen ngúåi khöng ngúát röìi ngoã yá muöën tiïënbaâ vaâo cung chuáa Trõnh. Nhûng baâ khöng bùçng loâng, beânlaåi cuâng anh laâ Doaän Luên dúâi nhaâ úã túái chöî ngûúâi chaàang daåy hoåc úã laâng Laåc Viïn, huyïån Yïn Dûúng, tónhKiïën An, àïí traánh trûúác nhûäng sûå khöng hay coá thïí xaãyra vò viïåc tûâ höm êëy.



(1) Giang: gaãy àaân, àaánh àaân.

VÏË ÀÖËI HAI NGHÔA

Nùm baâ Àoaân Thõ Àiïím 25 tuöíi (1730) thò thên phuåmêët úã núi daåy hoåc. Baâ cuâng meå vaâ anh àûa linh cûäu vïìquï mai taáng; röìi àoá ba meå con laåi túái nguå cû úã laâng VöNgaåi, huyïån Àûúâng Haâo (Myä Haâo) tónh Hûng Yïn.

Bêëy giúâ baâ Àiïím thûúâng thay anh trong viïåc thuâ tiïëpcaác tên khaách. Baâ vöën laâ cö gaái taâi sù’c, laåi gioãi vïì khoagiao tïë, nïn tiïëng tùm baâ lûâng lêîy khù’p núi. Ngûúâi ta àöìnrùçng: khi baâ Àiïím giuáp anh tiïëp khaách, tuy “dêng raumuöëi maâ hún caã trên tu”. Do àoá khaách àïën thùm anh baâàaä nhiïìu, maâ nhûäng khaách “phong lûu cöng tûã” àïën àïídoâm ngoá baâ cuäng lù’m.

Khi êëy coá hoaâng giaáp Vuä Diïåm, ngûúâi laâng Thöí Vûúång(Haâ Tônh) vúái caác baån laâ tiïën sô Nhûä Àònh Toaãn úã xaäHoaåch Traåch (Haãi Dûúng) vaâ tiïën sô Nguyïîn Cöng Thaái úãlaâng Kim Luä (Haâ Àöng) cuâng keáo nhau àïën nhaâ baâ Àiïím.Caác “thêìy giaám” àûúåc baâ Àiïím tiïëp àaäi rêët lõch sûå, baâ chongûúâi bûng khay trêìu ra múâi, trïn khay coá àïí möåt bûác hoatiïn viïët möåt cêu àöëi:

Àònh tiïìn thiïëu nûä khuyïën tên lang



Hai chûä thiïëu nûä úã àêy coá hai nghôa: “gioá nheå” hoùåc “cögaái”. Hai chûä tên lang laâ “cêy cau” thò àöìng êm vúái haichûä tên lang laâ “chaâng rïí”. Búãi vêåy vïë àöëi cuäng coá thïí hiïíutheo hai nghôa. Möåt laâ: Trûúác sên gioá thoaãng phêët cêy cau.Möåt laâ: Trûúác sên cö gaái múâi chaâng rïí.

Caác thêìy àoåc xong vïë àöëi, röìi saáu mù’t ngoá nhau, chùèngai àöëi laåi àûúåc. Thïë laâ trêìu cuäng chùèng kõp ùn, yá àõnhchoâng gheåo cuäng tiïu tan hïët; caác thêìy àaânh nhaä nhùån gûãilúâi chaâo baâ chuã röìi vöåi vaä ruát lui...

NHÚÂ COÁ RÊU MAÂ THOAÁT ÀOÂN

Khoaãng Lï - Trõnh, coá öng Trêìn Vùn Trûá, sinh nùm1715, khöng roä nùm mêët, ngûúâi laâng Tûâ Ö, huyïån ThanhMiïån, tónh Haãi Dûúng laâ ngûúâi nöíi tiïëng thanh liïm vaânhên hêåu.

Öng àöî tiïën sô, hay saáng taác thú vùn, coá laâm nhiïìu chûácquan to úã trong triïìu, cuöëi cuâng thêëy chñnh sûå trong triïìuquaá àöîi muåc naát, liïìn caáo laäo vïì trñ sô. Ai nêëy àïìu tiïëc.

Thúâi gian vïì nhaâ, öng biïët viïn tri huyïån huyïån mònh(Thanh Miïån) laâ keã rêët haách dõch, hïî ai qua dinh maâkhöng xuöëng ngûåa, xuöëng caáng àïìu bõ hù’n àaánh àoân. Möåthöm, nhên ài chúi qua huyïån, öng mûúån möåt con boâ cúäi ài,



nghïnh ngang khöng chõu xuöëng. Lñnh huyïån löi öng vaâoquan. Öng kïu laâ thêìy àöì giaâ ài daåy hoåc úã tónh xa múái vïìnïn khöng hay biïët lïå naây, vaã laåi lïå quan buöåc phaãi xuöëngngûåa chûá khöng buöåc xuöëng boâ. Laäo huyïån theát laác möåthöìi, truy hoãi saách noå, vùån saách kia àïí thûã thaách thêìy àöì.Sau chûâng nhû thêëy öng àöëi àaáp tröi chaãy, ung dung, laåicoá tuöíi taác, nïn cuäng coá yá nïí, laäo huyïån liïìn baão öng:

- Lyá ra töåi nhaâ thêìy laâ phaãi àaánh àoân, nhûng ta nïí caáiböå rêu cuãa thêìy nïn tha àoân cho. Vêåy thêìy phaãi àöëi cêuàöëi ta ra àïí taå ún nghe!

Röìi laäo huyïån ra vïë àöëi rùçng:

Huyïån quan Thanh Miïån kiïën vö lïî nhi duåc cöng.Nghôa laâ:

Quan huyïån Thanh Miïån thêëy keã vö lïî nïn muöënàaánh.

Öng ngheâ Tûâ Ö thêëy noái “nïí caái böå rêu” beân cûúâi khêíyvaâ àoåc:

Tiïën sô Tûâ Ö haånh hûäu tu nhi àù’c thoaát.

Nghôa laâ:

Tiïën sô Tûâ Ö may nhúâ coá rêu maâ thoaát àoân.

Laäo huyïån nghe xong biïët ngay àoá laâ tûúáng cöng hoåTrêìn; súå toaát möì höi, vöåi suåp xuöëng laåy luåc van xin röëi rñt.

Öng nghiïm sù’c mùåt, chónh cho möåt höìi vïì àaåo àûáckhiïm töën, chùn dên... röìi boã ài.



Thïë laâ caái lïå “haå maä” höëng haách, vö lyá cuäng bõ “haå” luöntûâ àoá.(1)

BA SÖNG, BÖËN MAÊ ÆT

Lï Quñ Àön, tûå Doaän Hêåu, hiïåu Quïë Àûúâng, sinh nùm1726, mêët nùm 1783, ngûúâi laâng Diïn Haâ, huyïån Diïn Haâ,tónh Thaái Bònh, laâ con cuãa Trung hiïëu cöng Lï Troång Thûá(àöî tiïën sô, laâm quan àïën Hònh böå thûúång thû).

Tûâ thuúã nhoã, àaä nöíi tiïëng thêìn àöìng, 14 tuöíi àaä àoåc hïëtTûá thû, nguä kinh, sûã, truyïån, vaâ àoåc àïën caã baách gia, chûtûã, möåt ngaây coá thïí laâm xong mûúâi baâi phuá. Nùm 13 tuöíitheo cha lïn hoåc úã Kinh àö, 17 tuöíi thi hûúng àêåu giaãinguyïn, 26 tuöíi thi höåi àêåu àêìu, vaâo thi àònh cuäng àêåuàêìu, truáng baãng nhaän (vò khoa êëy khöng lêëy traångnguyïn).

Tûúng truyïìn nùm múái lïn 7 tuöíi, möåt höm coá ngûúâibaån cuãa cha àïën chúi, thêëy chuá beá thöng minh àônh ngöå,



(1) Thoaåi naây Àùng khoa luåc sûu giaãng cho laâ chuyïån Trûúng PhuDuyïåt, ngûúâi Kim Àêu, Thanh Miïån. Vïì cêu àöëi thò vïë ra khöngkhaác gò, coân vïë àöëi laåi coá khaác àöi chûä; Cêu cuãa Duyïåt àöëi laåinhû sau: “Kim àêu hoaâng giaáp haånh hûäu tu phi hoaåch miïîn.(Hoaâng giaáp laâng Kim Àêu nhúâ coá böå rêu maâ àûúåc tha àaánhàoân).

hoãi àêu noái àûúåc àêëy thò rêët lêëy laâm kinh ngaåc. Nhênmuöën thûã thïm taâi cuãa Àön, öng khaách troã vaâo con söngchaãy quanh sau vûúân nhaâ, úã chöî àoá söng tûå chia ra laâmba nhaánh, beân tûác caãnh ra möåt vïë àöëi: “Tam xuyïn” ba con söng). Vïë àöëi naây bïì ngoaâi coá veã khaá àún giaãn,nhûng kyâ thûåc laâ rêët “hoác buáa”, vò 2 chûä “Tam xuyïn”, chûänaâo cuäng chó coá ba neát, hún nûäa chûä “xuyïn” laåi cuängchó laâ chûä “tam” quay ngang laåi (möåt phêìn tû voângtroân, 90o) maâ thöi.

Chuá beá 7 tuöíi hiïíu ngay caái lù’t leáo cuãa vïë àöëi, nhêëtthiïët khöng chõu mù’c lûâa vò veã dïî daâng cuãa noá. Àön nhònquanh àïí tòm yá. Chúåt tröng lïn mùåt öng khaách, thêëy öngta àang àeo muåc kónh, Àön mûâng quaá, beân tûác caãnh àöëilaåi ngay laâ “Tûá muåc” (böën mù’t).

Vïë àöëi laåi naây laâ hïët sûác taâi tònh úã chöî Àön àaä tòm ra2 chûä cuäng rêët giaãn dõ, möîi chûä chó coá 4 neát, nhêët laâ chûä“muåc” laâ “mù’t” laåi cuäng chñnh laâ chûä “tûá” laâ “böën” quayngang, (quay chïåch möåt phêìn tû voâng troân, 90o) maâ thaânh.Vïë àöëi tûác caãnh laåi coân nïu lïn àûúåc möåt neát àùåc àiïím cuãaöng khaách giaâ laâ àeo kñnh. Khaách thaán phuåc àûáng dêåynù’m lêëy hai vai cuãa chuá beá maâ noái: “Taâi hoåc cuãa chuá röìiseä doåc ngang möåt àúâi!”



BAÂI THÚ TÛÅ TRAÁCH MÒNH

Tûúng truyïìn Lï Quyá Àön luác nhoã tuy rêët thöng minhnhûng tñnh khñ laåi rêët ngöî ngûúåc, vò thïë àaä laâm cho chameå öng phaãi nhiïìu phen bûåc doåc.

Möåt höm öng cúãi truöìng ài tù’m. Tònh cúâ giûäa àûúâng gùåpquan thûúång hoãi thùm vaâo nhaâ cha mònh laâ Trung hiïëucöng Lï Troång Thûá; öng liïìn àûáng daång hai chên ra baãoquan thûúång rùçng: “Àöë öng biïët chûä gò àêy? Nïëu öng biïëtthò töi seä àûa öng vaâo nhaâ”.

Öng kia thêëy àûáa treã höîn xûúåc, giêån tñm mùåt khöngtheâm noái gò caã. Lï Quyá Àön liïìn cûúâi vang lïn maâ rùçng:

“Chûä thaái, thïë maâ cuäng khöng biïët!” (1)

Thêëy àûáa treã quaá ngöî ngûúåc, öng quan ngaåc nhiïn lù’m,sau hoãi ra múái biïët laâ con Trung hiïëu cöng. Luác vaâo chúinhaâ, öng thûúång àem chuyïån êëy ra phaân naân. Trung hiïëucöng beân goåi Lï Quyá Àön lïn mù’ng rùçng: “Maây laâ thùçngrù’n maây rù’n mùåt, phaãi võnh möåt baâi thú tûå traách mònh,nïëu khöng laâm àûúåc thò tao àaánh àoân!”.

Lï Quyá Àön vêng lúâi laâm ngay baâi thú nöm nhû sau:



(1) ÚÃ àêy Lï Quyá Àön dûåa vaâo hònh tûúång cuãa chûä maâ àöë: Chûä Thaáitröng giöëng ngûúâi àûáng daång hai chên.

Chùèng phaãi liu àiu vêîn giöëng nhaâ,Rù’n maâ biïëng hoåc chùèng ai tha,Theån àeân höí lûãa àau loâng meå,Nay theát mai gêìm raát cöí cha,Raáo meáp chó quen tuöìng noái döëi,Lùçn lûng cam chõu dêëu roi cha,

Tûâ raây Trêu, Löî chùm nghïì hoåc,(1)

Keão höí mang danh tiïëng thïë gia!Baâi thú vûâa ra gioång tûå traách mònh laåi vûâa coá yá nïu tïn

möåt söë loaåi rù’n (liu àiu, höí lûãa, mai gêìm, raáo, thùçn lùçn,trêu, löî, höí mang), vêåy maâ àoåc vêîn khöng thêëy gò gûúånggaåo. Öng thûúång thêëy Lï Quyá Àön múái tñ tuöíi maâ àaä taâinhû thïë, bao nhiïu tûác bûåc àïìu tiïu tan hïët, têëm tù’c khenmaäi khöng thöi.

THÛ MÛÚÅN AÁO CÊÌU

Tuåc truyïìn, Lï Quyá Àön coá möåt ngûúâi con trai vaâ möåtanh hoåc troâ àïìu nöíi tiïëng hay chûä.

Àïën khoa thi, vua Lï vaâ chuáa Trõnh àaánh cuöåc nhau:vua thò àoaán con Quyá Àön àöî àêìu, chuáa thò àoaán hoåc troâ



(1) Trêu, Löî àöìng thúâi laâ tïn nûúác, quï hûúng cuãa Maånh Tûã vaâKhöíng Tûã.

Quyá Àön àöî àêìu. Luác vaâo thi, Quyá Àön dùån anh hoåc troâàaánh traáo baâi cho con mònh, vò thïë con öng àöî àêìu maâ anhhoåc troâ àöî thûá hai. Thïë laâ vua àûúåc cuöåc, chuáa thua. Chuáavöën biïët sûác hoåc cuãa anh hoåc troâ khaá hún con trai Lï QuyáÀön maâ teá ra laåi bõ thua cuöåc, lêëy laâm tûác lù’m. Lêu dêìn,mûu gian cuãa Quyá Àön bõ vúä lúã, chuáa nöíi giêån liïìn caáchchûác Quyá Àön vaâ xoáa tïn hai ngûúâi kia trong söí truáng tuyïín.

Àûúåc vaâi nùm sau, coá sûá nhaâ Thanh sang, túái cûãa aãi thòdûâng laåi khöng ài nûäa, maâ chó àûa möåt têëm voác coá àïì dêëurêët kyâ laå vaâ nhù’n chûâng naâo giaãi àûúåc, thò sûá múái vaâonûúác.

Vua chuáa höåi caã quêìn thêìn laåi hoãi, chùèng ai àoaán rachûä gò caã, chuáa lo lù’m. Caác quan têu rùçng phaãi hoãi LïQuyá Àön thò may ra múái xong àûúåc.

Chuáa bêët àù’c dô laåi phaãi khöi phuåc chûác tûúác cho LïQuyá Àön vaâ cho triïåu vaâo triïìu àïí hoãi.

Nhûng, Quyá Àön khûúác tûâ laâ khöng biïët. Sau chuáa laåiphaãi traã caã khoa muåc cho hai ngûúâi kia, bêëy giúâ Quyá Àönmúái chõu giaãi.

Öng baão xin vua gûãi lïn cho sûá nhaâ Thanh möåt têëm aáocêìu tûå khù’c seä àïën. Vua chuáa, quêìn thêìn cuäng chûa hiïíuyá nghôa ra sao, nhûng cûá vêîn phaãi theo lúâi Lï Quyá Àön.Quaã nhiïn, nhêån àûúåc aáo, sûá Thanh àïën ngay. Ngaây sûáàïën, Lï Quyá Àön àûúåc cûã ra tiïëp sûá. Àön viïët vaâo möåtmaãnh giêëy àoã böën chûä (phó xa bêët àöng) àïí àûa sûá xem.



Sûá àûáng dêåy vaái böën vaái, röìi lêëy aáo cêìu giaã laåi phaái àoaânViïåt Nam, toã loâng hïët sûác khêm phuåc taâi trñ cuãa ngûúâiViïåt Nam. Bêëy giúâ vua chuáa quêìn thêìn nhaâ Lï múái ngaängûãa ngûúâi biïët laâ àöë meåo. Chûä viïët khöng ra chûä xa maâcuäng chùèng ra chûä àöng. Thò ra àoá laâ cêu trong Kinh thi, Thú “Mao khûu”: Höì cûâu möng nhung; phó xa bêët àöng.Nghôa laâ: “AÁo höì cûâu raách rûúái; chùèng phaãi laâ khöng coá xemaâ khöng sang phña àöng”. Sûá Thanh muöën noái laâ mònhkhöng coá aáo àaåi lïî nïn khöng daám àïën. Caã möåt cêu maâthu goån vaâo coá möåt dêëu, chó möåt dêëu maâ thay thïë àuã lúâileä cuãa caã möåt bûác thû; triïìu àònh xön xao khen keã àöë mûúâiphêìn thò laåi caâng phuåc ngûúâi giaãi trùm phêìn.

TAÂI NÕNH

Nguyïîn Khaãn laâ anh Nguyïîn Du vaâ laâ con trai àêìu cuãaXuên quêån cöng Nguyïîn Nghiïîm; quï úã xaä Tiïn Àiïìn,huyïån Nghi Xuên, tónh Haâ Tônh.

Khaãn sinh nùm 1734 vaâ mêët nùm 1786. Luác treã, Khaãnhoåc rêët thöng minh, 14 tuöíi àaä àêåu tam trûúâng, 20 tuöíiàêåu hûúng cöëng, 24 tuöíi àûúåc tuyïín vaâo laâm taã tû giaãngcho con chuáa Trõnh Sêm, 27 tuöíi àêåu tiïën sô.



Sau khi àöî àaåt. Khaãn laâm quan úã triïìu, àûúåc Trõnh Sêmhïët sûác yïu mïën, xem nhû ngûúâi baån thên thiïët. Nhaâriïng cuãa Khaãn úã gêìn höì Kim Êu vaâ xoám Bñch Cêu, trongvûúân coá tröìng nhiïìu cêy coã laå, Trõnh Sêm thûúâng lui túáithùm viïëng vaâ toã yá rêët thñch thuá. Möîi lêìn Trõnh Sêm àichúi àêu, hoùåc thûúãng hoa, hoùåc cêu caá, thïë naâo cuäng àïënruã Khaãn cuâng ài. Nhaâ chuáa laåi coân àùåc ban cho Khaãn àûúåcmùåc aáo cheän tay, tûå do ra vaâo núi cung cêëm. Khi nhaâ chuáathûúãng ca, thûúâng sai Khaãn ngöìi hêìu, àûúåc mùåc thûúângphuåc ngöìi ngay caånh chuáa, cêìm chêìu àiïím haát. Nhûänghöm Trõnh Sêm ngûå chúi Höì Têy, chó coá baâ chuáa Cheâ(Àùång Thõ Huïå) vaâ Nguyïîn Khaãn laâ àûúåc ngöìi cuângthuyïìn, ba ngûúâi cûúâi cûúâi, noái noái chùèng khaác gò möåt nhaâ.

Tñnh Khaãn haâo hoa phong nhaä, rêët saânh soãi trong viïåcùn chúi. Viïåc baây biïån nuái non böå cuâng caác chêåu hoa, cêycaãnh úã trong cung àïìu phaãi qua tay Khaãn thò múái vûâa yánhaâ chuáa. Khaãn laåi thñch haát xûúáng, thaåo êm luêåt, trongnhaâ khöng mêëy khi dûát tiïëng sïnh ca; thûúâng dûåa vaâonhaåc phuã àïí àùåt ra caác àiïåu haát múái, hïî laâm àûúåc baâi naâolaâ caác nghïå nhên ngoaâi giaáo phûúâng laåi tranh nhau truyïìntuång. Nhên dên àûúng thúâi coá cêu:

“AÁn phaách lên truyïìn Laåi böå ca”.

(Goä phaách truyïìn tuång baâi haát múái cuãa quan Laåi böå)Chñnh laâ chó viïåc êëy.



Trong nhûäng luác chúi búâi haâng ngaây, Khaãn vaâ chuáaTrõnh Sêm coân hay laâm thú nöm àïí xûúáng hoåa vúái nhau.

Tûúng truyïìn, coá möåt höm Khaãn mïåt khöng vaâo chêìu,vaâ khöng theo Trõnh Sêm ài cêu àûúåc. Trõnh Sêm beân gûãicho Khaãn baâi thú nhû sau:

Àaä phaåt nùm àöìng boã buöíi chêìu,

Laåi phaåt nùm àöìng boã buöíi cêu.

Nhù’n baão öng bay vïì nghô àêëy,

Haäy coân phaåt nûäa chûãa thu àêu!

Nhaâ chuáa traách yïu thïë thöi, chûá khi naâo núä phaåtKhaãn. Khaãn cuäng biïët vêåy, liïìn laâm thú traã lúâi möåt caáchrêët khön kheáo rùçng:

Vaáng vêët cho nïn phaãi caáo chêìu,

Phiïn chêìu coân caáo nûäa phiïn cêu.

Tröng ún phaåt àïën laâ thûúng àïën,

ÊËy cuãa nhaâ vua chúá cuãa àêu!

Chuáa xem thú hoåa, rêët haâi loâng, laåi sai ngûúâi mang quaâàïën àïí tùång Khaãn.



CÖËT ÀÖËI YÁ

Khoaãng àúâi Lï Hiïín Töng (1740 - 1786) coá Nguyïîn HûäuCêìu laâ möåt laänh tuå nöng dên khúãi nghôa xuêët sù’c, thûúângàûúåc moåi ngûúâi ca ngúåi laâ Haång Voä nûúác Nam.

Nguyïîn Hûäu Cêìu tuåc goåi quêån He, quï úã xaä Löi Àöång,huyïån Thanh Haâ, tónh Haãi Dûúng; xuêët thên trong möåtgia àònh nöng dên ngheâo, khöng roä nùm sinh, chó biïët mêëtvaâo nùm Caãnh Hûng II (1751).

Thuúã nhoã, Nguyïîn Hûäu Cêìu vaâ Phaåm Àònh Troång cuânghoåc vúái nhau möåt trûúâng. Troång thûúâng àûúåc thêìy khennhûng riïng Cêìu thò vêîn khöng phuåc Troång.

Möåt höm thêìy ài àaám, cho Cêìu vaâ Troång cuâng theo. Luácvïì, nhaâ àaám biïëu thêìy möåt caái thuã lúån, Cêìu vaâ Troång tyånaånh nhau maäi khöng ai chõu xaách.

Thêìy thêëy vêåy, ra möåt cêu àöëi, baão hïî ai àöëi hay thòmiïîn xaách. Thêìy àoåc:

Huïì trû thuã.Nghôa laâ:

Xaách àêìu lúån.Troång àöëi laåi:

Phan long lên.



Nghôa laâ:Vin vêíy röìng.

Coân Cêìu thò àöëi:Phaá Têìn diïåt Súã.

Thêìy goä vaâo àêìu Cêìu möåt giaáo quaåt, chï cêu êëy chùèngàêu vaâo àêu caã, maâ laåi thûâa chûä röìi thêìy bù’t Cêìu phaãixaách thuã lúån. Nhûng Cêìu vêîn gên cöí caäi:

- Töi àöëi sai thêåt, nhûng yá töi laâ töi muöën boác vêíy röìngkia, chûá khöng theâm vin vêíy röìng nhû thùçng Troång!

** *

Möåt höm khaác, thêìy laåi ra möåt cêu àöëi:Mûúâi rùçm trùng naáu, mûúâi saáu trùng treo.

Troång àöëi rùçng:

Thaáng giïng reát àaâi, thaáng hai reát löåc.Coân Cêìu thò laåi àöëi bûãa laâ:

Thaáng mûúâi sêëm raåp, thaáng chaåp sêëm àöång.

Thêìy nghe xong baão:

- Thùçng Troång coá khêíu khñ laâm quan to, coân thùçng Cêìuthò chó laâm giùåc!

Röìi àoá öng thêìy súå khöng nhêån daåy Cêìu nûäa.Luác ra chúi, Troång baão Cêìu:- Tao seä cêìm quên tiïu diïåt maây!Cêìu àaáp:



- Nïëu tao laâm giùåc thò tao seä àaánh tan nhûäng àûáa raluöìn vaâo cuái!

Quaã nhiïn vïì sau, khi Cêìu laâm laänh tuå khúãi nghôa nöngdên, Troång vaâ Cêìu laâ hai tay kònh àõch nhau àïën cuâng.

** *

Khi Cêìu àaä theo hoåc öng thêìy khaác, möåt höm nhaâ coáviïåc phaãi möí boâ thïët khaách, nhên àoá ra cho hoåc troâ cêuàöëi rùçng:

Tïí hoaâng ngûu.

Nghôa laâ:Giïët boâ vaâng.

Cêìu nhanh nhêíu àöëi ngay:

Traãm baåch xaâ.

Nghôa laâ:Cheám rù’n trù’ng.

Thêìy lù’c àêìu baão àöëi sai luêåt. Cêìu àaáp:- Töi chó cöët lêëy yá chûá khöng cêìn luêåt. Vaã laåi “giïët boâ

vaâng” àöëi vúái “cheám rù’n trù’ng” maâ khöng àuáng luêåt aâ?Thêìy chúåt hiïíu, khen:- Thïë thò maây coá chñ lúán àêëy, cöë lïn con aå!Sau àoá, Cêìu boã vùn theo hoåc nghïì voä. Khoaãng nùm

1731, Cêìu tham gia phong traâo nöng dên khúãi nghôa doNguyïîn Tuyïín, Nguyïîn Cûâ laänh àaåo, àûúåc Cûâ hïët sûác yïu



mïën vaâ gaã con gaái cho. Chùèng bao lêu Cêìu trúã thaânh möåtviïn tûúáng nöíi tiïëng vïì taâi voä nghïå vaâ mûu lûúåc, tûângnhiïìu phen laâm cho quan quên phaãi búã vña kinh höìn.

ÀAÁNH NHAU CAÃ BAÊ ÇNG CÊU ÀÖËI

Khi cuöåc khúãi nghôa cuãa Nguyïîn Cûâ thêët baåi, thòNguyïîn Hûäu Cêìu àûáng ra laänh àaåo nghôa quên chiïëm ÀöìSún, Vên Àöìn, xûng laâ Àöng àaåo thöëng quöëc baão dên àaåitûúáng quên, chuã trûúng lêëy cuãa caãi cuãa nhaâ giaâu chia chodên ngheâo, àûúåc quêìn chuáng rêët yïu mïën vaâ theo öng rêëtàöng, hoå thûúâng goåi öng laâ quêån He.

Dêìn dêìn nghôa quên àaánh phaá ra khù’p caã vuâng àöngnam àöìng bùçng Bù’c Böå, quan quên triïìu àònh Lï - Trõnhdeåp maäi vêîn khöng sao trûâ àûúåc. Vïì sau chuáa Trõnh saiPhaåm Àònh Troång ra deåp. Khi quên cuãa Troång túái núi, yviïët möåt vïë cêu àöëi nhû sau sai ngûúâi àûa cho NguyïînHûäu Cêìu:

Thöí triïåt baán hoaânh, thuêån giaã thûúång, nghõch giaã haå.

Nghôa laâ:

Chûä thöí boã nûãa möåt neát ngang, àïí xuöi laâ chûä thûúång,àïí ngûúåc laâ chûä haå.



Coá yá àe doaå Cêìu nïëu thuêån theo thò seä cho quan chûác,nïëu chöëng laåi thò seä tiïu diïåt.

Öng xem xong àöëi laåi rùçng:Ngoåc taâng nhêët àiïím, xuêët vi chuáa, nhêåp vi vûúng.

Nghôa laâ: Chûä ngoåc coá möåt chêëm, àïí lïn àêìu laâ chûä chuáa, boã àilaâ chûä vûúng.

Coá yá ngaåo nghïî, noái roä chñ lúán cuãa mònh möåt laâm vuahai laâ chuáa chûá khöng theâm haâng.

Röìi àoá, Cêìu vaâ Troång daân quên àaánh nhau kõch liïåtluön mêëy trêån maâ vêîn khöng phên thua àûúåc.



CHIM TRONG LÖÌNG

Sau mûúâi nùm trúâi chöëng choåi vúái triïìu àònh, khoaãngnùm Caãnh Hûng thûá mûúâi möåt (1751), Nguyïîn Hûäu Cêìuthêët thïë phaãi chaåy vaâo Nghïå An. Àïën àêy, Cêìu vêîn bõquên triïìu àònh truy kñch dûä döåi. Cêìu laåi phaãi vûúåt biïínàïí trúã vïì cùn cûá cuä. Nhûng chùèng may thuyïìn bõ baäo lúánàù’m gêìn hïët, Cêìu phaãi boã lïn böå. Khi bi qua vuâng HoaângMai, Cêìu bõ thuöåc tûúáng cuãa Troång bù’t àûúåc, àoáng cuäiàem vïì kinh àö Thùng Long.

Thïë laâ con caá He oanh liïåt möåt thúâi, böîng chöëc bõ salûúái!

Phaåm Àònh Troång nghe tin Nguyïîn Hûäu Cêìu bõ bù’tmûâng lù’m, liïìn vúâ àïën thùm, cöët àïí xem Nguyïîn Hûäu Cêìucoá kïu cêìu gò mònh chùng? Nhûng Troång laåi thêëy Cêìu cûáthaãn nhiïn ngöìi haát xûúáng ngang taâng.

Troång khiïu khñch:- Anh bêy giúâ nhû con chim trong löìng coân gò maâ ca

haát?Cêìu ung dung àaáp:Àuáng laâ chim trong löìng, nhûng maâ àaä sao húã öng baån

cuä?



Phaåm Àònh Troång nghe traã lúâi, mêët hïët caã hñ hûãng,nhûng cuäng cöë vúát vaát:

- Nghe anh coá taâi thú, trong trûúâng húåp naâo cuäng laâmàûúåc, vêåy anh haäy laâm thûã baâi thú “Chim trong löìng” xemsao?

Khöng àúåi àïí noái hai lêìn, Nguyïîn Hûäu Cêìu liïìn ngêm:Nhêët lung thiïn àõa taâng thên tiïíu,Vaån lyá phong vên cûã muåc têìn, (1)

Hoãi sao sao luåy cú trêìn?Bêån taâi bay nhaãy, xoát thên tang böìng.Naâo khi vöî caánh róa löng,Hoát cêu thiïn tuáng trong voâng lao lung, (2)

Chim oanh noå vêîy vuâng dêåu bù’c,Àaân loan kia tuác tù’c caânh nam.Mùåc bay àöng ngûä têy àaâm(3)

Chúâ khi phong tiïån dûát daâm vên lung(4)

Bay thùèng caánh muön truâng tiïu Haán(5)



(1) Hai cêu naây nghôa laâ: Trúâi àêët nhû möåt caái löìng nhöët thên mònhcaãm thêëy nhoã heåp; phoáng têìm mù’t nhòn ra muön dùåm gioá mêy.

(2) Thiïn tuáng: Trúâi buöng thaã cho, yá noái tha höì tung hoaânh phoángtuáng khöng bõ kòm haäm. Lao lung: Löìng cuäi, chó núi tuâ nguåc giamcêìm.

(3) Àöng ngûä têy àaâm: Baân noå noái kia, yá noái coi khinh nhûäng lúâi dõnghõ khöng àêu cuãa boån àöëi àõch.

(4) Cêu naây coá nghôa laâ chúâ dõp thuêån cún gioá seä dûát àûát sûå raângbuöåc cuãa löìng trúâi mêy.

(5) Tiïu: Núi mêy xanh cao tñt: Haân: Söng Ngên Haâ. YÁ chó chung núi

Phaá voâng vêy baån vúái kim ö(1)

Giang sún khaách diïåc tri höì(2)

Nghe xong, Phaåm Àònh Troång giêån lù’m, lêåp tûác vaâotriïìu têu xin nhanh choáng haânh hònh Nguyïîn Hûäu Cêìu.

ÖNG HOAÂNG GIAÁPCHÕU TAÂI NGÛÚÂI AÊN XIN

Phaåm Nguyïîn Du (coân coá tïn laâ Phaåm Vô Khiïm) ngûúâilaâng Àùång Àiïìn, huyïån Chên Phuác (Nghïå An) sinh nùm1739 (khöng roä nùm mêët) àöî hoaâng giaáp nùm 1779, laâmquan àïën àöng caác àaåi hoåc sô. Luác vúå chïët, öng coá laâmnhiïìu cêu àöëi khoác vúå rêët chên thaânh. Vñ duå nhû cêu:

Sûã ngaä têët sinh, khanh têët tûãHaåp dû vi phuå nhô vi phu.

Nghôa laâ: Ai khiïën töi phaãi söëng maâ mònh phaãi chïët?Sao chùèng àïí töi laâm vúå, mònh laâm chöìng.

Vaâ möåt cêu khaác maâ ngûúâi ta truyïìn tuång maäi:Höët têìm Àöng xaá Têy lên hoùåc hûäu nûúng hïì, giaåt viïëtbêët



trúâi cao.(1) Kim ö: Con quaå vaâng, tûác mùåt trúâi.(2) Cêu naây coá nghôa: Nhûäng ngûúâi khaách trong chöën nuái söng coá ai

biïët cho chùng?

Thi vêën Nam taâo Bù’c àêíu, kyâ vi khiïm giaä, àõnh haâ

nhû?

Nghôa laâ:

Chúåt tòm Àöng xaá Têy lên, hoùåc coá naâng chùng àïìunoái chùèng!

Vñ hoãi Nam taâo Bù’c àêíu, coân lûåa khiïm àoá, àõnh laâmsao?

Hai cêu naây öng Khiïm treo úã trûúác baân thúâ vúå.

Möåt höm, coá keã vaâo nhaâ öng xin ùn, röìi lên la àoåc hïëtcaác cêu àöëi trong nhaâ, àïën mêëy cêu àöëi khoác vúå, thò ngûúâiàoá gêåt àêìu coá yá taán thûúãng. Öng Khiïm tröng thêëy cuängvui miïång hoãi:

- Cêu àöëi coá àûúåc khöng?

- Cuäng khaá, nhûng chûa thêåt hay.

- Anh coá thïí laâm hún khöng?

- Töi chó biïët laâm cêu àöëi nöm thöi.

- Anh laâm xem.

Ngûúâi ùn xin àoåc luön cêu mònh àaä laâm vaâ àaä khoác vúå:

Àêët chùèng phaãi chöìng, àûa gûãi thõt xûúng sao lúåi.Trúâi maâ chïët vúå, thûã xem gan ruöåt mêìn rùng.(1)

Öng Khiïm phaãi chõu phuåc laâ taâi vaâ khoaãn àaäi rêët hêåu.Khöng tòm ra tung tñch ngûúâi ùn xin àoá laâ ai.



(1) Tiïëng Nghïå An: laâm sao. Chuá yá: úã àêy rùng àöëi vúái lúåi.

CÊU THÚ CAÃNH TÓNH

Vïì àúâi Trõnh Khaãi (1783), Àùång Kim laâm quan àaä túáitûúác hêìu, nhûng vò muöën lêëy loâng chuáa, liïìn xin laâm conmaây vaâ àöíi hoå cuãa mònh theo hoå Trõnh, tûå àùåt tïn laâ TrõnhAn.

Haânh àöång àï tiïån êëy, trûâ vúå con hù’n vaâ mêëy keã bïnphuã chuáa, coân thò chùèng coá ai ûa.

Möåt buöíi saáng, Àùång Kim khùn aáo chónh tïì sang chêìubïn phuã chuáa. Vûâa ra khoãi cöíng thò thêëy trïn tûúâng vöitrù’ng nhaâ mònh coá möåt bûác tranh thuãy maåc. Àïën gêìnxem, thêëy veä möåt cêy cöí thuå, caânh laá trú truåi, thên cêyxiïu hùèn vïì möåt phña, maâ göëc rïî cú höì cuäng sù’p bong lïnkhoãi mùåt àêët; phña trïn, úã möåt chaåc ba, coá möåt con khónùçm nguã say li bò. Bïn caånh coá àïì hai cêu thú nöm theolöëi luåc baát nhû sau:

Khó úi, tónh dêåy ài thöi!Àûâng chúâ cêy àöí ài àúâi nhaâ mi...

Nguyïn chûä “hêìu” laâ tûúác hêìu cuäng àöìng êm vúái chûä“hêìu” laâ con khó. Vò thïë, chûä “khó” úã baâi thú àêy roä raânglaâ aám chó vaâo quan hêìu tûúác Àùång Kim chûá coân ai nûäa!Hoå Àùång xem xong, laånh toaát ngûúâi, giêåt mònh tónh ngöå.



Liïìn sau àoá y kiïëm cúá caáo quan vïì nhaâ, laåi lêëy laåi hoåtïn cuä cuãa mònh, haâng ngaây chó àoåc saách, ngêm thú, tuyïåtnhiïn khöng àaã àöång gò àïën cöng viïåc triïìu chñnh.

Nhúâ àoá, khi Trõnh Khaãi àöí. Àùång Kim àûúåc thoaát naånkhöng vûúáng phaãi caái chuyïån chaáy thaânh vaå lêy nûäa.Àùång cöë hïët sûác tòm hoãi cho ra ai laâ ngûúâi àaä daán bûáctranh vaâ viïët cêu thú trûúác cöíng nhaâ mònh, khöng phaãi àïíkiïëm chuyïån maâ chñnh laâ àïí àïìn ún, nhûng tòm maäi khöngra töng tñch ngûúâi naâo.

MIÏÅNG KEÃ SANG, ÀÖÌ NHAÂ KHOÁ

Khoaãng giûäa thïë kyã 18, coá traång Quyânh laâ möåt nhênvêåt nöíi tiïëng trong viïåc duâng thú vùn àïí àaã kñch boånphong kiïën thöëng trõ àûúng thúâi.

Traång Quyânh (1677 - 1748) tïn thêåt laâ Nguyïîn Quyânh,quï úã laâng Böåt Thûúång, huyïån Hoùçng Hoáa, tónh Thanh Hoáa.

Quyânh laâ ngûúâi hoåc gioãi vaâ thöng minh, laáu lónh; nùm 16 tuöíi àaä àêåu

hûúng cöëng, nïn ngûúâi ta cuäng thûúâng goåi laâ cöëng Quyânh.

Quyânh khöng àöî traång nguyïn bao giúâ, nhûng tuåc vêîngoåi Quyânh laâ traång, vò taâi ûáng àöëi lanh leån taâi tònh cuãaöng.



Thuúã Quyânh coân ñt tuöíi, coá viïn quan huyïån vûâa giantham, laåi vûâa höëng haách, dên chuáng ai ai cuäng cùm gheát.Möåt lêìn Quyânh tröng thêëy viïn quan huyïån ài haânh haåtgheá vaâo quaán noå nghó trûa. Hù’n ta ngöìi bïå vïå, miïång luönluön boãm beãm nhai trêìu, Quyânh àõnh xoã hù’n möåt àoânchúi, múái mon men laåi ngöìi chûåc úã trûúác quaán, vaâ khi viïnquan ùn trêìu xong, vûát baä ài, Quyânh liïìn nhùåt lêëy giú lïnngù’m nghña, röìi boã vaâo tuái. Viïn quan thêëy laå mù’t, choàoâi Quyânh laåi hoãi tïn tuöíi, nghïì nghiïåp. Quyânh xûng laâhoåc troâ.

Viïn quan baão: “Hoåc troâ gò maâ lêín thêín thïë?”

Quyânh thûa: “Bêím, töi thêëy tuåc ngûä coá cêu Miïång keãsang coá gang coá theáp,nïn töi uöën thûã xem gang theáp rasao?”

Viïn quan thêëy Quyânh coá yá móa mònh liïìn naåt: “Nïëu laâhoåc troâ thò lêåp tûác phaãi àöëi ngay cêu tuåc ngûä êëy, khöng taseä àaánh àoân!”

Quyânh vúâ súå sïåt: “Bêím thïë thò khoá quaá aå!”.

Viïn quan àûúåc thïí caâng quaát giaâ: “Khoá cuäng phaãi àöëi,mau!”

Quyânh bêëy giúâ múái thûa: “Bêím coá sú suêët gò quan thatöåi cho thò múái daám àoåc aå!”

Àûúåc hù’n bùçng loâng, Quyânh liïìn dù’ng hùång röìi àoåc tovaâ raânh roåt tûâng tiïëng:

- Bêím xin àöëi laâ: “Àöì nhaâ khoá vûâa nhoå vûâa thêm”.



Viïn quan thêëy cêu àöëi xoã xiïn quaá; nhûng tuåc ngûä laåiàöëi vúái tuåc ngûä maâ chûä naâo chûä êëy choåi nhau chan chaát;thaânh ra khöng beã vaâo àêu àûúåc, àaânh giaã vöåi tiïìn haângröìi theát lônh voäng ài thùèng.

CHOÁ KHÖN CHÚÁ CAÊ ÆN CAÂN

Khi coân nhoã, Quyânh vò coá khiïëu thöng minh nïn ai cuängcoá buång yïu mïën, thûúâng hay choâng gheåo.

Möåt höm nhên nhaâ coá giöî, àang laâm thõt lúån, öng TuáCaát àïën chúi thêëy Quyânh àûáng xem möí lúån, liïìn chaåy túáibeo tai vaâ ra cho möåt vïë àöëi baão hïî àöëi àûúåc thò múái tha.

Quyânh xuyát xoa kïu àau vaâ giuåc ra cêu àöëi ngay.Öng Tuá beân mûúån hai queã trong baát quaái àoåc rùçng:

Lúån cêën ùn caám töën.

Quyânh khöng cêìn nghô, àöëi luön:Choá khön chúá cù’n caân.

Cuäng duâng chûä trong baát quaái maâ laåi coá yá xûúåc ngêìm;baão öng tuá naây coá khön thò àûâng ra cêu àöëi caân nûäa.

Öng Tuá biïët vêåy nhûng cuäng phaãi chõu laâ gioãi, tha ngaykhöng beo tai Quyânh nûäa.



TUÁ CAÁT - BOÅ HUNG

Khi coân nhoã, traång Quyânh nöíi tiïëng thöng minh vaâ tinhnghõch.

Möåt höm coá khaách laâ öng Tuá Caát àïën chúi nhaâ, öng böësúå Quyânh nghõch múái bù’t ra àûáng hêìu traâ. Khaách thêëyöng böë khoe con hoåc thöng minh, liïìn ra möåt cêu àöëi bù’tQuyânh àöëi:

Trúâi sinh öng Tuá CaátCêu naây coá yá húåm hônh, kiïu cùng, Quyânh nghe tûác

mònh beân àöëi ngay rùçng:Àêët nûát con boå hung.

Vûâa haå khñ thïë cuãa öng Tuá laåi vûâa chúi chûä rêët hay.(Caát laâ “laânh” àöëi vúái hung laâ “dûä”) Tuá Caát thêëy traång quaãcoá taâi mêîn tiïåp khaác thûúâng, nïn tuy giêån mûúâi mûúi maâvêîn yïu, chùèng nhûäng khöng mù’ng maâ coân giuáp thïm tiïìncho traång ùn hoåc.



XÚI HAI TRÛÁNG

Tuåc truyïìn trong thúâi kyâ Quyânh àaä thi àöî hûúng cöëngvaâ tiïëng tùm àaä lûâng lêîy khù’p xa gêìn, coá möåt lêìn conQuyânh bõ öëm nùång, thuöëc thang chaåy chûäa khù’p núi àïìukhöng khoãi. Coá ngûúâi maách Quyânh nïn cêìu cuáng vúái thaânhhoaâng laâng thò thïë naâo bïånh cuãa àûáa beá cuäng khoãi.

Quyânh vöën cuäng chùèng tin gò thêìn thaánh, nhûng cûá ramiïëu laâng khêën vúái thaânh hoaâng àïí xin chûäa cho conmònh, vaâ hûáa rùçng hïî con mònh khoãi bïånh thò seä giaã lïîthêåt hêåu.

Mêëy ngaây sau chùèng hiïíu vò lyá do gò, con Quyânh khoãibïånh, Quyânh beân sai ngûúâi nhaâ luöåc hai quaã trûáng gaâ; sauàoá Quyânh àem hai trûáng ra àùåt lïn bïå thúâ thaânh hoaângvaâ chù’p tay trõnh troång àoåc to möåt baâi thú nhû sau àïí taåún:

Chuáa laâ keã caã trong laâng,Töi laâ ngûúâi sang trong nûúác.Àöi bïn chûác tûúác,Chùèng keám gò nhau.Vò treã öëm àau,Phaãi ra khêën vaái.



Phiïn chúå thò traái,Khöng mua àûúåc gaâ.Nhaâ coá con kha,(1)

Múái vûâa nhaãy öí,Àem ra maâ möí,Thò cuäng thûúng tònh.Chuá coá anh linh,Xúi hai trûáng vêåy!...

Röìi Quyânh àïí laåi hai quaã trûáng gaâ vaâ àuãng àónh ra vïì.

MÖÅT THÑ SINH BÛÚÁNG BÓNH

Vaâo khoaãng cuöëi àúâi Lï, coá Nguyïîn Hoâe, möåt hoåc sinhrêët sù’c saão (khöng roä lai lõch ra sao) ài thi hûúng. Quanchuã khaão nùm êëy cuäng tïn laâ Hoâe, vò thïë khi xûúáng quyïínngûúâi ta kiïng tïn quan phaãi àoåc chïåch laâ Nguyïîn Huïì.Nguyïîn Hoâe biïët thûâa nhûng cöë tònh khöng chõu vaâo.Ngûúâi xûúáng quyïín xûúáng ài xûúáng laåi mêëy lêìn, moåi ngûúâiàaä vaâo hïët, riïng Hoâe vêîn coân àeo öëng quyïín àûáng yïn.Cuöëi cuâng, ngûúâi xûúáng quyïín choä loa vaâo Hoâe maâ hoãi hoåtïn, Hoâe liïìn gaâo to: “Töi laâ thùçng Hoâe!”

Ngûúâi xûúáng vùån:



(1) Tûác con gaâ: thöí ngûä Thanh Nghïå.

- Sao goåi maäi khöng vaâo?Hoâe àaáp cûáng coãi:- Chó thêëy goåi thùçng Huïì chûá coá thêëy goåi thùçng Hoâe

àêu?Sau ngûúâi xûúáng phaãi xûúáng to àuáng tïn Hoâe, bêëy giúâ

Hoâe múái chõu vaâo.Thêëy thñ sinh beá où’t maâ ûúng ngaånh, quan chuã khaão

sai giûä Hoâe laåi àïí hoãi vùån nghôa lyá vùn chûúng. Hoãi àïënàêu nhêët nhêët Hoâe àïìu àöëi àaáp tröi chaãy àïën àêëy, quanliïìn ra möåt cêu àöëi:

Laån Tûúng Nhû, Tû Maä Tûúng Nhû, danh tûúng nhû,thûåc bêët tûúng nhû:

Nghôa laâ:Laån Tûúng Nhû, Tû Maä Tûúng Nhû, tïn nhû nhauthûåc chêët chùèng nhû nhau.(1)

Coá yá lïn gioång keã caã rùçng hai àùçng cuâng tïn Hoâe,nhûng möåt àùçng quan möåt àùçng hoåc troâ, so bò vúái nhausao àûúåc.

Hoâe liïìn àöëi laåi:Nguåy Vö Kyå, Trûúãng tön Vö Kyå, bi vö kyå, ngaä diïåc vökyå.(2)



(1) Laån Tûúng Nhû: nhên vêåt nöíi tiïëng àúâi Chiïën Quöëc.Tû Maä Tûúng Nhû: nhên vêåt nöíi tiïëng àúâi Haán.

(2) Nguyå Vö Kyå: ngûúâi thúâi Chiïën Quöëc.Trûúãng tön Vö Kyå: ngûúâi thúâi Àûúâng.Kyå: coân coá nghôa laâ kiïng deâ.

Nghôa laâ: Nguåy Vö Kyå, Trûúãng tön Vö Kyå, maây khöngsúå thò tao cuäng khöng súå.

Quan chuã khaão thêëy àöëi xûúåc, cùm lù’m nhûng cuängphaãi phuåc taâi vò chûä Tûúng nhû trong cêu vûâa laâ tïnngûúâi, maâ laåi vûâa coá nghôa laâ “nhû nhau”, àûúåc Hoâe àöëirêët choåi vúái chûä Vö Kyå: cuäng vûâa laâ tïn ngûúâi, laåi vûâa coánghôa laâ “khöng súå”.

Sau àoá quan ra möåt cêu khaác coá yá khuyïn rùn:Xó tñnh cûúng, thiïåt tñnh nhu, cûúng tñnh baát nhû nhûtñnh cûãu.

Nghôa laâ: Rùng tñnh rù’n, lûúäi tñnh mïìm, tñnh rù’n sao bùçng tñnhmïìm bïìn lêu.

Nhûng Hoâe naâo chõu, àöëi laåi ngay rùçng:Mi sinh tiïìn, tu sinh hêåu, tiïìn sinh bêët nhûúåc hêåusinh trûúâng.

Nghôa laâ: Löng maây sinh trûúác, rêu sinh sau, sinh trûúác chùèngbùçng sinh sau daâi.

Nguå yá baão quan chuã khaão tuy àeã trûúác, nhûng daåi thòsao bùçng àeã sau maâ khön.

Àïën àêy, quan chuã khaão biïët Hoâe laâ tay thöng minh maâbûúáng bónh, khöng coân daám vùån veåo gò nûäa.



BÑ QUAÁ HOÁA HAY

Möåt lêìn Nguyïîn Hoâe ra tónh chúi, töëi àeân vaâo nguã nhúâúã nhaâ möåt ngûúâi baån cuä cuãa böë mònh àang múã hiïåu baánsaách. Nguyïn ngûúâi naây coá möåt cö con gaái khaá àeåp, Hoâeàaä àïí yá tûâ lêu, nhûng vò chûa àöî àaåt nïn chûa daám nhúâmöëi laái àïën daåm hoãi. Chuã nhaâ thêëy Hoâe noái sù’p ài thi,muöën thûã taâi, nhên tröng lïn bûác tranh sún thuãy úã trïn vaách,

múái àoåc möåt cêu rùçng:

Quaát thû bñch thûúång, têån thu tûá haãi sún haâ.

Nghôa laâ:

Treo tranh trïn vaách, thu hïët non söng böën biïín.

Hoâe nghô maäi khöng àöëi àûúåc, liïìn xin pheáp ra ao rûãachên, àõnh buång hïî bñ quaá thò chuöìn luön möåt thïí cho àúäbeä mùåt.

Naâo ngúâ, khi khoãa chên xuöëng nûúác, nûúác xao àöång,boáng sao úã àaáy nûúác cuäng rung rinh, loáng laánh, Hoâe böîngnaãy tûá nghô ra möåt cêu tuyïåt hay vaâo àöëi laåi:

Têíy tuác trò trung, dao àöång cûãu thiïn tinh àêíu.

Nghôa laâ:

Rûãa chên trong ao, lay àöång trùng sao chñn trúâi.



Chuã nhaâ nghe xong, khen cêu àöëi coá khñ phaách anhhuâng, vaâ ngoã yá muöën gaã con gaái cho Hoâe. Thò ra bñ quaáhoáa hay!

CÊU ÀÖËI TRÏN VAÊN HÖÌ

Thúâi Hêåu Lï, Vùn Miïëu chiïëm möåt khu vûåc rêët röång úãgiûäa àõa phêån hai laâng Cöí Giaám vaâ Vùn Chûúng. Bïn taãlaâ khu hoåc xaá oã thön Minh Giaám, núi truá nguå cuãa caác cöëngsô vïì hoåc úã Quöëc Tûã Giaám. Phña trûúác coá möåt höì nhoã goåilaâ Vùn Höì, àûúåc tu sûãa thaânh möåt caãnh khaá àeåp.

Thoi àûa tay moãi canh chêìy,Tiïëng ai xin lûãa laâ thêìy cöëng Sen.

Thêìy rùçng àang hoåc tù’t àeân,Cêåy tònh lên lyá daám phiïìn àïm höm.

Àoá chñnh laâ baâi dên ca tònh tûá vêîn àûúåc truyïìn tuång,noái lïn caái caãnh tûúång chung quanh Vùn Höì, ngaây àïmluön luön röån lïn nhûäng tiïëng ngêm thú àoåc saách cuãa caác“quan ngheâ” dûå bõ xen lêîn tiïëng thoi àûa laách caách nhõpnhaâng cuãa caác cö gaái àaãm àang.

Tûúng truyïìn, möåt ngûúâi úã thön Minh Giaám laâ PhuáHaâo, coá lêåp möåt toâa nhaâ úã phña àöng Vùn Höì, goåi laâ Nhosinh quaán àïí àoán múâi caác sô tûã úã tónh xa vïì keã chúå troå hoåc.



Nhûäng ai khöng coá núi quen biïët, hoùåc ngheâo tuáng khöngtiïìn thuï nhaâ, vaâo àoá úã àïìu àûúåc àöëi xûã tûã tïë. Vò thïë,ngûúâi ta cuäng goåi quaán êëy laâ Quaán anh àöì. Phuã Haâo coândûång möåt caái àònh con trïn möåt goâ nhoã giûäa höì, laâm theohònh chiïëc höì rûúåu, goåi laâ Nhêët höì àònh. Àöi khi Phuã Haâovêîn múâi caác danh sô cheâo thuyïìn ra àoá, uöëng rûúåu, laâmthú. Coá lêìn Phuã Haâo treo giaãi, ra möåt cêu àöëi àïí thaách caácbaån laâng vùn àöëi chúi cho vui. Cêu àöëi êëy nhû sau:

Nûúác Vùn Höì tha höì tù’m maát, rûúåu Höì àònh thúmngaát àoán laâng vùn.

Cêu àöëi ra yïu cêìu nho sô phaãi àöëi vúái möåt caãnh àeåpcuäng úã àêët Thùng Long. Nhûng thêåt oaái oùm, vò cêu ra coánhûäng ba chûä “höì” vaâ hai chûä “vùn” maâ möîi chûä “Höì”,hoùåc möîi chûä “Vùn” laåi coá möåt nghôa riïng khöng giöëngnhau, vò vêåy; luön mêëy nùm liïìn, nùm naâo cuäng treo giaãimaâ vêîn chûa ai àöëi àûúåc.

LÊËY THÚ ÀÏÍ CHÖËNG CHÏË

Ngaây xûa coá möåt cêåu hoåc troâ, tuy coân ñt tuöíi maâ àaä haychûä lù’m. Nhûng anh ta phaãi möåt têåt xêëu laâ rêët nghõchngúåm saâm súä, nhiïìu lêìn bõ nhûäng vöë àau maâ vêîn khöngchûâa.



Möåt höm cuâng anh em baån ài chúi, gùåp möåt cö gaái,ngûúâi mûúåt maâ, xinh xù’n ài úã bïn àûúâng, cêåu ta liïìn raãocùèng reä sang röìi thònh lònh choaâng ngay tay vaâo ngûåc cöaã. Ruãi ro cho cêåu ta; cö aã vöën laâ tay chua ngoa coá tiïëng,nïn cu cêåu chûa kõp ruát tay, thò àaä bõ cö aã reáo àïën öng baâöng vaãi chñn mûúâi àúâi ra chûãi.

Caác baån cuâng ài anh naâo cuäng thêëy xêëu höí lêy, riïngcêåu ta vêîn thaãn nhiïn nhû khöng. Cêåu lûúâm cö aã möåt caáiröìi ngêm luön hai cêu thú rùçng:

Con chaáu nêng niu àöi oaãn BuåtÖng cha lûâng lêîy böën phûúng Trúâi.

Coá yá noái maát: Con chaáu nghõch ngúåm möåt chuát, maâ öngcha bõ ngûúâi ta reáo êìm caã lïn.

Cö gaái thêëy anh hoåc troâ kheáo chöëng chïë, bêët giaác phòcûúâi, röìi cuäng thöi khöng núä chûãi búái nûäa.

DÊU THÛÃ TAÂI RÏÍ

Coá anh hoåc troâ noå nöíi tiïëng hay chûä. Khi anh ta cûúáivúå, töëi höm àöång phoâng hoa chuác, cö dêu àoáng cûãa buöìng,ra cho möåt vïë àöëi baão hïî àöëi àûúåc thò múái múã cûãa cho vaâo:

Hang Thiïn thai then khoáa àöång àaâo, àoáng chùåt laåikeão chaâng Lûu quen löëi cuä.



Cö dêu taã caãnh mònh luác êëy maâ laåi duâng àiïín “LûuThêìn nhêåp Thiïn Thai” kïí cuäng khöng dïî àöëi.

Nhûng chuá rïí naâo phaãi tay vûâa, cuäng lêëy ngay tñch BaáiCöng nhaâ Haán dêîn quên vaâo cûãa Haâm Cöëc àïí choåi laåi:

Cûãa Haâm Cöëc loãng khuön taåo hoáa, múã toang ra choöng Baái dêîn quên vaâo!

Cö dêu nghe xong, chõu chöìng laâ gioãi, liïìn múã cûãangay.(1)

QUÊN TÛÃ CÖË CUÂNG

Coá möåt ngûúâi hoåc troâ nhaâ ngheâo rúát muâng túi, möåt hömhïët tiïìn ùn phaãi àem quêìn aáo àïën cêìm úã möåt nhaâ kia.Khöng ngúâ laåi cêìm àuáng vaâo nhaâ möåt öng quan höìi hûu,vöën laâ möåt bêåc àaåi nho.

Nhaâ nho noå thêëy nhaâ nho kia gùåp caãnh ngöå nhû vêåynghô cuäng thûúng tònh. Öng quan beân baão anh hoåc troâ:“Thêìy coá thûåc laâ hoåc troâ thò töi ra cho vïë cêu àöëi naây, nïëuàöëi àûúåc töi seä cêëp tiïìn cho ùn hoåc khoãi phaãi cêìm cöë gònûäa!” Röìi öng ta àoåc luön:

Quên tûã cöë cuâng, quên tûã cuâng, quên tûã cöë.



(1) Thoaåi naây úã Bònh Luåc (Haâ Nam) truyïìn laâ cuãa Yïn Àöí laâm chocon trai sang nhaâ böë vúå (?)

Nghôa laâ:Ngûúâi quên tûã bïìn loâng luác cuâng, ngûúâi quên tûã cuâng,ngûúâi quên tûã bïìn loâng.(1)

Cêu naây lêëy chûä trong saách Luêån ngûä: “Quên tûã cöëcuâng, tiïíu nhên cuâng tû laåm hyä”. (Ngûúâi quên tûã gùåp luáccuâng khöí thò vêîn bïìn loâng, chúá keã tiïíu nhên gùåp luác cuângkhöí thò hay laâm xùçng bêåy).

Ngûúâi hoåc troâ lêím nhêím trong miïång, àoaån àöëi ngayrùçng:

Khöíng Minh cêìm tuáng, Khöíng Minh tuáng, KhöíngMinh cêìm.

Nghôa laâ:Öng Khöíng Minh bù’t, tha; Öng Khöíng Minh tha, öngKhöíng Minh bù’t.

Lêëy tñch “Khöíng Minh thêët cêìm Maånh Hoaåch” trongtruyïån Tam quöëc. Quan xem röìi khen cêu àöëi suác tñch vûâacoá nghôa àen, vûâa coá nghôa boáng, vûâa àöëi chûä, vûâa àöëitiïëng.

Tûâ àêëy anh hoåc troâ àûúåc cêëp tiïìn ùn hoåc thûúâng xuyïn,khöng coân phaãi lo toan gò nûäa.



(1) Cöë: coân coá thïí hiïíu theo nghôa nöm na laâ cêìm cöë, troã viïåc anhhoåc troâ vò cuâng quêîn maâ phaãi ài cêìm quêìn aáo.

ÖNG NGHEÂ ÀEÂ ÖNG CÖËNG

Xûa coá möåt öng quan huyïån xuêët thên hûúng cöëng (cûãnhên), thûúâng lïn mùåt hay chûä khöng ai bùçng. Trong haåtcoá hai ngûúâi hoåc troâ nöíi tiïëng hay chûä, möåt höm coá viïåcàïën quan; quan húåm mònh baây ra troâ hoãi chûä nghôa, cuöëicuâng baão möåt anh ra cho anh kia möåt cêu àöëi àïí àöëi choquan xem.

Möåt anh liïìn nhanh nheån ra möåt vïë cêu àöëi Nöm rùçng:

Àaá xanh xêy cöëng, hoân dûúái chöëng hoân trïn.

Ngoaâi nghôa àen noái vïì viïåc xêy cöëng, anh hoåc troâ coá yábaão quan huyïån rùçng duâ quan coá gioãi mûúâi mûúi thò cuängchó àöî àïën hûúng cöëng laâ cuâng, sau töi àöî cao hún thòkhöng noái laâm gò, nhûng nïëu cuäng laåi àöî hûúng cöëng nhûquan, thò töi cuäng seä xuêët sù’c hún quan.

Quan huyïån àaä húi bûåc tûác, thò anh hoåc troâ thûá hai àaäxin àöëi laåi vaâ àoåc rùçng:

Ngoái àoã lúåp ngheâ, lúáp sau àeâ lúáp trûúác. (1)



(1) Khi lúåp nhaâ ngoái (hoùåc nhaâ tranh) ngûúâi ta phaãi àïí lúáp ngoái(tranh) sau àeâ lïn lúáp trûúác cho nûúác chaãy xuöëng, khöng traân vaâonhaâ. Chuá yá: úã vïë àöëi trïn chûä chöëng (coá saách cheáp laâ nöëng) vêìnvúái chûä cöëng, thò úã vïë àöëi dûúái, chûä àeâ laåi cuäng vêìn vúái chûä ngheâ.

Ngoaâi yá nghôa noái vïì viïåc lúåp miïëu (lúåp ngheâ) anh hoåctroâ naây cuäng muöën baão ngêìm cho viïn quan biïët: Töichùèng chõu àöî hûúng cöëng nhû öng àêu, töi seä àöî tiïën sômaâ nhû vêåy öng ngheâ têët nhiïn phaãi àeâ öng cöëng röìi!

Viïn quan bõ chêm àau àiïëng ngûúâi, tûâ àêëy hïët thoáihúåm hônh tûå phuå.

THÚ NHAÅO TRI PHUÃ

Gùåp tiïët trúâi àaåi haån, möåt viïn tri phuã lêåp àaân cêìu àaão,nhûng cêìu mêëy bêån maâ cuäng chùèng thêëy mûa, chó khöí chonhên dên phaãi àoáng goáp hao tiïìn töën cuãa. Coá anh hoåc troâthêëy vêåy laâm baâi thú nhaåo nhû sau:

Thaái thuá xuêët kyâ vuä,Nhên dên giai hyã duyïåt.Baán daå thöi song khai,Kiïën nguyïåt!

Taåm dõch:

Tri phuã cêìu mûa rúi,Nhên dên sûúáng mï túi!Nûãa àïm múã cûãa ngoá,Trùng soi!



Baâi thú loåt àïën tai viïn tri phuã, y giêån lù’m, cho bù’tanh hoåc troâ. Luác anh ta àïën, y baão phaãi laâm baâi thú khaácàïìn töåi khöng seä àaánh àoân. Anh hoåc troâ daå daå vêng vêngxin ra àêìu àïì. Nguyïn viïn quan hiïåu laâ Têy Pha, hù’nliïìn lêëy hai chûä êëy cho anh hoåc troâ võnh. Anh ta võnhrùçng:

Cöí nhên hiïåu Àöng Pha,Kim nhên hiïåu Têy Pha.Nhûúåc tûúng lûúäng nhên giaão,Sai àa!

Taåm dõch:

Ngûúâi xûa hiïåu Àöng Pha(1)

Ngûúâi nay hiïåu Têy Pha.Àem hai ngûúâi saánh laåi,Khaác xa!

Viïn tri phuã caâng giêån hún, sai lñnh àaánh mûúâi taám roi.Anh hoåc troâ chõu àoân xong, ûác quaá vûâa xoa àñt vûâa àoåc:

Taác thi thêåp thêët tûå,Bõ àaã nhêët thêåp baát.

Nhûúåc thûúãng vaån ngön thiÀaã saát!

Taåm dõch:

Laâm thú mûúâi baãy chûä,Bõ àaánh mûúâi taám roi.



(1) Àöng Pha: tïn hiïåu cuãa Tö Thûác, nhaâ thú nöíi tiïëng àúâi Töëng.

Nïëu laâm thú muön chûä,Chïët toi!

Àïën àêy viïn tri phuã chõu khöng nöíi, beân kïët aán tuâ banùm.

CHAÃ KEÁM GÒ LYÁ BAÅCH

Möåt öng quan voä sñnh thú Nöm úã bïn möåt ngûúâi haângxoám kheáo taán ùn. Hïî laâm àûúåc baâi thú naâo quan cuäng goåingûúâi kia sang àoåc cho nghe. Hù’n nghe röìi taán tuång khenhay, vaâ baão quan “chaã keám gò Lyá Baåch”(1), thïë laâ öng quanlaåi cho hù’n ùn uöëng lu buâ.

Coá lêìn quan cho goåi hù’n sang àaánh cheán, khi ngöìi ùnquan noái: “Töi múái laâm caái chuöìng chim úã sau vûúân, nhênnghô àûúåc baâi thú tûá tuyïåt, töi thûã àoåc baác nghe xem saonheá!”.

Röìi quan khïì khaâ àoåc rùçng:

Böën cöåt chïnh vïnh àûáng giûäa trúâi,

Àûáa thò bay böíng àûáa bay khúi.

Ngaây sau hù’n àeã ra con chaáu,

Nûúáng chaã bùm viïn àaánh cheán chúi.



(1) Nhaâ thú nöíi tiïëng àúâi Àûúâng.

Ngûúâi kia nûác núã khen: “Chaâ! Hay quaá, xin quan àoåc laåitûâng cêu àïí cho con àûúåc thûúãng thûác hïët caái hay cuãa baâithú aå!”

Quan thñch chñ, hai caánh muäi phêåp phöìng, doäng daåc àoåclaåi ngay:

Böën cöåt chïnh vïnh àûáng giûäa trúâi.Ngûúâi kia taán:“Tuyïåt! Cûá nhû cêu naây thò quan phaãi laâm àïën chûác tûá

truå”.Quan tiïëp:

Àûáa thò bay böíng àûáa bay khúi.Ngûúâi kia nõnh:“Öi, quan coân thùng chûa biïët àïën àêu!”Quan àoåc àïën cêu:

Ngaây sau hù’n àeã ra con chaáu.Thò hù’n ta laåi taán:“Hay quaá! Con chaáu cuãa quan coân laâ vö kïí!”Quan àoåc nöët:

Nûúáng chaã bùm viïn àaánh cheán chúi.Ngûúâi kia laåi têng böëc: “Tuyïåt quaá! Caãnh quan lúán vïì

sau thò tha höì maâ phong lûu”.Quan voä muäi núã bùçng caái àêëu, àù’c chñ rung àuâi, roát

rûúåu múâi ngûúâi kia vaâ noái: “Thú töi kïí cuäng tûå nhiïn àêëynhó?



Bêy giúâ nhên cuöåc vui töi thûã laâm möåt baâi tûác caãnh nûäanheá!"

Sau àoá, quan nhòn quanh, thêëy con choá, múái võnh luönmöåt baâi thú rùçng:

Chùèng phaãi voi, chùèng phaãi trêu,

ÊËy laâ con choá cù’n gêu gêu.

Khi nguã vúái nhau thò phaãi àûáng,

Caã àúâi khöng ùn möåt miïëng trêìu.

Ngûúâi kia laåi gêåt guâ têng böëc, quan laåi thûúãng rûúåu vaâgoåi thïm àöì nhù’m, hù’n ta àûúåc thïí laåi caâng àûa quan lïnchñn têìng mêy.

Röìi vui miïång hù’n cuäng xin àoåc theo möåt baâi. Àûúåcquan cho pheáp, hù’n liïìn àoåc:

Quanh quanh àùçng àñt laåi àùçng àêìu,

Hïî thêëy ai vaâo cù’n gêu gêu.

AÊn hïët cuãa thúm cuâng cuãa thöëi,

Trùm nùm chùèng àûúåc cheán cheâ taâu.

Cûá thïë, cuöåc ngêm võnh keáo daâi maäi cho àïën luác haingûúâi rûúåu àaä say mïìm múái thöi.



MÛÚÅN DÕP CHÛÃI QUAN

Coá anh hoåc troâ tröën ài phu, viïn quan bù’t vúå anh taphaãi ài thay. Thêëy vúå bõ löi ài, anh ta thûúng xoát nhaãy xöíra nù’m vúå laåi. Viïn quan nöíi giêån liïìn theát lñnh noåc àaánh.Anh ta kïu la rêìm rô laâ sûác hoåc troâ moãng manh khöngchõu nöíi àoân. Viïn quan baão nïëu vêåy phaãi àöëi möåt cêu àöëithò múái tha, vaâ hûáa laâ nïëu hay thò seä miïîn phu cho caã haivúå chöìng. Röìi hù’n àoåc rùçng:

Phuå laâ vúå, phu laâ chöìng, vò chöìng vúå phaãi ài phu.

Àoåc xong viïn quan coá veã tûå àù’c vaâ hñ hûãng lù’m. Maâkïí cêu naây cuäng oaái oùm thêåt, vûâa chûä Haán laåi vûâa chûäNöm, chûä “phu” àêìu laâ chûä Haán, nghôa laâ “chöìng”, coân chûä“phu” cuöëi thò laåi laâ Nöm (phu phen). Nhûng anh hoåc troâàêu phaãi tay xoaâng. “Nhên dõp naây phaãi giaáng cho hù’nmöåt àoân nïn thên chûá!” Anh hoåc troâ nghô vêåy, röìi cuäng àoåcluön:

Ngaä laâ ta, nhô laâ maây, taåi maây ta nïn múái ngaä.

Nghe xong, viïn quan lêím bêím nhù’c laåi tûâng chûä: “Ngaäta, nhô... maây, taåi maây... ta... ngaä... Chêåc! Cuäng Haán cuängNöm... hay thêåt”. Röìi hù’n truyïìn tha cho caã hai vúå chöìng.Nhûng vïì sau, ngêîm nghô laåi, hù’n ta múái caãm thêëy



choaáng vaáng nhû vûâa bõ möåt caái taát. Hù’n nhêím laåi nhiïìulûúåt: “Taåi maây... ta... ngaä”, thò ra àïën bêy giúâ hù’n múáithêëy chöî xoã laá cuãa anh hoåc troâ. Vïë àöëi êëy laâ lúâi anh ta noáivúái vúå, nhûng cuäng chñnh laâ lúâi anh ta chûãi vaâo mùåt viïnquan.

MAÊ ÆNG QUAN TRÛÚÂNG

Coá anh hoåc troâ tïn laâ Löîi, bònh sinh tñnh tònh rêët ngangbûúáng, khöng chõu nhûúâng nhõn ai, nhêët laâ àöëi vúái boånquan laåi thò anh ta caâng toã ra cûáng àêìu cûáng cöí.

Khi vaâo thi, viïn quan thûâa ty àûúåc cûã laâm sú khaão kyâthi êëy, vöën laâ keã quen coi thiïn haå bùçng nûãa con mù’t,thêëy böå Löîi coá veã nghïnh ngang liïìn noái móa bùçng möåt vïëàöëi rùçng:

Löîi kia àaä nùång bùçng ba thaåch.Löîi laâ tïn anh hoåc troâ, viïët ba chûä Thaåch chöìng lïn

nhau. ÚÃ àêy tïn quan duång yá chúi chûä, àöìng thúâi cuäng laâcaãnh caáo kheáo anh hoåc troâ rùçng töåi ngöng nghïnh cuãa anhta àaáng àûúåc trûâng trõ.

Anh hoåc troâ tûác quaá, chùèng coân nïí nang gò nûäa, cuängtraã miïëng ngay:

Ty noå xem khinh àaáng nûãa àöìng.



Ty laâ chó chûác thûâa ty cuãa viïn quan, àöìng thúâi chûä “ty”laåi laâ möåt nûãa chûä “àöìng”. Anh hoåc troâ vûâa duång yá chúichûä nhû viïn quan, laåi vûâa chuã têm noái xoã rùçng giaá trõ cuãaviïn quan chó àaáng nûãa àöìng tiïìn maâ thöi.

Viïn sú khaão biïët gùåp phaãi tay chùèng vûâa, laåi thêëy taâiûáng àöëi cuäng khaá nhanh nheån, nïn àaânh nuöët giêån, cù’nrùng, khöng daám heá miïång noái gò nûäa.

AÁO ÀOÃ DUÂ XANH

Möåt öng quan voä nhõ phêím thûúâng hay höëng haách vúáitöi túá, nhûng laåi coá tñnh ûa noái chuyïån chûä nghôa vùnchûúng. Möåt höm quan ài chêìu, mang theo àuã voäng nùçmngûåa cûúäi, loång tña duâ xanh, lñnh traáng hêìu haå àöng àuác.Doåc àûúâng, trúâi nù’ng bûác, quan cúãi chiïëc aáo àoã àang mùåctrïn mònh, àûa cho anh lñnh öm àiïëu traáp chaåy theo ngûåa;nhûng loay hoay luáng tuáng vúái quaá nhiïìu thûá, vö tònh anhlñnh tuöåt tay àïí rúi chiïëc aáo àeåp xuöëng buân.

Quan thêëy vêåy bûåc lù’m, nhûng bïånh sñnh vùn chûúnglaåi nöíi lïn, quan liïìn ra cho anh lñnh möåt vïë àöëi rùçng:

AÁo àoã lêëm phên trêu,

Heån phaãi àöëi ngay, khöng àöëi àûúåc vïì nhaâ seä àaánh àoân.



Anh lñnh hoaãng quaá, khöng biïët àöëi ra laâm sao, nhònbïn mònh quan thêëy coá anh baån mònh àang che caái duânghiïng nghiïng, anh ta buöåt miïång noái liïìu:

Duâ xanh che daái ngûåa!Ai ngúâ vïë àöëi laåi hay tuyïåt trêìn, noá löåt ra àûúåc caái vïnh

vaáo haäo huyïìn cuãa chuã noái riïng vaâ cuãa haång quyïìn quyánoái chung. Öng quan voä àaânh phaãi phò cûúâi maâ tha töåi choanh lñnh.

CÛÃA TÛÚÁNG NHAÂ CÖNG

Coá chaâng cöng tûã noå con möåt võ tûúáng quên àaä quaá cöë.Cöng tûã giaâu coá nöíi tiïëng maâ vùn thú cuäng döët naát nöíitiïëng. Nhûng nghïì àúâi “xêëu hay laâm töët, döët hay noái chûä”,cöng tûã thûúâng vêîn laâm ra veã vùn chûúng löîi laåc lù’m.

Möåt höm, cöng tûã ta cöë ngöìi nghô lêëy möåt àöi cêu àöëi àïíthúâ meå. Vïë trïn laâm àaä xong, cöng tûã lêëy laâm àù’c yá lù’m.Nhûng coân vïë dûúái thò nghô maäi vêîn khöng ra.

Chúåt coá möåt ngûúâi khaách, quêìn aáo coá veã cuä kyä bûúác vaâonhaâ, xûng laâ hoåc troâ ngheâo lúä àöå àûúâng, xin cöng tûã giuáptaåm cho ñt lûúng ùn.

Cöng tûã ta thêìy khaách kïu laâ hoåc troâ, coá yá muöën nhúâlaâm nöët höå vïë àöëi, liïìn noái:



- Nïëu thaây quaã laâ hoåc troâ thò ta ra cho möåt vïë àöëi, hïîàöëi àûúåc ta seä cho nùm quan tiïìn, bùçng khöng thò ta seätöëng cöí ra khoãi cûãa ngay lêåp tûác.

Khaách bùçng loâng xin àöëi. Cöng tûã lêëy gioång röìi àoåcrùçng:

Mïånh meå muön nùm cûãa tûúáng.Khaách coân ngêîm nghô chûa kõp àöëi thò cöng tûã àaä giuåc:- Mïånh meå àöëi ài!- Daå, xin àöëi vúái möì cha aå!- ÛÂ khaá àêëy! Muön nùm àöëi ài.- Chñn kiïëp...- Àûúåc, thïë cûãa tûúáng?- Xin àöëi vúái nhaâ cöng aå.- Chaâ, tuyïåt hay! Tûúáng vúái cöng thò choåi thêåt.Röìi cöng tûã goåi gia nhên inh oãi, sai lêëy ngay nùm quan

tiïìn àïí thûúãng cho khaách.Khaách àûúåc tiïìn vöåi caáo tûâ, chuöìn luön.Àúåi cho khaách ài röìi, cöng tûã múái ung dung ngöìi ngêm

nga laåi hai cêu àöëi:Mïånh meå muön nùm cûãa tûúáng.Möì cha chñn kiïëp nhaâ cöng.

Böîng cöng tûã vöî àuâi àaánh àeát möåt caái, theát lïn giêåtgioång:

- AÂ, meå kiïëp, ra thùçng naây noá chûãi xoã mònh maâ mònhkhöng biïët (1). Bay àêu àuöíi theo bù’t lêëy noá cho ta.



Gia àinh daå ran, chaåy túái têëp. Nhûng thêìy àöì àaä cuátmêët tûâ bao giúâ.

THAÊ ÇNG QUAN HUYÏÅN

Àúâi Lï maåt, nùm naâo mêët muâa àoái keám, vêîn coá lïå chonhaâ giaâu nöåp thoác àïí lêëy chûác quan. Chûác quan êëy thûúânglaâ chûác “huyïån thùçng”, tûác chûác phoá tri huyïån chuyïn coivïì viïåc tuêìn phoâng.

Chñnh vò chûác huyïån thùçng laâ chûác lêëy tiïìn mua àûúåcnhû thïë, thïm vaâo àoá laåi coá chûä thùçng ài keâm dïî bõ ngûúâita chïë giïîu, búãi vêåy nïn àaä xaãy ra lù’m chuyïån tûác cûúâi...

Tûúng truyïìn úã vuâng Hoan Chêu thúâi àoá, coá viïn huyïånthùçng tñnh hay höëng haách, nhên möåt höm coá cö beá con cù’psaách ài hoåc vïì, gùåp hù’n úã ngang àûúâng maâ khöng cêët noánchaâo, hù’n tûác lù’m liïìn goåi laåi vaâ ra cêu àöëi rùçng:

Hoåc troâ laâ hoåc troâ con, toác boã lon xon laâ con hoåc troâ.Röìi bù’t cö beá phaãi àöëi ngay, nïëu khöng thò seä àaánh àoân

vïì töåi vö lïî. Cö beá biïët laâ tïn huyïån thùçng êëy vöën khöngàûúåc ai ûa, laåi bõ hù’n bù’t ûác vaâ ra cêu àöëi chêm choåc laâcon noå con kia thò caâng gheát, liïìn àöëi laåi nhû sau:



(6) Möì cha chñn kiïëp nhaâ cöng: “Cöng” laâ tûúác cöng maâ cuäng coánghôa laâ öng. Cêu naây thaânh ra cêu chûãi.

Quan huyïån laâ quan huyïån thùçng, xûã kiïån lùçng nhùçnglaâ thùçng quan huyïån.

Huyïån thùçng tûác lù’m nhûng àaânh chõu daåi mùåt vúái “conong non”, vò cêu àöëi cuãa cö beá rêët hay vaâ rêët choåi khöngbeã vaâo àêu àûúåc.

TRAI SÛÂNG GAÁI SOÃ

Phña Nam tónh Haâ Tônh coá möåt vuâng goåi laâ chúå Voi; phuånûä úã àêëy xûa kia coá löëi mùåc aáo ngù’n húã buång, vò thïë ngûúâicaác núi thûúâng cûúâi rùçng:

Nhêët cao laâ nuái Hoaânh Sún,Lù’m hûúu Baán Àöå, to lûúân chúå Voi.

Möåt höm, coá anh hoåc troâ tïn laâ Traåch laâ tay sûâng soã úãvuâng Kyâ Anh, túái haát choåi vúái caác cö gaái chúå Voi, nhên cêuhaát trïn liïìn búän bïn gaái möåt cêu rùçng:

Em àûâng khoe sù’c khoe taâi,Khoe cao Baán Àöå, khoe àaâi Hoaânh Sún.

Chùèng deâ laåi gùåp phaãi bïn gaái coá cö Vûúng cuäng laâ tayàaáo àïí, cö liïìn àaáp laåi möåt cêu àêìy gioång “àaân chõ” nhûsau:

Chûä rùçng: “Nhên kiïåt àõa linh”,(1)



(1) Àêët thiïng sinh ngûúâi taâi.

Coá Hoaânh Sún vúái Baãn Àöå múái àónh sinh anh taâi.

Bõ cêu haát xoã laåi àau, anh àöì àaânh vaác ö chuöìn thùèng...

Nhûng giaá chó coá thïë thò laåi khöng nïn chuyïån; àùçngnaây luác Traåch lêëy vúå laåi ài vúá ngay möåt cö chúå Voi múái tûáccûúâi. Búãi vêåy, möåt höm àuång traán cö Vûúng, cö ta liïìn hoãingay anh àöì rùçng:

Giao têët traåch hûäu, cû têët traåch lên, (1)

Cúá sao cêåu laåi úã gêìn chúå Voi?

Traåch ta àaânh àúá cöí ra khöng biïët traã lúâi sao nûäa, laâ vòcêu chûä úã trïn choån àuáng hai chûä “traåch” àïí chó tïn anhta. Röìi cêu chuyïån bõ baâ con khaáo nhau khù’p vuâng. BöëTraåch laâ möåt cuå àöì nho hay chûä, khi nghe àûúåc chuyïån àoáliïìn goåi Traåch túái hoãi tïn cö gaái röìi mù’ng Traåch rùçng:“Maây ngu nhû boâ, thïë maâ cuäng àoâi ài àöëi àaáp. Ngûúâi talêëy cêu cuãa Maånh Tûã coá chûä traåch àïí bù’t bñ maây, sao maâykhöng lêëy cêu cuãa Khöíng Tûã coá chûä Vûúng ra maâ àöëi laåi?”

Àûúåc böë gaâ, höm sau Traåch hùm húã ài tòm cö Vûúng àaáprùçng:

Maåc phi vûúng thöí, maåc phi vûúng thêìn, (2)



(1) Giao thiïåp phaãi choån baån, úã phaãi choån laáng giïìng.(2) Àêy laâ möåt quan niïåm phong kiïën; nguyïn caã cêu laâ “Phöí thiïn

chó haå maåc phi vûúng thöí, xuêët thöí chi nhên maåc phi vûúngthêìn” Nghôa laâ: Dûúái gêìm trúâi àêu cuäng laâ àêët nhaâ vua, ngûúâi úãtrïn mùåt àêët ai cuäng laâ töi cuãa nhaâ vua".

Thï hûúng khaách àõa nïn anh úã gêìnchúå Voi!(1)

Nhûng nghe xong cö Vûúng khöng chõu thua, laåi vñ:Chúå Voi anh coá vúå röìi,Cúá sao anh cûá löi thöi la caâ?

Traåch tûác mònh beân noái liïìu:Chúå Voi anh coá vúå röìi,Muöën tröìng thïm caãnh nûäa cho rêåm chöìi

nhiïìu hoa.Cö Vûúng àaä tñnh vïì thêëy anh hoåc troâ lù’m àiïìu nïn laåi

xoã ngoåt cho möåt cêu nûäa:Möåt buöìm loåt laåch thò thöi,Àûâng àeo àai buöìm nûäa, chaåy buöìm àöi

nhoåc loâng.Anh àöì Traåch lêìn naây múái chõu thua thûåc sûå, khöng

daám ho he gò nûäa.

CHÛÄ THIÏN TRÖÌI ÀÊÌU

Möåt anh hoåc troâ hay chûä maâ àa tònh, gùåp möåt ngûúâi àaânbaâ xinh àeåp, thuây mõ, coá yá muöën yïu múái ngêm rùçng:



(1) Thï hûúng khaách àõa: Quï vúå úã núi àêët khaách (khöng úã cuânglaâng).

Thêëy em cuäng muöën laâm quen,Laåi súå em coá chûä thiïn tröìi àêìu...

Chûä thiïn tröìi àêìu tûác chûä phu laâ chöìng. Ngûúâi àaân baâchù’c cuäng coá theo àoâi nghiïn buát, nïn nghe àïën àêëy thòàaä hiïíu yá ngay, khöng àïí cho anh hoåc troâ ngêm tiïëp chõta àoåc luön rùçng:

Anh úi chúá noái thïm rêìu!Chûä thiïn tröìi àêìu laåi coá phïët vai.

Chûä thiïn tröìi àêìu coá phïët vai tûác chûä thêët laâ mêët, yámuöën noái coá chöìng nhûng maâ chöìng àaä chïët. Nghe caáigioång thú ngêåm nguâi nhû vêåy, anh hoåc troâ biïët laâ chõ tavêîn coân luyïën tiïëc ngûúâi baån àúâi cuãa mònh lù’m, nïn àaânhtûâ taå maâ ài.

THÚÅ VEÄ ÀÏÌ THÚ

Coá möåt ngûúâi thúå veä, veä àaä gioãi maâ laâm thú cuäng khaá.Võ àaåi thêìn noå goåi ngûúâi êëy àïën baão veä cho möåt bûác

chên dung.Chên dung veä xong, võ àaåi thêìn ngù’m nghña lêëy laâm

thñch thuá lù’m nhûng vêîn vúâ chï oãng chï eo, röìi laåi bù’tngûúâi thúå veä àïì luön baâi thú vaâo àêëy cho àûúåc tön thïmgiaá trõ.



Ngûúâi thúå veä vöën àaä khöng ûa laäo quan naây, laåi thêëyhù’n laâm nhiïu khï nhû thïë thò caâng gheát, liïìn naãy yá àõnhxoã hù’n möåt vöë chúi. Ngûúâi êëy nghô möåt laát röìi lêëy buát viïëtböën chûä caách nhau roä xa:

Chên... Laäo... Cêìm... Thuá...Nghôa laâ: “Thûåc loaâi cêìm thuá giaâ”.Àïì chên dung möåt bêåc troång thêìn maâ laåi nhû thïë thò xoã

xiïn quaá àaáng. Nïn viïn quan múái liïëc qua möåt caái àaä nöíigiêån àuâng àuâng, theát lñnh vêåt cöí ngûúâi thúå veä xuöëng àïíàaánh àoân vïì caái töåi laáo xûúåc êëy.

Ngûúâi thúå veä khöng hïì hoaãng súå, bònh tônh noái: “Daå,bêím ngaâi noáng tñnh quaá, töi coân àang viïët dúã, múái viïët böënchûä àêìu cêu vaâo cho khoãi quïn chúá àaä xong àêu!” Võ àaåithêìn vêîn coân hêåm hûåc, nûãa tin nûãa ngúâ: “Nïëu vêåy nhaângûúi viïët nöët ài xem?”

Ngûúâi thúå veä liïìn viïët tiïëp vaâo caác chûä trûúác thaânh möåtbaâi thú nhû sau:

Chên tïí tûúáng,Laäo trung thêìn.Cêìm chi phûúång,Thuá chi lên.

Dõch:

Thêåt tïí tûúáng,Quaã trung thêìn.Cêìm thò phûúång,



Thuá thò lên.Böën chûä àaä biïën thaânh baâi thú ca ngúåi rêët mûåc cung

kñnh: Naâo baão võ àaåi thêìn laâ tïí tûúáng trung thêìn chênchñnh; naâo vñ àõa võ cuãa öng ta cuäng cao töåt bêåc nhû conphûúång, con lên laâ vua trong loaâi chim, loaâi thuá. Bêëy giúâvõ àaåi thêìn múái haâi loâng; nhûng riïng ngûúâi thúå veä thò vêîncûúâi thêìm, vò baâi thú xeát kyä vêîn coân coá yá xoã xiïn úã bïntrong, vaâ nïëu àoåc riïng böën chûä àêìu cêu thò ngûúâi ta vêînthêëy raânh raânh cêu “Chên laäo cêìm thuá”.

ÀÏÌ BÛÁC TRANH TAM GIAÁO

ÚÃ möåt laâng kia coá ngûúâi tön thúâ àaåo Laäo, trong nhaâ treobûác tranh veä Laäo Tûã ngöìi noái chuyïån vúái Thñch Ca úã bïntrïn, coân Khöíng Tûã thò boâ phuã phuåc úã dûúái àêët maâ nghe.

Möåt höm, coá öng khaách nhaâ nho túái chúi, chuã nhaâ muöënbaâi baác nho giaáo, múái chó vaâo bûác veä nhúâ khaách àïì höå baâithú àïí xoã khaách chúi. Khaách lùèng lùång vúá buát àïì luön.

Laäo thõ thuyïët phaáp,Phêåt thõ àaâm kinh.

Khöíng Tûã vùn chi,Tiïëu nhi truåy àõa.

Dõch nghôa:



Laäo Tûã thuyïët phaáp,Thñch Ca giaãng kinh.Khöíng Tûã nghe thêëy,Cûúâi boâ ra àêët.

Chuã nhaâ biïët laâ khaách xoã laåi, nhûng lúâi thú phaãn aánhrêët àuáng vúái böëi caãnh cuãa bûác tranh, thaânh ra khöng beãvaâo àêu àûúåc.

XUÊËT XÛÁ ÚÃ MIÏÅNG TÖI

Tuåc truyïìn khöng roä vaâo thúâi naâo, coá möåt ngûúâi ài thiàònh, khi vaâo thi, quan trûúâng ra àïì vùn saách vïì viïåc“Cheâ, muöëi”. Caác sô tûã chó quen nêëu sûã söi kinh, theo löëihoåc cûã nghiïåp, khöng mêëy ai chuá yá hoùåc nù’m vûäng tònhhònh thûåc tïë àûúng thúâi, do àoá phêìn àöng àïìu bñ chûa biïëtnïn viïët nhû thïë naâo. Riïng ngûúâi kia, nhêån àïì thi röìi laâcù’m àêìu viïët thao thao bêët tuyïåt; trong baâi vùn saách cuãangûúâi êëy coá àoaån nhû sau:

Traâ thuïë trûng hyä, nhi traâ baâ chi diïån thanh thanh,Diïm thuïë giaác hyä, nhi diïm öng chi àêìu baåch baåch.

Nghôa laâ:“Thuïë cheâ thu röìi, thò mùåt baâ laái cheâ xanh nhúân.Thuïë muöëi àaánh xong, thò àêìu öng haâng muöëi trù’ngtoaát".



Khi chêëm àïën mêëy cêu naây, quan trûúâng phï laâ “tênkyâ” (múái laå) vaâ khen ngúåi khöng ngúát möìm, röìi cho ngûúâiêëy àöî thaám khoa.

Sau, quan trûúâng ngêîm laåi, cûá lêëy laâm phên vên khönghiïíu mêëy cêu êëy xuêët xûá úã saách naâo maâ coá yá nghôa “àöångthúâi vùn” nhû vêåy(1). Maäi sau hoãi laåi thò ngûúâi êëy múái traãlúâi: “Xuêët xûá úã miïång töi àêëy!” Thêëy vêåy, quan trûúâng coáyá höëi. Nhûng viïåc àaä lúä röìi, àaânh phaãi giêëu kñn, khöngdaám noái ra nûäa.

BAÂI THÚ LEO ÀEÂO

Nguyïîn Thiïëp tûác La Sún Phu Tûã, tûå laâ Khaãi Chuyïn,hiïåu Laåp Phong vaâ Haånh Am, ngûúâi laâng Mêåt Thön, xaäNguyïåt Ao, töíng Lai Thaåch, huyïån La Sún, xûá Nghïå An(nay laâ vuâng Àûác Thoå, Haâ Tônh) sinh nùm 1723, mêët nùm1804. Öng hoåc röång biïët nhiïìu, nhûng khöng ham cöngdanh phuá quñ, tûâ luác thiïëu thúâi àaä nuöi chñ êín dêåt.

Sau vò sinh kïë coá ra laâm vaâi chûác quan nhoã (huêën àaåoröìi tri huyïån), nhûng thêëy xaä höåi Lï - Trõnh quaá thöëi naát,öng laåi chaán laâm quan vaâ lui vïì êín úã nuái Thiïn Nhêån.



(1) Coá yá nghôa àöång àïën chïë àöå àûúng thúâi.

Khi Têy Sún nöíi lïn, Nguyïîn Huïå mïën taâi öng, nhiïìulêìn sai sûá àïën nhaâ múâi öng ra giuáp viïåc, nhûng öng vêînmöåt mûåc tûâ chöëi. Àïën luác Chiïu Thöëng rûúác quên Thanhvïì Thùng Long, öng múái chõu húåp taác vúái vua QuangTrung, baây kïë àaánh quên Thanh. Röìi tûâ àêëy, khi àaä hiïíuroä taâi àûác cuãa ngûúâi anh huâng aáo vaãi, öng múái thûåc sûå laâmviïåc cuâng Têy Sún. Nhûng duâ sao öng cuäng khöng nhêånquan chûác...

Nghe àêu khoaãng nùm Nguyïîn Thiïëp 80 tuöíi, Gia Longcuäng coá múâi öng vaâo Phuá Xuên hoãi viïåc vaâ muöën trao choöng chûác tûúác, nhûng öng nhêët thiïët chöëi tûâ. Trïn àûúângvïì, khi ngang qua nuái Luäy Sún úã àeâo Ngang, öng coá laâmbaâi “caãm àïì” bùçng thú nöm nhû sau:

Àaä troát lïn àeâo phaãi xuöëng àeâo,

Tay khöng mònh tûúãng àaä cheo leo.

Thûúng thay thiïn haå ngûúâi göìng gaánh,

Thaáng loån ngaây thêu chó nhûäng treâo!

THÚ VÕNH PHAÁO

Nguyïîn Hûäu Chónh tuåc goåi Cöëng Chónh, quï úã xaä ÀöngHaãi, huyïån Chêu Phuác (nay laâ Nghi Löåc), tónh Nghïå An,



laâ möåt ngûúâi vùn voä toaân taâi, nhûng gian huâng, taân aác.Khöng roä öng sinh nùm naâo, chó biïët mêët nùm 1787.

Tûúng truyïìn khi öng lïn 9 tuöíi theo hoåc möåt öng àöìtrong laâng, nùm múái àïën mûâng tuöíi thêìy, thêìy chó caái xaácphaáo bù’t võnh thú tûác caãnh.

Chónh chùèng phaãi suy nghô lêu la gò, ûáng khêíu àoåc ngayrùçng:

Xaác khöng vöën nhûäng cêåy tay ngûúâi

Khön kheáo laâm sao buöåc cuäng rúi

Kïu lù’m laåi caâng tan taác lù’m

Thïë naâo cuäng möåt tiïëng maâ thöi.

Thú laâm xong, öng àöì xem röìi noái vúái moåi ngûúâi rùçng:

- Gaä naây sûå nghiïåp to lúán chûa biïët laâ dûúâng naâo,nhûng laâm àaão löån thiïn haå hùèn cuäng laâ hù’n!

Quaã nhiïn, vïì sau Chónh trúã thaânh möåt tay kiïåt hiïåt úãthúâi Lï - Trõnh. Möåt mònh tung hoaânh khù’p Nam Bù’c, coácöng trong viïåc giuáp Têy Sún phaá tan chñnh quyïìn phongkiïën Lï Trõnh thöëi naát úã miïìn Bù’c. Do àoá Chónh àaä àûúåcvua Têy Sún hïët sûác troång duång.

Nhûng chùèng bao lêu, Chónh laåi sinh yá muöën baá chuãthiïn haå, chöëng laåi Nguyïîn Huïå. Vò vêåy maâ Chónh àaä bõTêy Sún àaánh baåi vaâ giïët chïët. Röët cuåc, cöng danh lûânglêîy möåt thúâi, phuát chöëc cuäng tan taânh nhû chiïëc phaáo maâChónh àaä võnh luác coân beá.



BAÂI THÚ ÀEM LAÅI QUÖËC THÏÍ

Voä Huy Têën laâ möåt nhaâ vùn hoåc kiïm ngoaåi giao nöíitiïëng dûúái triïìu vua Quang Trung.

Öng quï úã laâng Möå Traåch, huyïån Àûúâng An, nay laâBònh Giang, Haãi Dûúng; khöng roä nùm sinh vaâ mêët. Öngàêåu Hûúng cöëng àúâi Lï, sau ra laâm quan vúái triïìu TêySún; tûâng sang sûá nhaâ Thanh vaâ àûúåc triïìu àònh MaänThanh rêët khêm phuåc vïì taâi ûáng àöëi. Tûúng truyïìn khi àisûá nhaâ Thanh, möåt höm ngöìi úã cöng quaán tònh cúâ thêëytrong cuöën söí ghi nhûäng àöì cöëng cuãa ta, do tïn laåi thuöåcnhaâ Thanh biïn cheáp, coá viïët hai chûä di quan (quan moåi)àïí chó sûá böå Viïåt Nam. Voä Huy Têën bêët bònh vö cuâng.

“Biïët laâm thïë naâo bêy giúâ, chùèng leä ài gêy göí vúái möåttïn laåi thuöåc? Tïn naây, chùèng qua cuäng chó laâ keã thûâahaânh cuãa vua quan nhaâ Thanh maâ thöi”. Öng suy nghôlung lù’m vaâ cuöëi cuâng, öng àaä tòm àûúåc möåt hònh thûácphaãn khaáng vûâa tao nhaä, vûâa sêu cay.

Öng àïì luön möåt baâi thú böën cêu ba vêìn vaâo cuöën söí röìitrao cho tïn laåi thuöåc xem:

“Di” baãn toâng “cung” hûåu àaái “qua”,Ngö bang vùn hiïën tûå Trung Hoa.



Thêìn kinh khêm tûá An Nam quöëc,Thûã tûå thû lai bêët diïåc ngoa.

Dõch nghôa:“Di” vöën laâ “cung” húåp vúái “qua”,(1)

Nûúác Nam vùn hiïën giöëng Trung Hoa.Tûâ xûa tïn nûúác raânh raânh àoá.Viïët bêåy laâ “di” haá chùèng ngoa?

Viïn laåi muåc naây cuäng laâ möåt ngûúâi hay chûä, xem xonganh ta rêët phuåc baâi thú úã chöî kheáo leáo maâ cûúng nghõ: vûâagiûä àûúåc quöëc thïí vûâa khöng àêíy cuöåc ngoaåi giao túái chöîgay go. Taâi tònh nhêët laâ caách chiïët tûå chûä di cuãa Voä HuyTêën àaä laâm cho boån sûá thêìn nhaâ Thanh phaãi kiïng súå. Noácoá nghôa laâ: Caác öng àûâng coi chuáng töi laâ man di, di àêylaâ di coá sûác maånh, göìm cung vaâ maác (chûä di göìm chûä cungvaâ chûä qua húåp laåi) chûá khöng phaãi laâ nûúác yïëu heân àêu!

Nghe noái, sau khi baâi thú àûúåc truyïìn àïën tai vuaThanh thò löëi goåi miïåt thõ dên töåc tûâ àêëy àûúåc baäi boã.



(1) Chiïët tûå chûä di: hai chûä cung vaâ qua gheáp laåi thaânh chûä di.

CHÏËT VÒ VÏË CÊU ÀÖËI

Ngö Thò Nhêåm ngûúâi laâng Taã Thanh Oai, huyïån ThanhOai, tónh Haâ Àöng, sinh nùm Caãnh Hûng thûá 7 (1746) vaâmêët nùm Gia Long thûá 3 (1803).

Thuúã nhoã Nhêåm hoåc gioãi; niïn hiïåu Caãnh Hûng thûá 36(1775) àêåu tiïën sô, vûâa troân 30 tuöíi. Luác àêìu öng laâm quanvúái nhaâ Lï; khi Lï mêët, öng àûúåc vua Quang Trung troångduång, viïåc ngoaåi giao cuãa triïìu Têy Sún vúái nhaâ Thanh luácbêëy giúâ àïìu do öng àaãm nhiïåm. Vïì sau öng àûúåc thùngàïën chûác Binh böå thûúång thû, tûúác Tònh phaái hêìu vaâ àûúåccûã laâm chaánh sûá sang giao thiïåp vúái nhaâ Thanh.

Nhêåm coá möåt ngûúâi baån hoåc cuâng tónh laâ Àùång TrêìnThûúâng, hai ngûúâi vêîn hay ài laåi baân chuyïån thïë sûå vúáinhau. Khi àaä ra laâm quan vúái nhaâ Têy Sún, nhiïìu lêìnNhêåm àaä giuáp àúä Thûúâng tiïìn nong, vò Thûúâng hay chúibúâi thaânh tuáng kiïët. Vïì sau muöën khñch lïå baån, Nhêåm baãoThûúâng: “Anh phaãi cöë chñ lêåp thên, chûá chùèng leä cûá ùnchúi ngöng nghïnh suöët àúâi nhû vêåy sao?” Thûúâng cho laâbaån khinh mònh, tûác giêån lù’m, liïìn vaâo Nam theo NguyïînAÁnh àaánh laåi Têy Sún.



Àïën luác Gia Long lêëy àûúåc Bù’c Haâ thò Ngö Thò Nhêåmvïì trñ sô. Nhûng vò coá chiïëu bù’t caác cûåu thêìn Têy Sún phaãira àêìu thuá, nïn Ngö Thò Nhêåm cuâng vúái Phan Huy Ñch vaâmöåt söë àöìng liïu khaác àïìu phaãi àïën trònh diïån úã ThùngLong.

Luác naây Àùång Trêìn Thûúâng àûúåc cûã laâm chûác taán lyáBù’c Thaânh. Vöën coá hiïìm khñch vúái Nhêåm nhû trïn àaä noái,nay nhên àûúåc dõp baáo thuâ, Thûúâng cho àoâi Nhêåm cuângPhan Huy Ñch, Nguyïîn Gia Phan... ra Vùn Miïëu kïí töåimöåt höìi, röìi ra riïng cho Nhêåm möåt vïë cêu àöëi:

Ai cöng hêìu, ai khanh tûúáng, trïn trêìn ai, ai dïî biïët ai?Thûúâng coá yá húåm hônh lïn mùåt ta àêy hoâng laâm nhuåc

Nhêåm. Nhûng Nhêåm àúâi naâo chõu khuêët möåt con ngûúâi àïheân nhû vêåy, öng ngang nhiïn àöëi ngay:

Thïë Chiïën quöëc, thïë Xuên Thu, gùåp thúâi thïë, thïë thúâiphaãi thïë!

Thêëy öng khöng chõu nhuán, Thûúâng tûác lù’m noái rùçng:“Taâi ngûúi àaáng khen, nhûng àêìu ngûúi khöng àaáng àïí”.Röìi Thûúâng tuyïn böë àem Nhêåm ra àaánh ba mûúi heâo.Thûúâng vöën chuã têm giïët Nhêåm, nïn àaä baão ngûúâi àaánhtêím thuöëc àöåc vaâo heâo. Nhêåm vïì nhaâ àûúåc ba ngaây thòchïët. Luác sù’p chïët Nhêåm laâm böën cêu thú tuyïåt buát, dùånngûúâi nhaâ gûãi cho thûúâng. Baâi thú nhû sau:

Ai tai Àùång Trêìn Thûúâng!Chên nhû yïën xûã àûúâng



Ngan Tho Cu Than_840

Documents

Transcript of Ngan Tho Cu Than_840