Naselja_Dreznice_i_njihovo_stanovnistvo_–_Srednji_vijek_sa_najstarijom

The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service

NaseljaDreniceinjihovostanovnitvoSrednjivijeksanajstarijomistorijomiturskiperiod

Drenicasettlementsandtheirpopulation

byMiroslavNikanovi

Source:HeraldoftheNationalMuseumofBosniaandHerzegovinainSarajevo:Ethnology(GlasnikZemaljskogmuzejaBosneiHercegovineuSarajevu:Etnologija),issue:46/1991(2004),pages:127183,onwww.ceeol.com.

UDK 39: 325 Miroslav NIKANOVI, Zemaljski muzej BiH, Sarajevo Originalan nauni rad

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO Srednji vijek sa najstarijom istorijom i turski period

Rad obuhvata rezultate istraivanja naselja i stanovnitva Drenice, male predione cjeline u sklopu sjeverozapadnog dijela optine Mostar, koja pripada geografskoj cjelini pla-ninskog dijela Hercegovine. U radu se pokualo sagledati i etnoloke karakteristike sta-novnitva Drenice, obraajui prevashodno panju na rekonstrukciju razvoja popula-cionih odnosa na nivou podruja, migracionih kretanja, porijeklo i, posebno, islamiza-ciju i status stanovnitva u drutvenim i dravnim ureenjima. U radu se pratei istorijski slijed dogaaja ukazuje na vremenske periode (srednji vijek sa najstarijom istorijom, i turski period, u kojima su se deavali prelomni dogaaji u etnikoj istoriji stanovnitva ove oblasti.

Drenica je zasebna prediona cjelina u sklopu sjeverozapadnog dijela optine Mostar i pripada geografskoj cjelini planinskog dijela Hercegovine.1

Prva saznanja o Drenici nalazimo u esto teko pristupanim putopisima i izvjetaji-ma kolovanih pojedinaca koji su ostavili zabiljeke o svojim impresijama nakon kratkih posjeta ovoj oblasti.2 1 Ovaj rad je nastao kao rezultat naih istraivanja porijekla stanovnitva Drenice, obavljenih u

periodu 1978-1981. godine. Rad predstavlja cjelinu sa radom Porijeklo stanovnitva Drenice, objavljenom u Glasniku Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu (u daljem tekstu GZM), Etnologija (u daljem tekstu E), nova serija 38 (u daljem tekstu n..s.), Sarajevo, 1983, 1-61. Zbog obima kompletnog teksta nismo bili u mogunosti da ga tada objavimo integralno. U ovim razmatranjima, u napomenama, neemo, osim izuzetno, navoditi pomenuti rad jer oba ova rada ine jednu cjelinu i nastala su u isto vrijeme.

2 I. F. Juki, Putopisi i istorisko-etnografski radovi, Svjetlost, Sarajevo, 1953, 53, 386; L. Arbuthnot, Herzegovina or Omer Pasha and Rebels (with a brief accaunt of Servia, it s social, political, and financial condition), London, 1982, 225-233, Hercegovina prije sto godina ili ematizam fra Petra Bakule s latinskog orginala iz godine, 1867, Mostar, 1970, 121-122; Schematismus to pografico-historicus, vicariatus apostolici et custodiae provincialis franciscanico missionariae in Heregovina pro anno domini 1873, Mostar, 1873, 162-169; M. Hoernes, Dinarische Wande-rungen, Wien, 1888, 68-69; T. Kovaevi, Opis Bosne i Hercegovine, Beograd, 1879, 86; V. Klaji, Opis zemalja u kojih obitavaju Hrvati, III svezak, Zagreb, 1880, 169.

MIROSLAV NIKANOVI

128

Svi ti zapisi, sainjeni tokom XIX vijeka, posluili su nam kao savremena svjedo-anstva o ivotu i kulturi stanovnika ove oblasti i ukazali nam na mogue pravce naih istraivanja.

Interes naunika, posebno istoriara, privuklo je postojanje materijalnih ostataka iz prolosti. Pored kratkih zabiljeki o sluajnim nalazima pojedinih arheolokih objekata istoriari su vie panje posvetili postojanju jednog srednjovjekovnog natpisa, kao i nekro-poli od etiri izuzetno ukraena nadgrobna spomenika u obliku krsta. Posebno bi trebalo ukazati na radove Pave Anelia i efika Belagia, koji su nam bili okosnica razmatra-nja o Drenici u srednjem vijeku. 3

Nakon konsultovanja svih pomenutih pisanih podataka o Drenici, te rekognosciranja terena, stekli smo utisak da je Drenica specifina seoska zajednica sa vie sela i zasela-ka, poznata kao zasebna upa jo poetkom XV vijeka, a koja je usljed svog geografskog poloaja vjekovima bila na izvjestan nain izolovana, tako da su do naih dana ostali sa-uvani arhaini elementi u narodnoj kulturi, posebno kod muslimanskog stanovnitva.4 Jedno od interesantnih pitanja koje je apostrofirano u zabiljekama putopisaca iz XIX vijeka je i pitanje odreene samosvojnosti ili specifine seoske autonomije i s tim u vezi posebnosti stanovnitva Drenice u odnosu na stanovnike susjednih oblasti.5

Uzevi u obzir znatnu izolovanost Drenice, oekivali smo da se korjenite promjene do kojih je dolo u naim seoskim sredinama, osobito za posljednjih nekoliko decenija, a koje su uticale na naglo nestajanje starinskog ivota, nisu u mnogome dotakle ovog podruja, te da se upravo u Drenici odrao znaajan fond arhainih elemenata u narod-noj kulturi, te da je do danas ouvana tradicija o porijeklu stanovnitva. Na ovakav za-kljuak su nas navodile i vijesti , zabiljeene u XIX vijeku, o seoskim muslimanskim po-rodicama koje upravo u Drenici jo uvijek vre potajne bogumilske obrede ili su, tek nedavno, s bogumilstva prele na jednu od priznatih religija. 6

Realizacijom pomenutog projekta stekli su se uslovi za svestrano sagledavanje etnike prolosti i etnikog razvitka stanovnitva ove oblasti.

Rezultati tih istraivanja publikovani su pod naslovom: Etnoloko-folkloristika istra-ivanja u Drenici u Glasniku Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu.7 3 P. Aneli, Mesnovii, Masnovii, Bubanjii humska i bosanska vlastela, Hercegovina 2, Mostar,

1982, 79-89; P. Aneli, Srednjovjekovna upa Veenike-Veeri i postanak Mostara, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Arheologija (u daljem tekstu A), n.s. XXIX (1974), Sarajevo, 1976, 295-279; . Belagi, Mastan Bubanji, Godinjak drutva istoriara Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1953, 67-79; . Belagi, Stari krstovi u Drenici, Nae starine III, Sarajevo, 1956, 179-188.

4 Podaci uzeti iz prijave istraivakog projekta pod naslovom: ivot i kultura stanovnitva Drenice (etnoloko-folkloristika istraivanja) koja se nalazi u arhivi Odjeljenja za etnologiju Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Prijava je upuena SIZ-u nauke Bosne i Hercegovine u Sarajevu.

5 I. F. Juki, nav. djelo (u daljem tekstu n. d.), 386; L. Arbuthnot, n. d. , 230; Schematismus 187, 162; Hercegovina prije sto godina1867, 121; M. Hoernes, n.d., 68.

6 A. Solovjev, Nastanak bogumilstva i islamizacija Bosne, Godinjak Drutva istoriara Bosne i Hercegovine I, Sarajevo, 1949, 74-79.

7 U izvravanju projektom postavljenih zadataka tokom trogodinjih istraivanja uestvovalo je 12 istraivaa. Izvjetaji svih 12 istraivaa prezentiraju rezultate istraivanja iz njihovih naunih disciplina, odnosno specijalnosti i predstavljaju u stvari zavrni elaborat pod naslovom: ivot i

Access via CEEOL NL Germany

NASELJA DRENICE I NJIHOVO STANOVNITVO

129

Sva etnografska graa, sakupljana od strane pomenutih istraivaa, predstavlja istra-ivaku osnovu i za naa istraivanja naselja Drenice i demografskog i etnikog razvitka kao i vievrsnih struktura dananjeg muslimanskog i hrvatskog stanovnitva Drenice.

Za nas je, svakako najznaajnija graa koju smo sakupljali namjenski za ovaj rad na terenu u periodu od 1978. do 1981. godine. Ova graa prije svega sadrava narodnu tra-diciju o porijeklu pojedinih radova, iskazanu esto u formi memorata, to jeste kraih proz-nih kazivanja o blioj ili daljoj prolosti pojedinih rodova. Pored toga znaajna su i kazi-vanja koja se u irem smislu mogu svrstati u krug istorijske narodne tradicije, a razja-njavaju nam svrhu postojanja pojedinih toponima, njihov nastanak i znaenje, na osnovu kojih smo konstatovali postojanje jednog dijela nekadanjih, danas naputenih naseobi-na, starih crkvita, grobalja, ruevina itd. Znaajnu grau sainjava i fond zabiljeenih kazivanja o lokalnoj istoriji, iskazivanih u formi legendi, to jest o dogaajima koji po narodnom shvatanju predstavljaju istorijski slijed zbivanja na ovom podruju od najsta-rijih vremena do danas.

Pored narativnih izvora (etnografska graa) istraivaku osnovu ovog rada predstav-ljaju i objavljeni i neobjavljeni istorijski izvori. Od posebnog interesa za naa istrai-vanja su istorijski izvori koji do realizacije ovog naunoistraivakog projekta nisi bili publikovani.

U grupi objavljenih izvora spadaju izvori koji se odnose na Drenicu u srednjem vijeku, a koji su publikovani uzgredno uz druge znaajne izvore.8 Ovi izvori su,

kultura stanovnitva Drenice (etnoloko-folkloristika istraivanja). U ovom zavrnom ela-boratu objavljeni su sljedei izvjetaji: V. Palavestra, Predgovor glavnog istraivaa, 1-58; M. Nikanovi, Porijeklo stanovnitva Drenice, 59-79; A. S. Alii, Nahija Drenica pod os-manskom upravom, 80-99; A. Bugarski , Seoska arhitektura, 100-123; S. Prosenica, Tradicio-nalna privreda stanovnika Drenice, 124-142; S. Baji, Narodna nonja u Drenici, 165-185; R. Kajmakovi, Narodni obiaji u Drenici, 186-204; V. Stojakovi, Tradicionalni drutveno pravni i etnosocijalni odnosi u Drenici, 205-235; R. Fabijani, Narodna medicina, 236-247; . Buturovi, Narodna poezija u Drenici kod Mostara, 248-298; V. Palavestra, Narodne pripovi-jetke, predanja, toponimija, 299-310; M. Okuka, Govorne osobine stanovnitva Drenice, 311-337; D. Rihtman-otri, Narodna muzika tradicija podruja Drenice, 338-353. Ovaj izvjetaj se nalazi u arhivi Odjeljenja za etnologiju Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Originali terenskih zapisa i crtea, nastali u toku trajanja projekta, kao i sreena, transkribovana i arhivski obraena etnoloka graa nalazi se takoe u arhivu Odjeljenja za etnologiju Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Ovaj dokumentacioni materijal je posluio pomenutim istraivaima da napiu radove pod na-slovom kao i u elaboratu, a koji su objavljeni u Glasniku Zemaljskog muzeja broj 37, za 1982. godinu i broj 38. za 1983. godinu. Do danas jedino nije objavljen rad S. Prosenice o narodnoj privredi. Pored radova u Glasniku Vlajko Palavestra je svoj neto preraeni predgovor glavnog istraivaa objavio kao poseban rad pod naslovom Drenica u Hercegovini (Zabiljeke o pro-losti i narodnoj kulturi), Hercegovina 2, Mostar, 1982, 91-123, a Milo Okuka je objavio iz problematike koju je obraivao prilog pod naslovom: Glas (H) u govoru Muslimana Drenice u Hercegovini, Knjievnost i jezik XXIX, 2, Beograd, 1982, 101-103.

8 E. Fermedin, Acta Bosnae potissimum ecclesiastika, Zagabria, 1892, 87-89; M. Dini, Odluke vea Dubrovake Republike I, Srpska akademija nauka i umetnosti (u daljem tekstu SANU), Zbornik XV, Beograd, 1951, 257; M. Dini, Odluke vea Dubrovake Republike II, SANU, Zbornik XXI, Beograd, 1964, 578; M. Dini, Trg Drijeva u srednjem vijeku. Srpska zemlja u srednjem vijeku, Beograd 1978, 397.

MIROSLAV NIKANOVI

130

uglavnom, komentarisani u literaturi, a mi smo pokuali da ih posmatramo iz naeg ugla gledanja.9

Izvori iz perioda turske vladavine su dvojne provenijencije, jedno su turski izvori, pi-sani turskim jezikom i arapskim pismom, a drugo su izvjetaji sainjeni od svetenih lica za potrebe katolike crkvene organizacije.

Od posebnog znaaja su turski popisani defteri sainjeni u drugoj polovini XV i prvoj polovini XVI vijeka. Podaci sadrani u ovim defterima predstavljaju osnovu za sagleda-vanje zbivanja u Drenici u ovom periodu. Osnovni podaci o Drenici iz pomenutih def-tera fragmentirano su objavljivani do realizacije ovog projekta10, ali ih je prvi put inte-gralno objavio Ahmed S. Alii kao rezultat svog istraivakog rada na ovom projektu. Alii je koristei se prije svega pomenutim defterima i napisao rad pod naslovom: Nahija Drenica pod osmanskom upravom, koji smo koristili i navodili u napomenama kada smo govorili o Drenici pod turskom vlau.11

Za period turske vladavine od XVII do XVIII vijeka koristili smo se podacima koji su sadrani u jo neobjavljenim sidilima mostarskog kadije. Radi se o sudskim protoko-lima koje je pisao kadija u Mostaru i u kojima su podaci o Drenici veoma brojni. Broj po-dataka koje smo koristili za ovaj rad poveava se sa pribliavanjem kraja turske vladavine. Najvei broj podataka iz ovih sidila odnosi se na vjenanja Drenjaka pred mostarskim kadijom, te na plaanje poreskih obaveza pod nazivom taksit. Treba napomenuti da se ovi sidili nisu sauvali u kontinuitetu i da smo mi za ovaj rad koristili samo dio sauva-nih sidila, koji se uvaju u Arhivu Hercegovine u Mostaru, te jedan u Orijentalnom in-stitutu u Sarajevu.12 U grupu izvora tipa deftera spada i popis zaduenja Drenjaka sa de-setinom, koji je, takoe, objavio Alii u pomenutom radu.13

Drugu grupu izvora iz ovog perioda moemo podijeliti na dvije podgrupe. Podaci iz ovih izvora odnose se uglavnom na katoliko stanovnitvo u Drenici od XVIII vijeka do kraja turske vladavine. Za istraivanja porijekla pojedinih hrvatskih radova, a poseb-no za provjeru usmenih izvora, to jest narodne tradicije o porijeklu pojedinih radova, od naroitog znaaja su nam matine knjige koje su sauvane u kontinuitetu od 1818. godine, pa do kraja turske vladavine. Matine knjige vjenanih, krtenih i umrlih danas se na-laze u upinim uredima u Seonici, Rakitnu, Drenici, te Arhivu franjevake provincije u Mostaru.14

O brojnom stanju katolikog stanovnitva saznajemo i na osnovu izvjetaja koji su biskupi u XVIII i poetkom XIX vijeka slali svojoj centrali Congregatio de propaganda de fida u Rimu. Radi se o objavljenim izvjetajima iz 1738, 1743, 1768 i 1813. godine. 9 P. Aneli, Mesnovii, 79-89. 10 H. abanovi, Bosanski paaluk, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Djela XIV, Odjeljenje

istorijsko-filolokih nauka 10, Sarajevo, 1950, 117, 136-137, 142, 157, N. Filipovi, Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini, ANUBiH, Godinjak XII, Centar za balkanoloka ispitivanja 10, Sarajevo, 1974, 159, 185.

11 A. S. Alii, Nahija Drenica pod osmanskom upravom, GZM, E. n.s. 37, Sarajevo, 1982, 3-14. 12 Popis ovih izvora dat je u mom prvom radu o Drenici. M. Nikanovi, n.d., 3. 13 A. S. Alii, n.d., 13-14. 14 M. Nikanovi, n. d., 3. Popis korienih matinih knjiga dali smo u navedenom radu.


131

Od posebnog znaaja su izvjetaji biskupa Dragievia i Bogdanovia, u kojima se navode imena svakog pojedinog domaina sa brojem lanova pripadajueg domainstva.15

Podatke iste vrste nalazimo i u ematizmima franjevake provincije, koji su objavlji-vani u ovo vrijeme, te u nekoliko pojedinanih dokumenata koje smo pronali u Arhivu franjevake provincije, a podaci iz njih se sada prvi put objavljuje. Pored toga u radu smo koristili i nekoliko neobjavljenih dokumenata koji se odnose na Drenicu, a danas se na-laze u Arhivu Biskupskog ordinarijata u Mostaru. Iste provenijencije je i savremena hro-nika Pavla ilobadovia, franjevca iz zaostroga, koji je u vrijeme kandijskog i velikog bekog rata opisivao dogaaje u Primorju, i u kojoj se vie puta spominje i Drenica.16

Jedan od osnovnih izvora za prouavanje kretanja stanovnitva i njegovo porijeklo je sakupljanje narodne tradicije. Ovaj injeniki materijal (usmeni izvori)17prikupljali smo na terenu tehnikama razgovora (intervjua) i posmatranja. Dobijene podatke biljeili smo snimanjem na magnetofonsku traku, zapisivanjem u svesku, a i fotografisali smo lo-kalitete i zbivanja koja smo opservirali.

Iako u svakom selu postoji poneki dobar poznavalac narodne tradicije od koga se moe saznati i zabiljeiti predanje o postanku sela i porijeklu pojedinih radova i lokaliteta, pravilo je da o porijeklu svog roda najvie znaju pripadnici tog roda. Ve prilikom prvih odlazaka na teren nametnuli su nam se izuzetni prenosioci narodne tradicije Omer Bali iz Poglavice, Dafer Kaji i Ahmet Muji obojica iz Bunia. Od njih smo zabiljeili najznaajniji fond predanja relevantnih za istraivanje etnike prolosti stanovnitva Drenice. Meutim, kako nam je bilo bitno da sakupimo to vie predanja o porijeklu pojedinih rodova, bilo je potrebno ispitivati i sakupiti predanja o porijeklu svakog poje-dinog roda. U namjeri da ostvarimo taj cilj intervjuisali smo predstavnike gotovo svih ra-dova koji su danas prisutni u Drenici.

Kako sva ovako sakupljena graa neminovno sadri u sebi znatnu dozu subjektiv-nosti u opte prihvaenoj kategorizaciji izvora u istorijskim i drutvenim naukama ovi izvori se smatraju izvorima drugog reda. Da bi ovakvi izvori postali izvori prvog reda, mora se sprovesti striktno utvreni postupak provjere njihove vjerodostojnosti. Tek nakon toga ova graa se moe prezentovati kao punovaan izvor i upotrebljavati u na-une svrhe.18 15 M. Jaov, Spisi tajnog vatikanskog arhiva XVI-XVIII veka, SANU, Zbornik XXII, II odelenje,

Beograd, 1983, 272; D. Mandi, Chroati catholici Bosnae et Hercegovinae iz discriptionibus annis 1743 et 1768 exartis, Shikago-Roma, 1962., 26, 123, 132; L. akovi, Prilozi za demo-grafsku i onomastiku grau Bosne i Hercegovine I, na osnovu popisa katolikog stanovnitva 1743. godine, ANUBiH, Graa XXIII, Odjeljenje drutvenih nauka 19, Sarajevo, 1979, 44, 63, 65; D. Kamber, Stanje upa i dua apostolskog vikarijata u Bosni srebreniko-otomanskoj prema popisu izvrenom 1813. Franjevaki vjesnik 2. veljaa 1932. godite XXXIX, Visoko, 1932, 57.

16 S. Zlatovi, Kronika o. Pavla ilobadovia o etovanju u Primorju (1662-1686), Jugoslaven-ska akademija znanosti i umjetnosti (u daljem tekstu JAZU), Starine XXI, Zagreb, 1889, 95, 100-102.

17 . Petrovi, Etnoloke beleke s puta po Bosni i Hercegovini u jesen 1953. godine, GZM, E, n.s. 35/36, Sarajevo, 1981, 159-160.

18 Isto.

MIROSLAV NIKANOVI

132

Provjeru tanosti usmenih izvora vrili smo na taj nain to smo pokuali da nam svaku zabiljeenu informaciju potvrdi vie nezavisnih informatora. Sljedea faza provje-ravanja sakupljena grae bazirala se na podacima o porijeklu stanovnitva susjednih ob-lasti koji su ve objavljeni u literaturi. U naem sluaju radi se o monografijama o pori-jeklu stanovnitva Hercegovine, Litice, Rame itd.19 Pored ovih radova, u kojima smo na neposredan nain kontrolisali narodnu tradiciju o porijeklu stanovnitva, vjerodostojnost podataka smo na najbolji nain mogli utvrditi korienjem razliitih nezavisnih izvora, prije svega pisanih dokumenata. U naem sluaju radi se o matinim knjigama, sudskim protokolima, katastrima, gruntovnici, religijama vjerskih misionara, ematizmima, te svim drugim pisanim izvorima koji su nam mogli koristiti u ovim istraivanja.

Rasvjetljavanje postavljenog problema pretpostavljalo je i korienje i primjenu od-govarajueg metodskog pristupa. Kako je rije o istorijatu naselja, porijeklu i strukturi stanovnitva oblasti koja je do realizacije ovog naunoistraivakog projekta bila u osno-vi sasvim nepoznata, osjetila se potreba za detaljnim istraivanjima narodne tradicije te traganjem za izvornom arhivskom graom to je pretpostavljalo kulturnoistorijski pristup. Kada je rije o sagledavanju populacionih odnosa za periode iz kojih smo posjedovali dovoljan fond statistikih podataka, koristili smo demografske metode.

U kontekstu napora za svestranijim sagledavanjem etnikih i etnolokih karakteristika stanovnitva Bosne i Hercegovine u ovom radu pokuali smo da na osnovu sakupljene grae, pristupanih izvora i literature rasvijetlimo etniku prolost stanovnitva Drenice, predione cjeline u zapadnoj Hercegovini.

Rasvjetljivanje ovog problema pretpostavljalo je to god vie je to mogue poniranje u prolost uz korienje svih dostupnih izvora koji mogu posluiti za rekonstrukciju ra-zvoja populacionih odnosa na ovom podruju, migracionih kretanja, porijekla i, posebno, islamizacije i statusa stanovnitva u drutvenim i dravnim ureenjima. Takoe smo po-kuali da detaljnim istraivanjima narodne tradicije na terenu, te traganjem za izvornom arhivskom graom pokaemo da je mogue rasvijetliti prolost i ovako malih i naoko be-znaajnih predionih cjelina i tako dati novi prilog prouavanju naih naroda.

U naim istraivanjima pokuali smo da utvrdimo, pratei istorijski slijed dogaaja, vremenske periode u kojima su se deavali dogaaji prelomni za bivstvovanje stanovnitva ove oblasti. Iz tog razloga smo naa izlaganja podijelili na periode: srednji vijek sa najsta-rijom istorijom i turski period. Svaki ovaj period posebno, karakteriu specifini uslovi i dogaaji, te u vezi s tim predstavljaju zaokruene cjeline u etnikoj istoriji stanovnitva ove oblasti. Pored toga posebno smo obratili panju na posebnosti Drenjaka u odnosu na stanovnike susjednih oblasti, koje smo uoili nakon zavrenih istraivanja.20 19 J. Dedijer, Hercegovina, Srpski etnografski zbornik XII, Naselja srpskih zemalja, Beograd, 1909;

M. Petrovi, Etnika prolost stanovnitva na podruju Litice u zapadnoj Hercegovini, GZM, E, n. s. XXIV/XXV, Sarajevo, 1970, 9-95; M. S. Filipovi, Rama u Bosni, Srpski etnografski zbornik LXIX, Naselja i porijeklo stanovnitva 35, Beograd, 1955.

20 Sastavni dio naih razmatranja naselja Drenice i njenih stanovnika ini i valorizovana graa o naseljima i porijeklu svih dreanjskih radova, izloena u naprijed pomenutom radu iz 1983. godine M. Nikanovia, n. d., 14-61. Istom metodologijom obraeni su i periodi: austrougarski period, period izmeu dva rata, te period od drugog svjetskog rata do danas, to e biti publiko-vano u narednoj svesci GZM (E)


133

SREDNJIVIJEKSANAJSTARIJOMISTORIJOM O Drenici u srednjem vijeku ima veoma malo pisanih podataka. Osim prirodno geograf-skih uslova za stvaranje ljudskih stanita o bivstvovanju ljudi na ovom podruju govore svojim nemutim jezikom materijalni ostaci iz prolosti (gradine, crkvine, nadgrobni spomenici i drugi objekti nerazjanjene namjene), te maglovite legende o ljudima koji su naseljavali ovu dolinu prije dananjeg stanovnitva. Poto na ovom podruju nisu oba-vljena sistematska arheoloka istraivanja, mi emo se zadrati na podacima koji su nam bili dostupni.21 Prvi direktni pomen Drenice je iz 1408. godine u darovnici kralja Ostoje, koji je, iz-meu ostalog , dao i provinciama Drenicu u posjed brai Radivojevi.22

Sljedei podatak kojim raspolaemo o Drenici u srednjem vijeku je iz maja 1423. godine. Na sudu u Drijevima optueni su carinici zbog davanja soli na ispolicu. Tom pri-likom pomou svjedoka je utvreno da je izvjesni Dabiiv Junoti dobio 12 tovara soli za Drenicu.23 Nakon ovih podataka, koliko je nama poznato, Drenica se ne spominje u pisanim iz-vorima srednjeg vijeka. Iako mali po teritoriji i broju stanovnika, Drenica je u prolosti esto imala odreenu upravno-politiku autarhiju, to je moglo biti posljedica odreene geografske izolovanosti. U pomenutoj darovnici kralja Ostoje, poetkom XV vijeka, Drenica se naziva provincijom: provinciam Drezniza cum omnibus iuribus et territoriis. Poto je ovo povelja sauvana samo u kasnom i loem prevodu, pojedine kategorije upravnih jedinica, meu njima i provinciju neophodno je posrednim putem rekonstruisati. Analizom ove povelje Pavo Aneli je doao do zakljuka da je termin upa (zupa), koji se u darovnici samo jedan-put javlja, u stvari geografski pojam, dok termin provincia treba shvatiti u znaenju upravnog kotara, seoske optine, kneije, a samo supsidijarno i upe. Nesumnjivo je da se za Drenicu u XV vijeku koristio naziv upa, i to u gore navedenom smislu, gdje ozna-ava jednu manju predionu cjelinu. U okviru ranofeudalnog upravnog sistema Drenica je bila samo jedna seoska optina. Zbog izolovanosti, odbrambenih mogunosti i konjuk-turne ekonomije u razvijenom feudalizmu znaaj Drenice je rastao. Drenica je po svemu 21 Pored nekoliko sluajnih nalaza, o kojima emo govoriti kasnije, Regionalni zavod za zatitu

spomenika kulture i prirode iz Mostara organizovao je zatitna arheoloka iskopavanja na podru-ju koje je trebalo biti potopljeno izgradnjom hidroelektrane Salakovac i Grabovica. Na podruju mjesne zajednice Drenica istraivanja su obuhvatila nekoliko lokaliteta u Donjoj Drenici i Donjim Jasenjanima. Nakon obavljenih istraivanja ovi lokaliteti (u Donjoj Drenici) potopljeni su i nalaze se pod vodom akumulacionog jezera, a nepokretni materijal (steci) dislociran je u novosagraeno naselje. Rezultati ovih istraivanja samo su djelimino publikovani, i to u vidu izvjetaja sa iskopavanja. V. Atanackovi-Sali, Crkvina Donji Jasenjani, Hercegovina ostaci srednjovjekovne crkve i nekropola steaka, Arheoloki pregled 21, Beograd, 1980, 153-154; A. Zelenika, Problem zatite i prenosa steaka u Hercegovini, Mostar, 1982, 141.

22 U novije vrijeme kompletan tekst povelje dao je Pavo Aneli, i to na latinskom jeziku prema iievom izdanju iz 1938. godine. Aneli navodi sva dosadanja objavljivanja ove po-velje, kao i njenu analizu. P. Aneli, n. d. , 263-267.

23 M. Dini, n. d., 117.

MIROSLAV NIKANOVI

134

sudei, tada imala i svoj grad, jer se parcele nazivaju Zidine. Postojanje ovog toponi-ma, iako na uzvienju koje se tako zove nisu vrena arheoloka iskopavanja, daje do sada u literaturi neprimijeenu potvrdu svrstavanja Drenice u kasnofeudalne upe Humske zemlje. U neposrednoj blizini ovih lokaliteta na lokalitetu Zmajlovca, prema narodnoj tradiciji nekada postojala crkva. Ovakav upravni status Drenice u srednjem vijeku po-tvruje i organizovanje ove oblasti u zasebnu nahiju neposredno po osvajanju od strane Turaka.24 Kada govorimo o najranijoj naseljenosti Drenice po svemu sudei izgleda da je naj-starije naselje bilo na mjestima koja se i danas nazivaju gradinama. Shodno konfiguraciji terena ubicirali smo gradine na uzvienjima iznad predjela Toplo, Donjem Selu, Strievu i Gornjoj Drenici. Iako na ovim gradinama nisu vrena arheoloka istraivanja vjerovat-no je da su u blizini tih mjesta postojala praistorijska naselja, na ta nas upuuju podaci o dva usamljena nalaza iz ovog perioda. Poetkom ovog vijeka u Donjoj Drenici je naen jedan eki od serpentina, koji se datira u neolit, a u Gornjoj drenici je pronaena jedna sjekira iz bronzanog doba. Ovi nalazi se uvaju u Prirodnjakom muzeju u Beu i nije nam poznata blia lokacija gdje su naeni. Moda se radi o nekoj od pomenutih gradina.25 Na prelazu u istorijsko doba ilirska plemena naseljena u unutranjosti Balkana bila su pod jakim uticajem grke civilizacije. Najznaajniji centri irenja ovih uticaja nalazili su se na naoj obali Jadrana. Ovi uticaji osjetili su se svakako i u Drenici. U Drenici je pro-naen jedan novi tipa drahme, koji se koristio u III i II vijeku prije nae ere. U to vrijeme ovaj novac je predstavljao vano plateno sredstvo u trgovini po sjeverozapadnoj polovi-ni Balkanskog poluostrva, a poticao je iz grkog grada Dirahiona (Draa) . Izgleda da je jo u ovo doba Drenica bila na putu, ili pak na sporednoj komunikaciji koja je tokom i-tavog antikog doba povezivala Bosnu sa jadranskom obalom. Trgovci koji su prolazili ovim krajevima krili su puteve kojima su prodirali elementi grke kulture na podruja naseljena ilirskim plemenima. 26 Ovaj stariji grki sloj u kulturi ilirskih plemena nije ostavio tragove koji bi bili od zna-aja za kasnije doseljavanje Slovena, jer izmeu grkog perioda i naseljavanja Slovena lei vie vijekova rimske vlasti nad ilirskim teritorijama.27 Tekovine rimske civilizacije na naem tlu stvarale su se snagom autohtonog ilirskog elementa, koji je prvo politiki, a kasnije i kulturno postao dio rimske civilizacije. Nosioci romanizacije u unutranjosti Dalmacije bili su, prije svega, vojnici legija stacioniranih na ovom tlu, naseljeni veterani i pripadnici rimskog upravnog aparata. Ukljuivanje domaeg 24 P. Aneli, n. d. 82, 265-266. Rad je neznatno dopunjen tampan ponovo u zbirci studija pod

naslovom Studije o teritorijalnopolitikoj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo, 1982, 127-128, s tim da se u ovoj verziji pored termina provincia koristi i termin upa; H. abanovi, n. d. , 117.

25 V. uri, Nekoliko prehistorikih predmeta iz Bosne i Hercegovine u zbirci c.kr. naravoslav-nog dvorskoga muzeja u Beu, GZM XIX, Sarajevo, 1907, 203-214.

26 S. irkovi, Istorija srednjovjekovne bosanske drave, Beograd, 1964, 27; K. Pitner, Apollonia i Dyrrahacium novci iz moje zbirke, GZM XVI, Sarajevo, 1906, 239-243; K. Patsch, Nahogjaji novca, GZM XII, Sarajevo, 1900, 571-572; K. Pa, Nahogjaji novca, GZM XIV, Sarajevo, 1902, 400.

27 S. irkovi, n. d., 28.


135

ivlja u rimske vojne jedinice je, takoe, otvorilo puteve irenju jakih rimskih uticaja. Religiozna tolerantnost i sinkretizam razliitih kultova omoguavali su da se premosti duboki jaz koji je u poetku postojao izmeu osvajaa i potinjenih domorodaca. Autohto-no stanovnitvo je ilavo uvalo svoju jeziku i kulturnu osobenost, da bi dodir Slovena sa starosjediocima ukazao na to da je romanizacija dostigla veoma visok stepen. Doselja-vanja Slovena na teritorij rimske Dalmacije poprimila su karakter stalnog nastanjivanja u VII vijeku.28 Jedan od najznaajnijih dogaaja u slovenskoj kolonizaciji Balkanskog poluostrva je doseljenje Srba i Hrvata. Podruje koje su naselila srpska i hrvatska plemena pred-stavljalo je kolijevku svih politikih tvorevina izniklih u sredinjem dijelu balkanskog poluostrva.29 Jo u X vijeku jasno su se razgraniavale granice teritorija na kojima je preovladavalo hrvatsko, odnosno srpsko ime. Zemlje hrvata su se prostirale od rijeke Cetine do Istre, te-ritorija Srba leala je izmeu Cetine, bugarske dravne teritorije, koja je poinjala kod grada rasa, i vizantijske Drake teme, s kojom se dodirivala kod Bojane i Skadarskog jezera.30 Sredinom X vijeka, po Konstantinu Porfirogenitu, u teritorije koje su naselili Srbi ukljuuju zemlje Neretljana, Zahumljana, Travunjana, Konavljana i Dukljana.31 U dugom vremenskom periodu od IX do XV vijeka Drenica je, svakako, dijelila sud-binu poznate ranofeudalne upe Veenike Veeri, koja se spominje u Dukljaninovom Ljetopisu, ija je konana redakcija zavrena polovinom XII vijeka. Na osnovu razma-tranja Pave Anelia vidi se da je ova upa zapremala podruja dananjih optina itluk i Litica, te predjela Bijelog Polja, Drenice i neposredne okoline Mostara i da se ve u drugoj polovini XIII vijeka raspala, te da je ua okolina Mostara zadrala staro ime (Veeri, odnosno Veenike).32 U politikom pogledu, kada je rije o Humskoj zemlji zapadno od Neretve, kojoj pri-pada i Drenica, ova teritorija je jo u X vijeku u rukama srpskih vladara. Krajem X vijeka ovo podruje se nalo na putevima ekspanzije snane makedonske drave cara Samuela, a nakon pokorenja ostataka makedonske drave od strane vizantijskog cara Vasilija II Vizantijsko carstvo je poslije dugog vremena zavladalo skoro itavim Balkanom.33 U Drenici je 1867. godine pronaeno vie stotina vizantijskih zlatnika Romanusa II, koji je vladao od 959 do 963. godine. U opisima Drenice iz XIX vijeka navodi se da je isti nalaza na istom mjestu pronaao i dva prstena velike vrijednosti sa istom koliinom novca, a Lieut Arbuthnot navodi da je na mjestu gdje je bio grad (dananji lokalitet na Gradu NM) pronaen idol teak 25 funti. Ovi podaci nam nedvosmisleno govore da bi organizovana arheoloka istraivanja vjerovatno bacila vie svjetla na ivot stanovnika Drenice u ovom periodu.34 28 Isto, 31-35. 29 Isto, 34. 30 Isto. 31 Isto, 39. 32 P. Aneli, Srednjovjekovna upa Veenike, 259-279. 33 S. irkovi, n. d., 41. 34 Schematismus1873, 169; K. Patsch, n.d., 40. L. Arbuthnot n.d., 232.

MIROSLAV NIKANOVI

136

U desetom vijeku Zahumlje je bilo odijeljeno od Bosne Ivan planinom i vrsnicom, iz ega se vidi da se Drenica u to vrijeme nalazila na granici izmeu ovih dviju oblasti. Duklja, koja je u XI vijeku postala sredite politike aktivnosti i borbe za osloboenje od vizantijske vrhovne vlasti, postizala je usprkos vizantijskim vojnim pohodima znaaj-ne uspjehe. Uticaj dukljanskih kraljeva se irio daleko izvan granica skromne teritorije. Poslije potinjavanja Travunije i Zahumlja u vrlo povoljnim politikim prilikama kralj Bodin je svoju vlast nametnuo i zemljama u unutranjosti Rakoj i Bosni.35 Poslije smrti kralja Bodina nastale su borbe oko dukljanskog prijestola tako da je jedan lan kraljevske dukljanske loze, Gradinja, pobjegao u Zahumlje. Tada je Zahumlje postalo samostalna oblast s posebnim knezom na elu. Nakon smrti kralja ure, oko 1130/1131. godine, Zahumlje se kao zasebna oblast prikljuuje Rakoj i njom su vladali lanovi rake dinastije.36 Borbe Dragutina i Milutina su otvorile put prodoru ubia u humsku zemlju. U prvoj deceniji XIV vijeka gospodar Humske zemlje bio je knez Konstantin iz hrvatskog vlaste-oskog roda, iz kojeg je potekao i Nelipac.37 Hum je vraen u sastav srpske drave i odbranjen od Mladena II ubia 1318.godine. Tada su se uvrstili u ovoj oblasti Branivojevii, etiri sina vlastelina Branivoja. U bor-bama Branivojevia sa bosanskim banom Stjepanom II Kotromaniem i Dubrovanima srpski vladara i njegov sin Duan koji se nalazio u blizini ovih dogaaja, nisu se energi-nije zauzeli za vlastelu, koja im se, u stvari, nije pokoravala, ali koju su jo tada raunali u svoje ljude. Sudbina Branivojevia, napadnutih od bosanskog bana na kopnu i dubrova-kih brodova na moru, bila je tada ve zapeaena. Posljednje borbe su se vodile 1326. godine.38

Nakon ove godine Humska zemlja je u okviru srednjovjekovne bosanske drave. Za itavo vrijeme bosanskog kraljevstva najznaajnija vlasteoska porodica na teritoriji iz-meu Cetine i Neretve je porodica Radivojevia. I pored stalnih napora lanovi ove po-rodice tokom XIV i XV vijeka nisu uspjeli u cjelini ostvariti svoje planove o feudalnoj oblasti (ili dravi).39 Najstariji predak ovog kneevskog roda zvao se Bogavac i ivio je poetkom XIV vijeka. Bogavac je imao dva sina, Mrdeu i Radivoja. Po Radivoju se njegovi sinovi ura i Vuki prezivaju Radivojevii, urevi sinovi su urevii, a po urevom sinu Vlatku se Vlatkovi sinovi prezivaju Vlatkovii.40 Radivoj Bogavi je umro prije 1390. godine, kada se njegov sin ura navodi kao svjedok kralja Tvrtka pri odreivanju splitskih mea. uraev ugled je porastao za vri-jeme kralja Dabie, jer se oenio Vladikom, kraljevom unukom. Za vrijeme Dabiine vladavine ura se spominje kao svjedok 1393 i 1395. godine. Poslije Dabiine smrti je 35 S. irkovi, n. d., 41. 36 M. Vego, Historija Brotnja od najstarijih vremena do 1878. godine, itluk, 1981, 70. 37 S. irkovi, n. d., 79, 89. 38 Isto, 89-90. 39 P. Aneli, n.d., 266; Lj. Kovaevi, Znamenite srpske vlasteoske porodice srednjeg veka,

Radivojevi-urevi-Vlatkovi, Godinjica Nikole upia X, Beograd, 1888, 199-214. 40 Lj. Kovaevi, n.d., 199-214.


137

traio Dubrovanina 1396. godine da se moe u sluaju potrebe sa porodicom skloniti u Dubrovnik. Godinu dana nakon toga ura je ratovao na strani kraljice Jelene, udovice kralja Dabie. Po dolasku Stjepana Ostoje uraa bjei sa porodicom u Dubrovnik. Ubrzo se ura pomirio sa Ostojom i nalazi se u Humu kao gospodar Drijeva. Za vrijeme prve vladavine kralja Ostoje ura je svjedok na povelji iz 1400. godine, kojom Ostoja daruje Hrvoju Vukiu grad Livno i livanjsku upu. Nakon toga, 1404. godine Hrvoje je zbacio Ostoju i poeo progoniti Radivojevie, koji su ak preduzeli sve mjere da se u sluaju potrebe sklone u Dubrovnik. Radivojevii ipak nisu preli u Dubrovnik, jer su se u me-uvremenu pomirili sa Hrvojem i Tvrtkom II. Nakon pobjede ugarskog kralja Sigismunda nad Bosancima 1408. godine i odlaska vojvode Sandalja i hercega Hrvoja na izmirenje u Budim situaciju koristi Ostoja i uz pomo svojih saveznika se penje na bosanski prijesto. Kao nagradu za vjernost, Ostoja je Radivojeviima izdao poznatu povelju u kojoj im daruje: Omi sa primorjem, Gorsku upu, grad Kruevac, te Blato, Brono, Luku, Drenicu itd.41 U dvadesetim godinama XV vijeka smanjio se broj teritorijalnih feudalnih gospodara bosanske drave, a kraljevski prijesto je postao stabilniji. To je vrijeme kada su poela veoma otra unutranja neprijateljstva kao i poveano mijeanje vanjskih faktora. Poetkom 1416. godine reducirao se moni trijumvirat (Pavle Radenovi ubijen sredinom 1415.; Hrvoje Vuki umro poetkom 1416. godine) na velikog vojvodu Sandalja Hrania. Poetkom vlade Tvrtka II, koji je doao na vlast po drugi put nakon Ostojine smrti i kratke vladavine njegovog nasljednika Stefana unutranji ratovi su se donekle smirili, ali je i dalje ostao prisutan veoma jak turski uticaj. Sandalju Hraniu su nesumnjivo bili podlo-eni Radivojevii, to se izmeu ostalog vidi i iz jedne povelje iz 1434. godine kojom Juraj Vojsali potvruje Radivojeviima sve njihove posjede. Dogaaji izazvani smru Sandalja Hrania takoe svjedoe da je on imao vlast i nad dijelom Huma zapadno od Neretve. Vlast Kosaa zapadno od Neretve, usljed znatne moi Radivojevia i njihove stal-ne tenje da se oslobode podreenog poloaja prema ovoj monoj porodici. Radivojevii su u otporu protiv Sandaljevog nasljednika Stefana traili oslonac u Ugarskoj, koja je i dalje (nakon 25-godinje vladavine Lajoa velikog 1357.-1382. zapadnim Humom) po-kuavala da odri prevlast u Humu. Tako su Radivojevii pokuali da otmu Stefanu Kosai njegovu polovinu drijevske carine. Nakon Tvrtkovog drugog dolaska na bosanski pri-jesto je doao kralj Toma, a njega je naslijedio njegov sin Stefan Tomaevi. Radivojevii se sve vrijeme priklanjaju neprijateljima Kosaa i u zapadnom Humu su prisutni do kraja XV vijeka, te za vrijeme turske vladavine u Hercegovini.42 Ovo bi bili najosnovniji istorijski podaci i okviri unutar koga se nala i oblast Drenica u srednjem vijeku. Sve vrijeme u srednjem vijeku Drenica je pripadala Humskoj zemlji i nalazila se na njenom graninom podruju prema Bosni (granine upe sa Drenicom su Rama, Duvno i, dijelom, Neretva), kakav poloaj je zadrala do danas. O naseljenosti Drenice u srednjem vijeku nemamo pisanih podataka. Prvi podaci o naseljima ove oblasti datiraju se u prve godine turske vladavine. Na osnovu ovih retro-gradnih podataka vidi se da su u Drenici tada postojala tri naselja: Kneluk, Strievo i 41 Isto; P. Aneli, n.d., 266. 42 S. irkovi, n.d., 181; M. Dini, n.d., 187.

MIROSLAV NIKANOVI

138

Vrhpolje. U Kneluku je upisano 31 domainstvo i pet neoenjenih odraslih mukaraca. Strievo je imalo 40 domainstava sa sedam neoenjenih, a Vrhpolje 72 domainstva i 20 neoenjenih odraslih mukaraca.43 Kada broj domainstava pomnoimo sa hipotetikim brojem lanova jednog doma-instva, a to je broj od pet osoba, te tome dodamo neoenjene u Drenici je neposredno poslije turskog osvajanja, a sigurno bar u tom broju i prije toga, bilo sljedee brojano stanje domainstava i stanovnika po selima:

Podaci iz Kneluk Strievo Vrhpolje Drenica(svega) 1468/9. god. 31 5 + 5 = 160 40 5 + 7 = 207 72 5 + 20 = 380 143 5 + 32 = 747

O etnikoj strukturi i konfesionalnoj pripadnosti stanovnika Drenice u doba srednjo-vjekovne bosanske drave nemamo podataka. Meutim, materijalni ostaci iz tog perioda, narodna tradicija, kao i podaci iz prvih desetljea turske vladavine mogu nas uputiti u kom pravcu treba usmjeriti naa razmatranja. Narodna tradicija kada govori o stanovnicima koji su naseljavali Drenicu prije ovog stanovnitva govori o Grcima i Kaurima i njima pripisuje materijalne ostatke iz tog perioda. Grci se, uglavnom, oznaavaju kao stariji sloj, a Turska je istjerala Kaure. Nestanak stanovnika koji su tvorci steaka, kao i svrhu podizanja nadgrobnih spomenika ovakvog oblika, narodna tradicija objanjava i u drugim krajevima poznatim objanjenjima: steci su postavljeni jer su neke ivotinje vadile ostatke pokojnika, a stanovnici su se iselili zbog snjegova i zime, koja je bila veoma jaka nekoliko godina za redom. Kaurima je pripisano i podizanje pivnica na lokalitetu Izbe u Lisianima, a pripisuje im se i nekoliko stihova koje poznaju gotovo svi nai kazivai. Ti stihovi glase:

Kad nam rodi u Docu penica, i vinograd Radinja Glavica, eniemo naega Filipa.

Na osnovu pria o Grcima i Kaurima vidljivo je da dananji stanovnici Drenice u-vaju tradiciju o svom hrianskom porijeklu, i to u kontekstu pravoslavne i katolike crkvene organizacije. Prema miljenju Vlajka Palavestre poetak upotrebe ovih naziva za staro stanovnitvo, konfesionalno odreenih, posredno se moe datirati na taj nain to je nakon propasti naih srednjovjekovnih drava, u vrijeme turske okupacije, dolo do izra-zitije diferencijacije u vezi sa crkvenom pripadnou, pa je tako do upotrebe ovih naziva vjerovatno dolo tek kasnije od XV i XVI vijeka.44 Redoslijed crkvene dominacije u Drenici, fiksiran na prvobitni grki (pravoslavni) i kasniji kaurski (katoliki) dominantan poloaj i danas sadran u narodnoj tradiciji, mo-gao bi na neki nain imati svoju realnu podlogu. Iz prethodnih izlaganja vidljivo je da je ovaj dio humske zemlje u jednom duem vre-menskom periodu, od X do prve polovine XIV vijeka, uglavnom bio u sastavu srpske 43 A. S. Alii, n.d., 3. 44 V. Palavestra, Narodna predanja o starom stanovnitvu u dinarskim krajevima. Prilog poznava-

nju nae narodne tradicije, GZM. E, n.s. XX-XXI, Sarajevo, 1965, 6.


139

srednjovjekovne drave, pa je samim tim postojao i odreeni uticaj pravoslavne crkve. Katolianstvo je, svakako, uticaj izvrilo preko hrvatskih velikaa, koji su pokuavali da uspostave dominaciju u ovim krajevima, posebno u prvoj polovini XIV vijeka za vrijeme Mladena II ubia, te Maara, koji su na izvjestan nain prisutni u Humskoj zemlji kra-jem XII i na poetku XIII vijeka, a posebno za vladavine Lajoa velikog u drugoj polovi-ni XIV vijeka, kada se prisustvo Maara u zapadnom Humu stvarno osjealo. Svakako, treba rei da je u doba bosanske srednjovjekovne drave bosanska crkva stekla izvjesna uporita oko gornje Neretve i trajno ih odrala, ali se vjerska karta i nakon turskog osva-janja nije bitnije izmijenila: stanovnitvo oko donjeg toka Neretve krajem XV vijeka i kasnije vailo je kao katoliko, dok se u unutranjosti Huma odralo pravoslavlje.45 U sluaju Drenice i ovdje se primjeuje granini poloaj. Uticaji bosanske crkve iz podru-ja gornje Neretve mogli bi se mijeati sa uticajima katolike crkve sa juga i jugozapada. U kontekstu gore reenog treba posmatrati i miljenje oke Mazalia, zasnovano na spo-minjanju svetog Dimitrija (pravoslavnog sveca) u natpisu iz Drenice, da se u Drenici radi o pravoslavnom stanovnitvu, to jest posrbljenim Romanima-Vlasima.46 Katolian-stvo je u zapadnom Humu, a vjerovatno i u Drenici u XIV i XV vijeku svakako poticano i aktivnostima poznate humske porodice Radivojevi, koja je sve vrijeme svog prisustva u Zapadnom Humu traila oslonac za formiranje autonomne feudalne oblasti u Maarima i drugim eksponentima katolianstva, nasuprot jakim pravoslavnim eksponatima, posebno Kosaama. Kada govorimo o etnikoj strukturi stanovnitva Drenice u srednjem vijeku, sa velikom vjerovatnoom moemo pretpostaviti da se radi o vlakom stanovnitvu. Na vlako porijeklo stanovnika Drenice prvi je ukazao oko Mazali, a podrao ga je i efik Belagi. O vlastima zapadne Hercegovine u srednjem vijeku imamo malo podataka. U ve pomenutoj povelji kralja Ostaje, koji brai Radivojeviima daje itav kopneni dio nekadanje zemlje Neretljana, ukljuujui kraj oko donjeg toka Neretve (sa upom Lukom) na jugoistoku i Poljica do rnovice na sjeverozapadu; a osim ovoga primorskog dije-la njihova oblast na sjeveru, dopire do Duvanjskog polja i planinskih vijenaca vrsnice, Ljubue i Radue , obuhvatajui i znatne dijelove nekadanje Humske zemlje, spominju se i grupe Vlaha, koje po svemu sudei imaju posebnu upravnu organizaciju i direktno su potinjene gospodaru feudalne oblasti Radivojeviima. O Vlasima zapadne Hercego-vine imamo vie podataka tek po uspostavljanju turske vlasti na ovom podruju. U po-pisnim defterima neposredno po osvajanju evidentirane su znaajne skupine Vlaha na podruju zapadno od Neretve. I u Drenici su tada popisani Vlasi koji plaaju porez od-sjekom, i to jedinstvenu sumu razrezanu na cjelokupno stanovnitvo bez pojedinanih zaduenja. Najvjerovatnije se radi o onim istim Vlasima o kojima se govori u pomenutoj Ostojinoj povelji. Kakva su bila zaduenja srednjovjekovnih Vlaha u Drenici, nije mo-gue utvrditi ni na osnovu ovih turskih dokumenata. Kako se Drenica nalazi na izrazito graninom poloaju u okvirima Humske zemlje, te graninom dijelu feudalne oblasti 45 S. irkovi, n.d., 108. 46 . Mazali, Krai lanci i rasprave 1. O jednom srednjovjekovnom portretu, GZM, A, n.s. IV-V,

Sarajevo, 1950, 216-218.

zpanicSticky Note

MIROSLAV NIKANOVI

140

Radivojevia, pretpostavljamo da su stanovnici ove ovlasti mogli biti uvari, sa jedne strane, spoljnog, a, sa druge strane, unutranjeg limesa u okvirima tadanjih teritorijalno-politikih podjela.47 Ve ranije smo naglasili da je dolinom Neretve od najstarijih vremena iao najznaaj-niji putni pravac koji je povezivao Jadransku obalu sa unutranjou i preko Makljena se sputa u dolinu Vrbasa, te preko Ivan-sedla u dolinu Bosne. U nauci je dugo vladalo mi-ljenje da je ovaj magistralni pravac vodio cijelom trasom dolinom Neretve, da bi se da-nas kao najvea prepreka za ovaj putni pravac dolinom Neretve isticao veoma uski defile izmeu Drenice i Jablanice. Pored prirodnih faktora kao prepreka za postojanje putnog pravca istiu se i opasnosti od presretanja i napadanja. Balif je smatrao, oslanjajui se na tragove rimskog puta izmeu Bijelog Polja i Drenice, te na miljokaze iz Podoraca (Konjica), kao i na savremene komunikacije, da su jo u antiko doba, dolina Neretve i planinski prevoj Ivan-sedlo inili prirodni put izmeu dvije geomorfoloki tako razdvo-jena regiona, od kojih sjeverni pripada slivu Crnog, a juni slivu Jadranskog mora. Ovaj Balifov put je iao uglavnom lijevom stranom Neretve.48 Ako je ovakva situacija bila u antici, kada su se gradili kolski putevi irine oko 4 metra, pomenuti tehniki uslovi nisu, svakako, bili presudni za period srednjeg vijeka, kada se transport robe u najveem dijelu obavljao pomou konja, karavanima. I za period srednjeg vijeka je utvreno da glavni putni pravac dolinom Neretve izbjegava ovaj potez od Drenice do Jablanice, meutim, postoje indicije da se ovaj pravac ipak u srednjem vijeku koristio. Taj put iao je, izgleda, desnom stranom Neretve, jer su sve pritoke Neretve na tom putu premoene mostovima. Mostovi ili ostaci mostova nalaze se kod Vojna, Drenice, Dive Grabovice i neto vie ua Rame u Neretvu. Truhelka smatra da je ovo stari vojniki put koji je sagradio Matija Korvin oko 1466. godine da bi povezao Jajce sa Poiteljem.49 O postojanju mostova na Drenici prvi pie Ivan Franjo Juki 1841. godine.50 47 Isto, . Belagi, Mastan Bubanji, 79; P. Aneli, n.d., 266; N. Filipovi, n.d., 159, 161-166,

187, 190, 219-220; A. S. Alii, Litica pod turskom vlau u 15 i 16 stoljeu, GZM, E, n.s. XXIV-XXV, Sarajevo, 1970, 97-134; A. S. Alii, Nahija Drenica, 3-4.

48 Danas je u nauci uglavnom usvojeno miljenje: Nikakvih relevantnih dokaza, dakle, nema da je rimska komunikacija prolazila kanjonom Neretve izmeu Drenice i Jablanice. U tom uskom defileu teko je kod ondanje tehnike i zamisliti kolsku cestu iroku oko 4 metra. Prema tome, izgradnju ovako znaajne ceste u kanjonu izmeu Drenice i Jablanice, odnosno Rame, nisu u antici dozvoljavali prirodni uvjeti. S jedne strane je postojao lokalni put do u dolinu Dreanke, moda i do Rakitnog. I. Bojanovski, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji, II Prethistorijska i rimska cesta Narona-Sarajevsko polje s limitrofnim naseljima, ANUBIH, Godinjaka XVII, CB 15, Sarajevo, 1978, 53, 55, 57.

49 Istraivai starih mostova u Bosni i Hercegovini eli i Mujezinovi smatraju da je na: komu-nikaciji desnom obalom Neretve od Konjica prema Mostaru prelaz preko Neretvinih pritoka vjerovatno tehniki savladan i prije Turaka, iako nam se ini da je ovaj objekat (misli se na most u Divoj Grabovici koji narod naziva Grki most NM) u dananjem obliku mogao na-stati tek u XVI vijeku, ako ne i kasnije. Isto, 56; . eli M. Mujezinovi, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1969, 230-232.

50 Rijeka izvire vie sela istog imena, a kad Gaza sliva se u Neretvu, gdje je kameni most vodom iskvaren, a vie njega na pola sata drugi cio. I. F. Juki, n.d., 53.


141

O ovim mostovima pie i Vukasovi 1889. godine.51 I danas se u Drenici uva tradicija o postojanju starih mostova.52 Materijalni ostaci pomenutog starijeg mosta na Dreanjki su najvjerovatnije, uniteni prilikom gradnje uskotrane pruge za vrijeme austrougarske vladavine. Sa ovog magistralnog puta dolinom Neretve mogao je u srednjem vijeku ii sporedni krak dolinom Dreanjke, koji bi ga tako izlazei preko Klanaca na Raskre povezao sa putem koji je iz pravca Mostara iao prema Duvnu, kao i drugi krak koji se sa Raskra odvajao i preko Dugog polja i Sovia iao u Ramu i dalje preko Makljena u dolinu Vrbasa. Sa ua Dreanjke u Neretvu postojao je i drugi pravac koji je izlazio na Dugo polje i dalje, kako smo ve naveli. Radi se pjeakom i konjskom putu koji su zapadnohercego-vaki stoari koristili za izlazak na panjake vrsnice.53 Iz svega naprijed navedenog proizilazi da su dreanjski Vlasi u srednjem vijeku, pa i kasnije, pored obavljanja granine slube mogli biti zadueni za obezbjeivanje putnika na pomenutim pravcima. O privrednoj aktivnosti Drenjaka u srednjem vijeku imamo malo podataka. Za vrije-me naih istraivanja ustanovili smo da je dolina Dreanjke veoma pogodna za zemljo-radnju, emu pogoduje upno sredozemna klima, a obilje vode je omoguavalo stvaranje razgranatog sistema za navodnjavanje. Hidroenergetski potencijal Dreanjke i njenih pri-toka (stalnih i povremenih potoka) mogao se, kao i kasnije, koristiti za pokretanje vodenica. Mi emo o vojvodi Masnu i njegovim sinovima Miroslavu i Radoslavu govoriti kasnije, a sada je potrebno navesti podatke iz druge polovine XIV vijeka, jer se spominje prodaja itarica u Dubrovniku od strane Radoslava Mesnovia. 54 Iz ovog dokumenta se vidi da je Radoslavu bilo dozvoljeno da trguje u Dubrovniku i pretpostavljamo da se radi o itaricama koje on izvozi iz Drenice. Pored zemljoradnje u Drenici su se u to vrijeme, vjerovatno, bavili i stoarstvom. Visoravni abulje i vrsnice su veoma pogodne za ljetna ispasita, pa su ih za napasanje stoke koristili stoari iz zapadne Hercegovine. Analogno sa kasnijom praksom transhu-mantnog stoarenja mogue je da se takva praksa odravala i u srednjem vijeku. U vezi 51 Na drvenoj je upriji i na novoj ostataka starijih kamenova, a na njima bosanskijeh znakova,

t.j. poput kljua, kao strelice niz doli, trouglasti tit i dvije kruglje. Na upriji je ploa pripravljena za nadpis, ali nije bio udaren. Na ovoj je upriji povrh Dreanke ukresano: 1805. V. Vuleti- -Vukasovi, Starobosanski nadpisi u Bosni i Hercegovini, Vjesnik hrvatskoga arkeologikoga drutva XI, Zagreb, 1889, 12.

52 Nie starog kamenog mosta preko Dreanjke, kod Ua (u Neretvu NM) bio vaktile jo jedan stariji most, pod tzv. Aninim uem. V. Palavestra, Narodne pripovijetke, 181.

53 J. Popovi, Ljetni stanovi na planinama Plasi, Muharnici i vrsnici, GZM XLVII, Sarajevo, 1935, 117-146; J. Popovi, Ljetni stanovi na planinama Vranu, abulji i vrsnici, GZM XLVIII, Sarajevo, 1936, 63-97.

54 U vijeu umoljenih sa 21 glasom, 14. oktobra 1382. godine, odlueno je: o doputanju slobode i doputanju Tadeu Jakobovom iz Firence da kupi dvije pee crnog platna za neke plemie iz Huma, te o davanju slobode Tadeu Jakobovom iz Firence da moe nositi u grad Dubrovnik 40 stara penice i 20 stara prosa koji su Radoslava Mesnovia. Sa ovom odlukom isti Radoslav tu penicu i proso moe potroiti i prodati u gradu Dubrovniku i odatle izvesti bez plaanja neke carine po svojoj slobodnoj volji. M. Dini, Odluke vea Dubrovake republike X, 257.

MIROSLAV NIKANOVI

142

sa stoarstvom je vjerovatno i podatak iz 1423. godine po kojem se Dabiivu Junotiu dodjeljuje 12 tovara soli za Drenicu.55 Kako su Drenjaci za vrijeme turske vladavine imali status carskih sokolara, smatra-mo da se i prije, u srednjem vijeku, nemali broj Drenjaka mogao baviti hvatanjem i dre-siranjem ptica za lov. Poto se na osnovu narodne tradicije i pristupanih dokumenata sokolarstvo u Drenici datira u turski period, mi emo o tome vie govoriti u posebno odjeljku. Ovom prilikom emo ukazati jedino na to da je u srednjem vijeku hvatanje i prodaja ptica za lov bio veoma unosan posao, te da se lov sa sokolovima praktikovao u srednjovjekovnoj Bosni. Ilija Mati je to detaljno obradio i ukazao na vanost ptica za lov u odnosima Dubrovnika sa susjednim dravama, a u cilju odravanja i pojaavanja svojih trgovakih veza. Dubrovnik je, naime, u rasponu od oko 300 godina poklanjanjem ptica za lov uspijevao da obezbijedi povoljne trgovake ugovore sa panijom a kasnije i kraljev-stvom dviju Sicilija, jer je izmeu ostalog snabdijevanje Dubrovnika ivenim namirnica-ma, a prije svega itom, u velikom dijelu zavisilo od uvoza iz napuljske pokrajine Apulije.56 Kada govorimo o materijalnim ostacima iz srednjeg vijeka, svakako treba posvetiti panju nadgrobnim spomenicima, koji se kod nas nazivaju stecima. Postojanje ovih nad-grobnih spomenika nam nedvosmisleno govori o naseljenosti Drenice u ovo vrijeme. U literaturi su steci Drenice samo fragmentirano obraeni, prije svega u cilju evi-dencije. Mi emo dati pregled nekropola sa stecima na osnovu literature i naih ubicira-nja na terenu. Vid Vuleti Vukasovi naveo je da su se na uu Dreanjke tri steka, o emu nema pomena u literaturi niti pak tragova na terenu. Detaljnije emo o ovoj nekropoli govoriti kasnije.57 O stecima u Donjoj Drenici je, izuzimajui gore pomenutu Vukasovievu informa-ciju, prvi pisao efik Belagi. On je na lokalitetu Sritne njive konstatovao nekropolu od 29 steaka, dajui o njima detaljan opis.58 Za vrijeme naih istraivanja ovi steci i grobovi pod njima bili su podlokani i ispre-mjetani ak do same matice rijeke Dreanjke. Na samoj obali jo tada se nalazio pome-nuti steak sa ljudskom figurom. Danas se ova nekropola nalazi pod vodom akumula-cionog jezera i nakon istraivanja manjeg broja grobova steci su premjetani na novu lokaciju pored osnovne kole novog urbanizovanog naselja, a tri su postavljena u park u istom naselju. Belagi je konstatovao jo jednu nekropolu oko petsto metara uzvodno od naprijed pomenute, gdje je bilo est steaka u obliku ploe.59 Ova nekropola se nalazi na lokalitetu Donje elovanje i za vrijeme zatitnih radova, koje su izvodili strunjaci Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture iz Mostara 55 Jovo Popovi, oba navedena djela; M. Dini, Trg Drijeva, 397. 56 Orijentalna zbirka JAZU, 1891., list 73a; I. Mati, Ptice za lov kao poklon Dubrovake Republike

vladaru Napulja, Anali historijskog odjela centra za znanstveni rad JAZU u Dubrovniku, Dubrovnik, 1978, 117.

57 V. Vuleti-Vukasovi, n.d., 12-13. 58 . Belagi, n.d., 70-71. 59 Isto, 71.


143

(oni lokaliteti ubiciraju kao elovanje-Lokva), ovdje je bilo 5 steaka i izvjestan broj sta-rih, kamenom ograenih grobova eliptinog i pravougaonog oblika. Ovi steci su, takoe, preseljeni u novo naselje.60 Za vrijeme naih istraivanja konstatovali smo jedan kameni sanduk na lokalitetu Pomolj Dolac kod Donjeg Sela. U svom katalogu steaka Belagi je naveo i steak iz sela Strieva. U blizini sela, pokraj rijeke, konstatovao je 16 steaka u obliku sanduka. Ukraeno je 5 steaka motivima: frizova, bordura, cik-cak linija, polumjeseca, rozete, vodenice, i svastike. Za vrijeme naih istraivanja konstatovali smo da se ovaj lokalitet zove Gaice i do danas je ouvao 11 spomenika u obliku ploe. Svih pet ranije spomenutih ukraenih spomenika je i danas ouvano. Belagi je na padinama Humca, u zaseoku Svei, konstatovao 20 steaka u obliku sanduka, rasporeenih u dvije skupine. Za vrijeme naih istraivanja nismo mogli pronai ovu nekropolu, pa pretpostavljamo da ju je Belagi naveo na osnovu pogrene informacije nekog mjetanina. Mi smo u Strievu na mjestu Mladice konstatovali vie amorfnih ploa ili nedovrenih nadgrobnih ploa, vjerovatno pripremljenih za groblje na Gaicama.61 U Gornjoj Drenici do danas niko nije istraivao nekropole steaka. Za vrijeme naih istraivanja konstatovali smo dvije nekropole. Jedna, vea, nalazi se izmeu sela Bunii i Zagreblje. Nekropola je danas gotovo sasvim unitena prilikom gradnje puta i izgradnje prodavnice mjeovitom robom, koja se nalazi na centralnom dijelu nekadanje nekropole. U okolnim vonjacima i danas se moe primijetiti pokoji spomenik u obliku ploe utonuo u zemlju. Ovaj lokalitet se naziva Grebina. Druga nekropola se nalazi u selu Poglavici, na lokalitetu Grebine. I danas postoji sedam spomenika koji su pomjeranjem postavljeni u sekundaran poloaj. Podruje nekropole danas su oranice i panjaci, a spomenici se na-laze u ogradama i na pjeakom putu. Interesantna je i nekropola koja se nalazi sa lijeve strane Neretve, oko 33 metra niz-vodno od ua Dreanjke. Na lokalitetu koji se naziva Crkvina (takoe i Pod) nalazilo se prema Belagiu dvadesetak spomenika.62 Ekipa Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture iz Mostara obavila je arheo-loka istraivanja na ovom lokalitetu i o tome je u Arheolokom pregledu objavljen izvjetaj. Istraivanja su obavljena na tri evidentirana objekta: ostaci crkve, nekropola steaka, dok e se rezultati istraivanja Gradine pretpostavljamo kasnije objaviti. O nekropoli steaka iz ovog izvjetaja saznajemo samo najosnovnije podatke, koji su, uglavnom, poznati u li-teraturi. Evidentirano je 17 steaka i nepoznat broj grobova. U izvjetaju se posebno po-tencira grupa od tri spomenika, koji se nalaze izdvojeni na breuljku iako ine sastavni dio nekropole. Na osnovu toga to su ovi steci izdvojeni, Vera Atanackovi-Sali smatra da je ovaj dio nekropole sluio za sahranjivanje plemstva ili bogatijih ljudi, a drugi dio nekropole da je sluio za sahranjivanje siromanijih ljudi. Ovaj zakljuak pomenuti autor potkrepljuje injenicom da su pomenuta tri izdvojena steka dobro obraena, a jedan je ukraen bordurom sa vinovom lozom i likovnom predstavom ovjeka koji dri tit i 60 A. Zelenika, n.d. 141. 61 . Belagi, Steci, kataloko-topografski pregled, Sarajevo, 1971, 32. 62 . Belagi, Mastan Bubanji, 71-72.

MIROSLAV NIKANOVI

144

ma, nasuprot ostalim stecima, koji su vrlo slabo obraeni, osim jednog koji je neto izdvojen iz ove skupine i nalazi se pred ulazom u crkvu. Autor navodi materijal do tada istraenih grobova ne prua nalaze na osnovu kojih bi se nekropola mogla datirati.63 Na osnovu naprijed navedenih podataka o stecima na podruju Drenice moe se konstatovati da se nekropole steaka u Drenici nalaze na mjestima gdje se i danas nala-ze najvea dreanska naselja. To je, svakako, zato jer je i u srednjem vijeku, kao i danas, uslijed geomorfolokih osobina terena naselja bilo mogue formirati na podruju tri pro-irenja ove veoma uske doline kanjonskog tipa. U dosadanjoj literaturi ne spominju se sve nekropole, iz ega se vidi da nije ni postojao vei interes za ovaj teren. Panju istra-ivaa su privukli izuzetno ukraeni krstovi na Svei, a identifikacija i obrada nekropola steaka bio je u svakom sluaju samo uzgredan posao. U meuvremenu su sve nekropo-le, a posebno one u Gornjoj Drenici u najveem dijelu unitene. Jedan dio nekropola, sa podruja koje se potapalo izgradnjom akumulativnog jezera, arheoloki je istraeno, ali rezultati tih istraivanja jo nisu dostupni naunoj javnosti. Do sada su se vrili pokuaji da se steci Drenice, te steci Blidinja poblie datiraju pomou natpisa na uu Dreanjke, meutim, tek kada se objave rezultati istraivanja arheologa moi e se neto konkretnije govoriti o vremenu nastanka ovih nadgrobnih spomenika, kao i o stanovnicima koji su u to datirano vrijeme ivjeli u Drenici. Najznaajniji pisani izvori iz vremena bosanske srednjovjekovne drave svakako je natpis iz druge polovine XIV vijeka, uklesan u ivu stijenu na lokalitetu Toplo, neposredno iznad ua Dreanjke u Neretvu. Transkripcija u cijelosti prema Marku Vegu:

+ Va ime O(t)ca i s(i)na i s(ve)tago d(u)ha. A se dvor vojvode Masna i njegovije snu (sinova) Radosl(a)va i M(i)rosl(a)va. Se pisa rab b(o)i i s (ve)tago D(i)mitrija u dni g(ospo)d (i)na kralja ugarskoga Loja i g(ospodi)na bana bosanskoga Tvrtka. Tko bi to potrl, da je proklet o(t)cem i s(i)nom i s(ve)tim d(u)hom!64

Za vrijeme naih istraivanja u Drenici veina kazivaa nije znala za postojanje ovog natpisa. Prvi pomen ovog natpisa nalazimo u putopisu Lieuta Arbuthnota, Britanca, koji je 1862. godine boravio u Drenici dva dana.65 Sam natpis Arbuthnot najvjerovatnije nije vidio i pomenuto predanje je, najvjerovat-nije, uo od svojih pratilaca, jer da je vidio natpis, ne bi rekao da je izlizan i da se ne moe deifrovati. To se vidi iz toga to se u sljedeem pomenu ovog natpisa istie: Pismo je tako dobro uuvano, kako da je jutros izrezano. Ovaj podatak je objavljen 1878. godine 63 V. Atanackovi-Sali, n.d., 153-154. 64 M. Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine 1. Zemaljski muzej, Sarajevo,

1962, natpis br.15. 65 Opis koji citiramo je u literature do danas neprimijeen prvi pomen ovog natpisa i glasi: Poto

smo putovali deset sati od Mostara na put je skrenuo na lijevu stranu ostavljajui Neretvu kod ua Dreanjke, koja natapa dolinu sa istim imenom. Pria se da je nekada u blizini njenog ua ije obale spaja lijep most sa dva luka, ivio Ban a usamljenu stijenu koja stri iz brda sa lijeve strane istiu kao njegovo omiljeno izletite. Vrh stijene je izravnat i izglaan i na njemu se jo nalaze tragovi natpisa, ali je isuvie izlizan da bi se mogao deifrovati. L. Arbuthnot, n.d., 225-226.

zpanicHighlight


145

u jednom pismu koje je redakcija Bulletina dobila iz Mostara gdje je izmeu ostalog po-greno navedeno nekoliko podataka iz teksta natpisa.66 Interesantno je da fra Petar Bakula u svojim ematizmima nigdje ne spominje ovaj natpis, iako o Drenici dosta detaljno pie.67 Kompletan tekst natpisa se objavljuje devedesetih godina XIX vijeka. Prvi, 1881. godine je objavljen u transliteraciji prof.dr. J. Daniia.68 Krajem dvadesetih godina, Vid Vuleti Vukasovi takoe objavljuje tekst natpisa u svojoj transliteraciji. Iste godine iro Truhelka objavljuje i crte natpisa.69 Tako je ovaj srednjovjekovni natpis bio definitivno predstavljen naunoj javnosti i postao predmetom razmatranja vie naunika do dananjih dana. itanje natpisa meu strunjacima danas nije sporno, mada u linim imenima nedos-taje po jedno ili dva slova. Kako je ime glavne linosti koja se spominje u natpisu Masna u genitivu, trebalo je razjasniti koji je nominativ. Pavo Aneli se, vjerovatno, pribliio rekonstrukciji imena dreanskog vojvode Mestena (poput Mstislav, Mestislav, Mestihna itd., u znaenju osvetnik).70 Rekonstrukcija imena njegovih sinova u obliku Radoslav i Miroslav nije sporna. Jedno od osnovnih pitanja koje se postavlja od prvog pomena ovog natpisa u literaturi je njegova funkcija, to jeste svrha njegovog postavljanja. Ovo pitanje se pokuavalo razja-sniti korienjem reenice A se dvor vojvode Masna i njegoviju snu (sinova) Radosl(a)va i M(i)rosl(a)va.. U nauci preovlauje miljenje da su vojvoda Masten i njegovi sinovi na ovom mjestu posjedovali dvor, mada su iznesena i miljenja da se radi o nadgrobnom natpisu. Kako do danas nisu objavljeni rezultati arheolokih istraivanja na lokalitetu na ko-jem se nalazi natpis, mi sa sigurnou ne moemo tvrditi da li se stvarno radi o dvoru, ili pak o grobu vojvode Masna. Danas se jedino mogu raspoznati umjetno izgraene terase i proirenja, kao i proirenje ispred stijene sa natpisom, ali bez tragova postojanja neke graevine. Ue podruje ua Dreanjke je danas pod vodom, a prije potapanja je, sva-kako, bilo podruje veih graevinskih zahvata. Naime, desnom obalom Neretve 1891. godine je trasirana i putena u promet uskotrana pruga Mostar Ostroac, sa stanicom u Drenici i kasnijim objektima koje smo ve spomenuli. U kontekstu reenog interesantni su navodi Vukasovia, koji je na samom uu Dreanjke ubicirao nekropolu od tri steka. 66 Bulletino di archeologia e storia Dalmata 1, Spalato, 1878, iza strane 112. 67 Fra Petar Bakula priredio je dva ematizma, uu kojima su dati najdetaljniji opisi upa u Herce-

govini u to doba. Jedno vrijeme je Bakula bio paroh u upi Grabovica, blizu Drenice i udi nas kako nije spomenuo ovaj natpis jer je dao vrlo detaljan opis Drenice. Jedan od njegovih ema-tizama, koji smo ve spominjali preveden je i objavljen po naslovom: Hercegovina prije sto go-dina ili ematizam fra Petra Bakule, Mostar, 1970. Drugi njegov ematizam, iz 1873. godine mnogo je detaljniji od ovog prvog, ali ne znamo zato nije preveden. To je: Schematismus topo-grafico, vicariatus a postolici et custodia provincialis franciscanico missionarie in Hercego-vina pro anno domini 1873, Mostar, 1873, a opis Drenice nalazi se na stranicama 162-169.

68 Hercegovaki nadpis, Vjestnik hrvatskog arkeologikog drutva 1881., 17-18. 69 V. Vuleti-Vukasovi, n.d., 11; . Truhelka T. Kovaevi, Dva starobosanska nadpisa, GZM I,

Sarajevo, 1889, 23. 70 P. Aneli, Mesnovii, 80.

MIROSLAV NIKANOVI

146

On pretpostavlja da je pod jednim od tri steka bio grob vojvode Masima, a navodi, ta-koe, da oko greblja ima poneto klaoderine i opeke i na osnovu toga zakljuuje da je tu negdje bio dvorac, a pod samim natpisom samo bieg za nevolje. Vukasovi je oko litice sa natpisom vidio nekoliko kukavijeh suhozidina i po tome smatra da je tu bio sbieg.71 Nakon gore reenog i dalje ostaje otvoreno pitanje: ako se radi o dvoru na ovom mjestu, zato je bilo potrebno da se natpis uklee u stijenu koja bi se tada nalazila iza tog dvora, a samim tim bi bilo loginije da je natpis na samom dvoru. Kada govorimo o mogunosti da se radi o nadgrobnom natpisu treba rei da jedino Vego izriito tvrdi: knez Mastan je postao vojvoda i umro u Drenici; pokopan je u grobnici (dvor).72 Iako Vego tvrdi da je termin dvor uobiajen naziv za nadgrobne spo-menike u natpisima na njima, mi nismo u pristupanoj literaturi uspjeli za to nai potvrdu izuzev ovog dreanjskog natpisa. U prilog tezi da se radi o nadgrobnom natpisu ide i-njenica da je tekst natpisa napisan po formuli koja je uobiajena za natpise na nadgrobnim spomenicima srednjeg vijeka. Elementi u natpisu koji ukazuju da se radi o nadgrobnom natpisu jesu: urezani krst na poetku teksta, crkvena formula o prizivanju trojstva, te kletva upuena eventualnom oskrnavitelju natpisa. U tekstu se naglaava da je natpis uklesan u dni g(ospo)d(i)na kralja ugarskoga Loja i g(ospodi)na bana bosanskog Tvrtka. Na osnovu ovih podataka nastanak natpisa se moe pouzdano datirati. To je desetogodinji period od 1356. do 1366. godine, kada Tvrtko nosi titulu bana i kada se u zapadnim krajevima Humske zemlje ugarska vrhovna vlast stvarno osjeala. Pored ovog ireg datiranja Vego smatra da je natpis uklesan u vrijeme kada je ban Tvrtko bio u potpunom vazalnom i prijateljskom odnosu sa ugarskim kraljem Lajoem I, a to je bilo vrijeme od 13.II 1355. do jula 1357. godine.73 Bilo je vie pokuaja da se razjasni uloga i sudbina vojvode Masna i njegovih sinova. O vojvodi Masnu kao istorijskoj linosti pisali su iro Truhelka, oko Mazali, efik Belagi, Marko Vego i Pavo Aneli. 74 Truhelka je prvi pronaao podatak iz Dubrovakog arhiva da je Radoslav (sin Mastanov) primljen u red dubrovakih graana, i ovo e se u svim kasnijim razmatranjima biti je-dan od najbitnijih podataka vezanih direktno za vojvodu Masna i njegovu porodicu.75 Mazali dreanjskog Mastana identifikuje sa protovestijarom sa fresaka u Dobrunu kod Viegrada, te gornjobosanskim vlastelinom Mastanom Bubanjiem. Mazali izmeu ostalog zakljuuje na osnovu spominjanja svetog Dimitrija u natpisu da su Mastan i nje-gova okolina bili pravoslavne vjere, jer je sveti Dimitrije iskljuivo pravoslavni svetac. Prema Mazaliu Masten (Bubanji) je porijeklom iz romanske posrbljene sredine, to jest vlakog porijekla.76 71 V. Vuleti-Vukasovi, n.d., 12-13. 72 M. Vego, Novi i revidirani natpisi iz Hercegovine, GZM, A, n.s. XIX, Sarajevo, 1964, 263. 73 P. Aneli, n.d., 80; M. Vego, n.d., 263. 74 . Truhelka, Osvrt na sredovjene kulturne spomenike Bosne, GZM XXVI, Sarajevo, 1914,

234; . Mazali, n.d., 216-218; . Belagi, Mastan Bubanji, 67-79; M. Vego, n.d., 262-263; P. Aneli, n.d., 79-89.

75 . Truhelka, n.d., 234. 76 . Mazali, n.d., 216-218.

zpanicHighlight


147

Belagi prihvata Mazalieve tvrdnje i dalje ih razrauje i dopunjava topografskom graom, insistirajui posebno na identifikaciji dreanjskog Mastana sa Mastanom Bubanjiem.77 Vego se ne uputa u razmatranja o ulozi i znaaju vojvode Masna i njegove porodice u doba bosanske srednjovjekovne drave. On odbacuje zakljuke Mazalia da su proto-vestijar iz Dobruna i dreanjski Mastan identina linost u kontekstu svog datiranja nastanka natpisa u Drenici.78 Najbolji studiji o dreanjskim Masnoviima napisao je Pavo Aneli. On se kritiki osvre na zakljuke Mazalia i smatra da za identifikaciju protovestijara sa freske u Dobrunu sa dreanjskim Mastanom nema ni kronolokih, ni geografskih, ni drutveno- -povijesnih uvjeta. Aneli takoe odbacuje Mazalievu tvrdnju da je Mastan bio vlakog podrijetla, jer meu bosanskom i humskom vlastelom XIV stoljea nema Vlaha. Ovaj autor, nakon analize svih relevantnih podataka, dokazao je da su dreanjski Masnovii i bosanski Masnovii Bubanjii posebni vlasteoski rodovi bez dokazane krvne veze. Na osnovu cjelovitog dokumenta, koji je fragmentirano ve objavio Truhelka, a koristili Mazali i Belagi, te jo jednog dokumenta koji nije bio zapaen u literaturi Aneli je dobio, makar i blijedu, sliku o tri generacije ovog vlastelinskog roda. Traei odgovor na pitanje otkuda u ovoj maloj, zabaenoj Drenici polovinom XIV vijeka postoji poro-dica sa vojvodskom titulom, pomenuti autor zakljuuje: da je vlasteoska obitelj vojvod-sku titulu donijela sa sobom u Drenicu, ili je barem naslijedila ve steeno pravo na takvu titulu. U tom sluaju radilo se o prisilnom boravku u Drenici, odnosno internaciji jednog vojvodskog roda.79 Kada se osvrnemo na sve to je do sada napisano o rodu Masnovia iz Drenice, mi-slimo da je potrebno iznijeti nae miljenje po kojem ne vidimo opravdanje da se vojvo-da Mastan i njegovi sinovi i unuci ubrajaju u redove bosanske i humske vlastele visokog ranga. Ako se odbace veze dreanjskih Masnovia i Masnovia Bubanjia, to je Pavo Aneli i dokazao, otpadaju sve analogije i veze sa visokom bosanskom srednjovjekov-nom vlastelom. Nakon toga za razmatranje nam ostaju podaci koje nalazimo u natpisu iz Drenice i savremeni podaci o Mastanovim sinovima iz Dubrovakog arhiva, sve to na-ravno u kontekstu svega to smo rekli o Drenici u srednjem vijeku. Dalja razmatranja uzee u obzir i podatke koji do danas nisu korieni.80 77 . Belagi, n.d., 67-79. 78 M. Vego, n.d., 262-263. 79 Kada govori o drugoj generaciji Masnovia Aneli, posebnu panju posveuje Masnovom sinu

Radoslavu, koji je 1381. godine nosio titulu kneza, te da se bavi trgovinom i da je stekao veliki poslovni i politiki (?) ugled, tako da mu Dubrovani podjeljuje pravo graanstva, slino kao i mnogim drugim velikakim rodovima toga vremena. U to doba njegov brat Miroslav bio je ve mrtav, ali su oba brata ve imali odrasle muke potomke. Svi su ivjeli u Humu, to znai u Drenici. P. Aneli, n.d., 79-89.

80 Potporu u literaturi za ovakva naa zakljuivanja ine i slijedei radovi: K. Jireek J. Radonji, Istorija Srba II, Beograd, 1952, 15-16; H. abanovi, n.d., 110-117; S. irkovi, n.d., 216-219; D. Kovaevi, Srednjovjekovni katuni po dubrovakim izvorima, Nauno drutvo BiH, Posebna izdanja II, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka 1, Sarajevo, 1963, 135; N. Klai, Poloaj vlaha u XIV i XIV stoljeu u hrvatskim zemljama (prema tampanoj grai i novim podacima iz Zadarskog

zpanicHighlight

MIROSLAV NIKANOVI

148

Osnovni izvor za prouavanje ovog roda je tekst natpisa sa ua Dreanjke. Postojanje natpisa na pomenutom mjestu situira Masnovie u Drenici, iji su oni stanovnici. Ranije smo ukazali na problem itanja teksta (posebno imena), svrhu urezivanja natpisa, te dati-ranje nastanka natpisa, a ostalo nam je da se zadrimo na vojvodskoj tituli. Titulisanje Mastana s rangom vojvode podstaklo je sve one koji su pisali o ovom natpisu i o linos-tima koje se u njemu pominju da Mastana ubroje u velikae bosanske srednjovjekovne drave i da im trae roake, pretke i nasljednike meu poznatom visokom vlastelom tog vremena. Iako dokazuje da su Masnovii iz Drenice i Masnovii Bubanjii posebni vla-stelinski rodovi bez dokazane krvne veze, Pavo Aneli i dalje smatra da se radi o veli-kakom, vlastelinskom itd. Kad je u pitanju dreanjski vojvoda Mastan, po naem miljenju radi se o ovjeku koji je upravljao oblau koja se kasnije u izvorima spominje kao upa Drenica, i njegova uprava je bila nasljeivana u njegovoj porodici. Sljedei pisani izvor o Masnoviima je odluka o primanju kneza Radoslava, sina Mastanova, njegovih sinova i neaka u redove dubrovakih graana. Podatke iz ove odlu-ke, prvi je objavio Truhelka, a cjelovit latinski tekst odluke objavio je Mihailo Dini.81 Kada je u pitanju ova odluka, postavlja se pitanje kako je dolo do toga da knez jednog ovako malog podruja kao to je Drenica dobije dubrovako graanstvo. Mislimo da to ipak nije nimalo udno kada se uzme u obzir ve ranije iznesena pretpostavka da se u sluaju Drenice u srednjem vijeku radi o oblasti koja je imala odreenu upravnu-politiku autarhiju, a naseljena je vlakim stanovnitvom, koje je pored bavljenja zemljoradnjom i stoarstvom imalo posebno zaduenje u okvirima obezbjeivanja spoljnjeg i unutranjeg limesa, te hvatanja i dresiranja ptica za lov. Za Dubrovane je svakako bio veoma vaan ovjek koji je, pretpostavljamo, organizovao obezbjeivanje putnika, mislimo prije sve-ga na trgovce, na opasnom i teko prohodnom graninom dijelu puta dolinom Neretve. Ako su se Drenjaci u Srednjem vijeku, kao to je to bilo za vrijeme turske vladavine, bavili hvatanjem i dresiranjem ptica za lov, smatramo da su Radoslav Masnovi i njegovi sinovi i neaci mogli postati graani Dubrovnika i iz razloga to su se bavili djelatnou od velike vanosti za ovu malu, ali veoma znaajnu dravnu tvorevinu na naem tlu. Takoe smatramo da bi tek nova istraivanja mogla dati vie podataka o ovom dreanj-skom rodu. Smatramo da je potrebno napomenuti da Dubrovani svoje graanstvo nisu davali samo najkrupnijim velikaima, ve su ga davali i mnogo manje poznatim licima, normalno gledajui prije svega na svoj interes. Ovom prilikom emo navesti samo jedan

notarskog arhiva), ANUBIH, Radovi LXXIII, Odjeljenje drutvenih nauka 22, Sarajevo, 1983, 109; M. Vego, Iz istorije srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1980, 175-176, 244.

81 1381. indicta 4 dana 29 mjeseca maja u Malom Vijeu glasova 7. Prvi dio da se primi u gra-anstvo nae komune kneza Radoslava sin Mestena iz Huma i njegovi sinovi (i dva neaka dodato), isto tako sa sinovima njegovim (i neacima dodato) u rukama fra Anela gvardijana samostana Male brae u Stonu mora uzeti svete sakramente kako je u takvim sluajevima uobi-ajeno. I o pisanju njima naim pismima (latinski, precrtano; iznad irilski) na koji nain iste i njegove sinove (i neake dodato) primamo i uzimamo u nae graane i da isti svojim pismima nam moraju pisati na koji nain isti sa reenim njegovim sinovima (i neacima dodato) primi-e nae graanstvo i nama da se zakunu i potvrde u rukama reenog fra Anela u nae ime pri-mljene duine sakramenta. M. Dini, Odluke vea Dubrovake Republike II, 578. Na prevodu ovog dokumenta zahvaljujemo se dr. uri Toiu, docentu Filozofskog fakulteta u Sarajevu


149

primjer primanja u redove dubrovakih graana, i to Nikole Pribinovia iz Veeria 1391. godine. Pomenuti Nikola, pretpostavljamo, svakako je bio ugledan u Veeriu, ali o njemu ne znamo nita poblie, jer oito njegov ugled nije prevazilazio granice ove oblast i nije pripadao istaknutim bosanskim velikaima. Njegova aktivnost je sigurno, kao i u sluaju Radoslava Masnovia bila od tolikog znaaja da je mogao biti izabran za graa-nina Dubrovnika. Kako postoje indicije da je pomenuti Nikola, kao i Radoslav, vlakog porijekla, vidimo da su istaknute vlake starjeine i manjih oblasti bili u bliskim vezama sa Dubrovnikom, zasigurno na planu trgovine.82 Posljednji podatak u kojem se spominje jedan predstavnik Masnovia je u odluci Vijea umoljenih iz 1382.godine. Ovaj podatak prvi i jedini put koristi Pavo Aneli, ali ga ne navodi u cjelini i napravio je jednu pogreku u prevodu.83 Kao prvo emo navesti da je Pavo Aneli pogrijeio to navodi da se radi o itu i medu, jer se iz naeg prijevoda vidi da su u pitanju penica i proso. Iz dokumenata se vidi da Radoslav Masnovi godinu dana poslije izbora u redove graana Dubrovnika, imajui veze sa firentinskim trgovcem Tadeom Jakobijem, moe bez plaanja carine, po svojoj slobodnoj volji trgovati na teritoriji Dubrovnika, u ovom sluaju itaricama. Ovaj podatak je za nas znaajan, jer nam ukazuje i na privrednu aktivnost stanovnika Drenice, jer Radoslav vjerovatnom trguje itom iz Drenice. Poslije ovih podataka Masnovii se ne spominju u pisanim izvorima srednjeg vijeka i nije nam poznato ta se sa njima deavalo. Nakon potpadanja pod tursku vlast u Drenici postoji selo Kneluk, iji naziv nas upuuje na vezu sa Masnoviima. Naziv sela je mo-gao nastati zbog toga to je ono pripadalo knezu, oblasnom gospodaru. Ovi na zemlju prisjeli vlasi, kako kae Filipovi, u popisu iz 1477. godine. Popisani su izdvojeno od ostalih Vlaha Hercegovine. U selu Strievu se spominje na prvom mjestu kao domain Ivan upan, to nas upuuje na postojanje institucije upana i u srednjem vijeku. U kakvom je odnosu bio knez, vjerovatno vlasnik Kneluka, i pomenuti upan, na osnovu pristu-panih izvora nismo u mogunosti da zakljuimo. Analogno situaciji u upama u blizini Primorja polovinom XV vijeka moe se pretpostaviti da su i u Drenici knezovi zauzi-mali glavno mjesto u lokalnoj upravi, a da su upani vaili kao njihovi zamjenici kada bi ovi otili u rat u slubi gospodarevoj. Na gore navedenu mogunost upuuje nas i narod-no predanje po kojem je general Petar (vjerovatno knez Drenice NM) crko pri-likom zauzimanja Drenice od strane Turaka. Na njega nas u popisu iz 1468/9. godine i 1477. godine asocira ime sela Kneluk, a njegov zamjenik Ivan upan je 1477. godi-ne popisan u selu Strievo. Petar je vjerovatno ratovao sa Turcima u slubi gospodarevoj i tom prilikom poginuo, a upan Ivan je ostao u Drenici kao njegov zamjenik. Na osnovu naprijed reenog moe se pretpostaviti da se u sluaju Drenice u srednjem vijeku radi o 82 P. Aneli, Srednjovjekovna upa Veenike , 263. 83 M. Dini, Odluke vea Dubrovake Republike I, 257; P. Aneli, Mesnovii, 81, 87. Tekst je,

kao i u predhodnom sluaju objavio na latinskom Dini: Prvi dio o davanju slobode Tadeu Jakobovom iz Firence da moe nositi u grad Dubrovnik 40 stara penice i 20 stara prosa koji su Radoslava Mesnovia. Sa ovom odlukom isti Radoslav tu penicu i proso moe potroiti i pro-dati u gradu Dubrovniku i odatle izvesti bez plaanja neke carine po svojoj slobodnoj volji. I na ovom prevodu zahvaljujemo se dr. uri Toiu.

MIROSLAV NIKANOVI

150

natkatunskoj organizaciji, ije elemente jasnije razaznajemo tek nakon potpadanja pod tursku vlast, odkada imamo sauvane katastarske popise.84 Tradicija o postojanju crkava u Drenici, lociranih na Svei i Zmajlovcu, govori nam o postojanju crkvene organizacije u prolosti. Ako su ove crkve postojale, mi ne moe-mo utvrditi kada su nastale niti kada su nestale. Pored ova dva lokaliteta, na kojima nisu vrena arheoloka istraivanja, po tradiciji se crkva nalazila i na lokalitetu Crkvina. Ovaj lokalitet se nalazio na lijevoj obali Neretve, oko 300 metara nizvodno od ua Dreanjke. U sklopu zatite spomenika kulture na podruju akumulacionog bazena hidroelektrana Salakovac i Grabovica vrena su zatitna arheoloka iskopavanja na pomenutom lo-kalitetu. Na lokalitetu su evidentirana tri objekta na kojima su vrena istraivanja, i to: ostaci neke stare crkve, nekropola steaka, i gradina sa temeljima nekog manjeg utvrenja. Za sada su objavljeni rezultati istraivanja samo ostataka crkve, i to u formi izvjetaja sa istraivanja. Iskopavanjima je ustanovljeno postojanje temelja crkve ili kapele dimenzija 13,30 6,80 metara. Na osnovu naina gradnje, arhitektonskih osobina, te veliine obje-kata Vera Atanackovi-Sali zakljuuje da se radi o crkvi neto kasnijeg srednjeg vijeka podignutoj u XIV vijeku, koja je postojala sve do XV vijeka, kada je sruena.85 Za naa istraivanja od izuzetnog znaaja je i postojanje etiri vanredno ukraena nad-grobna spomenika u formi krsta koji se nalazi na lokalitetu Svea. Ovi krstovi se nalaze na polovini puta koji prolazi kroz naselja locirana uz tok Dreanjke. O krstovima i legen-di o postojanju crkve na Svei prve podatke nam, takoe, donosi Arbuthnot. On navodi da postoje ostaci na mjestu gdje je bila crkva, a za krstove kae da su nadgrobni spome-nici jednog biskupa i trojice monaha, te da je na jednom krstu upisana 1400. godina.86 Za vrijeme naih istraivanja nismo mogli proitati navedenu godinu niti na jednom krstu, ali smo uli predanje o pokopavanju biskupa i svetenika ispod njih. Ornamenti kojima su ovi krstovi ukraeni bili su predmet istraivanja naeg poznatog srunjaka za srednjovjekovne nadgrobne spomenike, efika Belagia. Na osnovu analo-gija sa materijalom iz Bosne i Hercegovine Belagi zakljuuje da su krstovi podignuti u periodu posljednjih godina gradnje steaka, to jeste dok je tradicija steaka jo bila iva za vrijeme turske vladavine blie odreeno krajem XV ili poetkom XVI vijeka. Vlajko Palavestra koristei se rezultatima istraivanja ukrasnih motiva na stecima koje je pu-blikovala Marian Wenzel, kritiki se osvre na Belagieve zakljuke i interpretacije i donekle koriguje njegovo datiranje ovih spomenika. On ostavlja ovo pitanje otvorenim i doputa mogunost postavljanja ovih spomenika u vrijeme bosanske dravne samostal-nosti, ili i kasnije u vrijeme turske vladavine, kada se nova vlast ustalila i kada je islami-zacija poela da uzima maha. Palavestra, takoe, smatra da je ove krstove mogao posta-viti neki ekonomski jak dreanjski rod, moda u kratkom vremenskom periodu. 87 Mi se slaemo sa miljenjem ovog autora da je uslijed izolovanosti, i konzervativnosti u mnogim manifestacijama narodnog ivota i kulture stanovnika Drenice tradicija primje-ne srednjovjekovnih ukrasnih motiva na nadgrobnim spomenicima mogla ivjeti due 84 A. S. Alii, n.d., 3, 8-9; N. Filipovi, n.d., 159; S. irkovi, n.d., 216. 85 V. Atanackovi-Sali, n.d., 152-154. 86 L. Arbuthnot, n.d., 230. 87 . Belagi, Stari krstovi u Drenici, 179-188; V. Palavestra, Drenica u Hercegovini , 103-105.


151

nego u drugim oblastima, ali miljenja smo da izuzetna obrada ovih spomenika, kao i njihova lokacija na mjestu gdje je postojala crkva, ukazuje na vrijeme kada je crkva, kao institucija, imala veeg uticaja na duhovni ivot stanovnika ove oblasti, a to je, sma-tramo, svakako vrijeme prije dolaska Turaka. Po svemu sudei vrsta crkvene organiza-cija i njen uticaj gube se po dolasku Turaka, jer se u popisima sa poetka turske vladavi-ne na podruju Drenice spominju niti crkve, niti svetena lica.88 Pored prakse podizanja steaka uobiajenih za srednjovjekovno stanovnitvo Bosne i Hercegovine, krstove su mogli postavljati rodovi jae povezani sa crkvenom organizacijom. To se, prije svega odnosi na ve vie puta apostrofirane Masnovie, a moda i neki rod blizak njima po drutveno-ekonomskom statusu, ne iskljuujui pri tome ni mogunost postojanja svete-nih lica vieg ranga. Napominjemo da se Svea nalazi veoma blizu Strieva, u ije grani-ce i danas spada, gdje je neposredno po turskom osvajanju ivio i upan Ivan, pa tako postoji mogunost da su krstove moda postavili i predstavnici njegovog roda. Ako uzmemo u obzir sve naprijed reeno, te da i sam naziv lokaliteta Svea (derivat od svet, svetinja) oznaava mjesto gdje je po tradiciji bila crkva-svetinja, na Svei se moglo nalaziti kultno mjesto svih stanovnika srednjovjekovne Drenice.

DRENICAPODTURCIMA Na osnovu pristupanih izvora izgleda da je Drenica potpala pod tursku vlast nakon ofanzive protiv Hercegovine, koju su Turci izveli u ljeto 1465. godine. Ove i sljedee godine zaposjeli su najvei dio teritorija Hercegovine i osnovali vilajet Hersek, koji je prikljuen bosanskom sandaku. Osvojene teritorije neposredno po osvajanju popisane su u sumarnom popisu bosanskog sandaka, koji se datira u 1468/9. godinu. Ve 1470. godine osniva se Hercegovaki sandak, kome pripada i Drenica.89 O potpadanju Drenice pod tursku vlast zabiljeili smo u Drenici opte poznata pre-danja. Nekoliko varijanti ovog predanja objavio je Vlajko Palavestra.90 88 A. S. Alii, n. d., 3-4, 7-13. 89 H. abanovi, n.d., 44-47, 116-117. 90 V. Palavestra, Narodne pripovijetke, 181. Predanje koje sam ja zabiljeio glasi: Sva Bosna i

Hercegovina je bila osvojena od Turaka i sve je sa blagom bialo u Drenicu. Drenica se jo sedam godina odrala i nikako ih Turci nisu mogli istjerati. Kod Drage je bila kota-Gradina i imali su top sa kamenom kuglom to je pogonio barut. Bila je jedna stara baba kao prorok (koja je stanovala na Barama), i rekla Turcima: Nikako drukije ne moete ui ve obratno konje potkujte. Ako ulijete s Klanca da misle da ste pobigli natrag. Hasum tako uinili, brez ikakve smetnje upali u Drenicu. A ovi prije koji su smatrali da mogu da stradaju, ta su imali zlata za-kopavali su u zemlju poto nisu mogli da nose, i pobigli. I kanje toga se i danas opisuje to zlato i nalazili ga ljudi u loncima. Poslije toga ima Svea zvana Krii. To je jedan znak. etiri su spo-menika bila za etiri neke starjeine. Poto im je tu bila crkva i svetinja i zato se zove Svea. Otalena prema istoku sa Svee se vidi ta planina koja je dosta visoka, vertikalno 200 metara. To se zove Petralj radi toga vremena. Sa Svee je pobigo Petar-vladar i sada mu se grob tu nalazi pokraj Gvozda ukraj jedne poljanice. Priala je baba da je tude crko kad je ugledo na Svei di se turski barjak vije i uo vrisku turskoga ata i onda je tude i ukopan na istoj planini.

MIROSLAV NIKANOVI

152

Iz ovih predanja moe se nazrijeti istorijska osnova stvarnih zbivanja u vrijeme turskih osvajanja, na koju su se nadodali elementi usmene narodne tradicije. O prodiranju Turaka u zapadnu Hercegovinu u dosadanjoj istorijografiji nije bilo mnogo govora. Opti je utisak da je rijeka Neretva predstavljala za napadae nepremosti-vu prepreku i dugo onemoguavala Turcima da se prebace na njenu desnu obalu. Korito pomenute rijeke je sigurno bilo brana protiv turskog nadiranja, ali Turci ak nisu morali da prodiru samo preko Neretve, iz istone Hercegovine; njima je nakon 1463. godine bio otvoren put sa sjevera i sjeverozapada iz Bosne.91 Od 1463. godine do konanog osvajanja Drenica se nalazila na graninom podruju izmeu Hercegovine i Bosne, tada ve pod Turcima. Kao uvari limesa i puta Drenjaci su sigurno dolazili u kontakt sa turskim trupama. Ovaj period neposrednog turskog su-sjedstva pominje se u ve navedenim predanjima kad se kae da se Drenica odrala jo dvije, sedam ili jedanaest godina. Turska ofanziva 1465. godine i daljnje nadiranje nakon toga bili su usmjereni, prije svega, prema zapadu i doprli su gotovo do Posuja i ta po-druja su sastavni dio novoosnovane nahije Mostar.92 Ova ofanziva je sigurno bila pot-pomognuta aktivnou turskih trupa iz pravca Rame i Duvna, preko Rakitna na dananje podruje Litice. U tom naletu je vjerovatno, osvojena i Drenica, i to sa Klanaca, kako navodi i narodna tradicija. Drenica se kao cjelovito podruje organizuje u posebnu, je-dinu kompletnu nahiju sa desne strane Neretve. Svojim poloajem, sa izlazima kod ua Dreanjke u Neretvu i preko Klanaca dalje prema zapadu i jugozapadu Drenica je mogla imati strateki znaaj u daljnjim napredovanjima Turaka. Za nas je interesantan i podatak iz narodnog predanja o osvajanju Drenice, po kome je vladar Drenice, kada je vidio da je Drenica osvojena, crko. Kako se u popisu Drenice iz 1477. godine izmeu svih poimenino navedenih stanovnika istie na prvom mjestu navedeni stanovnik Strieva, upan Ivan, a mi smo ranije govorili o organizaciji lokalne vlasti u Drenici u srednjem vijeku, sada samo zakljuujemo da je pomenuti Petar mogao biti knez Drenice koji je poginuo u borbi sa Turcima, a pomenuti Ivan njegov zamjenik, za vrijeme Petrovog odsustva u slubi svog gospodara za vrijeme rata. Neposredno po osvajanju 1468/9. godine Drenica je popisana kao nahija u vilajetu Hercegovina, a kao jedina kompletna nahija sa desne strane Neretve pripadala je blagaj-skom kadiluku. Kako je termin nahija u turskoj administraciji oznaavao najnie redove turske uprave jedinice sa prerogativima vlasti, koja ima svoju stalnu i tano odreenu te-ritoriju, a u naoj zemlji su takve upravne jedinice u najvie sluajeva nastale prenoenjem i zadravanjem starih srednjovjekovnih upa ili vlasti u turske nahije, gdje god su te upe ili vlasti postojale, tako je i nahija Drenica obuhvatala podruje srednjovjekovne upe Drenice. U statusu nahije Drenica je ostala do XVIII vijeka.93 Upravna jedinica koja se nalazila izmeu osnovnih redovnih upravnih jedinica sanda-ka i nahije bila je kadiluk. Drenica je neposredno po osvajanju pripadala blagajskom kadiluku, a od 1470. godine kadiluku Drina, odnosno Foa. Osnivanje mostarskog ka-diluka sa sjeditem u Mostaru, gdje je prije osnivanja sjedio foanski naib, i Drenica se 91 V. Atanasovski, Pad Hercegovine, Beograd, 1979, 121. 92 A. S. Alii, Litica pod turskom vlau, 97. 93 H. abanovi, n.d., 110, 117, 230.


153

ukljuuje u njegov sastav. Mostarski kadiluk je osnovan poslije 1506. godine, a prije 1519. godine. Nahija Drenica se spominje u mostarskom kadiluku od 1524. godine, pa se zato moe oekivati da je ula u njegov sastav sa njegovim osn

Naselja_Dreznice_i_njihovo_stanovnistvo_–_Srednji_vijek_sa_najstarijom

Documents

Transcript of Naselja_Dreznice_i_njihovo_stanovnistvo_–_Srednji_vijek_sa_najstarijom