/

NARROW ROAD TO THE DEEP NORTH:

BOND'un ~iddet Sorununa Farkh A-;1dan Bak1~1

~evki KOMUR*

Tiyatronun gozde bir sanat dah oldugu donemde oyun yazmaya ba§­layan Bond, 1934 y1lmda i§t;i sm1f1 bir ailenin r;ocugu olarak Londra ya­kmlannda Holloway' de diinyaya gelir. lkinci Diinya Sava§Int daha r;ok kii­t;iik ya§ta kar§ilayan yazar, sava§m neden oldugu deh§eti, korkuyu ve y1-kim1 derinden ya§am1§, Nazi saldmlan nedeniyle iki kez dogdugu yerden aynlmak zorunda kalm1§tlr. Bond, Nazi Almanya'smm ve sava§m neden oldugu korku ve §iddeti belleginden bir tiirlti 91kanp atamam1§tlr. Sava§m sona ermesiyle yeniden Londra'ya donen yazar, egitimine kald1g1 yerden devam eder. Bu arada yapt1g1 bir soyle§ide sava§ deneyimlerinden §6yle soz eder:

Bir keresinde yolda yiiriirken aniden duydugum, tarif edemeyece­gim korkunf bir patlamayz hatzrlzyorum. Bu oylesine bir patla­maydz ki, taa if imde hissettim. Parkta yiiriidiim ve agaf farm yap­rak ve dallarznm tamamen dokiildiigiinii gordiim ve yerden ba~z kopmu~ bir ku~ aldzm. (I)

Ne var ki, Bond okulda verilen egitime kar§I oldugunu "bu egitimin r;ocuklan edilgen bir §ekilde her §eyi kabul etmeyi hazirlamak" olarak di­Ie getirir<2l. Bu arada Coult (1977), okul y1llarmda Bond'u etkileyip belki de tiyatroya yonelmesine on ayak olan bir deneyiminden §6yle soz eder:

• Yard. Do~. Dr. Mugla Dniversitcsi Egitim Fakiiltesi.

( I ) Simon Trussler, New Theatre Voices of the Seventies, Eyre Methuen, London, 1981. s. 25.

<2> Simon Trussler, Drama and Dialects of Violence, Theatre Quarterly, 2, No: 5, 1972, s. 5-14.

254

1930 doifumlu Bond, tiyatro olayi ile ilk kez ortaokul yzllarznda sahnelenen Donald Wolfit'in Macbeth oyunu ile tam~tzgznz ve ya­~amznda ilk kez gerrekten kendi sorunlaruu, ya~amzm, revresin­deki politik yapzyz dile getiren birilerini gordiigiinii ve bu duygu­nun da kendisi irin yabancz olmadzgznz soyler.(3)

Yasalann on gordtigti egitimi tamamlayan Bond hayata at1hr ve 9e§it­li i§lerde 9ah§ir. Bu arada askere ahmr ve Mtittefik Kuvvetler'in bir tiyesi olarak Avusturya'ya gonderilir. Yazann askerlik gorevini yaparken Viya­na'da ge9irdigi iki y1l boyunca yazd1g1 kisa oyktilerin sanat ya§ammda ay­n bir yeri vardir. Bond'un akademik dtizeyde tiyatro egitimi yoktur. Bu egitimini tiyatronun ic;inde bulunarak kazamr. Bu donem tiyatrosuna dam­gasm1 vuran onemli ki§ileri; Brecht'i, Chekhov'u ve Artaud' u okur. 1960'h y1llann ba§mda Royal Court Tiyatro'sunun gene; yazarlanndan bi­ri olan Bond, bu zamana kadar ti9ti televizyon i9in olmak tizere on be§ oyun yazar ancak, bu oyunlardan 9ogu tiyatro ve televizyon kurulu§larm­dan geri 9evrilir. Ote yandan bir Pazar ak§am1 dekorsuz olarak Royal Co­urt' ta sahnelenen The Pope's Wedding, yazann ya§ammda dontim nokta­s1dir. Bu oyunun sahnelenmesinde gene; yeteneklere onctiltik eden Royal Court ve oyun yonetmeni George Devine'nin katkls1 az1msanmayacak ka­dar btiytikttir. Aynca Bond'un ilk oyunlanm tiyatronun gozde bir sanat da-h oldugu donemde yazmas1 onu cesaretlendiren etkenler arasmdadir. /

1950'li y1llann sonunda ba§anh olmu§ oyun yazarlannm hemen hep­si, i§9i sm1f1 tiyesi oyun yazarland1r. ~ogunun tiniversite egitimi bile yok­tur. Aynca bu yazarlar radyolara ve televizyonlara oyun yazarak bu sanat dalma atilm1§lard1r. Yaratt1klan karakterler var olan dtizene ve onun deger­lerine sava§ ac;an ofke dolu insanlardir. Bat1 toplumunda ne olup bittiginin farklnda olan bu oyun yazarlan toplumsal konulan, §iddeti doguran ne­denleri, egitimde firsat e§itliginin olu§turulmas1, kapitalist dtizenin insan iizerindeki olumsuz etkilerini ele§tirel bir yakla§1mla ele alarak oyunlan­na yansittilar.<4>

~agda§ bir oyun yazan olarak Bond da toplumsal sorunlan ele ahr­ken, kapitalist dtizenin birey tizerindeki basklsm1 gostermeye 9ah§1r. Bu

<3l Tony Coult, The Plays of Edward Bond, Eyre Methuen, London, 1977. s.12.

<4l Ibrahim Yerebakan, The Treatment of Class in New Wave of British Theatre: 1956-1964, University

of Hull, 1993, s. 11, (Basilmam1§ Doktora Tezi).

255

I I

baglamda Bond'un §iddeti ele ahp, oyunlannda yer vermesi farkhdir. Ar­tand'a gore tiyatronun i§levi, izleyicinin dti§ dtinyasma yonelerek, bilin-9altmda sakh kalan gii9leri ortaya 91karmaya yonelmek olmahdir.<5> Ote yandan Bond §iddet i9eren ekinsel bir 9evrenin insanm ruhsal evreni tize­rindeki etkisi tizerinde durur.<6>

Bond' a gore insan dogu§tan su9suz ve temizdir. Ne var ki, i9inde ya­§ad1g1 yoz ekin ortam1 agir ekonomik ko§ullarla birle§ince ona zarar verir ve §iddete yoneltir. Yazd1g1 oyunlar irdelendiginde, karakterlerin gti9 ko­§Ullar altmda bile insanc1l yonlerini koruduklar1 goriiliir. Yazar, kat1ld1g1 bir soyle§ide "Saldirganhk insanm dogasmda yoktur. Saldirganhga insan dogasma ters dti§en toplumsal diizen neden olur."<7> derken, 9evresel etki­lerle bozulan ruhsal dengenin insam §iddete yonelttigini soylemeye 9ah§lf.

Bond'a gore sanayile§menin ve kapitalist dtizenin en kotii yonlerinden biri de emek9inin i§iyle olumlu bir ili§ki kurmasma izin vermemesidir. "1nsanlar ancak ozgiirce ve biittiniiyle yarat1c1 yeteneklerini geli§tirebil­diklerinde dogal olurlar"<8> derken, yazar kapitalist dtizenin dogu§tan ge­tirdigimiz onca gizli yetenegin geli§imini kis1tlad1g1m vurgulamaya 9ah­§Ir. Yine The Fool oyununa yazd1g1 onsozde, insanm dogu§tan getirdigi bir 9ok gizli yetenegi uygun 9evre ko§ullarmda geli§tirebilir" diyerek, kapita­list diizenle ilgili gorii§lerini aktarmay1 stirdtiriir. Ote yandan Bond, kapi­talist dtizen i9inde 9ocuk ve ya§hlarm da duruma egilerek bu toplum ke­simlerine kar§I ilgisiz kalanlan ele§tirme yoluna gider. Yazar, toplumun 9ocuklara diledikleri gibi ya§amalanna olanak tammayarak, yan§maya da­yah bir ortamda kendi yazgilanyla ba§ ba§a biraktlgma inamr. Richard Scharine, Bond tizerine yapt1g1 9ah§masmda, yazarm bu konudaki gorii§­lerini daha da belirginle§tirir:

<5> J. L. Styan, Modern Drama in Theory and Practice 3, Expressionism and Epic Theatre, Cambridge University Press, 1981, s. 110.

<6> Ay§en Saym, The Effects of A Violent Culture on Human Beings in Four of Edward Bond's Plays: Saved, Early Morning, Narrow Road to the Deep North and Lear, Hacettepe Oniversitesi Sosyal Bil. Enst., 1989, s. 18, (Basilmam1§ YUksek Lisans Tezi).

<7> Edward Bond, "An Interview in" Critical Quarterly, Vol. 26, 1972, s. 127.

(S) Terry Eagleton, Nature and Violence: "The Prefaces of Edward Bond", 26 No: l-2-127-135, 1984, s.128.

256

Bond'un ilgisi ozellikle toplum ve onun kurallarz araszndaki ili§­kide yogunla§zr. Toplumun kendi r;ocuklarznz bazz §ekillerde yok ettigine inanzr. Biyolojik olarak ya§ayabilecek §ekilde bir;im ka­zanmz§ insan, teknolojik olarak ya§amaya zarlanmz§tzr. Toplum ba§arzsznz akla dayalz, tinsel saglzgzndan r;ok, buyuk ulusal ure­timle olr;er.(9)

Bond'un oyunlarmda §iddeti ele ah§I ve vermek istedigi mesajlar ote­ki oyun yazarlarmdan farkh ve etkileyicidir. Bond bugtinkti toplumsal, ekinsel ve politik sorunlarm kokenine inerek, bu sorunlann olu§um bi9i­mini ve nedenlerini gostermeye 9ah§1r. Bundaki amac1, var olan sorunlar1 ortaya koymak, onlara 9oztim yollan aramak ve toplumu daha ya§amhr kilmaktir. Yaratt1g1 karakterlere bak1hrsa, yazarm tartI§t1g1 sorunlann 90-ztilebilirligi gozden ka9mayacaktir. Karakterlerin pek 9ogunda iyi bir top­lum yaratma umudu vardir.

Bond'un ilk donem oyunlan ele§tirmenlerden olumlu tepki almamas1-na kar§m, tutarh sanat91 ki§iligini stirdtirmti§ ve 9ok ge9meden <;agda§ tn­giliz Tiyatrosu'nda hak ettigi yeri alm1§tir. Bond, ilk oyunu olan The Po­pe's Wedding'de tanm i§9ilerinin durumunu konu edinir ve bu insanlann ya§am bi9imleri ve bu ya§am bi9imlerinin neden oldugu §iddet ortamlan-m irdeler. tkinci oyunu Saved'de Londra d1§mda Essex'de ba§latt1g1 top- / lumsal ele§tiriyi kent ortamma ta§Ir ve yoksullugun egemen oldugu aile omegi ile sevgisizligin ve ileti§im kuramamanm olumsuz sonu9lar1m one 91kanr. The Pope's Wedding'de dogal bir yakla§Im sergileyen yazann, Saved'de bundan kurtulmaya 9ah§tig1 gortiltir. Early Morning ile daha oncek.i iki oyununda sergiledigi dogalc1hg1 bir kenara birakir. Onceki iki oyunda yeti§me bi9imi ve 9evrenin etkisiyle dogal dengesi bozulan birey-leri one 91kanrken, Early Morning' de insanlara ac1 9ektirip, zultim uygu­layanlan konu edinir.<to) Bu donemde Bond'u olumsuz etkileyen onemli olaylardan biri de sanstirdtir. 1965 yilmda sahnelenen Saved, tinlti bebek ta§lama sahnesinden ottirti Sanstir Kurulu'nca yasaklamr. Ote yandan Early Morning de aym kaderi payla§Ir. 1968 y1lmda sanstirtin kaldmlma-s1 Bond i9in yeni bir donemin ba§lang1c1dir.

<9> Richard Scharine, The Plays of Edward Bond, Associated University Press, 1976, s.256.

(tO) John Russel Taylor, The Second Wave, Eyre Methuen, London, 1982, s. 84.

257

/

Bond'un Narrow Road to the Deep North'u tic; gtin gibi klsa bir stire­de yazmas1, yazann kendini kamtlama 9abas1 olarak gosterilebilir. "Narrow Road to the Deep North, Bond'un halklna ula§an ilk oyunudur. Belki de bunun nedeni, bu oyunda onlan klzd1racak bir §eyin olmamas1dir."< 11> Oyu­nun uzak doguda bir yerlerde, onyedinci, onsekizinci ya da ondokuzuncu ytizy1lda kurgulanmasmm, yazann politik ele§tirisini daha etkin klld1g1 soy­lenebilir. Bond Saved'den sonra yazd1g1 bir c;ok oyunda egitim sistemini ve dinin y1klm etkilerini irdelemeye yonelir. Ozellikle Narrow Road to the Deep North'da Basho'nun daha fazla bilgi edinmek iizere 91kt1g1 yolculuk onemli bir ta§lama konusu olu§turur.< 12> Bond, Narrow Road to the Deep North'da yoksul bir 9ift9i ailesi tarafmdan nehir kenanna birakilan bir be­bege yard1m etmeyip, daha fazla bilgi edinmek tizere kuzeye yapt1g1 yolcu­luga devam eden bir ozanm oyktistinti ve daha sonra geli§en olaylan i§ler. "Bir ozanm boyle bir sorumluluktan ka9mas1 gerektigini"03> soyleyerek in­sanlann tizerine dti§en konularda sorumluluklanm yerine getirmesini ister.

Oyunun ba§mda haiku §airi Basho, kendini izleyiciye tamt1r ve Ku­zey'in derinliklerine daha fazla aydmlanmak ve bilgi edinmek tizere yol­culuga 91kt1g1m soyler. Bir sonraki sahnede, aradan otuz y1l gec;mi§ ve Basho geri donmti§ttir. Ancak arad1g1 (pe§inde oldugu) aydmlanmay1 ya da bilgiyi bulamam1§tlr. Donii§ yolunda gene; bir ke§i§ olan Kiro ile kar§I­la§Ir ve Kiro, Basho'ya ogrencisi olup, ondan c;ok §ey ogrenmek istedigi­ni belirtir. Ne var ki, Basho Kiro'ya sac;ma sapan sorular sorarak bu iste­gini geri c;evirir. Basho, otuz y1hm gec;irdigi Kuzey'de lngiliz Deniz Alba­y1 ve misyoner klzkarde§i Georgiana ile kar§1la§mI§tlr. Albaym gorevi, ku­zeydeki lngiliz somtirgesini kontrol altmda tutmak, klzkarde§i Georgiana ise Hiristiyanhg1 yaymaktlf. Basho giineye dondiigiinde, Shogo admda bi­rinin krah ve e§ini oldtirerek yeni bir §ehir kurdugunu ve bu §ehri insanla­ra §iddet uygulayarak yonettigini ogrenir. Ancak Krahn oglu bebektir ve Shogo'nun kontrolti altmdadir. Shogo askerlerini Basho'ya gonderir ve ondan Krahn oglunu yanma ahp, diger yoksul ailelerin c;ocuklanyla birlik­te biiytitmesini ister. Basho bebegi ahr ve Ba§bakan ile i§birligi yaparak, Shogo'yu devirmenin yollanm arar. Ba§bakan ile birlikte kuzeye giderler, Albay ve Georgiana'dan yard1m isterler. Art1k §ehir el degi§tirmi§, yeni

(II) Robert Hudson, "Drama and Dialects of Violence", Theatre Quarterly,2, No:5, 1972, s. 21.

(IZ) Jenny S. Spencer, The Dramatic Strategies in The Plays of Edward Bond, Cambridge University, 1992, s. I 08.

(IJ) Loney, 1976, s. 48.

258

yonetim §iddet ve zulme daha fazla yer vermeye ba§laffil§tlr. Bu yonetim Shogo'dan daha ac1mas1zd1r. Dini ve toplumun etik degerlerini baskI ara­c1 olarak kullanarak, §iddeti daha kahc1 kilm1§lardir.

Georgiana gorevi geregi insanlara Htristiyanhg1 ogretmeye ba§lar ve 9ocuklar i9in de bir okul kurar. Bu 9ocuklarm arasmda Krahn oglu da var­d1r. Ancak Shogo, lngiliz askerlerden ald1g1 silahlann destegi ile §ehrin yonetimini yeniden ahr. Ne var ki, misyoner okulundaki 9ocuklann hepsi­ni oldtirtir. Yonetim yeniden el degi§tirir. Bu kez lngiliz Albay ve yanmda­kiler Basho'yu ba§bakan olarak atarlar. Shogo'nun yarg1lanmas1 s1rasmda, Basho' nun kuzeye yaptlg1 yolculuk s1rasmda, nehrin kenannda kendi yaz­g1sma terk ettigi bebek oldugu anla§1hr. Oyunun sonunda Shogo idam edi­lir. Georgiana akhm ka9mr, gen9 din adam1 K.iro harakiri yaparken, nehir­de bogulmak tizere olan birinin 91ghklan duyulur.< 14>

Basho kendini Haiku §iirini mtikemmellik ve derinlik kazand1ran bir §air olarak sunsa da §iirinden verdigi ornekler, bunun hi9 de boyle olmad1-g1m gostermeye yeter. (Narrow Road, s. 7) Aym zamanda, Kuzeye giderek ge9irdigi otuz y1hn bilgilenmek adma ona kazandird1g1 bir §ey yoktur. Bil­gilenmek dedigi §ey, bo§ bir duvara bakarak meditasyon yapmas1d1r.

Oyunun onemli §iddet sahnelerinden biri de askerlerin tutuklulan on­ce Shogo ve §ehirle ilgili bir §eyler soyleterek nehre atmaland1r. c;unkti Shogo §ehrin yonetimini ele ge9irmi§ ve toplum dtizenini koruma adma her ttirlti §iddeti ve baskiy1 kullanm1§tir.

Tutuklular: Shogo §ehrin lideri,

Shogo koruyucu ve dost,

Shogo rehber ve onder,

Shogo §ehrin onderi,

Shogo verir, biz almz ... (Narrow Road, s: 11-12)

Bu arada Basho'nun bir gurup din adam1 ile kar§1la§mas1 da oyuna farkl1 bir boyut kazandmr. Din adamlarmdan biri kutsal bir ktip ta§1mak­tadir. Ktiptin kutsal olmasmm nedeni, bir zamanlar imparatorun dti§man­lanndan korunmak tizere bu ktiptin i9ine gizlenmesidir. K.iro bu ktiptin i9i-

<14

> Ay§en Saym, The Effects of A Violent Culture on Human Beings in Four of ~dward Bond's Plays: Saved, Early Morning, Narrow Road to the Deep North and Lear, Hacettepe Oniversitesi Sosyal Bil. Enst., 1989, s.75, (Bas1lmam1§ Yiiksek Lisans Tezi).

259

/

/

ne ba§m1 sokar ve bir tiirlti 91karamaz. Ne var ki, bu din adamlar1 Basho gibi aguba§h olmaktan 9ok daha 9ocuksu davram§ sergilerler. Ne Ki­ro'nun arkada§lar1 ne de Basho, Kiro'yu kurtarmaya yana§Ir, sonu9ta kut­sal degerler adma onu oltime terk ederler. Oysa burada birinin ya§affil soz konusudur. Sonunda Kiro'yu bu §ekilde Shogo'ya gottirmeye karar verir­ler. Shogo ktipti kirarak Kiro'yu kurtanr. Ote yandan din adamlarma gore Shogo, ktipti kuarak kutsal degerlere sayg1s1zhk ,apmI§tlr.

Oyunun ikinci perdesinde Albay ve Georgina'mn yonetim bi9imi ve sonu9lan Shogo'nun yonetimiyle kar§Ila§tlnld1gmda, din ve ytice degerler adma insanlara daha fazla ac1 9ektirdikleri gortiltir. Shogo'nun §iddete da­yah yonetim bi9iminin etkili olmad1gm1 da kendilerince yorumlarlar:

Bu sistem tikandz. (:iinkii bu sistem insanlarm Shogo 'yu yargzla­masma izin veriyordu. Bu yiizden §iddet yerine diiriistliigii kulla­myorum. lnsanlann dogu§tan kotii, af gozlii, giinahkar, §iddet yanlzsz ve yzkzcz olduklanm .......... cinsel ili§kinin kotii ve yozla§tl-ncz oldugunu ve gizli olarak yapzlmasmm uygun olacagmz onla­ra ogretmeye fail§lyorum. lnsanlar bunlara inanmca, soyleneni yapzyorlar. (Narrow Road to the Deep North, S:l42)

Oyunun en §iddet dolu sahnesi, i§birligi yap1p lngiliz askerlerden si­lah destegi alan Shogo ve Kiro'nun Misyoner Okulu'nda bulunan 9ocuk­lann hepsini oldtirmesidir. Bond'un Shogo'nun 9ocuklan katletmesini vermesi, gilnilmilz toplumlannm ko§ullanna yonelik onemli bir degerlen­dirmedir. Yazara gore, toplum 9ocuklanna sahip 91kmamakta, bir kenarda kimsenin bilgisi olmadan oltime terk etmektedir. Ote yandan Shogo'nun imparatorun oglunun hangisi oldugunu bilmedigi i9in btitiln 9ocuklan 01-dtirdtigilnil soylemesi uygulanan §iddetin boyutu a91smdan olduk9a an­lamhdir. Bu arada Bond, dini kullanarak insanlann kontrol altmda tutul­masma kar§l 91karak, insanlann din adma baskl ve §iddet dolu bir ortamla kar§1 kar§1ya biraklld1gm1 belirtir. Bond' a gore din zehirli bir topraga ben­zer ve bu toprak ilzerinde hastahkh ve y1klc1 tohumlar yeti§ir.0 5>

Sonunda Basho ba§bakan olmu§, Shogo'nun oltim fermamm okumu§, Georgina ise 9ocuklann katledilmesinden sonra silrekli tecavtiz edilme korkusuyla akl1m yitirmi§tir. Kiro, ya§ad1g1 bunahmdan kurtulamayarak harakiri yapmi§tff. Kiro nehirde bogulmakta olan adamm 9agnsma kar§l-

(I Sl Tony Coult, The Plays of Edward Bond, Eyre Methuen, London, 1977. s.26.

260

hk vermemi§ ancak, bu ki§i kendini kurtarmay1 ba§armi§tir. Boylece Bond bir kez daha bu insanlann 9evreye §iddet sa9malarma

kar§m, sonunda hepsinin bu §iddetin kurbanlar1 olduklar1m gostermeye 9a­h§ml§tlr.

Kendi 9abalanyla kurtulan adam, onemli bir mesaj1 da beraberinde getirir. <;1plaktir ve bu haliyle safhg1, temizligi simgeler. "\:i.inki.i, insan di.inyaya geldiginde 91plaktir. Bu da yeni bir hayata ba§lang19tlr."06) Yazar, karakterlerinin yard1m isteyen ki§ilere yard1m etmelerini engelleyerek, on­lan kendi yazg1lar1yla ba§ba§a buakir. Bu yakla§1mla Bond, karakterlerini yonlendirmeyerek, se9im yapmalanm ister.

Narrow Road to the Deep North'da Bond'un Japonlann No tiyatro­sundan etkilendigi soylenebilir. No tiyatrosu, izleyici ile oyuncu arasmda belli uzakhk olu§turmak i9in, maske ve bi.iyi.ik kuklalarm kulland1g1 9ok eski bir tiyatro tilri.idi.ir. Torensi hava, mtizik, dans ve §iir bu tiyatronun onemli unsurlar1d1r. Narrow Road to the Deep North'da oldugu gibi, oyunda belli bir tanrmm tapmagma yap1lan bir yolculugu tammlayan bir giri§ boltimi.i vardir ancak bu oyunda Basho herhangi bir tapmaga degil, kuzeyin derinliklerine bir yere yolculuga 91karak, bu ozellige yakla§lf. Oyunda No tiyatrosuna ozgti onemli bir ozellik ise, denetimdeki 9ocukla­nn Oldi.iri.ilmesinden sonra Georgiana'mn akhm yitirmesidir. Akhm ka9ir­mas1 ilk once dans etmesine daha sonra da zil 9ahp, §ark! soylemesine ne­den olur. U9i.inci.i unsur ise, Kiro'nun dans ediyormu§ gibi el kol hareket­leriyle izleyici ile ileti§im kurmas1d1r.0 7>

Kisaca Narrow Road to the Deep North'daki karakterlerin sorumlu­luk duygusu ta§1d1g1 soylenemez. Ne var ki, yonetim bu insanlara teslim edilirse toplumun koti.ili.ige, §iddete si.iri.iklenmesi ka9mllmaz olur.<18> As­lmda Shogo, insanlar1 kendi 91karlar1 i9in Oldi.iri.ir ve bunun 91lgmca bir davram§ oldugunu bilir. Ancak asll 91lgmhk Shogo gibileri ortaya 91karan, sonra da onlan hakh 91karacak soylenceleri olu§turan toplum yap1smdadir. Shogo eylemlerini toplumun iyiligi i9in yapt1g1m soylese de, toplum dI§l

06> Richard Scharine, The Plays of Edward Bond, Associated University Press, 1976, s. 153.

(I?) Ay§en Saym, The Effects of A Violent Culture on Human Beings in Four o~ ~dw~rd .Bond's Plays:Saved, Early Morning, Narrow Road to the Deep North and Lear, Hacettepe Umvers11es1 Sosyal Bil. Enst., 1989, s.9 1-92, (Bas1lmam1§ Yilksek Lisans Tezi).

(IS) Ay§en Saym, The Effects of A Violent Culture on Human Beings in Four o~ Edward Bond's Plays:Saved, Early Morning, Narrow Road to the Deep North and Lear, Hacettepe Oniversitesi Sosyal Bil. Enst., 1989, s.90-91, (Bas1lmam1§ Yilksek Lisans Tezi).

261

I

dlirtiilerini §iddetle giderdigi soylenebilir. Ne var ki, toplumdaki denetimi slirdiikc;e, onemli bir kahramandir.09)

KAYNAK<;::A

Bond, Edward (1968) Narrow Road to the Deep North. Methuen, London.

Bond, Edward (1972) "An Interview in Critical Quarterly". Vol.26, s. 127.

Coult, Tony (1977) The Plays of Edward Bond, Methuen, London

Eagleton, Terry (1984) Nature and Violence: "The Prefaces of Edward Bond". 26 No:l-2-127-135.

Elson, John (1976) Post-war British Drama. Routledge and Kegan Paul, London.

Hudson, Robert.

Simon Trussler et al ( 1972) "Drama and Dialects of Violence". Theatre Quarterly, 2

No: 5: 5-14.

Nightingale, Benedict ( 1982) 50 Modern British Plays. Heinemann, London.

Saym, Ay~en ( 1989) The Effects of A Violent Culture on Human Beings in Four of Edward Bond's Plays: Saved, Early Morning, Narrow Road to the Deep North and Lear. (Bas1l­mam1§ Yiiksek Lisans Tezi, Hacettepe Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisii).

Scharine, Richard ( 1976) The Plays of Edward Bond. Associated University Press.

Spencer, Jenny S. ( 1992) The Dramatic Strategies in The Plays of Edward Bond. Cambrid­ge University Press.

Sty an, J. L. ( 1981) Modern Drama in Theory and Practice 3: Expressionism and Epic The-atre. Cambridge University Press.

Taylor, John Russel (1982) The Second Wave. Eyre Methuen, London.

Trussler, Simon ( 1981) New Theatre Voices of the Seventies. Eyre Methuen, London.

Yerebakan, tbrahim ( 1993) The Treatment of Class in New Wave of British Theatre: 1956-

1964. (Bas1lmam1§ Doktora Tezi, University of Hull.).

09> Richard Scharine, The Plays of Edward Bond, Associated University Press, 1976, s. 260.

262