Myśl polityczna dwudziestego wieku

5/10/2018 My l polityczna dwudziestego wieku - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/mysl-polityczna-dwudziestego-wieku 1/42

Współczesna myśl polityczna

Myśl polityczna dwudziestego wieku

Wstęp

1. Totalitarne ideologie oraz ich prekursorzy

1.1. Marksizm-leninizm, trockizm, stalinizm

1.2. Faszyzm i nazizm

2. Katolicka nuka społeczna

2.1. Neotomizm i personalizm

2.2. Solidaryzm społeczny i zasada subsydiarności

3. Przegląd dwudziestowiecznych stanowisk liberalnych

3.1. John Dewey, John Maynard Keynes, Hans Kelsen - liberalizm lewicowy

3.2. Karl Raimund Popper, Isaiah Berlin - liberalizm przeciwko totalitaryzmowi

3.3. John Rawls - liberalna koncepcja sprawiedliwości

3.4. Libertariańska koncepcja Roberta Nozicka

4. Współczesny konserwatyzm

4.1. Michael Oakeshot - odrzucenie abstrakcji na rzecz wiedzy konkretnej

5. Komunitarianizm

6. Myśl polityczna współczesnej lewicy

6.1. Socjaldemokratyczna idea "trzeciej drogi"

7. Doktryny ekologiczne

7.1. Ekologizm humanistyczny i biocentryczny

7.2. Ekologia jako płaszczyzna "porozumienia ponad podziałami"

Słownik

Bibliografia

1




Właśnie dlatego, że konkretne określenie utopijności

następuje zawsze z określonego etapu rzeczywistości,

możliwe jest to, że utopie dnia dzisiejszego mogą stać

się rzeczywistością jutra

Mannheim, 1992: 168

Wstęp

Wiek dwudziesty to wiek utraty zaufania do myśli politycznej, a nawet — można

powiedzieć — lęku przed konsekwencjami wprowadzania w życie niektórych idealnychrozwiązań. Jeśli dotąd utopia polityczna wywoływała najwyżej pobłażliwy uśmiech, to

wcielona w życie w nazistowskich Niemczech i radzieckiej Rosji stała się koszmarem

ludzkości. Okazało się bowiem, że w określonych okolicznościach stanowi ona doskonałą

pożywkę dla ideologii, która służyć może uzasadnieniu eksterminacji części ludzkiego

społeczeństwa. Jako takie traumatyczne doświadczenie ludzkości, totalitaryzm otwierać

musi refleksję nad myślą polityczną dwudziestego wieku. Bezpośrednią reakcją na

totalitaryzm jest część liberalnych doktryn powojennych; polemiką z koncepcjami

leżącymi u podstaw totalitaryzmu pozostaje też katolicka nauka społeczna i doktryny

lewicy liberalnej oraz powojennej socjaldemokracji. Również konserwatyzm w swoich

podstawowych założeniach nie godzi się z formułą autorytetu, prezentowaną przez

ideologie totalitarne. Oczywiście wiek dwudziesty to nie tylko totalitaryzm i reakcja na

niego. Istnieje wiele doktryn, które wolne są od wpływów tej traumy. Są to m.in.

kontraktualistyczne doktryny liberałów, takich jak John Rawls czy Robert Nozick,

amerykański komunitarianizm, a także koncepcje współczesnego ekologizmu. Niemniej

jednak należy stwierdzić, że myśl polityczna współczesnej Europy i Ameryki,

potrzebowała przynajmniej dwudziestopięciolecia, aby otrząsnąć się z koszmarów drugiej

wojny światowej i powrócić do neutralnej refleksji, niezdeterminowanej przez obawę

przed powrotem do przeszłości.

2




1. Totalitarne ideologie oraz ich prekursorzy

Totalitarne ideologie stanowią novum charakterystyczne dla dwudziestowiecznej myśli

politycznej. Choć wyrastają z nurtów wcześniejszych, to ich swoistą cechą jest

instrumentalne traktowanie swoich ideowych korzeni. Zarówno w swojej lewicowej

postaci wyrosłej z marksizmu, jak i w prawicowych formach — faszystowskiej

i nazistowskiej — totalitaryzm jest przede wszystkim ideologią dynamiczną. Oznacza to,

że wykorzystuje on katalog argumentów zaczerpnięty od twórców doktryn politycznych

do legitymizowania dyktatury. Cechą charakterystyczną totalitarnego państwa jest

przede wszystkim intencja ogarnięcia możliwie szerokiej sfery ludzkiej

aktywności. Państwo totalitarne totalnie ingeruje we wszystkie sfery ludzkiego

życia. Jego celem jest całkowita destrukcja społeczeństwa cywilnego i

włączenie w zakres państwowego oddziaływania wszystkich form życia

społecznego (Kołakowski, bdw: 14). Pragnie ono zatem opanować nie tylko sferę

publiczną, lecz również ująć w karby prywatną ludzką egzystencję. Tworzy struktury,

które zmierzają do wytworzenia nowego człowieka, człowieka całkowicie oddanego

państwu, narodowi lub klasie społecznej, nie tylko zewnętrznie, ale również

mentalnie (Friedrich, Brzezinski, 1999: 226). Carl Joachim Friedrich i Zbigniew Brzeziński

w swojej znanej pracy na temat totalitarnej dyktatury wymieniają sześć cech

charakteryzujących ją . Po pierwsze posługuje się ona wypracowaną na swojepotrzeby ideologią, która przedstawiana jest jako nauka i obejmuje wszystkie istotne

aspekty ludzkiego życia. Ideologia ta zawiera wizję przyszłego idealnego stanu całej

ludzkości, na wzór której należy zmieniać teraźniejszość. Zbudowanie „nowego

wspaniałego świata” możliwe jest oczywiście tylko dzięki odpowiedniemu kierownictwu.

Drugą cechą totalitarnej dyktatury jest właśnie forma tego kierownictwa. Jest nią partia

masowa, którą znamionuje wyłączność sprawowania władzy. Jest to więc

system jednopartyjny, oparty na zasadzie jednoosobowego na ogół

przywództwa w ramach partii. Sama partia jest ściśle zhierarchizowana izbiurokratyzowana. Trzecią cechą totalitarnej dyktatury, wymienianą przez Friedricha i

Brzezińskiego, jest oparcie państwa na systemie fizycznego i psychicznego terroru,

realizowanego zarówno przez kontrolę ze strony samej partii, jak

i ze strony stworzonej przez nią tajnej policji. Charakterystyczną cechą tego terroru jest

to, że jest on skierowany nie tylko przeciwko bezpośrednim wrogom, lecz także

przeciwko własnym członkom i obywatelom. Ponadto jego celem stają się najczęściej całe

grupy ludności. Immanentną cechą tego terroru jest również oparcie go na metodach

naukowych zaczerpniętych z psychologii i socjologii. Kolejną cechą totalitarnej dyktatury

3




jest prawie całkowity monopol partii na kontrolę wszelkich środków masowego

komunikowania się: prasy, radia, telewizji i wydawnictw. Piąta jej cecha

charakterystyczna to monopol na czynne stosowanie wszelkich środków służących walce.

Ostatnia cecha totalitarnej dyktatury to, według Friedricha i Brzezińskiego, preferowanie

w niej centralnie sterowanych metod gospodarczych, albo co najmniej stała kontrolanad gospodarką ze strony zbiurokratyzowanych struktur państwowych

(Friedrich, Brzeziński, 1999: 231). Trzy najbardziej znane formy totalitarnej dyktatury to

radziecki marksizm-leninizm, który w czasach stalinowskich uzyskał swoją najbardziej

radykalną formę, zwaną stalinizmem, włoski faszyzm oraz niemiecki narodowy socjalizm.

1.1. Marksizm-leninizm

Marksizm-leninizm, bo tak nazywa się stworzoną przez Włodzimierza Ilicza Uljanowa(1870–1924) wersję koncepcji marksowskiej, stanowił swoistą rewizję i rozwinięcie

założeń marksizmu. Sam Ulianow, który na cześć żołnierzy zabitych nad Rzeką Leną

przyjął nazwisko Lenin, był przede wszystkim działaczem ruchu i rewolucjonistą. Nie

kwestionując jego głębokiej wiary w słuszność założeń marksizmu należy podkreślić, że

rozwijał on te wątki doktryny Marksa i Engelsa, które pozwalały na przejęcie i skuteczne

utrzymanie władzy w państwie. Czynił to zresztą zgodnie z tezą marksowską, że dobre

jest wszystko to, co dobrze służy rewolucji proletariackiej. Dlatego właśnie największy

nacisk kładł on na zagadnienia związane z organizacją partii proletariatu, później zaś— po zwycięstwie rewolucji — także z jego dyktaturą. Wątki te rozwinął przede

wszystkim w swojej pracy pt. Co robić ?, gdzie omawiał koncepcję partii proletariackiej. W

pracach Rozwój kapitalizmu w Rosji i Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu

uzasadniał natomiast niezgodną z koncepcją twórców marksizmu tezę, zgodnie z którą

rewolucja proletariacka może i powinna wybuchnąć w na poły feudalnej, carskiej Rosji.

Marks uważał, że proletariacka świadomość musi zostać proletariatowi przyniesiona

z zewnątrz. Lenin rozwinął tę myśl twierdząc, że proletariat bez nauczyciela w postacipartii proletariackiej może mieć jedynie świadomość burżuazyjną. Teza ta,

podtrzymywana przez wszystkie właściwie stronnictwa ówczesnej partii robotniczej

stanowiła dla niego podstawę do radykalnego rozwinięcia marksowskiej koncepcji partii

robotniczej.

W rosyjskiej partii komunistycznej przed 1903 rokiem ścierały się ze sobą dwa

stanowiska. Stanowisko późniejszych mienszewików (ros. mienszynstwo — mniejszość,

było to stronnictwo mniejszościowe w partii komunistycznej) głoszące, że partia

proletariatu powinna być partią podporządkowaną interesom robotników i zorganizowaną 4




demokratycznie oraz stanowisko późniejszych bolszewików (ros. bolszynstwo

— większość), według którego partia to scentralizowana i ściśle zhierarchizowana

struktura reprezentująca nie tyle interes robotników, co interes robotniczy. Mienszewicka

partia robotników to ugrupowanie, kierujące się demokratycznie wyłanianą wolą jej

członków, którymi powinni być przede wszystkim robotnicy (choć nie tylko, gdyż mogą się nimi stać wszyscy, którzy świadomością proletariacką dysponują). Bolszewicka

partia robotnicza jest natomiast partią zawodowych rewolucjonistów, reprezentującą

nie interes robotników, którzy się na nią składają, lecz interes klasowy. Jest ona

ugrupowaniem działającym w imieniu interesu ogólnego, który — jak pamiętamy z

koncepcji

J. J. Rousseau — bywa odmienny niż interes wszystkich. Różnica, która wyłania się z tego

rozdzielenia jest niezwykle istotna. Partia frakcji mienszewickiej to partia, która z jednej

strony wsłuchuje się w „puls” tych, których reprezentuje, z drugiej kieruje nimi, edukującich i budząc w nich proletariackiego ducha. Partia bolszewicka natomiast, będąc jedynym

reprezentantem prawdziwej proletariackiej świadomości, wymaga bezwzględnego

podporządkowania proletariatu własnemu dowództwu.

Leninowska koncepcja partii, w sytuacji przejęcia przez jego zwolenników przywództwa

w partii komunistycznej podczas jej drugiego zjazdu odbywającego się w Brukseli

i Londynie w roku 1903, otworzyły drogę do interpretowania dyktatury proletariatu jako

dyktatury partii proletariackiej (ostateczny rozpad partii na mienszewicką i bolszewicką nastąpił po zwołaniu przez Lenina czysto bolszewickiej konferencji w Pradze w roku

1912). Swoją koncepcją hegemonii partii Lenin stworzył fundament dla przekształcenia

się idei przejściowej dyktatury proletariatu w ideę kierowniczej roli partii wobec

socjalistycznego społeczeństwa. Stała się ona zatem uzasadnieniem dla systemu rządów

totalitarnych, nie dopuszczających żadnych głosów sprzeciwu ze strony społeczeństwa,

które musiało bezwzględnie podporządkować się temu, który niczym car Wszechrosji

zawsze wiedział lepiej — pierwszemu sekretarzowi partii robotniczej.

Na tej ideologicznej podbudowie swój system sprawowania władzy zbudował urodzony

9 grudnia 1879 roku w Gruzji, Józef Wissarionowicz Dżugaszwili, który naśladując Lenina,

także przyjął nowe nazwisko — Stalin. Stalin wniósł niewiele nowego do doktryny

marksizmu-leninizmu. Leszek Kołakowski w swoim monumentalnym dziele na temat

dziejów marksizmu pisze, że:

cały autorytet Stalina jako teoretyka był ustanowiony wyłącznie jako część

przymusowego rytuału w państwie sowieckim i znikł rychło po jego śmierci. Gdyby

5




teksty ideologiczne, które wyszły spod jego pióra, były dziełem autora bez

politycznej pozycji, nie zasługiwałyby prawie na wzmiankę w dziejach marksizmu.

Kołakowski, bdw: 24

Stalin nie był więc ani oryginalnym myślicielem, jeśli w ogóle nim był, ani też nawetdobrym stylistą. Jego polityczne rozważania sprowadzają się prawie wyłącznie do

bezustannego powtarzania, wyliczania i kategoryzowania myśli Marksa i Lenina. Nawet

słynny spór teoretyczny między Stalinem i Trockim o możliwość zbudowania socjalizmu

w jednym kraju w istocie był sporem o władzę, a nie o teoretyczne założenia

(Kołakowski, bdw: 32–33). Stalin stworzył jednak doktrynę, która jest podręcznikowym

przykładem totalitaryzmu. Była to doktryna sprawowania władzy na podstawie określonej

ideologii

i propagandy. W tym właśnie elemencie tkwi jej swoista oryginalność.

Charakterystyczną cechę tej doktryny stanowiło instrumentalne wykorzystywanie

ideologii do utrzymania władzy i uzasadniania wszystkich działań politycznych.

Ideologia legitymizowała istnienie stalinowskiego imperium, jego aparatu władzy i jego

instytucji. Znamieniem stalinowskiego totalitaryzmu był kult osoby przywódcy i

manipulowanie historią dla ukazania go zawsze w odpowiednim świetle. Nie tylko dzieje

rosyjskiej partii robotniczej przedstawiane były tak, jakby Stalin od samego początku był

współodpowiedzialny za jej sukcesy. Nawet dzieła samego Lenina cenzurowane były

w czasach stalinowskich w taki sposób, aby nie zawierały niewygodnych dla stalinizmu

tez. Propaganda w połączeniu z terrorem państwowym zmierzała do „wyprodukowania”

nowego człowieka. W stalinowskiej Rosji nie miał to bynajmniej być zagorzały i wierzący

ideowiec, lecz absolutnie posłuszny automat. Charakterystyczną cechą tego homo

sovieticus była gotowość do zaakceptowania każdego, nawet najbardziej absurdalnego

prikazu władzy, mimo pełnej świadomości jego absurdalności. Motorem posłuszeństwa

władzy był przemożny strach przed nią, wywołany stałym zagrożeniem ze strony

państwowego terroru. Przeciwstawienie się oficjalnej ideologii równało się bowiemśmierci lub zesłaniu do obozu koncentracyjnego. Nigdy natomiast nie można było być

pewnym tego, co w danym momencie zgodne jest z oficjalnym stanowiskiem władz, gdyż

jedynym interpretatorem tez doktrynalnych, stanowiących fundament dla ideologii, był

Stalin. Ten zaś używał jej w zależności od potrzeb, dla uzasadnienia rozmaitych posunięć.

Dla realizacji tak zideologizowanej polityki konieczny był rozbudowany aparat

propagandowy, produkujący użyteczne mity służące podtrzymaniu oficjalnego obrazu

rzeczywistości. Propaganda kształtowała określony obraz świata, tworząc zasłonę, która

miała ukrywać prawdziwe intencje i posunięcia władzy, maskować niepowodzenia i

6




wprowadzać atmosferę stałej niepewności u obywateli państwa, a fałszywy obraz

sowieckiej rzeczywistości na zewnątrz. Obraz tworzony przez propagandę był bowiem

wyidealizowany i nijak miał się do nędznej egzystencji przeciętnego „poddanego”

radzieckiej władzy. Miał jednak stwarzać pozory dostatniego, choć nie wystawnego życia

robotnika. Wspomniany wcześniej spór Trockiego ze Stalinem stanowi doskonałą ilustrację mistrzowskiego zastosowania przez Stalina ideologicznej propagandy.

Kiedy w roku 1924 zmarł Lenin, powstał problem, kto powinien przejąć po nim władzę.

Kandydatami do „tronu” byli dwaj czołowi wówczas działacze partii bolszewickiej — Stalin

i Lew Dawidowicz Bronstein, czyli Lew Trocki (1879–1940). Stalin był generalnym

sekretarzem partii od 1922 roku. Trocki był wprawdzie bolszewikiem z dużo mniejszym

stażem, w dodatku początkowo ideologicznie powiązanym ze stronnictwem

mienszewików, lecz za to ze znacznie szerszymi horyzontami intelektualnymi. Świadomytego Stalin już od roku 1922 starał się odsuwać Trockiego od władzy, widząc w nim

zagrożenie dla własnego przewodnictwa w przyszłości. Okazał się zręcznym graczem,

sprytnie wyciągającym na światło dzienne niewygodne dla Trockiego fakty: jego częste

spory z Leninem, mienszewicką przeszłość, a przede wszystkim — co z perspektywy

czasu może wydawać się paradoksalne — jego autokratyczne skłonności. Uzyskawszy

w ten sposób poparcie większości członków kierownictwa politycznego partii w 1924 roku

został następcą Lenina. Mając do dyspozycji całą machinę propagandową rozpoczął

zmasowaną kampanię ideologiczną przeciwko Trockiemu. Argument rewolucji w jednymkraju, obok zarzutu, że Trocki nie uwzględnia rewolucyjnej wartości ubogiego chłopstwa,

był jednym z jej ważniejszych elementów. W efekcie tej kampanii rzeczywiście

reprezentowane przez Trockiego stanowisko zostało sprytnie zmanipulowane, a sam

Trocki obwołany wrogiem socjalizmu.

Sednem „sporu doktrynalnego” między Trockim i Stalinem było pytanie o możliwość

zbudowania socjalizmu w jednym kraju. Marks i Engels niewiele bowiem poświęcili

miejsca tej kwestii, podczas gdy po rewolucji stała się ona kluczowym zagadnieniempraktyki nowo powstałego państwa socjalistycznego. Marks i Engels, za nimi zaś Lenin,

w swojej wizji rewolucji zakładali, że dla jej powodzenia konieczne jest, aby objęła ona

cały cywilizowany świat. W przeciwnym razie państwo socjalistyczne będzie musiało

funkcjonować pod presją stałego zagrożenia ze strony kapitalizmu i stale walczyć

o przetrwanie. Także wobec przewijającej się w marksizmie wizji ostatecznego

rozpłynięcia się państwa politycznego w komunistycznym społeczeństwie oraz związanej

z tym likwidacji wszelkich przejawów politycznego przymusu, zwycięstwo rewolucji

światowej stawało się konieczne. Bez niego realizacja utopii społecznej marksizmu

stawała się niemożliwa. Był to podstawowy dogmat marksizmu, z którym zgadzał się7




zarówno Stalin, jak i Trocki. Obaj akceptowali też tezę, że dopóki rewolucja nie obejmie

całego świata, konieczne jest budowanie ustroju socjalistycznego w kraju, który jest jej

zarzewiem — w Rosji. Stanowisko to było zresztą w pełni zgodne z logiką koncepcji

marksowskiej. Manipulując tezami Trockiego, Stalin doprowadził jednak do tego, że

doktrynę Trockiego zaczęto postrzegać jako głoszącą całkowitą niemożność zbudowaniasocjalizmu w jednym kraju. Takie przedstawienie „trockizmu” sugerować miało, że Trocki

uważa wręcz za konieczny powrót do kapitalistycznej formacji społeczno-ekonomicznej.

Był to oczywiście absurd, lecz po roku 1928 Stalin na tyle umocnił swoją władzę, że nikt

w Związku Radzieckim nie ośmielił się temu przeczyć. Dokonał on przy tym sprytnego

zabiegu sofistycznego, rozdzielając wyraźnie kwestię możności zbudowania socjalizmu

w jednym kraju od kwestii zewnętrznych zagrożeń wobec niego. Stwierdził, że możliwość

taka oczywiście istnieje, ale przy stałym zagrożeniu zewnętrznym i wewnętrznym, które

należy bezwzględnie zwalczać. Stałe zagrożenie kapitalizmem zrobiło w stalinowskimZwiązku Radzieckim olbrzymią karierę. Było ono bowiem oficjalnym uzasadnieniem dla

postępującej autokratyzacji władzy, eksterminacji lub przesiedlania całych

narodów

i warstw społecznych oraz czystek w samej partii. Przy jego pomocy w sposób

wyjątkowo brutalny i bezwzględny realizowano społeczną inżynierię.

1.2. Faszyzm i nazizm

Stała obecność wroga wewnętrznego, którego jeśli nie ma, to należy stworzyć,

pozostawała także immanentną cechą włoskiego faszyzmu i niemieckiego

nazizmu. Nazwa faszyzm, dla oznaczenia doktryny stworzonej przez Benito Mussoliniego

(1883–1945), wywodzi się od założonej przez niego w 1919 roku organizacji grupującej

kombatantów pierwszej wojny światowej — Fascio Italiano di Combattimento.

W 1921 roku liczne już związki kombatanckie zgrupowały się w Narodową Partię

Faszystowską (Il Partito Nazionale Fascista), która — po przeprowadzonym w 1922 roku „marszu na Rzym” — przejęła władzę. W 1925 roku Mussolini przejął władzę jako duce

— dyktator i przywódca ludu włoskiego i szef faszystowskiego państwa. Swoją polityczną

doktrynę zawarł on w podstawowym dziele, napisanym w roku 1932 pt. Doktryna

faszyzmu. Podobną chronologię wydarzeń zaobserwować można w odniesieniu do

niemieckiego nazizmu. W 1920 roku powstała Narodowosocjalistyczna Partia Robotnicza

Niemiec — NSDAP (National Sozialistische Deutschland Arbeits Partei), w dwa lata po

włoskim „marszu na Rzym” naziści przeprowadzają nieudany „marsz na Berlin”, w wyniku

którego Adolf Hitler następne trzy lata spędza w więzieniu, gdzie pisze swój manifest

ideowy Mein Kampf , czyli Moja walka. Po wyjściu z więzienia włącza się ponownie8




w struktury partii, która w roku 1933 przejmuje władzę. W roku 1934, po

przeprowadzonej w szeregach partii czystce zwanej „nocą długich noży” (niem.

Bartholomaeusnacht ) Hitler staje się Fuehrerem, czyli jedynym przywódcą partii

i zarazem narodu. W tymże roku zostaje wybrany kanclerzem Trzeciej Rzeszy

Niemieckiej.

Zarówno doktryna włoskiego faszyzmu, jak i niemiecki nazizm nacechowana jest

charakterystyczną dla totalitaryzmu płynnością, czy też dynamizmem. Oznacza

to, że jest ona na bieżąco kształtowana i modyfikowana przez narodowych

przywódców sprawujących władzę dyktatorską. Metaforycznym wyrazem tego

dynamizmu jest słynne zdanie Mussoliniego — „jestem tym, który idzie”. Oznacza ono, że

doktryna faszyzmu stale się rozwija i nigdy nie osiąga swojego ostatecznego kształtu.

Umożliwia to dostosowywanie jej do uzasadniania bieżących celów politycznych orazpodejmowanych działań. Nie oznacza to natomiast, że nie da się wyodrębnić pewnych

stałych cech, które ją charakteryzowały.

Dynamiczny charakter nazizmu i faszyzmu wynikał głównie stąd, że powstawały one jako

alternatywa dla wszystkich prawie współczesnych im politycznych postaw i ugrupowań.

Jako takie były one przede wszystkim nacechowane populizmem bazującym na

społecznej frustracji wywołanej ostrym kryzysem politycznym i ekonomicznym

dwudziestolecia międzywojennego. Są to zatem przede wszystkim koncepcje „anty-”, doktryny zwalczające określone idee i fenomeny społeczno-polityczne. Obie

przedstawiają siebie jako jedyną alternatywę dla wszystkich innych opcji politycznych.

Obie doktryny są nastawione antyliberalnie i antydemokratycznie, gdyż w okresie ich

powstawania to właśnie demokracja i liberalizm były doktrynami dominującymi w

większości krajów europejskich i w Stanach Zjednoczonych. Demokrację Mussolini

określał jako „francuską chorobę”, co kojarzy się z chorobą weneryczną, parlamentaryzm

był dla niego „rządem miernot”. Liberalizm w połączeniu z demokracją rozbijać miał

naturalne więzi łączące członków narodu i osłabiać drzemiące w nim atawistyczne siły. Wzwiązku z tym faszyści

i naziści odrzucali też zdecydowanie idee pacyfistyczne jako hamujące te naturalne siły.

Ich na poły mistyczne koncepcje zakładały kult siły i powrót do naturalnej dominacji

jednostek lepszych, tj. należących do wyższej rasy lub narodu. Cechujące je

nacjonalizm

i rasizm przedstawiały różnice między narodami i nacjami jako nieusuwalne. W związku

z tym oczyszczenie społeczności z elementów rasowo lub narodowo obcych wymagało na

ogół ich fizycznej eksterminacji. Część tych rasowo lub narodowo obcych elementów

przetrwać mogła tylko pod warunkiem bezwzględnego podporządkowania się tym, którzy9




powinni nad nimi dominować. I tak na przykład Słowianie, według rasowych koncepcji

Alfreda Rosenberga (1893–1946), które legły u podstaw nazizmu, byli rasą stworzoną do

stanu niewolniczego. Jego plan rasowej segregacji zakładał przeznaczenie ich do

wykonywania prac ciężkich i nieskomplikowanych oraz stworzenie odrębnego systemu

edukacji, polegającego na ograniczaniu dostępu do nauki.

Zarówno faszyzm, jak i nazizm zdecydowanie występowały przeciwko marksizmowi

i wszelkim formom socjalizmu, który nie był opatrzony przymiotnikiem narodowy .

W marksizmie zwalczano materializm i związaną z nim ekonomiczną wizję ludzkiej

egzystencji. Podziałom klasowym wewnątrz narodu lub rasy przeciwstawiano postulaty

społecznego solidaryzmu przedstawicieli wszystkich klas. Stosunki gospodarcze miały się

opierać na klasowej solidarności, mającej u podstawy organiczną strukturę

społeczeństwa, w ramach której każda klasa spełniała ściśle określoną rolę. Wszystkieone pracowały na rzecz państwa, które było organiczną jednością, której przewodził

wódz. Nazizm i faszyzm przedstawiały się jako „trzecia droga” między drapieżnym

kapitalizmem wolnorynkowym a komunizmem.

Charakterystyczny dla nazizmu i faszyzmu był także kult jednostki. Włoski duce

i niemiecki Fuehrer byli przez propagandę prezentowani jako wyraziciele woli narodu.

Otaczająca ich mistyczna wiara, zgodnie z którą tylko oni widzą, co najlepiej służy

interesowi narodu i rasy zaczerpnięta była z romantycznej wizji władcy absolutnego.Podobnie jak on, wódz nazistowski i faszystowski był źródłem wszelkiego prawa i

władzy. To on ostatecznie decydował o tym, co jest prawem i jednocześnie mógł zmienić

każdą ustawę. On interpretował ideologię i przedstawiał jej oficjalną, czyli

obowiązującą wykładnię. Wódz stał na czele partii, której członkowie przysięgali mu

wierność

i absolutne posłuszeństwo. Sama partia prezentowana była jako partia nowego typu. Jej

odmienność w stosunku do innych polegała na tym, że mieniła się ona być

reprezentantką interesu ogólnego. Miało to na celu przyciągnięcie możliwie znacznejliczby członków pochodzących z różnych warstw społecznych. Tradycyjne partie

reprezentowały interesy określonej warstwy społecznej, klasy, czy grupy interesów.

Partia nazistowska i faszystowska miała być partią masową, partią całego narodu. Z tego

właśnie względu system faszystowskiego i nazistowskiego państwa miał być

monopartyjny. Jeśli jedna partia reprezentowała wszystkich, to jakiekolwiek inne

ugrupowania mogły tylko ten monolit rozbijać. Dlatego były one delegalizowane

i zwalczane. Z tego samego względu w łonie partii nowego typu nie mogły powstawać

frakcje i odłamy. Najmniejsze nawet przejawy wyodrębniania się takich tworów były

skutecznie tłumione.10




Wszystkie te instrumenty zmierzały do wytworzenia „nowego człowieka”. W faszyzmie

i nazizmie lojalność i posłuszeństwo wobec władzy nie wystarczały. Podobnie jak

w systemie stalinowskim, obywatel miał czynnie wspierać wszystkie inicjatywy

państwa. Nie wystarczało więc, że biernie mu się podporządkował — miał okazywaćentuzjazm, współuczestniczyć we wszystkim, co państwo dla niego organizowało. Liczne

marsze

i defilady były okazją do uzewnętrznienia tego entuzjazmu, kto w nich nie uczestniczył

stawał się wrogiem. Były również okazją do ukazania potęgi militarnej państwa i miały

dodatkowo wzmacniać poczucie siły obywatela, który był częścią tego państwa. W ten

sposób totalitaryzmy wiązały obywateli z państwem. Nowy człowiek, kształtowany przy

pomocy tej niezwykle skutecznej propagandy oraz lęku przed państwowym terrorem

jednoczył się z państwem. Ideałem był człowiek całkowicie pozbawiony życiaprywatnego, prywatnych pragnień i pożądań; człowiek, dla którego interes

państwa był całkowicie tożsamy z jego interesem prywatnym. Człowiek, który

jednocześnie tego, co leży

w interesie państwa, narodu, rasy nie oceniał samodzielnie, lecz zdawał się w tym

całkowicie na swojego duce lub Fuehrera.

Podsumowując fenomen faszystowskiego i nazistowskiego totalitaryzmu warto

zastanowić się przede wszystkim nad ich źródłami ideowymi. Jeśli bowiem stalinowskimarksizm-leninizm wyrasta z dziewiętnastowiecznej doktryny marksowskiej, w związku z

czym

— choć sam daleki od spójności — ma jednak u podstaw stosunkowo spójny system

filozoficzny, to faszyzm i nazizm wydają się być ideologiami pozbawionymi tak

jednoznacznych fundamentów. Na ten fundament składają się tutaj bowiem rozmaite

trendy dziewiętnastowieczne. Są nimi przede wszystkim powstała na przełomie wieku

dziewiętnastego i dwudziestego koncepcja „rasizmu biologicznego”. Sednem tej doktryny,

stworzonej przez Francuza Josepha Arthura Gobineau (1816–1882) było przekonanie, żew odległej przeszłości nastąpił podział rodzaju ludzkiego na trzy rasy: białą, żółtą

i czarną. Rasom tym przypisywał on odmienne cechy psychosomatyczne i był

zdecydowanym zwolennikiem segregacji rasowej. Jego idee podjął i rozwinął

naturalizowany w Niemczech syn angielskiego admirała oraz ulubiony autor Hitlera,

Houston Stewart Chamberlain (1855–1927). Jego książka pt. Podstawy XIX wieku

oddziaływała niezwykle silnie na ideologów ruchu nazistowskiego — Alfreda Rosenberga

i Adolfa Hitlera. Rosenberg pod jej wpływem stworzył swoje dzieło pt. Mit dwudziestego

wieku, na niej również wzorował Hitler zawarte w Mein Kampf wywody teoretyczne,

odnoszące się do kwestii rasowych. Wśród inspiracji totalitaryzmów (nazistowskiego11




i faszystowskiego) wymienić należy także koncepcje społecznego darwinizmu,

przenoszące na płaszczyznę relacji między grupami społecznymi darwinowskie założenia

walki o byt. Twórcą społecznego darwinizmu był jeden z przedstawicieli

klasycznego liberalizmu — Herbert Spencer (1820–1903), który jednak wyciągał z

niego wnioski całkowicie przeciwstawne totalitaryzmom. Oczywistą inspiracją był też ruchnacjonalistyczny, który w Niemczech zaczął kształtować się w czasie wojen

napoleońskich. Wśród inspiracji nazizmu i faszyzmu wymienić można tak różnorodne

koncepcję, jak filozofia Friedricha Nietzschego, G. W. F. Hegla, Vilfredo Pareto, Oswalda

Spenglera, Niccolo Machiavellego, Georgesa Sorela czy Giovanniego Gentile. Wszystko to

wskazuje, że totalitarne ideologie faszyzmu i nazizmu stanowiły twory eklektyczne,

w których fragmenty rozmaitych koncepcji łączone były z intencją stworzenia jednolitego

systemu legitymizacji władzy. To polityczne „monstrum Frankensteina” okazało się

znacznie bardziej niebezpieczne niż potwór zrodzony z najczarniejszych koszmarówbujnej wyobraźni Mary Wollstonecraft-Shelley.

12




2. Katolicka nauka społeczna

Katolicka nauka społeczna stanowi wyraz stanowiska współczesnego kościoła katolickiego

w zakresie myśli społeczno-politycznej i ekonomicznej. Na tych trzech płaszczyznach

społeczna nauka kościoła odnosi się do powszechnie dziś akceptowanych pojęć

i koncepcji, takich jak demokracja, prawa człowieka, gospodarka rynkowa czy państwo

prawa. Intencją refleksji podejmowanej przez katolicką naukę społeczną jest

poszukiwanie rozwiązań pośrednich między dwoma radykalizmami: wolnorynkowym

i komunistycznym. „Trzecia droga”, wskazywana przez katolicka naukę społeczną,

uwzględniać ma postulaty socjalne, przy zachowaniu zasadniczo wolnorynkowych

i demokratycznych struktur. Pryzmatem, przez który jej przedstawiciele patrzą na

społeczno-polityczną rzeczywistość jest dziś neotomizm i personalizm.

2.1. Neotomizm i personalizm

Neotomizm stanowi zmodyfikowaną i uwspółcześnioną wersję filozofii świętego Tomasza

z Akwinu, na której katolicka nauka społeczna opiera się od wieku dziewiętnastego.

Personalizm chrześcijański to natomiast filozofia głosząca najwyższą wartość osoby

ludzkiej, stworzona przez Jacquesa Maritaina (1882–1973) i Emmanuela Mouniera(1905-1950). Na tych dwóch filarach opierają się podstawowe źródła katolickiej nauki

społecznej, którymi są papieskie encykliki. Za właściwego twórcę tego nurtu myśli

politycznej uważa się papieża Leona XIII (1810–1903), a pierwszym dokumentem

formułującym jej założenia była wydana w 1891 roku encyklika pt. Rerum Novarum.

Doktryna Leona XIII była głównie wyrazem chęci uwspółcześnienia społeczno-

politycznego stanowiska kościoła katolickiego. Wobec postępującej laicyzacji życia

społecznego poprzednik Leona XIII, papież Pius IX (1792–1878) przyjmował kurs

zdecydowanie krytyczny. W wydanej przez niego w 1864 encyklice Quanta cura i dołączonym do niej Syllabusie potępiał on komunizm, socjalizm, masonerię i zasadę

rozdziału kościoła od państwa. Leon XIII postanowił odejść od tego konserwatywnego

stanowiska. Odejście nie oznaczało oczywiście akceptacji wymienionych zjawisk, lecz

raczej próbę przedstawienia dla nich alternatywy. Po śmierci Leona XIII jego dzieło

podjął papież Pius XI (1857–1939), który w wydanej w czterdziestolecie Rerum Novarum

encyklice pt. Quadragessimo Anno sformułował fundamentalną zasadę subsydiarności.

Kolejna istotna dla tej doktryny postać to papież Jan XXIII (1881–1963) i jego encykliki

Mater et Magistra oraz Pacem in Terris. Za pontyfikatu następcy Jana XXIII, Pawła VI

13




miał miejsce Drugi Sobór Watykański (1963–1965), którego efektem była konstytucja

soborowa pt. Gaudium et Spes. Wraz z encykliką Pawła VI Populorum progressio,

dokumenty te stały się ważnym źródłem społecznej nauki kościoła. Pozostając w duchu

filozofii neotomistycznej, uczyniły one personalizm drugim filarem katolickiego nauczania

społecznego. Ich dopełnieniem i wyrazem istotnego rozwoju są encykliki Jana Pawła IILaborem excercens, Solicitudo rei socialis oraz Centesimus annus.

W katolickiej nauce społecznej neotomistyczna idea troski o dobro wspólne łączy się

z personalistycznym założeniem o konieczności uznawania człowieka za istotę obdarzoną

podmiotowością i osobową godnością. Człowiek jest zatem istotą moralną i nigdy nie

powinien być traktowany przedmiotowo. Jego celem jest moralne doskonalenie, stałe

dążenie do ideału. Na tym właśnie polega ludzka wolność. Jest to koncepcja wolności

pozytywnej, charakterystyczna dla etyki samodoskonalenia. Człowiek ma w swoim życiu

cel, a jego realizacja stanowi właściwy wyraz jego wolności. Dobrem najwyższym

człowieka jest oczywiście zbawienie, żyjąc jednak w świecie społecznym posiada on

również cele doczesne. Zgodny z ideą dobra sposób osiągania tych doczesnych celów

stanowi jednocześnie krok na drodze do zbawienia. Dlatego właśnie podstawową zasadą,

jaka powinna obowiązywać w relacjach międzyludzkich jest zasada miłowania bliźniego.

W swoim działaniu człowiek zawsze powinien się jej trzymać, pozwoli mu to bowiem na

traktowanie innych podmiotowo, a we wzajemnych relacjach społecznych, opierających

się na tej zasadzie, także na to, aby samemu być traktowanym w ten sposób. Idealudzkiej podmiotowości i godności wiąże się z przekonaniem, że człowiek jest istotą,

która została przez Boga obdarzona określonymi prawami i obowiązkami. Są to jego

naturalne, przyrodzone i niezbywalne prawa. Należy do nich m.in. prawo do życia, do

zrzeszania się i prawo do pracy. Szczególnie wiele miejsca społeczna nauka kościoła

poświęca zagadnieniu pracy ludzkiej. Jest ona postrzegana jako powołanie człowieka i

każdy powinien móc ją wykonywać. Z prawem do pracy wiąże się nierozerwalnie prawo

do godziwej płacy, która będzie też tzw. płacą rodzinną, czyli taką, która pozwoli ojcu

utrzymać całą rodzinę na godnym poziomie.

2.2. Solidaryzm społeczny i zasada subsydiarności

Katolicka nauka społeczna posiada więc swoiście konserwatywny charakter. Przejawia się

on jednakże nie tylko w odniesieniu do pracy ludzkiej, lecz przede wszystkim

w reprezentowanej przez tę naukę koncepcji społeczeństwa. Społeczeństwo jest tu

bowiem postrzegane jako organiczna całość stworzona przez Boga w określonym

14




kształcie. W związku z tym rewolucyjne przemiany, zmierzające do wyeliminowania

naturalnych różnic w społecznym statusie członków tego społeczeństwa, są tożsame

z godzeniem w odwieczny boski porządek. Katolicka nauka społeczna akceptuje

społeczne nierówności, opierając je jednak na postulacie chrześcijańskiej miłości

bliźniego. Oznacza on, że ci, którzy posiadają więcej są — przez sam fakt posiadania —zobowiązani do wspomagania biednych. Własność dla chrześcijanina powinna bowiem

przede wszystkim rodzić poczucie obowiązku wobec słabszego bliźniego. Jeśli

społeczeństwo jest organiczną całością, to troska o dobro wspólne zakłada wprawdzie

zachowanie status quo

— nierówności społecznych — ale z drugiej strony nakazuje też wspomaganie słabszych

części społecznego organizmu przez silniejsze. Są to postulaty społecznego solidaryzmu,

godzące głównie w marksowską i marksistowską teorię walki klas. W myśl społecznego

solidaryzmu klasy nie walczą, lecz współpracują dla dobra całości. Społeczeństwo opierasię na zasadzie sprawiedliwości społecznej, która w myśl społecznej nauki kościoła

tożsama jest z postulatem takiego ukształtowania społecznych nierówności, aby były one

możliwie najmniej dokuczliwe dla najuboższych. Nie są to zatem socjalistyczne postulaty

wyrównywania nierówności społecznych, lecz wyraz zasady miłości, która powinna

obowiązywać w relacjach między członkami społeczeństwa.

Od założeń socjalistycznych oddala katolicką naukę społeczną również przyjęcie zasady

pomocniczości w relacjach między jednostką a składającymi się na społeczeństwowspólnotami oraz między tymi wspólnotami a państwem. Istotą tej zasady jest

nieingerencja w działalność jednostki lub wspólnoty dopóty, dopóki radzą one sobie

z wyznaczonymi zadaniami we własnym zakresie. Innymi słowy, zasada ta oznacza, że

to, co jednostka może zdziałać własnymi siłami i za pomocą własnej inicjatywy, nie może

być przejmowane przez wspólnotę. Ta ostatnia powinna służyć jednostce pomocą. Nie

powinna natomiast załatwiać za nią spraw, które należą do sfery jej osobistej

działalności, gdyż w ten sposób przyzwyczaja się jednostkę do bierności i stałego

oczekiwania na pomoc z zewnątrz. Ideałem katolickiej nauki społecznej jest natomiastczłowiek aktywny zawodowo i obdarzony inwencją. Zasada ta zastosowana na poziomie

relacji między państwem a społeczeństwem oznacza bowiem, że państwo powinno

spełniać w stosunku do społeczeństwa jedynie funkcję pomocniczą.

Samo państwo nie jest w nauce społecznej kościoła precyzyjnie zdefiniowane; brak tu

również jednoznacznych propozycji w odniesieniu do ustroju społecznego. Chrześcijańska

demokracja, forma rządów preferowana przez przedstawicieli katolickiej nauki społecznej

nie jest bowiem doprecyzowana. Poza założeniem, że będzie ona oparta na społecznym

15




solidaryzmie łączonym z podziałem władz i powszechnym udziałem społeczeństwa, brak

tu dokładniejszych ustaleń. Założeniem jest pochodzenie władzy państwowej od Boga.

Władza ta jest zjawiskiem naturalnym w tym sensie, że ludzkie społeczeństwo nie może

bez niej prawidłowo funkcjonować. Jednocześnie jednak władza, która wykonywana jest

przez ludzi może być zła i wówczas obywatele mają prawo odmówić jej posłuszeństwa.Nie chodzi tu jednakże np. o gospodarczą nieefektywność władzy, lecz o działania

sprzeczne z chrześcijańskim porządkiem moralnym. W takich sytuacjach kościół katolicki

— mimo pełnej akceptacji dla zasady rozdziału kościoła od państwa — przyznaje sobie

prawo do kwestionowania jego działań. Kwestionowanie to nie jest uzurpowaniem sobie

prawa do ingerowania w politykę, lecz przysługującą każdemu człowiekowi wolnością

potępiania działań zbrodniczych czy niemoralnych.

16




3. Przegląd dwudziestowiecznych stanowisk liberalnych

Mimo niepowodzeń w pierwszej połowie wieku dwudziestego liberalizm również dzisiaj

pozostaje najprężniej rozwijającym się nurtem myśli politycznej. Świadczy o tym

chociażby rozpiętość stanowisk określanych mianem liberalnych. Okresem zdecydowanie

najsłabszej pozycji liberalizmu w wieku dwudziestym było niewątpliwie dwudziestolecie

międzywojenne. Był on wówczas atakowany nie tylko przez społecznych radykałów

— socjalistów i faszystów — lecz także przez umiarkowaną katolicką naukę społeczną.

Generalnym zarzutem formułowanym wówczas wobec liberalizmu była nieefektywność

jego założeń ekonomicznych w procesie zapewniania społecznego dobrobytu. Kryzysy

nękające Europę i Amerykę od początków wieku, w szczególności wielki kryzys lat

trzydziestych, wydawały się ostatecznie obalać główne założenie klasycznie liberalnej

ekonomii, mówiące o tym, że niekontrolowany wolny rynek przyczynia się do wzrostu

dobrobytu społeczeństwa. W obliczu ekonomicznych faktów zwolennicy liberalizmu

rewidowali swoje stanowiska.

3.1. John Dewey, John Maynard Keynes, Hans Kelsen - liberalizm lewicowy

Efektem tej rewizji był lewicowy liberalizm reprezentowany przez takich myślicieli, jak

John Dewey (1859–1952), John Maynard Keynes (1883-1946) i Hans Kelsen(1881-1973). Ponieważ ataki na liberalizm miały miejsce głównie na płaszczyźnie

ekonomicznej, koncepcje lewicowego liberalizmu były przede wszystkim doktrynami

ekonomicznymi. Zakładały one odejście od klasycznej zasady państwa-stróża na

rzecz interwencjonizmu państwowego. W najbardziej charakterystycznej dla tego

nurtu koncepcji brytyjskiego ekonomisty Keynesa interwencja w stosunki rynkowe

sprowadzała się głównie do manipulowania budżetem państwa i inwestycjami

gospodarczymi. Państwo miało sterować gospodarką tak, aby stale utrzymywać

ją na stabilnym poziomie. Wspomagać miało wzrost gospodarczy w okresieosłabionej koniunktury, aby po jego odpowiednim podwyższeniu wyhamować

go przez dynamizację zatrudnienia. Metoda ta gwarantowała jednocześnie

zadowalający poziom zysków i odpowiednio wysoki pułap zatrudnienia. O stałej

równowadze budżetowej nie mogło tu wprawdzie być mowy, lecz za to zachowana była

równowaga w dłuższym okresie.

Koncepcje ekonomiczne lewicowego liberalizmu wykorzystywane były przede wszystkim

po drugiej wojnie światowej w celu odbudowy niektórych państw Europy Zachodniej ze

17




zniszczeń wojennych. Na tych koncepcjach wzorowała się np. niemiecka koncepcja

społecznej gospodarki rynkowej, stworzona przez Ludwiga Erhardta, a także

socjaldemokracja.

3.2. Karl Raimund Popper, Isaiah Berlin - liberalizm przeciwko totalitaryzmowi

Refleksja liberalna pierwszych lat powojennych nie ograniczała się jednak wyłącznie do

płaszczyzny ekonomicznej. Tacy myśliciele, jak Karl Raimund Popper (1902–1995) czy

Isaiah Berlin (1909–1997) skupiali się na poszukiwaniu ideowych korzeni

dwudziestowiecznych totalitaryzmów oraz wskazywali rozwiązania, które ich zdaniem

zapobiegać miały powstawaniu w przyszłości podobnie zbrodniczych systemów

politycznych.

W napisanej w 1942 r pracy Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie i w wydanej później

- w 1957 r. - książce pt. Nędza historycyzmu źródłem wszelkich totalitaryzmów

czyni Popper historycyzm. Historycyzm oznacza specyficzną kategorię politycznego

myślenia, opartą na przekonaniu o celowości historii. Dla zwolenników historycyzmu,

wśród których wymienia Popper m.in. Platona, Hegla, Marksa i twórców

wszelkich utopii społecznych, celem dziejów jest osiągnięcie przez ludzkość

stanu ostatecznej szczęśliwości. Taka optymistyczna utopia — sama w sobie

niegroźna — kryje jednakże pewne istotne zagrożenie. Otóż, przesuwając realizacjęutopii w nieokreśloną przyszłość jej propagatorzy zakładają najczęściej, że jej

osiągnięcie wiązać się musi z określonymi przekształceniami istniejącego

społeczeństwa. Przekształcenia te z jednej strony stanowią wprawdzie element

naturalnego procesu dziejowego, z drugiej natomiast zawsze wymagają ścisłego

podporządkowania życia teraźniejszych pokoleń dążeniu do osiągnięcia przyszłego

szczęścia. Popper udowadnia, że w każdą utopię wkalkulowana jest

makiaweliczna zasada „cel uświęca środki”. W myśl tej zasady, konieczność

realizacji szczytnego celu musi pociągać za sobą społeczne koszty i ofiary. Wniemieckim nazizmie taką utopią jest według Poppera wizja tysiącletniej Rzeszy,

w marksizmie-leninizmie natomiast przekonanie, że rewolucja społeczna

doprowadzić musi do bezpaństwowego stanu powszechnej równości. Utopia jest

zatem niegroźna dopóty, dopóki nie trafi na podatny grunt. W powiązaniu ze społeczno-

gospodarczym kryzysem oraz siłami gotowymi ją wykorzystać dla zdobycia władzy, może

się ona przekształcić w niebezpieczną ideologię, służącą legitymizacji autorytarnej i

absolutnej władzy oraz uzasadnianiu eksterminacji całych grup społecznych. W

propagandzie ideologów niemieckiej Rzeszy przeszkodą w realizacji wizji tysiącletniej

Rzeszy byli „podludzie”, do których zaliczano jak wiadomo Żydów i Słowian, w Związku18




Radzieckim natomiast osiągnięcie etapu komunizmu wymagało powstania bezklasowego

— proletariackiego — społeczeństwa. Wszyscy, którzy do proletariatu nie należeli, byli

wrogami, których należało natychmiast wyeliminować.

Przekonanie o istnieniu obiektywnych prawideł rozwoju historycznego posiadałow totalitaryzmach walor usprawiedliwiający wszelkie zbrodnie i eliminujący indywidualną

odpowiedzialność za nie. Postępowanie zgodne z duchem historii jest tu bowiem

przedstawiane jako konieczność. Ten, kto postępuje wbrew obiektywnym regułom

dziejowego postępu skończyć musi na „śmietniku historii”. Przeciwstawianie się im jest

jak walka z siłą ciążenia, nie tylko nie przynosi rezultatu, lecz również jest bezsensowne.

Jeśli takie postępowanie stanowi historyczną konieczność, to znaczy, że jest całkowicie

zdeterminowane. Determinizm natomiast wyklucza wolność podejmowania decyzji

i odpowiedzialność za nie. Obiektywne prawa historyczne służą więctotalitaryzmom do usprawiedliwiania najgorszych zbrodni.

Dla Poppera panaceum, które pozwoli w przyszłości zapobiegać podobnym aberracjom,

stanowi oparcie społeczeństwa na zasadach wolności i wiążącej się z nią

indywidualnej odpowiedzialności każdego człowieka za własne postępowanie.

Społeczeństwo takie określa on mianem społeczeństwa otwartego. Wartością jest w

nim pluralizm poglądów

i kultura niezależnego myślenia. Jest ono otwarte w tym sensie, że jako całośćakceptuje rozmaite światopoglądy i stara się włączyć je w publiczny dyskurs. W

publicznym dyskursie biorą udział wszystkie koncepcje i poglądy, nawet takie, które się

wzajemnie wykluczają. Istotą społeczeństwa otwartego jest bowiem sceptyczny dystans,

z jakim przygląda się ono tym wszystkim koncepcjom, których istotą jest roszczenie do

posiadania monopolu na głoszenie wyłącznej, uniwersalnej prawdy. Dla Poppera

pierwowzorem takiego społeczeństwa otwartego jest demokracja ateńska. Współcześnie

zaś jego cechy dostrzega on w społeczeństwie funkcjonującym w ramach liberalnej

demokracji.

Zwolennikiem pluralizmu jest też jeden z najwybitniejszych dwudziestowiecznych

historyków idei — Isaiah Berlin. W swoim eseju pt. Dwie koncepcje wolności

przedstawia on przewijającą się w historii idei koncepcję dwóch wolności:

negatywnej i pozytywnej. Wolność negatywna oznacza dla niego wolność od

przymusu i ingerencji w egzystencję jednostki. „Bycie wolnym oznacza w tym

sensie, że nikt nie wtrąca się w moje sprawy. Im większy jest obszar tego nie

wtrącania się, tym większa jest moja wolność” (Berlin, 1994: 184). Wolność

pozytywna natomiast to zasadniczo wolność do realizacji własnych celów. Jeśli19




na płaszczyźnie indywidualnej wolność negatywna i pozytywna zazwyczaj istotnie się

uzupełniają, to już na płaszczyźnie społecznej, zdaniem Berlina, te dwie wolności są sobie

w pewien sposób wrogie.

W przekonaniu tego autora, realizowanie przez państwo modelu wolności pozytywnejmoże, choć oczywiście nie musi, prowadzić do zniewolenia społeczeństwa w imię

stawianych przed nim, ponadjednostkowych celów.

Przyjąwszy taki punkt widzenia — pisze Berlin — mogę się nie liczyć

z rzeczywistymi pragnieniami ludzi i społeczeństw; mogę ich torturować, uciskać,

znęcać się nad nimi w imię i dla dobra ich „prawdziwych” jaźni, gdyż ani przez

chwilę nie wątpię, że niezależnie od tego, co jest prawdziwym celem człowieka

(szczęście, wykonywanie obowiązków, mądrość, sprawiedliwe społeczeństwo,

samorealizacja) jest to tożsame z jego wolnością — wolnym wyborem dokonanym

przez jego „prawdziwą”, choć często utajoną i niemą jaźń.

Berlin, 1994: 194

Wolność pozytywną wiąże Berlin z koncepcjami kolektywistycznymi, wolność

negatywną natomiast z indywidualizmem. Wśród koncepcji pierwszego typu

wymienia on przede wszystkim koncepcję Rousseau i Marksa, koncepcje drugiego typu to

przede wszystkim doktryny należące do nurtu liberalizmu. Doskonałą ilustracją realizacji

idei wolności pozytywnej jest dla niego właśnie porewolucyjna dyktatura jakobinów ispołeczno-polityczna rzeczywistość Związku Radzieckiego. W obu tych sytuacjach jako

„prawdziwą” wolność postrzega się dążenie do realizacji określonego projektu, który

stanowi „prawdziwy” cel ludzkości. W imię realizacji tego celu, zarówno francuski

obywatel, jak

i człowiek radziecki był torturowany i gnębiony. Paradoksalnie więc czyniono to wszystko

dla jego własnego, „prawdziwego” dobra.

Berlin przeciwstawia temu ideał społeczeństwa, które opiera się na wizjiindywidualnej wolności. Wolność negatywna powinna być zasadą w relacjach między

jednostką

a społeczeństwem i państwem. Tylko jednostka niezdeterminowana zewnętrznym

przymusem zdolna jest do podejmowania odpowiedzialności za to, co czyni. Tylko

w warunkach pluralizmu wartości, tj. w sytuacji, w której jednostka może stykać się

z rozmaitością odmiennych punktów widzenia, traktowanych wstępnie jako

równouprawnione, mówić można o moralnym wyborze. Tylko wówczas wybrane

postępowanie można w ogóle oceniać w kategoriach dobra i zła.

20




Zarówno doktryna Poppera, jak i koncepcja Berlina całkowicie abstrahowały od kwestii

ekonomicznych. Powojenna reakcja na faszyzm i komunizm przebiegała jednak również

na płaszczyźnie ekonomicznej. Doktryny przedstawicieli neoliberalizmu,

nazywanego też liberalizmem wolnorynkowym, kierowały się przede wszystkimprzeciwko ekonomicznym systemom opartym na centralnym planowaniu.

Neoliberalizm, koncepcja stworzona przez Ludwika von Missesa (1881–1973)

rozwijana była przez Friedricha Augusta von Hayeka (1899–1992), później zaś

przez Miltona Friedmana (ur. 1912). Neoliberałowie nawiązywali do

klasycznego liberalizmu (stąd przedrostek neo-), twierdząc, że wolny rynek i

wolność ekonomiczna, której jest on siedliskiem, gwarantuje nie tylko

maksymalizację efektów ekonomicznych, lecz stanowi też warunek wolnego

społeczeństwa. Główną ideą ekonomii wolnorynkowej jest bowiem założenie, żegospodarka sama się najlepiej reguluje, a ingerencje w postaci prób centralnego

planowania mogą ten samoregulujący się system jedynie uszkodzić. Dzieje się tak

dlatego, że nikt nie posiada wiedzy zdolnej przewidzieć wszystkie konsekwencje takich

ingerencji, co zdaniem neoliberałów znajduje potwierdzenie w doświadczeniu. Państwa,

które stosują system najbardziej zbliżony do wolnorynkowego, notują

największy wzrost ekonomiczny. Ten ekonomiczny schemat neoliberałowie przenoszą

na grunt społeczeństwa. Podobnie jak rynek, społeczeństwo funkcjonuje najlepiej,

gdy jednostkom, które się na nie składają zagwarantuje się możliwie szerokizakres wolności indywidualnej. Rozwój społeczeństwa jest samoistnym i

samosterownym procesem, którego tajniki są jeszcze bardziej nieprzenikalne dla

filozoficznej refleksji, niż prawa rynku. Dlatego najsensowniej jest pozostawić

społeczeństwo własnemu losowi, ingerując w nie tylko wówczas, gdy jednostki,

które się na nie składają naruszają wolność innych jednostek. Państwo ingeruje

wówczas, gdy popełnione zostaje przestępstwo. Może ono jednak ingerować, opierając

się tylko na powszechnie znanych prawych, które precyzyjnie wyznaczają zarówno

granice wolności obywateli, jak i granice ingerencji państwa. Państwo powinno byćpaństwem prawa, działającym tylko na jego podstawie

i w wyznaczonych przez nie granicach.

3.3. John Rawls - liberalna koncepcja sprawiedliwości

21




Refleksja społeczno-ekonomiczna liberalizmu powojennego przygotowała grunt do

powstania dwóch najwybitniejszych doktryn liberalnych dwudziestego stulecia: koncepcji

Johna Rawlsa (1921–2002) i doktryny Roberta Nozicka (1938–2002). Obie doktryny

opierają się na oryginalnym zastosowaniu kontraktualizmu. Koncepcja Rawlsa czerpie

przy tym zarówno z myśli politycznej Johna Locke’a, jak i z oświeceniowej filozofiiImmanuela Kanta. Rawls stosuje kontraktualizm dla wyłonienie bezstronnych,

tj. sprawiedliwych reguł, które powinny rządzić życiem społeczno-politycznym.

Nozick wzoruje się przede wszystkim na Locke’u i oświeceniowych ekonomistach

szkockich, tworząc niezwykle sugestywną wizję genezy państwa, opartej na

działaniu „niewidzialnej ręki rynku”. Polemizuje przy tym z Rawlsem zarówno jeśli

chodzi o proponowane przez niego procedury służące wyłanianiu reguł sprawiedliwości,

jak i ich treść.

Punktem wyjścia koncepcji Rawlsa, zawartej w jego fundamentalnym dziele pt. Teoria

sprawiedliwości jest hipoteza tzw. sytuacji wyjściowej. Jest ona odpowiednikiem stanu

natury z koncepcji kontraktualistycznych, a jej celem jest ustalenie, jakie zasady

społeczne i polityczne jednostki wybrałyby w sytuacji, która wyklucza kierowanie się

wyłącznie ich własnym interesem. Sytuacja wyjściowa jest sytuacją równej wolności

i bezstronności. Rawls zastanawia się, jak zagwarantować bezstronność takiego wyboru

w warunkach sytuacji pierwotnej. Należy sobie wyobrazić, że wybierający, umieszczony

w hipotetycznej sytuacji pierwotnej, nie zna swojej przyszłej pozycji w społeczeństwie,znając jednakże podstawowe prawa władające tym społeczeństwem. Tylko wybór

dokonany w takich warunkach może być wyborem bezstronnym, wyborem zasad, które

każdy potencjalny członek społeczeństwa skłonny będzie zaakceptować. Założenie takie

określa on mianem zasłony niewiedzy.

Zza tej zasłony wyłaniają się według Rawlsa dwie reguły sprawiedliwości:

Pierwsza: każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej

wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych. Druga:

nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, by (a) można się było

rozsądnie spodziewać, że będzie to z korzyścią dla każdego, i (b) wiązały się

z pozycjami i urzędami na równi dla wszystkich otwartymi.

Rawls, 1994: 87

Sprawiedliwość oparta na tych zasadach gwarantuje więc nie tylko wolność indywidualną.

Nakazuje również rządowi, jako instytucji powołanej do realizowania tych dwóch reguł,

taki rozdział podstawowych praw i obowiązków oraz społecznych i ekonomicznych

22




korzyści, aby było to zgodne z interesem wszystkich członków społeczeństwa. Zgodnie

z nimi:

wszelkie społeczne wartości — wolność i możliwości, dochód i bogactwo oraz

podstawy szacunku dla samego siebie — mają być równo rozdzielone, chyba żenierówna dystrybucja jakiejkolwiek (czy też wszystkich) spośród tych wartości jest

korzystna dla każdego.

Rawls, 1994: 89

Taka wizja sprawiedliwości nie eliminuje społecznych nierówności pod warunkiem, że ich

istnienie jest korzystne dla wszystkich. Inaczej mówiąc, niesprawiedliwością będą tu tylko

te nierówności, które nie są korzystne dla wszystkich. Odnosząc to do dystrybucji

dochodu, otrzymujemy zasadę, według której ci, którzy są w społeczeństwie sytuowani

lepiej, zgodzą się na taką nierówność w podziale dóbr, która część wypracowanych przez

nich dochodów przekazywała będzie tym, którzy są biedniejsi. Taka redystrybucja leży

w ich dobrze pojętym interesie. Zdaniem Rawlsa zgodzi się na nią każdy, kto nie zna

swojego materialnego statusu w społeczeństwie. Za zasłoną niewiedzy musi on bowiem

brać pod uwagę sytuację, w której to on jest tym potrzebującym pomocy. Zasłona

niewiedzy pozwala więc wyłonić zasady społecznie sprawiedliwe, tj. sprawiedliwe

z perspektywy całego społeczeństwa.

3.4. Libertariańska koncepcja Roberta Nozicka

Z taką wizją sprawiedliwych reguł polemizuje Robert Nozick w swojej pracy pt. Anarchia,

państwo, utopia. Przedstawiając tę kwestię w największym uproszczeniu można

powiedzieć, że Nozick neguje każdą wizję sprawiedliwości, zakładają istnienie

uniwersalnego wzorca wyznaczającego reguły podziału dóbr.

Pomysł głoszący — pisze Nozick — że jest jedna najlepsza złożona odpowiedź na

wszystkie te pytania, jedno społeczeństwo najlepsze dla każdego do życia, wydajemi się pomysłem niewiarygodnym.

Nozick, 1999: 363

Jego koncepcja sprawiedliwości zakłada bowiem akceptację historycznych sposobów

nabycia dóbr, pod warunkiem, że tytuły tego nabycia są legalne. Innymi słowy, każdy

sposób nabywania dobra, jeśli nie jest sprzeczny z prawem, tzn. nie narusza praw innych

ludzi, jest według niego sprawiedliwy. Koncepcja ta jest konsekwencją jego wizji państwa

minimalnego. Nozick bowiem zastanawia się przede wszystkim nad tym, jaki jest

23




moralnie uzasadniony zakres działalności państwa. Ponieważ dochodzi do wniosku, że

zakres ten sprowadza się do zapewniania bezpieczeństwa obywatelom, to nie dopuszcza

w ogóle żadnej dystrybucyjnej działalności państwa. Jeśli natomiast dystrybucja dóbr

dokonuje się samoistnie w toku swobodnej praktyki społecznej, to legalny oraz moralnie

uzasadniony jest każdy sposób nabycia, który nie wymaga ingerencji państwa. Koncepcjętę określa on mianem legalistycznej.

Legalistyczna teoria sprawiedliwości stanowi więc według Nozicka konsekwencję przyjęcia

przez niego koncepcji państwa minimalnego. Państwo to przedstawia on jako wyłaniające

się ze społeczeństwa na zasadzie „niewidzialnej ręki”. Podobnie jak Locke czy Hobbes,

Nozick wychodzi od hipotezy stanu natury, który jest dla niego przede wszystkim

sytuacją samonakręcającej się spirali zemsty, która wynika z naruszenia praw jednego

człowieka przez drugiego. Niedogodności tej sytuacji powodują, że znajdujący się w niejludzie stowarzyszają się, aby wspólnie bronić się przed atakami. Jest to pierwszy etap

procesu wyłaniania się państwa. Jednakże wspólna obrona jest ciężarem, któremu

niektórzy z członków takiego stowarzyszenia nie są w stanie podołać. Czy to ze względu

na cielesną słabość, czy też na brak czasu, powierzają oni ochronę własnych osób

i majątków profesjonalnym podmiotom, odpowiednikom agencji ochroniarskich. Podmiot

ten uzyskuje prawo stosowania przymusu wobec tych, którzy godzą w wolność innych.

Jest to drugi etap tego procesu. Na etapie trzecim prawa ekonomiczne, które rządzą

społeczeństwem powodują, że spośród wielu takich agencji pozostaje na rynku jedna,która posiada monopol na uprawnione stosowanie przemocy. Nie posiada ona jednakże

terytorium, które jest podstawowym atrybutem państwa. Jest to już według Nozicka

tzw. państwo ultraminimalne. Etap czwarty to nabycie terytorium. W ten sposób

powstaje państwo, które posiada monopol na stosowanie przymusu. Może go jednak

legalnie używać wyłącznie w celu zagwarantowania swoim obywatelom bezpieczeństwa.

W myśl tej koncepcji wszelka działalność wybiegająca ponad tę podstawową formułę

aktywności jest zatem moralnie nieuzasadniona i jako taka — nielegalna. Patrząc z tej

perspektywy na państwo współcześnie istniejące musielibyśmy uznać za nielegalne nietylko państwowe urządzenia socjalne, lecz także powszechne szkolnictwo, państwową

służbę zdrowia oraz szereg innych funkcji, które ono dziś spełnia.

Projektując swoje państwo minimalne Nozick stara się zbudować fundament dla państwa,

które nie stałoby w sprzeczności z prawami jednostek. Te ostatnie pojmuje on przede

wszystkim w duchu negatywnej wolności. Oznacza to, że naturalne prawa, którymi

dysponuje każda jednostka — prawo do życia, wolności i własności — jedynie

powstrzymują innych od naruszania tych wartości. Prawo do życia nie oznacza więc

obowiązku gwarantowania środków do życia, lecz nakaz niepozbawiania życia.24




Gwarantując jedynie bezpieczeństwo, państwo minimalne nie narusza tych negatywnych

praw, lecz je chroni. Każda pozytywna aktywność, np. w rodzaju gwarancji środków do

życia, jest już moralnie nieuprawniona, gdyż musi oznaczać odebranie części dochodu

innym członkom państwa, a tym samym, naruszenie ich własności.

Koncepcja Nozicka legła u podstaw libertarianizmu, radykalnej odmiany

amerykańskiego liberalizmu, którego hasłem stało się państwo minimalne. Stała

się też podstawą do zrehabilitowania anarchistycznej perspektywy patrzenia na państwo.

Perspektywa ta okazała się niezwykle przydatnym punktem wyjścia dla oceny instytucji

politycznych. Nic więc dziwnego, że niektórzy myśliciele spod znaku libertarianizmu,

m.in. Murray Rothbard czy David Friedman, traktują anarchistyczną hipotezę nie tylko

jako punkt wyjścia, lecz także jako fundament swoich anarchokapitalistycznych

koncepcji. Logika wywodów tych autorów jest następująca: jeśli uznajemy zamoralnie uzasadnione tylko państwo minimalne, to jeszcze bardziej moralnie

słuszna będzie całkowita rezygnacja

z państwa.

25




4. Współczesny konserwatyzm

Współczesny konserwatyzm jest spadkobiercą i kontynuatorem tradycji zapoczątkowanej

przez Edmunda Burke’a (1729–1797) i dziewiętnastowiecznych tradycjonalistów.

Tradycja gra w nim zresztą niezwykle istotną rolę, ze względu na centralną ideę

konserwatyzmu, którą jest właśnie tradycjonalizm. Oznacza on oczywiście nie tylko

przywiązanie do koncepcji swoich poprzedników, lecz także i przede wszystkim

przekonanie o konieczności zachowania ciągłości w polityce i ostrożności

w kwestionowaniu zastanych i trwałych instytucji i praktyk politycznych

odziedziczonych po przodkach. Burke’owska metafora społeczeństwa jako ciągłości

pokoleń przeszłych, teraźniejszych i przyszłych, do dziś najdoskonalej opisuje tę

podstawową cechę myśli konserwatywnej. Wynika z niej po pierwsze przekonanie o

nieskuteczności i szkodliwości wszelkich gwałtownych społecznych zmian, po

drugie sceptycyzm dla rozmaitych abstrakcyjnych projektów społeczno-

politycznych. Konserwatyści kwestionują sens rewolucji i zamachów stanu w imię

autorytetu instytucji tradycyjnych. Twierdzą, że społeczny porządek tworzy

harmonię, której naruszenie przez takie gwałtowne przewroty skutkuje chorobą

społeczeństwa. Nie oznacza to oczywiście konieczności bezdyskusyjnego zachowania

istniejącego status quo, choć posłuszeństwo autorytetowi struktur „odwiecznych”, a więc

sprawdzonych w praktyce społecznej, jest dla konserwatysty bardzo istotne. Zakłada tonatomiast stopniowe wprowadzanie reform społecznych, które jednakże muszą być

zgodne z aktualnym stanem społecznej świadomości. Stąd właśnie wynika brak

zaufania do abstrakcyjnych projektów społecznych, które bardzo często „stawiają

na głowie” cały istniejący porządek. Społeczeństwo po gwałtowniej zmianie wymaga

według nich dłuższego leczenia niż wówczas, gdy zmiany wprowadzane są stopniowo.

Dzieje się tak dlatego, że społeczeństwo stanowi dla konserwatysty żywy

organizm, a każda radykalna próba przekształcenia tego organizmu może

skutkować jego śmiercią . Konserwatywne reformy społeczne, mające na celuuzdrowienie określonych społecznych instytucji, można by porównać do kuracji lekami,

którą konserwatysta przedkłada nad wszelkie ingerencje chirurgiczne.

4.1. Michael Oakeshot - odrzucenie abstrakcji na rzecz wiedzy konkretnej

Wszystkie te główne cechy konserwatyzmu obecne są w myśli najwybitniejszego

współczesnego przedstawiciela tego nurtu — Michaela Oakeshotta. W jego koncepcji

na pierwszy plan wybija się element, który lepiej niż wszystkie inne charakteryzuje

26




współczesną postawę konserwatywną (samo pojęcie postawa konserwatywna

wprowadzone zostało przez R. Scrutona, według którego konserwatyzm jest postawą,

którą da się zdefiniować, nie utożsamiając jej z programem żadnej partii — Scruton,

2002: 21 i n.). Jest nim wiara w to, że zakorzeniona w tradycji mądrość praktyczna

— wiedza konkretna, jak określa ją Oakeshott — ma niezwykłą przewagę nadmądrością „techniczną”. Wiedza ta nie stanowi bynajmniej wyniku abstrakcyjnej

spekulacji filozoficznej, lecz pozostaje ściśle związaną z doświadczeniem burke’ańskiej

ciągłości pokoleń. Praktyczna mądrość to nie wyrozumowane i uniwersalne idee tego, czy

innego filozofa, lecz raczej trudna, lub nawet niemożliwa do zwerbalizowania wiedza

konkretna, wyłaniająca się z historycznego doświadczenia. Nie oznacza to

bynajmniej prozaicznej wiary, że wystarczy „postudiować” historię, aby odpowiednio

rządzić państwem (choć niewątpliwie studia historyczne przydadzą się do tego). Oznacza

to natomiast niewiaręw możliwość skonstruowania doskonałej i uniwersalnej teorii, która pozwala na ułożenie

stosunków społeczno-politycznych w taki sposób, aby ostatecznie rozwiązać wszystkie

problemy. Według Oakeshotta, konserwatysta zakłada istotne ograniczenia

ludzkiego umysłu, które sprawiają, że w tak istotnych kwestiach, jak urządzanie

życia społecznego postanawia on zawierzyć siłom tradycji od wieków

kształtującym ludzkie społeczeństwo. Według konserwatystów na tej właśnie

praktycznej wiedzy powinna być oparta polityka.

W koncepcji Oakeshotta zawierzenie tradycji nie oznacza bynajmniej ślepego

posłuszeństwa skostniałym dogmatom. W jego przekonaniu wartość tradycji polega

właśnie na tym, że się ona zmienia. „Wszystko jest tymczasowe”; tradycja tworząca

cywilizację podobna jest do rozmowy „toczącej się pomiędzy różnymi sferami

aktywności człowieka, z których każda mówi własnym głosem lub własnym

językiem” (Oakeshott, 1962: 304). Zachodzące w jej ramach zmiany nigdy nie są

gwałtowne, rewolucyjne, lecz zawsze stopniowe i wypływające niejako z wewnętrznych

potrzeb społeczeństwa. To właśnie stanowi ich główną zaletę. Dzięki temu są bowiemzawsze odpowiednie

i dostosowane do potrzeb konkretnej społeczności, w ramach której mają miejsce.

Instytucje powstające w ten naturalny sposób są godne szacunku. Człowiek jest im

winien posłuszeństwo, gdyż ze względu na swoje naturalne pochodzenie są one

„organiczne”. Dopiero w ramach takich organicznych wspólnot jednostka ludzka

w pełni staje się człowiekiem. Jest ona bowiem naturalnie zakorzeniona w

tradycji i kulturze lokalnej.

27




5. Komunitarianizm

Podobną — pod pewnymi względami — do konserwatywnej optykę relacji między

jednostką a zbiorowością przyjmują współczesne koncepcje określane zbiorczym mianem

komunitariańskich lub komunitarystycznych (communitarian, od ang. community

— ‘wspólnota’). Komunitarianie nie oferują kompletnego programu politycznego ani też

żadnego sprecyzowanego projektu państwa, zajmując się przede wszystkim badaniem

charakteru relacji społecznych. Jest to głównie ruch akademicki, którego

przedstawiciele nie angażują się raczej w polityczną działalność. Autorów

zaliczanych do tego nurtu myśli politycznej łączy spojrzenie na tradycję, kulturę i

społeczeństwo z punktu widzenia wartości wspólnotowych. Określają się oni głównie

przez opozycję do metodologicznego indywidualizmu cechującego współczesny liberalizm

Johna Rawlsa czy Roberta Nozicka. Według ich czołowego przedstawiciela Michaela

Sandela (Liberalism and the Limits of Justice 1982), człowiek jest istotą „radykalnie

osadzoną” (ang. radically situated ) we wspólnocie, a liberałowie mylą się,

postrzegając go jako autonomiczne i samowystarczalne indywiduum. Jego zdaniem

liberalizm oferuje więc fałszywy wzorzec człowieka „radykalnie wykorzenionego” (ang.

radically disembodied ). (Sandel, 1982: 21). W wydanej w 1981 r. książce pt. Dziedzictwo

cnoty Alisdair MacIntyre — jeden z czołowych myślicieli komunitariańskich — twierdzi,

że: „pojęcie wspólnoty politycznej jako wspólnego przedsięwzięcia jest obcewspółczesnemu liberalnemu i indywidualistycznemu światu” (MacIntyre, 1996: 286).

Uważa on, że społeczeństwo w projektach indywidualistów „przypomina

zbiorowisko rozbitków na niezamieszkałej wyspie: każda taka jednostka jest

obca zarówno wobec mnie, jak i wobec pozostałych” (MacIntyre, 1996: 444). Dla

Charlesa Taylora, autora obszernej analizy problematyki podmiotowości (Źródła

podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej. 1989) „siedemnastowieczna

koncepcja atomizmu politycznego, której najpełniejszym wyrazem są teorie umowy

społecznej autorstwa Grotiusa, Pufendorfa, Locke’a i innych” sprawia, że „ludzie stają siępolitycznymi atomami” (Taylor, 2001: 360–361). Indywidualizm

— twierdzi Taylor:

oznacza skupienie się na sobie, a w konsekwencji oderwanie od (a nawet

nieświadomość) szerszych kwestii czy problemów — religijnych, politycznych bądź

historycznych — wykraczających poza jednostkę. To wszystko prowadzi do

zawężenia i spłaszczenia życia.

Taylor, 1996: 19

28




Komunitarianizm trudno byłoby określić jako samodzielny nurt myśli politycznej. Wyrosły

z krytyki liberalizmu, jest jednakże niezwykle charakterystycznym stanowiskiem właśnie

ze względu na swoją zażartą polemikę z tym ostatnim. Jego sednem jest bowiem

sprzeciw wobec prezentowanej przez indywidualistów wizji człowieka i społeczeństwa.

Komunitarianie, podobnie jak konserwatyści i republikanie, uważają, żeafirmacja autonomii i samodzielności decyzyjnej jednostki oznacza jej

społeczną alienację, wyrwanie z naturalnego kontekstu wspólnotowego. Za

sprawą tego wyobcowania samo społeczeństwo zaczyna być postrzegane jako

zbiorowisko bezładnie krążących atomów.

29




6. Myśl polityczna współczesnej lewicy

Terminem lewica obejmuje się współcześnie tak olbrzymią liczbę rozmaitych doktryn, że

nie sposób bezdyskusyjnie orzec, jakie to cechy należy przypisać myśli lewicowej.

Jednoznaczne określenie takich cech nie jest możliwe również dlatego, że myśl polityczna

socjaldemokracji od samego początku jej istnienia stale ewoluuje. W największym

uproszczeniu przyjąć należy, że lewicowa postawa polityczna wiąże się z

egalitaryzmem

i postulatami socjalnymi. Wiele też zależy od środowiska, jakie bierze się pod uwagę

przy określaniu jakiegoś poglądu mianem lewicowego. Mówi się bowiem na przykład o

lewicy liberalnej czy anarchistycznej, a nawet konserwatywnej, odróżniając ją od

liberalnej, konserwatywnej i anarchistycznej prawicy. Oczywiście poglądy określane jako

lewicowe wewnątrz tych nurtów — jeśli spojrzeć na nie z zewnątrz — wcale lewicowe nie

są.

Pojęcie lewica, choć używane z duża swobodą, jest dziś hasłem wywoławczym

kojarzącym się jednoznacznie z doktrynami marksistowskimi i socjalistycznymi. Te dziś

najbardziej znane to przede wszystkim myśl polityczna powojennego komunizmu

europejskiego — tzw. eurokomunizm — czyli zachodnioeuropejskie modyfikacje

marksizmu w postaci teorii krytycznej, stworzonej przez przedstawicieli szkołyfrankfurckiej, antyhumanistycznej interpretacji marksizmu Louisa Althussera

oraz

tzw. marksizmu analitycznego. Bardzo istotne są dla myśli lewicowej również

koncepcje Antonio Gramsciego, Georga Lukacsa, Karla Korscha, Luciena Goldmana czy

Ernsta Blocha. Jednakże koncepcją, która w dzisiejszej Europie oddziałuje niewątpliwie

najsilniej jest socjaldemokracja.

Choć ojcem współczesnej socjaldemokracji jest Eduard Bernstein (1850–1932), pozostajeona doktryną czerpiącą ze wszystkich wymienionych wyżej źródeł. Podstawową intencją

socjaldemokracji, już od wieku dziewiętnastego, było ustanowienie „trzeciej

drogi” między socjalizmem a kapitalizmem. Trzecia droga oznaczać miała

odejście od drapieżnego kapitalizmu i jednocześnie odrzucenie radykalizmu

postulatów społecznych formułowanych przez komunistów. W przeciwieństwie od

nazistowskiej i faszystowskiej „trzeciej drogi” nie odwoływała się ona do postulatów

nacjonalistycznych, lecz proponowała głównie rozwiązania ekonomiczne, postulujące

30




ograniczenie przez państwo swobód rynkowych przy zachowaniu

kapitalistycznego modelu gospodarki.

Katalog wszystkich cech klasycznej socjaldemokracji przedstawia czołowy ideolog

brytyjskiej partii pracy, Anthony Giddens w książce pt. Poza lewicą i prawicą. Są toprzede wszystkim:

silne zaangażowanie państwa w życie społeczne i gospodarcze, supremacja państwa

nad społeczeństwem obywatelskim, kolektywizm, Keynesowskie regulowanie popytu

oraz korporatyzm, ograniczona rola rynku: gospodarka mieszana lub społeczna,

pełne zatrudnienie, silny egalitaryzm, powszechne państwo socjalne, opiekujące się

obywatelami „od kolebki aż po grób”, linearna modernizacja, niska świadomość

ekologiczna, internacjonalizm, przynależność do świata dwubiegunowego.

Giddens, 1999: 15

Ten podstawowy kanon ulega stałym modyfikacjom od początków XIX wieku. Modyfikacje

te polegają głównie na stopniowym wyzbywaniu się kolejnych jego elementów. Do dzisiaj

do podstawowych postulatów socjaldemokracji należą na pewno postulaty:

państwowego interwencjonizmu w gospodarkę i sprawiedliwości społecznej,

choć nieco inaczej pojmuje się obecnie znaczenie tych terminów. Natomiast

postulat uspołecznienia środków produkcji bezpowrotnie — jak się wydaje — zniknął z

tego kanonu. Warto więc przyjrzeć się ewolucji myśli socjaldemokratycznej po drugiejwojnie światowej.

W okresie powojennym myśl polityczną socjaldemokracji charakteryzowały postulaty

wdrożenia określonych socjalistycznych przekształceń na gruncie systemu

kapitalistycznego. Przez socjalizm rozumiano przede wszystkim pewne polityczne, godne

ochrony wartości, które miały być realizowane przez państwo. Wartości te to społeczna

równość, społeczna sprawiedliwość oraz państwo dobrobytu. Społeczna równość

oznacza konieczność równego traktowania wszystkich obywateli. Społecznasprawiedliwość rozumiana jest jako konieczność uwzględniania w dystrybucji dobra

narodowego interesów grup ludności społecznie upośledzonej. Państwo dobrobytu

natomiast, to państwo, które tę społeczną równość i społeczną sprawiedliwość wciela w

życie, troszcząc się o warunki życia swoich obywateli. Po wojnie postulaty państwa

dobrobytu wiązały się z postulatami uspołecznienia środków produkc ji.

Uspołecznienie nie miało jednak wykluczać istnienia między nimi wolnorynkowej

konkurencji, która miała wpływać na poprawę ich efektywności gospodarczej.

Socjaldemokracja wiązała te hasła socjalistyczne z założeniami politycznej demokracji.

31




Idee demokracji miały też zostać rozszerzone na stosunki ekonomiczne, społeczne i

międzynarodowe. Ugrupowania polityczne określające się jako socjaldemokratyczne,

socjalistyczne lub partie pracy podpisały się wówczas pod podjętą na frankfurckim

kongresie Międzynarodówki Socjalistycznej z roku 1951 uchwałą formułującą te zasady.

6.1. Socjaldemokratyczna idea "trzeciej drogi"

Dalsza ewolucja doktryny socjaldemokracji dokonywała się w latach sześćdziesiątych

i siedemdziesiątych. Zrezygnowano wówczas m.in. z postulatu uspołecznienia

środków produkcji, zastępując go postulatem pełnego zatrudnienia i

współdziałania państwa, pracodawców i pracowników w organizowaniu procesu

produkcji. Lata osiemdziesiąte przyniosły dalszą ewolucję, wyrażającą się w rezygnacji zpostulatu pełnego zatrudnienia i ograniczenia się do wspomagania przez państwo

swobody przedsiębiorczości w sposób negatywny, tj. przez gwarancje wolności

ekonomicznej. Dziś kształt idei „trzeciej drogi” znacznie odbiega zarówno od swojego

międzywojennego, jak i od powojennego pierwowzoru, zbliżając się bardzo istotnie do

postulatów liberalizmu. Doskonale oddaje te przemianę tytuł manifestu

socjaldemokratycznego sformułowanego w 1999 roku przez angielskiego premiera

Tony’ego Blaira oraz niemieckiego kanclerza Gerhardta Schroedera. Brzmi on

mianowicie: Europa: Trzecia droga/Nowy środek (Gazeta Wyborcza, 1999: 9–11). Ideenowej „trzeciej drogi” formułuje również czołowy ideolog brytyjskiej partii pracy, socjolog

i historyk idei, Anthony Giddens w swojej książce

pt. Trzecia droga. Odnowa Socjaldemokracji .

Sednem propozycji nowej „trzeciej drogi”, formułowanych przez Giddensa i autorów

manifestu, jest położenie jeszcze większego nacisku na elementy zaczerpnięte

z neoliberalizmu i rynkowego modelu gospodarczego. Stare pojęcia państwa

opiekującego się obywatelem od narodzin do śmierci zastąpione są liberalną zasadą „pomóż sobie sam”, jednak przy zachowaniu pozytywnego systemu świadczeń

socjalnych dla najbardziej upośledzonych oraz założeniu, że państwo podejmuje

społeczne inwestycje mające wspomagać redystrybucję dóbr. Socjaldemokraci

europejscy kładą więc nacisk na wspieranie drobnej przedsiębiorczości i starają się

uwzględniać w swoich programach palące problemy współczesnego świata.

Włączają do nich kwestie związane z ochroną środowiska czy zaczerpnięte z anarchizmu i

alterglobalizmu idee „inicjatywy oddolnej” (Giddens, 1999: 123). Chcąc stać się — jak

pisze Giddens — „radykalnym centrum”, odwołują się do idei aktywnego obywatelskiego

społeczeństwa oraz postulują demokratyzację rodziny, odrzucając jej patriarchalny model32




(Giddens, 1999: 65). Opowiadają się też za modelem kosmopolitycznego narodu, do

którego włączani są wszyscy obywatele, a także kosmopolitycznej demokracji, tzn.

relacji międzynarodowych, opartych na zasadach demokratycznych (Giddens,

1999: 65). Podsumowując należy stwierdzić, że dość istotne przemiany współczesnej

socjaldemokracji wiążą się przede wszystkim z fiaskiem gospodarczego modelusocjaldemokracji tradycyjnej. Model ten, odpowiedni w czasach powojennej odbudowy, w

gospodarce odbudowanej okazuje się znacznie mniej efektywny gospodarczo niż

tworzone na neoliberalnym fundamencie modele wolnorynkowe.

33




7. Doktryny ekologiczne

Po lewej stronie sceny politycznej lokuje się na ogół myśl polityczną związaną z ruchem

ekologicznym. Jest niewątpliwym faktem, że jedna z najprężniej działających partii

zielonych — niemieccy „Zieloni” (Die Gruennen) — ściśle współpracuje dziś

z socjaldemokracją. Często mówi się żartobliwie, że dojrzały „zielony” to właśnie

„czerwony”. Rzeczywiście autorzy myśli politycznej związanej z ruchem ekologicznym

wywodzą się raczej ze środowisk lewicujących. Ekologizm posiada jednak głębsze

korzenie i stanowi samodzielny nurt myśli politycznej, odrębny od perspektywy

lewicowej. Można nawet powiedzieć, że pod pewnymi względami oświeceniowy

progresywizm lewicy stoi w wyraźnej sprzeczności z charakterystyczną dla myśli

ekologicznej krytyką modernizacji. Z perspektywy ekologicznej nie mają większego

znaczenia takie pojęcia, jak wolność , równość , demokracja, władza polityczna itp., choć

dla większości innych nurtów stanowią one fundament. Dzieje się tak dlatego, że

ekologizm do debaty politycznej zaprasza uczestnika, który do dej pory nie miał prawa

głosu. Jest nim natura pojmowana bynajmniej nie jako taka lub inna natura czegoś, lecz

jako biologiczne środowisko, przyroda. Ekolodzy pragną przemawiać w imieniu

naturalnego środowiska. Są bowiem przekonani, że postęp cywilizacyjny i techniczny

zmusza człowieka do włączenia tej tematyki do debaty nad dzisiejszą i przyszłą sytuacją

człowieka. W jednej z głośniejszych publikacji poświęconych tej problematyce autorstwa

Rachel Carson, pod wiele mówiącym tytułem Milcząca wiosna, (Silent Spring 1962)autorka przestrzega, że nieuwzględnianie interesów środowiska przyrodniczego działa na

szkodę człowieka.

Agresja człowieka wobec środowiska, której przejawem są zanieczyszczenie

powietrza, rzek i mórz śmiertelnie niebezpiecznymi substancjami (…) doprowadzi na

pewno do zaburzeń i zmian w zakresie tych właśnie zasobów naturalnych (…), od

których zależy kształt naszej przyszłości”

Carson, 1962: 16

„Milcząca wiosna”, symbol wyjałowionej Ziemi, jest zdaniem uczestników ruchu

ekologicznego zagrożeniem realnym i niezwykle ważkim ze względu na dobro

samego człowieka. Przesłanką powstawania ruchów ekologicznych jest więc

postępująca dewastacja środowiska naturalnego, od którego człowiek jest uzależniony

bez względu na swoją wolę. W ruchu ekologicznym dają się wyodrębnić dwa zasadnicze

stanowiska: antropocentryczne (inne określenia to płytki ekologizm, ekologizm

humanistyczny lub ludzkocentryczny) i biocentryczne (określane też jako głęboki

ekologizm).

34




7.1. Ekologizm humanistyczny i biocentryczny

Zgodnie ze stanowiskiem pierwszym, starszym i zdecydowanie mniej radykalnym,ochrona środowiska konieczna jest przede wszystkim ze względu na ochronę

interesu rodzaju ludzkiego. Środowisko naturalne traktowane jest instrumentalnie.

Jest to stanowisko, którego dobrą ilustracją byłaby cytowana teza Rachel Carson. Według

jej zwolenników należy przeciwdziałać zanieczyszczeniu środowiska i wyczerpaniu

zasobów naturalnych ze względu na dobro pokoleń teraźniejszych i przyszłych.

Jej fundamentem jest więc konserwatywne z gruntu przekonanie o odpowiedzialności za

schedę, jaką pozostawiamy potomnym. Konieczność ochrony przyrody wywodzona jest

tutaj w gruncie rzeczy z koncepcji praw człowieka, z przekonania, że nie mamy prawazubażać świata,

w którym narodzą się przyszli ludzie. Przyrodzie i środowisku przyrodniczemu odmawia

się wartości samoistnej. Środowisko staje się przede wszystkim „skupiskiem zasobów”

dla przyszłych pokoleń (Giddens, 2001: 224).

Stanowisko biocentryczne wyrasta z krytyki humanistycznego ekologizmu. Jego

przedstawiciele zarzucają mu niekonsekwencję i powierzchowność. Czołowy

przedstawiciel głębokiego ekologizmu Arne Naess określa więc stanowiskoantropocentryczne mianem ekologizmu płytkiego. Zwolennicy Naessa często też

odróżniają ochronę środowiska od ekologii, kwestionując przynależność stanowiska

antropocentrycznego do tej ostatniej (Giddens, 2001: 224). Najpoważniejszym

zarzutem w stosunku do ekologizmu antropocentrycznego jest argument, że

jest on gotów poświęcać pewne elementy środowiska dla dobra człowieka. W

koncepcji głębokiej ekologii ludzkość postrzegana jest jako integralną część

środowiska. Co więcej, z tego założenia wynika twierdzenie o swoistym

równouprawnieniu człowieka i innych gatunków składających się na biosferę.Jeden z antenatów głębokiej ekologii Aldo Leopold, w swoim eseju pt. Etyka ziemi określa

Ziemię, jako „źródło energii płynącej przez jeden wspólny obwód obejmujący glebę,

rośliny i zwierzęta” (Putnam-Tong, 2002: 327). Ziemia jest dla niego żywym

systemem, jednolitym organizmem. Jeśli więc jeden z tych elementów nie

funkcjonuje prawidłowo, chory jest jednocześnie cały system. W takim organizmie

konieczna jest troska o jego całość, zachowanie harmonii. Dla jego koncepcji

charakterystyczna jest, przyjęta później przez Naessa i jego zwolenników, perspektywa

biocentryczna, sprowadzająca się do próby spojrzenia na ten organizm z perspektywy

przyrody, a nie człowieka. Integralność i nienaruszalność ziemskiego systemu jest35




najwyższą wartością projektowanego przez Leopolda systemu etycznego. Wszystko to, co

służy zachowaniu tej integralności jest dobre, a to, co ją narusza lub jej nie służy jest złe.

Za sprawą Leopolda dominująca do lat czterdziestych dwudziestego stulecia perspektywa

antropocentryczna w ruchu ekologicznym zaczęła przekształcać się w stanowisko

biocentryczne. Główni ideologowie tego stanowiska, Arne Naess i George Sessions,sformułowali podstawowe założenia głębokiej ekologii w sposób następujący:

1. Dobro i rozkwit ludzkiego i pozaludzkiego życia na ziemi stanowią same w sobie

pewną wartość (synonimy: „wartość wewnętrzna”, „wartość inherentna”). Są

to wartości niezależne od użyteczności pozaludzkiego świata dla realizacji ludzkich

potrzeb i celów.

2. Jednym z warunków realizacji tych wartości jest bogactwo i różnorodność form

życia, które także stanowią wartość same w sobie.

3. Ludzie nie mają prawa ograniczać tego bogactwa i różnorodności — poza

koniecznością zaspokajania podstawowych potrzeb.

4. Rozkwit życia i kultur ludzkich jest zgodny ze znacznym zmniejszeniem populacji

ludzi. Rozkwit pozaludzkich form życia wymaga takiego zmniejszenia populacji

ludzi.

5. Obecnie ludzie nadmiernie ingerują w świat pozaludzki i sytuacja pod tym

względem gwałtownie się pogarsza.

6. Oznacza to konieczność zmiany polityki. Chodzi tu o strategie polityczne

dotyczące podstawowych struktur ekonomicznych, technologicznych oraz

ideologicznych. W rezultacie ta zmiana polityki doprowadzi do sytuacji, która będzie

się bardzo wyraźnie różniła od sytuacji obecnej.

7. Zmiana w zakresie ideologii polegać powinna na docenianiu jakości życia

(skupianie się na sytuacjach o wartości inherentnej) zamiast obecnego dążenia do

nieustannego podnoszenia poziomu życia. Ludzie będą mieli wyrobione wyczucie

różnicy pomiędzy tym, co wielkie, a tym, co rzeczywiście ważne.

8. Osoby, które podzielają wyłożone dotąd przekonania powinny się czuć

zobowiązane, by bezpośrednio albo pośrednio dążyć do wprowadzenia niezbędnych

zmian.

Putnam-Tong, 2002: 328

Założenia głębokiej ekologii są często krytykowane. Kontrowersje budzi głównie teza

czwarta i szósta. Przeciwnicy stanowiska głębokiego interpretują je bowiem jako zarodki

nowego autorytaryzmu, w którym ochrona środowiska stanowić może fundament dla

istotnej ingerencji w prawa człowieka.

7.2. Ekologia jako płaszczyzna "porozumienia ponad podziałami"

36




Między dwoma biegunami teoretycznymi ekologizmu antropocentrycznego

i biocentrycznego plasuje się szereg stanowisk pośrednich. Jedną z istotnych wersji

ekologii, odcinających się zresztą od jej najbardziej radykalnych twierdzeń jest

ekofilozofia Henryka Dominika Skolimowskiego. Autor ten, zamieszkały na stałew Stanach Zjednoczonych, w latach 1992–1997 kierował założona przez siebie pierwszą

w świecie katedrą Ekofilozofii na Politechnice Łódzkiej. Podstawowym założeniem

ekofilozofii jest odrzucenie mechanistycznego modelu świata na rzecz modelu

holistycznego, w którym człowiek — podobnie jak w głębokiej ekologii —

postrzegany jest jako integralna część świata przyrody, lecz ze zdecydowanym

naciskiem na jego rolę jego opiekuna. Jest to więc model humanistyczny, w którym

jednak — odmiennie niż

w antropocentryzmie — rodzaj ludzki nie jawi się przede wszystkim jako użytkownikprzyrody, lecz jako istota odpowiedzialna za stan środowiska naturalnego, którego jest

częścią. Szczególna pozycja człowieka w ziemskim ekosystemie rodzi szczególne

obowiązki. Obowiązkiem podstawowym jest utrzymanie w jego ramach

równowagi

i harmonii.

Wśród stanowisk, które mogą być zaliczone do nurtu myśli ekologicznej znajdują się

także rozmaite koncepcje, próbujące związać myśl ekologiczną z innymi nurtami. Twórcą oryginalnej koncepcji anarcho-ekologizmu jest Murray Bookchin. Sednem jego

doktryny, nazywanej też ekologizmem społecznym, jest założenie, że dominacja

człowieka nad przyrodą jest odpowiednikiem dominacji człowieka nad

człowiekiem w życiu społecznym. Aby zatem znieść dominację w społeczeństwie

należy zacząć od zmiany nastawienia człowieka do przyrody. Jednocześnie bez

zasadniczej przemiany w ramach ludzkiej mentalności niemożliwe jest poprawienie

chorych współcześnie relacji między człowiekiem a naturą (Bookchin, 1986: 1). Bardzo

powszechne są próby „ożenienia” ekologizmu z radykalną myślą feministyczną .Ekofeministka Karen J. Warren wskazuje na istnienie bezpośrednich związków między

opresją kobiet w męskim społeczeństwie,

a opresją zdominowanego przez męski punkt widzenia społeczeństwa wobec przyrody.

Twierdzi ona, że w celu wyeliminowania obydwu presji konieczne są prowadzone wspólnie

badania, a zatem, „teoria i praktyka feminizmu musi obejmować perspektywę

ekologiczną”, a „rozwiązania problemów ekologicznych muszą uwzględniać perspektywę

feministyczną” (Warren, 1997: 20).

37




Angielski konserwatysta John Gray stara się natomiast skonstruować „program

dla zielonych konserwatystów”. Wychodzi on

z założenia, że wiele antyprogresywistycznych haseł myśli ekologicznej w istocie bliższych

jest hasłom konserwatywnym niż lewicowym (Gray, 2001: Po liberalizmie, 146).

Elementy doktryny ekologicznej na zachodzie Europy włączane są do politycznychprogramów ugrupowań o rozmaitych politycznych odcieniach, hasła ochrony

środowiska znajdują odbicie w konstytucjach państw. Świadczy to o ważkości

zagadnienia ochrony środowiska i konieczności stałego działania na jej rzecz.

Środowisko przyrodnicze jest bowiem wspólnym dobrem całego rodzaju ludzkiego, a jego

odpowiedni stan, podstawowym warunkiem jego przetrwania.

38




Słownik

Autokratyzm (gr. autokráteia — ‘samowładztwo’) — rządy oparte na zasadzie

nieograniczonej i niekontrolowanej przez procedury i instytucje władzy autorytetu

jednostki lub grupy.

Encyklika (gr. en-kýklios — ‘ogólny, dotyczący całości’) — pismo papieża skierowane do

wszystkich biskupów pozostających w łączności ze Stolicą Apostolską i do wiernych,

dotyczące spraw doktrynalnych, kultowych i organizacyjnych, mających znaczenie

ogólnokościelne.

Holizm (gr. hólos — ‘cały’) — pogląd, według którego wszelkie zjawiska społeczne

tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można

wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami.

Korporacjonizm (łac. corporate — ‘łączyć w jedno ciało prawne’) — kierunek społeczno-

ekonomiczny głoszący, że podstawą państwa powinny być korporacje zawodowe,

zrzeszające zarówno pracowników, jak i pracodawców, oparte na solidaryzmie klasowym.

Masoneria — wolnomularstwo; międzynarodowy ruch mający na celu duchowe

doskonalenie jednostki i braterstwo ludzi różnych religii, narodowości i poglądów,

opierający się na systemie etycznym wyrażonym w obrzędach wtajemniczenia.

Nacjonalizm (łac. natio — ‘naród’) — postawa społeczno-polityczna i ideologia uznająca

interes własnego narodu za wartość najwyższą, głosząca, że suwerenne państwonarodowe jest najwłaściwszą formą organizacji danej społeczności złączonej wspólnotą

pochodzenia, języka, historii, kultury.

Populizm (łac. populus — ‘lud’) — lansowanie idei, zamierzeń politycznych,

ekonomicznych i innych za pomocą haseł łatwo trafiających do przekonania, chwytliwych,

zgodnych z oczekiwaniami większości, w celu uzyskania poparcia społeczeństwa

i osiągnięcia przy jego pomocy wpływów lub władzy.

Propaganda (łac. propagandus — ‘przeznaczony do rozpowszechniania’) — szerzenie

jakichś poglądów, idei, haseł, mające na celu pozyskanie kogoś dla jakiejś idei lub akcji.Redystrybucja (łac. re- + distributio — ‘rozdział, podział’) — wtórny podział dóbr

materialnych między członków społeczeństwa, dokonujący się za pośrednictwem budżetu

państwa.

Solidaryzm społeczny (ang. solidarism) — kierunek społeczno-polityczny, zgodnie

z którym podstawową cechą społeczeństwa jest naturalna wspólnota interesów

wszystkich klas i warstw, bez względu na różnice majątkowe i społeczne.

39




Bibliografia

1. Berlin Isaiah, 1994: Cztery eseje o wolności , PWN, Warszawa.

2. Biliński Kazimierz, Żmuda Marek, 1994: Wybór tekstów źródłowych z historii doktryn

polityczno-prawnych, Dom organizatora, Toruń.

3. Bookchin Murray, 1982: Ecology of Freedom: The Emergence and Dissolution of

Hierarchy , CA: Cheshire Books, Palo Alto.

4. Bookchin Murray, 1975: Our Syntethic Environment , Knopf, New York.

5. Bookchin Murray, 1986: The Greening of Politics: Toward a New Kind of Political

Practice, Green Perspectives, No 1.6. Bookchin Murray, 1987: Philosophy of Social Ecology , Black Rose Books, New York.

7. Bookchin Murray, 1987: Social Ecology versus Deep Ecology , Green Perspectives,

No. 4–5.

8. Bookchin Murray, 1988: The Crisis in the Ecology Movement , Green Perspectives,

No 6.

9. Bookchin Murray, 1980: Toward an Ecological Society, Black Rose, Montreal.

10. Bookchin Murray, 1993: What is Social Ecology? , [in:] Environmental Philosophy:

From Animal Rights to Radical Ecology , (ed.) M. E. Zimmerman, Englewood Cliffs,Prentice Hall, New York.

11. Carson Rachel, 1962: Silent Spring, Houghton Mifflin, Boston.

12. Europa: Trzecia droga/Nowy środek , Gazeta wyborcza, 10–11.07.1999, nr 159.

13. Friedrich Karl Joachim, Brzezinski Zbigniew, 1999: Die allgemeinen Merkmale der

totalitaeren Diktatur , [w:] Totalitarismus im 20. Jahrhundert Eine Bilanz der

internationalen Forschung, (ed.) Jesse Eckhard, Bundeszentrale fuer politische

Bildung, Bonn.

14. Giddens Anthony, 2001: Poza lewicą i prawicą, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.

15. Giddens Anthony, 1999: Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji , Wydawnictwo

KIW, Warszawa.

16. Gray John, 2001: Dwie twarze liberalizmu, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.

17. Gray John, 2001: Po liberalizmie, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.

18. Kołakowski Leszek, bdw: Główne nurty marksizmu, Tom III, Wydawnictwo , Poznań.

40




19. Historia idei politycznych. Wybór tekstów , 1995: oprac. Stanisław Filipowicz, Adam

Mielczarek, Krzysztof Pieliński, Maciej Tański, Wydawnictwo Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa.

20. MacIntyre Alisdair, 1996: Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności , PWN,

Warszawa.

21. Mannheim Karl, 1992: Ideologia i utopia, Wydawnictwo Test, Lublin

22. Margulis Lynn, 2000: Symbiotyczna planeta, Wydawnictwo Cis, Warszawa.

23. Mises Ludwig von, 1998: Biurokracja, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Lublin.

24. Naess Aarne, 1982: Ecology, Community and Lifestyle, Cambridge University Press,

Cambrigde.

25.

Naess Aarne, 1984: A Defence of the Deep Ecology Movement , Environmental Ethics,6, No. 3, pp. 265–270.

26. Naess Aarne, 1984: Deep Ecology: A New Philosophy of our time? Warwick Fox.

Fox-Naess discussion, The Ecologist, vol. 14, No. 5–6.

27. Naess Aarne, 1984: What is Basic in Deep Ecology? [in:] Ecophilosophy IV.

28. Naess Aarne, 1985: Identification as a Source of Deep Ecology Attitudes, [in:] Deep

Ecology , (ed.) Michael Tobias, Avant Books, San Diego.

29. Nozick Robert, 1999: Anarchia, państwo, utopia, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.

30. Oakeshott Michael, 1962: Rationalism in Politics, [in:] Rationalism in Politics and Other Essays, Methuen, London (przekład eseju tytułowego [w:] Racjonalizm

w polityce, 1987: Res Publica, nr 4 i 5).

31. Putnam-Tong Hilary, 2002:, Feminizm, PWN, Warszawa.

32. Rand Ayn, 2000: Cnota egoizmu, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.

33. Rawls John, 1994: Teoria sprawiedliwości , PWN, Warszawa.

34. Rawls John, 1998: Liberalizm polityczny , PWN, Warszawa.

35. Rawls John, 2001: Prawo ludów , Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.

36. Rothbard Murray N., 1978: New Liberty. The Libertarian Manifesto, Collier Books,

New York–London.

37. Sandel M., 1982: Liberalism and the Limits of Justice, University Press, Cambridge.

38. Scruton Roger, 2002: Co znaczy konserwatyzm? , Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.

39. Taylor Charles, 1996: Etyka autentyczności , Wydawnictwo Znak, Kraków.

40. Taylor Charles, 2001: Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej ,

PWN, Warszawa.

41




41. Warren Karen J., 1987: Feminism and Ecology , Environmental Review, vol. 9, no. 1,

spring.

42. Wolff Robert Paul, 1979: Eine Verteidigung des Anarchismus, Verlag Buechse der

Pandora, Wetzlar.

42

Myśl polityczna dwudziestego wieku

Documents

Transcript of Myśl polityczna dwudziestego wieku