Muzikološki zbornik 1989
11
Muzikološki zbornik Danica Petrovic Beograd Musicological Annual XXV, Ljubljana 1989 UDK 783.2:281.961 (450.361.11) DUHOVNA MUZIKA U SRPSKOJ CRKVENOJ OPŠTINI U TRSTU Srpska muzika XVIII i prvih decenija XIX veka, sticajem istorijskih okolnosti vezu- je se pre svega za Srbe u austrijskoj monarhiji. Posle poraza Austrije u ratovima sa Turskom krajem XVII i tridesetih godina XVIII veka, Srbi, koji su aktivno u borbama na austrijskoj strani, morali su da napuste svoja vekovna ognjišta i da spas i zaklon potraže u severnoj monarhiji. Prvu organizovanu seobu predvodio je pecki pa- trijarh Arsenije 1 ( 1690), dok je drugo veliko iseljavanje vodi o takodje pecki patrijarh, Arsenije IV Šakabenta (1737). Medju iseljenicima su bili monasi, sveštenst- vo - jedina tadašnja inteligencija - i narod. Nosili su na volovskim kolima svakodnev- ne potrepštine, ali i nešto za njih mnogo važnije: mošti svetitelja, ikone, rukopisne i stare štampane liturgijske knjige, delove manastirskih riznica, a u svesti vekovima ne- govano usmeno predanje - narodnu poeziju, svetovno i liturgijsko pevanje. Bili su to materijalni dokazi njihovog istorijskog trajanja, pradedovske vere pravoslavne i nacio- nalne svesti, koja im je pomogla da u novoj sredini ne zaborave ko su i odakle su. se da su Srbi iseljenici veoma brzo, iako ne lako, u novoj domovini stekli odredena ma- terijalna dobra, izgradili crkve u gradovima (Sentandreji, Komoranu, Pešti, Sremskim Karlovcima, Novom Sadu, Trstu, Rijeci, Karlovcu, Petrinji), razvijali školst- vo prvo u fruškogorskim, slavonskim i dalmatinskim manastirima, a potom u gradovi- ma i selima. Ovo su samo osnovne crte prilika u kojima se na širokom prostranstvu mitropolije, pod jurisdikcijom su bili svi pravoslavni narodi u austrijskoj monarhi- ji, razvijala srpska umetnost tokom XVIII veka. Na temeljima stare umetnosti vizantij- skih osnova, preuzete iz bogatih riznica srpskih srednjovekovnih manastira i narodnog pamcenja, pod uticajima - rusko-ukrajinski, zapadnoevropski, italo-kritski. - razvijala se nova srpska književnost, graditeljstvo, slikarstvo, grafika, štamparstvo, muzika, teatar. U ovde izloženim okvirima moramo posmatrati i kulturnu delatnost, malobrojnog ali istorijski istaknutog srpskog pravoslavnog u Trstu. Srbi su se iz Dalmacije, Bosne i Hercegovine doselili u prvoj polovini XVIII veka, kada je Trst kao slobodna luka, postao centar na Jadranu. Njihova prava su utvrdena vec 1748. godine, za vreme carice Marije Terezije, a potvrdjena su 1772, i 1793. godine. 1 [sl. 1] O istoriji, životu i usponu Srba u Trstu napisano je više istorijskih Ova YcTaHosntHiR "1 npasi.1na štampana su u Kraljevskoj univerzitetskoj štampariji u Bu- dimu 1798. godine. 95
Transcript of Muzikološki zbornik 1989
UDK 783.2:281.961 (450.361.11)
DUHOVNA MUZIKA U SRPSKOJ CRKVENOJ OPŠTINI U TRSTU
Srpska muzika XVIII i prvih decenija XIX veka, sticajem istorijskih okolnosti vezu je se pre svega za Srbe u austrijskoj monarhiji. Posle poraza Austrije u ratovima sa Turskom krajem XVII i tridesetih godina XVIII veka, Srbi, koji su aktivno uestovali u borbama na austrijskoj strani, morali su da napuste svoja vekovna ognjišta i da spas i zaklon potrae u severnoj monarhiji. Prvu organizovanu seobu predvodio je pecki pa trijarh Arsenije 1 arnojevic ( 1690), dok je drugo veliko iseljavanje vodi o takodje pecki patrijarh, Arsenije IV Šakabenta (1737). Medju iseljenicima su bili monasi, sveštenst vo - jedina tadašnja inteligencija - i narod. Nosili su na volovskim kolima svakodnev ne potrepštine, ali i nešto za njih mnogo vanije: mošti svetitelja, ikone, rukopisne i stare štampane liturgijske knjige, delove manastirskih riznica, a u svesti vekovima ne govano usmeno predanje - narodnu poeziju, svetovno i liturgijsko pevanje. Bili su to materijalni dokazi njihovog istorijskog trajanja, pradedovske vere pravoslavne i nacio nalne svesti, koja im je pomogla da u novoj sredini ne zaborave ko su i odakle su. ini se da su Srbi iseljenici veoma brzo, iako ne lako, u novoj domovini stekli odredena ma terijalna dobra, izgradili crkve u gradovima (Sentandreji, Komoranu, Pešti, Beu, Sremskim Karlovcima, Novom Sadu, Trstu, Rijeci, Karlovcu, Petrinji), razvijali školst vo prvo u fruškogorskim, slavonskim i dalmatinskim manastirima, a potom u gradovi ma i selima.
Ovo su samo osnovne crte prilika u kojima se na širokom prostranstvu Karlovake mitropolije, pod ijom jurisdikcijom su bili svi pravoslavni narodi u austrijskoj monarhi ji, razvijala srpska umetnost tokom XVIII veka. Na temeljima stare umetnosti vizantij skih osnova, preuzete iz bogatih riznica srpskih srednjovekovnih manastira i narodnog pamcenja, pod razliitim uticajima - rusko-ukrajinski, zapadnoevropski, novogrki, italo-kritski. - razvijala se nova srpska knjievnost, graditeljstvo, slikarstvo, grafika, štamparstvo, muzika, teatar.
U ovde izloenim okvirima moramo posmatrati i kulturnu delatnost, malobrojnog ali istorijski istaknutog srpskog pravoslavnog obšestva u Trstu. Tršanski Srbi su se iz Dalmacije, Bosne i Hercegovine doselili u prvoj polovini XVIII veka, kada je Trst kao slobodna luka, postao znaajan trgovaki centar na Jadranu. Njihova prava su utvrdena vec 1748. godine, za vreme carice Marije Terezije, a potvrdjena su 1772, i 1793. godine. 1 [sl. 1] O istoriji, ivotu i usponu Srba u Trstu napisano je više istorijskih
Ova YcTaHosntHiR "1 npasi.1na štampana su u Kraljevskoj univerzitetskoj štampariji u Bu dimu 1798. godine.
95
\(O T 11 HO li d 1i H l 6\1 li n r 11 ·" G. · n A 11
Hau,i'e ~ lipArrcrrs·A lAAYpf'IECKArw yrr&EjJl\AHIA r fp.A~ H "flHlfAHHip~ IAOKOAHOMV
T · f · i · i> O T JI • •
H,l\;., .jAA~"'""' iilno•hll•ip• AOfMl„, • Olf'A! 1wKIH &OC'l"O'IHI , HE ynil'l'IKI &'It. fHMCKOM'lt.; KOll\ W 'IA-
111'11 n3'lt. l•t•H1 O'l'CMAIUKH JionH ? ii w 'IAr'l'H , iig'L
.Grnm,'iAtllKH, J.,AAMAU,if' HMAAA e KAAronoA\Š'l'il ntmAH'TIUE
q 0&1ii ffU.'lt., it Dflll'fAHHqH CAOEOAHO Ttiurr1 iiowire w fO,A,A 17 48, '"XtAHll\6A10rk11 1mr .u IOSOOMllllAlli"t ' C'li.
A'i,XOM'lt. nol'l'OlhllHllM'li. EAArOAAfHOC'l'H' K'lt. 1u9xo&111tii ...
WHM'lt. G.AAroArklhJlllflM'lt.' , ... KOHMl AAIKI w ro.u 1751, 1H'io10 Jl1~cKo .GtAH'HC'l'&o iMmfAlffH&y. KfAAHY CAA&Hf, &i
&EgCMlflflH 'OAMl'l'll MA t iA .Ort t t 3 'i A ·IO.sxoirrkAA e JO
' A 2 orrMikH-
1 Uputstva i pravila Srpskog Obšestva u Trstu iz 1784. godine. Štampana u Budimu 1798. godine
96
studija. 2 Sauvani materijalni dokazi o duhovnim i kulturnim stremljenjima tršcanskih Srba - pre svega arhitektura i dela likovne umetnosti - našli su svoje zaslueno me sto u studijama Marise Bianco Fiorini i Dejana Medakovi6a u dve novije monografije o ovoj maloj, ali znaajnoj junoslovenskoj zajednici na Apeninskom poluostrvu. 3
Kulturno-prosvetna angaovanja tršcanskih Srba i injenica da je u Trstu osnovan jedan od prvih srpskih horova, bio je povod da se zainteresujemo za muziki ivot naj zapadnije srpske naseobine. 4 Ovom prilikom cemo se prvenstveno zadrati na muzika lijama, kojima su se koristile horovode i kompozitori u Trstu, a sauvane su u biblioteci ove crkvene opštine. 5
Višeglasno horsko pevanje bilo je strano vizantijsko-pravoslavnoj crkvenoj praksi mnogo due nego što je to bio sluaj sa zapadnom, latinskom crkvom, koja je pošla od istih osnova. U ruskoj crkvi višeglasno pevanje se uvodi od polovine XVII veka, dok se u srpskim izvorima slube pracene višeglasnim pevanjem pominju tek tridesetih godi na XIX veka: u Sremskim Karlovcima (1834), Panevu (1838), Kotoru (1839). 6 Za nimljivo je medutim da carigradski patrijarh Antim u svojoj poslanici, upucenoj srpskom patrijarhu Josifu Rajaicu protiv uvoaenja višeglasnog pevanja u bogoslue nje, asa zahtevom da se "vaspostavi oteeska greeska muzika" (1846), pominje sa mo dve srpske crkvene opštine - beku i tršcansku. 7 Logino je pretpostaviti da su o zbivanjima u Trstu i Beu Carigradsku patrijaršiju izveštavali upravo grki gradani iz Trsta i Bea, koji su decenijama bili u zavadi sa Srbima, izmedu ostalog i oko jezika i pojanja u crkvi. Da su sline promene zahvatile i druge srpske crkve u gornjokarlova koj eparhiji svedoi pismo episkopa Evgenija Jovanovica iz 184 7. godine, u kome se pominje da u ovoj eparhiji pored Trsta, horove u crkvama imaju i Petrinja i Karlovac. 8
Dirigenti ovih horova bili su u poetku muziki obrazovani stranci. Neki od njih su po kušavali i da pišu muziku za svoje horove. Takvi su bili B. Randhartinger i G. Preyer u Beu, 9 Weiss pl. Barenfels u Petrinji, 10 otac i sin Sinico u Trstu. 11 Bez obzira na moda nevelike umetnike vrednosti, njihove horske crkvene kompozicije zasluuju svakako
2
3
4
5
6
7
8
9
H. Ay41-1fl, O cpucKoi oawwuHu y Tpcwy, rnacH1-1K CpncKor YYeHor APYWTsa, XXVI, 6eorpaA 1869, 5; M. Kocrnfl, CpOCKO wpiOB8l/KO Hacelbe y Tpcwy XVII BeKa, lilCTO plllCKlll 4acon111c, V, 6eorpaA 1955, 168; M. A. Purkovic, lstorija Srpske pravoslavne opš tine u Trstu, Trst 1960; A· MeAaKOBlllfl, 'f.>. M111nowes111fl, nemoauc Cpoa y Tpcwy, 6eo rpaA 1987. G. Milossevich-Marisa Bianco Fiorin, I Serbi a Trieste. Udine 1978; A. MeAaKOBlllfl, LJpKBa Ca. caupugoHa, Pel/ o ipoolby, y: nemoauc Cpoa y Tpcwy, 82-129. Pomoc nam je pruila Republika zajednica nauke Srbije koja je finansirala naša istraivanja 1988. godine. Tom prilikam detaljno smo pregledali bogatu biblioteku, dok je rad na arhiv skoj gradi odloen do definitivnog sredivanja ovog arhiva na emu rade saradnici Arhiva Srbije iz Beograda. Kulturno-prosvetna delatnost tršcanskih Srba u okviru Karlovake mitropolije tokom XVIII i u prvoj polovini XIX veka bice tema posebnog rada u kome cemo se koristiti arhivskem do kumentacijam prikupljenem u Sremskim Karlovcima, Zadru i Petrinji. Za to su nam potreb na dopunska istraivanja u Trstu. A. neTpOBl'lfl, Kapnoaal/KO uojal-be u geno KopHenuja CwaHKOBUFla, y: KopHenuje CwaHKoau'1 u 1-beioao gooa, CpncKa aKaAeM111ja HayKa 111 yMeTHOCT111, HayYHlll cKyno- 0111 KH>. XXIV, 0AelbeH>e n111KOBHe 111 MY31114Ke yMeTHOCTlll KH>. 1, 6eorpaA 1985, 137-146. D. Petrovic, Poeci višeglasja u srpskoj crkvenoj muzici, Muzikološki zbornik, XVll/2, Ljub ljana 1981, 111 -122. Arhiv SANU, Sremski Karlovci, MP-A 585/1847. godina. Benedikt Randhartinger (1802-1893), Gottfried Preyer (1807-1901), upor. R. Flotzin ger und G. Gruber, Musikgeschichte 6sterreichs, Band II, Graz 1979, 239; The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie 15, London 1980, 582.
97
'/ ~
~
2 Heruvimska pesma iz Liturgije Francesca Sinica (1840). Rukopis se nalazi u Arhivu Srpske crkvene opštine u Trstu
98
posebnu panju i uz radove Nikole Durkovica u Panevu, Aleksandra Morfidisa u No vom Sadu, 12 predstavljaju uvodu srpski muziki romantizam i stvaralaštvo Kornelija Stan kovica.
lanovi videnih srpskih porodica u Trstu bili su redovni posetioci pozorišta i ope re, organizovali su i posecivali balove u svojim raskošnim palatama, jednom reju u svemu su prihvatali i podraavali nain ivota zapadnoevropskog gradanstva. Zato ni je udno što su i na bogosluenjima u svojoj crkvi eleli da uju neku novu, snaniju muziku, umesto pojanja jednog ili dvojice crkvenih pojaca. Vremena kada je u mana stirskim osamama jednoglasna muzika stvarana bila su im daleka i nepoznata, pa im samim tim i jezik takve umetnosti nije bio dovoljno blizak. lpak, pojci su ostali cenjeni i nezamenljivi na mnogim slubama i tada, kao i danas. Crkvena opština ih je placala i dovodila iz Karlovake mitropolije, gornjokarlovake i dalmatinske eparhije, a hor je pored njih, svojim uešcem trebalo da uvelia nedeljne liturgije i velika praznina bogosluenja.
Verovatno prvi dirigent hora i autor tršcanske pravoslavne liturgije bio je italijanski muzi ar Francesco Sinico (1810-1865). Liturgiju za mešoviti hor je napisao decem bra 1840. godine. [sl. 2] Delo je posvetio predsedniku Srpske crkvene opštine Dordu Mekši (Giorgio Meksa), za koga u posveti kae da je osnovao „naše" (misli tršcansko) crkveno pojanje, koje zahvaljujuci njihovoj medusobnoj saradnji „moe da se pohvali takvom postojanošcu i da se ostavi potomcima u zaveštanje". 13 Moda je baš ovaj ugledni pojac zasluan i za izuzetno lepu priasnu pesmu „Hvalite gospoda", koju je Stevan Mokranjac ne samo zapisao kao Trstensko Hvalite, nego ju je i uneo u svoju, danas vec uvenu Liturgiju za mešoviti hor. 14 [sl. 3] Posvetu Mekši pisanu kicenim je zikom na italijanskom jeziku potpisao je: „Franco Sinico Maestro di Cappella, Trieste il 24 Decembre 1840". Naslovna strana je ispisana krasnopisom, na crkvenosloven skom jeziku: Top>KeCTBeHHOe nt.Hie Eio>KeCTBeHHblR niTypriVi; 4en-1pernaCHO co- 4V1HeHoe r. 0 M cppaH4eCKOMb CV1HV1KO, Y4V1TeneMb ni>HiR; noeMbtR >Ke: J. 4eTKO BV14eM, A. MeKwe, r. TpORHOBV14eMb, LI· AV1MV1TpieBV14eMb; A. ByKaCOBV14eMb, n. 4eTKOBV14eMb, X. rbypKOBV14eMb, 15 J. JaHKOBV14eMb. Iz ovoga vidimo da su sve
10
11
12
13
14
15
Upor. D. Stefanovic, Kuha i Srbi, u: Zbornik radova sa znanstvenog skupa odranog u po vodu 150. ob/jetnice ro(fenja Franje Ksavera Kuhaa (1834- 1911 ), Jugos!avenska aka demija znanosti i umjetnosti, Razred za muziku umjetnost, Zagreb 1984, 290; D. Petro vic, Franjo K uhai stara muzika pravoslavne crkve, Anali zavoda za znanstveni rad JAZU u Osijeku, 4, Osijek 1985, 93-104. Upor. tekst D. Miloševica u knjizi,flewoauc Cpoa y Tpcwy, 50-54; ,Q. M111xaneK, <PpaH l/ecKo C111H111Ko - KOMnoJ111Top cpncKe n111Typr11je (1840), CsecKe Marn4e cpncKe, rpafja 111 np111no3111 Ja KYnTYPHY 111 APYWTBeHy ll1CTOp111jy, HOBll1 Ca,q 1987, 53-57. Ynop. M. ToMaH,qn, COoMeHuu,a naHlfeaalfKOi cpOcKoi u,pKaeHoi aeaal/KOi gpywwaa, naH4eBO 1938, 85; Stana Duric-Klajn, Prethodnici Kornelija Stankovica, u: Historijski raz voj muzike kulture u Jugoslaviji, Zagreb 1962, 582- 584; ,Q. neTpOBll1fl, Kapnoaal/KO Oojal-be u gen o KopHenuja CwaHKoauna, 141, 143. Xerox kopiju Liturgije F. Sinica sa posvetom D. Mekši ljubazno je poklonio Biblioteci Muzi kološkog instituta SANU gospodin Dorde Miloševic prilikam svog boravka u Beogradu de cembra 1987. godine. Ynop. CTeBaH CT. MoKpaH:>a4, npaaocnaBHO cpOCKO HapogHo LJ,PKBeHO Oojal-be - OOwwe Oojal-be, pe,q. K. n. MaHojnos111n, 6eorpa,q 1935, 314-315; V1crn, 60>1<ecrneHHaR Cny>Kc5a no CpncKOM Hapo,qHOM Hanesy, cpornT111ncKo 1113,qaH:>e pyKo n111ca, 6eorpa,q 1964, 28-32. Ime Nikole Durkovica (Trst 1812 - Osijek 1875) našli smo u popisu posebno istaknutih uenika srpske škole u Trstu: LIBRO DE ONORE. 1 seguenti Allievi nella Scuola Greco-llli rica ... Trieste li 3/15 Settembre 1825. Allievi della Classe terza: Giorgio Prevetto, Nicolo Circovich, Nicolo Giurcovich, Vladimiro Circovich, Nicolo Petricevich. Nesigniran doku ment se nalazi u Biblioteci Srpske crkvene opštine u Trstu.
99
Adagio ma non troppo~--------....
t~„ „ 1 JJ 1 J J J iJ 1 „ 'I J J JgB •. XBA - AH -
4 ~ , ff5 J J 1 ,) 'ti! J J J J n j 1 C :z,_j
'®~ 1 .;QiiDftu;TJJ-! - - - - 'l'f, -·
4~.s~ff#nJ J ;dJJ le Jlltr•-i )\114 •
tf! :- 'lr· Jrjt;Jt1r~-$4=B*W~-~ :!
- - - - AH - -
~ ~ T;Jmtttx~ w" ,,,~ J ur 1J r .n;i - - - - - - -
- - - - - - -
~--- -·J F r J IJ. JlDiR'IJ.gfjlJIJJJ~ - - - - r.; - - -
3 Priasna pesma "Hvalite Gospoda": a) melizmati an napev 1 glasa; b) skracen napev. St. St. Mokranjac Opšte pojanje, 310, 314
100
Adagio ma nontroppo
'~., 11=Je===J 1 .Pr 1 rcJ r7) 1 " -;n Xu - - AH - - TI,
4~ FTr 1( P U1 1 „ '1(iJ1·r i@~i XBA - AH - Tt fo - -
4 b J.CfU J 1 J r}fd 1 e '11:J.1f? 1 (J W_j eno - - A• xu - AH - Tt
l1A II. A II. 112,\ · II. A II. ,
~ b f]7r 1 r Si 1 r r r r 1 „ :11 r r ~ R@ XBA - AH - TI ro-cno-,i,A cue-sin. .ii-rw l 111>1-
i' „ 'llr r. 1rsp4]1~rff!t1J:90 f%i WllHXIL ir. - &-ti no :- AO - u . - ITS-
~ (Er ft lfT) tJ 1,PtitJ1J:f35J 'I eJ Tt - &i no - AO - s4 - ITS,--
~ r] 14] J IJ_{7D 1 „ 'IJ_ Eiif'I . TI - rrE no - AO - u - IT'll . ni -
~ " Tr r , 1 r r 1 r r 1 r r- p 1 J , J r 1 - '""• ni - - - -
t kJ'tkfdiJr 'l„l@f9J IJJEFIO I .. 'II - - - ni - '"" Bo - rs .
'bi D r r 1 c r 'F le Er 'II n r 1 Xu '- AH - TI 8 - ro BO BW-WHHl('ll. dA - AH -
:411' fr FF 1 „ 11"-'"' J r 1ffl?r_1„ 11 AS - .iA, AA - AH - 4S - i•.
101
glasove pevali muškarci, iako su u partituri obeleeni glasovi: Soprani, Tenori, Alti, Bassi. U pojedinim kracim horskim deonicama Sinikove Liturgije (odgovori na jekteni ja) naslucuju se tradicionalne crkvene melodije. Razvijene horske numere su pisane slobodno sa pokušajima polifonog vodenja glasova, ali nismo uoili da se kompozitor koristio crkvenim napevima.
Na mestu dirigenta hora Francesca Sinica je nasledio njegov sin Giuseppe. Uvid u arhivsku gradu Hora svakako bi otkrio tane datume i uslove pod kojima se ova smena odvijala. Giuseppe Sinico je tako de pripremao kompozicije za potrebe hora. On je napi sao nekoliko Liturgija, koje se i danas nalaze u materijalima „na horu" u crkvi. Njegove liturgije su naješce bile kompilacija numera ruskih autora, pre svega Dimitrija Bort njanskog, i pojedinih slobodno komponovanih deonica. Uvid u muzikalije koje se nala ze u Biblioteci Srpske pravoslavne opštine u Trstu otkrio je i postupak uradu G. Sinica.
U Biblioteci se nalazi dvadeset horskih partitura ruske crkvene muzike. Dve su ru kopisne, a ostale su štampane u Petrogradu u periodu od 1815. do 1869. godine. Sve su to knjige pisane i štampane za potrebe Dvorske pevake kapele u Petrogradu, u vreme kada su direktori i uitelji pevanja u ovoj kapeli bili: Maksim Berezovski, Dimitri je Bortnjanski, Petar Turaninov, Aleksej Lvov, Nikolaj Bahmetev. U zbornicima se na laze uglavnom njihove kompozicije, pored dela Baldassare Galuppia i gotovo nepozna tog Feodora Makarova [vidi prilog?. Kako su ove notne knjige dospele u Trst otkrice svakako arhivska dokumenta. Tršcanski gradani su sa Petrogradom imali prisne, pa ak i rodake veze. Zato je logino da su na toj strani potraili materija! za svoju no voosnovanu pevaku druinu.
U ovoj notnoj zbirci nalaze se jednoglasni zapisi ruskog crkvenog pevanja, crkve ne kompozicije i duhovni koncerti za razliite horske sastave: etvoroglasni i petoglas ni mešoviti hor, troglasni enski i troglasni muški hor, dva muška glasa, dva mešovita hora. Pojedine knjige kao da i nisu korišcene dok se na pojedinima uoavaju tragovi upotrebe. Ovim knjigama koristili su se uglavnom otac i sin Sinico. U jednoj od njih na šli smo pismo upuceno Sign. F. Sinicu, Maestru di Musica, „con un libro J.P.R.M." u kome mu nepoznati autor pisma (moda iz kruga izdavaa - Julie Sumogloff Pahlen) objašnjava kako se mogu skratiti dve kompozicije. U rukopisnoj partituri [6 7911 našli smo i ubaen list papira, pisan istom rukom kao i partitura, na kome se nalazi objaš njenje kako „npocrne ni;Hie coprnpyeTcA: nepso~ A111cKaHTb noeTc Tep4i10to; Cb HlilMb ,qon>KeHb ni>Tb BTOpoi:i AnTb Bb OKTasy; a ecn111 oy,qeTb TeHOpb TO lil OHb Cb HlilMb TaK ow MO>KeT ni>Tb. - nepBbLVt AnTb nOIOW!ilV'i KBlilHTY MO>KeT ni>Tb co BTOPbLMb TeHOPOMb; Cb TeHOpOMb noeTb BTopoV'i ,qlilCKaHTb, oacy bb OKTaBy. 6acc >Ke noeTb csoV'i HOTb bb ocooeHHOCTlil". Ovoje ustvari objašnjenje kako treba izvoditi one kompozicije koje su štampane samo kao jednoglasni zapisi ili za jedan glas uz pratnju klavira. Uz pomoc nama nepoznatih ruskih muziara Italijani, Franco i Giuseppe Sinico su studirali i upoznavali rusku crkvenu muziku. Tragovi na koje smo naišli u ovim partiturama otkrivaju nain kako su nastajale mnogobrojne Li turgije koje je Giuseppe Sinico pisao za tršcanski hor. Na štampanim partiturama smo uoili njegove rukopisne intervencije. U pojedinim kompozicijama latinicam, italijans kem ortografijom, dopisivao je izgovor teksta. Bile su to one numere koje je on kasnije preradivao usvojim Liturgijama i izvodio ih sa horom u crkvi sv. Spiridona u Trstu. Naj više je tu kompozicija D. Bortnjanskog, a samo po jedna ili dve kompozicije Galuppia, Makarova, Turaninova, Lvova. Ovako nastale kompozicije G. Sinica, pre svega više razliitih Liturgija, niti su sabrane, niti su do sada našle mesto u našoj muzikoj istoriji. Jedna od njih nalazi se u nototeci Prvog beogradskog pevakog društva. Njena nas lovna strana glasi: „AI suo nobile Amico ed Allievo Signor Cristoforo Scuglievich. Li-
102
turgia Solenne della Chiesa Serba di S. Spiridione in Trieste. Composta da Giuseppe Sinico con Musica propria e dei Maestri Bortianskago ed Llvova". Prepis je sainio Carla Schmidl 6. 1 O. 1879. godine. 16 Vecina numera u ovoj Liturgiji su preradene kompozicije Bortnjanskog, samo je pet Lvova, a šesnaest numera su tvorenija samog G. Sinica.
Koliko je rad oca i sina Sinico znaio u našoj muzici XIX veka svedoi i raspro stranjenost ovih kompozicija, koju samo delimino maemo da sagledamo. lsidor Bajic je jednu kompoziciju Francesca Sinica objavio u „Srpskoj muzikoj biblioteci". 17 Nje gove crkvene kompozicije nalaze se u Arhivama Panevakog crkvenog pevakog društva (osnovanog 1838) i Prvog beogradskog pevakog društva (1858), a za note su im se obracali iz Srpsko-crkvene pevake zadruge iz Zemuna. 18 Jedan prepis „Sini kine liturgije za muški zbor" Branka Racana iz Sarajeva (18. l. 1905) nalazi se u Muzi kološkom institutu u Beogradu. Verovatno bi se kompozicije Francesca i Giuseppa Si nica mogle naci i u arhivama nekih drugih pevakih druina, koje su imale srecu da svoje nototeke sauvaju.
CepocKe Hapo,gHe HOB!J!He su vec 1840. godine u Pešti izveštavale, kako se po ugledu na "Trijestansko" i u Kotoru i u Dubrovniku „pjenije po notama uvodi", 19 a ok tobra 1842. godine neWTaHCKO-OY81-1MCKiilf CKOpOTeYa je doneo putopisne beleške A. Radovica, koji je na putu za Milano posetio Trst, gde se, kako u posebnoj napomeni istie: „Hacna)K,qasao onarornacieMb 1-13pA,qHorb KpacHoni>HiA TpcrnHCKOrb y He,qerno 21-rb Asr. 3a1-1cTa 1-1 ,qocrnVIHo ce Ha3bLBa KpacHont.eHie. rocno,qa TpcrnHL\bL 1-1Ma,qy neTb .qo wecTb cpenirli ni>HiA, .qaKne .qoopo 3 1-1 ype.qbeHo". 20
Karlovaki gradani, u neposrednom kontaktu sa dobrostojecim tršcanskim trgovcima takode su pomagali uvodenje horskog pevanja prvo oko 1840, a potom osnivanjem posebnog fonda 1861. godine. 21
Naizgled mala srpska crkvena opština u Trstu, prostorno udaljena od centara na cionalne kulture, zadrala je svoja nacionalna obeleja i postala uzor i uporište za uvodenje potpuno nove muzike prakse - horskog pevanja i ruskog repertoara - pre svega medu Srbima u Dalmaciji i Hrvatskoj, ispisujuci tako deo poglavlja srpske muzi ke istorije predkornelijevog vremena.
Srbi u Trstu, trgovci i moreplovci, kao da su sa udaljenih geografskih širina - u susretima sa ljudima na drugim kontinentima, okrueni zapadnoevropskim narodima, ali i veoma brojnim Slovencima i Hrvatima u Trstu - vec sagledali istorijsku distancu. Starajuci se o tradiciji, kulturi, prosveti, umetnosti, mislili su kako o svojoj, tako i o ju noslovenskoj buducnosti uopšte.
16 Christoforo-Risto Škuljevi, lan poznate, bogate tršanske porodice, ija se palata nalazi na trgu Venezzia br. 1, bio je ljubitelj umetnosti i veliki darodavac crkve Sv. Spiridona u Trstu; upor. nemoauc Cpoa y Tpcwy, 100, 102, sl. 32, 33.
11 <ll. CVIHVIKO, 5o>Ke ao uMja maoje, CpncKa MY31114Ka OV10nV10TeKa, yp. V1CV1AOP 5aj111fl, II, 6- 7, Hos111 CaA 1904.
18 Arhiv Srpske crkvene opštine u Trstu, 1 F. 1 /1, 40, 44, 48, 50, 62. 19 CepocKe HapOAHe HOBll1He, 28. HOBeMoap 1840, ynop. 5„ /..JpKBeHO HOWHO Oeaafbe y
Tpcwy, 5ou,u KowopcKoj u ,D,yopoaHuKy, Muziki glasnik 1, Beograd 1922, 7. 20 newTaHCKO-OYA111MCKll1Vi CKOPOTe4a, roA. 1, op. 21, newrn 10. IX. 1842, 131. 21 O OojaH>y u aeaaH>y y „Cp5cKo-ganMawuHcKoM Maia3uHy", 35opHuK o CpouMa y
XpaawcKoi !, 0AOOp 3a npoy4asal-be Cpoa y XpsaTcKoj, CpncKa aKaAeM111ja HayKa 111 yMeTHOCTll1, 5eorpaA, 1989, 199-209.
103
IMENA KOMPOZITORA IJA SE DELA NALAZE U POPISANIM IZDANJIMA
1. Baldassare GALUPPI (Burano kod Venecije 1706 - Venecija 1785). Italijan ski kompozitor i embalista. Kao muziar je radio u Firenci, Londonu, Veneciji. Na poziv carice Katarine II boravi u Rusiji od 1765-1768. godine kao izvoda i uitelj muzike. Pored opera i instrumentalnih dela, napisao je i niz crkvenih horskih kompozicija. Prvi je dao model „duhovnog koncerta", oblika paraliturgijskog pevanja u ruskoj crkvenoj praksi. Njegova dela za a cappella hor na crkvenoslovenske pravoslavne liturgijske tek stove danas su malo poznata.
Ruski kompozitori
2. Maksim Sozontovi BEREZbVSKI (Goluhov, Ukrajina 1745 - Petrograd 1777). Muziku je uio na Duhovnoj akademiji u Kijevu i u Petrogradu. Usavršavao se kod padre Martinija na Akademiji u Bolonji. Bio je peva-tenor, lan Pridvorne pevake kapele i kompozitor. Jedan je od najznaajnijih ruskih kompozitora „duhovnih konce rata", paraliturgijskih kompozicija italijanskog stila.
3. Dmitrij Stepanovi BORTNJANSKI (Goluhov, Ukrajina 1752 - Petrograd 1825). Kompoziciju je uio kod 8. Galuppia u Petrogradu, a potom se usavršavao u Veneciji, Bolonji, Rimu i Napulju; neko vreme je boravio i u Nemakoj. Godine 1796. postavljen je za rukovodioca dvorske kapele u Petrogradu. Bio je kompozitor, dirigent -pedagog, muziki organizator. Stvarao je pod uticajem italijanske muzike instrumen talna i vokalna dela. Napisao je mnogobrojne a cappella horske crkvene kompozicije, pre svega takozvane „duhovne koncerte", za jedan i više horova. Njegova dela su bila na repertoaru prvih srpskih horova od tridesetih godina 19. veka, a i danas se izvode u okviru bogosluenja i koncertno.
4. Petar Ivanovi TURANINOV (Kijev 1779 - Petrograd 1856), sveštenik i muziar. Muziku je uio kod G. Sartija, a sam je kasnije bio uitelj pevanja u Pridvornoj kapeli u Petrogradu. Njegova ranija dela pripadaju italijanskom periodu u ruskoj muzici. Vremenom on se okrece izvornom ruskom crkvenom pevanju, koje harmonizuje za mešovite i muške horove. Time njegovo stvaralaštvo ulazi u period romantizma i ta kozvanog nemakog uticaja na rusku muziku.
5. Aleksej Fjodorovi LVOV (Reval 1798 - Romanovo 1870), pukovnik ruske vojske, violinista i kompozitor. Muziku je uio kod nemakih uitelja. Napisao je rusku himnu „Boe carja hrani". Godine 1837. nasledio je svoga oca Fjodora Petrovia na mestu direktora Pridvorne pevake kapele. Tu je unapredio pedagoški rad, uveo je strogu kontrolu repertoara; radio je na unificiranju pojanja, harmonizovao je crkvene napeve za etvoroglasni hor i zapisivao je jednoglasno pojanje u starim manastirskim obiteljima. Na zahtev cara Nikolaja 1 harmonizovao je pesme iz Trioda za etvoroglasni hor. Pokušao je da rusku i crkvenu muziku oslobodi od italijanskog uticaja.
6. Feodor MAKAROV ().Malo poznat muziar prve polovine XIX veka. Bio je lan Pridvorne kapele u Petrogradu, a njegove malobrojne kompozicije su izvodjene i štam pane uz dela Galuppia i Bortnjanskog.
104
7. Nikolaj Ivanovi BAHMETEV (Bahmetevka 1807-1891 ), kompozitor i violini sta, direktor Pridvorne pevake kapele u Petrogradu ( 1 861 -1883). Autor je niza sa lonskih kompozicija, pre svega za violinu, kao i crkvenih horskih kompozicija. Priredio je i objavio Obihod notnago cerkovnago pjenija (1869-79).
SUMMARY
The Serbs had been settling in Trieste as merchants and navigators trom Bosnia and Dalmatia since the tirst ha/t ot the 17th century. As early as 1748, they were granted their status ot this free town by the court ot Vienna. Being members ot the Orthodox Church, they remained under the jurisdiction ot the Sremski Karlovci metro politan church to which they were linked in matters ecclesiastica/ and educational. Although acclimatizing to the Western European bourgeois way ot lite ot their time very soon, they were caretul enough to keep their national and religious characteri stics. They were one ot the tirst Serbian parishes, under European and Russian in tluences, to rep/ace the traditional unison church singing with chora/ part practice.
Music tor the needs ot the new/y founded Serbian choir in Trieste was written by Francesco Sinico, an ltalian musician and choir-master (1840). He was succeeded in the same post by his son Giuseppe Sinico, who composed masses (liturgies) and some songs tor other church services in Trieste church on the basis ot the works ot Russian 18th-century composers. Thus, the library of the Serbian parish in Trieste was found to contain 20 volumes ot choral scores (two ot which are handwritten), mostly printed in St. Petersburg to be used by the Court Orchestra. Most ot the com positions contained in these vo/umes are those written by D. Bortnyansky, in addition to those by Berezovsky, Ga/uppi, Bahmetev, Lvov, and Turchaninov.
The compositions by the Sinicos, father and son, as we/I as those by Russian composers, have become an integral part ot the repertoire ot other Serbian choirs tounded in the 19th century ranging tram Panevo, Kotor, Zemun, Belgrade, through out many small towns an vi/lages, to Serbia itse/t, as wel/ as to the Serbs sett/ed in Austria.
On this account, the Serbian parish in Trieste acted as an important agent in the development ot Serbian church music in the tirst ha/t ot the 19th century.
105
DUHOVNA MUZIKA U SRPSKOJ CRKVENOJ OPŠTINI U TRSTU
Srpska muzika XVIII i prvih decenija XIX veka, sticajem istorijskih okolnosti vezu je se pre svega za Srbe u austrijskoj monarhiji. Posle poraza Austrije u ratovima sa Turskom krajem XVII i tridesetih godina XVIII veka, Srbi, koji su aktivno uestovali u borbama na austrijskoj strani, morali su da napuste svoja vekovna ognjišta i da spas i zaklon potrae u severnoj monarhiji. Prvu organizovanu seobu predvodio je pecki pa trijarh Arsenije 1 arnojevic ( 1690), dok je drugo veliko iseljavanje vodi o takodje pecki patrijarh, Arsenije IV Šakabenta (1737). Medju iseljenicima su bili monasi, sveštenst vo - jedina tadašnja inteligencija - i narod. Nosili su na volovskim kolima svakodnev ne potrepštine, ali i nešto za njih mnogo vanije: mošti svetitelja, ikone, rukopisne i stare štampane liturgijske knjige, delove manastirskih riznica, a u svesti vekovima ne govano usmeno predanje - narodnu poeziju, svetovno i liturgijsko pevanje. Bili su to materijalni dokazi njihovog istorijskog trajanja, pradedovske vere pravoslavne i nacio nalne svesti, koja im je pomogla da u novoj sredini ne zaborave ko su i odakle su. ini se da su Srbi iseljenici veoma brzo, iako ne lako, u novoj domovini stekli odredena ma terijalna dobra, izgradili crkve u gradovima (Sentandreji, Komoranu, Pešti, Beu, Sremskim Karlovcima, Novom Sadu, Trstu, Rijeci, Karlovcu, Petrinji), razvijali školst vo prvo u fruškogorskim, slavonskim i dalmatinskim manastirima, a potom u gradovi ma i selima.
Ovo su samo osnovne crte prilika u kojima se na širokom prostranstvu Karlovake mitropolije, pod ijom jurisdikcijom su bili svi pravoslavni narodi u austrijskoj monarhi ji, razvijala srpska umetnost tokom XVIII veka. Na temeljima stare umetnosti vizantij skih osnova, preuzete iz bogatih riznica srpskih srednjovekovnih manastira i narodnog pamcenja, pod razliitim uticajima - rusko-ukrajinski, zapadnoevropski, novogrki, italo-kritski. - razvijala se nova srpska knjievnost, graditeljstvo, slikarstvo, grafika, štamparstvo, muzika, teatar.
U ovde izloenim okvirima moramo posmatrati i kulturnu delatnost, malobrojnog ali istorijski istaknutog srpskog pravoslavnog obšestva u Trstu. Tršanski Srbi su se iz Dalmacije, Bosne i Hercegovine doselili u prvoj polovini XVIII veka, kada je Trst kao slobodna luka, postao znaajan trgovaki centar na Jadranu. Njihova prava su utvrdena vec 1748. godine, za vreme carice Marije Terezije, a potvrdjena su 1772, i 1793. godine. 1 [sl. 1] O istoriji, ivotu i usponu Srba u Trstu napisano je više istorijskih
Ova YcTaHosntHiR "1 npasi.1na štampana su u Kraljevskoj univerzitetskoj štampariji u Bu dimu 1798. godine.
95
\(O T 11 HO li d 1i H l 6\1 li n r 11 ·" G. · n A 11
Hau,i'e ~ lipArrcrrs·A lAAYpf'IECKArw yrr&EjJl\AHIA r fp.A~ H "flHlfAHHip~ IAOKOAHOMV
T · f · i · i> O T JI • •
H,l\;., .jAA~"'""' iilno•hll•ip• AOfMl„, • Olf'A! 1wKIH &OC'l"O'IHI , HE ynil'l'IKI &'It. fHMCKOM'lt.; KOll\ W 'IA-
111'11 n3'lt. l•t•H1 O'l'CMAIUKH JionH ? ii w 'IAr'l'H , iig'L
.Grnm,'iAtllKH, J.,AAMAU,if' HMAAA e KAAronoA\Š'l'il ntmAH'TIUE
q 0&1ii ffU.'lt., it Dflll'fAHHqH CAOEOAHO Ttiurr1 iiowire w fO,A,A 17 48, '"XtAHll\6A10rk11 1mr .u IOSOOMllllAlli"t ' C'li.
A'i,XOM'lt. nol'l'OlhllHllM'li. EAArOAAfHOC'l'H' K'lt. 1u9xo&111tii ...
WHM'lt. G.AAroArklhJlllflM'lt.' , ... KOHMl AAIKI w ro.u 1751, 1H'io10 Jl1~cKo .GtAH'HC'l'&o iMmfAlffH&y. KfAAHY CAA&Hf, &i
&EgCMlflflH 'OAMl'l'll MA t iA .Ort t t 3 'i A ·IO.sxoirrkAA e JO
' A 2 orrMikH-
1 Uputstva i pravila Srpskog Obšestva u Trstu iz 1784. godine. Štampana u Budimu 1798. godine
96
studija. 2 Sauvani materijalni dokazi o duhovnim i kulturnim stremljenjima tršcanskih Srba - pre svega arhitektura i dela likovne umetnosti - našli su svoje zaslueno me sto u studijama Marise Bianco Fiorini i Dejana Medakovi6a u dve novije monografije o ovoj maloj, ali znaajnoj junoslovenskoj zajednici na Apeninskom poluostrvu. 3
Kulturno-prosvetna angaovanja tršcanskih Srba i injenica da je u Trstu osnovan jedan od prvih srpskih horova, bio je povod da se zainteresujemo za muziki ivot naj zapadnije srpske naseobine. 4 Ovom prilikom cemo se prvenstveno zadrati na muzika lijama, kojima su se koristile horovode i kompozitori u Trstu, a sauvane su u biblioteci ove crkvene opštine. 5
Višeglasno horsko pevanje bilo je strano vizantijsko-pravoslavnoj crkvenoj praksi mnogo due nego što je to bio sluaj sa zapadnom, latinskom crkvom, koja je pošla od istih osnova. U ruskoj crkvi višeglasno pevanje se uvodi od polovine XVII veka, dok se u srpskim izvorima slube pracene višeglasnim pevanjem pominju tek tridesetih godi na XIX veka: u Sremskim Karlovcima (1834), Panevu (1838), Kotoru (1839). 6 Za nimljivo je medutim da carigradski patrijarh Antim u svojoj poslanici, upucenoj srpskom patrijarhu Josifu Rajaicu protiv uvoaenja višeglasnog pevanja u bogoslue nje, asa zahtevom da se "vaspostavi oteeska greeska muzika" (1846), pominje sa mo dve srpske crkvene opštine - beku i tršcansku. 7 Logino je pretpostaviti da su o zbivanjima u Trstu i Beu Carigradsku patrijaršiju izveštavali upravo grki gradani iz Trsta i Bea, koji su decenijama bili u zavadi sa Srbima, izmedu ostalog i oko jezika i pojanja u crkvi. Da su sline promene zahvatile i druge srpske crkve u gornjokarlova koj eparhiji svedoi pismo episkopa Evgenija Jovanovica iz 184 7. godine, u kome se pominje da u ovoj eparhiji pored Trsta, horove u crkvama imaju i Petrinja i Karlovac. 8
Dirigenti ovih horova bili su u poetku muziki obrazovani stranci. Neki od njih su po kušavali i da pišu muziku za svoje horove. Takvi su bili B. Randhartinger i G. Preyer u Beu, 9 Weiss pl. Barenfels u Petrinji, 10 otac i sin Sinico u Trstu. 11 Bez obzira na moda nevelike umetnike vrednosti, njihove horske crkvene kompozicije zasluuju svakako
2
3
4
5
6
7
8
9
H. Ay41-1fl, O cpucKoi oawwuHu y Tpcwy, rnacH1-1K CpncKor YYeHor APYWTsa, XXVI, 6eorpaA 1869, 5; M. Kocrnfl, CpOCKO wpiOB8l/KO Hacelbe y Tpcwy XVII BeKa, lilCTO plllCKlll 4acon111c, V, 6eorpaA 1955, 168; M. A. Purkovic, lstorija Srpske pravoslavne opš tine u Trstu, Trst 1960; A· MeAaKOBlllfl, 'f.>. M111nowes111fl, nemoauc Cpoa y Tpcwy, 6eo rpaA 1987. G. Milossevich-Marisa Bianco Fiorin, I Serbi a Trieste. Udine 1978; A. MeAaKOBlllfl, LJpKBa Ca. caupugoHa, Pel/ o ipoolby, y: nemoauc Cpoa y Tpcwy, 82-129. Pomoc nam je pruila Republika zajednica nauke Srbije koja je finansirala naša istraivanja 1988. godine. Tom prilikam detaljno smo pregledali bogatu biblioteku, dok je rad na arhiv skoj gradi odloen do definitivnog sredivanja ovog arhiva na emu rade saradnici Arhiva Srbije iz Beograda. Kulturno-prosvetna delatnost tršcanskih Srba u okviru Karlovake mitropolije tokom XVIII i u prvoj polovini XIX veka bice tema posebnog rada u kome cemo se koristiti arhivskem do kumentacijam prikupljenem u Sremskim Karlovcima, Zadru i Petrinji. Za to su nam potreb na dopunska istraivanja u Trstu. A. neTpOBl'lfl, Kapnoaal/KO uojal-be u geno KopHenuja CwaHKOBUFla, y: KopHenuje CwaHKoau'1 u 1-beioao gooa, CpncKa aKaAeM111ja HayKa 111 yMeTHOCT111, HayYHlll cKyno- 0111 KH>. XXIV, 0AelbeH>e n111KOBHe 111 MY31114Ke yMeTHOCTlll KH>. 1, 6eorpaA 1985, 137-146. D. Petrovic, Poeci višeglasja u srpskoj crkvenoj muzici, Muzikološki zbornik, XVll/2, Ljub ljana 1981, 111 -122. Arhiv SANU, Sremski Karlovci, MP-A 585/1847. godina. Benedikt Randhartinger (1802-1893), Gottfried Preyer (1807-1901), upor. R. Flotzin ger und G. Gruber, Musikgeschichte 6sterreichs, Band II, Graz 1979, 239; The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie 15, London 1980, 582.
97
'/ ~
~
2 Heruvimska pesma iz Liturgije Francesca Sinica (1840). Rukopis se nalazi u Arhivu Srpske crkvene opštine u Trstu
98
posebnu panju i uz radove Nikole Durkovica u Panevu, Aleksandra Morfidisa u No vom Sadu, 12 predstavljaju uvodu srpski muziki romantizam i stvaralaštvo Kornelija Stan kovica.
lanovi videnih srpskih porodica u Trstu bili su redovni posetioci pozorišta i ope re, organizovali su i posecivali balove u svojim raskošnim palatama, jednom reju u svemu su prihvatali i podraavali nain ivota zapadnoevropskog gradanstva. Zato ni je udno što su i na bogosluenjima u svojoj crkvi eleli da uju neku novu, snaniju muziku, umesto pojanja jednog ili dvojice crkvenih pojaca. Vremena kada je u mana stirskim osamama jednoglasna muzika stvarana bila su im daleka i nepoznata, pa im samim tim i jezik takve umetnosti nije bio dovoljno blizak. lpak, pojci su ostali cenjeni i nezamenljivi na mnogim slubama i tada, kao i danas. Crkvena opština ih je placala i dovodila iz Karlovake mitropolije, gornjokarlovake i dalmatinske eparhije, a hor je pored njih, svojim uešcem trebalo da uvelia nedeljne liturgije i velika praznina bogosluenja.
Verovatno prvi dirigent hora i autor tršcanske pravoslavne liturgije bio je italijanski muzi ar Francesco Sinico (1810-1865). Liturgiju za mešoviti hor je napisao decem bra 1840. godine. [sl. 2] Delo je posvetio predsedniku Srpske crkvene opštine Dordu Mekši (Giorgio Meksa), za koga u posveti kae da je osnovao „naše" (misli tršcansko) crkveno pojanje, koje zahvaljujuci njihovoj medusobnoj saradnji „moe da se pohvali takvom postojanošcu i da se ostavi potomcima u zaveštanje". 13 Moda je baš ovaj ugledni pojac zasluan i za izuzetno lepu priasnu pesmu „Hvalite gospoda", koju je Stevan Mokranjac ne samo zapisao kao Trstensko Hvalite, nego ju je i uneo u svoju, danas vec uvenu Liturgiju za mešoviti hor. 14 [sl. 3] Posvetu Mekši pisanu kicenim je zikom na italijanskom jeziku potpisao je: „Franco Sinico Maestro di Cappella, Trieste il 24 Decembre 1840". Naslovna strana je ispisana krasnopisom, na crkvenosloven skom jeziku: Top>KeCTBeHHOe nt.Hie Eio>KeCTBeHHblR niTypriVi; 4en-1pernaCHO co- 4V1HeHoe r. 0 M cppaH4eCKOMb CV1HV1KO, Y4V1TeneMb ni>HiR; noeMbtR >Ke: J. 4eTKO BV14eM, A. MeKwe, r. TpORHOBV14eMb, LI· AV1MV1TpieBV14eMb; A. ByKaCOBV14eMb, n. 4eTKOBV14eMb, X. rbypKOBV14eMb, 15 J. JaHKOBV14eMb. Iz ovoga vidimo da su sve
10
11
12
13
14
15
Upor. D. Stefanovic, Kuha i Srbi, u: Zbornik radova sa znanstvenog skupa odranog u po vodu 150. ob/jetnice ro(fenja Franje Ksavera Kuhaa (1834- 1911 ), Jugos!avenska aka demija znanosti i umjetnosti, Razred za muziku umjetnost, Zagreb 1984, 290; D. Petro vic, Franjo K uhai stara muzika pravoslavne crkve, Anali zavoda za znanstveni rad JAZU u Osijeku, 4, Osijek 1985, 93-104. Upor. tekst D. Miloševica u knjizi,flewoauc Cpoa y Tpcwy, 50-54; ,Q. M111xaneK, <PpaH l/ecKo C111H111Ko - KOMnoJ111Top cpncKe n111Typr11je (1840), CsecKe Marn4e cpncKe, rpafja 111 np111no3111 Ja KYnTYPHY 111 APYWTBeHy ll1CTOp111jy, HOBll1 Ca,q 1987, 53-57. Ynop. M. ToMaH,qn, COoMeHuu,a naHlfeaalfKOi cpOcKoi u,pKaeHoi aeaal/KOi gpywwaa, naH4eBO 1938, 85; Stana Duric-Klajn, Prethodnici Kornelija Stankovica, u: Historijski raz voj muzike kulture u Jugoslaviji, Zagreb 1962, 582- 584; ,Q. neTpOBll1fl, Kapnoaal/KO Oojal-be u gen o KopHenuja CwaHKoauna, 141, 143. Xerox kopiju Liturgije F. Sinica sa posvetom D. Mekši ljubazno je poklonio Biblioteci Muzi kološkog instituta SANU gospodin Dorde Miloševic prilikam svog boravka u Beogradu de cembra 1987. godine. Ynop. CTeBaH CT. MoKpaH:>a4, npaaocnaBHO cpOCKO HapogHo LJ,PKBeHO Oojal-be - OOwwe Oojal-be, pe,q. K. n. MaHojnos111n, 6eorpa,q 1935, 314-315; V1crn, 60>1<ecrneHHaR Cny>Kc5a no CpncKOM Hapo,qHOM Hanesy, cpornT111ncKo 1113,qaH:>e pyKo n111ca, 6eorpa,q 1964, 28-32. Ime Nikole Durkovica (Trst 1812 - Osijek 1875) našli smo u popisu posebno istaknutih uenika srpske škole u Trstu: LIBRO DE ONORE. 1 seguenti Allievi nella Scuola Greco-llli rica ... Trieste li 3/15 Settembre 1825. Allievi della Classe terza: Giorgio Prevetto, Nicolo Circovich, Nicolo Giurcovich, Vladimiro Circovich, Nicolo Petricevich. Nesigniran doku ment se nalazi u Biblioteci Srpske crkvene opštine u Trstu.
99
Adagio ma non troppo~--------....
t~„ „ 1 JJ 1 J J J iJ 1 „ 'I J J JgB •. XBA - AH -
4 ~ , ff5 J J 1 ,) 'ti! J J J J n j 1 C :z,_j
'®~ 1 .;QiiDftu;TJJ-! - - - - 'l'f, -·
4~.s~ff#nJ J ;dJJ le Jlltr•-i )\114 •
tf! :- 'lr· Jrjt;Jt1r~-$4=B*W~-~ :!
- - - - AH - -
~ ~ T;Jmtttx~ w" ,,,~ J ur 1J r .n;i - - - - - - -
- - - - - - -
~--- -·J F r J IJ. JlDiR'IJ.gfjlJIJJJ~ - - - - r.; - - -
3 Priasna pesma "Hvalite Gospoda": a) melizmati an napev 1 glasa; b) skracen napev. St. St. Mokranjac Opšte pojanje, 310, 314
100
Adagio ma nontroppo
'~., 11=Je===J 1 .Pr 1 rcJ r7) 1 " -;n Xu - - AH - - TI,
4~ FTr 1( P U1 1 „ '1(iJ1·r i@~i XBA - AH - Tt fo - -
4 b J.CfU J 1 J r}fd 1 e '11:J.1f? 1 (J W_j eno - - A• xu - AH - Tt
l1A II. A II. 112,\ · II. A II. ,
~ b f]7r 1 r Si 1 r r r r 1 „ :11 r r ~ R@ XBA - AH - TI ro-cno-,i,A cue-sin. .ii-rw l 111>1-
i' „ 'llr r. 1rsp4]1~rff!t1J:90 f%i WllHXIL ir. - &-ti no :- AO - u . - ITS-
~ (Er ft lfT) tJ 1,PtitJ1J:f35J 'I eJ Tt - &i no - AO - s4 - ITS,--
~ r] 14] J IJ_{7D 1 „ 'IJ_ Eiif'I . TI - rrE no - AO - u - IT'll . ni -
~ " Tr r , 1 r r 1 r r 1 r r- p 1 J , J r 1 - '""• ni - - - -
t kJ'tkfdiJr 'l„l@f9J IJJEFIO I .. 'II - - - ni - '"" Bo - rs .
'bi D r r 1 c r 'F le Er 'II n r 1 Xu '- AH - TI 8 - ro BO BW-WHHl('ll. dA - AH -
:411' fr FF 1 „ 11"-'"' J r 1ffl?r_1„ 11 AS - .iA, AA - AH - 4S - i•.
101
glasove pevali muškarci, iako su u partituri obeleeni glasovi: Soprani, Tenori, Alti, Bassi. U pojedinim kracim horskim deonicama Sinikove Liturgije (odgovori na jekteni ja) naslucuju se tradicionalne crkvene melodije. Razvijene horske numere su pisane slobodno sa pokušajima polifonog vodenja glasova, ali nismo uoili da se kompozitor koristio crkvenim napevima.
Na mestu dirigenta hora Francesca Sinica je nasledio njegov sin Giuseppe. Uvid u arhivsku gradu Hora svakako bi otkrio tane datume i uslove pod kojima se ova smena odvijala. Giuseppe Sinico je tako de pripremao kompozicije za potrebe hora. On je napi sao nekoliko Liturgija, koje se i danas nalaze u materijalima „na horu" u crkvi. Njegove liturgije su naješce bile kompilacija numera ruskih autora, pre svega Dimitrija Bort njanskog, i pojedinih slobodno komponovanih deonica. Uvid u muzikalije koje se nala ze u Biblioteci Srpske pravoslavne opštine u Trstu otkrio je i postupak uradu G. Sinica.
U Biblioteci se nalazi dvadeset horskih partitura ruske crkvene muzike. Dve su ru kopisne, a ostale su štampane u Petrogradu u periodu od 1815. do 1869. godine. Sve su to knjige pisane i štampane za potrebe Dvorske pevake kapele u Petrogradu, u vreme kada su direktori i uitelji pevanja u ovoj kapeli bili: Maksim Berezovski, Dimitri je Bortnjanski, Petar Turaninov, Aleksej Lvov, Nikolaj Bahmetev. U zbornicima se na laze uglavnom njihove kompozicije, pored dela Baldassare Galuppia i gotovo nepozna tog Feodora Makarova [vidi prilog?. Kako su ove notne knjige dospele u Trst otkrice svakako arhivska dokumenta. Tršcanski gradani su sa Petrogradom imali prisne, pa ak i rodake veze. Zato je logino da su na toj strani potraili materija! za svoju no voosnovanu pevaku druinu.
U ovoj notnoj zbirci nalaze se jednoglasni zapisi ruskog crkvenog pevanja, crkve ne kompozicije i duhovni koncerti za razliite horske sastave: etvoroglasni i petoglas ni mešoviti hor, troglasni enski i troglasni muški hor, dva muška glasa, dva mešovita hora. Pojedine knjige kao da i nisu korišcene dok se na pojedinima uoavaju tragovi upotrebe. Ovim knjigama koristili su se uglavnom otac i sin Sinico. U jednoj od njih na šli smo pismo upuceno Sign. F. Sinicu, Maestru di Musica, „con un libro J.P.R.M." u kome mu nepoznati autor pisma (moda iz kruga izdavaa - Julie Sumogloff Pahlen) objašnjava kako se mogu skratiti dve kompozicije. U rukopisnoj partituri [6 7911 našli smo i ubaen list papira, pisan istom rukom kao i partitura, na kome se nalazi objaš njenje kako „npocrne ni;Hie coprnpyeTcA: nepso~ A111cKaHTb noeTc Tep4i10to; Cb HlilMb ,qon>KeHb ni>Tb BTOpoi:i AnTb Bb OKTasy; a ecn111 oy,qeTb TeHOpb TO lil OHb Cb HlilMb TaK ow MO>KeT ni>Tb. - nepBbLVt AnTb nOIOW!ilV'i KBlilHTY MO>KeT ni>Tb co BTOPbLMb TeHOPOMb; Cb TeHOpOMb noeTb BTopoV'i ,qlilCKaHTb, oacy bb OKTaBy. 6acc >Ke noeTb csoV'i HOTb bb ocooeHHOCTlil". Ovoje ustvari objašnjenje kako treba izvoditi one kompozicije koje su štampane samo kao jednoglasni zapisi ili za jedan glas uz pratnju klavira. Uz pomoc nama nepoznatih ruskih muziara Italijani, Franco i Giuseppe Sinico su studirali i upoznavali rusku crkvenu muziku. Tragovi na koje smo naišli u ovim partiturama otkrivaju nain kako su nastajale mnogobrojne Li turgije koje je Giuseppe Sinico pisao za tršcanski hor. Na štampanim partiturama smo uoili njegove rukopisne intervencije. U pojedinim kompozicijama latinicam, italijans kem ortografijom, dopisivao je izgovor teksta. Bile su to one numere koje je on kasnije preradivao usvojim Liturgijama i izvodio ih sa horom u crkvi sv. Spiridona u Trstu. Naj više je tu kompozicija D. Bortnjanskog, a samo po jedna ili dve kompozicije Galuppia, Makarova, Turaninova, Lvova. Ovako nastale kompozicije G. Sinica, pre svega više razliitih Liturgija, niti su sabrane, niti su do sada našle mesto u našoj muzikoj istoriji. Jedna od njih nalazi se u nototeci Prvog beogradskog pevakog društva. Njena nas lovna strana glasi: „AI suo nobile Amico ed Allievo Signor Cristoforo Scuglievich. Li-
102
turgia Solenne della Chiesa Serba di S. Spiridione in Trieste. Composta da Giuseppe Sinico con Musica propria e dei Maestri Bortianskago ed Llvova". Prepis je sainio Carla Schmidl 6. 1 O. 1879. godine. 16 Vecina numera u ovoj Liturgiji su preradene kompozicije Bortnjanskog, samo je pet Lvova, a šesnaest numera su tvorenija samog G. Sinica.
Koliko je rad oca i sina Sinico znaio u našoj muzici XIX veka svedoi i raspro stranjenost ovih kompozicija, koju samo delimino maemo da sagledamo. lsidor Bajic je jednu kompoziciju Francesca Sinica objavio u „Srpskoj muzikoj biblioteci". 17 Nje gove crkvene kompozicije nalaze se u Arhivama Panevakog crkvenog pevakog društva (osnovanog 1838) i Prvog beogradskog pevakog društva (1858), a za note su im se obracali iz Srpsko-crkvene pevake zadruge iz Zemuna. 18 Jedan prepis „Sini kine liturgije za muški zbor" Branka Racana iz Sarajeva (18. l. 1905) nalazi se u Muzi kološkom institutu u Beogradu. Verovatno bi se kompozicije Francesca i Giuseppa Si nica mogle naci i u arhivama nekih drugih pevakih druina, koje su imale srecu da svoje nototeke sauvaju.
CepocKe Hapo,gHe HOB!J!He su vec 1840. godine u Pešti izveštavale, kako se po ugledu na "Trijestansko" i u Kotoru i u Dubrovniku „pjenije po notama uvodi", 19 a ok tobra 1842. godine neWTaHCKO-OY81-1MCKiilf CKOpOTeYa je doneo putopisne beleške A. Radovica, koji je na putu za Milano posetio Trst, gde se, kako u posebnoj napomeni istie: „Hacna)K,qasao onarornacieMb 1-13pA,qHorb KpacHoni>HiA TpcrnHCKOrb y He,qerno 21-rb Asr. 3a1-1cTa 1-1 ,qocrnVIHo ce Ha3bLBa KpacHont.eHie. rocno,qa TpcrnHL\bL 1-1Ma,qy neTb .qo wecTb cpenirli ni>HiA, .qaKne .qoopo 3 1-1 ype.qbeHo". 20
Karlovaki gradani, u neposrednom kontaktu sa dobrostojecim tršcanskim trgovcima takode su pomagali uvodenje horskog pevanja prvo oko 1840, a potom osnivanjem posebnog fonda 1861. godine. 21
Naizgled mala srpska crkvena opština u Trstu, prostorno udaljena od centara na cionalne kulture, zadrala je svoja nacionalna obeleja i postala uzor i uporište za uvodenje potpuno nove muzike prakse - horskog pevanja i ruskog repertoara - pre svega medu Srbima u Dalmaciji i Hrvatskoj, ispisujuci tako deo poglavlja srpske muzi ke istorije predkornelijevog vremena.
Srbi u Trstu, trgovci i moreplovci, kao da su sa udaljenih geografskih širina - u susretima sa ljudima na drugim kontinentima, okrueni zapadnoevropskim narodima, ali i veoma brojnim Slovencima i Hrvatima u Trstu - vec sagledali istorijsku distancu. Starajuci se o tradiciji, kulturi, prosveti, umetnosti, mislili su kako o svojoj, tako i o ju noslovenskoj buducnosti uopšte.
16 Christoforo-Risto Škuljevi, lan poznate, bogate tršanske porodice, ija se palata nalazi na trgu Venezzia br. 1, bio je ljubitelj umetnosti i veliki darodavac crkve Sv. Spiridona u Trstu; upor. nemoauc Cpoa y Tpcwy, 100, 102, sl. 32, 33.
11 <ll. CVIHVIKO, 5o>Ke ao uMja maoje, CpncKa MY31114Ka OV10nV10TeKa, yp. V1CV1AOP 5aj111fl, II, 6- 7, Hos111 CaA 1904.
18 Arhiv Srpske crkvene opštine u Trstu, 1 F. 1 /1, 40, 44, 48, 50, 62. 19 CepocKe HapOAHe HOBll1He, 28. HOBeMoap 1840, ynop. 5„ /..JpKBeHO HOWHO Oeaafbe y
Tpcwy, 5ou,u KowopcKoj u ,D,yopoaHuKy, Muziki glasnik 1, Beograd 1922, 7. 20 newTaHCKO-OYA111MCKll1Vi CKOPOTe4a, roA. 1, op. 21, newrn 10. IX. 1842, 131. 21 O OojaH>y u aeaaH>y y „Cp5cKo-ganMawuHcKoM Maia3uHy", 35opHuK o CpouMa y
XpaawcKoi !, 0AOOp 3a npoy4asal-be Cpoa y XpsaTcKoj, CpncKa aKaAeM111ja HayKa 111 yMeTHOCTll1, 5eorpaA, 1989, 199-209.
103
IMENA KOMPOZITORA IJA SE DELA NALAZE U POPISANIM IZDANJIMA
1. Baldassare GALUPPI (Burano kod Venecije 1706 - Venecija 1785). Italijan ski kompozitor i embalista. Kao muziar je radio u Firenci, Londonu, Veneciji. Na poziv carice Katarine II boravi u Rusiji od 1765-1768. godine kao izvoda i uitelj muzike. Pored opera i instrumentalnih dela, napisao je i niz crkvenih horskih kompozicija. Prvi je dao model „duhovnog koncerta", oblika paraliturgijskog pevanja u ruskoj crkvenoj praksi. Njegova dela za a cappella hor na crkvenoslovenske pravoslavne liturgijske tek stove danas su malo poznata.
Ruski kompozitori
2. Maksim Sozontovi BEREZbVSKI (Goluhov, Ukrajina 1745 - Petrograd 1777). Muziku je uio na Duhovnoj akademiji u Kijevu i u Petrogradu. Usavršavao se kod padre Martinija na Akademiji u Bolonji. Bio je peva-tenor, lan Pridvorne pevake kapele i kompozitor. Jedan je od najznaajnijih ruskih kompozitora „duhovnih konce rata", paraliturgijskih kompozicija italijanskog stila.
3. Dmitrij Stepanovi BORTNJANSKI (Goluhov, Ukrajina 1752 - Petrograd 1825). Kompoziciju je uio kod 8. Galuppia u Petrogradu, a potom se usavršavao u Veneciji, Bolonji, Rimu i Napulju; neko vreme je boravio i u Nemakoj. Godine 1796. postavljen je za rukovodioca dvorske kapele u Petrogradu. Bio je kompozitor, dirigent -pedagog, muziki organizator. Stvarao je pod uticajem italijanske muzike instrumen talna i vokalna dela. Napisao je mnogobrojne a cappella horske crkvene kompozicije, pre svega takozvane „duhovne koncerte", za jedan i više horova. Njegova dela su bila na repertoaru prvih srpskih horova od tridesetih godina 19. veka, a i danas se izvode u okviru bogosluenja i koncertno.
4. Petar Ivanovi TURANINOV (Kijev 1779 - Petrograd 1856), sveštenik i muziar. Muziku je uio kod G. Sartija, a sam je kasnije bio uitelj pevanja u Pridvornoj kapeli u Petrogradu. Njegova ranija dela pripadaju italijanskom periodu u ruskoj muzici. Vremenom on se okrece izvornom ruskom crkvenom pevanju, koje harmonizuje za mešovite i muške horove. Time njegovo stvaralaštvo ulazi u period romantizma i ta kozvanog nemakog uticaja na rusku muziku.
5. Aleksej Fjodorovi LVOV (Reval 1798 - Romanovo 1870), pukovnik ruske vojske, violinista i kompozitor. Muziku je uio kod nemakih uitelja. Napisao je rusku himnu „Boe carja hrani". Godine 1837. nasledio je svoga oca Fjodora Petrovia na mestu direktora Pridvorne pevake kapele. Tu je unapredio pedagoški rad, uveo je strogu kontrolu repertoara; radio je na unificiranju pojanja, harmonizovao je crkvene napeve za etvoroglasni hor i zapisivao je jednoglasno pojanje u starim manastirskim obiteljima. Na zahtev cara Nikolaja 1 harmonizovao je pesme iz Trioda za etvoroglasni hor. Pokušao je da rusku i crkvenu muziku oslobodi od italijanskog uticaja.
6. Feodor MAKAROV ().Malo poznat muziar prve polovine XIX veka. Bio je lan Pridvorne kapele u Petrogradu, a njegove malobrojne kompozicije su izvodjene i štam pane uz dela Galuppia i Bortnjanskog.
104
7. Nikolaj Ivanovi BAHMETEV (Bahmetevka 1807-1891 ), kompozitor i violini sta, direktor Pridvorne pevake kapele u Petrogradu ( 1 861 -1883). Autor je niza sa lonskih kompozicija, pre svega za violinu, kao i crkvenih horskih kompozicija. Priredio je i objavio Obihod notnago cerkovnago pjenija (1869-79).
SUMMARY
The Serbs had been settling in Trieste as merchants and navigators trom Bosnia and Dalmatia since the tirst ha/t ot the 17th century. As early as 1748, they were granted their status ot this free town by the court ot Vienna. Being members ot the Orthodox Church, they remained under the jurisdiction ot the Sremski Karlovci metro politan church to which they were linked in matters ecclesiastica/ and educational. Although acclimatizing to the Western European bourgeois way ot lite ot their time very soon, they were caretul enough to keep their national and religious characteri stics. They were one ot the tirst Serbian parishes, under European and Russian in tluences, to rep/ace the traditional unison church singing with chora/ part practice.
Music tor the needs ot the new/y founded Serbian choir in Trieste was written by Francesco Sinico, an ltalian musician and choir-master (1840). He was succeeded in the same post by his son Giuseppe Sinico, who composed masses (liturgies) and some songs tor other church services in Trieste church on the basis ot the works ot Russian 18th-century composers. Thus, the library of the Serbian parish in Trieste was found to contain 20 volumes ot choral scores (two ot which are handwritten), mostly printed in St. Petersburg to be used by the Court Orchestra. Most ot the com positions contained in these vo/umes are those written by D. Bortnyansky, in addition to those by Berezovsky, Ga/uppi, Bahmetev, Lvov, and Turchaninov.
The compositions by the Sinicos, father and son, as we/I as those by Russian composers, have become an integral part ot the repertoire ot other Serbian choirs tounded in the 19th century ranging tram Panevo, Kotor, Zemun, Belgrade, through out many small towns an vi/lages, to Serbia itse/t, as wel/ as to the Serbs sett/ed in Austria.
On this account, the Serbian parish in Trieste acted as an important agent in the development ot Serbian church music in the tirst ha/t ot the 19th century.
105
