MU'TASIM et-TÜCTBT

Mansur'un kumandanlarından Veşka (Hu-esca) Valisi Muhammed b. Ahmed b. Su-madıh et-Tüdöı idi. Babasının ölümü üze-rine Mu'tasım-Billah lakabıyla amcası Ebu Utbe İbn Sumadıh'ın üç yıl süren naibli-ği altında tahta çıktı. Bastırdığı sikkeler-de Vasil5.- Billah ve Reşid takaptarını da kullanan Mu'tasım'ın kırk yıl devam eden melikliği komşularıyla mücadele içinde geçti. Saltanatının ilk yıllarında Gırnata'nın (Granada) Ziri Hükümdan Badis b. HabbCıs ile babası zamanındaki dostane ilişkileri sürdürdü. Dayısı Belensiye Meliki Abdülaziz b. Ebu Amir'in LCırka (Lorca) M-kimi İbn Şebib isyan etti ( 443/1051) Mu'-tasım bu isyanı bastırıp topraklarına tek-rar sahip oldu. Abdülaziz'den sonra oğlu Abdülmelik el-Muzaffer ile mücadeleye de-vam eden Mu'tasım, Badis'in yardımıyla onun üzerine yürüdüyse de bir başarı ka-zanamadı (452/ 1060) Ardından Gırnata'yı istila etmeye niyetlendi; ancak bunu da ba-şaramadı. O tarihte LCırka, Ceyyan (Jaen) ve Beyyase de (Baeza) Meriye Devleti'nin hakimiyeti altında bulunuyordu. Badis'in ölümünden sonra tarunu Abdullah b. Bu-lukkin ile savaşmaya başlayan Mu'tasım nihayet onunla bir anlaşmaya vardı. Mu-rabıt Hükümdan Yusuf b. Taşfın Endülüs'e geçtiğinde ( 483/1 090) Mu'tasım artık yaşlandığı için oğlu Muizzüddevle ile Yusuf b. Taşfın'e kıymetli hediyeler ve ordusuna yardımcı bir birlik gönderdi; bu askerler Zellaka savaşına (479/1086) ve Aledo ku-şatmasına katıldı.

Cömertliğiyle meşhur olan Mu'tasım En-dülüs'ün her tarafından Meriye'ye gelen alim, edip ve şairleri himaye eder, onlara sarayında ilgi gösterip ihsanlarda bulu-nurdu. Bunlar arasında şair İbn Ubade, İbn Şeref, Es'ad b. Billita, İbnü'ş-Şehid, coğrafyacı İbnü'd-Delai el-Uzri ve Ebu Ubeyd el-Bekri sayılabilir. Kendisi gibi oğulları Muizzüddevle, Refıuddevle, Reşidüddevle ve kızı ümmü'l-Kiram da devrin ün-lü şairlerindendi; yazdıkları şiirlerden bir bölümü çeşitli kaynaklarda yer almıştır. Mu'tasım Meriye'nin iman için büyük gay-ret göstermiş, şehre temiz su getirmek amacıyla kanallar açtırmış, çeşitli bina ve saraylar yaptırmıştır. Bunlardan Sumadıhiyye Sarayı'nın çok güzel bir botanik bah-çesi vardı. Yusuf b. Taşfın'in büyük bir dev-let adamı olarak takdirini kazanan Mu'ta-sım, ölümünden (22 Reblülevvel484 1 14 Mayıs ı 09 ı) bir süre önce halefi Muizzüd-devle'ye İşbiliye (Sevilla) Murabıtlar'ın eli-ne geçtiği takdirde Meriye'yi onlara bırakıp Hammadller'in hakimiyetindeki Mağ-

380

rib topraklarına sığınmasını vasiyet etti ve oğlunun bu vasiyete uyarak üç gemiy-le Bicaye'ye (Bougie) gitmesi üzerine Beni Sumadıh hanedam sona erdi (Ramazan 484 1 Eki m- Kasım ı 09 ı ) . Diğer bir rivaye-te göre ise Mu'tasım hastalığına rağmen şehri kuşatan Murabıt kuwetlerine şiddetle karşı koymuş. ancak içeri girmele-rini önleyememiştir.

BİBLİYOGRAFYA :

İbnü'd-Delai, Terşl'u 'l-al]bar (nşr. AbdülaZız ei-Ehvanl) , Madrid 1965, s. 84-85; Feth b. Hakan el-Kaysi, Kala'idü'l-'i~yan, Bulak 1283, s. 47; İbn Bessam eş-Şenterini. e?-:fal]fre, 1/2, s. 729-734; İbn Diliye ei-Kelbi, el-fl1utrib (nşr. İbrahim el-Eb-yari v.dgr.). Kahire 1993, s. 34 vd.; ibnü"I-Ebbar. el-Hulletü's-siyera' (n şr. Hüseyin MOnis). Kahire 1963-64, ll , 81; ibn Hallikan, Vefeya.t, V, 39-45; ibn Said ei-Mağribi, el-Mugrib, ll, 195-198; İbn izari. el-Beyanü'l-mugrib, lll, 167-168, 174, 192; ibnü'ı-Hatib, A'malü'l-a'lam (nşr. E. Levi-Pro-vençal), Beyrut 1956, s. 190-192; M akkari, Nef-/:ı.u 't-tfb, tür.yer.; R. Dozy, Recherches sur l 'his-toire et la litterature des arabes d'Espagne, Lei-den 1881, 1, 241-274; D. Wasserstein, The Rise and Fa ll of the Party Kings, Princeton 1985, s. 83, 147; J. A. Tapia, Almerfa Musulmana 1 (711-1172), Almeria 1986, s. 217-261; J. Bosch Vila, "al-Mariyya", Ef2 (ing). VI, 576; E. Levi-Proven-çal, "Ma'n", İA, VII, 273; a.mlf., "Mı1tasım" , a.e., Vlll , 749-750; a.mıf .. "Tucibiler", a.e., Xll/1 , s. 479. ~

IJ!IIIbJ JORGE LIROLA

MU'TASIM- BiLLAH (.dı4~!)

Ebu İshak el-Mu'tasım-Billah Muhammed b. Harun er-Reştd b. Muhammed

el-Mehdi- Billah el-Abbas!

L

(ö. 227 /842)

Abbasi halifesi (833 -842).

_j

HarCınürreşid'in Soğd asıllı bir cariyesin-den 1 O Şaban 1BO'de (ı 8 Ekim 796) Bağdat'ta dünyaya geldi. 179 (795) yılında doğduğu da rivayet edilir (Ta beri. IX, ı ı 9) Ço-cukluk yıllarında gerekli eğitimi alamadığı ve bu sebeple ilim açısından zayıf kaldığı kaydedilmektedir. Kardeşleri Emin ile Me'-mCın arasında cereyan eden iktidar müca-delesi sırasında Bağdat'ta kalıp siyasi ha-dise! erden uzak durdu. İlk resmi görevi 200 (816) yılında yaptığı hac emirliğidir. Ülkeyi Merv'den yönetip Bağdat'a dönme-yen Me'mCın'a karşı Bağdat'ta halife ilan edilen İbrahim b. Mehdi'nin emriyle 202'-de ( 8 ı 7) Mehdi b. U Ivan el-HarCıri liderli-ğindeki bir Harici isyanını bastırdı (a.g.e., Vlll, 558) 213 (828) yılında Me'mCın tara-fından Mısır ve Suriye valiliğine tayin edil-di ve Türkler'den askeri birlikler teşkil et-

mekle görevlendirildi. Başlangıçta Bağdat'ta kalmaya devam eden Mu'tasım, Mısır'da bazı Arap kabilelerinin isyan edip onun gönderdiği arnili öldürmesi üzerine (Re-blülevvel 214 1 Mayıs 829) Mısır'a gitti ve isyanı bastırdıktan sonra Bağdat'a döndü (21 5/830) Ertesi yıl da AbdCıs el-Fihri bazı arnilieri öldürünce Halife Me'mCın bizzat Mısır'a giderek Afşin'in (Haydar b. Kavus) yardımıyla isyanı bastırdı (2 ı 7/832).

Valiliği döneminde Mu'tasım, Halife Me'-mCın'un Bizans seferlerine katılarak önem-li başarılar elde etti. Onun 216 (831) yılındaki Anadolu seferinde otuz kale fethet-tiği rivayet edilir (a.g.e., Vlll, 625) Mu'ta-sım , 218 (833) yılındaki Bizans seferi için de geniş hazırlıklar yaptı ve halife ile bir-likte yola çıktı. Me'mCın'un BedendOn (Po-zantı) suyu yakınlarında vefat etmesi üze-rine ( ı 8 Re ce b 2 ı 8 1 9 Ağustos 83 3) bazı kumandanlar oğlu Abbas'a biat etmek is-tedilerse de özellikle Afşin başta olmak üzere Türk kumandanları Me'mCın'un kar-deşi Ebu İshak Muhammed'in halife ol-masını istiyordu. Anlaşmazlığın hallinden sonra Abbas b. Me'mCın muhtemelen Türk-ler'in baskısıyla amcasına biat edince Ebu İshak Muhammed el-Mu'tasım-Billah un-vanıyla halife ilan edildi. Me'mCın'un, da-ha önce Mu'tasım'ı veliaht tayin ettiğine dair rivayetler şüphe ile karşılanmakta ve-ya böyle bir tayinin Me'mCın'un ölümüne sebep olan hastalığı sırasında Türk ku-mandanlarının etkisiyle yapıldığı ileri sü-rülmektedir (Y ıldız, İsmail Hakkı Uzun-çarşılı'ya Armağan, s. 23).

Mu'tasım-Billah, siyasi açıdan ortaya çıkabilecek bir istikrarsızlığın önüne geçmek düşüncesiyle Bizans seferine devam et-meyip Bağdat'a döndü (ı Ramazan 2 ı 8 1 20 Eylül 833) ve başşehirde düzenlenen bi-at merasimiyle taç giydi. Mu'tasım'ın ha-life olmasıyla Arap ve İranlı unsurlardan sonra devlet yönetimi Türkler'in eline geç-meye başladı. Cahiz, Türkler'i iyi tanıyan Mu'tasım'ın onlara ihsanda bulunup etra-fına topladığını kaydeder (Hilafet Ordusu-nun Menkıbeleri, s. 76) . Bu olay Türk tari-hi açısından da önemlidir. Mu'tasım-Billah sayesinde Abbasiler'in hizmetine giren Türk askerleri, Tolunoğulları ve İhşidiler'in ku-ruluşunda olduğu gibi Türkler'in kitleler halinde İslamiyet'e girmesinde de önemli rol oynadı.

Kendisine vezir olarak ilk önce Fazi b. Mervan'ı seçen Mu'tasım-Billah, geniş yet-kiler verdiği vezirin bir süre sonra yüksek miktarda haksız kazanç elde ettiğini öğrenince maliarına el koydu ve onu hapse

attırdı (220/83 5) . Yerine Ahmed b. Arnmar el-Horasanl'yi, kısa bir süre sonra da ken-disine ölünceye kadar vezirlik yapacak olan Muhammed b. Abdülmelik ibnü'z-Zeyyat'ı getirdi. ibn Ebu Duad'ı Me'mCın devrin-de olduğu gibi kadılkudatlık görevinde bıraktı.

Mu'tasım- Billah'ın Bağdat'a dönmesinin ardından Cibal, Hemedan ve isfahan böl-gelerinden kalabalık bir grup Hürremiyye hareketine katılarak isyan etti. Halifenin görevlendirdiği Haşim b. Batleur'un isya-nı bastırmakta başarısız kalması üzerine Bağdat Valisi ishak b. ibrahim b. M us' ab. Cibal bölgesine vali tayin edilerek bu işle görevlendirildi. Zilkade 218'de (Kasım 833) Bağdat'tan hareket eden ishak b. ib-rahim Hemedan civarında toplanan isyan-c ı ların büyük bir kısmını kılıçtan geçirdi (Z ilhicce 2 ı 8/ Ara lık 833 ) ve esirler/e bir-likte Bağdat'a döndü (ı ı Cemaziyelewel 2 ı 9 /24 Mayı s 83 4) 219 (834) yılında Hz. Ali evladından Muhammed b. Kasım b. ömer el-Hüseynl hilafet iddiasıyla Talekan'-da ayaklandıysa da Horasan Valisi Abdul-lah b. Tahir tarafından yakalanarak Bağdat'a gönderildi ve hapse atıldı .

Basra ile Vasıt arasında yaşayan Hint asıllı Zutlar'ın Me'mCın devrinde olduğu gibi yağmacılık yapmaya devam etmeleri ve bilhassa nehir yoluyla Bağdat'a giden eşya ve erzaka el koymaları yüzünden Mu'-tasım - Billah. Ahmed b. Said el-Bahill ku-mandasında birlikler sevketti. Bunlar ba-şarısız kalınca Uceyf b. Anbese 5000 kişilik bir ordu ile Zutlar'ın üzerine gönderil-di. Aylarca süren mücadele sonunda Zut-lar teslim olmak zorunda kaldılar. Kadın ve çocuklarla beraber 1 o Muharrem 220'-de ( 14 Ocak 83 5) Bağdat'a getirilen Zut-lar. Bizans sınırındaki bazı kale/ere gön-derildi. Böylece Basra ve çevresinde mey-dana gelen karışıklıklar önlenmiş oldu.

Me'mCın gibi çeşitli Türk bölgelerinden birlikler getirmeye devam eden ve ordu-nun büyük bölümünü Türkler'den oluşturan Mu'tasım-Billah. 221 (836) yılında Bağdat'ın yaklaşık 100 km. kuzeyinde Samer-ra şehrini kurdu ve oğlu HarCın ' u (Vas i ~ Billah) Bağdat'ta vali bırakarak Türk bir-likleriyle beraber hilafet merkezini oraya taşıdı. Bu onun Türkler'e karşı duyduğu güveni açıkça göstermektedir. Böylece Ab-bas! tarihinde Samerra devri başladı. Mu'-tasım'ın desteklediği Türk kumandanları devlet yönetiminde büyük ölçüde söz sa-hibi oldular. Bu kumandanlar arasında Af-şin, Eşnas et-Türki, inaket-Türki ve Boğa el-Keblr en meşhurlarıdır.

Mu 'tasım - Billah döneminin en önemli başarılarından biri, Azerbaycan'da ciddi tehlike arzeden ve devleti uzun süre uğraştıran Hürremiyye hareketinin lideri Ba-bek'in ortadan kaldırılmasıdır. Me'mCın za-manından itibaren bastırılamayan isyanın devlet için tehlikeli bir hal aldığını gören Mu'tasım- B illa h, 220 (835) yılında Türk kumandanı Afşin'i Cibal ve Azerbaycan bölgelerine vali tayin ederek isyanı bastırmakla görevlendirdi. Arkasından gönder-diği yardımcı kuwetlerle Afşin'i destekle-di. Babek'le iki yıl mücadele eden Afşin , Ramazan 222'de (Ağustos 838 ) Babek'in karargahı olan Bez şehrini ele geçirdi. Ba-bek Bez'den kaçmayı başardıysa da bir sü-re sonra yakalandı ve Samerra'ya götürü-/erek idam edildi (3 Safer 223/4 Ocak 838).

Ordunun Babek isyanı ile meşgul olma-sını fırsat bilen Bizans imparatoru The-aphi/os 223 (838) yılında Zibatra'ya (Do-ğa nşehi r) saldırarak katliam yaptı ve şehri tahrip etti. Ardından Malatya'yı kuşattı. Bunun üzerine Halife, Afşin'in Azerbay-can'dan dönmesinin ardından büyük bir ordu ile Samerra'dan bugünkü Afyon Ka-rahisar yakınlarında bulunan AmmCıriye'ye (Amorion) hareket etti (2 Cemaziye-/evvel 223 1 ı Nisan 838). Halife Tarsus'-tan Anadolu'ya geçerken Malatya tarafla-rından Bizans topraklarına giren Afşin de kuzeye doğru ilerliyordu. iki ordu Anka-ra'da birleştikten sonra AmmCıriye'ye yü-rünecekti. imparator Theophilos önce Af-şin tehlikesini bertaraf etmek için hare-kete geçtiyse de Şaban 223'te {Temmuz 838) Kazova'da yapılan savaşta yenilerek istanbul'a döndü. Halife, Afşin ile Anka-ra'da buluşarak Arnmüriye üzerine yürü-dü. Bizans'ın istanbul'dan sonra ikinci bü-yük şehri olan Arnmüriye 17 Ramazan 223 ( 12 Ağustos 838) tarihinde fethedildi. Arn-müriye'nin fethi islam dünyasında büyük coşkuyla karşıianmış ve şiiriere konu ol-muştur. Bu zaferi "fethu 'l-fütüh" (fetihler fethi) olarak vasıfland ıran Ebu Temmam'ın "es-seyfü esdaku enbaen mine'l-kütüb" diye başlayan kasidesi meşhurdur.

Mu'tasım döneminde Türkler'in nüfuz sahibi olmasını hazmedemeyen bazı Arap-lar ve iranlılar, Abbas b. Me'mCın'u halife yapmak için faaliyete geçtiler. Uceyf b. An-bese'nin başını çektiği muhalefet Amr el-Ferganl, Haris es-Semerkandl ve Ahmed b. Halil gibi kişilerden oluşmaktaydı. Ayrıca bunlar. Anadolu seferi esnasında Mu'-tasım 'ın yanı sıra Afşin ve Eşnas gibi Türk kumandanların öldürülmesi için bir suikast planı hazırladı/arsa da başarılı olamadılar. Arnmüriye seferi dönüşünde muhalif gru-

MU'TASIM- BiLLAH

bu n teşebbüsü ortaya çıkarılarak elebaşıları tutuklandı. Mu'tasım , Abbas'ı Afşin'e,

Uceyf'i inak'a, Ahmed b. Halll'i de Eşnas'a teslim etti. Abbas Menbic'de hapiste iken öldü. Amr, Nusaybin'de bir çukura atılarak ölüme terkedildL Diğerleri de işkence ile öldürüldü (223/838 )

Taberistan valisi ve Karin1ler'in lideri Maz-yar b. Karin ile bağlı bulunduğu Horasan Valisi Abdullah b. Tahir'in arasının açılması ve halifenin Abdullah b. Tahir'in tarafını tutması üzerine Mazyar 224 (839) yılında isyan ederek vergiyi göndermedi. Halife ve Abdullah b. Tahir'in bölgeye ordu sevket-meleri üzerine kardeşi KCıhyar, Mazyar' ı hilafet ordusuna teslim etti. Mazyar'ın so-pa cezasının infazı sırasındaki ölümü. kar-deşi KCıhyar'ın da ihanetinden dolayı Dey-lemli muhafızları tarafından öldürülmesiy-le Taberistan'da Kariniler hanedam son bul-du ve bölge Tahirller'in yönetimine geçti.

Mu'tasım - Billah devrinde dikkat çeken olaylardan biri de görevden aziedileceğini anlayan Afşin 'in kayınbiraderi ve Azerbay-can Valisi Mengü ÇCır'un isyana kalkışmasıdır. Halife Boğa el-Keblr'i Mengü ÇCır'a karşı gönderdi. Mengü ÇCır yakalanıp Sa-merra'ya getirildi ve burada hapsedildi (225/840). Öte yandan halife ve ordu nez-dinde büyük nüfuzu olan Afşin' in bu du-rumu bazı devlet adamları arasında kıskançlığa sebep oluyordu. Abdullah b. Ta-hir'in tahrikleri sonucu Afşin 225 (840) yılında tevkif edilip yargılandı ve konulduğu hapishanede Şaban 226'da (Haziran 84 1) öldü. Mu'tasım- Billah döneminin sonlarına doğru Emevl ailesinden geldiğini iddia eden Ebu Harb el-Müberka' adlı bir kişi Filistin'de isyan etti. isyanın giderek ya-yılması üzerine Reca b. EyyCıb el-Hıdarl kumandasında gönderilen kuvvetler Ebu Harb'i ele geçirdi (227/842).

Mu'tasım-Billah 1 Muharrem 22Tde (21 Eki m 84 ı ) hastalan dı ve 18 Reblülewel 227 (5 Ocak 842) tarihinde Samerra'da vefat etti. Yerine oğlu HarCın , V asil:

MU'TASIM- BiLLAH

imar faaliyetleri önemli olup burada yap-tırdığı el-Cevsaku'l-Hakanl meşhurdur. Ca-hiz, Feza'ilü'l-etrak adlı eserini Mu'ta-sım- Billah zamanında yazmış, ancak çe-şitli sebepler yüzünden ona takdim ede-memiştir. ishak el-Mevsıll, Ferganl ve Ya'-küb b. ishak et-Kindi gibi alimleri himaye eden Mu'tasım-Billah 'ın kütüphanesinde 10.000 kitap bulunduğu nakledilir. Halife-nin oğlu Ahmed'in hacası olan ilk islam fi-lozofu Ya'küb b. ishak et-Kindi Kitab fi'l-felsefeti'l-ula adlı eserini ona takdim et-miştir.

Me'mün devrinde Mu'tezile'nin resmi mezhep olarak kabul edilmesi ve Kur'an'ın mahlük olduğu görüşünü (halku 'l-Kur'an) benimsemeyen alimierin sorgulanıp ceza-landırılması (mihne) Mu'tasım-Billah dö-neminde de devam etmiştir. Nitekim Me'-mün devrinde hapsedilen Ahmed b. Han-bel Mu'tasım zamanında Kadılkudat ibn EbO Duad'ın tahrikiyle işkenceye tabi tu-tulmuş , ancak bir süre sonra serbest bırakılmıştır.

BİBLİYOGRAFYA :

Hallfe b. Hayyat, et-Tarfl:ı [nş r. Ekrem Ziya el-ömerl ), Riyad 1985, s. 470, 475-478; Cahiz. Hila-fet Ordusunun /11enkıbeleri ve Türkler'in Fazi-letleri (tre. Ramazan Şeşen), Ankara 1967, s. 61 , 76; İbn Kuteybe, e1-/11a'arif[Ukkaşe), s. 392; Be-lazürl, Fütah [Fayda), s. 191 -192, 246, 276, 302, 426, 487-488, 544, 628; Dlneveri. el-Ai)barü 't-ıwal, s. 401-406; Ya'kübl. Tari/:ı, ll , 464, 469, 471-478; a.mlf .. Kitabü 'l-Büldti.n, s. 255 vd.; Ta-beri, Tarrtı [Ebü'l-Fazl) , Vlll , 541, 545, 558, 620, 624-625, 646-650, 667; IX, 7-123; Mes'tidi. /11ü-rücü ';:,-;:,eheb (Abdülhamid). lV, 46-64; Hatlb. Ta-r1tıu Bagdti.d, lll, 342-347; İbnü 'l-İmranl, el-inba' fi ttirf/:ıi'l-f:ıulefa' [ nş r. ı