Murat Kaciroglu Tanzimat Siiri Inanc Krizi

BR BUNALIMIN ANATOMS: TANZMAT RNDE NAN KRZLER Murat KACIROLU ZET Tanzimat ve sonrasnda yaanan sre, Trk dnce tarihinde ok nemli bir dnm noktas olarak kabul edilir. Sosyal, siyas ve kltrel hayatn byk bir hzla deimeye balad bu srete Batl dnce akmlarnn etkisiyle geleneksel din dncesi de deimeye balam, Trk aydnlarnn birou pozitivist ve materyalist hareketlerin neden olduu bir inan bunalmna srklenmilerdir. Dou ve Bat gibi birbirinden ok farkl iki dnyann arasnda kalan aydn ve sanatlar kuvvetli bir ikilem iine dmlerdir. Yzyllar boyu slm dairede kabul edilen kavramlar ve durumlar tartmaya alm, bu tartma ve bunalmlar Tanzimat dnemi iirine de yansmtr. inasi, Ziya Paa ve Abdlhak Hamid bu anlamda n plna kan airlerdir. Bu airlerin eserlerindeki dnceler, yaanan inan krizlerini gstermesi bakmndan nemlidir. Anahtar Kelimeler: Tanzimat, inan, akl, din, felsefe, iir. ANATOMY OF A CRISIS: BELIEF CRISES IN TANZIMAT POETRY ABSTRACT The process experienced before and right after the Administrative Reforms (Tanzimat) is considered to be a turning point in Turkish history of thought. In this*

*

Yrd. Do. Dr., Bozok niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm, [email protected]

Turkish StudiesInternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4 /1-II Winter 2009

2128

Murat KACIROLU

process during which social, political, and cultural life changed drastically, the conventional religious thoughts began to alter by the effects of western thought currents; and most Turkish enlightened people fell into a belief crisis caused by the positivist and materialistic movements. The enlightened people and artists fell into a dilemma between the East and the West which are two different worlds. Some conceptions and cases which were within the Islamic lines opened to be debated; and these debates and crises reflected also on the poetry of the period of Administrative Reforms (Tanzimat). inasi, Ziya Paa and Abdlhak Hamid are the poets whose poems have such characteristics. The themes in these poets works are very important in that they show the belief crises. Keywords: The Administrative Reforms (Tanzimat), belief, wisdom, religion, philosophy, poetry.

Giri Trk siyas ve sosyal tarihinin dnm noktalarndan biri olarak kabul edilen Tanzimat Fermannn iln, yeni bir hukuk srecin habercisi olmann dnda, bir medeniyet ve kltr deiiminin de resm balang noktas olarak kabul edilmektedir. Bu sre Batllama, modernleme veya yenileme gibi adlarla tanmlanmtr. Geri Bat dnyas karsnda sava meydanlarnda malubiyetler almaya balayan Osmanl devletinin bu dnyann stnlnn farkna varmas ve bu anlamda kendini deitirme abalar ok daha ncelere gitmektedir. 1699da imzalanan Karlofa antlamas ve sonrasnda yaanan malubiyetler ve dier baz siyas ve asker hadiseler, Osmanly Avrupay tanma ve anlama gereiyle yz yze getirmitir. Ancak bu tanma ve anlama srecinin balarnda Osmanlnn Avrupaya yaklam, derinlemesine deerlendirme ve Baty farkllatran tarihsel sreci zmleme ve anlama eklinde deil de daha ok asker alandaki baz teknik gelimeleri lkeye getirme teebbsleri eklinde gelimitir. Tanzimatn iln da bu ereve iinde deer kazanmaktadr. Osmanl modernlemesi olarak nitelendirebileceimiz bu s-



Bir Bunalmn Anatomisi: Tanzimat iirinde nan Krizleri

2129

re, Tanzimatla birlikte nceki dneme nazaran daha bilinli ve sistemli tanma abalarnn younlat bir dnem olmutur. 1839u takip eden yllarda ynetim, maliye, askerlik, eitim gibi birok alanda nemli reformlar yaplmtr. Bu gelimelere bal olarak gzel sanatlar, edebiyat ve fikir alanlarnda da deiim yaanmaya balanmtr. Avrupann gstermi olduu madd zenginlemenin kaynaklarna inme ve bu balamda Avrupay gerek anlamda tanma abas, beraberinde bir medeniyet ve zihniyet deiiminin de domasna yol amtr. Bu zihniyet deiimini, yakn dnem Trk sosyal ve siyas tarihinin btn meselelerini deerlendirmede temel hareket noktas olarak almak gerekir. Trk dnce tarihinde farkl isimlerle anlan ancak daha yaygn bir kabulle Batllama olarak isimlendirilen bu srecin yzyllardr ayn kltr ve medeniyet evresi iinde ekillenen Trk sosyal ve siyas hayatna yapt etkilerin en belirgin karakteri, eski ve yeni ztl iinde kuvvetli bir ikilik meydana getirmi olmasdr. Tanpnar, bunu Tanzimatn en byk fatalitesi olarak kabul eder.1 Gerekten de Trk Batllama hareketleri, grnte kltr alanlarnda bile pratik ve teknik birtakm yenilikler ihtiva ederse de bu, aslnda mevcut kymet hkmleriyle Batnn bize gre yeni olan deerlerinin kar karya gelmesi demektir. ster iddia edildii ekilde sadece birtakm aydnlar ve idareciler, ister halk kesimi tarafndan olsun, birbirinden ayr iki deerin, iki deerler sisteminin karlatrlmas ve sonucunda tercih ve kabullerde bulunulmasdr.2 Batl dncenin Osmanl-Trk dncesi zerindeki etkisi meydana getirdii zihniyet deiiminin zellikleri gz nne alndnda, birbirinden ok farkl olan Dou ve Bat kltrlerinin karlamas sahnesinde, Trk aydnn trajik bir durumda brakr. Osmanl ve Bat dnyas arasndaki gelimilik dzeyinin derin uurumu aydnmz kendisiyle ve iinden kt medeniyetle bir hesaplamaya gtrmtr. Bu hesaplamayla beraber Batya ait1

2

Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1997, s. 136. Orhan Okay, Batllama Devri Trk Edebiyat, Dergah Yaynlar, stanbul 2005, s. 12.



2130

Murat KACIROLU

birok fikir hareketi ve ideolojiler dnce dnyamzda hzla yaylmaya balamtr. Tanzimat sanatlar Batdan gelen eitli fikir ve sanat hareketlerine ilgi duymular ve bunlar eserlerinde yanstmlardr. Ancak bu konular belirli ve sistematik ekollere, doktrinlere balamak mmkn deildir. Devrin yazarlarnn Batl dnce akmlaryla, pek de bilinli olarak ilgilenmedikleri ve aktarabildikleri kadaryla zerinde durduklar anlalmaktadr. Tesadf ve eklektik bir yap gsteren 19. yzyl Osmanl fikir hayatnda birtakm Batl dnrlerin izleri bulunabilirse de bunlarda Batnn sistematik dnce akmlar birebir lde yoktur.3 Batl fikir akmlarnn ve eitli dnce modellerinin Osmanlya giriinin kaynaklarna bakldnda yukarda deinildii gibi sistematik bir bilinten sz etmemiz mmkn grnmemektedir. Bu balamda farkl yol ve ekillerde Osmanl-Trk dncesine giren Batl fikir hareketlerinin kaynaklarn tercmeler, eitim sisteminin deiimi, yeni oluturulan kurum ve kurulular eklinde zetlememiz mmkndr. Batl dncenin lkeye girmesinde tercmelerin etkisi snrl da olsa nemlidir. Tanzimat dneminde Bat felsefesi ve felsefecileriyle ilgili on be tercme eser vardr.4 Bu tercmeler iinde dikkati eken nemli bir nokta, Fransz rasyonalist ve pozitivistlerine ait eserlerin ounlukta oluudur.5 lk dnemde yaplan tercOrhan Okay, Modernleme ve Trk Modernlemesinin lk Dnemlerinde nan Krizlerinin Edebiyata Yansmas, Dou Bat Dnce Dergisi, Say: 22, ubat-Mart-Nisan 2003, s. 53-63. 4 Tanzimat dneminde Batdan yaplan tercmeler iin baknz. Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, lken Yaynlar, stanbul 1997. 5 Bat felsefesi ve filozoflaryla ilgili baslm kitaplar unlardr: Mnif Paa, Muhavert- Hikemiyye, 1859, (Voltaire, Fneleon ve Fonteneleden baz diyaloglar). Ahmet Vefik Paa, Hikye-i Feylesofiyye-i Mikromega, (Voltaireden eviri). li Bey, Hikye-i Hikemiyye-i Mikromega, 1871 (Voltaireden eviri). Voltaireden bir eviri ancak evireni bilinmiyor: Alzir. K. kr Yanyal, Mehir-i Kudema-y Felsifenin Mcmelen Tercme-i Halleri, 1876, (Fenelondan eviri). Kemalpaazde Said, Fezil-i Ahlkyye ve Kemalt- lmiye, 1882 (Rousseaudan eviri).3




2131

melerde dank bir ilgi dikkati ekmektedir. Sistemli bir tercme faaliyetinden ziyade, Tanzimat aydnlar ilgilerini eken konularda byle bir faaliyete girimilerdir. Batl materyalist ve pozitivist dncelerini sistemli bir ekilde savunan ve bu yolda tercmeler yapan aydnlar, ancak 19. yzyln sonlarnda ve 20. yzyln balarnda dnce hayatmzda yer edinmeye balamlardr. Eitim alanndaki yenilik almalarnn Batl dnce hareketlerinin Trk aydn tarafndan tannmasnda phesiz ok etkili bir rol olmutur. 1773te alan Mhendishne-i Bahri-i Hmynla birlikte balayan srete faaliyete geen eitli okullarda Bat tarz bir eitim modeli uygulanmaya allm, ayn zamanda da III. Selim ve II. Mahmut devrinde eitli Avrupa lkelerine renciler gnderilmeye balanmtr.6 Yeni bir anlayla kurulan okullarda zellikle fen bilimlerine arlk verme amac n plna kmtr. Mfredat, okutulan kitaplar ve eitim kadrosu Batdaki eitim anlay dorultusunda ekillenmitir. Bu okullar iinde pozitivist ve materyalist eilimli bir eitim anlay gelitiren okul Mekteb-i Tbbiyedir. 1826da alan Tbhne ve Cerrahnenin 1836da Mekteb-i Tbbiye ad altnda birletirilmesiyle faaliyete balayan okulun materyalist anlaya yaklamas Viyana niversitesi hocalarndan Doktor Bernardn 1838 ylnda muallim-i evvel sfatyla greve atanmasyla mmkn olmutur. Doktor Bernardn anatomi derslerini kadavra zerinde uygulamal olarak gstermesi

Ahmet Midhat, Volter Yirmi Yanda, 1884. Ebzziya Tevfik, Jan Jak Ruso, 1886. Beir Fuad, Volter,1887. Ahmet Midhat, openhavrn Hikmet-i Cedidesi, 1887. Faik Read, Hikye-i Aristonos, 1889 (Fenelondan eviri). bnl-Kmil, Kremizde seyahat, 1891 (Voltaireden eviri). Ahmet Midhat, Ben Neyim? Hikmet-i Maddiyyeye Mdafaa, 1891. brahim Edhem b. Mesud, Usl Hakknda Nutuk, 1893 (Descartestan eviri). 6 Bu konu hakknda u kaynaklara baklabilir: Hasan Ali Koer, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (17731923), Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1991, Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Bilgi Yaynevi, stanbul 1973, Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul 2001.



2132

Murat KACIROLU

Trk eitim tarihinde nemli bir dnm noktas tekil eder.7 Bu okulun ktphanesinde de bilimsel ierikli kitaplarn yannda materyalist eilimli8 kitaplarn bulunmas okulun modern Bat dncesinin Trk genlii tarafndan tannmasndaki yerini aka ortaya koymaktadr. 18. yzyl Fransz materyalistlerine kar grleriyle tannan Mac Farlane, bu okula yapt bir ziyarette grdklerine ok arr. Ktphanedeki kitaplar arasnda Fransz materyalistlerinin kitaplarnn ounlukta oluu ve satr satr okunmu olmas onu hayrete drr.9 oktan beri bu kadar dpedz materyalizm kitaplarn toplayan bir koleksiyon grmemitim. Gen bir Trk oturmu dinsizliin el kitab olan Systeme de la Natur okuyordu. (Baron dHolbachn nl eseri), bir baka renci Diderotnun Jaques la Fatalisteinden, Le Compere Mathieudan paralar okuyarak marifetini gsteriyordu Raflarda Cabanis (teki nl Fransz materyalisti)nin Rapports du Physique et du Moral de lHomme adl eseri gze arpacak bir yer almt. diye szlerini srdren Mac Farlenein aknl kayda deer bir husustur.10 Tanzimatla birlikte balayan Batllama sreci iinde devlet eliyle kurulan baz kurumlarn da Batl dnce hareketlerinin lkeye girmesinde byk etkileri olmutur. Bu kurumlarn banda Batdaki ilim akademileri rnek alnarak kurulmu olan Encmen-i Dni gelmektedir. Mnif Paann 1861 tarihinde Abdlazizden izin alarak kurduu Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye ise Avrupada gelien modern bilimleri gen aydnlara tantmak amacn gder.11 Mecmua-i Fnn adnda bir yayn organ karan kuruluun ktphanesinde Bat felsefesiyle ilgili birok kitaba yer verilir. Helvetius gibi materyalist filozofun klliyatnn bulunmas dikkate deerdir.12 Mecmua-i Fnnda ilim ve fen konularnda birok yazya yer verilmitir.

Hilmi Ziya lken, age, s. 29 Mehmet Akgn, Materyalizmin Trkiyeye Girii, Elis Yaynlar, Ankara 2005, s. 83. 9 age, s. 82. 10 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, s. 204-205. 11 Halis Ayhan, Cemiyyet-i lmiyye-i Osmniye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt: 7 , stanbul 1993, s. 334-334. 12 Mehmet Akgn, age, s. 91.7 8




2133

Tanzimattan sonra Batdan gelen fikir akmlarnn yukarda vermi olduumuz yollarla lkeye girii duygu ve dnce plannda etkisini gstermeye balamtr. Pozitivist, rasyonalist ve materyalist felsefelerin Trk aydnnn din anlayn derinden sarst muhakkaktr. Batnn sistematik deil, fakat bir yn hlinde Trkiyeye ulaan felsef verileri, fertte klasik daha dorusu nass (dogmatik) bilgilerin snrlarn aarak, inanlarn birtakm psikolojik ve akl denemelere zorlam olmaldr. Yani fert, inancn geleneksel bilginin dnda, kendi aklnn szgecinden geirmek, Descartes gibi bir defa reddedip yeniden bulmak, kendi i dnyasnda inancyla hesaplamak istemitir. Bylece, dikkatli bir gzle bakldnda geleneksel inan tezahrlerinde birtakm sapmalar meydana geldii grlmektedir.13 Tanzimat dnemi sanatlarnn eserlerine bakldnda deiimin neden olduu inan sapmalarn grebiliriz. Bu anlamda onlarn ortaya koyduklar edeb eserler, inan krizlerinin vard boyutu gstermesi ve bu srecin nasl bir zihinsel deiime neden olduunu iaret etmesi bakmndan dikkate deerdir.

1. Gelenekten Kopu Yzyllar boyunca ortak slm medeniyetinin kaynaklarndan beslenerek kendine has bir duyu ve syleyie ulaan Trk iiri, Tanzimattan sonra btn lkenin yaad siyas ve sosyal deiimlere paralel olarak geleneksel mecrasn kaybetmi ve yeni bir dnya gr ve hayat algsyla farkl bir dzlemde yol almaya balamtr. Bu dnya gr ve alglayta, sosyal meselelere dikkat ekmek, yeni dnya dzenine uygun fikirleri savunmak, iirin temel argmanlar olmutur. Eski iirin kendine has kapal ve soyut dnyasndan syrlan yeni iir, bu yeni ve farkl devrin ihtiya duyduu insan modelini ada baz kavramlarla btnleyerek vermitir. Hrriyet, hukuk, adalet, eitlik, akl, can, mal, vatanseverlik gibi ada kavramlar dnem airlerinin sklkla vurguladklar temalar hline gelmitir. Tanzimat dnemi sanatlar bu kavramlar zemininde iirlerini kurarlarken, Batdan gelen fikir13

Orhan Okay, Batllama Devri Trk Edebiyat, s. 26.



2134

Murat KACIROLU

akmlarnn etkisiyle yaamaya baladklar medeniyet krizinin bir boyutuyla da inan krizine dnm olduunu grmekteyiz. Bu yzden Tanzimat airlerinin iirleri, yaanan inan ve medeniyet krizlerini yanstmas bakmndan nemli birer belge niteliindedir. Bu anlamda Tanzimat iirinde din dnce ve duyguda geleneksel olandan sapmalarn ilki, Tanzimatn yirminci yllarnda, dnem edebiyatnda birok ilklere de imzasn koymu olan inaside grlr.14 inasiden nce Tanzimat dnemi devlet adamlarndan kif Paann kaleme ald Adem Kasidesi, dili ve btn estetik sistemiyle hemen tamamen eskinin devam olmakla beraber, olaanst bir ihtirasla yokluun ve bedbinliin felsefesini yapmak gibi gelenekte rnei bulunmayan bir yola girmi grnmektedir.15 Tasavvuf felsefesinin temel kavramlarndan bir olan yokluk fikri onun iirine slm gelenee aykr bir ekilde girmitir. kif Paa, mizacndan da gelen bir tesirle yokluu tasavvuf anlamda gerek mutluluun kayna olmaktan ziyade, hayatta istediklerine ulaamam bir insannn ondan intikam almasnn bir yolu olarak istedii grlmektedir.16Ber-murd olmaycak ben yere gesin lem Necm mihr mehi olsun eser-i py-i adem17

beytiyle air yaad dnyaya duyduu fkeyi dile getirir ve gelenekte mutluluun ve huzurun kayna olan yokluu, ykan ve yok eden bir gcn kayna olarak alr. Kasidede dnyaya ve evrene kar gelitirilen bu olumsuz bakn altnda yatan sebep,yle dilteng-i hest ile rencrum kim Hn olur nlelerimden dil-i ferd-y adem

beytinde kendini gsteren angoisse psikolojidir.18 air, varlk ve yokluu byle bir ruh hli iinde ele alrken vahdet-i vcud felseOrhan Okay, agm, s. 53-63. Orhan Okay, Batllama Devri Trk Edebiyat, s. 27. 16 kif Paayla ilgili deerlendirmelerde onun muhteris, kindar ve mevki dkn biri olduu ileri srlr. Bu kasideyi de gzden dt ve ar hasta olduu bir devrede yazmtr. Bknz. Ahmet Hamdi Tanpnar. 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, s. 93. 17 Adem Kasidesinden alnan rnek msralar u kaynaktan alnmtr: Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri I, Dergh Yaynlar, stanbul 2002.14 15




2135

fesindeki varlk-yokluk ilikisini gelenekte olmayan bir dzlem zerine oturtur. slm gelenekte, vcudun yokluk lemine yansyarak varla dnt inanc varken kif Paa, yokluu varln inkr iin kullanr.Ne gam u gussa ne renc elem bm mid Olsa yetse cihn cn ile cy-y adem Yok dedike var olur yok mu garbet bunda Nm- hest mi nedir hall- muamm-y adem

gibi beyitlerde ulat abes19 dncesi bu balamda dikkate deerdir. kif Paa, kasidesinde gelenekte yeri olmayan dier bir taraf ise varlk ve yokluktan sz ederken Allah dncesine yer vermemesidir. nk tasavvuf metinlerde yokluk fikri Allaha ulamada asl unsur olarak ele alnr. Mutasavvflar varl da yokluu da Allaha duyduklar akn iinde ele alrlar ve btn ereveyi bu ak duygusu zerine kurarlar. kif Paada byle bir ak duygusu yoktur. Btn kasde boyunca biz Tanr ile deil, strap verici varlk ve kurtarc yokluk ile ba baa kalyoruz.20 kif Paa, bu kasdesiyle yokluun yeni bir felsefesini yaparken, kendinden sonraki airlere de etki etmitir denilebilir. nk bu kasdede ortaya koyduu felsef bunalm ve straplar bir ynyle Ziya Paada ve hatta Servet-i Fnn airlerindeki bedbinlikte kendini gsterecektir.21

Bir Avangard: inasi Tanzimattan sonra hzl bir deiim geirmeye balayan Trk edebiyatnn herkes tarafndan kabul edilen ilk yeniliki sanats brahim inasidir. Trk dncesinin Avrupallamasn ve

Ahmet Hamdi Tanpnar, age, s. 96. age, s. 97. 20 Mehmet Kaplan, iiri Tahlilleri I, Tanzimattan Cumhuriyete, Dergh Yaynlar, stanbul 2002, s. 27. 21 Ahmet Hamdi Tanpnar, age, s. 100.18 19



2136

Murat KACIROLU

yeni bir dnya gr iinde kendimizi bulmamz salayan bu zek22, tek bana Batdaki birok dnce akmn tantan, bunun yannda yeni edeb, sosyal ve siyas kavramlarla Trk aydnnn tanmasn salayan bir dnce adam olarak karmza kmaktadr.23 inasiyi kendinden nceki dier Tanzimat aydnlarndan ayran en byk zellii, bir yol gsterici olarak sistemli ve bilinli bir hareket tarz izlemi olmasdr. Onun ortaya koyduu eserler, yapt btn almalar iinde yaanlan ruh ve fikr ihtiyalarn tatminine doru kararl bir yrytr.24 Trk dncesinin Bat kaynakl fikirlerle tanma sreci iinde inasinin rol bu balamda tartmasz ok byk olmutur. O, topluma dnk bir fikir adam olmann tesinde, iinden kt toplumu tanmak ve zmlemek deil de, ona yn vermek ve dntrmek gibi bir misyonun adamdr.25 inasinin fikir dnyasnn gelimesinde hem Bat hem de Dou kaynaklar etkili olmutur. Ancak onun dnce dnyas zerinde genellikle Batl kaynaklara dikkat ekilmitir. Bedri Mermutlu, inasiyle ilgili kapsaml almasnda bu konuya dikkati ekerek unlar syler: Bugne kadar slm kaynaklarnn ihmal edilmesinde, onun Bat tercihli grnde slm kaynaklarna bir yer aramann gereksiz, hatta ters olabilecei ynnde bir dncenin rol olabilecei kanaatindeyiz.26 inasinin fikir ve dnce dnyas zerinde yetimesi ve ald eitimin tesiri gzden uzak tutulmamaldr. inasi, Tophane Kaleminde brahim Efendi adnda Dou bilimlerine vakf olan bir kiiden ok istifade etmitir. Arapay bu zattan renen inasi, bununla da yetinmemi; ark bilimlerine ait birok disiplini yine ayn yoldan elde etmi ve Firuzbdinin Kamusunun byk bir ksmn ezberleyerek Farsaya da hkim ol-

age, s. 189. erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, letiim Yaynlar, stanbul 2006, s. 281. 24 brahim Nemci Dilmen, inasi ve sr, Yarn , No: 21, 9 Mart 1922, s. 36. 25 Bedri Mermutlu, Sosyal Dnce Tarihimizde inasi, Kakns Yaynlar stanbul 2003, s. 18. 26 age, s. 61.22 23




2137

mutur.27 Onun Bat medeniyetiyle tanmasnda yine bu kalemin rol vardr. Burada mtehasss olarak alan ve sonradan Mslman olup Read ismini alan Chteauneuften Franszca renen inasinin dikkatini Bat dncesine eken ve kendisinde Parise gitme hevesi uyandran bu Franszn etkisi byk olmutur.28 inasinin Parise gitmeden nce iinde bulunduu muhitin dnce dnyasnn ekillenmesindeki etkisinin ne kadar olduu yine de tartma gtrr bir konudur. Kaya Bilgegil, inasinin Batl sanat ve dnce akmlaryla tanmasnda bu dnemin pek de etkili olmad grndedir.29 inasinin Bat dncesiyle dorudan temas, Parise yapt yolculukla balar. 1849 ylnn Mart aynn son gnlerinde Franszcasn ilerletmek ve tahsilini glendirmek amacyla resm yolla Parise giden inasi, burada kald yaklak alt yllk sre ierisinde Bat dncesiyle yakndan temas etmi olmaldr. Ebzziya Tevfikin verdii bilgiye gre inasi, Paris yllarnda oryantalist Silevstre de Sacyla yakn dost olmu, bundan daha nemlisi Pozitivist dncenin o dnemdeki en byk temsilcilerinden biri olan Ernest Renanla da yaknlamtr.30 inasinin rasyonel dncesinde bu nl pozitivistin etkisinin olduu aktr. zellikle iman-akl meselesinde slm geleneinde en serbest anlayn temsilcisi olan bn Rd uzman olarak bilinen Renann inasi zerindeki tesiri phesiz kuvvetli olmutur. inasinin ikinci Paris hayat bu anlamda onun fikr geliiminde daha etkili olmutur denilebilir. Bu sre ierisinde btn vaktini dil almalarna ayran inasi, Agust Comteun rencisi olan Littr ile yaknlar. Bu nemli dnrn inasinin zellikle daha sonra zerinde durulacak olan din algsnda kuvvetli bir tesiri olmutur. Comteun insanlk din anlayn kabul etmeyen Littrye gre in-

mer Faruk Akn, inasi, slm Ansiklopedisi, MEB Yay. stanbul 1993, Cilt 11, s. 545-560. 28 agm, s. 545-560. 29 Kaya Bilgegil, inasinin iiri, Yakn a Trk Kltr ve Edebiyat zerinde Aratrmalar, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum 1980, s. 28. 30 Ebzziya Tevfik, Numune-i Edebiyat- Osmaniye, 6. bask. Matbaa-i Ebzziya, 1308. s. 216.27



2138

Murat KACIROLU

sann din tabiat ilhiyat zarfn yrtarak gerek yolunu bulabilir.31 Bu anlay inasinin vurgulamaya alt din anlaynn anahtar gibidir. yle anlalyor ki inasi Littrnin erevesini izdii bir pozitivizmi Comteunkine tercih etmitir.32 Sonu olarak inasinin dnce yapsnn olumasnda iki devreden ve muhitten gelen tesirlerin etkili olduunu sylememiz gerekir. lk evrede Dou kltrnden gelen tesirler, Paristeki yllarnda Batl dnce akmlaryla karm ve onu Trk dnce tarihinde nc bir aydn konumuna getirmitir.

1.1.1 inaside man - Akl Problemi inasiyle ilgili yazlm hemen hemen btn deerlendirmelerde, onun Trk edebiyatnda ve dnce dnyasnda aklcln daha dorusu Batl anlamda rasyonalizmin ve pozitivist dncenin ilk temsilcisi olduu gr hkimdir. erif Akta, onun iirdeki hareket noktasnn ilham veya iman deil de akl olduunu ifade eder.33 Kenan Akyz, inasideki hkim fikrin akl olduunu ve onun Fransz klasiklerinin tesirinde bulunan, akln prensiplerine sk ball ve lirizmden fakirliiyle Boileauya ok benzediini ifade ettikten sonra, inasinin Trk edebiyatnda aklcln ilk temsilcisi olduunu syler.34 inasinin akla verdii deer, bir noktada onu iman-akl problemiyle kar karya getirmitir. Onun akl-iman konusunda geleneksel dnceden farkl bir ekilde ald tavr Mntehabt- Er ad altnda toplad eitli iir paralarnda grmemiz mmkndr.35 inasi, bu divanesine gelenekte rnei grlmedik

Murtaza Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, Hece Yaynlar, Ankara 2002, s. 115. 32 Bedri Mermutlu, age, s.48. 33 erif Akta, Yenileme Dnemi Trk iiri ve Antolojisi 1860-1920, Aka Yaynlar, Ankara 2005, s. 35. 34 Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, nklp Kitapevi, stanbul 1995, s. 43. 35 inasinin nazm nesir btn eserleri bir araya getiren alma iin baknz: inasi-Btn Eserleri, Hazrlayanlar Prof. Dr. smail Parlatr-Do.Dr. Nurullah etin, Ekin Kitabevi, Ankara 2005. (inasinin iirlerinden aldmz beyit ve msralara bu kaynaa aittir.)31




2139

bir ekilde naat yazmad gibi peygambere de hi deinmemitir. Mnctnda ise divan iirindeki rneklerin aksine Allah fikrini teferruatlardan arndrarak bir btn olarak ortaya koymaya almtr.36 inasi burada eski anlayn tersine Allahn varln akln nda ispat etmeye ynelir ve bu yaklamn getirdii objektiflii kullanr.Vahdet-i zatna aklmca ahadet lazm

msrayla gelitirmeye alt dnceyle 18 ve 19. yzyl rasyonel anlaya yasland gibi Ortaa slm felsefesinin ana meselelerinden biri olan iman-akl ilikisi konusundaki bn Rdn akla nem veren anlayna da yaklar. inasinin Allahn varln ispat etmek konusunda akl delillere ihtiya duymu olmas, ondaki inan krizinin dorudan olmasa bile dolayl bir biimde dile getiriliinin ifadesidir. Yukardaki msrayla yapt nerme, temelde bir reddediin rtl bir ifadeyle dile getiriliidir. Msradaki lzm kelimesi bir phenin sonucudur ve phe ile akl arasnda modern bilim mant iinde kuvvetli bir ba vardr. Allahn varl konusunda aklnn kavrayabilecei bir delil arayan inasi, Allah ve onun varln sorgulamas ynyle de kendinden nceki anlaytan ve geleneksel alglaytan tamamen kopmutur denilebilir. nk gelenekte Allahn varln bu ekilde bir sorgulay yoktur. Her eyden nce kuvvetli bir n kabulle Allahn varl benimsenir ve daha sonra akln deil de kalbin ahadetiyle btn bir Kinat ve varlk onun zt iinde alglanr. Sezginin karsna akl karan inasi bu ynyle yukarda sylendii gibi hem 19. yzyl Avrupa aklclarna yaklar, hem de bn Rdn izgisine gelir. Akl temel alan inasi, bunun dnda slm dininin temel kayna olan Kuran- Kerime hibir ekilde atfta bulunmaz. Onun akl kavramna ykledii anlam, kasidelerinin btn anlamsal alt yapsn belirleyecek ekildedir.Dilin irdesini bata akl eder tedbir Ki tercmn- lisndr an eden takrr

36

Mehmet Kaplan, inasinin Trk iirinde Yapt Yenilik, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I, Dergh Yaynlar, stanbul 1995, s. 256.



2140

Murat KACIROLU

Ziy-y akl ile tefrk-i hsn kubh olunur Ki nr-i mihrdir elvn eyleyen tehr (1273 tarihli Reid Paa iin yazd kasideden)

gibi beyitlerde inasi, akl dnda bir kaynaa mracaat etmenin gerek olmadn ifade ederek slm bir referansa bavurma ihtiyac duymaz. Bu anlamda onun vahiy yoluyla gelen bilginin dnda akl rehber ederek, onun yardmyla iman konusunda yeni bir anlay ortaya koyduunu grmekteyiz. Bedri Mermutlu, inasiyle ilgili kapsaml almasnda onun akl-iman problemi karsndaki bu tutumunda Doulu kaynaklarn Batl kaynaklar kadar etkili olduu grndedir. Ancak bu Doulu kaynaklar dorudan deil de Bat kaynakl bilgiler araclyla benimsenmitir. Onun birinci Paris hayat devresinde, Avrupada 1852 ylnda Averroses et Averoisme adl bir kitap yaynlayarak bn Rd mutaassp din zihniyete kar ilim zihniyetini, hayatnda urad hsranlar pahasna mdafaa etmi bir dnr olarak tanmlayan Ernest Renanla37 kurduu yakn dostluun yeri nemlidir. Akl-iman meselesi slm felsefesinin en temel konularndan biri olup bu konudaki farkl grlerden eitli slm felsefe ekolleri ortaya kmtr. Din-akl ilikisi ve insann yapt fiillerde zgr olduu konusundaki en rasyonel ekol olan Mutezile, akl her eyin ls olarak ele alr. Aklla din arasnda bir eliki olmadn, aksine akl ve iman arasnda bir uyumun olduunu ilk defa ne sren Farabinin fikirlerini gelitirerek devam ettiren bn Sinadan sonra akl ve iman gerek anlamda bir sentez haline getiren bn Rd olmutur.38 bn Rd, din ile felsefeyi bir gerein iki ayr aklamas gibi grmekte ve aslnda birbiriyle eliiyormu gibi grnen eylerin yanl anlamadan kaynaklandn iddia eder. bn Rdn akl ve iman konusundaki dnceleri inasiyi derinden etkilemitir diyebiliriz. Onun Saminin bir gazeline yazd naziredeki u beyit bn Rd felsefesinden derin izler tamaktadr:er hikmet mttehiddir mebhas- tevhide Nakl ile akl- ilhiyyn bir, gy ikiHilmi Ziya lken, bn Rd, slm Ansiklopedisi, Cilt: 5-II, s. 786, MEB Yaynlar, 1968 stanbul, s. 781-798. 38 Hilmi Ziya lken, slm Felsefesinde Akl ve man Meselesi, Felsefe Semineri Dergisi I, stanbul niversitesi Yaynlar, 1939, s. 56-71.37




2141

Din ve ilmin esas prensiplerinde henk gren ve akl ile naklin elitii yerlerde nass tevil etmenin dnda bir yol dnmeyen39 bn Rdn aklcl inasiye yetecek gibi grnmektedir. Allahn varlna aklyla ahadet eden inasi, slm dininin dier ilkeleri sz konusu olduunda tam bir kaytszlk iindedir. Reid Paa iin yazd kasidelerde Peygamber iin kullanlan baz sfatlar onun iin kullanmas, slm dinini temel prensiplerinden biri olan Peygamber inancna hi yer vermemesi bu kaytszln boyutunu gstermesi asndan nemlidir. inasinin bu tercihinde bilinli davrand sylememiz mmkndr. Tanr hakknda o kadar ok yazm olmasnn bir olumlu nedeni olduu gibi bir de olumsuz nedeni vardr. Olumlu neden, Tanry aklyla gerekten kabul etmesi ve Ona duyduu saygdr (tiraf- zt- Vahdet) diyebiliriz. Olumsuz neden ise kabul ettii bir esas aka ifade edebilir olduunu gstererek onun dndaki esaslara kar byle bir sorumluluu olmadn hissettirmektir.40 inasinin akl-iman konusunda Doulu kaynaklarn yannda temel ald dier bir kaynak hi phesiz 18 ve 19. yzyl Batl rasyonel aydnlardr ki bunlarn banda Montesquieu ve Voltaire gelmektedir. zellikle inasinin din olgusunu alglaytaki tavr Voltaireden derin izler tamaktadr. Batda Reform ve Rnesans hareketlerinden sonra gelimeye balayan yeni dnemde kiliseye kar gsterilen tepkiler ve bunun sonrasnda gelien aklclkla birlikte Batda dinin yerine akl ve bilimsel dnce konulmaya allr. inasi de Batl ltlere yakn olarak akl temel alan bir dnceye ulamaya alr. Bu noktada zellikle Fransz rasyonalist dnrlerinin etkisi altndadr. inasinin Allah fikrini temel alan msralarnn hemen hemen hepsinde bu kanaldan genel tesirlerin kuvveti gze arpar. Onun lgatinde iman kelimesinin yerini ispat, burhan ve ahadet kelimeleri almtr. inasinin yazm olduu din iirlerde Voltaire ve Renandan gelen bu aklc etkilerin yansmalar aka grlmektedir. Onun bu iirlerinde gelenekte grdmz heyecan ve cokulardan herhangi bir iz bul39 40

Hilmi Ziya lken, bn Rd, age, s.781-798. Bedri Mermutlu, age, s. 190.



2142

Murat KACIROLU

mamz mmkn deildir. Bu iirleri din form iinde sylenen ve allm din algsn bozmaya ynelik iirler olarak deerlendirebiliriz. Onun yazd btn din iirlerin vazgeilmez tek gesi deizm mant iinde dnlen Tanr inancdr ve burhan ve ahadet gibi kelimeler Tanr kelimesiyle birliktedir. Bunun yanna asla iman kelimesi gemez. inasi yaad topluma ve iinden geldii gelenee olduka yabanc saylabilecek bir cesurlukla slmiyetin Allaha iman konusundaki referanslarna hi deinmeden dorudan Voltairyen bir yaklamla deist anlayn gerektirdii akl rehber edinir.Kimi sbit kimi seyyar be-takdr-i Kadr Tanrnn varlna her biri burhn- Mnir Varln bilmek ne hcet kre-i lem ile Yeter isbtna halk ettii bir zerre bile Varln Halikmn varlna ahittir Gayri burhn- kav var ise de zaittir Kudret-i tekvn iin olmu d dde hideyn

msralarnda inasi, kitaba ve peygambere gerek duymayan bir inan sistemini yerletirmeye alr. Bu msralarda yukarda da dikkat ekilmek istenen dolayl bir nermenin izlerini grmek mmkndr ki Tanrnn varln bu ekilde akl delillere dayandran inasinin temelde bir inan problemiyle kar karya olduu muhakkaktr. nk geleneksel din iirde Allahn varl bu ekilde hibir zaman tartmaya almamtr.

1.1.2 Yeni Bir Din: Deizm inasinin akl-iman meselesi karsndaki tavr ve akl rehber edii, Allaha iman konusunda slm anlaytan uzak duruu onu kitapsz bir din algsna gtrmtr.Kitapsz grnr sun-i Sn-i ezeli Tutar hayatn hid vcd-i Hakka darr

msranda ifadesini bulan kitapsz Tanr anlay 19. yzyldan sonra Bat dncesinde zellikle Voltairele birlikte gelien deizm dncesinin yansmalar olarak grlmektedir. Genel an-




2143

lamyla deizm, her trl vahyi, ilham ve dolaysyla vahyin bildirdii Allah, dini, takdiri inkr ederek sadece akl ile idrak edilen bir Allahn varln kabul eden ve Tesbihi ve Tehisi reddeden felsefi bir meslektir. Bu anlay peygamberlere ve dinlere ihtiya olmadn ne srerek tabi din fikrini benimseyip mdafaa etmektedir.41 inasinin kitab dlamas beraberinde vahyi ve peygamberi yok sayd dncesini dourmutur. O tpk Voltaire ve Renan gibi dinlerin kitap ve peygamber araclyla getirmeye alt dogmalara kar kar. Kitaba ballk akln ve bilimin gelimesine engel olacaktr ve bu yzden de dogmalardan kurtulmak gerekmektedir bu da ancak kutsal kitaplardan kurtulmakla salanacaktr.42 Voltaire, sade bir din ve Tanr anlayn savunur ve inasiye rehber olacak ekilde kitapsz bir Tanr inancnn peindedir. Ona gre btn erdemlere uyarak evrensel bir Tanrya tapmann dnda din adna ortaya konan eyler, safsataclarn kuruntusundan ve sahte peygamberlerin bo hayallerinden baka bir ey deildir.43 Ayn ekilde inasi de kitabn dnda baka yol ve yntemlerle Allahn varln ispat etme niyetinde gibidir. inasinin din ve inan meselesinde iinde bulunduu durumun yukarda verilmeye alld gibi farkl kaynaklardan gelen etkilerinin i ie olduu ortadadr. Ondaki bu durumun yer yer inan krizlerini de dntn syleyebiliriz. zellikle Paristen dndkten sonra geirdii byk zihn deiim, onu geleneksel din grnn dna itmitir denilebilir.

Kader ve htiras Sarmalnda ada Bir Sisyphos: Ziya Paa Tanzimat neslinin en nemli simalarndan biri olan Ziya Paa, ortaya koyduu dnceleri ve eserleriyle hem yaad d-

Sleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Szl, Aka Yaynlar, Ankara 1990, s. 49. 42 Ernest Renan, Bilimin Gelecei, C. I. 2. Bask (eviren: Ziya hsan), MEB Basmevi, stanbul 1965, s. 43. 43 Voltaire, Felsefe Szl, C II, (eviren: Ltfi Ay), MEB Basmevi, stanbul 1966, s. 32.41



2144

Murat KACIROLU

nemde hem de sonrasnda zerinde srekli konuulan ve tartlan bir isim olmutur. Ziya Paann yetimesinde Dou kaynakl etkiler dnemin genel yapsna uygun olarak ocukluk yllarnda balar. zel hocalardan Arapa ve Farsa rendikten sonra, Sadret Mekbub Kalemine girer. Saraya ktip olarak girdikten sonra Bat dnyasyla tanan yazar, Franszcay alt ayda eviri yapabilecek derecede kendi bana renmitir.44 Ziya Paa, hayatnn bundan sonraki dneminde bitmek bilmeyen tecesss sayesinde yeni tand bu dnyann kltrn, sanatn ve dnce yapsn anlamaya almtr. Ziya Paann hayat hem bir dnr ve sanat, hem de bir devlet adam olarak srekli gel-gitler ve tezatlarla doludur. Tanpnarn deyiiyle ikinci Tanzimat devri aydnnn en tipik numunesini veren Ziya Paann btn hayat ve eseri tpk devri gibi acayip bir ikilik iindedir.45 Onun ortaya koyduu eserlerin niteliine bakldnda bu ikilik kendiliinden ortaya kacaktr. Eserleri arasndaki zihniyet ve dnce ztl, onda srekli deien ve her deiimde daha da huzursuzlaan bir ruh yapsna sahip olduunun kuvvetli delilleridir. Tanzimattan sonra yaanan hzl deiimin Trk aydn zerindeki arpc tesirlerinin tmn birden Ziya Paada bulmamz mmkndr. O, yaad dnemin artlarndan kaynaklanan sebeplerin yannda mizacndan da gelen etkiler nedeniyle srekli bir i huzursuzluunun adam olmutur. Devlet kademelerinde ykselme ve makam arzusu, srekli deien siyasi olaylar nedeniyle bir trl istedii ikbal basamaklarna trmanamayan talihi Ziya Paay olaylar, kiiler ve dnceler karsnda kararsz ve tedirgin bir insan yapmtr. Tanpnarn deyiiyle manzumeden manzumeye artan bir huzursuzluun airi46 olan Ziya Paann felsef bunalmlarn en net biimde 1859 ylnda kaleme ald nl Terci-i Bendinde bulmamz mmkndr. Bu uzun iirin yazld tarihe bakldnda Ziya Paadaki i huzursuzluun daha ok mizacndan gelen tesrilere bal olduunu sylemek gerekir. nk air bu iirini sarayn gen ve gzde mabeyinci sfatyla her trl ikbale namzet olduu bir devrede yazKaya Bilgegil, Ziya Paa zerinde Bir Aratrma, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum 1970, s. 27. 45 Ahmet Hamdi Tanpnar, age, s. 310. 46 age, s. 314.44




2145

mtr.47 iirin geneline bakldnda kuvvetli bir akl-kalp, akliman atmasnn yer yer eski iirin hayal ve duygularyla yer yer de modern bilimin akl temel alan prensipleriyle ortaya konulduunu grmekteyiz. Ziya Paa, Terci-i Bendini ele alaca fikirleri belli bir plan erevesinde ortaya koymak iin dzenler. Birinci bentte air, daha sonra zerinde duraca dncelerin zetini vermeye alr. kinci bentte, Kinat ve Kinatn bykl zerinde durur. nc bentle birlikte dnyaya ynelir. Drdnc bentte hayvanlar lemini anlattktan sonra, iirin asl fikr zeminini belirleyen konulara gei yapar. iirin geri kalan sekiz bendinde insan merkez alarak, eitli konular irdelemeye alr ki iire felsefi huzursuzluklarn albm havasn veren dnceler birbiri arkasna geit yaparlar. nsanlar arasndaki farkllk ve tezatlar, din ve insan arasndaki ilikiler, iyilik ve ktln sregelen mcadelesi, din byklerinin ve peygamberlerin din adna ektikleri skntlar dile getirilir ve on ikinci bentte Ziya Paa kendine gre btn bu kargaann ve skntlarn nedenini bulmu olur. Bu sonu kaderci felsefenin zeti gibidir. Tanrnn yaptklarna asla akl ermez ve insan, onun ve yaptklarnn karsnda boynunu bkp rza gstermekten baka bir ey yapamaz. Terci-i Bendde ortaya konulan bu fikirler aslnda eski iirimizin tasavvuf ve hikem geleneinde ele alnan konulardr. Eski iirimizde bu konularda yazlan iirlerde dnyann kt yaratldndan, felein insanlara hibir zaman mutluluk getirmeyeceinden bahsedilir; ancak hibir zaman btn bu ktlk ve kargaann kaynann Allah olduu dncesine varlmamtr.Bir filin mesiridir cmle hdist Ne iktiz-y erh ne hkm-i zamnedir48

47 48

age, s. 314. nder Ggn, Ziya Paann Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii, Btn iirileri ve Eserlerinden Aklamal Semler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001. (Ziya Paann iirlerinden aldmz rnek msralar bu kaynaktan alnmtr.)



2146

Murat KACIROLU

msrayla Ziya Paa, yeryznde insann bana gelen btn ktlklerden Allah mesul tutar. Byle bir yaklam slm akidesine tamamen zt bir yaklamdr. slm dnceye gre Allahn yapp ettiklerinde her zaman bir hikmet vardr ve bu hikmet btnyle iyilie yneliktir. Ziya Paa ise, insan yeryznde mutsuz eden btn hadiselerin kaynanda yaratcy sorumlu tutar. Kinata hkim olan iyilik-ktlk mcadelesinde de bu anlamda her zaman ktlk galip gelecektir. Bu durum ise Ziya Paada Allaha kar gizli bir isyan49 duygusunun domasna neden olur.Yrb nedir bu dehrde her merd-i z-fnn Olmu bel-y akl ile rmdan masn

msrayla balayan yedinci bentte air, gizli isyann sevkiyle bilgili ve faziletli insanlarn ektikleri skntlar sorgulamaya balar. Burada hareket noktas akldr ve bu uyumsuzluu, adaletsizlii aklyla alglamaya alr; ancak akl da yetersiz kalr. Allahn ktleri neden her zaman emellerine ulatrrken iyileri aaladn anlayamaz. Sorduu bu gibi suallere akl bir cevap bulamamas Ziya Paay inkrn eiine getirir. Mehmet Kaplan, bu durumumun insan dinden karacak kadar arpc bir nokta olduunu ve Tevfik Fikreti dinsizlie gtren eyin Kinattaki bu abes nizam olduunu syleyerek Ziya Paann muhitinin basksndan korkarak inkra gitmediini ifade ettikten sonra, ondaki sapmann samim bir hayret duygusundan ve tezatlar stnden bir Tanr fikrine erierek durulduu grn vurgular.50 Ziya Paa, aklyla cevap bulamad sorularna insana saadet vermesi gereken dinde de cevap bulamaz. Sekizinci bentte din byklerinin ektikleri skntlara yer veren air, dem peygamberden balamak zere slm tarihinin eitli ahslarnn hayatlarndan rnekler vererek insanlara huzur vermesi gereken dinin onun iin mcadele edenlere bir trl saadet getirmedii gibi dorudan Allah-kul ilikisini sorgulamaya kalkr. Allah iin mcadele eden insanlara asl dllerinin baka bir lemde verilecei ilkesini gz ard ederek, bu ilikide dorudan insan aleyhinde adaletsizliin hkim olduu gibi u bir dnceye ular. airin hissettii bu adaletsizlik berabe-

49 50

Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri I, s. 65. age, s. 65.




2147

rinde yeni phe ve krlmalar getirir ve Allaha sorular sormaya ve onun yaptklarn sorgulamaya balar. Edebiyatmzda Tanrya soru soran ilk air galiba Ziya Paa olmaktadr. Enbiy suresinin 23. ayeti L-ysel amm yefal (Allaha yaptklarndan soru sorulmaz.) hkmnce, gelenekte Allahla soru sorulmamtr.51 air tespit ettii adaletsizlie bir sorumlu arayacak kadar ii ileri gtrr. Tevekkl kabul etmeyen Ziya Paa, iindeki isyann sevkiyle pe pee sorular sormaya balar.Kimdir bu aczi hs klan nevi deme Kimdir bu nevi eref eden cmle leme eytn u nefsi kimdir eden let-i rr Kimdir koyan zebn- hevy cehenneme Kimdir bu krgha eken perde-i haf Kimdir veren tasavvur- teft deme

msralaryla isyann snrlarnda gezinen air, her bendin sonunda olduu gibi aczini ve btn bu meselelerde akln yetersizliini kabul ederek dinin onun iin huzur veren snrlar iine dnmeyi tercih eder.Subhne men tahayyere f sunihil-ukl Sebhne men bikudretihi yaczl-fuhl (yarattklaryla akllara hayret veren, kudretiyle en glleri aciz brakan Allah tenzih ederim.)

Her bendin sonunda tekrarlanan bu vasta beytiyle Ziya Paa, dncesinin gezindii tehlikeli alanlardan teslimiyet blgesine yol alr. Aslnda bu dn onun ruhundaki frtnalarn gerek manada durulduuna iaret deildir. Kinatta ve insanlk leminde grd kargaann zmnde dneminde srekli yceltilen akln ve rasyonel dncenin yetersizliine iarettir. Problemlere akl zmlere bulamayan air, gelenein snrlar iine dnmekten baka are bulamamtr. Bu noktada inasiyle olan farkll kendiliinden ortaya kacaktr. Her eyi akln terazisinde tartan inasiye karlk, Ziya Paada akl acizlik iindedir.

51

Orhan Okay, Batllama Devri Trk Edebiyat, s. 29.



2148

Murat KACIROLU

1.3. Bir Aristokratn Hezeyanlar: Abdlhak Hamid Batllama dnemi Trk iirinin en nemli simalarndan biri olan Hamid, ortaya koyduu eserleriyle Trk iirinin deiiminde ok nemli bir yere sahiptir. Onun iirinde hem ekil hem de ele ald konular bakmndan birok yenilii bir arada bulmamz mmkndr. Hamidin Trk iirinde yapt yeniliklerin banda phesiz metafizik endielerin farkl bir tarzda ele alnp dile getirilmesi gelmektedir. Hmidin iirlerindeki metafizik endienin kaynaklarna bakldnda yetime artlaryla yaad baz olaylarn tesirlerini aka grmemiz mmkndr. Tanpnar, ayr Hmiddeki lm fikr-i sbitinin ayr kaynaktan geldii grndedir.52 Bunlardan ilki daha on be yandayken babasnn Tahrandaki ani lmdr. Bu olayn onun ruhunda kopard frtnalar hatralarnda olduka nemli bir yer tutar. kinci kaynak, Hoca Tahsin Efendidir. Materyalizme yaklaan grleriyle nemli bir dnr olan bu ahs, Hmidin ders ald zel hocalardan biridir. Hmidin etkilendii nc kaynak ise, Ziya Paadr. Onun Terci-i Bendinde dile getirdii dnceleri, yaad huzursuzluu Hmidde daha da derinlemi buluruz.53 Hmidin iirlerindeki metafizik endie ve geleneksel din dncesiyle elien ve yer yer bir inan krizine dnen konular arasnda lm, Allah, ruh, kader n plnda gelmektedir. Hamid, bu konular felsef birer mesele olarak ele alrken, ait olduu kltrn dna kar. slm inancnn cevap verdii bu problemler karsnda serbest dne ynelir.

1.3.1. lm Karsnda Hmid Trk iirinin en nemli temalarndan biri olan lm konusunda Hmidin verdii rnekler geleneksel anlayn tamamen dndadr. Onun birbirini takip eden Makber, l ve Hacle manzumeleri lm karsndaki metafizik isyanlarnn ve buhranlarnn tablolar gibidir. Hmid, bu iirleriyle edebiyatmzda ilk defa lm metafizik bir mesele hline getirir. Makberle birlikte gele52 53

Ahmet Hamdi Tanpnar, age, s. 510-511. Age, s. 527.




2149

neksel dncenin lm karsndaki teslimiyeti tavr yerini sorgulayc tavra brakr. slm inanc lme ilgili btn meselelere cevap vermi ve bu manadaki btn tartmalar bitirmitir. Hayat ve lm arasndaki iliki, lmn mahiyeti ve sonrasyla ilgili konularda inanm bir insann hibir problemi yoktur. Ancak Hmid, bu noktadan gelenekten ve kendisinden nceki airlerden ayrlr ve lm phe ile iman elikisi iinde ele alr. Tanpnar bu manada Makberi yle zetler: man ile phe arasnda bir bolukta aslm olmann rpermesi. te Hmidin btn airlii kazand nokta. Makber, bu rpermenin ok gelii gzel, fakat tabiati itibariyle zengin domu ocuudur.54 Makber, temelde Hmidin einin lm zerinde duyduu zntnn belgesi olarak grlse de iirin asl nesnesi airin kendisidir. Fatma Hanm sadece bu manzumenin tesdf nesnesidir. Hmidin bu manzumeye einin hastalndan ok nce balad bilinmektedir. Elverir ki Hmid bir lm/l/makber/mezar iiri yazmak istiyordu. Karsnn ortaya kan hastal kendiliinden iirin ynn deitirmi ve ona hz vermitir.55 Bu iirdeki lm fikri, dorudan metafizik bir endienin ve bunun getirdii kimi zaman isyana kimi zaman da tevekkle alan geni bir erevede tezahr etmitir. Hmidde geleneksel dncenin lm telkkisi yok gibidir. En bata lm bir nevi deiim olarak grr; ancak bu deiim sadece madde plnnda kalr. Maddeci dnceye gre lm sadece maddenin bir hlden baka bir hle geiidir. Byle bir dnceyle hareket eden Hmidin bu olay karsndaki duygular da dramatiktir.lmek, yaamak, ya can ekimek, Rzyz, aman fakat deimek Makber mi, nedir u grdm yer? Y byle rev m c-y dilber? Bir tecrbedir bu, hledri bu Yok, mahvma bir vesledir bu.

54 55

Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, s. 261. Ali hsan Kolcu, Yenilemenin kinci Kua: Ekrem-Hmid-Seza Mektebi, (Ed. Ramazan Korkmaz)Yeni Trk Edebiyat El Kitab, Grafiker Yaynlar, Ankara 2004, s. 71-98.



2150

Murat KACIROLU

Bak bak, ne deimi ol semenber!.. Gl ehresi, bak, ne yolda muber Nefrn, bu siyah bahta nefrn, Feryd bu hle t-be-maher Ya nedir lmek fen bulmak mdr? Yoksa cismen mnkalib olmak mdr?56

msralaryla lm materyalist bir anlayla alglayan Hmidin bir inan krizine dtn syleyebiliriz. nk slm anlayta lm bedenin deiimi olay deildir. nsann hesaplarn verecei baka bir dnyaya gtren bir aamadr. lm bedenin fizik deiimi eklinde ele alan bu yaklamda, slm dininin temel ilkelerinden biri olan ahiret inancna kar gizli bir reddediin izleri grlmektedir. nk lm srf madd bir deeri olan bedenin zerinden dnmek ve lmden sonra her eyin biteceini dnmek maddeci gre yakndr. lm ruhun bedenden ayrl ve ruhun daha farkl bir lemde kyamet gnn bekleyecei ynndeki din inann aksine Hmid, beden ile ruhu beraber dnmek ister.Tecrd ile rhum olmuyor d Bir cisme var ihtiyc mzdd

msrayla airin lmn soyut tarafn kabullenemediini ve grnr olmann peinde olduunu anlamamz mmkndr. Byle bir dnce tarz yine maddeci gre yakndr. Grnrllk yan zamanda rasyonel dncenin de nemli ilkelerinden biridir. Hmid, lm ve sonrasnn soyutluunu, ruhun gizemini aklyla anlamaya alr; ancak akl bu srlar zmeye muktedir deildir. lm, ruh ve lm sonras gibi konularda istedii cevaplar bulmayan Hmid, iine dt huzursuzluun sebebini sorgulamaya kalkr ki onu tam manasyla isyana gtren de bu nokta olur. O da tpk Ziya Paa gibi Allaha sorular sormaya ve onu yaptklarndan dolay sorgulamaya alr.

56

Abdlhak Hmid Tarhan, Btn iirleri 1-2-3 (Haz. nci Enginn) Dergh Yaynlar, stanbul 1997. (A. Hmidin iirlerinden alnan rnekler bu almaya aittir.)



Bir Bunalmn Anatomisi: Tanzimat iirinde nan Krizleri Lkin o zaman dnp derim ben Dnyay ben istedim mi senden? Bildim mi ki hep sitem var onda? En sonra da bir adem var onda Verdin bana byle bir musibet Ettin beni dmen-i muhabbet Ya bir kulu sevmiyor musun sen? Ya byle lm deil mi erken?

2151

Bu msralardan Hmidin dncesinin hangi tehlikeli blgelerde dolatn aka grmemiz mmkndr. Ancak bu hezeyan ve isyanlarn arasnda air yer yer her eyi kabul eder ve yine Ziya Paada olduu gibi geleneksel dncenin snrlar iine dner. Bu dn ayn zamanda Tanzimat dnemindeki dalizmin kuvvetli bir yansmas gibidir.Sen Hlkmzsn ettik iman Bir sende bulur bu yes pyan Sen varken olur mu hiret yok? Yok phe ki sende mafiret ok.

1.3.2. Hmidde Allah Fikri Hmidin iirlerinde Allah fikri bir problem olarak ele alnr. lmle ilgili iirlerinin birounda lm gereini anlamak zere yola karken bir noktada Allah fikriyle karlar. lk nce lm fikriyle adil bir Allah fikrini bir arada dnemez. nanmak istedii Allahn lm gibi bir faciay yarattklarna reva grmesini kabullenemez.57

Halk edip insanlar, hayvanlar Sonra mahvetmek nedendir anlar?

nsanln lm karsndaki aczi Allahn acmasz olduu gibi din telakkinin dna kar; nk slm inancnda Allahn rahmetinin her eyin zerinde olduu dncesi hkimdir. Kaya Bilgegil, Hediye-i Sl iirinde Hmidin beerin aczi karsnda r57

Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, s. 527.



2152

Murat KACIROLU

perirken, Allahn kahra dellet eden isimlerini, zaman zaman isyan derecesine varan bir tonla kabul58 ettiini syler.Ededyyl- hubb o sarsar ki Verziinden gne rk ederek Cmle seyyreler klar secde; Ki savk o siyn- kaz nerek velveleyle bldan Yerde mebht olan o dhiyeler Ki yanarda, o kala-i ate, Merkez-i arzdan kan fet; Mteric hark- zulmn Ki karken zemn olup ran, Hep cemdt haykrr gy

Allahn iddet ve gazabn vurgulayan bu msralarn tesinde Hmiddeki Allah fikri, Makber ve Devrn- Muhabbet iirlerindeki tfl- ekber tabiriyle daha farkl bir boyut kazanmtr. Hmid, bu tabirle slm inancna ok ters bir ekilde Allah insanla ve dier yarattklaryla oyun oynayan bir ocua benzetir.ktn m huzr- Kibriyya Bildin mi nedir o tfl-ekber? Msm ki rzdr bks Msm ki handedir likas Gehvresi dmn- mtem Bziesi inklb- lem Etmiti seni o hlik-i rz Fikrimde vcdunun ziys

Tanpnar, bu tabirin adalarnn Victor Hugoya vermi olduklar bir isim olduunu ve Hmidin tabiri buradan aldn ifade eder.59 Bu tabir onun ok daha sonralar kaleme ald Devrn Muhabbet adl iirinde yeniden ve daha net bir ekilde kendini gsterir. Burada da Allah, yaratt lemle alayc bir ekilde oynayan bir ocua benzetilir.

Kaya Bilgegil, Abdlhak Hmidin iirlerinde Lednn Meselelerden Allah I, Allah ve Onun Vcdunu fade Eden simler, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1959, s. 11. 59Ahmet Hamdi Tanpnar, age, s. 541.58



Bir Bunalmn Anatomisi: Tanzimat iirinde nan Krizleri Evet bir tfl- ekber, Ki olmutur elinde bu lem bir oyuncak, Krar olduka muber, Gler memnunsa amma, o istihzdr ancak,

2153

Hmiddeki Allah fikri Ziya Paann anlayna yakn olmakla birlikte ondan ok daha farkl ve u noktadadr. Birbirinden ok deiik ve birbirine zt ruh hlleri iinde ekillenen dncelerinde yaad inan krizinin boyutu onu adalarndan ok farkl noktalara gtrmtr.

Sonu Tanzimatla birlikte yeni bir medeniyet ve kltr dairesinin etkisiyle deimeye ve dnmeye balayan Trk dncesinin tarih boyunca sahip olduu deerler sistemi bu yeni deiim srecinde sorgulanmaya balanr. Batdan gelen yeni felsef ve din dnceler, Trk aydnn ve sanatsn derin bir dalizm iinde brakr. Pozitivizm, rasyonalizm ve materyalizm gibi dnce akmlar Osmanl-Trk aydnnn ve genlerinin din inanlarn derinden sarsar. Batl eitim veren okullardan okuyan veya eitli vesilelerle Avrupada bulunan aydnlarn yaam olduklar inan krizleri sanat ve edebiyat hayatnda da yanksn bulur. Tanzimat dnemi airlerinden inasi, Ziya Paa ve Abdlhak Hmidin eitli eserlerinde yaanan inan krizlerinin izlerini bulmamz mmkndr. Zihniyet, miza ve yetime artlar bakmndan birbirlerinden ok farkl olan bu sanatlarn eserlerinde dnemin getirdii artlar sebebiyle inan krizleri bakmndan yakn benzerlikler bulunmaktadr. Bu benzerliklerin banda Allah, ruh, lm ve kader gibi konularn alglanmasndaki phelerin akl yoluyla irdelenmesi gelir ki, bu sanatlar birbirlerinden ayran husus da bu noktada ortaya kar. inasi, btn problemlerin akln yardmyla zlecei fikrine ular. Bu ynyle rasyonellik inasinin yaad inan krizlerinden knn yolu olarak gzkr. Ziya Paa ve Hmidde ise akl bu konular anlayp zmlemede yetersizdir fikri n plna kar ki bu onlar agnostik dnceye gtrr.



2154

Murat KACIROLU

KAYNAKLAR AKGN Mehmet, Materyalizmin Trkiyeye Girii, Elis Yaynlar, Ankara 2005. AKTA erif, Yenileme Dnemi Trk iiri ve Antolojisi 18601920, Aka Yaynlar, Ankara 2005. AKN mer Faruk, inasi, slm Ansiklopedisi, MEB Yay. stanbul 1993. AKYZ Kenan, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, nklp Kitapevi, 1995. AYHAN Halis, Cemiyyet-i lmiyye-i Osmniye Diyanet slm Ansiklopedisi, Diyanet Vakf Yay. stanbul 1993. BERKES Niyazi, Trkiyede adalama, Bilgi Yaynevi, stanbul 1973. BLGEGL Kaya, Abdlhak Hmidin iirlerinde Lednn Meselelerden Allah I, Allah ve Onun Vcdunu fade Eden simler, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1959. BLGEGL Kaya, inasinin iiri, Yakn a Trk Kltr ve Edebiyat zerinde Aratrmalar, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum 1980. BLGEGL Kaya, Ziya Paa zerinde Bir Aratrma, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum 1970. BOLAY Sleyman Hayri, Felsefi Doktrinler Szl, Aka Yaynlar, Ankara 1990. DLMEN brahim Necmi, inasi ve sr, Yarn , No: 21, 9 Mart 1922. EBZZYA Tevfik, Numune-i Edebiyat- Osmaniye, 6. bask. Matbaa-i Ebzziya, stanbul 1308 (1892). GGN nder, Ziya Paann Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii, Btn iirileri ve Eserlerinden Aklamal Semeler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001.




2155

KAPLAN Mehmet, inasinin Trk iirinde Yapt Yenilik, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I, Dergh Yaynlar, stanbul 1995. KAPLAN Mehmet, iiri Tahlilleri I, Tanzimattan Cumhuriyete, Dergh Yaynlar, stanbul 2002. KOER Hasan Ali, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923), Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1991. KOLCU Ali hsan, Yenilemenin kinci Kua: Ekrem-HmidSeza Mektebi, (Ed. Ramazan Korkmaz)Yeni Trk Edebiyat El Kitab, Grafiker Yaynlar, Ankara 2004. KORLAEL Murtaza, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, Hece Yaynlar, Ankara 2002. MARDN erif, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, letiim Yaynlar, stanbul 2006. MERMUTLU Bedri, Sosyal Dnce Tarihimizde inasi, Kakns Yaynlar stanbul 2003. OKAY Orhan, Modernleme ve Trk Modernlemesinin lk Dnemlerinde nan Krizlerinin Edebiyata Yansmas, Dou Bat Dnce Dergisi, Say: 22, ubat-Mart-Nisan 2003. OKAY Orhan, Batllama Devri Trk Edebiyat, Dergah Yaynlar, stanbul 2005. PARLATIR smail-ETN Nurullah, inas Btn Eserleri, Ekin Kitabevi, Ankara 2005. RENAN Ernest, Bilimin Gelecei, C. I, 2. Bask (eviren: Ziya hsan), MEB Basmevi, stanbul 1965. TANPINAR Ahmet Hamdi, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1997. TANPINAR Ahmet Hamdi, Edebiyat zerine Makaleler, Dergh Yaynlar, stanbul 2000.



2156

Murat KACIROLU

TARHAN Abdlhak Hmid, Btn iirleri 1-2-3 (Haz. nci Enginn) Dergh Yaynlar, stanbul 1997. LKEN Hilmi Ziya, slm Felsefesinde Akl ve man Meselesi, Felsefe Semineri Dergisi I, stanbul niversitesi Yaynlar, 1939. LKEN Hilmi Ziya, bn Rd, slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1968 stanbul. LKEN Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul 2001. LKEN Hilmi Ziya, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, lken Yaynlar, stanbul 1997. VOLTARE, Felsefe Szl, C II, (eviren: Ltfi Ay), MEB Basmevi, stanbul 1966.



Murat Kaciroglu Tanzimat Siiri Inanc Krizi

Documents

Transcript of Murat Kaciroglu Tanzimat Siiri Inanc Krizi