HATMU'L KUR'AN

KURAN MHREYHUL EKBER MUHYDDN BN. ARABNN

Kendi Kaleminden Hayat Ailesi, Seyahatleri, Eitim Evreleri, stadlar , lmi yn, Tasavvuf Grleri

Derleyen

Abdulbaki Miftah

eviren

Vahdettin nce

KTSAN1

Tasavvuf Serisi : 21

Editr : kran Eser Gknar eviren : Vahdettin nce Sayfa Uygulama : Kitsan

Bask, Cilt: Yenigven Matbaa ve Mcellit Tel: 0212 567 69 20

1. Bask : Ekim 2007 ISBN : 978-975-8833-32-0

Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, kopya edilemez, oaltlamaz ve yaynlanamaz.

KTSAN KTAP BASIM YAYIN DAITIM LTD. T. Ticarethane Sok. No. 41/3 34400 Sultanahmet - STANBUL Tel.: 0212 513 67 69 Faks: 0212 511 51 44 www.kitsan.com

2

HATMU'L KUR'AN

KURAN MHREYHUL EKBER MUHYDDN BN. ARABNN HAYATI

Derleyen

Abdulbaki Miftah

eviren

Vahdettin nce

3

4

Bismillahirrahmanirrahim eyh-i Ekber'in ruhuna nk bu kitap ondan, onun iin ve onadr. Onun levhindeki en yce kalem Ondan, Onun tertemiz vasflarn yazd(Futuhat, c.1, s. 602)

5

KTAPTA ADI GEEN KAYNAKLARIN SEMBOLLER

I, II, III, IV: Futuhat- Mekkiye, 1. 2. 3. ve 4. ciltleri. R: Ruhu'l Kuds fi muhasebeti'n nefs risalesi, am 1970 DY: Divanu' eyh, Beyrut 1996 M: Muhaderetu'l ebrar, eyh-i ekber S: Franszca "Les Soufis d'Andolousie" 1979 Paris A: Franszca "bn Arabi ou la quete du soufre Rouge, Claud Addas, 1989 Ediors Gallimard RG: Osman Yahya'nn eyhin eserleriyle ilgili olarak Franszca kaleme ald "Histoire et classification de l'ceuvre d'ibn Arabi"adl eseri. Repertoire general, am 1964

6

Sunu"Resulullah (s.a.v); "Kur'an ehli, Allah'n ehli ve has kullardr." buyurmu ve... Yce Allah da "Onlar odalarnda gven iindedirler." (Sebe, 37) diye mjdelemitir. Biz Allah indinden gelenlere Allahn murad ettii ekliyle iman ediyoruz.. Yolunda (tarikat) sluk ehli olmay diliyoruz. Bilin ki, Tarikat ehlinin cmertliklerinin ve nefisleri bilmelerinin bir gstergesi de udur: Kyamet gn, Allah katndaki makamlar ortaya knca, onlara dnyada eziyet edenlere onlardan korkarlar. Kyamet gn onlar da ilk olarak, kendilerine eziyet edenler, daha hesaba ekilmeden, onlar hakknda efaatte bulunurlar. Bunu Ebu Yezid elBistami ifade etmitir. Bizim yaklammz da budur. Zira onlara iyilikte bulunanlara, bu iyiliklerinin karl olan iyilik yeter. Ve onlar bu iyilikleriyle; Allah katnda kendilerinin efaatileridirler. Veli hakknda nceden iledikleri hayr, onlar bu mertebeye ykseltir. Veli, Allah'tan, sverek, yererek ve hakknda hayr sylemek suretiyle verek kendisinden bahseden herkesi balamasn, affetmesini ister. Bunu kendi nefsimde tattm. Rabbim bana da bu duyguyu bahetti Allah'a hamdolsun. Kyamet gn gzmn grd, tandm, tanmad herkes hakknda efaat edeceimi vaat etti. Yce Allah'tan bu Kitab, Muhammedi nazarla okuyan herkesi cennete sevk edilecekler arasna katmasn diliyorum ve: "Yzler vardr ki, o gn l l parldayacaktr." (Kyamet, 22) nk Hakk'n u hitab duyulacaktr: "Onlara merhametli Rabb'in syledii selam vardr." (Yasin, 58) "Gl ve Yce Allah'n huzurunda hakk meclisindedirler." (Kamer, 55) ayetlerin tecelligah olmalarn diliyorum.7

Tevfikinin gzelliinden dolay hamdolsun Allah'a. Yolunda sluk etmeye iletmesini; hakikatini ilham etmesini; tasdikine yakinen inanm bir kalp, ezeli takdirinin inayetiyle nurani bir akl, rahmetiyle erefli kld bir ruh, cehaletten kurtulup itminane ermi bir nefis, fikir kvlcm ve parldaylaryla aydnlanan bir anlay, fetih pnar ve halis ieceiyle berrak klnm bir sr, ufkun geni sergisiyle yaylm apak bir lisan, fani dnyann ekici sslerinden ve zevklerinden te yce bir dnce, varln srrn evrenin batnda ve douunda gzlemleyen bir basiret, ruhun mecralarnda ve yollarnda akan salim bir duygu, ve noksanlk felaketinden ve szmasndan beri bir ftrat, eriatn dizginlerine ve balarna boyun een bir huy, cemine ve tafsiline uygun bir vakit vermesini diliyorum. Allahm bize hayr iittir ve hayra muttali kl. Allahm bizi afiyetle rzklandr ve afiyetlerimizi devaml kl. Allahm kalplerimizi takva zerine birletir. Bizi sevdiin ve raz olduun eyleri ilemeye muvaffk kl. Salt ve selam olsun Muhammed'e, ehlibeytine ve ashabna, Ondan sonra gelen halifelere, yolunu izleyen tabiine ve mmetine. Biliniz ki, varlk ve uhutta murad O, Allah'dr. O'dur maksad. Ne inkar var ne ret. O bana yeter ve ne gzel vekildir O. El- Fatiha Amin.

Muhammed bn. Arabi

8

NDEKLERGR................................................................................................. 13 BRNC BLM EYH'N ALES................................................................................ eyhin Babas Salihlerle Beraber..................................................... eyhin Annesi ve Baz Saliha Hanmlar............................................ eyh'in Amcas ve Daylar............................................................... eyh'in Amcalar................................................................................ eyh'in Daylar................................................................................. eyhin iki kz kardei........................................................................ eyh'in Kadnlar Hakkndaki Grleri eyhin Eleri ve ocuklar............................................................... KNC BLM iBN ARAB'NN 17 17 22 27 27 28 30 34

Kur'ani er'i ve lmi Kiilii Deiik Gruplar Karsndaki Konumu....... 59

eyh'in ocukluu, Kur'an' Ezberlemesi.......................................... eyh ve Kur'an.................................................................................. Baz Kur'an Mahedeleriyle eyh bn. Arab.................................. bn Arabi'nin Siyer, Hadis ve Fkh Karsndaki Tavr...................... eyh'in Kar Olduu Kimselerden Bazlar...................................... eyh'in Baz Hadisleri Dorudan Resullah (s.a.v.)dan renmesi.... eyh'in Siyer ve Hadisle lgili Eserlerinin Bazlar............................. eyh'in Dil ve Edebiyat Kiilii.......................................................... eyh'in ada Olan Baz Endlsl lim Adamlar........................ bn Arab ve iir................................................................................. bn Arabi ve Kelam lmi..................................................................... eyh'in Fahruddun er-Raziye Yazd Mektuptan Baz Blmler..... eyh'in Cennet ve Cehennem Ehli ile lgili Baz Aklamalar.......... bn Arabi ve Akide............................................................................. eyh'in Fatiha Suresi Hakknda Baz Syledikleri............................ eyh ve Vahdet-i Vcut..................................................................... eyh bn Arabi'de Hikmet ve Felsefe................................................ eyh, hukema ve felsefecilerden snf ayrr............................... eyh'in Tenash Hakkndaki Grleri............................................. eyh'in Hulefa- Raidin ve Ehl-i Beyt Hakkndaki Grleri............ eyh'in mam Mehdi Hakkndaki Grleri....................................... eyh'in Halifelerle ve Sahabelerle ilgili soruya verdii cevap........... eyh ve Yneticiler............................................................................ eyh'in Hayatna Giren Baz Emirler.................................................

59 68 76 87 93 97 101 105 108 112 122 129 131 135 137 143 146 149 160 161 166 172 174 1749

NC BLM EYH'N TASAVVUF KL........................................................ 191 eyh bn Arab'den nce Yaam Olan Tannm Baz Endls Sufileri............................................................................................... 191 Drdnc asrn nl Endls sufilerinden bazlar........................... 192 Altnc asrn nl Endls sufilerinden bazlar................................. 194 biliye'den......................................................................................... 206 Marib'den......................................................................................... 207 Mekke'de........................................................................................... 207 Badat ve Musul'da........................................................................... 207 am'da.............................................................................................. 208 eyh'in Tarikattaki ilk dnemleri: Marifet Miralar............................ 209 eyh'in Miralar................................................................................ 215 bn Arab'nin eyhlerle Sohbet etmeye Balamas........................... 221 eyh'e Nebilerden Kalan Miras......................................................... 232 eyh'in Son Ryas Hakknda Syledikleri....................................... 234 eyh ve Ebu'l Abbas Ahmed el-Hdr (Hzr) /Tarikat Hrkas........... 244 eyh ve bn Meserre, bn Burcan ve bn Kssi................................. 255 bn Arab ve bn Arif Medresesi "Mariye-Marake"........................... 264 eyh ve bn Mcahid Medresesi....................................................... 270 eyh'in tahakkuk etmi takva ehlinin ve cann (cinlerin) halleri hakkndaki grleri.......................................................................... 276 eyh, Ebu Medyen Mektebinde........................................................ 279 DRDNC BLM EYH'N SLAM MARBNE YAPTII SEYAHATLER.................. 293 Edep Makam ve Srlar.................................................................... 296 eyh'in Tunus'a Yapt lk Ziyaret ve Muhammed Mirasa Nail Olmas............................................................................................... 299 Ebu Muhammed Abdulaziz'in b. Ebubekir (r.a.) okuduu salavat erife.................................................................................................. 301 eyh lk Kez Fas'a Gidiyor................................................................ 312 Sr Menzili- Muhammedi Huzur......................................................... 316 eyh'in 593-594 Yllar Arasnda Fas'ta kamet Etmesi ve Hatemiyet Makamna Nail Olmas.................................................... 323 eyh'in Fas'ta Zamann Kutbu ile Bulumas.................................... 325 Kutb'un Vasflar ve Makam Hakknda............................................. 327 Muhammedi Hatemiyetin Vasflar.................................................... 332 eyh zel Muhammedi Hatemlik Makamnda.................................. 336 eyh'in Arap Maribinde kt Son Seyahat ve Yaknlk Makamna Nail Olmas (A:205-218).................................................. 341 eyh'in kurbet (yaknlk) makam hakknda syledikleri................... 34710

eyh Marake'ten Ayrlp Tunus, Msr ve Filistin Yolculuuna kyor............................................................................................... 350 eyh'in Abdulkadir Geylani (k.s.)in Hakknda Anlattklarnn Bazlar.............................................................................................. 352 eyh'in Es-Sebti ile ilgili olan hikayesi.............................................. 356 eyh'in Ar Mahedesi Hakknda.................................................... 359 eyh Tunus'da................................................................................... 363 eyh'in Devrindeki Baz Cemaatler ve Yalanc Sufiler Hakknda Syledikleri........................................................................................ 367 eyh'in Mzik Hakknda ki Grlerinden Bazlar........................... 369 eyhu'l Ekberin dam Edildiini Syleyene Verilen Cevap............... 369 BENC BLM EYH DOUDA............................................................................... 371 eyh ve Kbe.................................................................................... 371 eyh'in Futuhat- Mekkiyye Kitabn Yazmaya Balamas................ 373 eyh'in et-Temimi (r.a.)den Hrka Giymesi........................................ 377 eyh'in Anadoluya doru yola kmas............................................. 390 eyh'in Yeni Bir Tasavvuf Hrkas Giymesi....................................... 393 eyh'in Anadoluya Geii.................................................................. 395 eyh'in am'da Meczuplarla ve Nefes Ricaliyle Bulumas............. 400 eyh'in Orta Dou'da Yapt Seyahatler.......................................... 400 eyh'in Tekrar Hacca Gitmesi........................................................... 406 eyh Badatta................................................................................... 406 eyh ve manevi olu M. Sadruddin Konevi...................................... 413 eyh'in am'a Yerlemesi................................................................. 415 eyh'in hlas Suresi Hakknda Baz Aklamalar............................. 417 eyh'in lim Toplantlarna Katlanlardan Bazlar.............................. 420 eyh'in Baz Ryalar........................................................................ 425 eyh'in Fususu'l Hikem'i Yazmaya Balamas ve Fusus'ul Hikem'in nsznde eyh'in Syledikleri........................................................ 428 Fususu'l Hikem'in erhleri Hakknda................................................. 429 Hazreti eyh'in Hakka Yry....................................................... 432 Dostun Dost'a Kavumas................................................................. 433 eyh'in Tasavvuf Alanndaki Etkileri ve Ekberiyye Tarikat.............................................................................. 435 eyh le lgili Dnceler................................................................... 441

11

12

GRzgn islam tasavvufu, Dinde hsan Makamnn fiili ifadesinden ibarettir. Her asrda Kur'an hayat suyundan ve Muhammedi snnetten beslenen tasavvufun temel prensiplerini srdren mcedditler ortaya km, zamann gelimelerine ve nefislerin kapasitelerine gre bu prensipleri yeniden ekillendirmilerdir. Her insafl aratrmac kabul eder ki, sufilik irfannn keyfiyet ve kemiyet olarak en byk tercman eyh-i ekber Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Arabi'dir (h.560-638). nsanlarn ona kar tutumlar, kutsayc vg ile ayplayc yergi arasnda deiiklik gstermitir. Dinsizlikle, kfrle ve zndklkla sulanm, onun eri ykmllklerin ortadan kalktn, her eyin mubah olduunu savunduu ileri srlmtr. Vahdet-i vcud felsefesinin ncs olduu, ibadetlerde zahiri, inanlarda ise Batni mezhebinden olduu sylenmitir. iir ve nesir bakmndan Arap dilinin sembol isimlerinden olduu, her ilim dalnda, her ilim dalnn uzmanlarndan daha bilgili olduu, en byk islam velisi olduu, Ferd-i ekber, Kutbu'l mukarrebin ve Mrebbiyu'l Arifin olduu iddia edilmitir. zel Muhammedi velayetin hatemi olduu savunulmutur. Dolaysyla Nebilerden ve sahabelerden sonra en byk makama sahip olduu sylenmitir. Eserlerine (bata Futuhat ve Fusus olmak zere) gelince, mnkirlere gre, ilhad ve sapk inanlarla doludurlar. Savunucular ise, bu eserlerin cokun denizler, hakikat cevherleri konumunda olduunu sylemilerdir. Bazlar da orta yolu tutarak, bu eserlerde faydal eylerin bulunduunu, bunun yannda ilk balayanla asndan zararl saylabilecek ifadeler de bulunduunu, ancak salam bir anlaya sahip kimseler iin bun13

larn da yararl olduunu, sylemilerdir. Bazlar ise, eyh ve eserleri hakknda konumaktan kanmtr. Ancak grnen o ki, venlerin de yerenlerin byk ounluu, onun hayatn incelememi, eserlerinin ounu ciddi ve derinlikli bir yaklamla incelememitir. Bilakis, her iki tarafn da yaklam, etkilendikleri kltrel ve akidevi ortam taklit etmekten teye gememektedir. nsaf sahibi bir aratrmacnn objektif olabilmesi iin baz artlara sahip olmas gerekir. Bu artlarn en nemlilerini yle sralamak mmkndr: - Gerei arama hususunda doruluk ve samimiyet. - Btn n kabullerden arnma ve aratrmada drstlk. - eyhin kitaplarn anlayabilecek ilmi ve ruhani bir dzeye sahip olmak. zellikle bu art ok az kiide bulunmaktadr. - eyhin kitaplarnn byk ksmn incelemi olmak. Bazlar, bu kitaplarn 400 civarnda olduunu sylemilerdir ki, bunlardan biri de youn bilgiler ieren bir ansiklopedi mahiyetindeki Futuhat-i Mekkiye'dir. Bu da aratrmacnn bu eserleri inceleyecek yeterli bir zamana sahip olmasn gerektirmektedir. Brakn derin ve doru anlamay, sadece yzeysel okuma iin bile ok uzun zamana ihtiya vardr. Bata eyh-i Ekber uzman olarak geinenler olmak zere eyhin eserlerinin tmn dikkatle ve inceleyerek okuyanlar ok azdr. - eyhin hayatn, evresiyle ve dneminin ileri gelenleriyle ilikilerini bilmek.. Bir adam hakknda, sadece baz szlerinden hareketle hkm verilemez, bilakis, bu kiinin davranlarn, ahlakn, tutum ve tavrlarn ve insanlarla ilikilerini de gz nnde bulundurmak gerekir. Hatta bir ok sz, ancak kiinin yapp ettikleri, ahlak ve tavrlar yani kiinin btn hayat erevesinde gerek anlamda anlalabilir. eyh-i Ekber'in hayatnn ve ahsiyetinin nemli nokta14

larnn akla kavumasna bir katk sunmak maksadyla bu kitab kaleme almaya cret ettim. Cret ettim, diyorum, nk bu alann uzman, bu meydann ehli deilim. Beni bu ie iten etken ise, bir kardein hsn zann ve benden byle bir eser kaleme almam istemesidir. Bundan ama, eyh Muhyiddin'in zgn Kur'ani-Muhammedi hakikatini aklamaktr. Alimlerden, Salihlerden ve sultanlardan oluan adalarnn tanklyla eyhin hayat, Kur'ani bir adamn eksiksiz bir rneini oluturmaktadr. eyh, Kur'an fiil ve ruh olarak yaamak, kalp ve kalp olarak balanmak, Muhammedi snnetin somut bir rnei olmak iin ona akla balanmt. Kendisinin yakn evresine giren-aile fertleri, eyhler, alimler, sohbetinde bulunduu veliler, kendisine elik eden renciler, muritler, markta ve maripte kendisine danan hakimler ve sultanlar gibi kiilerin byk ounluunu Kur'an'la tahakkuk etme ve Muhammedi sfatlarla ahlaklanma esasna gre eitmitir. Bu eitimin etkisiyle szn ettiimiz kiilerin iinde bir hal meydana gelmi ve Resulullah'n (s.a.v) kendileri hakknda: "Kur'an ehli, Allah'n ehli ve has adamlardr" dedii kimseler zmresine girmilerdir. Bu da bize gre olduka yeterli bir delildir. Bu kitabn en nemli kayna, eyh-i Ekberin kendi kitaplarndan sonra Fransz aratrmac Claud Addas'n "ibni Arabi veya Kibrit-i Ahmer'i aratrmak" (bn Arabi ou la quete du soufre rouge) adl eseridir. Bana gre bu kitap, bu gne kadar eyhin hayat ve iinde yaad evre hakknda kaleme alnm en gzel eserdir. Abdulbaki Miftah

15

16

BRNC BLM

EYH'N ALESeyhin Babas Salihlerle Beraber Endls'n Mslmanlar tarafndan fethedilmesinin ilk dnemlerinde Yemen'den Tay kabilesine mensup baz arap aileler Endls'e g ettiler. Bu ailelerden bazlar Marsiya'nn gneyine yerleti. Bu ailelerden biri-arap asaletinden, alim ve salih ahsiyetler yetitirmi olmasndan ve baz mensuplarnn yneticiler nezdinde nfuz sahibi olmasndan dolay-yksek bir sosyal statye sahipti. eyhin babas Ali b. Muhammed el Arabi b. Ahmed b. Abdullah, sahabi Adiy b. Hatem'in (.68) kardei Abdullah b. Hatem'in soyundan gelir. Atalar ise cmertliiyle mehur Hatem etTai'dir (h..17). Baba Ali, Marsiya hakimi Ebu Abdullah Muhammed b. Said b. Merdeni'in ordusunda yksek bir rtbeye sahipti. Ad geen hakim, 15 sene kadar Muvahhidlerle savam, onlara kar koymutu. Sonunda eyhin doduu tarih olan 560 ylnda ordusu yenildi ve Marsiya yedi sene boyunca muhasara altna alnd. 567 yl Recep aynda vefat edince, hakimin oullar, Marsiya'nn ileri gelenleriyle birlikte Muvahhidlerin halifesi Ebu Yakub Yusuf b. Abdulmmin'in yanna gittiler. Ebu Yakub, babasnn 558 (m.1162) tarihinde vefat etmesinden sonra halife olmutu. Ona biat ettiler. O da onlara baz grevler verdi. Bylece Ali b. Muhammed elArabi, ailesiyle birlikte 568 ylnda biliye'ye tand. Ebu Yakub Yusuf'un (.580) halifelii boyunca sultann divannda askeri iler blmnde memur olarak alt. Bu grevi, Ebu Yakub'un olu Ebu Yusuf Yakub el-Mansur'un (. 594)17

halifelii boyunca da devam etti. Baba Ali, askerlik ve siyasetle megul olmasnn yan sra, ilimle de ilgileniyordu. lim ehliyle oturup kalkard. Kurtuba kads, ayn zamanda Ebu Yakub Yusuf'un doktoru olan fakih filozof bni Rd'n de arkadayd. Takva sahibi, Allah'tan korkan ve Salihleri seven biriydi. Kur'an okurdu. eyh'in 12 yanda iken yaad bir olay anlatmasndan bunu anlyoruz. eyh (IV:648)diyor ki: - Hastalanmtm. Hastaln iddetinden baylmm. Artk ldm sanmlar. Bu srada irkin grnml bir topluluk grdm. Bunlar bana eziyet etmek istiyorlard. Gzel grnml, ho kokulu bir adamn da beni onlardan korumaya altn grdm. Sonunda onlar alt edip benden uzaklatrd. Kimsin?dedim. Ben "Yasin suresi"yim, seni savunuyorum, dedi. Ayldm. Baktm, rahmetli babam ba ucumda oturmu alayarak "Yasin suresi"ni okuyor. Sureyi tamamlamt. Ben de grdklerimi ona anlattm. Baba Ali, olu Muhammed'in -ergenlik andaSalihlerin yolunu izleyerek kendini soyutladn, sadece yalnzlkta huzur bulduunu, dnya ehlinin hallerinden iddetle kandn, sultann evresinde bulunmaktan holanmadn gryordu, ama onu tevik etmedii gibi, eilimine kar da kmyordu. yle anlalyor ki baba iki ekim alan arasnda mtereddit kalmt. Bir yandan, olunun, ailenin yksek sosyal statsnn, maddi ve manevi ayrcalklarnn oluturduu ortamn dna kmasndan korkuyordu, bir yandan da onun, gzel ahlakyla, daha nce duymad ilimleri sergilemesiyle temayz etmesinden dolay iten ie memnuniyet duyuyordu. Ya ilerledike, bu ikinci yn ar basmaya balad. Allah'a ynelme istei iine dodu. nk oul Muhammed, bir eitici edasyla babasn i alem itibariyle ihata etmiti. Bunu ona fark ettirmiyordu, ama Salihler arasna katlmas iin de kararllndan dn ver18

miyordu. Bu erevede babasn etkili hallere sahip velilerle buluturdu. Bunlardan biri, Ebu Muhammed Abdullah elKattan'd. eyh onu yle tanmlar (R:107): - "Kur'an ona almt. Kur'an'dan baka bir ey konumaz, ondan baka bir ey grmezdi. Zahitti. ki dirhemi bir arada grmemiti. Hakka byk bir itenlikle sarlm, mnkere iddetle kar koyard. Bu uurda cann verecek kararllktayd. Zorbalarn amansz hasmyd. Romallarla yaplan btn savalara yaya olarak katlmt. Onun sohbetinde bulundum. Beni ok severdi. Bir gece, gecesini yanmda geirmesi iin ardm. Oturunca, rahmetli babam geldi. Babam sultann adamlarndand. eri girince, ona selam verdi, babam artk yalanmt. Yats namazn klnca, yemek getirdim ve ben de yemek zere sofraya oturdum. Babam da onun bereketinden istifade etmek iin aramza katld. Ona yzn evirdi ve yle dedi: Ey uursuz ihtiyar! Allah'tan haya duymann zaman gelmedi mi? Daha ne zamana kadar bu zalimlerle arkadalk edeceksin? Utanma duygun ne de azm! lmn, sen en kt halinde iken gelmeyeceinden emin misin? u olundan-beni gstererek-da m ders almyorsun? ehvetin doruklarda olduu gen bir delikanl. Hevasn ezmi, eytann kovmu, Allah'a ynelmi ve Allah ehli ile arkadalk ediyor. Ama sen, kt bir ihtiyarsn. Bir ate ukurunun kenarnda duruyorsun Babam alamaya balad ve kusurunu itiraf etti. Ben ise, btn bunlar hayretler iinde izliyordum Onunla ilgili daha ok haber var. Onu, arkadam Abdullah Bedr el-Habei'yle Kurtuba'da buluturdum. Onunla birlikte evine kadar yrdk. Allah ondan raz olsun." Bu salih kiinin sfatlar havarilerin sfatlarn andryor. eyh onun hakknda yle diyor (3Q): Onu 586 senesinde grd. Her dnemde ancak bunun gibi bir tane olur. Tpk Resulullah (s.a.v) zamanndaki Zbeyr b. Avam (r.a) gibi.19

Onun en belirgin zellii, dine yardm etme hususunda klla ilmi delili birlikte kullanmasyd. Ona cesaret, gz peklik, engellere kar koymann yan sra ilim ve ifade yetenei de verilmiti." (II:8) Kurtuba'da da 586 yl iinde eyh, babasn byk veli Ebu Muhammed Mahluf el-Kebaili'nin yanna gtrd (R:115). eyh, bu zat hakknda zetle unlar sylyor: - "Resulullah'n (s.a.v) izniyle vefat edinceye kadar Kurtuba'da yaad. Babam onun yanna gtrdm, babam iin dua etti. Duas kabul olan biriydi. Onun evine girdiin zaman, seni, daha nce tank olmadn bir hal alrd. Onu ziyaret ettiim gece, ryamda Adem'den Hz. Muhammed'e (s.a.v) kadar btn Nebileri yere inmi olarak grdm. Hud (a.s.) bana dedi ki: Ebu Muhammed'e hasta ziyaretinde bulunmak iin geldik Uyandmda ayn gece hastalandn grdm. Birka gn gemeden vefat etti." Bu olaydan drt seneden daha ksa bir sre sonra, yani 590 ylnda eyh, babasn, eyh Ebu Medyen'in byk halifelerinden biri olan Abdulaziz el-Mehdi ile Tunus'ta tantrd. Ad geen eyh'ten sz edeceiz. Bylece eyh, babasn derece derece ykseltiyordu. Sonunda babas, Rahman'n nefesini alan adamlardan biri oldu. (Bunlarn vasflar iin bkz. Futuhat'n 15-24-34-35-49.bablar) Babas vefat ettiinde gzleri, byk fethi gerekletirmi olmann mutluluuyla parlyordu. Nitekim eyh, 35. babn sonunda nefesler menziline ermi muhakkik ahs ve lmnden sonraki srlar hakknda u deerlendirmeyi yapyor: - "ldnde, biri onun yzne baknca, yayor, der. Damarlarnn atmadn grnce de, lm, der. Ona bakan hayret etmekten kendini alamaz. nk yaarken de, lrken de, Allah onun iin hayatla lm birletirmitir. Bu durumu babamda (r.a) grdm. Neredeyse onu defnetmeyecektik. nk yznde hayatta olan kiilerin emareleri20

vard ve bu bizi kukuya dryordu. Ama damarlarnn durmas, nefeslerinin kesilmesi ldn gsteriyordu. Babam, lmnden on be gn nce, leceini ve lmnn aramba gn gerekleeceini haber verdi. yle de oldu. lecei gn, hastalnn en ar halindeydi. Buna ramen bir dayanak almadan doruldu ve bana yle dedi: - Olum! Bu gn g ve buluma var. Ona dedim ki: - Allah, bu yolculuunda sana selamet yazsn ve buluman bereketli klsn. Bu szlerimden dolay sevindi. Sonra bana yle dedi: - Ey oul! Bana kar takndn bu tavrndan dolay Allah seni hayrla dllendirsin. Senden duyup da bilmediim, belki de zaman zaman bazsn inkar ettiim ne sylemisen, u anda ahitlik ediyorum. Sonra, alnnda beyaz bir parlaklk belirdi. Bu, teninin renginden farklyd. Lekesizdi ve parlak bir nurdan ibaretti. Babam bunu fark etti. Sonra bu parlaklk btn yzne yayld ve bedeninin tmn kaplad. ptm ve vedalatk. Yanndan karken ona dedim ki: - Byk mescide gidiyorum, senin lm haberin gelinceye kadar orada bekleyeceim. Bana u karl verdi: - Git ve kimsenin yanma girmesine izin verme. Ailesini ve kzlarn toplad. le vakti girince, lm haberi bana geldi. Yanna geldim. Onu yle bir halde buldum ki,bakan biri, onun hayatla lm arasnda bir yerde durduunu sanrd. O halde onu defnettik. Heybetli ve etkili bir grnm vard. Diledii kimseleri rahmetine has klan Allah eksikliklerden mnezzehtir." Bylece eyhin babas, Tunus'a seyahat ettii sene iinde 590 tarihinde biliye'de vefat etti. eyh o zaman 30 yandayd.21

eyhin Annesi ve Baz Saliha Hanmlar Ben ensar topluluundan bir adamm Onlar vdn zaman benim soyumu vm olursun. (I:267) eyhin bu beyiti, ondan nce syledii u sz aklamaktadr: "Annem Ensara mensuptu." Bundan anlalyor ki, eyhin annesi-ismi Nur'durEnsar'a mensup bir arap aileden geliyordu. Kz alp vermek suretiyle Cezayir'in batsnda yer alan Tilmisan blgesinde meskun Berberi kabilelerden Sanhace kabilesiyle kaynam ve baz fertleri Endls'e g etmitir. eyh, annesine byk sayg gsterir, ona kar son derece efkatli davranrd. Onun izni olmadan yolculua kmaz, onun rzasn almadan bildii hibir eyi yapmazd. rnein otuz yanda iken velilerden birini ziyaret etmek iin annesinden izin istediini gryoruz (R:111). eyh, lnceye kadar babasn eittii, ona ald gibi, annesini de ruhi olarak eitmitir. rfan sahibi salih kadnlar ziyaret etmek zere onu beraberinde gtrrd. Bu salih ve arif kadnlardan biri Nune Fatma bint ibni el-Msenna'dr. eyh bu kadn yle vasfeder: - "Babas Kurtuba'lyd. Gen bir kz iken tarikata girdi. Czam hastalna yakalanm muttaki bir adamla evlendi. Bu adam lnceye kadar 24 sene boyunca ona hizmet etti. Allah'tan baka her eyle ilgisini keserek kendini ibadete verdi. Allah mlkn ona sundu, ama o bu mlkten hibir eye balanmad. Allah iin seven, Allah' bilen, Allah akyla dolu biriydi. Onu gren biri "ahmak!"derdi. o ise "Ahmak, Rabbini bilmeyene denir" cevabn verirdi. Daima Allah' zikreder, onunla tarifsiz bir coku yaard. Cinlerin mmin olanlar onun meclisine katlrlard. ok az yerdi. biliye'de onun sohbetinde bulundum, ondan yararlandm. Bir ok ker22

ametini grdm. Bu kerametlerden biri udur: herhangi bir ey istedii zaman, Allah'a Fatiha suresini okuyarak dua ederdi, annda duas kabul olurdu. Alemler iin bir rahmetti. Onu tandm zaman 95 yandayd. Ama nazikliinden, letafetinden dolay onu on drt yanda sanrdn. Yllarca ona hizmet ettim. Boyu yksekliinde kamtan bir ev yaptm ona. Manevi derecelere ykselinceye kadar durmadan Allah'a kulluk ederdi. Bana yle derdi: "Ben senin ilahi annenim. Nur ise senin topraktan annendir." Annem onu ziyarete geldiinde, ona yle derdi: "Ey Nur! Bu benim olumdur. Senin de babandr. Ona iyi davran, sakn serkelik etme." Meclisine katlanlara hitaben unlar sylerdi: "Hepiniz benim yanma varlnzn bir ksmyla gelirsiniz, bir ksmn ise evinizde, ailenizde, baka gayeleriniz iin brakrsnz. Ama olum, gzmn aydnl Muhammed b. Arabi hari. O, benim yanma gelince, btn varlyla gelir, kalknca btn varlyla kalkar, oturunca btn varlyla oturur. Arkasnda nefsi namna bir ey brakmaz. Tarikte byle olmak gerekir." (DR:126, II:135,347,621,III:523) eyhin annesine hitaben syledii "O, senin babandr" sz, eyhin annesini manevi olarak eitmesine ynelik bir iarettir. eyhin yirmili yalarda iken tant arif kadnlardan biri de Yasmine ems mml fukara'dr. eyh onun hakknda zetle unlar sylyor (DR:126, III:35): -"Onu tandmda 80 yandayd. Meranetu'z Zeytun'da defalarca yanna gittim. Buras biliye'ye uzak olmayan bir yerdi. Abdullah el-Mururi ile birlikte onu ziyarete giderdik. Salih bir kadnd. ok ili ve yufka yrekliydi. Arlk hali rza ile kark korkuydu. Nefsine yklenmek hususunda sergiledii kararll erkeklerde bile grmedim. Muamele ve keiflerde byk zellikler sergilerdi. Defalarca onu keif hususunda denedim, sonunda onun bu makamda23

temkin dzeyinde olduunu grdm. Hallerini zenle gizlerdi. Onun bir ok bereketini grdm." eyhin tant salih kadnlardan biri de, nce biliye'de sonra Mekke'de karlat ve Mekke'den birlikte Kuds'e yolculuk ettii Zeynep el-Kaleiye'dir. eyh, onun hakknda zetle unlar sylyor (S:174): - "Aslen Benu Hammad Kalesindendir. Kur'an ehliydi. Zamannn en zahidiydi. Gz kamatrc gzelliine ve byk servetine ramen dnyadan el etek ekerek Mekke'ye yerleti. Byk eyhlerin sohbetinde bulundu. Bunlar arasnda, bni Kasum, e-eberbuli, Meymun elKrmz, luhaddis, zahid Ebu'l Hseyin es-Sai, Ebu's Sabr Eyyub el-Fihri gibi isimler yer alr. Namaz vakitlerine onun kadar zen gsteren birini grmedim. nsanlarn en zekilerindendi. Allah' zikrettii zaman, yerinden yukar ykselirdi ve zikir sona ermeden yere inmezdi." Mekke'de yayan ve eyhin karlat salih kadnlardan biri de Emetu Emirlmminin'dir. eyh onu zetle yle vasfeder (S:174): -"Ahlak, erdem, yoksullara hizmet ve tarikatta doruluk bakmnda zamannn biricik kadnyd. Nefsine kar amansz bir cihad verir, rabbini oka tazim ederdi. Kesintisiz oru tutard. Halleri ok glyd. Tayy-i mekan makamna nail olmutu. Uzak mesafeleri en ksa zamanda kat edebiliyordu." Bunlardan biri de eyhin, hakknda u deerlendirmeyi yapt kadndr (II:524): - "Mekke'de salih bir kadn grdm. Fatma bint et-Tac. Hibir kabahati olmad halde, babas onu incitici ekilde dvmt. Ama o hibir ey hissetmemiti. Srt ile kam izleri arasnda giren eyleri ise hissederdi. () Balangta bizim de bamzda byle eyler geti ve bu uzun bir hikayedir."24

eyhin annesi Nur vefat ettiinde, ana oul birbirleri iin gz aydnl mesabesindeydi. Annesi, eyhin babasndan, yani einden birka ay sonra vefat etti. Vefat ettiinde eyh 30 yandayd. eyh, anne ve babasna ynelik iyi tutumunu onlarn lmnden sonra da srdrd. Baz ibadetlerinin sevabn onlara ve atalarna ithaf ederdi. Bylece bir ok insann kulak ard ettii sla- rahmi unutmazd. Nitekim Futuhat'n 454. babnda unlar sylemitir: - "Nesebin ispat iin iki yol vardr: En ycesi nisbi olandr. Yani, Allah nesebi olan takvadr. Biri de rahim yoludur. Rahim ise, Rahman'dan bir daldr. "ocuk babasnn srrdr." sznn anlam budur. Kyamet gn nesebini bilerek, akrabalarn gstererek, rahmi araclyla Rahman'a ulam olarak gelen bir adamla, btn bunlar bilmeden, yabancla ve mnasebetlerin uzaklna inanarak gelen bir adam arasnda ne byk bir fark vardr. Eer bu kimse, hayr bilseydi, babas onun yannda Adem menzilinde, kendisi de Adem'in olu konumunda olurdu. Yani babasn Adem gibi grrd. Ama byle kimselere bu akrabalk mutluluk vermez. Ama yanl bir tutumdur bu. Bana gre bu, bir zevktir ve ben bunu Mekke'de babamz Adem adna yaptm bir Umrede tattm. Bu husus bana bir mjde olarak zahir oldu ki, baz insanlar da hem bizim hem de o gece benimle beraber Adem adna Umre etmelerini emrettiim cemaat ile ilgili olarak mahede ettiler. Burada ilahi yaknlk, gklerin kaplarnn almas, bu cemaatin ykselii, mele-i a'lada arlanp konuk edilmeleri gibi haller yaand. Ki grdkleri karsnda dilleri tutuldu, akllar balarndan gitti. nk Adem ile aramzdaki akrabalk, ehlullah olan bir ok insan tarafndan unutulmutur. Sradan insanlar da hayda hayda unutmulardr. Allah'a hamdolsun, Adem'e kar akrabalk grevimi yerine getirdim. Sebebimle bam kurdum ve bu gelenei ben balattm. Kukusuz bu,25

ilahi bir tevfiktir. Daha nce kimsenin byle bir yol izlediini grmemitim ki onun yolunu izleyeyim. Nimetlerinden dolay hamdettim. Ancak ilahi neseb sayesinde bu gerei kefedebildim Bir ok insan, bu amelde eyhi izlemitir. Fakih, muhaddis, edip sufi Ebu Sali Abdullah b. Muhammed b. Ebubekir el-Ayyai el-Maribi (.1090)seyahatnamesinde (mau'l mevaid), eyh-i ekberin halifesi Molla brahim b. Hasan Gorani'nin (kendisinin eyhi), Safiyuddin Ahmed b. Muhammed el-Kaai'nin (.1071) Mekke ve Medine'de yaptklar bir sohbette kendisine Adem adna umre yapmay emrettiini ve yle dediini anlatr: - eyh Muhyiddin ashabna bunu tavsiye etmitir. nk aralarnda yce Allah'n Adem'e "Atee gidecek olanlar ayr" eklinde syleyecei sz konuurlarken aklna bu fikir gelmi ve sohbetinde bulunanlara yle demitir: - Gelin, babamza bir hediye gnderelim. Belki bu sayede onun yannda bir tutanamz olur. Ki bizi atee girecekler arasnda karmasn Bylece hepsi Adem adna Umre yapt. eyh Ebu Abdullah el-Konsusi el-Maribi'nin (.1294) de ayn yolu izlediini gryoruz. eyh Ahmed et-Tecani'nin (.1230) halifesi olan ad geen eyh, baz izleyicilerine gnderdii bir mektupta eyh Muhyiddin'in yukardaki szn hatrlatm ve baz ibadetlerinin sevabn ebeveynlerimiz Adem ve Havva'ye ithaf etmelerini tavsiye etmitir. eyhin Amcas ve Daylar: Allah, Tay ve Hulan'dan ina etti bedenimi. Yaratlta beni dzgn yapt26

Kusursuz bir ekil verdi. (III:456) Daylarmz, Hulan.. Amcalar, Tay.. Ycedirler, yksekler arasnda da Alaklar arasnda da (D:252) Hulan, kk Himyerlilere dayanan bir Arap kabilesidir. Yemen'de San'a ile Me'rib arasnda iskan ederlerdi. eyhin Amcalar: eyh, amcas hakknda zetle unlar sylyor (D-R:9698, I:85): - "Babamn z kardeidir. Ad Ebu Muhammed Abdullah'tr. Allah ehli ve has velilerindendi. lmnden sene nce seksen yanda iken Allah ehli bir ocuk araclyla tarikata girdi. ocuk ona t verdi. o da gafletten uyanp Allah'a yneldi. Bu hal onda devamllk gsterdi. Srekli cehd, halet ve sahillerde dolama halindeydi. Her gn Kur'an' hatmederdi. Sevabnn yarsn bu ocua ithaf ederdi. Velayette yksek bir makama ykseldi. Rahman'n nefeslerine ak kalplere sahip kimselerdendi. Evinde otururken kokusunu alarak fecrin doduunu bilirdi. Bize acaip eyler haber verirdi. Bunlardan biri de olunun lmnden sonra, krk drt gn nceden kendisinin lecei gn bildirdi. Syledii gibi o gn ld. O srada yats namazndan sonra kbleye dnm, Allah' zikrediyordu. Biz, tarikata dnmeden nce bu hali onda mahede ettik." Yani, eyh o srada henz ocuktu. eyhin Daylar: eyh byk days hakknda zetle unlar sylyor27

(II:17-18): - Daymz Ebu Mslim el-Hulani byk abidlerden biriydi. Gecelerini namazla geirirdi. Yorulduu zaman yannda bulunan aa dallaryla ayaklarna vurur ve yle derdi: Siz, bineimden daha ok bunu hak ediyorsunuz. Yoksa Hz. Muhammed'in (s.a.v) ashab, bu baarda bizi geride brakp yalnz kalacaklarn m sanyorlar? Allah'a yemin ederim ki, bu hususta onlarla yaracam, bylece kendilerinden sonra da adamlarn geldiini bilsinler. Abid diye, zahiri ve batn itibariyle salih olan kimselere denir. Bunlar, farzlar eda ederler. Hainlikten, kskanlktan ve yerilmi hrstan korunmulardr. Korkuyla ve umutla rablerine yalvarmak zere, vcutlar yataklardan uzak kalr." (Secde, 16) Hakka kar ululayc bir tavr iinde olurlar ve Rahman'n sfatlaryla ahlaklanrlar. "Kendini bilmez kimseler onlara laf attnda "selam" derler." (Furkan, 63) onlardan ok sayda kiiyle karlatk, bunlar da kitaplarmzda anlattk. Onlarda yle haller grdk ki anlatmaya kalksak kitaplara smazlar." eyh, dier days hakknda da zetle unlar sylyor (II:18): "Velilerden bazs da, hakk, halka ve kendi nefislerine tercih eden, Allah'n rzasnn bulunduu her eyi yapan, dnyay da imkanlar olduu halde terk eden zahitlerdir. Onlardan biri de daym Yahya b. Yean'd. Telmesan ehrinin hkmdaryd. Onun zamannda dnyadan el etek ekmi, abid ve fakih biri vard. Ebu Abdullah et-Tunusi. Bu zat Telmesan'da yrken, grkemi, hameti, gz alc giysileriyle daymzla karlar. Selam verir ve sorar: "u giydiim elbiselerle namaz klmak caiz midir?" eyh gler. Daymz: Niin glyorsun? Diye sorar. eyh u karl verir: Aklnn gevekliine, kendini ve halini bilmezliine glyorum. Seni ancak kpee benzetebilirim. Kpek de aznn her tarafndan az nce yedii lein kan ve pislii28

damlarken, bevl ettii srada sidik zerine sramasn diye ayan kaldrr! Sen, ii haram dolu bir kapsn. Boynunda zulmettiin kullarn vebali dururken zerine giydiin elbiseyi soruyorsun!" Hkmdar, alamaya balar. Atndan iner, derhal saltanatndan feragat eder ve eyhin hizmetine girer. eyh, gn yannda tutar, sonra bir ip getirir ve yle der: Ey sultan! Misafirlik gnlerini tamamladn. imdi kalk ve odun getir." Daym, odunlar bann stnde tayarak pazara girerdi. nsanlar ona bakarak alard. O da odunlar satar, yiyeceini satn aldktan sonra gerisini sadaka olarak datrd. nsanlar eyhe gelip kendilerine dua etmesini istedikleri zaman, onlara yle derdi: Sizin iin dua etmesini Yahya b. Yean'dan isteyin. nk o sultan iken zhd tercih etti. Eer ben onunki gibi bir mlk ile imtihan edilseydim, belki de zhd tercih edemezdim. Vefat edip eyhin trbesinin dna defnedilinceye kadar bu ehirden hi ayrlmad. kisinin kabri ziyaretghtr." Et-Tadili (:617), "Et-Teevvuf la Ricali't Tasavvuf" adl kitabnda, eyhin ad geen daysndan bahseder ve adnn Ebu Zekeriyya b. Yoan olduunu syler. Devamla yle der: -Sanhace emirlerindendi. eyhi, Ebu Muhammed Abdusselam et-Tunusi'dir. (Onun hakknda u bilgiyi aktarr): eyhi ldnde, yannda iki deve olduu halde le tand. Bir sre sonra geri geldi ve yle dedi: "eyhimi ryamda grdm. Bana yle diyordu: La ilahe illallah. Ey Yahya! Bizi terk mi ettin? Niin ziyaretimize gelmiyorsun?" Anladm ki yce Allah, ruhumu burada kabzetmek istiyor." ki ay kald, 537 senesinde vefat etti. eyhinin Telmesan'n kenar semti el-Ubbad'da bulunan ravzasna defnedildi. Daha sonra Ebu Medyen (:589) de onlarn yanna defnedildi. Anlatldna gre, Telmesan'da kuraklk ba gsterir. Yamur duasnda ona tevessl ederler29

ve yamur yamaya balar. eyhin iki kz kardei : Haberiniz olsun! Kabirler semti ve sakinleri. Bir semt ki gnei mm'l ala'dr. Aladm, nasl alamaym ki ona O Neberin en hayrlsnn kznn adadr. Bu, eyhin, kz kardei Fatma mm'l Ala'ya at olarak yazd kasidenin giriidir. (Kitabu'l kutub,s. 35 mecmu'ur resail'den) Kaynaklarda, eyhin iki kz kardeinden baka kardeinin olduundan bahsedilmiyor. By mm's Sa'd, k ise mm'l Ala'dr. Babalar ldnde henz evlenmemilerdi. eyh "ed-Durretu'l fahira" adl eserinde, tarikata giriinin balarnda sohbetinde bulunduu eyhlerden bahsederken iki kz kardeinden de sz eder. Orada eyhinden zetle yle sz etmektedir (I:206, II:15, III:488, DR:82-83): - "O, Salih el-Adevi el-Berberi'dir. Arif billh't. Btn vakitlerinde Kur'an okurdu. Nadiren konuurdu. Yarn iin hibir ey saklamazd. Cennete sorgusuz sualsiz girecek olan yetmi bin kiinin makamnda amel ederdi. Hali, veys el-Karani'nin haline benzerdi. Krk yl seyahat ederek ibadet etti. Krk yl boyunca biliye'deki er-Ratand mescidinden ayrlmad ve kendini tamamen dnyadan soyutlad. Kendini her eyden koparp Allah'a ynelen zatlarn en byklerindendi. Onun gibisini grmedim. Her zamanda be kii olarak mevcut olan zatlardand. Bunlar ise itiyak ehlidirler. Mahede aynnda itiyaklar onlar huzursuz eder. Allah tarikinin meliklerindendirler. Onlardan her biri farz namazlardan birinin hakikatine has klnmtr. Allah, lemin varln onlarla muhafaza eder. Onlara iaret eden ayet udur: "Namazlara ve orta namaza devam edin." (Bakara, 238)30

Gece gndz durmadan namaz klard. Tedbir ve tafsil ilmi ellerinde bulunan mdebbir kutuplar olarak isimlendirilen Melamilerin byklerindendi. Bunlara iaret eden ayet de udur: "Her ii dzenleyip ayetleri aklamaktadr." (Ra'd, 2) Her eyde onlara ynelik bir ayet vardr. Kadir gecesi hakikati, kefi, srr ve anlam onlarndr. Zamandan onlarn payna den, bu gecedir. Nasl bir erefe nail olduklarna bak!? Salih, haccn zamann sorup dururdu. Mekke'de haclar arasnda grlrd. Tayy- mekn ederdi. 13 sene boyunca bizimle ilikisi ve beraberlii oldu. Ondan ok yararlandm. Gelecekte meydana gelecek baz eyleri bana anlatt. Anlattklarnn hepsini de grdm. Bir gn kz kardeimi bana sordu. Bynn Emir Ebu'l Ala b. azun'la nianl olduunu syledim. Bana dedi ki: "Bu evlilik gereklemeyecek. nk bu emir ve senin baban lecekler. Kz kardelerinin ve annenin velayeti sana geecek. O srada akrabalarn senin tarikat iin dnyadan uzaklama amelini terk etmeni isteyecekler. Sakn baldan sonra sirke yemeye kalkma." Dediklerinin tm gerekleti. Emir, sene tamamlanmadan ve kz kardeimle evlenmeden ld. Annem de bundan alt sene sonra-babamn lmnn ardndan-vefat etti. Emirlmminin divanna girmemi nerdi ve kz kardeimle evlenmek istediini syledi. Ben bu istei reddedip kz kardelerim, ailem ve amcamn olu ile birlikte Fas'a yolculuk ettim. Kz kardeimle amcamn olunu orada evlendirdim." Btn bunlar 593 ylnn balarnda meydana geldi. eyh o srada 33 yandayd. Ad geen emirlmminin ise mehur muvahhit halifesi Ebu Yusuf Yakub el-Mansur'dur (:594). Bylece eyh, kz kardelerini saltanat ortamndan karp Fas'ta Salihler ortamna tad. Kzkardelerin ikisi de takva, ilim ve edep olarak yksek bir dzeydeydiler.31

Onlarla kardeleri Muhyiddin arasnda byk bir sevgi ve efkat vard. Bunu, mm'l Ala'nn vefat zerine eyhin mm Sa'd'a gnderdii uzun ve etkili taziye mektubundan anlyoruz. eyh mektubunda yle diyor: - "Valide makamndaki saygdeer kz karde mm's Sa'd'a Allah, onu isminin makamna ulatrsn. Sabrn glendirsin, kalbini salamlatrsn, ecrini bytsn ve ona dua etsin. Kanlmaz olan ve hibir mahlkun kurtulamayaca hadise ona da ulat. ehit kz, tertemiz, mutlu, beyaz inci, Fatimetu'z Zehra'nn ada kz karde vefat etti. Onun iin keramet ve Rdvan yurdunda balanma, ruh ve reyhan umulur" Bir ok salih insann yapt gibi, eyh de, vefat edenin zerine, cehennemden azat edilmesi niyetiyle yetmi bin kere "La ilahe illallah" okumay adet edinmiti. rnein Futuhat'n son vasiyetler babnda (IV:474) u d veriyor: - "Sana yapacam tavsiye, boynunu cehennemden kurtarmak suretiyle kendini Allah'tan satn almandr. Bunun iin yetmi bin kere "La ilhe illallah" demen gerekir. Bunu yaparsan, Allah, seni veya zerine okuduun insan cehennemden azat eder. Bu hususta nebevi hadis vardr." Ebu'l Abbas Ahmed b. Ali b. Meymun b. Ab et-Tevzeri (Msr'da el-Kastelani olarak tannr) bana anlatt ki: - eyh Ebu'r Rebi el-Kefif el-Malaki yemek sofrasna oturmutu. Bu zikirden ve bunun birine bahedilmesinden sz etti. Sofrada onlarla birlikte ya kk bir gen de oturuyordu. Bu gen, keif ehlinden salih biriydi. Elini yemee uzatnca birden alamaya balad. Orada bulunanlar: Ne oldu sana? Niin alyorsun? Dediler. Dedi ki: Cehennemi gryorum ve annem de orada Yemekten uzaklat ve alamaya devam etti. eyh Ebu'r Rebi dedi ki: Kendi kendime yle dedi: Allah'm! Biliyorsun ki yetmi bin kere32

Lailahe illallah zikrini tekrar ettim. Bu zikrin sevabn u ocuun annesinin ateten azat edilmesinin karl olarak balyorum Btn bunlar kendi kendime sylyordum." Birden ocuk yle dedi: Allah'a hamdolsun. Annemin cehennemden ktn gryorum. Ama knn sebebinin ne olduunu bilmiyorum." ocuk sevinmeye balad ve toplulukla birlikte yemek yedi. Ebu' Rebi dedi ki: Bu ocuun kefi sayesinde, bu nebevi haberin sahih olduunu ve ocuun verdii haberin de doru olduunu anladm. Bu hadise gre amel ettim ve vefat eden eimle ilgili bereketini grdm." eyh Abdulgaffar el-Kavsi (:708) "El-vahid fi suluki ehli't tevhid" adl eserinde yle diyor: - eyh, bu zikri, kendisine saldran ve eziyet eden kimseler iin bile gerekletirir, bu zikrin Allah katnda onlar iin efaati olmasn, cehennem ateinden azat edilmelerine vesile olmasn temenni ederdi. Bazen de bu yetmi bin "La ilahe illallah" zikrini arkadalar arasnda paylatrrd. Talebelerinden Sadreddin el-Konevi (A:318-319) eyhin bu geleneini srdrd. Bu gelenek tasavvuf ehlinin byk ekserisi tarafndan gnmze kadar srdrlmtr.

eyhin Kadnlar Hakkndaki Grleri eyhin Eleri ve ocuklar Kadnlar, erkeklerin z kardeleridir33

Hem ruhlar leminde, hem bedende (III:87) Bir srrmz var ki, "kun=ol" onun iin Mahlkatn srekli varl demektir (nikh srrn kast ediyor) Eer sonucu olmasayd, olamazd Srrn insanlkta bir anlam (III:114) eyh, bir ok yerde kadnn ve evliliin varlk iindeki yerini ve roln ayrntl olarak aklamtr. Bu meseleyi ylesine belirgin bir keyfiyetle ele alr ki, baka bir yazarda buna benzer bir yaklam bulmak mmkn deildir. (bkz. I:bab,22 s,180 II: bab,78, bab, 108, bab,178, bab,198 fasl,35, bab,270 III: bab,324-7, bab,356, s,526-bab,382bab,398/IV:84-445) (Fusus, bab, 1/ bab,72) eyhin yannda kadnn yeri, hakikatler hakikatine veya varln anahtar olan "mm'l Kitab"a denktir. nk kadnn rahmi, suretlerin en mkemmeli ve en kapsamls olan insan suretini barndrr. Kadn, klli nefse veya en yce kalemden etkilenen Levh-i mahfuza denktir. Havva'nn dem'den (a.s) etkilenmesi, fkran mrekkep suyunu mm'l Kitabn kabul etmesine benzer. Kadn, varlk suretlerini izhar etmek iin ilahi emirden etkilenen klli tabiata denktir. Bu yzden Hakk, kadnda mahede etmek, mahedelerin en mkemmelidir. Asl olmalar itibariyle erkeklerin kadnlarn stnde bir dereceleri olmakla beraber, kadnn gc daha byktr. eyh zetle unlar sylyor: - "Kulun, kadn sevgisiyle Hakka dnmesi hadisesinin suretinin izah, kulun u gerei grmesidir: Her btn varlkta bazlar bazlarn sever, ona zlem duyar. Ama aslnda kendisinden bakasn sevmez. nk kadn, asl itibariyle erkein ksa kaburga kemiinden yaratlmtr. Bylece onu kendisinden, Allah'n nsan- kmili yaratt suret olan34

Hakkn sureti menziline indirir ve onu Hakkn tecelligah haline getirir. Bir ey, bakana tecelli ettii zaman, bakan kimse, bu surette kendisinden baka bir ey grmez. Ayn ekilde kii, kadnda kendisini grnce, ona ynelik sevgisi gittike artar. nk kadn, Hakkn sureti olan kendi suretinden ibarettir. O haktan baka bir grmemitir. Ancak sevginin ehveti ve vuslatn lezzetiyle onda fena bulur, hakkn doruluk sevgisiyle fena bulmas gibi. Kadn, zati ile karlar, benzerlerin karlamas olarak. Bu yzden btn olarak kadnda fena bulur. Nitekim kadnla cinsel ilikiye girdikten sonra gusletmesi emredilmitir. Bunun nedeni de, ona yeniden nazar ederek kimde fena bulduunu gzlemlemesi iindir. Erkek, kadnda Hakk mahede ederse, bu, edilgende (mnfail) gerekleen mahededir. Ama Hakk kendi nefsinde mahede ederse, bu da, etkende (fail) gerekleen mahededir. Eer, kaynakland sureti (yani kadn) dnmeksizin hakk kendi nefsinde mahede ederse, bu sefer mahedesi, vastasz olarak haktan etkilenende gerekleir. Bu yzden erkein hakk kadnda mahede etmesi daha tamam ve daha mkemmeldir. nk hakk, fail-mnfail (edilgen etken) olduu yerde mahede etmi olur. Bu yzden Resulullah (s.a.v) kadnlar severdi. nk hakk kadnlarda mahede etmek kmil bir mahededir. te yandan hakkn maddelerden soyutlanm olarak mahede edilmesi ebediyen mmkn deildir. Hak alemlerden mstanidir. Durum bu mstanilik asndan mmkn olmadna gre, hakkn kadnlarda mahede edilmesi, mahedelerin en by ve en mkemmelidir. Vuslatlarn en by de cinsel ilikidir. Cinsel iliki, ilahi tevecchn, yaratp kendini onda grmek zere kendi suretinde yaratt kimselere ynelmesine benzer. Kadnlarn sevilmesine ilikin bir dier yol da udur: - Kadnlar, etkilenme ve tekvin mahalleridir. Her varlk35

trnden misallerin aynlar onlarda zuhur eder. Hi phesiz Allah, alemin aynlarn, alemin yokluu halinde sevemezdi, ancak bu aynlarn etkilenme mahalli olmalar baka. Allah, irade eden olarak onlara ynelince, onlara " Kn / Ol " dedi, onlar da oluverdiler. Bylece onlar araclyla O'nun mlk varlkta zuhur etti. Bu aynlar, Allah'n uluhiyet hakkn eda ettiler ve O, ilah oldu. Bu yzden Allah'a kulluk btn isimler araclyla olur. Hz. Resulullah'a (s.a.v) kadnlarn sevdirilmesi ancak mertebe ile ve onlarn etkilenme mahalli olmalar ile irtibatldr. Dolaysyla Hz. Resulullah (s.a.v) iin kadnlar, hakkn tabiat konumundadrlar. lemin suretleri, iradi yneli ve ilahi emir araclyla onlarda alr. Buraya kadar anlattklarmzdan dolay, Resulullah (s.a.v) kadn sevince, sevgisini Allah'a yneltmi oluyordu ve Allah da onlara dnmesi nedeniyle onu sevdi Bu yzden cinsel iliki, nafile hayrlarn en faziletlisidir. Kutup, cinsel iliki tecellisi araclyla onu talep etmeyi tevik eden eyi bilir. nk ne onun ne de baka ariflerin cinsel ilikiden daha fazla kulluu tahakkuk ettirmeleri mmkn olmaz. nk cinsel iliki, her iki topluluktan (insanlar ve cinler) da gizlenen en byk tecellidir ve ancak Allah'n bu ie has kld kimseler bu tecelliyi bilirler. Kadnlar ve erkekler kutupluk mertebesi de dhil olmak zere btn mertebelerde ortaktrlar. Resulullah'n (s.a.v) "Ynetici olarak balarna kadn geiren bir kavim iflah olmaz" hadisi seni perdelemesin. nk biz, burada Allah'n tevliye etmesinden (yetkilendirmesinden) sz ediyoruz, insanlarn tevliye etmesinden deil. Hadis, insanlarn birini balarna geirmeleri (tevliye ettirmeleri) ile ilgilidir. Eer "Kadnlar, erkeklerin z kardeleridir." hadisinden baka bir ey sylenmemi olsayd, bu bile yeterdi. Yani erkeklerin ulaabilecekleri btn makamlar, mertebeler ve sfatlar, Allah'n diledii kadnlar iin de gerekleebilir."36

eyhin, kadnn Kutupluk makamna (bununla czi kutupluu kast ediyor) eriebileceine ilikin szleri, velayet dairelerinden veya makamlarndan birine yneliktir. Bununla en byk hilafet kutupluunu kast etmiyor. nk bu makamda her zamanda sadece Gavs ad verilen bir tek kii bulunabilir. Btn Hak ehlince sabit ve zerinde ittifak edilen husus udur: Nebi, Resul veya zamannn btn ehline ynelik en byk Kutup olan bir tek kadn yoktur. Bazlar Fatimetu'z Zehra'y (r.a) bundan istisna etmiler ve onun kutupluu babasndan miras aldn, babasndan sonra yaad birka ay boyunca bu makamda kaldn sylemilerdir. Ancak Fatimetu'z Zehra'nn makam hakikatte kutupluktan daha ulu, daha geni ve daha ereflidir. Onun suresi ise, btn Resuller iinde sadece babasna has klnan suredir, yani mm'l Kitaptr. mamlardan birinden yle rivayet edilmitir: Dnyada hi kimse Resuln yakn olan ehlibeytiyle mukayese edilemez. Hak ehli ittifak etmilerdir ki, Sahabe, zamannn en stn olan Kutuptan daha stndr. Sahabe Kutuptan daha stn olduuna gre, Resulullah'n (s.a.v) bir paras ve yine Resulullah (s.a.v) tarafndan lemin kadnlarnn efendisi olarak vasfedilen Fatimetu'z Zehra, Kutuptan elbette daha stndr. eyhin kadnlarla kiisel ilikisine gelince, onu da eyhin kendisinden dinleyelim (IV:84-85): - "Bu tarikata girdiim ilk dnemlerde, kadnlardan ve cinsel ilikiden en ok ikrah eden biriydim. Yaklak on sekiz sene bu anlaym srdrdm. Ta ki bu makam mahede edinceye kadar-eyh, Muhammedi nikh srrn kast ediyor. O zaman, gazaba urama korkusu bende ileri dzeye ulat. Allah'n kadnlar Nebisine (s.a.v) sevdirdiine, onun da Allah'n sevdirmesiyle kadnlar sevdiine ilikin rivayete vakf oldum. Bu hususta Allah'a sadk bir tevecchle yneldim ve Allah'n Nebisine (s.a.v) sevdirdii bir eyden37

tiksinmemden dolay iimde bir korku uyand. Bylece bu tiksinme, Allah'a hamdolsun ki zail oldu ve Allah kadnlar bana sevdirdi. Bu yzden ben, insanlar iinde kadnlara en fazla efkat duyan, onlarn haklarn en fazla gzeten biriyim. nk ben, bu hususta apak bir basiret zereyim. Bu basiret ise, kadnlarn bana sevdirilmelerinden ileri geliyor, onlara ynelik herkeste bulunan tabii sevgiden deil. Allah'n, Resulullah'n (s.a.v) iki hanm ile ilgili olarak sylediklerini bilmeyen, anlamayan biri, kadnlarn deerini bilemez. Tahrim suresinde zikredildii gibi Resulullah'n (s.a.v) iki hanm ona kar yardmlam ve ona ba kaldrmlard. Bu surede, Resulullah'a (s.a.v) kar yardmlaan, ona ba kaldran iki eine mukabil olarak, ona yardm ve desteki olanlarn da Allah, Cebrail, salih mminler ve sonra melekler zikrediliyor" Fakat acaba eyh, ne zaman ve nerede evlendi? lk evliliinin biliye'de gereklemi olmas muhtemeldir. Ama einin 598 ylnda onunla birlikte douya seyahat etmi olmas mmkn deildir. Kesin olan udur: eyh, mrnn deiik dnemlerinde birka kadnla evlenmitir. Bunlardan biri hakknda unlar sylyor (I:278/III:235): - "Salih kadn Meryem bint Muhammed b. Abdurrahman el-Bacai anlatt: Ryamda bir ahs grdm, yaadklarmda hep benimle olurdu. Ama onu uyankken hi grmemitim. Bu adam ryada bana: Tarikata girmeyi istiyor musun? dedi. Ben de: Evet, vallahi, istiyorum, ama ne ile gireceimi bilmiyorum, karln verdim. Bunun zerine dedi ki: Be eyle: Tevekkl, yakin, sabr, azimet ve doruluk Bu ryasn gelip bana anlatt. Ona dedim ki: Tasavvuf ehlinin yolu budur Yine eyh onunla ilgili olarak yle der: - Tevhitle tahakkuk etme hususunda geni bir pay ve38

byk bir nasibi vard.(II:417) eyh, Salihlerden olan bu kadnla evlendi. Onu, velayet ve marifet derecelerinde ykseltti. mrnn byk bir ksmnda, bir ok yolculuunda eyhin yanndayd. Onun yalnzln paylayor ve hizmet ediyordu. Muhtemelen eyhin vefatnda sonra da yaad. nk "Nazmu'l ,Futuhu'l Mekki" adl kitabn sonunda Halep'te 630 tarihinde nshay dinleyenler arasnda onun ad da geer (A:112). Futuhat'ta iki kere ondan sz edilir, ama eyhin deti olduu zere lm kimselerden sz ederken rahmet dilemesi, buralarda tekrarlanmaz. Bu da, Futuhat kitabnn son kez yazld srada onun yaadnn delilidir. Ki eyh, bu eseri, vefatndan yaklak iki sene nce tamamlamtr. eyh, eini nitelendirdii Salihliin artlarn yle aklar (IV:123): - Salihliin artlarndan biri, hal, sz ve amelde masumiyetle beraber olmasdr. Bu da daima mahede halinde olanlarda, mevkileri, makamlar ve adab bilen ariflerde olur. Bunlar nefislerine hkmederler. Nefislerine kar, dosdoru yol zere olan Rableri gibi davranrlar." eyh, Fatma bint Yunus b. Yusuf (Haremeyn emiri) ile de evlenmitir. Fatma, eyhin maduddin Muhammed elKebir isimli olunun anasdr. eyh, 629 ylnda tamamlad Futuhat- Mekkiye isimli eserinin birinci nshasn bu oluna vakfetmitir. eyh, bu nshann sonunda bu einden de sz etmekle beraber rahmet okumamtr. Bu da mrnn sonuna kadar eyhle beraber yaadn, belki de ondan sonra da bir sre hayatta kaldn gsterir. maduddin 667 ylnda am'da vefat etti ve babasnn yanna defnedildi. "Muhadaratu'l ebrar" adl eserinde yle diyor (II:57-58): - "Bir eim vard, benim iin gz aydnlyd. Zaman ikimizi birbirimizden ayrd. Badat'n Hile semtinde evi bulunan bu eimi hatrladm" eyhin Badatl olan bu ei kimdir? Bu sorunun cevab39

henz bulunamamtr. Baz kaynaklar (A:269-270) eyhin Anadolu'da Sadreddin Konevi'nin babas ve annesinin ilk ei Mecduddin shak er-Rumi'nin lmnden sonra, annesiyle evlendiini zikrederler. eyh o srada 55 yandayd. Acaba eyhin ryasnda, kyamet gn, gznn grd herkese efaat ettiini grd Hatun mm Cenan mdr (Kitabu'l Mbeerat)? Yoksa Malatya'da 618 ylnda doan ikinci olu Muhammed Sa'du'ddin'in annesi midir? Ya da Malatya'da doan bu ocuun annesi baka biri miydi? Bu olu, arif, salih ve byk bir airdi. Bir divan vard. am'da 656 ylnda vefat etti ve babasnn yanna defnedildi. Bu ryada eyh, mm Abdurrahman adl bir einden bahseder. Bu kadn, Fatma bint Yunus muydu, yoksa Meryem bint Muhammed miydi, ya da bir bakas myd? "Netaicu'l ezkar" adl kitapta eyh, arkadalar arasnda dnr Muhammed b. Sa'du'ddin b. Merdenu b. Kamer edDmaki'den sz eder. Bu adamn eyhin aml eiyle nasl bir akrabal vard? Btn bu sorularn cevab bilinmemektedir. Baka kaynaklarda eyhin, am'da maliki mezhebinin kads Zeynddin Abdusselam ez-Zavavi'nin (:681) kzyla evlendiinden sz edilir. Sz edilen Kad'nn ailesi Becaye'den gelmiti. Ama bu haber kantlanmaktan uzaktr. Muhtemelen eyhin, Bint Zeki'yle evlenmesiyle kartrlmtr. nk daha gvenilir kaynaklarda eyh'in am'da ehrin Kadi'l kuddat' Zekiyuddin Tahir b. Zeki'nin (:617) kzyla evlendii anlatlr (A:301). eyh'in Divannda yer alan baz beyitlerde, Bint Zeki'yi tarikatla dllendirdiinden ve sufilik hrkasn hak edene giydirme yetkisini verdiinden sz edilir:40

Bintu Zekiyyuddin'e hrkasn giydirdim Benimle edep iinde sohbet etmesinden sonra Ahlakland, varidatlar arnd Zat en byk phelerden temizlendi nk bi ok ilme sahiptir ve bunlar renmitir Almtr, sadk bir mrebbi olan babasndan. O halde bu kz, istediine harkay giydirsin simlerle ve neseplerle tahakkuk ettikten sonra Btn insanlardan ve cinlerden, sohbetlerinden sonra Kitaplarmda yazdm artlara gre Divann ak iinde yer alan baka beyitlerde eyh, ruhi terbiyenin bir sembol olarak hrka giydirdii baka kadnlardan da sz eder ve isimlerini, Fatma, Safiye, Bedr, Sitt'l y ve dnya, eref, Sitt'l abidin, mm Muhammed, Zmrrd, Zeyneb, Cemile, Uleye, Hind ve meyme eklinde zikreder. eyh, meyme'ye tarikat hrkasn giydirirken ona yle hitap eder: Bu hrka iinde bir mddet Allah'a ibadet ettim inde lah'a secdeler sundum inde ilimlerin kvlcmlarn satm Onun iinde feraitler ve akitler namzettim Bunu giy, bizim mesleimiz gereidir Onun iinde Allah'n ahitlerine bal kal Onunla zamann yzne vur, nk o Bilirsen eer, bakalar tarafndan kskanlr Onunla ilaha yaklamay kast et, nk Bylesinin her zaman maksudu olur meyme'nin layk olduunu grnce Ona ncelik verdim ve bir ululama iareti olarak hrkay ona giydirdim.41

eyh'ten hrka alanlar arasnda Ahmed b. Mesud elMukri el-Mavsili'nin kzlar mm Delal ve mm Reslan da vardr. Bu ikisinin ad, am'da 636 ve 637 tarihlerinde eyh'e okunan Futuhat bablarn dinleyenler arasnda geiyor. Babalar, Musul'da 601 tarihinde "Ruhu'l Kuds" adl kitab dinlemitir. eyh de ondan hadisler ve haberler renmitir ki, bunlar "Muhadaratu'l ebrar"da zikreder (A:266) Son olarak eyh, kk yata len Zeyneb isimli bir kznn olduundan sz eder. eyh, Yahya ve sa (a.s) gibi henz ocuk iken kendilerine hikmet verilenlerden bahsederken bu kz hakknda unlar syler (IV:117/III:17): - "Beikte, henz st emiyorken konuuyordu. Biz, bundan daha acayibini de grdk. Anasnn karnnda konuup bir vacibi eda edene rastladk. yle ki: annesi hamile iken haprr ve "Elhamdulillah" der. O da annesinin karnndan, orada bulunanlarn duyacaklar ekilde "Yerhamukellah" diye karlk verir. Ama burada sylenecek sz udur: Henz bir yanda veya bir yana yakn olan bu kzmla oynamak iin, annesinin ve ninesinin de hazr bulunduu bir srada sordum: Yavrucuum! Karsyla cinsel ilikiye giren ama boalmayan adama ne lazm gelir? Dedi ki: Gusl almas gerekir Orada bulunanlar bu cevap karsnda hayret ettiler. O sene bu kzdan ayrldm, onu annesinin yannda braktm, onlardan uzaklatm. Annesine, o sene hacca gitmesine izin verdim. Ben de Irak'tan Mekke'ye doru yola ktm. Ma'rif denilen yere geldiimizde, bir grupla birlikte am kafilesi arasnda ailemi aramaya ktm. ocuk annesinin stn emerken beni grd ve: Anneciim! te babam geliyor Annesine baktm, uzaktan benim geldiimi grd. ocuk hala: Bu benim babamdr, bu benim babamdr, diyordu. Days beni ard, ben de o tarafa doru yneldim. Beni grnce, gld ve kucama42

kotu. Bir yandan da Babacm babacam Diyordu. eyhin, divannda (s.241)yer alan bir konu da bu blme uygun dmektedir. Sz konusu yerde iki beyitte, ou insann eleriyle durumunu vasfetmektedir. Bu vasflar ise mizaha yakndrlar. Diyor ki: - Ryada afii fakihlerinden zzddin b. Abdusselam' (:660) grdm. Medreseye benzeyen ykseke bir yerde insanlara mezhebi retiyordu. Yanna oturdum. Yanna gelmekte olan bir insan grdm. Adam ona Allah'n keremiyle ilgili bir soru soruyordu. O da Allah'n kereminin btn insanlar kuattn ifade eden bir iir okuyordu. Ben de ona yle diyordum: Bu konuyla ilgili bir olarak yazdm bir kasidede sylediim beyitler vardr. Ne kadar hatrlamaya altysam da o srada hatrlayamyordum. Bunun zerine ona yle diyordum: Yce Allah o vakitte benim lisanmda o anlam icra ettirdi. Bana glmseyerek, syle dedi. Birden Allah'n izniyle o zamana kadar hi duymadm beyitler dilimden dklmeye balad: Allah kerem sahibidir, Bu yzden nimetinden nasiplendirir taat edenleri ve gnah ileyip isyan eden asileri syan ederse, bununla bir elem isabet eder Mminlere, knden de bynden de Ancak onlar Allah' bilirler ve dayanrlar Ona. flas edenleri de dank olanlar da. O hala tebessm ediyordu. Biz bu halde iken, kad emsddin e-irazi (:636)bize doru geliyordu. (am kadlarndan biri, vaktini ders vermek ve hadis rivayet etmekle geirdi. Allah ondan raz olsun). Beni grnce, katrndan indi, gelip zz b. Abdsselam'n yanna oturdu. Sonra bana dnp yle dedi: Azm pmeni istiyorum. Beni kucaklad ve ben de onun azn ptm. zz b.43

Abdsselam dedi ki: Bu nedir? Ona dedim ki: Biz ryadayz. Ryada pmek, benden istedii bir eyi kabul etmek anlamna gelir. nk o, benim hakkmda hsn zan besleyen bir adamdr. Umudunun azl, amelinin ktl ve ecelinin yaknl aklna gelmi olmal. Sonra kalktm, ona yardm ettim, katrna binip yoluna devam etti. Sonra zz, aka deil, ama ima yoluyla bana dedi ki: Einle aran nasl? Ben de ona o ana kadar hi duymadm iki beyit okudum. O srada onlar Allah bana syletiyordu: Eim, kesenin dolu olduunu grnce Glmser, bana yaklar, akalar Kesede dirhem olmadn grnce Yzn ekitir, benden uzaklar ve tiksinir yle dedi: Hepimizin elerimizle ilikisi, bu adamn syledii gibiyiz. Allah'a yemin ederim ki doru syledin. Burada sana ynelik bir mjde vardr. Koruyucu olarak Allah yeter Bu rya, eyh ile mam zzddin b. Abdusselam'n(:660) am'da ikamet ettikleri srece aralarnda karlkl bir sevgi ve sayg bann bulunduuna iaret etmektedir. leride ikisinin arasndaki ba yeniden ele alacaz. Hi kukusuz, yzeysel anlayta donup kalan, iin zne sirayet edemeyen kimseler, eyhin sevgiye, kadna ve cinsel birlemenin var olula ilgili merkezi nemine vurgu yapan szlerini anlamamlardr. O kadar ki bazs onu ibahiyecilikle (her trl ilikiyi mubah grmekle) sulamlardr. eyh, "Kitabu'l Ya"da cinsel birlemenin srrn aklarken, kendisine bu tr sulamalar ynelten kimselere cevap vermitir: - "Bu makama yerleip temekkn etmi olanlardan biri44

efendimiz Hz. Muhammed'dir (s.a.v). Bu tarikatn byk seyyidleri de yle. Tarikat ehlinin ekserisi bu makam grememitir. Bunun bir nefis makam olduunu sanmlardr. Heyhat! Varlk srr bu makamla irtibatldr oysa. Byle iken bu makam varlk srrna perde olabilir mi? Oysa dnenler perdelenir, surette naks olanlara ortak olanlar da. Bu srr ve bu srrn bulunduu makam, ancak ekilde, hayvani ehvet dzeyinde kalp tesine geemeyenler inkr edebilir. Ama varedi hikmetini, bu lezzetin ksa srede zeval bulmas hikmetini kavrasayd, zat ve makamn, buradaki imekleri andran nurlar mahede etseydi, nikhta nemli olann ve bizden istenen srrn ne olduunu kavrard. Suretleri bilen nefsi itibariyle kmildir. lim biri, eyaya amac, varlk geleneinde oturduu, istikrar bulduu yeri itibariyle bakmaz, bunun yannda eyaya, zerinde bulunduklar hakikatler itibariyle bakar. Bu ise son derece stn bir yaklamdr. Eyaya ama ve konum itibariyle bakmay terk eden ve bizim sylediimiz ve bulduumuz ekilde bakmay tercih eden birini bulmay temenni ediyordum. Ben hala varit olan eylerden dolay yorgunum ve bu varidatlar koyacak bir yer bulamadm. Kabuu delip geen bir anlay, kmil bir teslimiyet maalesef yoktur. Bu artk gslerde bekleyen bir nefestir. eyh'te lahi sevgi ve gzellik (cemal) Sevginin deerinin byk olduunu grdmde Benim de lene kadar Onsuz olamayacam anladmda Zamanm sevginin sevgisine ak oldu ve ben demedim Bu kadar yeter bana. Oysa nail olduum bana yetiyordu. Grnd bana mahbub ve onunla buluma gnei le aydnland varlm ve kalbimin ayn45

Kalbim eridi celalinin korkusuyla Ayn anda eman nasibi de benim iin gerekleti Cemalinin nsiyet bahesinde beni arndrd Ruhtan ve arlktan uzaklap kayboldum Beni huzuruna ald, sr benden yitip gitmiti Beni de gaip kld ki emir de bana yaknd. (II:322) eyh, Futuhat'n 178.babn Sevgi (Muhabbet) makamnn bilinmesine ayrmtr. Bu, Futuhat'n en uzun ve en parlak bablarndan biridir. Bu konuda bunun gibi yksek dzeyli ve derinlikli bir yaz kaleme alan birinin olduunu bilmiyorum. Kendisinin nazmettii 130dan fazla beyte yer verir bu babda. Bab 44 vasl ile tamamlar ki bunlara da ad vermitir: "Sevgiye sevenlerin zelliklerini bahetmek iin hakkn, seven ariflere gerdekte tecelli edileri." Bu babda eyh ilahi sevgi, ruhani sevgi, tabii sevgi ve unsuri sevgiyi birbirinden ayrr. eyhin bu konuyla ilgili on kasidesi vardr. Ancak bu hususta iir ve nesir olarak yazdklarnn tm ilahi Muhammedi eri sevgiyle ilgilidir. Bazen gazel, unsuri sevgi ibarelerini birer sembol ve kutsal ilahi sevgiye kan merdivenler olarak maddi bir surette kullanmtr. Ki bu makam itibariyle efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v); Habibullah olarak adlandrlmtr. Efendimiz (s.a.v) bundan dolay "Sizin dnyanzdan bana kadn ve gzel koku sevdirildi. Namaz ise gzmn aydnldr." buyurmutur. Bylece kadn ve namaz ayn kategoriye alnmtr. Her ikisi de Resulullah (s.a.v) iin gz aydnldr. Hz. Resulullah'n (s.a.v) gzleri ise, ancak Hak tealaya ilikin en mkemmel hud karsnda aydnlanr. nk o imamlarn seyididir ki, yce Allah, onlarn u duasn bize aktarmtr: "Rabbimiz! Bize gzmz aydnlatacak eler ve zrriyetler bala ve bizi takva sahiplerine nder kl." (Furkan, 74) eyh bu konuda unlar sylyor:46

- "Hissettiin, bulduun sevginin en latifi udur: Ar bir ak, rahat vermeyen bir zlem, bir hasret, gn be gn erime, uykusuz kalma ve yemekten haz almama hissedersin. Kime kar ve kimden dolay olduunu bilemezsin. Sevgilin belli deil te en yksek zevk alabilecein en latif ak budur. Bundan sonra bir keif esnasnda karna bir tecelli kar. inde beslediin bu sevgi ona taalluk eder. Veya bir ahs grrsn, daha nce hissettiin vecdi ona kar da hissedersin. O zaman, farknda olmadn sevgilinin o olduunu anlarsn. Ya da bir yerde bir ahstan sz edilir, o srada daha nce sahip olduun arzuyla ona kar bir meyil duyarsn. Bu ahsn aradn kii olduunu anlarsn. Bu, nefislerin gaip perdelerinin gerisinden eyaya vakf olularnn en gizli halidir (...) Bu makam tattmz zaman yle dedik: Arzuladma yirmi sene balandm Kimi arzu ettiimi bilmeden, sabretmeden Gzm yznn gzelliine bakm deildi Kulam onunla ilgili tek sz iitmi deildi Derken korunan cihetten bir imek akt Bir gn bana nimet verdi, bir asr azap ektirdi. Bu anlamdan da zevk alrz biz. Zira biz, ancak tattmz anlatrz. Bilmediim bir ynden arzu ettiime balandm Bilmiyorum diyenin kim olduunu da bilmiyorum. () am'a ilk defa girdiimiz srada da byle bir zevki tatmtk. (Filistin'e ilk kez gelii 598 tarihinde gereklemitir. O srada hacca gidiyordu. lk kez Suriye'ye girii ise 602 ylndadr. O srada Irak'tan Anadolu'ya gidiyordu) Bedensel surette uzun bir hayali ilahi hikye suretinde epey bir zaman mehul bir meyil hissettim. Hal ve dille ona yle hitap ettik: Diyorum ben, yanmda, ey arzusu yanmda olan kimse,47

Bir sz diyorum, sevgilinin bana de dedii trden. am'a girince aklm kart Benden nce arzu bakmndan Benim gibi bir ak grmedim Ak oldum, Ama ak olduumun kim olduunu bilmiyordum Sevgili yaratcm mdr, yoksa benim eklimde biri midir? () Sevgi mnadisi kaburgalarm arasndan seslendi: Ey miskin! Cehalet denizlerine dalp durdun Szlerimi dinle ve hikmetimin srrn tut Ben retim ve fazilet ehliyim. Yediyi, onu, sonra elliyi onun ardndan nk sen vuslata dair ikiyi gerekletirdin. Sizin iin drtgen ve gz alc bir ekil ortaya kar Tamamen vuslata dair ve ayrlk da onun iindedir. Tpk "Allah" ismi gibi, beyan ve muhakkik olarak Sevgilimin ismi asl suretindedir () Baka beyitlerde eyh, Zeyneb ismini zikreder. nk bu ismin ahrfleri ebced hesabna gre, eyhin de anlatt gibi 7+10+50+2=69 saysna tekabl eder. Bundan sonra baz safhalar anlatr ve yle der: - "Hakikat tecellisine dair bir kasidede bize mahede huzurunda tecelli etti: Zeyneb'e ynelik arzuya arp kaldm Bizim ondan baka mezhebimiz yok Hi kukusuz, Zeyneb kelimesini, zeyn-ba, yani ba harfinin ss eklinde taksim etmek mmkndr. "Ba" besmelenin ilk harfidir ve Muhammedi hakikat nurunun semboldr. te eyhin gznn aydnl budur ve Kuds'te 602 senesinde konuyla ilgili "Kitabu'l Ba"y kaleme almtr. Zeynebiyat (III:119)adn verdii bir blmde birka48

kasideye yer verir. Bu babda da bir rya ile ilgili olarak yle der: (Hakk, onun iinden bana hitap ettiini grdm. Benimle bu beyitlerde yer verdiim anlam konuuyordu. Bu srada, sadece kendisinden duyduum bir isimle beni isimlendirdi: Nerdiyar Hakka sordum: Bu lafzn aklamas nedir? Dedi ki: Evde tutulan (Memsuku'ddar) demektir) Sonra eyh, tamam 71. babda bulunan kasideden baz beyitlere yer verir. Szn ettiimiz kaside orula ilgilidir ve 23 beyitten ibarettir (I:640/II:321) Bu beyitlerde unlar sylyor: Suretimi izhar etmek iin seni evde tuttum Ey tecelligahlar, mnezzehsizin. Mnezzeh olan da mnezzehtir. Senin gzn benim gibi kamil birine bakmamtr Ben de senin gibi bir insana bakm deilim. () nk sen benim huzuruma mahsussun Benden kmili de akta olmaz "Memsuku'd dar" kelimesinin rakamsal deeri, "dal" harfini eddeli okumamak artyla 406 dr. Bu ise, Besmeleyi meydana getiren on harfin toplamdr (b.s.m.e.l.h.r.h.y=2+60+40+1+30++5+200+8+50+10=406) Bu ise ilk yirmi sekiz harfin toplamdr. (Bu saynn baka delaletleri iin "Mefatihu fususi'l hikem" adl eserimize bkz.) 28 felek menzillerinin says, harflerin says ve varlk mertebelerinin saysdr. eyh bunu Futuhat'n 198. babnda ayrntl olarak aklamtr. Yani 28 says, btnyle lemin remzidir. lem ise hakkn cemalinin tecelligahdr. eyh, bu anlam, Futuhat'n Yusuf suresinin menziliyle ilgili 372. babnda gayet parlak ibarelerle aklamtr. Orada zetle unlar sylyor: - "Sahih-i Mslim'de yer alan sahih bir rivayette belir49

tildiine gre Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Allah gzeldir, gzellii sever." Allah, lemin yaratcsdr, lemi kendi suretinde var etmitir. Bu yzden btn olarak lem, gzelliin en yksek noktasndadr. lemden daha gzel, daha gz alc ekicilie sahip bir eyin olmas mmkn deildir. nk ilahi gzellik leme yerlemi, onda zuhur etmitir. nk Allah, buyurduu gibi "Rabbimiz, her eye hilkatini verendir." (Taha, 50) Bundan maksat lemin gzelliidir. nk gzelliinde bir eksiklik olsa, yaratlnn kemal derecesinden iner, irkin olur. Sonra doru yolu gstermitir, yani bu gzellii bize aklamtr. Bu yzdendir ki arifler onda kendilerinden gemi, muhakkikler onun muhabbetiyle tahakkuk etmilerdir. nk lem, Hakkn aynasdr ve Hak teala da gzeldir. Gzellikse, bizzat sevilir ve kendisine bakanlarn kalplerinde zati bir heybet brakr. Gzellik sevgi ve heybet dourur. Her yzde tecelli eden, her ayetle istenen ve her aynde baklan O'dur. lemin tm Ona namazla ynelir, O'na secde eder, hamdederek O'nu tesbih eder. Bu yzden arif iin lemde insan cezp edip kendine balayan bir eyin bulunmas garipsenecek bir ey deildir. Eer bizim anlattmz gibi bir durum sz konusu olmasayd, hibir Nebi ve Resul e veya ocuk sevmezdi. Bunlardan bazlarna dierlerine tercih etmezlerdi. Bu tercihin sebebi de ayetlerin birbirlerinden stnldr. lemin dnp durmas, deimesi ayetlerin ayndr. indeki Hakkn ilerinden baka bir ey deildir. Arzi gzellik ve arzi sevgi ehli ise, onlarn hali, geici bir glgeye, hakikate benzer, ama hakikatten uzak bir gayeye ve yklmak zere olan bir duvara benzer" eyhin bu szleri, onun iirlerinde, zellikle divannda (tercmanu'l evak) maddi sevgi ilendiini iddia edenlere en gzel cevaptr. eyh "zehairu'l a'lak"ta bu sevgiyi erhet50

mitir. Burada nizam adn verdii, arif, kmil gen bir kz olarak bedenleen birine ynelik ilahi sevgisini dile getirir. Bu kadnla Kbe'nin yannda karlamtr. Onunla ilgili olarak zetle unlar sylyor: - "598 senesinde Mekke'ye geldiimde, orada faziletli kiilerden oluan bir cemaatle tanp kaynatm. Faziletli olmalarna ramen, ilerinde mam Mekinu'ddin el-sfahani (:609) ve kz kardei eyhetu'l hicaz bint Rstem gibi nefsiyle megul olan kimse grmedim. eyh'ten Tirmizi'nin hadisle ilgili kitabn ve baka czleri dinledik. O ve kz kardei, btn toplantlarda dinlememe izin verdiler. Bu eyhin Nizam adnda bir kz vard. Lakaplar Aynu' ems ve elBaha idi. Abid, lim, gezgin ve zahit kadnlardan biriydi. Haremeynin kadn eyhi ve emin beldenin hilafsz eiticisiydi. Bu czde yer verdiim her ismi ondan kinaye olarak kullanyorum. Hala ideal ifade yntemimiz uyarnca nazmettiim szleri ilahi varidatlara, ruhani inilere ve ulvi mnesebetlere ima ederek kullanyorum. nk bizim iin son (ahiret) batan (dnya) daha iyidir. O da (Allah raz olsun) iaret edilenleri bilmektedir kukusuz. Allah bu divan okuyan kimseyi, semavi olaylara taalluk eden ulvi himmetlere yakmayan dncelere sapmaktan korusun. Bu beyitleri erh etmemin sebebi, Bedr el-Habei'nin ve smail b. Sevdekin'in annelerinin bu konuda bana soru sormalardr. Bu iki kadn, Halep'teki baz fakihlerin, bu szlerin ilahi sr olmalarn inkr ettiklerini duymular. Bu yzden bu beyitleri erhetmeye baladm. Fakihlerden oluan bir cemaatin hazr bulunduu srada Kad bn Adim bu erhin bir ksmn bana okudu. Bu toplulukta bulunan mnkir fakih bunlar duyunca, dervileri, onlarn szleri arasnda yer alan gazel ve genlik duygularn inkr etmekten vazgeti. nk derviler bunlarla ilahi srlar kastederler. Bu sayfalar kaydetmek iin istihareye yattm. Bylece Mekke'de nazmet51

tiim iirleri, Receb, aban ve Ramazan aylarnda Umre yaptm srada erh ettim. Bununla ilahi marifetlere, ilahi nurlara ve eri uyarlara iaret ediyorum. bareleri gazel tarznda yazdm. nk nefisler bunlara ktr, bu tarzda yazlan szlere daha ok kulak verir. Her latf ruhan edebiyatnn kulland slup da budur zaten. Ne zaman onu hatrlasam, bir iselemeden Bir bahar yamurundan veya, Bulut kmelerinden, ansam ne zaman Veya kadnlardan memeleri tomurcuklanm Gne gibi doan veya kanm gibi Ne zaman hatrlasam onu, getii vakit Onun ans veya benzeri. Anlamalsn Ondan parlayan srlar ve nurlar Veya yce. Ki gklerin rabbi getirmitir onlar Bir kalbe ya da ona ait bir gnle Benimki gibi lem artlarna haiz. Kutsi ve ulvi bir sfat sahip. Bilesin ki benim doruluumun ncelii vardr O zaman dnceyi zahirinden uzaklatr, ini aratr ki bilesin. eyh, kendisinin de anlatt gibi "Tercmanu'l Evak" Mekke'de 611 senesinin Receb, aban ve Ramazan aylarnda yazmtr. Yani 598 senesinde ilk defa Nizam'la karlamasndan 13 sene sonra. Ayn sene (611 senesinde) Halep'te de erh etmitir (A:251). Tercmanu'l Evak kitabnn iirsel ibareleri, anlam itibariyle eyhin, kendisiyle Kbe arasnda geen konumalar dile getirdii secili nesir tarznda yazd "Tacu'r resail ve minhacu'l vesail" adyla 600 ylnda Mekke'de (I:700) kaleme ald kitaba benzemektedir. Nitekim Aynu' ems Kbe gibidir. Bu ikisi eyhe gre, lemde birbirine benzer iki varlktrlar. nsan leminde ve cemat leminde belirgin52

lemilerdir ki ilahi kemal kmil insan hakikatinin aynnda tecelli etsin. Ya da Kur'an'da ad geen gen adam (Hzr) gibidir. Ki eyh tavaf esnasnda onunla karlam ve Futuhattaki ilimleri ondan renmitir. Nitekim Futuhat'n ilk babnda bunu aklamtr. u halde o da gz aydnldr. eyh yle diyor: Ey rabbimin evi! Ey kalbimin nuru! Ey gz aydnl! Ey kalbim! Yine yle diyor: Allah iin Kabe zatlarmzdan baka bir ey deildir Muallimiyle karlaan rtlerin zat Kamil insann hakikatinin efendimiz Hz. Muhammed'den (s.a.v) bakas olmadn bildiimiz zaman, bu hakikatin yce Kur'an'n ruhu olduunu biliriz. Dolaysyla Aynu' ems ve El-baha Nizam da bu ruhu temsil eden bir sembol, rnek ve bir mazhardan baka bir ey deildir. Bilindii gibi Nizam sznn rakamsal deeri 1022'dir. Bu say (1022) says, eyhe gre temel olgulara delalet eder. Bu say, sonsuz ilahi gzelliiyle varlk nizamna delalet eder. Bu ayn zamanda menziller feleinin ksmlarnn da saysna tekabl eder. nsanlar ve hayvanlar leminde harflerin mahrelerinin says da budur (Babu feleki'l menazil fi akleti'l mstefiz). Azamet rtsndeki suretlerin says da budur (II:40). Bu sayya, Nizam kelimesinde yer alan harflerin says olan 6 y eklediimiz zaman 1028 saysn elde ederiz. Bu da yldzlarn mevkilerinin saysdr. Yani yedi gezegenle birlikte menziller feleinin ksmlarnn toplamna denktir (1022+7=1028). Bu da byk marib cmle hesabna gre Besmelenin saysal deeridir. Ama burada "ALLAH" ve RAHMAN" lafzlarndaki med harfi "Elif" hesaba katlr. "Nun" harfinin eddesiz, yani kk cezm ile okunmas kouluyla Nizam sznn rakamsal deeri 28'dir. Harflerin says, felek menzillerinin says ve varlk mertebelerinin53

says da 28'dir. Nitekim eyh, Futuhat'n 198. babnda bu hususu aklamtr. Dolaysyla eyhin btn gazelleri, onun Kur'an'a, yani Ahmedi hakikate, ilahi kemallerin tecelligahna ynelik sonsuz aknn ifadesinden baka bir ey deildir. Nitekim bir yerde unlar sylyor: - "Grmenin en by, en noksansz ve en dorusu, hakk, Muhammedi ryette Muhammedi surette grmektir." (IV:129-203) eyh, gerek seveni (muhibb-i sadk) tanmlarken ak bir ekilde dile getirmektedir (II:346). - "Bunlar, onun kelamndan bakasyla konumazlar. Bunlara Kur'an tayclar (hamele- Kur'an) ad verilir. Ayn zamanda btn sfatlar zerlerinde tayan sevenler(muhipler)dir. Kur'an'n ayn idiler. Nitekim Hz. Aie'ye (r.a) Resulullah'n (s.a.v) ahlak nasld?, diye sorulduunda "Onun ahlak Kur'an'd." diye cevap vermi ve bundan baka bir sylememitir() Yce Allah, bu ahlaktan geni bir nasip bahetmitir, ancak bizim bunun altndan kalkmamz salayan O'dur. Allah'a yemin ederim ki, sevgide yle bir etki gryorum ki, zannedersem sevgi gn zerine konsa atr atr atrdayacak, yldzlarn zerine konsa, snp dklecek, dalarn stne konsa toz olup dalacaklardr. te benim sevgiden aldm zevk bu dzeydedir. Ama bana bu gc veren Hak Tealadr ve bu gc muhiplerin reisinden miras olarak bana bahetmitir. Kendi nefsimde olmak zere sevgide acaip eyler grdm ki, bunlar vasfetmeye kimsenin gc yetmez. Sevgi tecelli orannda, tecelli de marifet orannda belirginleir" eyh, tarikata giriinin balarnda sevgi hususunda yaad baz halleri tanmlarken unlar sylyor (II:325): - "Hayal gcm o kadar ilerlemiti ki, sevgim, sevgilimi d lemde bedenletiriyordu. Tpk Cebrail'in Resulullah'a54

bedenleerek grnmesi gibi. Sevgilime bakacak gc kendimde bulamazdm. Benimle konuuyordu, ben de onu dinliyordum ve dediklerini anlyordum. Birka gn bana grnmedi. Boazmdan yemek gemiyordu. Ne zaman sofraya uzansam, sofrann kenarnda durur, bana bakar ve benim duyacam ekilde bana yle derdi: Beni grdn halde yemek mi yiyeceksin? Bylece yemekten vazgeerdim. Buna ramen alk hissetmezdim. Onunla dolup taardm. Ona bakmakla semizleyip imanladm. O benim iin yemek ilevini gryordu. Ona baknca yemek yemi gibi oluyordum. Arkadalarm, ailem, neredeyse hi yemediim halde bu ekilde imanlam olmama arp kalmlard. nk gnlerce hibir ey yemeden beklediim halde alk ve susuzluk hissetmezdim. Ama ayakta iken, otururken, yrrken ve dururken o hep gzlerimin nndeydi." eyh bunlar sylerken, Muhammedi mirastan tatt baka bir deneyimi hatrlatmaktadr. Resulullah (s.a.v) iftar amakszn kesintisiz oru tutmakla ilgili olarak yle buyurmutur: "Ben sizden biri gibi deilim. Beni geceleyin rabbim yedirir, iirir." eyh bu deneyim hakknda unlar sylyor (I:638): - "Biz, iftarsz ve kesintisiz oru (visal) tutmaktan da bir zevk aldk. ftar etmeden geceledik. O gece rabbimiz bizi yedirdi, iirdi. Sabah uyandmzda gcmz yerindeydi ve canmz yemek istemiyordu. Rabbimizin bize yedirdii yemein kokusu da bizden geliyordu. nsanlar bizden gelen bu gzel kokudan dolay hayretlerini gizleyemiyorlard. Bize soruyorlard: Nasl bir yemek yedin ki bu gzel koku geliyor senden? Biz bylesini hi grmedik Kimisine durumu aklardm, kimisine de herhangi bir cevap vermezdim. Eer bu zellik Resulullah'a (s.a.v) has olsayd, biz buna nail olamazdk."55

eyh, sevginin snrndan sz ederken unlar sylyor (II:325): - "nsanlar, sevginin snr hususunda farkl grler ileri srmlerdir. Onu zat ile snrlandran bir tek kii grmediim gibi, kimsenin bunu tasavvur ettiini de grmedim. Onu snrlandranlar, sonular, eserleri ve gerekleriyle snrlandrmlardr. zellikle yce Allah bununla vasfedildiine gre byle bir snrlandrmann imknszl belirginleir. Bu konuda duyduum en gzel tanmlama, birok kanaldan Ebu'l Abbas b. El-Arif es-Senhaci'nin deerlendirmesidir. Raviler diyorlar ki: Ona sevgi hakknda bir soru soruldu, o da u karl verdi: kskanlk sevginin zelliidir. Kskanlk ise ancak rtmeyi kabul eder, bu yzden snrlandrlamaz." eyh, sevgilinin srlarn saklama ile ilgili olarak bandan geen bir olay anlatr ve yle der (II:348): - "Yce Allah 594 senesinde Fas ehrinde srlarndan birini bana bahetti, ben de o srr bakalarna akladm. Aklanmamas gereken bir sr olduunu bilmiyordum. Bu yzden sevgiliden azar iittim. Sessiz kalmaktan baka verecek cevabm yoktu. Ama ona yle dedim: Bu srr akladm kiilerin durumunu sen stlen. Eer bu srrn aklanmasndan dolay kskanyorsan. nk senin gcn yeter, ama benim gcm buna yetmez. Bu srr yaklak on sekiz kiiye aklamtm. Bana dedi ki: Ben bunu stleneceim. Sonra ben Sebte'de bulunduum srada, bu srr onlarn gslerinden ekip kardn bana haber verdi. Bunun zerine arkadam Abdullah el-Hadim'e dedim ki: Allah, unu unu yaptn bana haber verdi, kalk, Fas ehrine gidelim, bana haber verdiklerini gzlerimizle grelim. Bylece yola ktm. Fas'ta bu topluluk yanma geldiklerinde, yce Allah'n bu srr onlardan ekip aldn, gslerinden kardn grdm. Bu srla ilgili bana bir takm56

sorular sordular, ama ben cevap vermedim. te bu, sevgi konusuyla ilgili olarak yaadm acayip olaylardan biridir. Beni terk edip yalnzla mahkm etmedii iin Allah'a hamdolsun." 398. bab'da (III:562) eyh, Allah ehlinin, iirlerinde genlik duygularn ve vgleri kullanmalarn mazur gsterirken unlar sylyor: - "Bir vaiz, vaaz verirken Kur'an ve snnetin dna kmamal, bu gibi alanlara girmemelidir. Yahudilerden, Hristiyanlardan ve yce Allah'n anna ve Resullerin (a.s) makamlarna yakmayan hikyeler anlatan mfessirlerden her hangi bir ey aktarmamaldrlar. Bir vaiz, ancak yce Allah'n zikriyle ilgili iirler, gazel veya baka bir ifadeyle aktarabilirler. nk bunlar Allah ehlinin ifadeleridir. Bunlar sylemek de dinlemek de helaldir. nk bunlar, zerinde Allah'n ad anlan eylerdir. Bir air, herhangi bir iiri inad ederken ilk bata Allah'tan bakasn kast etmise, bir vaizin bu iiri okumas caiz olmaz. nk bu iirler, necis bir su ile abdest almaya benzer. nk hadis (sonradan olma) bir varlkla ilgili sz hi phesiz hadistir (sonradan olmadr). nk niyetin eya zerinde etkisi inkr edilemez. Kardelerimden biri bana bir mektup yazmt. Bu mektupta beni yceltiyordu. yle ki mektupta beni altm lakapla nitelemiti. Ona yle yazdm: "Onlarn bu ahitlikleri yazlacak ve sorguya ekileceklerdir." (Zuhruf, 19) Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Kimseyi Allah'a kar temize karmayn. Ama yle deyin: Onun yle yle olduunu sanyorum." Yce Allah yle buyurmutur: "Kendinizi temize kamayn. nk O, ktlkten saknan daha iyi bilir." (Necm, 32) Ama iirlerimizde zikrettiimiz deiik kevni suretleri, genlik duygularn ve vgleri syleyebilirsin. Bunlarn tamam ilahi marifetler ve rabbani ilimlerin ifadeleridir."57

eyh "Divanu'l Kebir"in giriinde bu uyarlar bir kez daha yineler. Ki bu Divanda bu trden binlerce iir vardr. Sonunda da 560 tane gazel ve genlik duygularna ilikin iirler bulunmaktadr. Her biri birka beyitten olumaktadr. Bunlar arasnda "Tercmanu'l evak" adl divannda yer alan kasideler de bulunmaktadr. Her iir derin dnmeye davet eden ifadeyle balar. Bunlardan ilk 132 tanesinin girii ruh ve hatrn nitelenmesiyle ilgilidir. Dierlerinin balklar ise, bunlara ek olarak mzik dinlemeyle ilgilidir. Buna u balklar rnek verebiliriz: -Ruh reyhandir, hatr ise kutsidir. -Ruh hatrlatma, hatr ise basirettir. - Ruh iksirdir, hatr gzel tedbiri bildirmedir, dinleme ise vezirdir. -Ruh bayramdr, hatr donatlm bir sofray andran daldr, dinleme ise gvendir. -Ruh seslenitir, hatr duadr, dinleme ise icabettir.

KNC BLM58

iBN ARABNN Kurani eri ve lmi Kiilii Deiik Gruplar Karsndaki Konumueyh'in ocukluu, Kur'an' Ezberlemesi Bu tamamiyle Kur'ann Suresidir ok arzu ettiim iin isimlerini cem ettim. (ZY:295) eyh, Marsiya'a h.560 ylnda Ramazan aynn (17) on yedisinde (27 Haziran 1165) Pazartesi gecesi domutur. Bir gre gre Ramazan aynn yirmi yedisinde domutur. Ancak bata iaret ettiimiz tarih tercih edilmektedir. Mukri "Nafhu't Tb" (II: s.163/A:35) adl eserinde tarihi bn Neccar'n am'da karlat eyh bn Arab'den aktard rivayete yer verir. Burada eyhi babas Muhammed'in ismiyle, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Abdullah el-Hatemi et-Tai eklinde zikreder. Knyesinin Ebubekir, lakabnn Muhyiddin olduunu ve el-Hatemi olarak tanndn belirtir. eyhin doduu sene Muvvahitler ordusu, Marsiya hakimi bni Merdeni'in ynetimine son vermek amacyla ehri kuatr. Kuatma yedi sene srer. Sonunda bn Merdeni lr ve Marsiya, biliye'de bulunan Muvahhit halifesinin hakimiyeti altna girer. eyhin babas da ailesini alp ordudaki yeni grevlerini stlenmek zere biliye'ye tanr. O srada Muhyiddin sekiz yandadr. Bylece eyh, biliye'de kkl ve yetitirdii ahsiyetleriyle nl bir arap ailesinde byr. ocukluk dnemi iki ksma ayrlmt: Birinci ksmda, Kur'an' hfzediyor, eri ilimleri ve dilbilgisini reniyordu. kinci ksmda ise, sekin askerlerin59

ocuklaryla birlikte oynuyordu. At binmeyi reniyor, ava kyor ve mzik dinliyordu. eyh, ocukluk gnlerinde iinde bulunduu ortama dair baz iaretler vermitir rnein "Ruhu'l Kuds" adl eserinin banda unlar sylyor: - "Gecenin sonunda uyuyordum, kt topluluk da benim gibi yapyordu. O kadar ok raks ederdik ki yorgun derdik. Henz uyumutuk ki afak skerdi. Kalkar, ylesine bir abdest alrdk. Sonra mescide giderdim. O da kendime gelebilirsem. Yoksa bu halde olan biri genellikle evinde Fatiha suresiyle birlikte Kevser suresini okuyarak namaz klard. Kunut duas m, o vacip deildi, onu terk ederdim. Gayet hzl bir ekilde yeri gagalarcasna namaz klardm. Sonra kendimi yataa atandm ve gne iyice ykselinceye kadar dinlenmek zere uyurdum." Muhtemelen eyhi iinde bulunduu bu ortamdan karan ilk hadise, 12 yanda iken geirdii bir hastalkt. Hastalk o kadar ki lecei sanlyordu. Nihayet yce Allah, babasnn okuduu "Yasin Suresi"ye onu bu hastalktan kurtarmt. Daha nce bu hadiseye iaret etmitik. Bylece Kur'an'n kalbi "Yasin" suresinin bereketiyle ruhunda uyanlar sreci balamt. Bundan sonra iki yl daha grnrde arkadalaryla birlikte elenerek vakit geirdi. Ama iinde gizli bulunan manevi enerji zaman zaman bilinli dnceler eklinde da vuruyor, canllk belirtileri gsteriyordu. evresini byk bir dikkatle inceleyen iki gzden yansyan deli geici klar gibi etrafa yansyordu. Kalbini dolduran duygulardan biri varlk karsnda duyduu hayretti. Btn bunlar, yce Allah'n u ayette iaret ettii srrn onun zahirine yansmasnda nceydi: "Ve benim nezaretimde yetitirilmen iin sana kendimden sevgi verdim." (Taha, 39) Bu olay, eyh'in cahiliye dnemim diye tanmlad vakitte gerekleti. eyh, bu hususta unlar sylyor (IV:540):60

"Hi kimseden korkmak istemiyorsan, kimseyi korkutma. Her ey senden emin olunca, sen de her eyden emin olursun. Cahiliye zamanmda babamla birlikte bir yolculua ktm. Endls'te Karmune ve Belme arasnda bir yerde bulunuyorduk. Bir yaban eei srsyle karlatk. ok kere bunlarn avna kmtm. Hizmetim benden uzaktayd. Kendi kendime, bunlar rahatsz etmemeyi, avlamamay dndm. Bindiim at onlar grnce srye doru komaya balad. Dizginin ekip durdurmaya altm. Elimde de mzram vard. Nihayet srnn yanna gelip aralarna daldm. Hatta mzramn ucu bazlarna demi bile olabilir. Onlarsa otlamaya devam ediyorlard. Allah'a yemin ederim ki, aralarndan geip gidinceye kadar balarn kaldrp bakmadlar bile. Sonra hizmeti arkamdan geldi. Yaban eekleri onlar grnce saa sola kamaya baladlar. Bu tarikata, yani Allah'n yoluna dnnceye kadar bunun sebebini anlamamtm. Sonra bana kar bu tavrlarnn sebebinin, yukarda szn ettiim dncem olduunu anladm. Benim onlara kar hissettiim gven onlarn iinde bana kar gven duygusunun olumasna sebep olmutu. O halde zulmden vazge, hkmnde adil ol. Bu takdirde Hak sana yardm eder, halk da sana itaat eder. Nimetler senin iin berraklar ve sana ynelen sulamalar ortadan kalkar" ocukluunun bu dneminde eyh, Arapa ve Arap dili ilimleri derslerini alyordu. Ksa srede bu ilimleri kavrad, dilinden ve parmaklarndan fesahat akmaya balad. Sultann divannda ktiplik grevine layk grld. Bu sre iinde, Salih bir adamn kontrolnde Kur'an' ezberledi. eyh bu adam hakknda zetle unlar sylyor (R:93-94): - "Kk yalarda Ebu Abdullah Muhammed el-Hayyat adnda bir komumuzun yannda Kur'an okuyordum. Adam anne ve babasna kar ok iyiydi. Baskn zellii korku duy61

masyd. abuk gzya dkerdi. Namaz kld zaman kalbinin arpnts duyulurdu. Uzun sre konumadan bekler, ok dnrd. Ondan daha ok rperen, huu iinde olan birini grmedim. Tevbesinden amaz, Allah iin yapt ilerde knayann knamasndan korkmazd. Fakirlik ve skntyla snand, sabretti. Eziyetlere tahamml ediyordu. Sadk ryalar grrd. Gecelerini namazla, gndzlerini orula geirirdi. lmi, ilim ehlini sever, fakirlere hizmet ederdi. Gaipten rzk gelmesi gibi birok kerametini gzlerimle grdm. Grdklerim iinde kendisi gibi olmak istediim tek kii odur. Bu tarikata dndm zaman onunla karde oldum. Benim geliimden dolay sevindi. Ondan ayrlmadm ve ok yararlandm. Her zaman drt kii toplanrdk. Ben, o, onun kardei ve drdncs de kapdan kim gelirse o olurdu. mrmde bu gnlerden daha gzel gnler yaam deilim. Kardei Ahmed ise, btn faziletleri ve cihad gcn zerinde toplamt. ok keifleri vard. Kardei Muhammed'in hizmetinden ayrlmad ve onun bereketine nail oldu. biliye'de 590 tarihine kadar onlarla arkadalk ettim. O tarihte hacca gitmek zere yola ktlar. Ahmed bir sene kadar Mekke'de kald. Orada Msr'a geti ve Melamiye tarikatna girdi. Muhammed ise Mekke'de be sene kald, sonra Msr'a kardeinin yanna gitti. Hac iin yola ktm bir seferimde orada 598 senesinde ikisini ziyaret ettim. Ramazan orucunu onlarn yannda tuttum. Sonra onlara veda ettim. Yreimde onlardan ayrlmn atei vard." Bu szlerden, eyhin kk bir ocuk iken salih retmeni gibi muttaki biri olmay arzu ettii anlalyor. eyh'in ocukken tand Kur'an ehli Salihlerden biri de amcas Abdullah'tr (daha nce ad geti). eyh'in, tarikattaki eyhlerinden biri olduunu syledii bir velinin arkadayd. eyh onun hakknda zetle unlar sylyor (R:96):62

- "Onlardan biri de biliye'den Ebu Ali Hasan eekkaz'dr. lnceye kadar eyhimiz Salih el-Adeviye hizmet etti. Geceleri onun yannda kalrdm. Hasrnn, gzlerinden akan yalarla slandn grrdm. Elinin emeiyle geinirdi. Her zaman oruluydu, gecenin ounda kyam ederdi. akalard, ama haktan baka bir ey sylemezdi. Birok kerametine ve bereketine ahit oldum. lmnden elli gn nce lecei gn tam olarak belirleyerek haber verdi. Dedii gibi oldu. Bu tarikata girdiim gnden, ld gne kadar onunla beraber oldum." eyh, yedi kraat ve dier kraat usullerini renmek suretiyle Kur'an hfzn iyice pekitirmiti. Nakli ilimlerdeki yeri de iyice salamlamt. Melik el-Muzaffer'e icazet verirken Kur'an kraatn reten eyhlerinden bazlarn zikreder. Zikrettii isimlerden bazlar unlardr: - Muhammed b. Halef b. Saf el-Lahmi (:585). 578 senesinde yedi kraat onun yannda okudu. Ondan hadis rivayet etti. Bu eitim biliye'de gereklemitir. -Ebu'l Kasm Abdurrahman b. Galib e_errat (:586) Kurtuba'ldr. -Kad Ebu Muhammed Abdullah et-Tadeli. Fas kads. (:597) -Kad Ebubekir Muhammed b. Ahmed b. Hamza. (:599) eyh, Kur'an'n yce Allah'n kuluna bahettii en byk nimet olduunu. Kur'an ehlinin Allah ehli olduklarn, O'nun stn has kullar olduklarn sk sk zikreder. Kulun, Kur'an ayetleriyle tahakkuk ettii oranda velayet mertebelerinde, cennet derecelerinde ve Muhammedi hakk ryeti manzaalarnda ykseldiini belirtir. rnein el-Muheymin ism