Muhammed Izzet Devrezenin Kurani Anlama Ve Yorumlama Yontemi

7/31/2019 Muhammed Izzet Devrezenin Kurani Anlama Ve Yorumlama Yontemi

1/271

II

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

TEFSR BLM DALI

MUHAMMED ZZET DERVEZENN KURANI ANLAMA

VE YORUMLAMA YNTEM

DOKTORA TEZ

Ekrem DEMR

ANKARA - 2006


2/271

III


3/271

IV

NSZ

Allah, insanla yn vermek, yaamlarn dzenlemek, tevhid inancn yeryzne

hakim klmak, hayatta karlatklar sorunlara zmler bulmak, onlar karanlktanaydnla karmak adna, yine insanlar arasndan setii Peygamberlerine vahiy

gndermitir. Gnderilen bu vahiy, rnein Hz. Adem, Hz. Nuh, Hz. it, Hz. brahimde

sahifeler, Hz. Davudda Zebur, Hz. Musada Tevrat, Hz. sada ncil, Hz.

Muhammedde Kurana dnerek Kitap/Mushaf halini almtr.

Bu balamda vahyin son halkas olan, lafz ve manasyla Allah katndan, Cebrail

aracl ile Hz. Muhammede Arapa bir dil ile gnderilen ve kendisiyle ibadet edilen

Kuran; nass, hkm, mesaj hlasa btn ayetleri ile kyamete dek baki kalacak

tahriften korunmu en son vahiydir.

nsanlar, kendilerine gnderilen Kuran, tarih boyu anlamaya ve yorumlamaya

almlardr. Bu anlama ve yorumlama almalar Kurann indirildii dnemden ta

gnmze kadar yapla gelmitir. te bu faaliyete klasik dnemde rivayet(mesur/nakl)

ve dirayet(rey/makul) ad verilirken modern zamanda iinde bulunduklar sosyal

durum, mezheb konum, akl ortam gerei farkl isimler verilmitir. rnein nass

merkezli selef yaklam, dil merkezli zahir yaklam (beyan), tasavvuf merkezli Batin

yaklam(irfan), tevil ve dnce merkezli Akl yaklam (burhan) vs. tefsir akmlar;slah(itima), bilimsel, edeb-konulu, Mezheb/kelam, modernist, ilhad gibi isimler

almtr. Durum ne olursa olsun, Kurann anlalmasnda nemli olan, yorumlarn

murad ilah ile rtmesidir. Kukusuz anlama ve yorumlama, insan aklndan neet

eden insan bir eylemdir.

slam ilim geleneinde, Tefsir alannda tefsir ve tevil kavramlaryla hret

bulan bir disiplin gelitirilmi, bu disiplin erevesinde 6000 ksur ayeti ve 600 ksur

sayfas ile Kuran, onlarca cilt ve binlerce sayfa halinde her dnem yorumlanm ve

yorumlanmaya devam edecektir. Elbette her disiplinin bir yntemi gelitirilmitir.

Kukusuz, tefsir disiplininin yntemi de tefsir usuldr.


4/271

V

Kur'an anlamaya ve yorumlamaya almak temelde bireysel eylem olup her

bireyin en tabi hakkdr. Kur'an tefsir etmek(yorumlamak) ve Kur'an ayetlerinden

hareketle topluma mesaj vermek ise uzmanlarn iidir.

Bu alanda topluma mesaj verme gayretiyle Kuran Nzl srasna gre tefsireden Derveze, tabi ki Kuran anlayp yorumlarken bir yntem gelitirmeye alm ve

Asrun-Neb, es-Sretr-Rasl, Kuranl-Mecid, ed-Dusturul-Kuran gibi

Kuran yorumlama yntem almalarnda, gelitirmi olduu yorumsal yntemini et-

Tefsrul-Hads adl tefsirine uygulamtr.

Projemizin hazrlk aamasnda strateji belirleyicilii, yol gstericilii, eletiri ve

nerileriyle nemli katkda bulunan danman hocam Prof. Dr. Mehmet PAACIya

zellikle teekkr ederim. Ayrca tez izleme komitesinde yer alarak almalarma

katkda bulunan hocalarm Prof. Dr. mer ZSOY, Prof. Dr. Mevlt GNGR, Prof.

Dr. brahim SARIAM, Prof. Dr. Ahmet Nedim SERNSU, Prof. Dr. M. Zeki DUMAN

ve Do. Dr. brahim ZDEMRe teekkr bir bor bilirim.

Bu vesile ile almalarmz bizzat okuyarak katkda bulunan Dr. ahin

GVEN, Zafer POLAT, Yusuf TURAN ve tahammlleri, manevi destekleri ve

gnlleriyle bizim arkamzda duran eim ve mesai arkadalarma teekkr etmek

istiyorum.

Gayret bizden, tevfik Allahtandr.

Ekrem DEMR

Ankara 2006


5/271

VI

NDEK

LER

NSZ.................................................................................................................... V

NDEKLER ..................................................................................................... VI

KISALTMALAR .................................................................................................. IX

GR .......................................................................................................................1

A. Konunun nemi ve Kapsam ....................................................................1B. Kavramsal ereve ....................................................................................3

BRNC BLM

1. DERVEZENN HAYATI..................................................................................5

1.1. Dervezenin Yaad Dnem ve Corafyaya Genel Bir Bak ...............51.2. Dervezenin Hayat, Eserleri, Hakknda Yaplan almalar ve

lim Dnyasna Katks..............................................................................141.2.1. Hayat .................................................................................................14

1.2.1.1. ocukluu, Genlii, Evlilii, Hayat ve Vefat.......................141.2.1.2. Siyas almalar ........................................................................151.2.1.3. lm Aktivitesi, Fikr Geliimi ve Bunlar Etkileyen Unsurlar.....21

1.2.2.

Eserleri ...............................................................................................241.2.2.1. Kuran ve Tefsir ile lgili Eserleri ...............................................251.2.2.2. Tarih ile lgili Eserleri...................................................................271.2.2.3. Edebiyat ile lgili Eserleri .............................................................291.2.2.4. Gncel / Aktel Eserleri................................................................291.2.2.5. evirileri .......................................................................................311.2.2.6. Baslmam Eserleri ......................................................................32

1.2.3. Hakknda Yaplan almalar ve lim Dnyasna Katks..........32KNC BLM

2. DERVEZENN KURANI ANLAMA YNTEM ....................................392.1. Kuran, Anlam-Anlama ve Yntem Kavramlar..........................39

2.1.1. Kuran...............................................................................................392.1.2. Anlam Anlama ..............................................................................432.1.3. Yntem.............................................................................................48

2.2. Dervezenin Kuran, Kuran limleri, Kuran Tarihi ve Kuranalmalar Hakkndaki Grleri.............................................................50


6/271

VII

2.2.1.Kuran Hakkndaki Grleri ........................................................512.2.2. Kuran limleri Hakkndaki Grleri ..........................................54

2.2.2.1. Kuran Dili ve Kurann Btn Lehe ve Dilleri ermesi 552.2.2.2. Hurufu Mukattaa / Mukattaa Harfleri ..............................61

2.2.2.3. cazl-Kuran / Kurann caz.......................................652.2.2.4. Kurann slubu ................................................................67Muhkem-Mteabih veya Uss(Amalar)-Vesail(Aralar)69

2.2.2.5. Kuranda Nesih Problemi .................................................742.2.2.6. Kuran Kssalar ..................................................................772.2.2.7. Kuranda Yeminler ............................................................82

2.2.3. Kuran Tarihi Hakkndaki Grleri..832.2.3.1. Vahiy Gerei ...................................................................832.2.3.2. Kurann Cemi, Tedvini ve Mushaflarn mlas ve

Dzenlenmesi....................................................................872.2.3.3. Kuran Nshalar ve zel Mushaflar................................972.2.3.4. Mushafn ekil ve Noktalama aretleri: Kuranda

Durak (vakf): Ulama(vasl) ve Eda aretleri....................1022.2.3.5. Kurandaki Sre simleri ve Srelerin Besmele le

Ayrlmas Meselesi, Secdeler ve Yerleri, Cz ve BlmBalklar ...........................................................................103

2.2.3.6. Kuranda Yedi Harf ve Kraat Meselesi .........................1052.2.3.7. Ayet ve Srelerin Tertibi (Kuran Blmlerinin Sreklilii

ve Ak)...........................................................................1112.2.3.8. Mekk Meden Sreler ve slup Bakmndan Ayrc

zellikleri.........................................................................1162.2.3.8.1. Mekk Srelerde Meden Ayetlerin Yer Almas1242.2.3.8.2.Mekk ve Meden Srelerin Kulland

Konjektrel slup .............................................1252.2.4.Kuran evirileri Hakkndaki Grleri......................................128

NC BLM

3. DERVEZENN KURANI YORUMLAMA YNTEM .........................1313.1. Dervezenin Kuran Yorumlamas.......................................................1353.2.Dervezenin Kuran Yorumlama Yntemi Olarak Baz Tefsir

Ekollerine Bak .......................................................................................1403.2.1. Bilimsel Tefsir Hakkndaki Grleri..................................................142

3.2.2.Mezheb-Kelm Tefsir Hakkndaki Grleri .....................................1453.2.3.Edeb ve Konulu Tefsir Hakkndaki Grleri ve Konulu TefsirinBlmlerine likin Tefsirinde Kulland rnekler.............................148

3.3. Dervezenin Tefsir Ynteminde Dikkat eken Baz zgn Taraflar1553.3.1. Srelerin Nzl Srasn Gzeterek Tefsir Etmesi.............................1563.3.2. yet ve Pasajlar Tefsirinde Siyer ve Tarih Bilgilerini nemli Bir Veri

Olarak Kullanmas...............................................................................156


7/271

VIII

3.3.3. Kurana Btncl Yaklamas ve Kurann Temel lke ve PrensipleriniTesbite almas ...............................................................................161

3.3.4. Yeniliki Yn ve Kuran Yorumlamadaki Etkileri .......................1633.3.4.1. Kadna Dair Grleri..............................................................165

3.3.4.2. Sosyal Gvenceye Dair Grleri ..........................................1723.3.4.3. Oryantalistler Hakkndaki Grleri........................................1783.3.5. Kurann Siyasal Yorumuna Dair Grleri ....................................181

3.3.5.1. Devletin Temel Sistemi............................................................1833.3.5.2. Finans Sistemi..........................................................................1863.3.5.3. Yarg Sistemi............................................................................1883.3.5.4. Savunma Sistemi......................................................................1903.3.5.5. Davet Sistemi ...........................................................................196

3.4. Derveze Tefsirinin zellikleri.................................................................1973.5. Derveze Tefsirinde Kulland Kaynaklar ............................................199

3.5.1 Derveze Tefsirinde Kulland Kaynaklarn KuranYorumlamadaki Yeri ve nemi..................................................200

3.5.2 Dervezenin Hadis Kaynaklar ve Hadis Ekseninde KuranYorumlama Giriimleri.............................................................201

3.5.3 Dervezenin Tarih/Siyer Kaynaklar ve Tarih Perspektifinde KuranYorumlama Giriimleri.............................................................202

3.6. Dervezenin Baz Mfessirlerin Yorumlarna likin Grleri..........2033.6.1 Dervezenin Tefsir Rivayetlerine likin Grleri. .2043.6.2 Mfessirlerin Melek, Cin, blis, eytanlara likin Yorumlar

ve Dervezenin Bunlara Eletirel Yaklam.............................2083.6.3 Mfessirlerin Kurann Srlar, Sembolleri ve fadelerinin

Batn Anlamlarn Tespite Ynelik Yorumlarna likinDervezenin Gr .................................................................214

3.6.4 Mfessirlerin Ayrntlara ve Tekrarlara Dalmalarna likinDervezenin Yaklam..............................................................215

3.6.5 Mfessirlerin Kurann Bir Kerede ndiine likin RivayetlereBak ve Dervezenin Bunlar Deerlendirmesi.. 215

3.6.6 Mfessirlerin Kurann Mahluk Olup Olmadna likinGrleri ve Dervezenin Bu Konuya Yaklam .....................216

3.6.7 Rey(Kiisel Gr) ile Kuran Yorumlamann YasaklanmaGiriimleri ve Dervezenin Bu Giriimlere Yaklam ..........218

SONU ..................................................................................................................220

BBLYOGRAFYA ..............................................................................................232ZET......................................................................................................................248

ABSTRACT...........................................................................................................249

EKLER...................................................................................................................250


8/271

IX

KISALTMALAR

a.g.e., : ad geen eser

A...F : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

b.: Bin /bnbkz.,: baknz

bsk.,: bask

c.: cilt

ev.,: eviren

DA: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

Dr.: Doktor

Fak.,: Fakltesi

H / h.: HicrHz.: Hazreti

FAV: (Marmara nv.) lahiyat Fakltesi Aratrma Vakf

M/m.: Milad

M.S: Milattan sonra

MF: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi

/.: lm

Prof.: Profesr

s.: sayfaS.: Say

s.a.v.: Sallallhu Aleyhi ve Sellem

TDV: Trkiye Diyanet Vakf

thk.: Tahkik

trc.: terceme

trs.: Tarihsiz

nv.,: niversitesi

vs.: ve sairevd.: ve devam

Y.: yl

Yay.,: Yaynevi


9/271

1

GR

A- Konunun nemi ve KapsamMuhammedzzet Dervezenin Kuran Anlama ve Yorumlama Yntemi adyla

snrlandrlan Doktora tez konusunun gereine inanlmtr. Bu yzden zerindealmaya deer bulunmutur.

almamz, yurt iinden stanbul SAM ve Ankara ve Kayseri lahiyat

Faklteleri Ktphanelerinden yararlanlarak tamamlanmtr. Ayrca yurt dna

yaplan; 03-04.07.2002; 09-10.07.2002; 12-16.04.2004; 20-28.04.2004 ve 01-

094.09.2005 tarihlerinde rdn, 23-27.12.2003 ve 11-19.07.2004 tarihlerinde Msr,

26-28.10.2002 ve 31.08.2005-07.09.2005 tarihlerinde Suriye, 03-10.07.2002 ve 26-

30.10.2002 tarihlerinde Irak, 28.04.2004-03.05.2004 tarihlerinde Tunus lkeleri

kitaplar ve kitap fuarlar ziyaret edilerek toplanan eserlerle tamamlanmtr.

Toplanan eserler incelenmi, hakknda yaplan almalar irdelenmi ve tezimiz;

hakknda yaplan almalar blmnde de deinilecei zere Trkiyede yaplan

Yksek Lisans, Suudi Arabistan ve Msrda yaplan yaplan Doktora almalardan

farkl bak gelitirilmeye allarak bitirilmitir.

Mfessir, an etkileyen ve andan etkilenendir ilkesinden yola karak

ada Yaklamlar ekseninde Kurana yaklaan ve bu gzle Kuran okuyup

yorumlayan Muhammed zzet Dervezenin hayat, eserleri, grleri ele alnmtr.

Bununla birlikte Kuran btncl, edeb, konusal ele alp modernist bir ekilde hadis

ve siyer mktesebatndan beslenen tarih bir bak asyla Nzul dnemi ini

sralamasna gre anlama ve yorumlama yntemine deinilmitir. te bu nedenle bu

yntemin etki ve tepkisinin incelenmesi kanaatimizce nem arz etmektedir.

Kendine zg bir yntem ve iddiayla toplum dzenine yn vermek iin Allahn,

kulu Muhammede, belli bir zaman diliminde, peyderpey indirdii, insanlar iin hidayet

rehberi olan Kurann, iinde bulunduumuz ortamda anlalmasna, mesajnnkavranmasna katkda bulunan Dervezenin, Kuran kendine zg gelitirmeye alt

yntemiyle yorumlamasnn analiz edilmesi gerekli ve nemli bir husustur.

nk Kuran, anlalmas ve anlama kavuturulmas iin okunmal, zerinde

dnlmeli ve yorumlanmaldr. Okunmayan Kuran anlalmaz, anlalmayan


10/271

2

Kuran da hayat ile ilikilendirilemez. Ancak gnmz Mslmanlarnn temel meselesi,

Kurana uymak m? Yoksa onu kendisine uydurmak m?

Birinci kaygyla Kuran tefsir ederek hayatn iine tamak isteyen Derveze,

tarih sre ierisinde ve gnmzde Kuran okuma eitlerinden mspet ya da menfiynde etkilenmitir. te bu yzden gelitirmeye alt ynteminin, ortaya konmas

gerekmektedir.

Kukusuz Kurann, indii dnemden itibaren Kyamete dek gelmi ve gelecek

her aa ve her topluma syleyecei evrensel mesajlar bulunduu bir gerektir.

Kurann, insanla gnderilen bir kitap olmas nedeniyle de herkesin ondan

kendi kab, ap ve kapasitesi orannda bir eyler almas ve onu mihenk kabul etmesi pek

doaldr. Bunu her fert, kendisi iin ve her lim, hem kendisi ve hem de iinde

bulunduu toplum iin yapmtr, yapabilir ve yapacaktr da. Bunu yaparken de tarih

sre ierisinde yava yava ve bazen de sosyal mdahalelerle an bir ekilde

gerekleen sosyo-kltrel deiim gz nnde bulundurarak yapmak durumundadr.

Deilse iinde yaad toplumdan kopuk bir yorum derde deva olamaz.

Tarih ierisinde Kuran, rivayet ve dirayet eksenli yaklamla okunmu ve

ardndan dilciler, fkhlar, deiik frkalar, tasavvufular, felsefeciler tarafndan iinde

bulunduklar durum, konum ve artlara gre tefsir edilmitir.

Gnmzde ise Kuran, Modernizmin meydan okuyuu karsnda slam

dnyas tarafndan yeniden yorumlanmtr. Bu yorumlama, Hind Okulunda Reformist

bir yaklamla savunmac ve teslimiyeti hal alrken Msr Okulunda savunmac ve ze

dn bir tavra brnmtr. kinci okulun temsilcilerinden Afgan ve Abduh, bni

Teymiye etkisiyle akideyi saflatrp ona dayanm ve Abduhun rencisi Reid Rza,

siyas yorum arlkl okuma biimini tercih etmitir.

Bununla birlikte Batnn bilimsel ata karsnda Kuran bilime kar deildir

savunmac yaklamndan hareketle bilimsel yorumlama yntemini benimseyenler olmuve Kurann hidayet ve beyan ynn ne kararak bu yorumlamaya kar kan edeb

yorumlama, konusal yorumlamay da gelitirerek farkl alternatif okumay gelitirmeye

almtr. lk dnem Kuran yorumunu indii ortam ierisinde tedricen bilme ve bu

tarih verilerden yola karak iinde bulunduumuz zaman diliminde onu anlamaya


11/271

3

alma nemli bir anlama ve yorumlama meselesidir. Bu nedenle Dervezenin amaya

alt yntem, alannda ilk olma zelliine sahiptir. Derveze srelerin ini srasna

gre Kuran batan sonuna kadar yorumlamay baarmtr.

Kuran yorumlamada bylesine farkl dnen, tarih, edebiyat, dini ve gncelalanlarda verilen eserleri bir tarafa brakrsak srf bu alanda 1) Et-Tefsrul-

Hadis(Nzul Srasna Gre Kuran Tefsiri), I-VII,(Arapas 10 cilttir. I-X) 2) Ed-

Dustrul-Kurn ves-Snnetn-Nebeviyye, I-II, 3) Ed-Dustrul- Kuraniyyu f

unil-Hayt, 4) El-Kuran vel-Yehd(Kuran ve Yahudiler), 5) El-Kuran vel-Mere

(Kur'an ve Kadn), 6) El-Mere fil-Kuran ves-Snne(Kuran ve Snnette Kadn), 7)

El-Kuran vel-Mbeirn (Kuran ve Misyonerler), 8) El-Kurn vel-

Mlhidn(Kuran ve Ateistler), 9) el-Kur'an'l-Mecid, 10) El-Kuran ve Dmmul-

ctim (Kuran ve Sosyal Gvence), 11) El-Cihd f Seblillah fil-Kurn vel-Hads

gibi onun zerinde eser veren ve Kuran nzl srasna gre batan sona tefsir eden bir

zatn kendine zg Kuran Anlama ve Yorumlama Yntemi elbette anlalmaya ve

zerinde allmaya deer bir konudur. Bu nedenle bizce bu husus, almann nemini

bir kat daha artrmaktadr.

B- Kavramsal ereve

Dervezenin Kuran Anlama ve Yorumlama Yntemi konulu Doktora

tezimiz, bir giri, ana blm ve bir sonu ve deerlendirmeden olumas

tasarlanmtr. Bu nedenle tezimizin Birinci blmnde, Dervezenin kimlii ve

kimliini oluturan unsurlar zerinde durulmutur. Bu balamda, yaad dnem ve

corafyaya medeniyetler perspektifinde genel bir bak sergilenmitir. Ayrca burada

Dervezenin ocukluu, genlii, evlilii, i hayat, siyas almalar, ilm aktivitesi ve

fikr geliiminden oluan hayatna yer verilmitir. nk Kuran anlama ve yorumlama

ynteminin ortaya konduu dnceler, dnceyi ortaya koyan ahn yaamndan

bigane deildir. Bu nedenle dnceleri ortaya konan mfessirimizin dncelerindensadr olan, Kuran/tefsir, tarih, edebiyat, gncel/aktel, eviri ve baslmameserleri ve

hakknda yaplan almalar ve ilim dnyasna yansmas yine bu blmde ele

alnmtr. Ksacas burada Kuran anlamaya ve yorumlamaya alan Dervezenin

kimlii ve kiilii zerinde durulmutur.


12/271

4

Tezimizin kinci blmnde, Dervezenin Kuran anlama yntemi zerinde

durulmutur. Bu balamda, Kuran, Anlama, Yntem kavramlar zerinde ksaca

aklamalar yaplmtr. Ayrca Dervezenin Kuran, Kuran limleri ve Kuran

Tarihi hakkndaki grleri ele alnp incelenmitir.Kuran limleri balamnda; Kuran Dili, Mukattaa Harfleri, caz, slubu,

Muhkem-Mteabih, Nesih Problemi, Kssalar, Yeminleralt balyla ortaya konmaya

allmtr.

Kuran Tarihi balamnda ise; Vahiy Gerei, Kurann Cemi, Tedvini,

Mushaflarn mlas ve Dzenlenmesi, Kuran Nshalar ve zel Mushaflar, Mushafn

ekil ve Noktalamaaretleri, Sresimleri ve Srelerin Besmele le Ayrlmas Meselesi,

Secdeler ve Yerleri, Cz ve Blm Balklar, Yedi Harf ve Kraat Meselesi, Nzl

Sebepleri ve Bunlar Bilmenin nemi, Ayet ve Srelerin Tertibi, Mekk Meden Sreler

ve slup Bakmndan Ayrc zellikleri, Srelerde Meden Ayetlerin Yer Almas, Mekk

ve Meden Srelerin Konjoktrel slubu Kullanmas ve Kuran evirileri hakkndaki

grlerine yer verilmitir.

Tezimizin nc blmnde, Dervezenin Kuran Yorumlama Yntemi

balamnda; Yorumlama kavram zerinde ksaca durulmu, Dervezenin Kuran

yorumlamas ve bu balamda baz Tefsir ekollerine bak incelenmitir. Bir hayli tefsir

ekolleri bulunmasna ramen burada sadece Bilimsel, Mezheb-Kelm, Edeb ve

Konulu Tefsir hakkndaki grleri ele alnmtr.

Yine bu blmde Dervezenin tefsir ynteminde dikkat eken baz zgn

taraflar, tesbit edilmeye allmtr. Bunun yannda Yeniliki yn vurgulanacak ve

Kuran yorumlamasndaki etkileri belirtilmeye gayret edilmitir. Ayrca Kurann

siyasal yorumuna dair grlerine dikkat ekilmitir.

Daha sonra Derveze tefsirinin zellikleri belirtildikten sonra tefsirinde kulland

kaynaklar zerinde durularak ve bunlarn Kuran yorumundaki yerleri belirlenmeyeallmtr. Yine bu blmde Dervezenin baz mfessirlerin yorumlarna ilikin

grlerine yer verilmitir.

Sonu ve Deerlendirme blmnde ise, ulatmz sonular zetlenmeye

allmtr. Daha sonra ise genel bir sonuca varp aratrmamz noktalamtr.


13/271

5

BRNC BLM

2. MUHAMMED ZZET DERVEZENN HAYATIBu blmde, Muhammedzzet Dervezenin Kuran Anlama ve Yorumlama

Yntemi, adl tezimizin tamamlayc bir unsurunu ele alacaz. Yani Kuran Anlama

ve Yorumlama Yntemi gelitirmeye alan Dervezenin; yaad dnem ve

corafyaya medeniyetler balamnda hayatn, eserlerini, hakknda yaplan almalar

ve ilim dnyasna yansmasn inceleyeceiz.

2.1. Dervezenin Yaad Dnem ve Corafyaya Genel Bir BakBir mfessir olan Dervezenin yaad dnem ve corafyaya zaman ve mekn

eksenli ve medeniyet perspektifli bakmaya alacaz.

Zaman dilimi asndan; 20. yzyl (1887 1984), mekn dilimi asndan; iindeyaad Filistin, Suriye, Irak, Lbnan, Trkiye, rdn, Msr ve bu lkelerin zerine

konup yaad, gemite birok medeniyeti iinde barndrm olan ve eitli

medeniyetlerin zerinde kurulduu blge/Ortadoudur.

Bu blge, tarihte, Mezepotamya, Eski Msr, Pers(ran-Savef), slm(Asr-

saadet, Emev, Abbas), Trk (Seluklu-Osmanl) gibi bir hayli medeniyeti iinde

barndrmtr.

te Dervezenin de tanklk ettii Trk-slam medeniyetinin sonuncusu olan

Osmanl medeniyeti 37 padiah ile 14. yzyln balarnda Milad 1299 ylnda bu

blgeyi de iine alan bir blgede kurulmu ve milad 1924 yl halifeliin kaldrlna

kadar babadan oula 600 ksr yl bu blge ve corafyada devam etmitir.1

Haliyle bu medeniyet, evvelini kimsenin bilmedii kadim medeniyetlerin hemen

hemen tmnden dolayl ya da dorudan etkilenmi ve onlar bir havzada toplamtr.

Orta Asyadan Seluklu birikimi ile ran harmanlayarak Romann kalbine yakn bir

yerde saltanat kurmutur. Roma, Yunan, Mezepotamya, Msr havzalarn tmyle

eemenlii altna almtr. Tasavvuf ve fkh gibi slam ktrnn btn unsurlarn

iinde barndrp Hanef fkhnn, Gazal ahlaknn, Muhyiddin Arab tasavvufunun

1 Alderson, Anthony Dolphin, Btn Ynleriyle Osmanl Hanedan, Yeniafak Yay., stanbul 1999, s.202.


14/271

6

sentezini yaparak bir kltrde toplamtr. Kadim kltre sahiplenerek kompleksiz bir

toplum oluturmutur. Dnya birikimine sahip km ve btn unsurlar alp tamamn

ayklayarak korumutur. nsana deer vererek emee sayg duymutur. Dnyann drt

bir yanndaki devirmelerden oluan yetenekli insanlar toplayp yetitirmi ve henzdrt-be milyonluk bir nfus ile eski Msr ve ran alarak buradaki eemen kltr ile

ilk hesaplamann stesinden gelmitir. Mogollara kar direnerek ikinci hesaplamay

baarm ve sonunda onyedi milyonluk nfusu ile bat ile nc hesaplamasnda

batnn nitelendirdii hasta adam ihtiyarla yenik dm ve tarihten silinmitir. 2

Derveze, Osmanlnn bu nc hesaplamas nedeniyle hasta adam olarak

ihtiyarla yenik dt dnemde ve Osmanl corafyasnda dnyaya gelmi ve

dneminin sanclaryla byyp dncelerini gelitirmeye almtr.

Osmanlnn yerini alan Bat medeniyeti, Osmanlnn tarih sahnesine kt 14.

yzylda dnyann bir kesinde metruk kabul edilen bir alanda ortaya kmtr. Bu

medeniyetinin doduu yeri, havzay Paris, Berlin, Londra geni ierisinde tarif

edersek bu gen ierisinde antik hibir kltr domamtr. Modern bat medeniyeti

doana kadar baka bir medeniyet ortaya kmamtr. Roma bu medeniyetin gneyinde,

Yunan uzanda, oryantal ve kadim medeniyetler ona ulalmaz bir noktadadr. te bu

blge, getirdii dnya gr, smrgecilik dahil kulland aralar olarak gl, baka

kltrlerle olan ilikilerinde dlayc ve sert/hain olan modern bat medeniyetini ortaya

karmtr. Sz konusu bu medeniyet, bir gebe olarak devletini kurup dnce ufku

ve iddiasyla gl, kltrleriyle yaad zaman iinde bir gven hissi veren esnek

Osmanl medeniyetini yazflatp onun yerini almay baarmtr. 3

Bunun elbette bir tarihsel, sosyolojik vb. i ve d nedenleri olmakla birlikte

konumuz Dervezenin yaad dneme ksacaca deinmek olaca iin onlar zerinde

durmayacaz. Ancak u kadarn belirletim ki, ayakta duran ve at srtnda gaza yapan

Osmanl, hayvancl, at yetitiricilii ve tarm, btn felaketlerin balamasna nedenolan Lale Devrinde (1718-1730) lale soan yetitiriciliine brakmtr. Bu btn

2 Bkz., Davutolu, Ahmet, Osmanlda Devlet, Toplum ve Ekonomi, ereve dergisi, yl 8, S. 25, Mays2000, s. 11-15.3 Bkz., Davutolu,Ayn yer, s. 17.


15/271

7

medeniylerden imbik imbik szlp Babilden, Platondan Nizaml-Mlke kadar

herkesden alarak meydana getirilen, Devlet-i Aliyeyi Ebed Mddet(ebediyen

yaayacana hkmedilen yce devlet) olarak grlen Osmanl, Her mmetin bir eceli

vardr. O sre gelip atnca ne bir saat ileri ne bir saat geri alabilirler.4 ayetininvurgulad geree/kurala teslim olmutur. Bu yzden ynetiminin bat karsndaki son

aamas; bozulmuluk, zaafiyet, zulm ve bask ile temayz etmitir.

Bu nedenle, Osmanl, Dervezenin iinde bulunduu ve tanklk ettii bu

dneme, siyas bakmdan byk buhranlarla, bilimsel adan ise byk bir bolukla

girmitir. Eski deerler deersiz hale gelmi, yeni deerler ise bilinmemi ve batda

toplumsal deerler deimekle birlikte bilimsel sreklilik hzla devam etmitir. 5 te

tezimizde Kuran Anlama ve Yorumlama Yntemi balamnda ele alp ileyeceimiz

Derveze bu dnemin ocuudur.

Bu dnemde, Osmanl Modernlemesinin dnm noktasn tekil eden Tanzimat

ferman ad verilenHatt Hmayun ilan edilmi6 ve Fermann ilann mteakip Takvim-i

Vekayi yaynlanmtr.7 Ayrca Napolyon savalar, Srp isyan, Rusya ile 1812ye

kadar sren ypratc bir sava, Suudi Arabistanda Vahhab ayaklanmas, arkasndan

bamszlkla sonulanacak olan 1821 Yunan isyan, bu isyann getirdii 1828-1829 Rus

sava ve isyan eden Msr valisi Mehmet Alinin 1832de stanbula kadar yaklamas

ve 1839da Msr ordularyla yaplan savata Osmanl ordusunun yok edilmesi vs.8 bu

dnemin ve bu dnemdeki medeniyetin iine dt skntlarn belli ballardr. te

bu ve buna benzer olaylar nedeniyle Osmanl dzeninin zlmeye balamas ardndan

yeni araylar ve fikirler ortaya atlmtr.

Kukusuz bir medeniyetin yerle bir edilip yerini baka bir medeniyete

brakmasnda baat rol oynayan fikirler iinde en tehlikeli olan, rklk ve asabiyet

hastal olmutur. nk bu hastalk, bu medeniyetin hastalanmasna ve ardndan

lmne neden olmutur.

4 Arf, 34; }34{ 5 Kazancgil, Aykut, Trkiyede Bilim ve Teknoloji(1789-1922), Yeni afak Yay., stanbul 1995, s. 5.6 Trkne, Mmtazer, Osmanl Modernlemesinin Kkleri, Yeni afak Yay., stanbul, 1995, s. 5.7 Trkne, a.g.e., s. 6.8 Trkne, a.g.e ., s. 6.


16/271

8

yle ki, Osmanlda, ad slam olan bir dinden beslenip bu dinin tasnifine gre

gelitirilen millet; ayn dine inanan insan topluluunu ifade etmek iin kullanlmtr.

Devlet iinde Mslmanlar tek millet, gayri mslimler de inandklar din veya

mezheplere gre ayr milletler olarak tanmlanmtr. Gelitirilen bu organizasyonda, herdini topluluk, yar zerk, siyasal ve sosyal ayr bir form oluturmutur. Bu birimlerin

meydana getirdii sisteme de millet sistemi ad verilmitir. Bu sistem, Osmanl siyas

birlii altnda oluturduu rengrenk kompozisyonun ad olmutur. Klasik Osmanl

toplum yaps, resmen din esasna dayanan milletlere blnmtr. Araplar, Trkler,

Arnavutlar, Bonaklar, Krtler mslman eemen milleti meydana getirirken; Ermeniler

mensup olduklar kiliseye gre Gregoryen Ermeni, Katolik ve 19. Asrdan itibaren

Protestan milletleri olarak tanmlanm ve Rumlar, Bulgarlar, Srplar Ortadoks

kilisesinin ats altnda tek millet olarak kabul edilmitir.9 Ancak 19. Yzyl slam

medeniyetinin zerinde ykseldii btn talar yerinden oynatmtr. Geici olarak

grlen malubiyetler, kalc hale gelmitir. Bat her alanda dinamik, atak ve snr

tanmadan saldran yeni bir g olarak kendini kabul ettirmitir. Smrge

ynetimlerinde, arkasnda kapsaml bir uzman destei olan Bat ile karlalmtr.

Batnn, zellikle de ngilizlerin, Osmanly bir arada tutan ve varlnn harc

olan millet sistemini zmleyip batllar, batclar ve siyonizm eliyle kendi

emellerine kullanmalar neticesinde btn milletler, rklk ve asabiyet10 hastalna

bulatrlarak kendisinden baka stnlk tanmayan milletler, teker teker Osmanldan

kopmaya balamtr. Ne gariptir ki, bu kopuu, slam-mmet birlii/panislamizm

projeleri 11 de kurtaramamtr.

Kimileri, modern bat medeniyetinin Osmanl medeniyetinin yerini alma

sebeplerini, felsefe akmlarnda, gzel sanatlarda, ahlak ve hukuk normlarnda,

9 Trkne, Osmanl Modernlemesinin Kkleri, s. 23-46.10 Trklk/Turanclk, Araplk vs. adyla ortaya kan Asabiyet hastal, millairimiz Akif, ArabnAceme rchan m olur mu? diye eletirse de bir arap milliyetisi olan erif Hseyin gibilerinin eliylekopua ve siyasi paralanmaya dntrlmeye allmtr. Bilgi iin Bkz., Afgan, Cemaleddin Abduh, Muhammed, Urvetul-Vuska, Bir Yay., stanbul 1987, s. 31; slamolu, Mustafa, slam HareketAnadolu II, Denge Yay., stanbul 1991, s. 411 vd.11 slam iin slam mmet birlii projesi, mmet iin slam birlii dncesiyle Ulu Hakan SultanAbdulhamid Han ve Cemalettin Afgan, Devlet iin slam birlii dncesiyle Namk Kemal, milliyet iin


17/271

9

edebiyatta ve bat insannn gnlk yaamndaki Hristiyanln etkisel ve tepkisel

izlerinde aramtr.12 Kutsal metni yorumlama yetkilerinin sadece kendilerinde

olduunu, dinde tek ve son sz sahibi olduklarn, dncelerinin saf ilah hakikattenszldn, bu nedenle de yanllk iermediini savunan kilise temsilcileri, akln

tesirine direnerek onu bastrmaya almlardr.13

Antik an dnce ve sanat dnyasndan esinlenen ve ortaan eemen dnya

grne bir tepki olarak talyada doan ve yeniden dou anlamna gelen

rnesans,14 Hristiyanla uyarlanm olup Tanr merkezcilikten insan merkezcilie,

ruhtan bedene, kutsal kitaptan tabiata, vahiyden akla, domatizmden phecilie geii

temsil etmektedir. 15

Hristiyan geleneinde ve Avrupa dnce hayatnda byk tartmalara ve

sosyal, siyasal atmalara neden olan din-akl ayrm hi ara vermeden Descartese

kadar devam etmitir. 16

Ardndan rnesansn tabii bir uzants konumunda olan ve onun peinden

gelerek 17-19. yzyllarda Avrupay etkisi altna alan aydnlanma dnemi kendisini

hissettirmeye balamtr. Bireycilik, rasyonalizm, pozitif gereklik, profan bir dnya

gibi ncller zerine kurulan aydnlanma, skolstik dncenin k zerine

domutur. 17

Rnesans ve reformla balayp aydnlanma, pozitivizm, rasyonalizm gibi

akmlarla devam eden yap, seklerlemenin oluumuna, sonra da 19. ve zellikle de 20.

yzylda etkinliini belirgin bir tarzda gsteren modernleme srecinin meydana

slam birlii dncesiyle Abdurrahman Kevakb tarafndan savunulmutur. Bkz., slamolu, slamHareket Anadolu II, s. 187; 281; 329.12 Yazcolu, Hulusi, Bir Din Politikas Laiklik, FAV Yay., stanbul 1993, s. 74; Demir, ehmuz,Kurann Yeniden Yorumlanmas: Bat Mnasebetinin Kuran Yorumuna Yansmalar, nsan Yay.,

stanbul 2002, s. 13.13 Bkz: Demir, a.g.e., s. 14-15.14 Advar, A. Adnan,Tarih Boyunca lim ve Din,Remzi Kitabevi, stanbul 1987, s. 109; Canatan, Kadir,Kilise-Devletlikisinin Tarihsel Geliimi ve Trkiyede Laiklik, Bilgi ve Hikmet, 1995 / 11, s. 27; Demir,a.g.e, s. 17.15 Hanefi, Hasan, slam ve Batllama, ev., lhami Gler, Deiim Srecinde slam, TDV. Yay.,Ankara 1997, s. 130.16 Bula, Ali,slam Dncesinde Din-Felsefe / Vahiy-Akllikisi, Beyan Yay., stanbul 1994, s. 346.17 Attas, M. Nakib,slam ve Laisizm, ev., Selahattin Ayaz, Pnar Yay., stanbul 1994, s. 59.


18/271

10

gelmesine neden olmutur.18 Toplumsal yaam ve rgtlenme biimine iaret eden

modernlik, radikal bir deiimden sonra ortaya kan adlandrr. Modernliin yapsnda

gelenee kar bir duru bulunmaktadr. 19

16. yzylda balayp 20. yzyla kadar devam eden ve modernitenin oluumunaaltyap hazrlayan hareketlenmelerin tmnde gelenee kar durula beraber20 gelenein

bir paras konumunda olan yerleik dini yapya da bir aykrln bulunduu

grlmektedir. 21

Modernitenin z; Akl hayatn tm alanlarna nfuz edip etkisini gstermeli,

akl ncesi veya tesi tm alanlar dlayp tek yetkin varlk olarak yerini kendisi

almaldr. 22 Modernitenin nemli bir zellii, oulculuu ve fark tanyormu gibi

yapp her trl fark silen, zel olan her eyin merkezine yerletiren ve varln tmn

kendi i prensiplerinden hareketle yeniden kurmaya alan bir yap arzetmesidir.

Modernizm, modernite denilen yaant biimini ve dnya kltrn kurmaya

ynelip tm kltrleri kendi potasnda eritmek amacyla ura sarfeden kat yapnn ad

olarak tanmlanabilir. Bat toplumu son drt yzylda dinden ve din yapnn oluturduu

gelenekten uzaklamtr. Modern insan, Tanry hayatn tm alanlarndan soyutlama,

ona isyan etme ve akl ve duyularn verilerini her eyin stnde tutma yolunu tercih

etmitir. Modernleme, insann insanla, doayla ve dini kavrayla ilikisinin

deimesine ve bakalamasna neden olmutur. Modernlemenin simgesi olan

teknolojik byme ve ekonomik gelime, maddeci deerlerin n plana kmasn

salamtr. 23

Derveze, kendisinden olan bir medeniyetin kne ve kendisinden olmayan bir

medeniyetin ykseliine tanklk etmi ve bu esnada ykselen medeniyetin zulm ve

basks altnda kalarak, ken medeniyetin merkezine gmek zorunda kalmtr.

18

Demir, Kurann Yeniden Yorumlanmas,s. 20.19 Therborn, Gran, Modernlik Yoluyla Modernlie Giden Yollar, ev., Mehmet Gm-Blent Toksz,Postmodernizm veslam Kreselleme ve Oryantalizm, derleyen, Abdullah Topcuolu-Yasin Aktay, VadiYay., Ankara 1996, s. 57-80.20 Hodgson, MGS.,slamn Serveni, ev., Birol etinkaya, z Yay., stanbul 1995, III, s. 437;Binnebi, Malik,slam Davas, ev. Muharrem Tan, Yneli Yay., stanbul 1990, s. 65.21 Mevdudi, Gelin Bu Dnyay Deitirelim, ev., B. Tuna, zgn Yay., stanbul 1991, s. 25.22 Serdar, Ziyauddin,slam Medeniyetinin Gelecei, ev., Deniz Aydn, nsan Yay., st 1986, s. 27-28.23 Demir, a.g.e., s. 22-23.


19/271

11

Kuran almalarn da, Suriye hapishanelerinde balatp Trkiye, Suriye ve Msrn

iinde yer ald corafyada gelitirmitir.

u var ki Dervezenin iinde yaam olduu bu dnem ve corafyada Suriye,

Trkiye ve Msr zerinde en ok tesiri brakan modern bat medeniyetinin icad ettii,Romantizm ya da Sosyalizm deil, Rasyonalizmin veya Siyantizmin olduu bir

gerektir. 24

Bunlarn slam dnyas zerindeki etkisinin 19. yzylda byk lde olumas

ile slam dnyasnda e zamanl olarak kapsaml dzeyde tecdit, slahat,ihya ve

deiim araylar grlmtr. 25

Islah ve ihya aray, slam dncesinin ilk dnemlerine kadar geri gtrmek

mmkndr. Fazlurrahmana gre bu sre, ilk ikiyzelli yllk srecin slam

dncesinin teekkl dnemine tekabl etmektedir. Bu dnem ierisinde Snn akide

olumutur. Kapsaml dzeyde ilk hya faaliyetleri, Arapaya tercme edilerek slam

dnyasna giren ve zihinler zerinde ok etkisi yaparak krize neden olan Yunan felsefesi

ile eriatn dna taan sz ve davranlar, kontrolsz gidiat ile suf felsefeye kar

mcadele veren Gazali (5051111) ile balamtr. Gazali, Yunan felsefesini tahlil

ederek ciddi bir eletiri szgecinden geirmi olup slamn temel kaynaklarna

dayanarak onlarn dnce yaplarna kar ikna edici fikirler retmitir.

Gazaliden sonra gelen ve tesirleri sonraki ihya hareketlerinde bariz bir ekilde

grlebilen nemli bir ahsiyet de bn Teymiye (7281328) dir. Ahmed b. Hanbelin

yakn takipisi olan bn Teymiyenin eletiri oklarnn yn, tasavvufun isel

yaplanmasna dorudur. bn Teymiye, tasavvuf gelenek iinde byk nemi olan kabir

ziyaretlerini eletirmi, sezgiyi snn ulemann ictihadyla edeer grm ve zhd

hayatna byk nem vermitir. Bu nedenle bn Teymiye hareketi Snniliin balad

kabuu krma faaliyetidir. 26

18. yzyla gelindiinde ise slam dnyas hem dnsel ve hem sosyal alandaiyiye doru gitmediinin farkna varm ve bu fark edi, slahat ve ihya ad altnda

24 Commins, David Dean, Osmanl Suriyesinde Islahat Hareketleri, ev., Selahattin Ayaz, YneliYay., stanbul 1993, s: 38.

25 Demir, Kurann Yeniden Yorumlanmas, s. 26.26 Sleyman Uluda,bn Teymiye Klliyat, Tevhit yaynlar, c. 1, s. 37.


20/271

12

eitli hareketlenmeleri beraberinde getirmitir. lham kaynan bn Teymiyeden alan

Muhammed b. Abdulvehhab (1206 1792)n Suudi Arabistanda balatm olduu

Vehhablikhareketi, halk sufliinin nemli bir faktr haline geldii bir dnemde, rfe

dayal slam anlaya bir tepki hareketi olarak ortaya kmtr. Bu hareketin en nemlisoloan; Kuran, Snnet ve Selefe dnmektir. 27

zetle slahat faaliyetleri, Batnn tesirinden nce, btnyle dhili artlara bir

tepki olarak balamtr. Ancak slam toplumu, 17. yzyldan itibaren balayan, 19.

yzylda zirve noktasna ulaan ve zellikle 19. yzyldan itibaren tesirini olduka

belirgin bir tarzda gsteren Batl hkimiyetinin meydan okumasyla yzyze gelmitir.

Bu meydan okuma Mslmanlar akna evirmi ve bir kimlik bunalmnn olumasna

neden olmutur. 17. yzyldan itibaren grlen slahat faaliyetleri yerini Klasikslam

Modernizmi faaliyetlerine brakmtr. Modernizmin slam toplumu zerindeki

entelektel, bilimsel ve sosyopolitik trden etkilerine verilen cevaplar simgeleyen

Klasik slam Modernizminin nde gelen temsilcileri Cemaleddin Afgani (1839 1897),

Muhammed Abduh (1845 1905), Seyid Ahmed Han (1817 1898), nceki slah

faaliyetlerinin balatm olduu ivmeden etkilenerek, ancak bir lde farkl bir

muhtevayla programlarn yrtmlerdir. Bu temsilciler, Islam, berrak yznn

grlmesine engel olan hurafelerden arndrmak iin aba sarfetmilerdir. tihada

byk lde nem atfederek gelenein krkrne taklit edilmesine iddetle kar

kmlardr. 28

Klasik slam Modernizmi ekolnden byk lde etkilenen ve hatta bu ekoln

iinde kendini bulan Derveze, dncelerinin ana kaynan buradan beslenerek

oluturmutur.

Geni veya dar erevede konumsal veya tarihsel anlamda insan evrenin

ocuudur.Derveze, teden beri, mcadele, dnce ve bilgi diyar olan Filistinin i

27 Fazlur Rahman, Revival and Reform in Islam, The Cambridge History of Islam, ed. P.M. Holt-AnnK. S. Lambton Bernard Lewis, Cambridge University Pres, New York 1970, II, 632-639; Demir, a.g.e.,s. 27-31.28 Bkz: Mehmet Hayri Krbaolu, Yeniliki slam Dncesi: mit mi, Risk mi? Batllama veGelenekilik Arasnda nc Yol: Yeniliki slam, slamiyat Dergisi, 7(2004), say 4, s. 47-70; Demir,Kurann Yeniden Yorumlanmas, s. 31-32.


21/271

13

blgelerinde yer alan kuzeyi ve gneyi dalarla evrili, dousu ziraata elverili alana

sahip olan Nablus ehrinde dnyaya gelmitir.

Tarihiler, Nablus kelimesinin nereden geldii hususunda ve etimolojik

kkeninde farkl fikirler ve grler ortaya koymulardr. Bir ksm tarihilere gre,Nablus eski Kenan(ekim) isimlerinden biri olarak bilinmektedir. ehre girerek

blgeyi yerle bir eden Roma imparatorlarndan Sebaziyanus dnemine kadar o isimle

tannmtr. Onun dneminde ise, Flavia Newpolis olarak isimlendirilmitir. Bu kelimeyi

Araplar da Nablus(New Polis=yeni ehir) olarak kullanlmaya balamlardr. 29 Yakt,

Mucemul-Bldnda yle aktarr: Vaktiyle o ehirde byk bir ejderha yaarm.

ehir halk ise ondan ok korkarm. O ejderhaya Lus adn takmlar. Gnlerden

birgn o ejderhay yakalayp ldrmler. Dilerini ehrin giri kapsna asmlar. Oraya

Nabu lus(Ejderhann dii) anlamn vermiler. O gnden beri o ehrin ismi Nablus olarak

kalmtr. 30

Nablus, bulunduu konumu itibariyle Filistin ehirlerinin en gzellerindendir.

1965 ylndaki nfus saymna gre 380.000 nfusa sahiptir. Kendisine bal 300n

zerinde ky bulunmaktadr. 31

Dervezenin yaam olduu dnem ve toplumun eitim faaliyetleri, yaygn

olarak Osmanlnn 1857 ylnda kurduu talim ve terbiye bakanl eliyle yrtlmeye

allmtr. Bu dnemde btidaiyye(lkokul), Rdiye(Ortaokul), dadiyye(Lise)

aamalar oluturulmutur. Bundan nce ise eitimin bu aamalar, mescidlerde kttablar

eliyle yrtlmekte idi.

Ancak o dnem ve corafyada batnn misyonerler eliyle kurulan okullarda

yrtlen eitimi de inkr mmkn olmayan bir duruma gelmiti. rnein 1903 ylna

kadar Nablus ehrinde okullarn says; ilk ikisi ilkokul, ncs ortaokul, drdncs

Lise olmak zere drd resmi, ikisi islam, biri Rum Ortadoks Okulu, ikisi ngiliz

29 Ferid Mustafa Sleyman, Muhammedzzet Derveze Ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, Mektebetr-Rd,Riyad 1414 h / 1993 m, s. 17.30ihabuddin Yakut el-Hamev, Mucemul-Bldn,Daru Beyrut, Beyrut 1957, s. 248.31 Dibag, Mustafa,Biladna Filistin, Darut-Talia, Beyrut 1965, 2. bsk., s. 97; Ferid, a.g.e., s. 18.


22/271

14

Prodestan okulu, Fransz okulu olmak zere toplam on iki iken Osmanllarn ina

etmi olduu btidaiyye(lkokul) says ancak 90a ulamtr. 32

2.2. Dervezenin Hayat, Eserleri, Hakknda Yaplan almalar ve limDnyasna Katks

1.2.1. Hayat1887 ylnda Filistinin Nablus ehrinde dnyaya gelen Dervezenin hayatn;

ocukluu, genlii, evlilik hayat, siyas almalar, ilm aktivitesi ve fikr geliimini

etkileyen unsurlaryle tespit etmi bulunuyoruz.

1.2.1.1. ocukluu, Genlii, Evlilii, Hayat ve Vefat

Ebu Zuheyr Muhammedzzet b. Abdulhadi b. Dervi b. brahim b. Hasan

DERVEZE(13051404/18871984)

Gerekte ismi, Osmanl trkesinde ak te ile adlandrlanzzet(Talat, Behcet,

Hikmet gibi) olup isminin banaMuhammedismi eklenerekMuhammedzzetolmutur.

Knyesi, Ebu Zuheyr (Tek erkek evlad olan Zuheyrin babas)dir.

Nesebi, Muhammed zzet b. Abdulhadi b. Dervi b. brahim b. Hasan

Dervezedir.

Terzi anlamna gelen ve Derraze kelimesinden tretilen Derveze lakabn

Dervezenin st dedelerinden biri olan Hzrbey, kuma ticaretiyle megul olduu iin

bu lakap ile tannmaya balamtr. Babas Abdulhadi b. Dervi b. brahim b. Hasan

Derveze olup rdnn dousunda bulunan Aclun sancann Kefrence kynde

yaayan el-Ferht adl bir airete mensuptur.

Bu airet, ok mehur bir airettir ve gnmzde bu isimle bilinmektedir. el-

Ferht airetine mensup olan Derveze ailesinin te birlik bir ksm Nablus, te biri

Amman, kalan te birinin de ounluu amda, az bir ksm Badat, Beyrut, Kuveyt

ve Suudi Arabistan gibi deiik blgelerde yaamaktadr.33

32 Ferid,Muhammedzzet Derveze Ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, s. 28.33 Derveze, Muhammed zzet, et-Tefsirul-Hadis Tertibus-Suver Hasebin-Nzl, I-X, Darul-Garbil-slam, Beyrut 2000, c. 10, s. 23; Hammade, Hseyin mer,Muhammedzzet Derveze, Daru Kuteybe, s.15; Ferid, Muhammedzzet Derveze ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, s. 33.


23/271

15

Doma-byme Filistinli, vatandalk ve oturum olarak Suriyeli olan Derveze,

30 Haziran 1887 34 ylnda Filistinin Nablus ehrinde domutur.

lk(ibtidaiyye), orta(Rdiye) ve lise(dadiyye) renimini doduu yer olan

Nablusta tamamlamtr. 1903 35 veya 1905 ylnda liseden mezun olmutur.Franszcay liseli yllarnda renmitir. 36

Derveze, 1906- 1918 yllar arasnda Osmanl Posta-Telgraf letmesinde ve

Filistin blgesinde bulunan Taberiya, Nbuk, Han- Yunus, rbid, Medeba, Ezra,

Gazze, Refah, Ari gibi ehirlerdeki farkl yerel kurulularda memur, mdr ve mfetti

olarak alm ve bu kurulularda aktif grevler stlenmitir. 37 1920 ylnda ksa bir

sre Ammanda Emir Abdullah b. Hseyinin divannda sekreterlik grevinde

bulunmutur. 38 1922-1927 yllar aras, Filistinin ngilizler tarafndan igal

edilmesinden sonra eitim alannda eitli grevler stlenmi ve Medresetn-

Nehcetil-Vataniyye adl okulun mdrln yapmtr.39 1927-1932 yllar arasnda

Filistin-Nablusta daretl-Evkafil-slamiyyede mdrlk yapmtr. 40 1933-1937

yllar arasnda Filistin slam Vakflar Genel Mdrl grevini stlenmitir. 41 1936

ylnda ngilizlere kar balayan Filistin ayaklanmasnda aktif rol ald gerekesiyle

grevinden alnm ve 1937 ylnda Filistinde ikamet etmesi yasaklanmtr. Bundan

sonra bir daha memurluk yapamamtr. 42

34 Bir gre gre 21 veya 30 Haziran 1988, Kurun, Zekeriya, DA, Derveze, Muhammedzzet,maddesi, 9/187; Ferid, a.g.e., s. 34.35 Hammade,Muhammedzzet Derveze., s. 16.36 Derveze, et-Tefsirul-Hadis, c. 10, s. 23; Derveze, Siretr-Rasul Sverun Mktebisetn minel-Kuranil-Kerim, Giri, s. 1; Hammade, Muhammed zzet Derveze., s. 15; Kurun, DA,Dervezemaddesi, 9/187; Ferid, a.g.e., s. 33-35.37 Derveze, et-Tefsirul-Hadis, c. 10, s. 23; Derveze, Siretr-Rasul,Giri, s. 1; Hammade, a.g.e., s. 16;Kurun, DA, Derveze, 9/187; Ferid, a.g.e., s. 34-35.38 Derveze, et-Tefsirul-Hadis, c. 10, s. 24; Hammade, a.g.e., s. 16; Kurun, DA, Dervezemaddesi,

9/187.39 Derveze, a.g.e.,c. 10, s. 24; Derveze, Siretr-Rasul, Giri, s. 1; Hammade, a.g.e., s. 16; Kurun, DA,Dervezemaddesi, 9/187; Ferid, Muhammedzzet Derveze ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, s. 34.40 Derveze, et-Tefsirul-Hadis, c. 10, s. 24 ; Derveze, Siretr-Resul, Giri, s. 1; Hammade, a.g.e., s. 16;Kurun, DA, Dervezemaddesi, 9/187; Ferid, a.g.e., s: 34.41 Hammade, a.g.e., s:16; Kurun, DA, Dervezemaddesi, 9/187; Ferid Mustafa, a.g.e., s: 35.42 Derveze, et-Tefsirul-Hadis, c.10, s. 24; Derveze, Siretr-Rasul, Giri, s. 1; Kurun, DA,Dervezemaddesi, 9/187.


24/271

16

Derveze, iki kez evlilik gerekletirmitir. ilk evliliini 1907 ylnda Amcasnn

kz Fatma ile yapmtr. Ei Fatma 1938 ylnda amda vefaat etmitir. Bunun

ardndan sekiz yl yaamn yalnz srdren Derveze, 1946 ylnda ikinci evliliini

yapmtr. Bu evliliinden ocuu olmam ve ikinci ei de 1975 ylnda vefaat etmi veamda defnedilmitir. 43

Derveze, 26 Temmuz 1984 ylnda am'da vefat etmitir. 44

Derveze, Zheyr adl bir erkek ve Selma, Necah, Rudeyne olmak zere kz,

toplam 4 ocuk babasdr. 45

1.2.1.2. Siyasi almalar

Biz bu blmde, Dervezenin yaad dnem ve toplumun siyasartlarn ve bu

artlar iinde gelitirilen siyasal yaplanmalar, Derveze dncesinin oluumunu

ekillendirmesine katkda bulunduu iin ksaca deerlendirmemizin ardndan

Dervezenin siyasi almalarn sunmaya alacaz.

ada Arap Hareketinin ortaya k, baz tarihilere gre 1876 Osmanl ilk

Anayasasnn ilanyla balamtr. 1875 ylnda Amirakan niversitesi Suriye-

Amerikan Fakltesi rencileri eliyle Cemiyyet Beyrutis-Srryye kurulmu ve El-

Mukaddeml-Msriyye Gazetesi Sahibi Faris Nemr, Yakup Sarruf, brahim Bazc bu

rgtn yesi olmutur. Daha sonra srasyla; 1881 ylnda Cemiyyet Hfz Hukukil-

Milletil-Arabiyye, 1895 ylnda el-Cemiyyetl-Arabiyye Pariste ve ayn yl

Cemiyyetl-Ehil-Arab (Arap Kardelii rgt)stanbulda, 1906 ylnda

Cemiyyetn-Nahdetil-Arabiyye amda Muhibuddin el-Hatib ve Abdulkerim el-

Halil tarafndan kurulmutur.

Bu dnemde kurulan cemiyetlerin en mehurlar ise; 1909 ylnda kurulan

Cemiyyetl-hai, bu dernein kapatlmas ardndan 1909-1915 yllarnda el-

Mntedl-Edeb,1909 ylnda el-Cemiyyetl-Kahtaniyye,1911 ylnda

Cemiyyetl-Camiatil-Arabiyye,1911 ylndaCemiyyetl-Arabiyyetil-Fett,1912ylnda Msrda kurulan Hizbul-Lamerkeziyye, el-Kitletn-Niyabiyye,1913

43 Ferid,Muhammedzzet Derveze Ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, s. 49.44 Kurun, DA, Dervezemaddesi, 9/187.45 Ferid,a.g.e.,s. 49.


25/271

17

ylnda Arap subay Aziz Ali el-Msr eliyle kurulan ve Osmanl ordusu iindeki Yasin

el-Haim, Cemil el-Medfe, Nuri es-Said, Ali en-Neaib gibi bir hayli Arap subaylarn

yesi olduu Cemiyyetl-Ahd, 1913 ylnda Cemiyyetl-Alemil-Ahdar, dr. 46

Tarihilerin aktardna gre el-Ahd cemiyetinin kurulu amac, Osmanldevletine baml Arap lkelerinde i bamszlk iin almak veya Adem-i

Merkeziyeti ilkeye dayal Arap lkelerinde zerklik talebinde bulunmakdr.47 Ancak,

her nasl yorumlanrsa yorumlansn, Osmanl devleti bu cemiyeti kendisi asndan

tehlikeli grm, liderini tutuklayp ileri gelen rgt yeleriyle birlikte 1916 ylnda

idam etmitir. 48

Dervezenin de katlm olduu ve iki kez merkez kuruluna seildii el-

Hareketl-Fett ada Arap hareketi ierisinde en etkili, en kapsaml ve en geni

gizli ulusal Arap rgtdr. rgtn hedefi; demokratik ilkelere uygun olarak

yaplanma yansra Arap milletleri arasnda Arap mill uuru glendirme, uygarlk,

medeniyet ve aydnlanma iin gerekli olan bilimsel aralar edinme ve Arap milletini

canl ve gelimi seviyeye ulatrmadr. Sz konusu bu rgtn merkezi 1913 ylnda

Beyruta ve birinci dnya savann balamasyla oradan ama tanmtr. 49

1839 Glhane Hatt- Hmaynu(Saray Bildirisi) ile Osmanl Sultan din fark

gzetmeksizin btn tebasna yasal eitlik tanmaktayd. Bu ilann deiik zmreler iin

anlam farklyd. Suriye Mslmanlar, bildirinin, gayrimslimlerin ekmeine iyice ya

srd inancndaydlar. Oysa Osmanl reformcularnn midine gre bildirinin tesiri

sonucu, Avrupann aznlk haklar bahanesiyle Osmanl imparatorluunun i ilerine

mdahale ans yok olacak, ayrca Balkanlardaki Hristiyan unsurlarn faaliyetleri son

bulacakt. 50

46 Hasan Abdurrahman Muhammed Ahmed, Cuhudu Muhammedzzet Derveze f Tefsirihi el-Msemma

et-Tefsirul-Hadis, Doktora Tezi, Kahire 1984, s. 6-7; e-ihab, Mustafa, el-Kavmiyyel-Arabiyye,Mahadd-Drastil-Arabiyye, Kahire 1961, 2. bsk., s. 53; Derveze,Neetl-Hareketil-Hadise, s. 474,500-510; Ferid, Muhammedzzet Derveze ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, s. 24-25.47 Hasan Abdurrahman, a.g.e., s. 6-7; e-ihab, a.g.e., s. 79.48 Hasan Abdurrahman, a.g.e., s. 7.49 Hasan Abdurrahman, Cuhudu Muhammedzzet Derveze f Tefsirihi el-Msemma et-Tefsirul-Hadis,s.7-9; Derveze, Neetl-Hareketil-Arabiyyetil-Hadise, s. 489; Ferid, Muhammedzzet Derveze veTefsirul-Kuranil-Kerim, s. 27.


26/271

18

1876 ylnda Osmanllar, ayn yl iinde iki sultann birbiri pei sra katline, sonra

katledenler eliyle bir ncsn tahta geiriine ahit oldular. O sralarda Balkanlarda

iten ie kaynayan bir huzursuzluk mevcuttu ve bu huzursuzluk nihayet 1877 yl Nisan

aynda Osmanl-Rus harbinin patlak vermesine neden oldu. Geri harp alanBalkanlard ama Suriye halk harp dolaysyla talep edilen ar vergilerin altnda

eziliyor, ayrca evlatlar cepheye sevkedilen Suriyeli aileler igc ynnden perian

oluyorlard.51

Osmanl ordusunun sava kaybedecek gibi olmas zerine Sayda, Beyrut ve

amda baz itibar sahibi kimseler gizli bir siyas tekilat kurdular. mparatorluun

kmesi halinde Fransz istilasna kar koyan ve 1855 ylndan beri amda oturan

Abdurkadir Cezayir nderliinde bamsz bir Suriye krall kurulacakt. Osmanllar

1878 ylnn Ocak aynda bar yaptlar ve imparatorluk dalmad. Bu gizli hareket de

bylece sona ermi oldu. 52te erevesini izmeye altmz bu siyas atmosfer

ierisindeDerveze de, bir ksm siyas faaliyetlere katlmtr.

Derveze, resmi grevlerinin yan sra 1908 I. Merutiyetin ilanndan itibaren

Osmanl Devletindeki fikir hareketleriyle de yakndan ilgilenmitir. Posta ve telgraf

idaresinde iken Msrda yaynlanan el-Meyyed, el-Ehram, el-Mukaddem gibi

gazeteleri, el-Hilal ve el-Muktatif gibi dergileri takip etmesi yansra ttihatlarn gizli

neriyatn takip ederek bunlarn etkisinde kalmtr. II. Meritiyetin ilanndan sonra da

ttihat ve Terakk Cemiyetine ye olmutur. Daha sonra Araplarn dil, stat, hak ve

topraklarna dil uzattklar ve aka Turanclk yaptklar gerekesiyle ttihat ve

Terakki Frkasndan ayrlarak 1909 ylnda ttihatlara kar kurulan Hrriyet ve

tilaf Frkasnn Nablustaki ubesine ye olmu ve o frkann sekreterliini yapmtr.

Bununla birlikte, Arap Milliyetilii hareketlerinde aktif rol alarak Osmanl idaresindeki

Arap vilayetlerinde adem-i merkeziyeti idareler tesis etmek isteyen parti ve

cemiyetlerin kuruluuna nclk etmitir.53

50 Commins, Osmanl Suriyesinde Islahat Hareketleri, s. 21-22.51 Commins, Osmanl Suriyesinde Islahat Hareketleri, s. 26.52 Commins, a.g.e., s. 26.53 Derveze, et-Tefsirul-Hadis, c. 10, s. 24; Hammade,Muhammedzzet Derveze., s. 17; Kurun, DA,Dervezemaddesi, 9/187.


27/271

19

Derveze, bunlarn yan sra, kiminde kuruculuk, kiminde sade yelik, kiminde

sekreterlik, kiminde de katk salama baznda aadaki siyasi faaliyetlere katlmtr:

1911de Arap Okullarn yeniden yaplandrmak ve okullarda yaylmaya allan

Trklk dalgasn durdurmak amacyla Nablusta kurulan el-Cemiyyetl-lmiyyetl-Arabiyye.

1912de Beyrutta kurulan ve byk yanklar uyandran el-Hareketl-

Mtalibetl Islahiyye.

1913 ylnda Pariste kurulan Hareketl-Mtemiril-Arab.

1914 ylnda, eyh Nemr ed-Dr, brahim Kasm Abdulhad, el-Hac Hasan

Hammad, Kamil Haim gibi arkadalaryla birlikte Msrda kurulan ve devlet iinde

adem-i merkeziyeti sistemi uygulamaya aran Hizbul-Lmerkeziyyenin ubesini

Filistin blgesinde ama giriimleri.

1916 ylnda, Hafiretl-Avcede Dr. Ahmed Kadr ile tanmasnn ardndan

onunla birlikte arap milletinin yeniden dirilii ve arap lkelerinin birlik, bamszlk ve

zgrl iin alan Cemiyetl-Arabiyyetil-Fetatis-sirriyye (llegal Arap Genleri

Cemiyeti).

1918-1919 yllarnda Filistindeki el-Hareketl-Vataniyye(Ulusal Hareket).

1919 - 1920 yllarnda amdaki Arap ynetimi dneminde el-Hareketl -

Vatineyye (Ulusal Hareket).

Ayn yl, amda gerekletirilen Suriye Konferans.

1919-1920 yllar arasnda Merkezi amda bulunan Hizbl-Lmerkeziyye.

1919 (1921-1932) yllarnda Nablusta kurulan el-Cemiyyetl-Vataniyye.

1919 ylnda Kudste gerekleen el-Mtemerul-Arabiyyl-Filistniyye

(Filistin-Arap Konferans).

1919-1920 yllarnda el-Mutemers-Sriyyl-m.

1919-1920 yllarnda amda kurulan Hizbul-stiklalil-Arab (ArapBamszlk Partisi) ve ayn yllarda amda kurulan Cemiyyetl-Filistiniyyetil-

Arabiyye(Arap Filistin Cemiyeti).

1921-1927 yllar arasnda dzenlenen Filistin-Arap Konferanslar.


28/271

20

1928 ylnda Nablusta kurulan Cemiyyetl-ebbnil-Mslimin (Mslman

Genler Cemiyeti).

1930 ylnda Kudste gerekleen Mtemerl-slamiyyil-m (Genel slam

Kongre).1931-1932 yllarnda Kudste gerekleen Mtemerul-Arabiyyil-m (Genel

Arap Konseyi), 1932-1936 yllar arasnda Filistinde kurulan Hizbul-

stiklalil Arab(Arap Bamszlk Partisi). 54

Derveze, bunlarn dnda1933 ylnda Yafa ehrinde ngiliz kuvvetlerine kar

dzenlenen bir gsteride bandan ar yaralanm, birka kez tutuklanm ve hkm

giymitir. 55

1936da el-Heyetl-Arabiyyetl-Ulyda bamszlk partisi temsilcilii

gibi grevlerde bulunmutur. 1937 ylnda Suudi Arabistan ve Irak krallarna gnderilen

komisyon delegeliine katlmtr. 1937 ylnda ngiliz Kralln Mdafa Konseyi

nnde komisyon szcl ve temsilcilii yapmtr. 1937 ylnda Suriye-Belvidanda

gerekleen Mtemerul-Arabil-m (Genel Arap Konseyi) komisyon sekreterlii

yapmtr. 1936 ylnda ngilizlere kar Filistin topraklarnda balatlan direnite aktif

rol almtr. Ne var ki, bu esnada direni Filistinliler aleyhinde kanl bitince Filistin'den

srlmtr. 56

1937-1939 yllar arasnda am'da oluturulan Filistin Direni Hareketi'nin idari

ve mali sorumluluunu slenmitir. 5 Haziran 1939'da am'da Fransz Askeri

Mahkemesi tarafndan tutuklanm ve 5 yl hapse mahkm olmutur. Ancak 16 ay sren

mahkmiyetini am Mzze ve Kale hapishanesinde tamamlamadan Suriyedeki Fransz

asker ynetiminin kmesi zerine serbest kalm, ardndan Suriyeyi igal eden

ngilizlerin basklarna dayanamayarak 1941 ylnda amdan uzaklam ve Trkiyeye

snmak durumunda kalmtr. Ne yazk ki burada da rahat braklmayan Derveze,

lkeye izinsiz girdii gerekesiyle tutuklanarak Manisa hapishanesine gnderilmitir.Temelini Suriye hapishanesinde att bata tefsiri olmak zere bir ksm eserlerini bu

54 Derveze, et-Tefsrul-Hads, c. 10, s. 24-25; Kurun, DA, Dervezemaddesi, 9/187.55 Derveze, a.g.e., c. 10, s. 24; Kurun, DA, Derveze maddesi, 9/187.56 Derveze, a.g.e., c. 10, s. 24-25.


29/271

21

esnada yazmaya balamtr. Daha sonra serbest braklan Derveze, Bursa ve stanbul

ktphanelerinden olduka yararlanarak ilm hayatn ekillendirmitir. 57

Ancak Derveze, ikinci Dnya savann sona ermeye balamasyla 1945de

Suriyeye geri dnm ve orada kalmtr. 58Derveze, 1946-1947 yllar arasnda amdaki el-Heyetl-Arabiyyetl-Uly

(Yce Arap Heyeti) yeliine ve temsilciliine, Arap niversitesi Siyasi ve Askeri

komitesi Komisyonuna seilmitir. 59

Ne var ki, 1948 ylnda hastalanan, byk bir ameliyat geiren, bu nedenle

bedeni zayf den Dervezenin, 1932 ylndan beri ar duymaya balayan kulaklar

iitmez olmutur. Bu nedenle Derveze, siyas faaliyetlerini azaltarak kendisini ilm

almalara vermi, kitaplar yazm, aratrmalar yapm ve makaleler yaynlam ve geri

kalan mrn ve abalarn ilm faliyetlere adamtr. 60

1.2.1.3. lm Aktivitesi, Fikr Geliimi ve Bunlar Etkileyen Unsurlar

Derveze, daha 18 yalarnda iken 1905 ylnda Nablusta bitirmi olduu lise

hayatndan sonra ailesinin maddi imknszlklarndan tr eitimini srdrememitir.

Ancak bireysel aba ve gayretleriyle eitim ve retimini devam ettirmitir. Dil,

edebiyat, iir, tarih, sosyoloji, felsefe, tefsir, hadis, fkh, kelam alanlarnda bir hayli

kitaplar okumutur. eitli konularda eline geirdii kitaplardan Trke/Osmanlca

kitaplar okumas yan sra yabanc dillerden evrilen kitaplar da okumutur. Muhammed

Abduh(Msr), Mustafa er-Rfa (Msr), Ahmed evki (Msr), Veliyyuddin Yeken

(Lbnan) gibi dnemin ada dnrlerinin eserlerini okuduu gibi Legustaf, Leobon,

Spencer, Corci Zeydan, Edip Ihsak gibi yabanc dnrlerin eserlerini de okumutur. 61

Derveze, ksa bir dnem, eyh Mustafa Hayyadn fkh derslerine, eyh

Sleyman e-erbavnin Sahih-i Buhar eksenli hadis derslerine, 1967 ylna kadar

57 Derveze, et-Tefsrul-Hads, c. 10, s. 25; Derveze, Sretr-Rasl, Giri, s. 2; Kurun, DA,Dervezemaddesi, 9/187; Ferid,Muhammedzzet Derveze ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, s. 35.58 Derveze, a.g.e., c. 10, s. 25.59 Derveze, a.g.e., c. 10, s. 25.60 Derveze, a.g.e., c. 10, s. 25; Derveze, Sretr-Rasl, Giri, s. 2; Ferid, a.g.e., s. 35.61 Derveze, a.g.e., c. 10, s. 25-26; Ferid,Muhammedzzet Derveze ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, s. 51-52.


30/271

22

Nablus ehrinde Ezher niversitesine bal olan dini bir lisenin mdrln yapan

eyh Musa el-Kudumnin Nahiv ve Sarf derslerine katlmtr. 62

Derveze, ite btn bu birikimlerinin sonucu olarak, onlarca yazma ve basma

eserleri retebilmi, bunlarn yan sra bir o kadar da Filistin, Suriye, Lbnan, Msrgazete ve dergilerinde makaleler yaynlam ve am ve Mekke Radyo kanallarnda

konumalar yapmtr. 1908 ylnda edebi retkenliine henz gen yalarda balamtr.

Kemal Abbasn Beyrutta bir mason dergisi olarak kartm olduu el-Hakika

dergisinde ahlak, toplum, siyaset alanlarnda 20 makalesi yaynlanmtr. lk edebi eseri,

Araplar ve Farisler arasnda geen bir ksm olaylar konu alan ve 1911 ylnda

Beyrutta baslan Rivayet Vufdun-Nmn ve 1913 ylnda yaynlanan ve

Yahudilerin karlar iin topraklarn satan simsar(emlak)lar konu alan Rivayetl-

Simsariyyin, Necah okulunda bulunduu yllarda kaleme alm olduu Rivayet

Abdurrahman ed-Dahil ve Mulkul-Arab fil-Endlsdr. Dervezenin bu eserleri

Necah okulunda yapm olduu mdrl esnasnda tticahl-Kavmil-Arabi

tarafndan bastrlmtr. 63

Derveze, Beyrutta bulunduu yllarda Muhammed akir et-Tbnin karm

olduu el-hail-Osman gazetesinde yazlar yazm, Trk gazetelerinden Arap

blgelerine ilikin haberleri ve makaleleri tercme etmi ve siyasi yazlarn Kudsde

yaynlanan el-Arap ve el-Camiatl-Arabiyye adl dergilerde yaynlamtr. 64

Derveze, 1919 ylnda Suriye Konferansnda Merhum Muhammed Reid Rza,

Sat el-Husar, Hayreddin ez-Zerikl gibi zatlarla da grp fikir teatisinde

bulunmutur. Daha sonra bu zatlarla ilim ve siyaset alannda ilikilerini devam ettirerek

onlardan istifade etmitir.65

Derveze, 1939 ylnda Suriyede Franszlar tarafndan hapse mahkm olmutur.

am zindanlarnda Kur'an ezberlemi ve Kur'an zerine dnmeye balamtr.

Kur'an inan ve amelde bilgi kayna olarak kavrayp onu slam mmetini yenidenihya etmenin temel dayana klma abas iine girmitir. nce ie; 1)Asrun-Nebi (as)

62 Derveze, et-Tefsirul-Hadis, c. 10, s. 25-26; Ferid, a.g.e., s. 51-52.63 Derveze, a.g.e., c. 10, s. 25-26; Ferid,Muhammedzzet Derveze ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, s. 51-52.64 Ferid, a.g.e., s.52.65 Ferid, a.g.e., s.53.


31/271

23

ve biethu kablel-Bise minel-Kuran (Kurana Gre Hz. Muhammed'in Peygamberlik

ncesi Hayat), 2) Siretr-Rasl (as) minel-Kuran ( Kurana gre Rasuln

Peygamberlik Sonras Hayat), 3) ed-Dustrul-Kuran f unil-Hayat eserleriyle

balamtr. Trkiyede bulunduu yllarda (yaklak 4 yl) ise Kuran Anlama veYorumlama (Tefsir) Metodunu ve Kuranl-Mecid adl eserini, Havlel-Hareketil-

Arabiyye, Trkiyetl-Hadise, Bevaisl-Harbil-Alemiyye adl eserlerini yazm ve

Kur'an nzul srasna gre tefsir etmitir. Trkiyeden dnmesinin akabinde tefsirinin

ilk basksn 1961-1963 yllar arasnda am'da gerekletirmitir. 66

Derveze, 1956 ylnda Kahire Mecmeul-Lugatil-Arabiyye(Arap Dil Akademisi)

ve 1958 ylnda Birleik Arap Cumhuriyeti, Sanat, Edebiyat ve Sosyal Bilimleri koruma

adna kurulan el-Meclisul-Al yesi seilmi ve o blmde bulunan Tarih blm

raportrln yapmtr. Suriyede kurulmu olan ttihadl-Kttabil-Arab (Arap

Yazarlar Birlii)a ye olmutur. 1969 ylnda Ulusal, Siyasal, kltrel, bilimsel

almalarnn gzellii nedeniyle ye olmu olduu bu kurum tarafndan devlet dlne

layk grlmtr. 67

Derveze, edebiyat alannda Lbnan, siyaset alannda Suriye ve Trkiye, ilim ve

dnce alannda Suriye, Trkiye ve Msr ilim ve dnce havzalarndan olduka

yararlanmtr.

Derveze, eitli siyaset ve ilim adamlaryla st dzey bir iliki kurmu,

eserlerinin yaynlanmasnda bunlarn byk apta etki ve katks olmutur. Dervezenin

Asrun-Nebi ve Bietuhu Kablel-Bise adl eserini kr Kuvvetli, bir ksm tarih

kitaplarn Kahire matbalarnda Prof. Dr. Muhibiddin el-Hatib, ed-Dusturul-Kuran f

uunil-Hayat adl eserini Prof. Dr. Muhammed Fuad Abdulbaki yaynlanmasn

salamtr. 68

Derveze, Suriye konferansna konferansn kurucu yesi ve sekreter olarak

katld zaman konferansn bakanln yrten Reid Rza ile iyi bir iliki ierisinegirmi, o dnemden sonra onunla ilikilerini iyi bir ekilde srdrmtr.

66 Derveze, et-Tefsirul-Hadis, c. 10, s. 25-26; Ferid, Muhammedzzet Derveze ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, s.53.67 Derveze, a.g.e., c. 10, s. 26; Derveze, Siretr-Rasul, Giri, s. 1.68 Ferid, a.g.e.,s. 69.


32/271

24

am allamesi olarak bilinen Muhammed Behet Baytar ile de ilikilerini gl

tutmu ve birbirlerine defalarca ziyarette bulunmulardr. Hatta Dervezenin Kuran

nzul srasna gre tertip ederek tefsirini tamamladnda Muhammed Behet Baytar,

bizzat Dervezenin evini ziyaret ederek, onun takip ettii yntemin caiz olduunainandn, ancak insanlar arasnda yaygnlaaca dncesinden dolay fetva

vermekten ekindiini ifade etmitir. 69

Dervezenin Peygamber mucizelerini inkr, nirah sresindeki

inirah(Peygamberin gsnn alp temizlenmesi) olaynn manen oluu, Garanik

olaynn uydurma ve sama oluu, Miracn bedenen deil ruhen oluu, slamda

cihadn saldr deil savunma amal oluu gibi dncelerin savunucu olan M. Hseyin

Heykelin Hayatu Muhammed adl eserinden etkilendii gze arpmaktadr. 70

Dervezenin, Muhkem ve mteabih konusunu amalar ve aralar olarak ele

almasnda, Kurann bu alandaki ayetlerini yorumlarken Kurann hikmet, gaye ve

hedeflerini muhkem olarak grp Kssa, Emsal, Vad, Vad gibi konularn mteabih

olarak deerlendirmesinde Ferid Vecd, Ahmed Zeki Paa, Mustafa Sabri gibi

dnrlerin izleri grlmektedir. 71

1.2.2. Eserleri

lkyazm hayatna Merutiyetin ilanndan sonra el-Hakikatul-Beyrutiyye adl

gazetede yazmaya balayan Dervezenin 50 civarnda eserleri ve eitli dergi ve

gazetelerde yaynlanan birok makaleleri bulunmaktadr.

Bizim tespit edebildiimiz belli bal eserlerini, konularna gre tasnife tabi

tutarak vermek istiyoruz.

1.2.2.1. Kuran ve Tefsirle lgili Eserleri

1. Et-Tefsrul-Hads, I-XII, Daru hyail-Ktbil-Arabiyye, Kahire 1961- 1963.

Eserin birka yl iinde redaktesi ve tashihi yaplm ve baslmtr. Bu eser, Kurann,

69 Ferid,Muhammedzzet Derveze ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, s. 69-70.70Heykel, M. Hseyin,Hayatu Muhammed, ev., . Rza Dorul, Hrriyet Yay., stanbul 1972, s. 57-59,164-167, 194-200, 256.71 Ferid, a.g.e., s. 171.


33/271

25

Nzl Rivayetlerine Gre Srelerin Tertibi esasna dayal, rivayet ve dirayeti

birletirerek ada bir sylemle yazlm olan tam bir tefsirdir.

Ayrca elimizde mevcut olan eserin Et-Tefsrul-Hadis Tertibus-Suver

Hasebin-Nzuladyla 10 cilt halinde (I-X), Darul-Garbil-slam, Beyrut 1421/2000ylnda baslm en son basks bulunmaktr. Derveze, kaleme alm olduu bu tefsirin

msveddelerini, 1941-1945 yllar arasnda Trkiyeye srld dnemlerde stanbul

ve Bursadaki ktphanelerden yararland eserler yardmyla, kaleme almtr. Bu eser,

Trkiyeden ama dndnde yeniden kaynaklarn gzden geirdikten sonra amda

1961-1963 yllarnda baslmtr. Sz konusu olan eseri, 7 cilt halinde Trkeye bir

kurul tarafndan evrilerek 1998 ylnda Ekin Yaynlar tarafndan stanbulda

baslmtr. (Nzl Srasna Gre KURAN TEFSR, Ekin Yay., 1-7, evirmenler:

aban Karata, Ahmet elen, Mehmet elen, Ekrem Demir, Ali Arslan, Muharrem

nder, Vahdettin nce, Mustafa Altnkaya, Mehmet Bayda, Ramazan Yldrm, stanbul

1998.)

2. Asrun-Neb Aleyhisselam ve biethu Kablel-slam Mktebisun minel-

Kuran, Darul-Yakazatil-Arabiyye, am 1946. Eserin birinci basks 507 sayfa olup

ikinci basks, Tahkikli, 1960 ylnda 848 sayfa olarak baslmtr. Bu eser Siretr-

Rasl ile birlikte Kur'an'a Gre Hz. Muhammed'in Hayat adyla Trkeye

kazandrlmtr(ev., Mehmet Yolcu, Yneli Yaynlar, stanbul 1989 (3 cilt)).

3. Siretr-Rasul Mktebisun minel-Kuran, I-II, Kahire 1948, 1963, 1965. lk

bask 718 sayfadr. kinci bask, Tahkikli, Daru hyail-Ktbil-Arabiyye, Kahire 1965,

832 sayfa olarak baslmtr. ( Bu eserAsru'n-Nebi ve Bieth Kablel-Bise ile birlikte

Kur'an'a Gre Hz. Muhammed'in Hayat adyla Trkeye kazandrlmtr (ev:

Mehmet Yolcu, Yneli Yaynlar, stanbul 1989 (3 cilt)).

4. Ed-Dustrul-Kurn ves-Snnetn-Nebeviyye, I-II, Kahire 1386/1966. Ed-

Dustrul-Kuran f unil-Hayat, Daru hyail-Ktbil-Arabiyye, Kahire 1956.Eserin ilk basks tek cilt, 603 sayfadr. kinci basks ise ansiklopedik olarak ed-

Dustrul-Kuran ves-Snnetin-Nebeviyye F unil-Hayat adyla ayn yerde ve

ayn yaynevinde 1966 ylnda iki cilt olarak baslmtr. Birinci cilt, 584, ikinci cilt, 498

sayfadr. Eser, siyasal, mcadele, hukuksal, finansal, sosyal, ailesel ve etik konularn


34/271

26

ieren Kuran ilkeler ve aratrmalardan ibarettir. Eserin nc basks, el-

Mektebetl-slam, Beyrut 1981, 580 sayfa olarak baslmtr. Ayrca bu eserin birden

fazla farkl yerlerde basks yaplmtr. am 1365/1946, Kahire 1367/1948, Kahire

1376/1956. 725. El-Kuran vel-Yehd(Kur'an ve Yahudiler), Kahire 1949; Beyrut 1979. El-

Kuran vel-Yehd Ahlakuhum ve Mevakifuhum ve Ahvaluhum f Zamanin-Neb

Aleyhisselam,am 1949. Eser 467 sayfadr.

6. El-Kuran vel-Mere,el-Matbaatl-Asriyye, Sayda 1951. Eserin ilk basks

64 sayfadr. kinci basks, el-Mere fil-Kuran ves-Snne adyla geniletilerek

Sayda 1967 ylnda 273 sayfa olarak baslmtr.

7. El-Mere fil-Kuran ves-Snne(Kuran ve Snnette Kadn), Sayda

1387/1967. Eser yaklak 267 sayfadr. Eserin ikinci basks, el-Mektebetl-Asriyye,

Beyrut 1968, nc basks, el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut 1976, drdnc basks,

Darul-Celil, am 1985de yaplmtr.

8. El-Kuran vel-Mbeirn(Kuran ve Misyonerler), am 1972, Beyrut 1979.

Eser, el-Mektebl-slm aracl ile 463 sayfa olarak baslmtr. Eserin ikinci basks,

am 1979; Beyrut 1979da yaplmtr.

9. El-Kuran vel-Mlhidn,am 1973 /am 1980. Eser, el-Mektebl-slm ve

Daru Kteybe / Msr aracl ile farkl basklar yaplm olup 430 sayfa olarak

baslmtr. Bu eser, Kur'an Cevap Veriyor, adyla, Abdullah Baykal, tarafndan

Trkeye kazandrlm olup Yneli Yaynlar, stanbul 1988 ylnda baslmtr.

10. El-Kuranl-Mecd, el-Matbaatl-Asriyye, Sayda 1952. Kuran hakknda

eitli aratrmalar iermektedir. Tefsire giri mesabesindedir. Eser 305 sayfadr. Bu

eseri Derveze, 1941-1945 yllar arasnda Trkiyede iken msveddelerini yazd et-

Tefsirul-Hadis adl eserini bitirip ama dndkten sonra kendi tefsir metodunu ortaya

koyduu ve tefsirinde atflarda bulunduu bu eserini kaleme almtr. Bu eser, zamanitibariyle tefsirinden sonra yazlsa da ierik olarak tefsirinin mukaddimesi

mesabesindedir. Bu nedenle bu eserin tamam, et-Tefsirul-Hadis adl eserinin birinci

72 Derveze, et-Tefsrul-Hads,,c. 1, s. 5.


35/271

27

cildinde Tefsirin Mukaddimesine konulmutur. 73 Ayrca bu eserin farkl bir basks,

Vahdettin nce tarafndan Trkeye evrilerek, Ekin Yaynlar tarafndan 1997 ylnda

stanbulda baslmtr.11. El-Kuran ve Dmmul-ctim(Kuran ve Sosyal Gvence), Sayda 1950;el-

Matbaatl-Asriyye, Sayda 1951. Eser 34 sayfadr.

12. El-Cihadu f Sebilillahi fil-Kuran vel-Hadis, Darul-Yakazatil-Arabiyye,

am 1975. Eser, 432 sayfa olarak baslmtr. Bu eser, Allah Yolunda Cihad adyla Ali

Aslan tarafndan Trkeye kazandrlm olup lk Bahar Yaynlar (stanbul 1998)

tarafndan bastrlmtr.

1.2.2.2. Tarihle lgili Eserleri1. Dursut-Tarihil-Kadim, Kahire 1932. Eser Suriye ve Filistin blgelerindeki

lkokullarda ders kitab olarak okutulmutur. Filistinde 1932 ve 1934 yllarnda iki kez

baslmtr. Kuds, Darul-Eytamil-slamiyye basks 208 sayfadr.

2. Dursut-Tarihul-Mutavasst vel-Hadis, Kahire 1932. Eser, Suriye ve Filistin

blgelerindeki Ortaokullarda ders kitab olarak okutulmutur. 1932-1938 yllar arasnda

Filistin ve amda kez baslmtr. En son amda Matbaatt-Terakkide baslan son

bask 239 sayfadr.3. Havlel-Hareketil-Arabiyyetil-Hadse, Birinci bask, I-III, el-

Mektebetl-Asriyye, Beyrut 1949, ikinci bask,I-VI, Sayda 1951-1953. Suriyedeki

Osmanl dnemi hakimiyetini ve daha sonraki gelimeleri, Lbnan, Suriye, Kuzey

Afrikada Fransz smrgeciliini ve buna kar balatlan Arap direniini, Suriye ve

Lbnann kurtuluunu, Filistindeki ngiliz ve Siyonistlerin emperyalist hareketlerini,

Araplarn bunlara kar direnilerini ve Arap dnyasnn dier meselelerini ele

almaktadr. Toplam 6 ciltten oluan eserin ierii yledir;

1. Cilt: Osmanl dnemi dirili hareketlerinden amdaki Faysal dnemi sonuna

kadar dnemi anlatmaktadr.2. ve 3. Cilt: Suriye, Lbnan, Magribteki Fransz smrsn, Fransaya kar

araplarn direniini, Lbnan ve Suriyenin Fransadan kurtuluunu anlatmaktadr.

73 Derveze, et-Tefsirul-Hads, c. 1, s. 25-278


36/271

28

4. Ve 5. Cilt:ngiliz ve Filistindeki Siyonizm tarihini, Gnmze dein Araplarn

her ikisine kar vermi olduklar mcadeleyi anlatmaktadr.

6. Cilt:Arap Dnyasnn Sorunlarn anlatmaktadr. Eserin tamam 1400 sayfadan

olumaktadr.4. Muhtasaru Tarhil-Arab vel-slm, I-II, Kahire 1925. Eser, Ortaokulda ders

kitab olarak okutulmutur. 1927 ylnda Kahirede el-Matbaats-Selefiyyede ikinci

basks yaplmtr. Eserin birinci cilti 220, ikinci cilti 196 sayfa olup Toplam 416

sayfadr. (Eserin asl cilttir. 3. Cilt yazma halindedir. 1. Cilt: slam ncesi, sonras,

Hulefi Raidn ve Emeviler dnemini ele almaktadr. 2. Cilt: Endls, Abbasi ve

Fatmleri ele almaktadr. 3. Cilt: Dervezenin yaad dneme kadar Arap devletlerini

anlatmaktadr. Bu eseri, Derveze, FilistinNablusta Medresetn-Necahda mdrlk

yapt srada rencilere ders kitab olarak okutmutur.).

5. Tarihul-Arab vel-slm,III, adl eserinin ada Arap ve slm Devletleriyle

ilgili olan nc cildidir).

6. Dursut-Tarihil-Arab, Kahire 1932. Eser, lkokullarda ders kitab olarak

okutulmutur. 1932-1940 yllar arasnda Filistin ve Badatta tam sekiz kez baslmtr.

En son Badatta baslan son bask 292 sayfadr.

7. Tarhul-Cinsil-Arab f Muhtelifil-Etvr vel-Edvr vel-Aktr min Akdemil-

Ezmine, I -VIII, el-Matbaatl-Asriyye, Sayda 1958-1964. Eser 8 cilt olup toplam 3262

sayfadr.

8. Tarhu Bensrail min Esfarihim,Matbaat Nahdati Msr, Kahire 1958. Eserin

birinci basks 334 sayfa olup ikinci basks Msr Lecnetl-Telifil-Kavmiyye aracl

ile 1961 ylnda baslmtr. nc basks ise Sayda 1969, el-Mektebetl-Asriyye

tarafndan baslmtr. Eserin son basksna Tarihi ve Ahvli Bensrail minel-Kuran /

el-Yahud fil-Kuranil-Kerim Ahvaluhum ve Ahlakuhum ve Mevakfuhum mined-

Davetil-slamiyye adl risale ilava edilmi ve eser 549 (552) sayfaya ulamtr.9. El-Arab vel-Urbe f Hkbetit-Tegallbit-Trk min sene 250 hicriyye il sene

1336(Hicr 3. Asrdan Osmanl devletinin sonuna kadar olan dnemi anlatr.).I-III.

Darul-Yakazatil-Arabiyye, am 1960-1961, am 1961-1963. Eserin tamam 2042

sayfadr. Eserin 2. Basks, el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut 1981de yaplmtr.


37/271

29

10. Urbet Msr fit-Tarih ve Badel-Fethil-slm, Lecnett-Telif ven-Neril-

Kavmiyye, Kahire 1960-1961. Eser iki risaleden olumaktadr. Eser, Urbet Msr

Kablel-slam ve Badehu adyla el-Matbaatl-Asriyye, Sayda 1963 ylnda yeniden

baslm olup 199 sayfadr.1.2.2.3. Edebiyatla lgili Eserleri

1. Rivyetu vfdun-Numn il Kisr Anirvn, Beyrut 1911 (Roman) Eserin

toplam 70 sayfadr.

2. Rivyetus-Simsr ve Sahibul-Arz, Beyrut 1913 (Tiyatro).

3. Rivayetu Abdurrahman ed-Dahil, Nablus 1924 (Hikaye).

4. Ahiru Mlkil-Arab fil-Endls,Nablus 1925 (Tiyatro).

1.2.2.4. Gncel/Aktel Eserleri1. El-slam vel-tirakiyye (slam ve Sosyalizm), Sayda 1968. Eser, el-

Matbaatl-Asriyyede 255 sayfa olarak baslmtr.

2. Mekill-lemil-Arabyye el-ktisadiyye vel-ctimaiyye ves-Siyasiyye,

Darul-Yakazatil-Arabiyye, am 1952. Ansiklopedik bask yaplmtr. Eser 267

sayfadr. 1951 ylnda Arap Birliinin Problemleri ve zm adl bir makale yarmas

iin kaleme alnan bir eserdir. Eser Arap Birlii tarafndan dle layk grlmtr.

3. Trkiyyetl-Hadise,Darul-Keaf, Beyrut 1946. Eser 355 sayfadr.

4. Kssatl-Gazvetis-Sihyoniyye, Kuveyt 1970.

5. Neetl-Hareketil-Arabiyyetil-Hadse(ada Arap Hareketinin Yeniden

Douu), el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut 1949; Sayda 1972. Eser, el-Matbaatl-

Asriyye tarafndan 515 sayfa olarak baslmtr. Bu eser, 5 ciltlik Havlel-Hareke adl

eserin yeniden gzden geirilerek baslm halidir.

6. Kadiyyet Filistin ve Vahdetl-Arabiyye, Sayda 1973.

7. El-Kadiyyetul-Filistiniyye, I-II, am 1978. kinci bask am 1984. Eserin

birinci cilti 241, ikinci cilti 400 sayfadr.8. F Sebli Kadiyyeti Filistin vel-Vahdetil-Arabiyye ve min vahyin-Nkbeti ve

f Sebli Malecetiha, adl kitabn birinci cildi, Sayda 1972 ve 1973 ylnda baslmtr.

Eser, El-Mektebetl-Asriyye tarafndan 510 sayfa olarak baslmtr. Bu eserin tamam

Dervezeye ait deildir.


38/271

30

9. El -Udvanul - sriliyyil - Kadm vel - Udvans-Sihyoniyyil Hads, I-

II, Beyrut 1979.

10. Mestu Filistin, Dmak 1959, Darul-Yakazatil-Arabiyye, am 1960. Eser

132 sayfadr.11. Cihdul-Filistniyyn, Kahire 1960, Darul-Ktbil-Arab, Kahire 1961.

Eser 106 sayfadr.

12. El-Vahdetl-Arabiyye,el-Mektebett-Ticariyye lit-Tbaa vet-Tevzi ven-

Ner, Beyrut 1957 ve 1958. Eser 721 sayfadr. 1954 ylnda Arap Birlii,Arap Birliinin

Gereklemesi, nndeki Engeller ve zm Yollar konulu kitap yazma yarmas iin

kaleme alnm bir eserdir. Araplarn kkeni, yerleim yerleri, birlemelerine engel olan

faktrler ve zmleri hakknda tarihsel, coraf, ekonomik, sosyal ve siyas

aratrmalar iermektedir. Derveze, bu eserinde Kraliyet ynetimini eletirdii iin Arap

Birlii dln alamam olmakla birlikte 1961 ylnda Birleik Arap Cumhuriyeti

Tevik dl almtr.

13. El-Cuzrul-Kadime li Sulki ve Ahlki ve Ahdsi Bensrail vel-Yahd vel-

stidrdi il m Neibe min Sri beynehm ve beynel-Arab,am 1968- 1969. Eser,

Mektebet Atlas aracl ile 100 sayfa olarak baslmtr.

14. Kssatl-Gazvetil-Filistiniyye / Kssatl-Kazvis-Sihynyye,Kuveyt 1970.

Eser, Mecelletl-Vayil-slm adl derginin eki olarak 70 sayfa halinde baslmtr.

15. Ibretun min Tarihi Filistinil-Kadim. El-Mektebetl-Asriyye, Sayda 1978.

Mellifin Eski srail sava ncesi Eski Filistinin durumlarn ve rdnn dousunu

konu alan yaynlanm makalelerinin bir araya getirilmi olan eseridir. Eser 120 sayfadr.

16. Safahtun Maglta ve Mhmele min Tarihil-Kadiyyetil-Filistniyye. Sayda

1979, Eser toplam 76 sayfadr.

17. Risaletun Muceztn anin-Nahda. Bu eseri Suriye Kltr Bakanl, Msr

ile yaplan birlik nedeniyle Dervezeden yazmasn istemitir. Bu nedenle eseri Dervezekaleme almtr. Ancak eser 1961 Eyllnde Suriye-Msr Birliinin ayrl nedeniyle

baslmamtr.

18. Makalt. Eser,1965 yl sonras Kuveyt, am, Ammanda yaynlanan slm

dergilerdeki makalelerinden olumaktadr.


39/271

31

19. Makalt.Eser, Derveze hakknda bakalarnn yazm olduu makalelerden

olumaktadr.

20. Risalt. Eser, Medresetn-nahdada mdrlk yapt dnemlerde genel

toplantlarda verdii edeb, sosyal, tarih, ahlak konferanslarndan derlenmi 14 kkrisaleden olumaktadr.

21. Er-Risale. Eser, 1920-30lu yllarda Filistin davas ile ilgili toplantlarda

verdii baz konferanslara ait bir kitapktr.

22. Risaletn-Nakdiyye. Ens es-Syi adl mellifin kaleme alm olduu

Filistin vel-Kavmiyyel-Arabiyye adl eserinin Derveze tarafndan yaplan

dzeltmelerden ibarettir. Bu eser, Darul-Yakaza, amda trs. Olarak baslmtr.

23. Tescilt ve Mzekkirt. Eser, 1932-1982 yllar aras hatralar ve gzlemleri

ile ilgili Hamsetun ve Tisne men fil-Hayt (95 yllk hayatm) ad verilen bu eser

Tescilt ve Mzekkirt (Belgeler ve Hatralar) adyla 8 cilt olarak tamamlanmtr.

Ayrca ayn eserMzekkeratu ve Tesclt Muhammedzzet Derveze 97 Ammen fil-

Hayati,I-VI, Beyrut 1993. 97 yllk Muhammed zzet Derveze hayatn, Arap hareketini

ve Filistin sorununu ele alan eser, Darul-Garbil-slam tarafndan 4500 sayfa olarak

baslmtr.

24. Mahttt. Eser Mellifin elli yldan beri kaleme alm olduu eski

makalelerini, Necah okulunda retmenlii dneminde rencilere vermi olduu ders

notlarn, farkl alanlarda vermi olduu konferanslar iermektedir.

1.2.2.5. evirileri

1. Rivayet Lamerteen, Rafael ve Durs f Fennit-Terbiye. Badat 1925, 1927.

Fransadan evirdii iki eser olup bunlardan biri La Martine, dieri ise Gabrael

Campayredir.

2. Bevasl-Harbil-lemiyyetil-l, (Trke ve Franszcadan eviri), Darul-

Keaf, Beyrut 1946. Eser 149 sayfadr. Jan Bejonun Franszca eserinin Arapaevirisidir. Ayn eseri Hseyin Cahit Yaln, Birinci Dnya Savann Amilleri adyla

Trkeye kazandrmtr.

3. Arnold Thomasn ed-Davetl-slmiyye ve Aristonun Atinallar

Devleti adl eserinin Arapa evirisidir. Eser baslmamtr.


40/271

32

1.2.2.6. Baslmam Eserleri

1. Tarihul-Urbe vel-slam Tahte Rayetil-Abbasiyyin,

2. Tarihul-Urbe vel-slam f Endels,

3. Tarihul-Urbe vel-slam f Ceziretil-Arab,4. Tarihul-Kuveyt vel-Halicil-Arab Ebane Fetretil-Hkmil-Osman,

5. Risalet Mucez anil-Vahdetil-Arabiyye: Mukavvimtih ve Darurtih

6. Radyo Konumalar, 1954 ylnda Mekke ve am radyolarnda yapm olduu 50

konuma metinleridir,

7. Dini, Eitim ve Ahlak alannda Filistin Kuds, Nablus ve Ramallah okullarnda

vermi olduu ders notlar,

8. Makalat.slami alanlarda kaleme alm olduu eitli makaleleri,74

1.2.3. Hakknda Yaplan almalar ve lim Dnyasna Katks

Derveze hakknda yazlan yzlerce makale ve onlarca kitap bulunmaktadr.

Hakknda yazlan makaleler, gncel/aktel eserleri blmnde belirtmi olduumuz

Makltadl eserde toplanmtr. Hakknda yaplan almalar ise tespit edebildiimiz

kadaryla unlardr;

1. zzet Dervezenin Bak Asyla Kadn, Hanife rmekaya, Bitirme Tezi,

lahiyat Fak., orum 2003.

2. M. zzet Derveze ve Tefsirindeki Metodu, Mesut Okumu, Y. Lisans Tezi,

Danman: Prof. Dr. smail Cerraholu, Ankara 1994.

74 Derveze, et-Tefsirul-Hadis, c. 10, s. 26-31; Derveze, Siretr-Rasul, Giri blm; Derveze, KuranCevap Veriyor, ev., Abdullah Baykal, stanbul 1988, mtercimin nsz, s. 7-13; Derveze, et-Tefsrul-

Hads, 1-7, Ekin Yay., stanbul 1998, I/ VII-VIII. Adil Hasan Gneym, Muhammedzzet Derveze veHareketn-Nidlil-Filistn, Kahire, trs.; Hammde,Muhammedzzet Derveze, s. 17.; Ali evvah shak,Mucem Musannifil-Kuranil-Kerim, Riyad 1404/1984, II, 241, III, 204, 214, 231-234, 250; Kehhle,Mucem Musannifil-Ktbil-Arabiyye, Beyrut 1406/1986, s. 531-532; Beyn Nveyhiz el-Ht, el-Kydt vel-Messests-Siysiyye f Filistn 1917-1947, Beyrut 1986; ndeks: smail K. Poonawala,Muhammad Izzat Darwazas Principles of Modern Exegesis, Approaches to the Qurn (ed. G. R.Hawting Abdul-Kader A. Shareef), London 1993, s. 225-246; El2 (ng.), VII, 442-443; Mv, Fs., I, 209;II, 71; IV, 369, 371; Kurun,DA, Dervezemaddesi, 9/187-188; Okumu, Mesut,M.zzet Derveze veTefsirindeki Metodu, Y. Lisans Tezi, Ankara 1994; Ayrca 09 10 Temmuz 2002 tarihlerinde rdn /Amman ziyaretimiz esnasnda kendisiyle tanm olduumuz 1967 am doumlu, Muhammed zzetDervezenin olu Zuheyr Dervezeden olma torunu Sad Zuheyr Dervezenin dedesinden kalankitaplndan istifade edilmitir.


41/271

33

3. Muhammed zzet Derveze ve Tefsirul-Kuranil-Kerim, Dr. Ferid Mustafa

Sleyman, Mektebetr-Rd, Suudi Arabistan/Riyad 1993, 485 Sayfadr.

Bu eser bir doktora almas olup bu alma, bir Giri ve iki Ana Blm ve

Sonutan olumaktadr.Birinci Ana Blm; Mfessirin siyasi-kltrel evresi, mfessirin hayat ve

siyas aktivitesi, ilmi faaliyetleri, tefsire giri, mellif ve eserleri olmak zere be ana

balk altnda incelenmitir.

kinci Ana Blm ise;

Tefsirindeki metodu, tefsir kaynaklar, nuzl sebepleri, aralar-amalar(muhkem-

mteabih), akaid hakkndaki grleri, Peygamber kssalar ve gemi milletlerin

haberleri, fkh grleri, kozmolojik ayetler, Kuran ilimleri hakkndaki grleri,

anlaylar ve kavramlar, modernist yn, nebev evre ve ehl-i kitap, muhkem ayetler

gibi on iki ana balk altnda incelenmitir.

4. Cuhudu Muhammedzzet Derveze F Tefsiril-Msemma et-Tefsiril-Hadis,

Hasan Abdurrahman Muhammed Ahmed(Msr-Ayn ems niversitesi, Edebiyat

Fakltesi, Arap Dili ve Edebiyat Blm), Doktora Tezi, Kahire 1984, Tez Danman;

Prof. Dr. ffet e-ARKAV ve Prof. Dr. Atf CEVDEH.

Bu alma da bir doktora almas olup Tez bir Giri ve sekiz ana blmden

olumaktadr.

Birinci Blm: Osmanlnn Son Dnemlerinde Arap Milliyetilii, Siyonist

Smrgeci birlii ve Filistin Halk zerindeki Etkisi, Dayanma Grntleri ve

Alglay Yanlglar, ngiliz Himayesi Altnda Kltrel Durum adl konularn yer ald

Derveze Dneminde Dnsel ve Siyasi Yneliler,

kinci Blm: Yaad evre, lmi Oluumu, Siyas ve Ulusal abalar, lm

almalar alt balklarnn yer ald Muhammed zzet Dervezenin Hayat ve

Aktivitesi,nc Blm: Derveze Tefsirindeki Kaynaklar, Dervezenin Tefsirindeki Takip

Ettii Yntem alt balklarnn yer aldDervezenin Tefsirine Giri,


42/271

34

Dndnc Blm: tikad Meseleler Karsndaki Konumu, Fkh Meseleler

Karsndaki Konumu, Derveze ve Bilimsel Tefsir alt blmlerin yer aldDervezenin

Tefsirinde Dini Dnce,

Beinci Blm: Muhkem-Mteabih veya Uss(Amalar)-Vesail(Aralar),Fevatihus-Suver, Kuranda Nesih, Esbabn-Nzl(Nzl Sebepleri) alt blmlerin

yer ald Kuranlimleri Hakknda Dervezenin Grleri,

Altnc Blm: Kadnn zgrlne Dair, Ekonomik Reforma Dair, Bat

Medeniyetiyle likiye Dair alt blmlerinin yer ald Derveze Tefsirinde Islahat

Dnce,

Yedinci Blm: Otorite ve Ynetim Sistemi, slam ve Arap Milliyetilii,

Derveze ve Arap-Siyonizm atmas alt blmlerin yer aldDerveze Tefsirinde Siyas

Dnce,

Sekizinci Blm: Muhammed zzet Dervezenin Tefsirdeki Yntemi, Tefsirde

Takip Ettii Yol, Tefsirde Kullanlan Dil ve slup, Nebev Hadisleri Kullanmadaki

Yntemi, Dervezenin Tefsirdeki Yeri alt blmlerin yer ald Karlatrma ve

Dzeltme ve bir Sonu blmnden olumaktadr.

5. Gneym, Adil Hseyin, Muhammed zzet Derveze ve Hareketl-Nidalil-

Filistin, Darul-Nahdatil-Arabiyye, Kahirede trs. olarak baslan eser 153 sayfadr.

6. Hammade, Hseyin mer, Muhammedzzet Derveze Safahatn min Hayatihi

ve Cihadihi ve Mellifatihi, Daru Kuteybe, 1. bsk., Beyrut 1983, 2. bsk., am 1983

ylnda baslan eser 143 sayfadr.

7. smail K. Poonawala, Muhammad Izzat Darwazas Principles of Modern

Exegesis, Approaches to the Qurn (ed. G. R. HawtingAbdul-Kader A. Shareef),

Muhammed Izzet Devrezenin Kurani Anlama Ve Yorumlama Yontemi

Documents

Transcript of Muhammed Izzet Devrezenin Kurani Anlama Ve Yorumlama Yontemi