MONU(meant)TO at ESPA(show): Mga Pagpapakahulugan sa ...

MONU(meant)TO at ESPA(show):

Mga Pagpapakahulugan sa Monumento ng Bayaning si Andres Bonifacio

Tesis na Iniharap sa

Departamento ng Arte at Komunikasyon

Kolehiyo ng Agham at Sining

Unibersidad ng Pilipinas – Maynila

Inihanda Bilang Bahagi ng Gawaing Kailangan

Sa Pagtatamo ng Titulong Batsilyer sa Arte ng Sining ng Pilipinas

(Pamanang Kultural at Pamamahala sa Sining)

Jessalyn Martinez Basco

2014-30715

Mayo 2018

i | B A S C O

PAGPAPATIBAY

Ang pag-aaral na ito na pinamagatang MONU(meant)TO at ESPA(show): Mga

Pagpapakahulugan sa Monumento ng Bayaning si Andres Bonifacio na iniharap ni Jessalyn Martinez

Basco bilang pagsasakatuparan sa mga pangangailangan sa kursong Batsilyer sa Arte ng Sining ng Pilipinas

(Pamanang Kultural at Pamamahala sa Sining) ay tinatanggap at inaaprubahan na.

___________________________________

Odessa N. Joson, M.A.

Tagapayo sa Tesis

___________________________________

Alice Benito – Adeva, M.A.

Tagapangulo

Departamento ng Arte at Komunikasyon

___________________________________

Leonardo Estacio Jr., PhD

Dekano

Kolehiyo ng Agham at Sining

ii | M O N U ( m e a n t ) T O

PASASALAMAT

Ang katuparan ng pananaliksik na ito ay lubos na ipinagpapasalamat sa gabay ni Propesor Odessa

N. Joson, ang tagapayo sa tesis na ito. Maraming salamat po sa pagtitiyaga, pag-intindi, at pagtitiwala sa

aming walo bagama’t may mga pagkakataon na nais niyo na lamang magpasaksak ng bolpen.

Pinasasalamatan din ang mga propesor na kapuwa umupo bilang panel sa depensa, sina Propesor Rosemarie

Roque at Propesor Kenneth Recio (na siyang nagmungkahing dagdagan ng “ESPA(show)” ang pamagat ng

tesis na ito).

Nais ko ring pasalamatan ang mga taong nagpaunlak na aking kapanayamin at iba pang mga tao at

ahensya na naglaan ng kahit kaunting oras upang ako’y gabayan at tulungan. Salamat kina Meg, Jia, Jace,

at aking ama sa pagsama sa akin sa pagbisita sa iba’t ibang mga bantayog.

Nagpapasalamat din ako sa mga kapuwa ko Negatron (na siyang tawag sa amin ni Propesor

Joson)/Joson Layers/Ka-tiyanak na sina Sopeng, Meg, Jia, Rozhie, Ate Veka, Camille, at Lorenz. Lubos

din ang pasasalamat sa aking mga kaibigan na sina Kyla, Jera, at kasama na ang mga naunang nabanggit

na sina Sopeng, Meg, at Jia.

At siyempre, wala ang tesis na ito kung hindi dahil sa aking pamilya, lalung lalo na ang aking mga

magulang na sina Analyn at Jesus Basco. Lubos na pasasalamat po sa lahat-lahat, Ma at Pa.

Maraming salamat din sa Siyang nasa itaas sa wagas na paggabay, pagtitiyaga, at pagmamahal.

Muli, maraming salamat po sa inyong lahat!

iii | B A S C O

ABSTRAK

Isa si Andres Bonifacio sa mga kinikilalang pambansang bayani ng mga Pilipino. Kilala siya sa

pagtatatag ng isang kalipunang tinawag na Kataastaasan, Kagalanggalangang Katipunan ng mga Anak ng

Bayan. Bilang pagkilala sa kabayanihang kaniyang ipinamalas, ilang bantayog patungkol kay Bonifacio

ang itinayo sa bansa. Ayon sa Patalaan ng mga Ari-Ariang Kultural ng Pilipinas (Sangay sa Plano,

Programa, at Polisiya, 2018), anim sa mga bantayog na ito ang matatagpuan sa Punong Rehiyon ng Pilipinas

o National Capital Region (NCR). Ito ay ang mga sumusunod: Bantayog ni Andres Bonifacio sa Lawton

(Ermita, Maynila); Bantayog ni Andres Bonifacio sa may Tutuban Center Mall Grounds (Tondo, Maynila);

Bantayog ni Andres Bonifacio sa Makati Park and Garden (West Rembo, Makati); Bantayog ni Bonifacio

(Rotonda, Kalookan); Pambansang Bantayog ni Andres Bonifacio sa may Mehan Gardens (Ermita,

Maynila); at Pook Kung Saan Itinatag ang Katipunan (San Nicolas, Maynila). Ang mga ito ang mga

monumentong pinag-aralan sa papel na ito.

Inalam ng pananaliksik na ito ang imahen ng bayani sa mga nabanggit na bantayog ni Andres

Bonifacio pati na rin ang implikasyon nito sa sistema ng kolektibong pagpapakahulugan at pag-alala ng

mga Pilipino. Ang unang hakbang na isinagawa ng mananaliksik ay ang pangangalap ng batayang mga

batis mula sa iba’t ibang aklatan at research databases. Matapos nito ay isa-isang pinuntahan at

inobserbahan ang mga bantayog. Nagsasagawa rin ng mga pakikipanayam at naghanap ng mga kaugnay na

arkibo ang mananaliksik mula sa iba’t ibang tao at ahensyang may kaugnayan sa mga bantayog na saklaw

ng pag-aaral na ito. Mula sa mga nakakalap na datos ay tinangkang siyasatin ang sistema ng

pagpapakahulugan at pag-alala ng mga Pilipino, partikular ang kanilang konsepto ng bayani at pagkabayani.

Sinuri ang imahen ni Bonifacio bilang isang bayani sa kaniyang mga monumento at maging ang

monumento ng bayani sa pampublikong espasyo sa kasalukuyan.

iv | M O N U ( m e a n t ) T O

MGA NILALAMAN

PAGPAPATIBAY ........................................................................................................................................ i

PASASALAMAT ........................................................................................................................................ ii

ABSTRAK .................................................................................................................................................. iii

MGA NILALAMAN .................................................................................................................................. iv

TALAAN NG PIGURA ............................................................................................................................. vi

TALAAN NG LARAWAN ........................................................................................................................ vi

TALAAN NG TALAHANAYAN ........................................................................................................... viii

KABANATA I: Introduksyon ..................................................................................................................... 1

A. Pinagmulan ng Pag-aaral...................................................................................................................... 1

B. Paglalahad ng Suliranin ........................................................................................................................ 4

C. Mga Layunin ........................................................................................................................................ 4

D. Saklaw at Delimitasyon ....................................................................................................................... 4

E. Kahalagahan ng Pananaliksik ............................................................................................................... 6

F. Metodolohiya ........................................................................................................................................ 7

G. Teoretikal na Balangkas ....................................................................................................................... 9

H. Konseptwal na Balangkas .................................................................................................................. 16

KABANATA II: Rebyu ng Kaugnay na Literatura ................................................................................... 18

A. Mga Teorya sa Pagpapakahulugan at Paggunita ................................................................................ 18

B. Ang Bayaning Pilipino: Iba’t ibang Pagtingin kay Andres Bonifacio ............................................... 21

C. Bayani at Pagkabayani ....................................................................................................................... 25

D. Pagbubuod .......................................................................................................................................... 26

KABANATA III: Paglalatag ng Datos ...................................................................................................... 27

A. Bantayog ni Bonifacio sa Rotonda, Kalookan ................................................................................... 27

B. Bantayog ni Andres Bonifacio sa Lawton sa Ermita, Maynila .......................................................... 34

C. Pambansang Bantayog ni Andres Bonifacio sa Ermita, Maynila ....................................................... 38

D. Pook Kung Saan Itinatag ang Katipunan (K.K.K. Monument) sa San Nicolas, Maynila .................. 46

E. Bantayog ni Andres Bonifacio sa Makati Park and Garden sa West Rembo, Makati ........................ 51

F. Bantayog ni Andres Bonifacio sa Tondo, Maynila ............................................................................. 56

G. Pagbubuod .......................................................................................................................................... 60

KABANATA IV: Pagsusuri ng Datos ....................................................................................................... 73

A. Si Bonifacio sa Kaniyang Mga Monumento ...................................................................................... 73

v | B A S C O

B. Ang Bayani sa Kaniyang mga Monumento ....................................................................................... 77

C. Ang Monumento ng Bayani sa Pampublikong Espasyo .................................................................... 80

KABANATA V: Konklusyon .................................................................................................................... 84

KABANATA VI: Rekomendasyon ........................................................................................................... 87

SANGGUNIAN ......................................................................................................................................... 89

APENDISE ................................................................................................................................................ 95

APENDISE A: Personal na Komunikasyon tungkol sa Bantayog ni Bonifacio (Monumento) sa

Kalookan ................................................................................................................................................. 95

APENDISE B: Personal na Komunikasyon tungkol sa Pambansang Bantayog ni Andres Bonifacio sa

Ermita, Manila ........................................................................................................................................ 99

APENDISE C: Personal na Komunikasyon tungkol sa Bantayog ni Andres Bonifacio sa Makati Park

and Garden sa Makati ........................................................................................................................... 103

APENDISE D: Personal na Komunikasyon tungkol sa mga Bantayog ni Andres Bonifacio sa Punong

Rehiyon (National Capital Region) ....................................................................................................... 109

vi | M O N U ( m e a n t ) T O

TALAAN NG PIGURA

Pigura 1. Konseptwal na Balangkas ............................................................................................................ 16

TALAAN NG LARAWAN

Larawan 1. Ang bantayog ni Bonifacio sa Rotonda, Kalookan. ................................................................. 27

Larawan 2. Malapitang kuha sa mukha ni Bonifacio sa bantayog sa Kalookan ......................................... 28

Larawan 3. Malapitang kuha sa pigura ni Bonifacio sa bantayog sa Kalookan. ......................................... 28

Larawan 4. Ang harapang bahagi ng bantayog sa Kalookan. ..................................................................... 29

Larawan 5. Ang kaliwang bahagi ng bantayog sa Kalookan. ..................................................................... 29

Larawan 6. Ang kanang bahagi ng bantayog sa Kalookan. ........................................................................ 30

Larawan 7. Ang likurang bahagi ng bantayog sa Kalookan. ...................................................................... 30

Larawan 8. Ang pigura ng Victory sa tuktok ng bantayog sa Kalookan. ................................................... 30

Larawan 9. Ang araw na may walong sinag na kumakatawan sa walong mga probinsyang kasama sa

paglaban sa mga Kastila. ............................................................................................................................. 31

Larawan 10. Isang bahagi ng tubig na nakapaligid sa bantayog sa Kalookan. ........................................... 31

Larawan 11. Ang mga plaka sa harapan ng bantayog sa Kalookan. ........................................................... 31

Larawan 12. Ang tanawin mula sa harapan ng bantayog sa Kalookan. ...................................................... 32

Larawan 13. Ang tanawin mula sa kanang bahagi ng bantayog sa Kalookan. ........................................... 32

Larawan 14. Ang tanawin mula sa kaliwang bahagi ng bantayog sa Kalookan. ........................................ 32

Larawan 15. Ang tanawin mula sa likuran ng bantayog sa Kalookan kung saan makikita rin ang tatlo sa

sampung watawat na nakapalibot sa bantayog sa Kalookan. ...................................................................... 32

Larawan 16. Ang bantayog sa Kalookan kung titingnan mula sa labas ...................................................... 33

Larawan 17. Ang bantayog ni Andres Bonifacio sa Lawton. ..................................................................... 34

Larawan 18. Malapitang kuha sa pigura ni Bonifacio sa bantayog sa Lawton. .......................................... 35

Larawan 19. Malapitang kuha sa mukha ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Lawton. .......................... 35

Larawan 20. Ang plaka ng NHI sa bantayog sa Lawton. ............................................................................ 35

Larawan 21. Ang plaka ng lungsod ng Maynila sa bantayog sa Lawton. ................................................... 35

Larawan 22. Ang bahagi ng kahabaan ng Taft na nasa harapan ng batayog sa Lawton at Tanggapan ng

Koreo na nasa likuran ng bantayog. ............................................................................................................ 36

Larawan 23. Ang kanang bahagi ng bantayog sa Lawton. ......................................................................... 36

Larawan 24. Malayuang kuha sa kaliwang bahagi ng bantayog sa Lawton. .............................................. 36

Larawan 25. Ang ilang mga nagtitinda sa paligid ng bantayog sa Lawton. ............................................... 36

Larawan 26. Ang pagkilos na isinagawa sa Liwasang Bonifacio noong ika-30 ng Nobyembre 2017. Roxas

(2017a). ....................................................................................................................................................... 37

Larawan 27. Ang kulang-kulang na tiles sa pedestal ng bantayog sa Lawton. ........................................... 37

Larawan 28. Ang dalawang sapatos sa paanan ng pigura ni Bonifacio sa bantayog sa Lawton. ................ 37

Larawan 29 at 30. Ilang halimbawa ng vandalism sa bantayog sa Lawton. ............................................... 37

Larawan 31. Ang bantayog ni Bonifacio sa may Mehan Gardens sa Ermita, Maynila. ............................. 38

Larawan 32. Malapitang kuha sa pigura ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Ermita. ............................ 39

Larawan 33. Malapitang kuha sa mukha ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Ermita. ........................... 39

Larawan 34. Malayuang kuha sa bantayog sa Ermita kung saan makikita ang iba't ibang depiksyon ng

ilang mahahalagng pangyayari sa buhay ni Bonifacio. ............................................................................... 40

Larawan 35. Ang likuran ng bantayog sa Ermita kung saan makikita ang kopya ng Kartilya. .................. 41

Larawan 36. Ang tanawin mula sa harapan ng bantayog sa Ermita kung saan makikita ang kahabaan ng

Taft at ilang jeep na nagsasakay ng pasahero. ............................................................................................ 42

vii | B A S C O

Larawan 37. Ang tanawin mula sa kaliwang bahagi ng likuran ng bantayog sa Ermita kung saan makikita

ang ilan sa mga sasakyang nakaparada sa paligid nito. .............................................................................. 42

Larawan 38. Ang tanawin mula sa kaliwang bahagi ng harapan ng bantayog sa Ermita kung saan

matatanaw ang munisipyo ng Maynila. ...................................................................................................... 43

Larawan 39. Isang butas sa bantayog sa Ermita kung saan masisilip ang ilang dumi ng mga tinaguriang

"solvent boys". ............................................................................................................................................ 43

Larawan 40. Ang pagkilos na naganap sa bantayog sa Ermita noong ika-10 ng Disyembre 2017. Roxas

(2017b). ....................................................................................................................................................... 43

Larawan 41. Isang bahagi ng bantayog sa Ermita na nawawalan ng piraso. .............................................. 44

Larawan 42. Malapitang kuha sa kopya ng Kartilya sa bantayog sa Ermita kung saan makikita ang

pagkawala ng mga piraso. ........................................................................................................................... 44

Larawan 43. Isang bahagi ng plant box sa bantayog sa Ermita na kakikitaan ng iba't ibang uri ng kalat at

dumi. ........................................................................................................................................................... 44

Larawan 44. Isang halimbawa ng graffiti sa kinatitirikan ng pinakaprominenteng watawat sa bantayog sa

Ermita. ......................................................................................................................................................... 45

Larawan 45. Ang natapon na pintura sa memorare ng bantayog sa Ermita. ............................................... 45

Larawan 46. Isang halimbawa ng vandalism sa bantayog sa Ermita. ......................................................... 45

Larawan 47. Ang bantayog sa San Nicolas, Maynila. ................................................................................ 46

Larawan 48. Malapitang kuha sa mukha ni Bonifacio sa bantayog sa San Nicolas. .................................. 46

Larawan 49. Malapitang kuha sa pigura ni Bonifacio sa bantayog sa San Nicolas. ................................... 47

Larawan 50. Si Bonifacio at limang pigurang kasama sa bantayog sa San Nicolas. .................................. 47

Larawan 51. Ang iba't ibang depiksyon sa itaas ng bahagi ng bantayog sa San Nicolas. .......................... 48

Larawan 52. Ang sahig na bahagi ng bantayog sa San Nicolas. ................................................................. 48

Larawan 53. Isang bahagi ng bakod ng bantayog sa San Nicolas kung saan makikita ang "KKK" na

pininturahan ng pula. .................................................................................................................................. 48

Larawan 54. Ang mga tricycle sa kahabaan ng Recto sa harapan ng bantayog sa San Nicolas. ................ 49

Larawan 55. Ang kanang gilid ng bantayog sa San Nicolas. ...................................................................... 49

Larawan 56. Ang kaliwang gilid ng bantayog sa San Nicolas. ................................................................... 49

Larawan 57. Ang ilang mga tumatambay sa paligid ng bantayog sa San Nicolas. ..................................... 50

Larawan 58. Ilang kalat sa bantayog sa San Nicolas. ................................................................................. 50

Larawan 59. Ang kopya ng Kartilya sa bantayog sa San Nicolas na nawawalan ng ilang piraso. ............. 50

Larawan 60. Ilang mga sako at pandakot at walis sa bantayog sa San Nicolas. ......................................... 51

Larawan 61. Ang bantayog ni Bonifacio nang nasa orihinal na kinatayuan pa nito sa Makati. Montasco

(n.d.). ........................................................................................................................................................... 51

Larawan 62. Nakatutok na pokus sa mukha ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Makati. Sembrano

(2017). ......................................................................................................................................................... 52

Larawan 63. Bersyon na mas nakatutok sa pigura ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Makati. Montasco

(n.d.) ............................................................................................................................................................ 52

Larawan 64. Kuha sa Makati Park and Garden mula sa kahabaan ng Jose P. Rizal Ext. ........................... 52

Larawan 65. Ang Ilog Pasig kung tatanawin mula sa Makati Park and Garden. ........................................ 52

Larawan 66. Ang iskultura habang nakatali sa isang flag pole. Sembrano (2017). .................................... 53

Larawan 67. Ang mga metal na bakod na nakapalibot sa dating kinalulugaran ng bantayog ni Bonifacio sa

Makati Park and Garden. ............................................................................................................................ 53

Larawan 68. Kuha ng lugar na dating kinalalagyan ng bantayog sa Makati mula sa kahabaan ng Jose P.

Rizal Ext. kung saan makikita ang ilang detalye patungkol sa proyektong isinasagawa ng DPWH. ......... 54

Larawan 69. Ang bantayog ni Bonifacio sa Tondo, Maynila. .................................................................... 56

Larawan 70. Malapitang kuha sa mukha ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Tondo. ........................... 57

viii | M O N U ( m e a n t ) T O

Larawan 71. Malapitang kuha sa pigura ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Tondo. ............................ 57

Larawan 72. Kuha sa bantayog sa Tondo sa ibang anggulo kung saan makikita ang watawat ng Katipunan

sa kaliwa ni Bonifacio. ................................................................................................................................ 57

Larawan 73. Ang pedestal at disenyong araw na kinalalagyan nito sa bantayog sa Tondo. ....................... 58

Larawan 74. Ang mall sa harapan ng bantayog sa Tondo. ......................................................................... 58

Larawan 75. Ang bakod at kahabaan ng Recto sa kanan ng bantayog sa Tondo ........................................ 58

Larawan 76. Ang dating pangunahing istasyon ng Manila Railroad Company Ltd. .................................. 58

Larawan 77. Ilan sa mga upuang nakapalibot sa bantayog sa Tondo ......................................................... 59

Larawan 78. Ilan sa mga mamimili sa ilang pamilihan sa paligid ng bantayog sa Tondo. ......................... 59

TALAAN NG TALAHANAYAN

Tahanahayan 1. Pagbubuod sa mga nakalap na datos................................................................................. 72

1 | B A S C O

KABANATA I: Introduksyon

A. Pinagmulan ng Pag-aaral

Ipinanganak noong ika-30 ng Nobyembre 1863 sa isang maliit na kubo sa Calle Azcarraga (na

ngayon ay Claro M. Recto Avenue) sa Tondo, Manila, si Andres Bonifacio ay panganay sa mga anak nina

Santiago Bonifacio at Catalina de Castro na sina Ciriaco, Procopio, Troadio, Esperidiona, at Maxima

(National Historical Commission of the Philippines, 2012). Ayon sa NHCP (2012), nakapagtapos siya ng

elementaryang edukasyon sa pamamagitan ng isang Guillermo Osmeña ng Cebu. Nang maulila ang

kaniyang pamilya noong labing-apat na taong pa lamang, siya na ang umako sa reponsibilidad ng

pagpapalaki sa nakababatang mga kapatid sa pamamagitan ng paglikha at pagbebenta ng ilang mga bagay

gaya ng papel na pamaypay at tungkod (NHCP 2012). Naging isang mensahero rin siya sa Fleming &

Company at kalaunan, isang bodegero sa Fressel & Company (NHCP, 2012).

Ayon sa isang artikulong mula sa NHCP (2012), hindi naging hadlang ang kahirapan sa pagkauhaw

sa kaalaman ni Bonifacio. Inilaan niya ang karamihan ng kaniyang oras sa pagbabasa ng mga libro upang

palawakin ang kaniyang kaalaman sa Espanyol at Tagalog. Ang Fressel & Company ang nagsilbing silid-

aklatan at silid-aralan ni Bonifacio (NHCP, 2012).

Ikinasal si Andres Bonifacio kay Gregoria de Jesus na kaniyang ikalawa nang asawa (ang kaniyang

unang asawa, si Monica, ay namatay sa leprosy isang taon matapos silang ikasal) (NHCP, 2012). Labing-

anim pa lamang si Gregoria de Jesus at sa kabilang dako naman ay dalawampu’t siyam na taon na si Andres

Bonifacio nang sila ay nagkaibigan (NHCP, 2012). Dahil na rin siguro rito kaya’t noong una ay tumutol sa

relasyon ng dalawa ang mga magulang ni Gregoria ngunit kalaunan ay pinayagan din silang ikasal (NHCP,

2012). Kinasal ang dalawa noong 1892 sa parehong seremonyang Katoliko at ng Katipunan (NHCP, 2012).

Ayon sa NHCP (2012), “Lakambini” ang napiling nom de guerre ni Gregoria.

2 | M O N U ( m e a n t ) T O

Kilala si Bonifacio sa pagtatatag niya ng isang kalipunang tinawag na Kataastaasan,

Kagalanggalangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan. Itinatag ang katipunan noong ikapito ng Hulyo

1892 sa bahay ni Deodato Arellano (NHCP, 2012). Maaaring maging kasapi ng samahang ito sa

pamamagitan ng sanduguan na simisimbolo sa pagtatatag ng isang lihim na lipunan na naglalayong

ihiwalay ang Pilipinas sa Espanya at paalisin ang mga Espanyol sa bansa (NHCP, 2012). Ikatlong supremo

ng Katipunan si Bonifacio; una si Deodato Arellano na sinundan naman ni Roman Basa (NHCP, 2012).

Noong 1893, pinayagang lumahok sa Katipunan ang kababaihang pinangunahan nina Gregoria de Jesus,

Josefa Rizal, Marina Dizon, at Angelica Lopez (NHCP, 2012). At noong 1894, kumalat ang Katipunan sa

kabuuan ng Maynila (NHCP, 2012).

Upang patatagin at lalo pang palawakin ang operasyon ng organisasyon, ang Kalayaan, ang opisyal

na pahayagan ng Katipunan, ay inilimbag (NHCP, 2012). Si Emilio Jacinto ang nagsilbing editor nito

(NHCP, 2012). Dalawang sulatin ni Bonifacio ang naisama sa Kalayaan, ang “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa”

at “Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog” (NHCP, 2012).

Noong ika-27 ng Abril 1897, ilang maliliit na labanan ang pumagitna sa mga puwersa nina

Bonifacio at Aguinaldo (NHCP, 2012). Dito namatay si Ciriaco, samantalang nahuli naman sina Andres at

Procopio (NHCP, 2012). Noong sumunod na araw, dinala sa husgado ng Indang at saka sa Naic ang mga

bilanggo (NHCP, 2012). Sa araw ring iyon, binuo ni Gen. Mariano Noriel ang husgado na kalaunang

sumubok at nagtagumpay na bigyan ng hatol na kamatayan ang magkapatid na Bonifacio (NHCP, 2012).

Hindi inaasahan ang naging desisyon, noong una ay binago ni Aguinaldo ang hatol at sa halip ay

inerekomendang ipatapon na lamang ang magkapatid na Bonifacio sa isang isla sa Cavite ngunit sa

panghihimok nina Gen. Noriel at Gen. Pio del Pilar ay nagbago ang kaniyang isip at hinatulan ng kamatayan

ang magkapatid (NHCP, 2012).

Noong ikasampu ng Mayo 1897, si Andres, kasama si Procopio, ay binaril sa Bundok Nagpatong,

na siyang tumapos sa maikling buhay ng Supremo (NHCP, 2012).

3 | B A S C O

Ayon sa Pambansang Komisyong Pangkasaysayan ng Pilipinas o National Historical Commission

of the Philippines (NHCP) (2012), bagama’t hindi pantay sa iba pang mga bayani ang kaniyang edukasyong

naabot at pagkabihasa sa militar, wagas ang kaniyang pagmamahal sa bayan at ang kaniyang pangalan ay

patuloy na maaalala at magsisilbing sigaw ng mga Pilipinong nagnanasa ng kalayaan mula sa panggigipit

at kawalan ng hustisya.

Isa si Andres Bonifacio sa mga kinikilalang pambansang bayani ng mga Pilipino. Ayon sa National

Commission for Culture and the Arts (2015), bagama’t walang batas, ehekutibong order o proklamasyong

nagtatakda kahit ano bilang pambansang bayani, may ilang mga batas at proklamasyon na nagpaparangal

sa mga bayani. Halimbawa, ipinalalagay na pambansang bayani si Bonifacio, gayon rin si Rizal, gaya na

lamang sa pamamagitan ng pagdedeklara ng mga pista para sa kanila katulad ng pagdedeklara ng ika-30 ng

Nobyembre, araw ng kaniyang kapanganakan, bilang pambansang pista.

Bilang isang bayani, ilang monumento ni Bonifacio ang itinayo sa bansa bilang pagkilala sa

kabayanihang kaniyang ipinamalas. Kaugnay nito, ang Act Bilang 2760 na ipinatupad noong ika-23 ng

Pebrero 1918 ang kumumpirma at nagpatibay ng lahat ng hakbang na isinagawa sa paglikha, pangangalaga,

at pag-aayos ng mga pambansang monumento at partikular ang pagtatatag ng isang monumento sa alaala

ni Andres Bonifacio (NCCA, 2015). Ito ay ang Bantayog ni Andres Bonifacio sa Rotunda, Lungsod ng

Kalookan (NHCP, 2013d), isang bronseng obra na nilikha ng Pambansang Alagad ng Sining na si

Guillermo Tolentino (Fortunato, 1998). Dito, ipinapakita si Bonifacio na may suot na “nakasarang Barong

Tagalog na may panyong nakatali sa leeg, at nakasapatos” habang “nakatindig nang mahinahon subalit

nanghahamon” nang may “gulok sa kanang kamay at baril naman sa kabilang kamay” (Fortunato, 1998).

Sa kaniyang likuran ay si Emilio Jacinto at isang watawat na nakaladlad (Guillermo, 1991). Sa parehong

gilid ni Bonifacio ay may mga Katipunerong nagwawasiwas ng kanilang mga bolo (Guillermo, 1991).

Makikita naman sa kaniyang kanan ang ilang bumagsak at nakagapos na mga pigura pati na rin ang isang

Katipunerong hawak-hawak ang isang naulilang sanggol (Guillermo, 1991). Sa kabila naman ay makikita

ang pagbitay sa Gomburza, isang depiksyon ng pagsapi sa Katipunan, isang namamatay na babaeng may

4 | M O N U ( m e a n t ) T O

sanggol na tinatangkang abutin ang kaniyang suso, at ang kaniyang asawang nakakuyom ang kamao sa

gilid ng Katipunero sa tabi ni Bonifacio (Guillermo, 1991). Ilan pa sa mga monumento na may depiksyon

ni Andres Bonifacio na matatagpuan sa Pambansang Punong Rehiyon o National Capital Region (NCR) at

ang mga ito ang sinuri ng papel na ito. Mula sa mga bantayog na ito ni Bonifacio ay tatangkain ng

pananaliksik na ito na alamin ang imahen ng bayani at pagkabayani, maging ang kasalukuyang

pagpapakahulugan ng publiko sa kaniyang mga monumento.

B. Paglalahad ng Suliranin

Ano ang imahen ng bayani sa mga monumentong patungkol kay Bonifacio at ano ang implikasyon

nito sa sistema ng kolektibong pagpapakahulugan at pag-alala ng mga Pilipino?

C. Mga Layunin

1. Tukuyin ang mga monumento ni Andres Bonifacio sa Punong Rehiyon ng Pilipinas o National

Capital Region (NCR);

2. Siyasatin kung mayroon bang mga namamayaning paksa, motif, at elemento o disenyo sa mga

monumentong ito;

3. Suriin ang pampublikong espasyong kinalalagyan ng mga monumento; at

4. Alamin ang imahen ng bayani at pagkabayani sa mga namamayaning elemento, koneksyon sa

espasyo, at ugnayan ng mga kalahok sa pagpapakahulugan ng mga konseptong nabanggit

D. Saklaw at Delimitasyon

Tanging ang mga monumento lamang ni Andres Bonifacio na kinikilala ng Pambansang Komisyon

para sa Kultura at Sining o National Commission for Culture and the Arts (NCCA) at nakatala sa Patalaan

ng mga Ari-Ariang Kultural ng Pilipinas (Sangay sa Plano, Programa, at Polisiya, 2018) ang saklaw ng

pag-aaral. Ito ay upang mas matiyak na tanging mga monumento lamang na tiyak na si Bonifacio ang

inilalarawan ang mapag-aaralan.

5 | B A S C O

Gaya ng nabanggit at bilang paglilinaw, tanging mga iskultura lamang patungkol kay Bonifacio

ang susuriin sa pag-aaral na ito. Hindi kasama sa pananaliksik ang depiksyon ng bayani na matatapuan sa

iba pang midyum gaya na lamang ng sa mga larawan, painting, dibuho, sulatin, at iba pa. Napili ang

iskultura sa kadahilanang umuukupa ito ng espasyo, at sa gayon ay sa kung sa papaano ay mas

nararamdaman ang presensya nito kumpara sa mga dalawang dimensyunal (2-dimensional) nitong katapat.

Dagdag pa rito, napili ang mga monumento dahil sa pagiging publiko nito. Ipinapalagay na mas marami

ang nakikilahok sa proseso ng pagpapakahulugan sapagkat kahit sinong makakikita sa monumento ay maari

nang maging kalahok sa nasabing proseso.

Dagdag pa rito, tanging mga monumento lamang na matatagpuan sa Pambansang Punong Rehiyon

o National Capital Region (NCR) ang isinama. Ito ay sa kadalahilanang, una, si Bonifacio ay laking Maynila

partikular sa Tondo. At sa gayon, ikalawa, hindi na siguro higit na sabihing karamihan sa mga

makasaysayang pangyayari sa kaniyang buhay ay naganap sa ilang bahagi ng rehiyong ito. Dahil dito,

maaari na ring sabihing marami sa mga monumento para sa kaniya ay matatagpuan sa rehiyong ito sapagkat

sa mga pook na ito itinayo ang ilang mga iskultura patungkol buhay ng nasabing bayani – mula sa kaniyang

kapanganakan, sa pagtatag ng Katipunan, hanggang sa iba pang mahahalagang pangyayari sa kaniyang

buhay. Kung gayon, bakit hindi pa isama ang rehiyon ng Katagalugan? Nilimita lamang ng mananaliksik

sa Pambansang Punong Rehiyon o National Capital Region (NCR) ang heograpikal na saklaw ng pag-aaral

sa kadahilanang ito lamang ang pinahihintulot ng pinansiyal at pamanahong salik ng pananaliksik.

Mahalaga ring banggiting sinuri ang lahat ng mga monumento na may depiksyon ni Bonifacio. Ibig

sabihin, hindi lamang ang mga iskultura kung saan siya lamang ang paksa ang isinama. Kasama sa pag-

aaral kahit iyong mga hindi siya ang tanging paksa (gaya na lamang sa kaso ng K.K.K. Monument) dahil

makikita pa rin sa mga ito ang depiksyon ng nasabing bayani. Sa katotohanan ay mas nakikita pa ito ng

mananaliksik bilang katangiang tila ba kakaiba kumpara sa mga monumento ng iba pang mga bayani.

Sa kabuuan, anim na monumento ang sinuri sa isinagawang pananaliksik:

6 | M O N U ( m e a n t ) T O

1. Bantayog ni Bonifacio sa Rotonda, Kalookan;

2. Bantayog ni Andres Bonifacio sa Lawton sa Ermita, Maynila;

3. Pambansang Bantayog ni Andres Bonifacio sa may Mehan Gardens sa Ermita, Maynila;

4. Pook Kung Saan Itinatag ang Katipunan (K.K.K. Monument) sa San Nicolas, Maynila;

5. Bantayog ni Bonifacio sa Makati Park and Garden sa West Rembo, Makati; at

6. Bantayog ni Andres Bonifacio sa Tondo, Maynila

E. Kahalagahan ng Pananaliksik

Nilalayon ng pag-aaral na ituloy ang tradisyon ng pag-aaral ng ugnayan ng monumento, espasyo,

at kolektibong pagpapakahulugan at paggunita. Mahalaga ito lalo na at wala pang gaanong nasusulat na

literatura sa Pilipinas kung saan pinag-uugnay ang mga nabanggit na konsepto. Sa pamamagitan ng pag-

uugnay ng mga ito ay magkakaroon ng mas malalim na pag-intindi sa proseso ng pagpapakahulugan at pag-

alala ng mga Pilipino. Gayon rin, makapag-ambag din ito sa mas malinaw na pagtingin sa relasyon ng mga

pag-alalang ito sa pampublikong espasyo.

Bukod pa rito, maliban sa nasabing Bantayog ni Bonifacio na likha ni Tolentino, wala pang

masyadong sulatin na pumapatungkol sa mga monumento ng bayani. Lalong lalo na, wala pang masyadong

pag-aaral kung saan pinag-uugnay ang Semiotika at mga pampublikong iskultura, partikular ang mga

monumento, lalung lalo na sa Pilipinas. Kaugnay nito, wala pa ring naisagawang kahit anong

komparatibong pag-aaral sa kahit anong mga monumento ni Bonifacio at nagtangkang tingnan ang imahen

ng bayani sa kaniyang mga monumento.

Nakikita rin ang pananalisik na ito bilang isang ambag sa pag-aaral ng rekonstruksyon ng imahen

(sa kasong ito, ng bayani) sa mga pampublikong iskultura partikular ng mga monumento. Kaugnay nito,

dahil na rin sa nasa pampublikong espasyo, ang mga mensaheng napapaloob sa mga iskulturang ito ay

nililikha at tinatanggap ng mas malawak na mga kalahok na sa gayon ay mas nagtataas sa pangangailangang

suriin.

7 | B A S C O

Mapapalawak din ng pananaliksik ang literatura tungkol sa pagpapakahulugan partikular sa

konsepto ng bayani at pagkabayani na nakikita sa mga monumentong sinuri. Kadalasan, kapag bayani at

pagkabayani ang pinag-uusapan ay dalawang personalidad ang pumasok sa isipan. Una, si Jose Rizal na

tinitingnan bilang isang repormista at bayaning gumamit ng pluma bilang sandata. Sa kabilang dako naman,

si Andres Bonifacio na tinitingnan bilang isang rebolusyunaryong bayani at kadalasang naiuugnay sa

paggamit ng kaniyang bolo. Ito ang imahen ng bayani at pagkabayaning sinuri, sinuportahan, at kwinestyon

ng pag-aaral na ito.

At huli, hindi na siguro maling sabihin na sa pag-aaral ng pagpapakahulugan ay makatutulong ang

pananaliksik na ito sa mas malalim na pag-intindi sa kultura ng mga Pilipino, partikular sa pakikipag-

ugnayan nila sa mga monumento.

F. Metodolohiya

Ang unang hakbang na isinagawa ng mananaliksik ay ang pangangalap ng batayang mga batis. Ilan

sa mga ito ay nakuha mula sa silid-aklatan ng Unibersidad ng Pilipinas – Maynila. Ang ilan naman ay

nakuha mula sa ilang mga research database gaya na lamang ng JSTOR, EBSCOhost, ResearchGate, at

Springer Link. Nakasilip din ng ilang libro sa Google Books. Ilang artikulo at journal rin ang nakuha mula

sa Philippine EJournals. Nakakuha rin ng impormasyon mula sa ilang opisyal na website ng gobyerno gaya

na lamang ng sa Pambansang Komisyong Pangkasaysayan ng Pilipinas o National Historical Commission

of the Philippines (NHCP) at sa Pambansang Komisyon para sa Kultura at Sining o National Commission

for Culture and the Arts (NCCA).

Matapos ito ay nakipag-ugnayan ang mananaliksik sa pamamagitan ng pakikipagpalitan ng

mensahe at pagpunta sa tanggapan ng Pambansang Komisyong Pangkasaysayan ng Pilipinas upang

humingi ng kopya ng ilang mga arkibong patungkol sa mga iskultura ni Bonifacio na nasa ilalim ng

pangangalaga ng nagsabing institusyon maging ilang pantulong na literaturang pinahihintulutan nilang

maibahagi sa mananaliksik. Ang primaryang talaang nagawa ay binubuo ng mga detalyeng nakalap tungkol

8 | M O N U ( m e a n t ) T O

sa mga monumento gaya na lamang ng pangalan o titulo, petsa ng pagkakatayo, dahilan o basehan ng

pagkakatayo, artistang lumikha (bagama’t kalahati lamang sa mga ito ang natiyak), klasipikasyon,

kasalukuyang gamit, at lugar na kinalalagyan ng mga ito. Ito ang naging batayan ng mananaliksik sa

susunod na hakbang.

Sunod ay isa-isang binisita ng mananaliksik ang mga monumento. Kinunan ng larawan ang bawat

monumento sa iba’t ibang angulo (harap, likod, at magkabilang gilid). Gayon rin ang mga partikular na

elemento o disenyo ng bawat monumento. Kinunan rin ang kapaligiran ng monumento (gaya na lamang ng

mga nakapalibot na establisyemento at/o kalsada) sa iba’t ibang anggulo. Dito nanggaling ang datos na

sinuri ng mananaliksik. Mahalagang banggitin sa bahaging ito na lahat ng mga larawang ginamit ay

pagmamay-ari ng mananaliksik, maliban doon sa mga sinipi at binigyan ng sitasyon ang kumuha ng

larawan.

Sa pagsusuri ng mga simbolong makikita sa mga monumento ay unang gumawa ng listahan ang

mananaliksik. Ito ay binubuo ng mga simbolo, motif, at/o disenyo na makikita sa bawat monumento. Mula

rito, nakita ng mananalisik ang mga namamayaning mga elemento na sa madaling salita ay iyong mga

nakikita sa karamihan, kung hindi sa lahat, ng mga monumentong sinusuri. Dagdag pa rito, pinagkumpara

din ang mga ito upang matukoy kung may mga patterns ng pagkakapareho o sa kabilang dako, pagkakaiba.

Mula sa pagsasama-sama ng mga namamayaning elemento at mga konseptong kinakatawan ng mga ito ay

nagkaroon ng mas nagkakaisang imahen ng bayani at pagkabayani sa mga monumento ni Bonifacio.

Sinuri rin ang ugnayan ng mga monumento at ng mga tagapagmasid. Isinagawa ito sa tulong ng

nasagawang pag-o-obserba habang binibisita ang bawat monumento. Habang nagmamasid ang

mananaliksik at kaniyang mga kasama ay nagsulat ng ilang mga obserbasyon habang nasa may monumento.

Nagsagawa rin ng pakikipagpanayam sa ilang mga monumento na may nagbabantay o naglilinis sa

panahong isinagawa ang obserbasyon. Dagdag pa rito, ang mga kinuhang larawan ng mga monumento

bukod sa naging patunay sa mga naitalang obserbasyon ay naging obheto rin ng pagsusuri. Mula sa larawan

9 | B A S C O

ng bawat monumento sa iba’t ibang anggulo ay tiningnan ang iba’t ibang detalye gaya ng kasalukuyang

ugnayan ng mga bantayog at publiko. Kaugnay nito, mahalagang banggitin na ang pagbisita sa mga

monumento ay isinagawa tuwing umaga sa parehong oras (mula 45 minuto matapos ang ika-9 ng umaga

hanggang 15 minuto matapos ang ika-10 ng umaga). Isinagawa ang pagbisita at obserbasyon sa mga

sumusunod na petsa:

1. Bantayog ni Bonifacio sa Rotonda, Kalookan (ika-1 ng Marso 2018, Huwebes);

2. Bantayog ni Andres Bonifacio sa Lawton sa Ermita, Maynila (ika-2 ng Marso 2018,

Biyernes);

3. Pambansang Bantayog ni Andres Bonifacio sa may Mehan Gardens sa Ermita, Maynila

(ika-5 ng Marso 2018, Lunes);

4. Pook Kung Saan Itinatag ang Katipunan sa San Nicolas, Maynila (ika-6 ng Marso 2018,

Martes);

5. Bantayog ni Bonifacio sa Makati Park and Garden sa West Rembo, Makati (ika-8 ng Marso

2018, Huwebes); at

6. Bantayog ni Andres Bonifacio sa Tondo, Maynila (ika-9 ng Marso 2018, Biyernes)

Mula sa parehong kalipunan ng mga larawan ay sinuri rin ang mga detalyeng pang-espasyo ng mga

monumento gaya na lamang ng mga establisyimentong nakapalibot, malalapit na kalsada o daanan, at

kabuuang paglalarawan sa pook.

Mula sa pagsasama-sama ng lahat ng mga datos na nakalap pati ng mga pagsusuring isinagawa sa

mga ito ay bubuuin ang imahen ng bayani sang-ayon sa mga bantayog na patungkol kay Andres Bonifacio.

G. Teoretikal na Balangkas

Sa pag-aaral ng mga simbolo at pagpapakahulugan, kasama ang Ikonograpiya at Ikonolohiya sa

mga madalas na gamiting teorya. Sa literal na paraan, ang Ikonograpiya ay ang pag-aaral ng mga imahen

10 | M O N U ( m e a n t ) T O

(D’Alleva, 2005). Sa pinakasimpleng lebel ng paggamit nito, tinitingnan dito kung ano ba ang mga motif

at imahen sa mga likhang-sining: ang isang babaeng may hawak na gulong sa kaniyang kamay ay si St.

Catherine at ang isang pigurang nakaupo nang magkakrus ang mga binti at nakapusod ang buhok sa ibabaw

ng kaniyang ulo at may pinahabang mga tainga ay nagrerepresenta kay Buddha (D’Alleva, 2005). Sa

Ikonolohiya naman ay tinitingnan kung paano at bakit napili ang isang imahe sa tuntunin ng mas malawak

na kultural na pinagmulan ng imahen (D’Alleva, 2005). Mas pinagbasehan ng pag-aaral na ito ang tatlong

lebel ng pagsusuring Ikonograpikal at Ikonolohikal ni Erwin Panofsky. Ayon kay D’Alleva (2005), ang

unang lebel ay ang pagsusuri bago ang ikonograpikong pagsusuri (pre-iconographic analysis) kung saan

tinitingnan ng tagapagmasid (sa kasong ito, ng mananaliksik) ang mga likhang-sining labas sa kahit anong

sanggunian sa labas. Sa ikalawang lebel naman, sa ikonograpikong pagsusuri, kinikilala ng tagapagmasid

ang imahen bilang isang kilalang kuwento o karakter (D’Alleva, 2005) na sa kasong ito ay ang bayaning si

Andres Bonifacio. At huli ay ang ikonolohikal na pagsusuri kung saan titatangkang bigyang-kahulugan ang

isang imahen at tinitingnan rin ang panahon kung kailan ito itinayo at pook kung saan ito itinayo, mga

namamayaning estilong kultural o estilo ng manlilikha, mga kahilingan ng patron, atbp. Mahalagang

banggitin na sa pagsusuring isinagawa, hindi gaanong binigyang-pansin ang manlilikha o mga iskultor dahil

na rin sa wala masyadong batis patungkol sa mga gumawa ng ilan sa mga bantayog. Gayunpaman, naisama

sa pagsusuri ang ibang mga salik gaya na lamang ng petsa ng pagkakatayo at pook na kinalalagyan ng mga

bantayog at mga taong may kinalaman sa pagpapatayo ng mga ito.

Isa pa sa mga teoryang madalas na gamitin sa pagsusuri ng mga simbolo at pagpapakahulugan ay

ang Semiotika. Ang Semiotika ay ang pag-aaral ng mga senyas at tanda, pati na rin ng sistema at prosesong

dinaranas ng mga ito (Moriarty, 2002). Dito, ang mga mensahe ay binubuo ng mga senyas na ipinararating

sa pamamagitan ng mga sistema ng senyas na tinatawag na codes; ang kahulugang maiintindihan ng

tagatanggap ay sinasabing hanggang sa hangganan lamang ng kaniyang pagkakaintindi sa code (Moriarty,

2002).

11 | B A S C O

Upang mas maintindihan ang teorya, mahalagang bigyang-pansin ang mga konseptong ginagamit

dito. Una, ang senyas, ayon kina Eco at Hopes, ay kahit anong kumakatawan sa iba pa, maging bagay man

o konsepto (Moriarty, 2002). Pinaliwanag ni Ferdinand de Saussure, na kilala bilang Ama ng Continental

Semiology, ang relasyon ng signifier at signified bilang isang ugnayan ng tunog o imahen (signifier) at ang

konseptong kinakatawan nito (signified). Sa kabilang dako naman, ayon kina Petrilli at Ponzio, tinuring ni

C.S. Peirce, na kilala bilang Ama ng Pragmatismo, ang Semiotika bilang isang teorya ng lohika (logic

theory) (Najafi & Abbas, 2014). Dito, sinasabing bubuo ng interpretasyon ang isipan kapag may isang

senyas na tumutukoy sa isang bagay o referent na nag-uudyok dito (Najafi & Abbas, 2014). Ayon kina

Rolling Jr at Smith-Shank, binigyang-kahulugan ni Peirce ang senyas bilang isang bagay na kumakatawan

sa isang kahulugan sa isang tao sa ilang paraan (Najafi & Abbas, 2014).

Sumunod kay Pierce ay si Barthes na ayon kay Danesi ay nagpresenta ng “semiotic method” na

siyang malawakang ginamit sa mga larangang nakaugnay sa kritikal na teorya, isang dibisyon ng pag-aaral

tungkol sa kultura (cultural studies) kung saan ang ugnayan sa gitna ng tagapagmasid, ng kaniyang

kapaligiran, at ng sosyolohiya ng pag-uugali (behavior) ng isang grupo ay sinusuri (Najafi & Abbas, 2014).

Bagama’t nagkaroon na ng pagkilos ang mga semioticians sa pagsisiyasat ng iba’t ibang aspeto ng

Semiotika sa iba’t ibang larangan ng arte gaya na lamang ng mga binanggit ni Ferreira sa Semiotikang

Patalastas at Kultura, Semiotika sa Marketing, Sosyal at Musikal na Semiotika, Mga Biswal na Senyas

bilang Semiotika, Semiotika ng Film at Potograpiya, atbp. patungkol sa nasulat na mga batis, ang pagsusuri

ng mga senyas at simbolo ay isang bagong sangay ng sining (Najafi & Abbas. 2014). Gaya ng nasabi ng

ilang mga iskolar gaya nina Ferreira, Temple, at Smith-Shank tungkol sa pag-unawa ng konsepto ng

Semiotika sa sining, ay mahalagang ikonsidera ang papel ng kultura sa kadahilanang hindi lamang dahil sa

matinding ugnayan ng dalawa kung hindi ang iba’t ibang katangian ng mga likhang-sining ay nag-uugat sa

kultura (Najafi & Abbas, 2014).

12 | M O N U ( m e a n t ) T O

Nagsimula noong ika-20 siglo ang pagkabuo mula sa Semiotika ng kasalukuyan nitong estado, na

kinikilala bilang Sosyal na Semiotika (Social Semiotics) ayon kina Chandler at van Leeuwen (Najafi &

Abbas, 2014). Kaugnay nito, ayon pa rin kina Najafi at Abbas (2014), ilang mga iskolar gaya nina Barthes,

Jewitt at Oyama, at van Leeuwen, ang nagpunto sa pagsasama ng biswal na kultura (visual culture) sa

Sosyal na Semiotika. Ayon pa sa kanila, kinikilala si Barthes bilang pinagmulan ng pagsasalin ng

potograpiya sa larangan ng Biswal na Semiotika (Visual Semiotics). Ayon kina Aiello, Hall, at van

Leeuwen, bumuo si Barthes ng dalawang lebel ng denotasyon at konotasyon patungkol sa photographic

functionality (Najafi & Abbas, 2014). Kinilala ito ni van Leeuwen bilang pagle-layer ng kahulugan

(layering of meaning) Najafi at Abbas (2014). Gayunpaman, para kay Barthes, ang kahulugan ng mga

imahen (at iba pang mga code ng Semiotika, gaya ng damit, pagkain, atbp.) ay laging kaugnay ng, at sa

isang pagpapalagay, ay nakadepende, sa berbal na teksto (Kress at van Leeuwen, 1996). Sa kanilang akda

namang Reading Images: the Grammar of Visual Design, pinagpalagay nina Kress at van Leeuwen (1996)

na ang parehong wika at biswal na komunikasyon ay mahalaga at malalawak na mga sistema ng

pagpapakahulugan na bahagi ng kultura, ngunit parehong kumikilos sa sarisarili nilang mga espesipikong

anyo nang independiente.

Kasunod nito, sa kanilang akdang Discourses in Place: Language in the Material World,

pinagsama-sama naman nina Scollon at Scollon (2003) ang tatlong sistema ng Biswal na Semiotika,

Interactice Participant Systems, at Place Semiotics sa Geosemiotics. Sa Biswal na Semiotika, ayon sa

kanila, sinusuri kung paanong ang mga bagay ay nagsasama bilang isang biswal na kabuuan, maging two-

dimensional man na mga larawan o hinulmang mga pigura (sculpted figures) sa semiotika ng biswal na

espasyo (semiotics of visual space). Ayon kina Kress at van Leeuwen, sa halip na isa lamang hamak na

ektensiyon o ilustrasyon ng berbal na teksto, ang biswal na bahagi ng teksto ay organisado sa sarili nito at

nakabalangkas sa sarili nitong gramatika (Scollon & Scollon, 2003). Sunod, tinalakay nina Scollon at

Scollon (2003) na ang interaktibong sistema ng mga kalahok (interactive participant systems) ay binubuo

ng mga ugnayan sa gitna ng tagalikha (producer) at mga kinakatawang mga kalahok (represented

13 | B A S C O

participants), sa gitna ng mga kinakatawang kalahok at tagapagmasid (viewers), at sa gitna ng tagalikha at

tagapagmasid. Ayon sa kanila, sa iba’t ibang uri ng representasyon ay kasama ang ugnayan (contact), kung

saan may mga puwesto na nagpapakita ng paghingi (demand) o pagbibigay (offer), sosyal na distansya

maging malapitan (intimate), sosyal o impersonal, at mga aksyon (attitudes) ng kapangyarihan o

pakikisangkot. Dagdag pa nila, ang Biswal na Semiotika, higit sa ibang bagay, ay nagbibigay-daan sa

pagsusuri ng sosyal na mga kalahok (social actors) sa order ng interaksyon (interation order, termino galing

kay Goffman) sa kung paano silang kinatawan sa pictorial na pamamaraan. At huli, sa pagtatalakay ng

Place Semiotics, sinabi nina Scollon at Scollon (2003) na ang pinakasentrong tesis ng Geosemiotics ay ang

pook sa mundo kung saan naganap ang isang aksyon ay mahalagang bahagi ng kahulugan nito. Ayon sa

kanila, ang Geosemiotics ay isang kabuuang pagtingin sa mga nabanggit na sistema ng Semiotika na

bumubuo sa mga kahulugang tinatawag nating pook (place).

Mula sa mga nabanggit na bersyon ng Semiotika ay kumuha ng ilang mga susing ideya na

pinagbasehan ng isinagawang pagsusuri, partikular ang mga ideyang mula sa Geosemiotics nina Scollon at

Scollon. Una, mula sa biswal na Semiotika ay sinuri ang iba’t ibang mga elementong gumagalaw sa bawat

monumento at kung paanong nagkakaisa ang mga ito upang bumuo ng isang biswal na kabuuan. Ayon sa

kanila, nagbibigay-daan ang biswal na Semiotika sa pagsusuri ng mga sosyal na actor (social actors) sa

order ng interaksyon (interaction order) sa kung papaano sila ikinakatawan sa biswal na pamamaraan.

Nabanggit din nila na ang interes nila sa biswal na Semiotika ay nasa kung papanong ipinapakita sa biswal

na pamamaraan ang mga biswal na simbolo at sa kabilang dako, sa paanong paraan naaapektuhan ng

pagkakalagay (sa lugar) ang kanilang interpretasyon. Mula sa interaktibong sistema ng mga kalahok

(interactive participant systems) naman ay sinuri ang ugnayan ng mga kalahok sa pagbuo ng imahen ng

bayani at pagkabayani, maging ang relasyon sa pagitan ng mga ito sa espasyong ginagawalan ng mga

bantayog. Ang tagalikha (producer) ay iyong mga artista na lumikha ng mga iskultura pati na rin ang mga

nanguna sa pagtatayo ng mga monumentong ito na sa gayon ay nagkaroon ng kakayahang idikta ang uri ng

imahen na mabubuo. Itinuring naman ang lahat ng nakakikita sa iskultura, gaya ng mga taong dumaraan sa

14 | M O N U ( m e a n t ) T O

may monumento, bilang siyang mga tagapagmasid (viewers). Ang kinatawang kalahok (represented

participant) naman sa kasong ito ay si Bonifacio na kung sinong kabayanihan ay ang ipinapakita sa bawat

monumento. Mahalagang suriin ang ugnayan sa gitna ng mga kalahok na nabanggit sapagkat ang mga uri

ng representasyon ay nangangailangan ng pakikipag-ugnayan, sa puwesto (pose), sosyal na distansya, at

attitude (Scollon & Scollon, 2003).

Ayon pa rin kina Scollon at Scollon (2003), ang interaction order naman ay binubuo ng mga

kasalukuyan, nagpapatuloy, at tumitibay na mga pangkat ng sosyal na pakikipag-ugnayan natin sa ibang

tao sa ating kapaligiran. Dagdag pa nila, ang interes nila sa interaction order sa nabanggit nilang libro, ay

bilang isang Sistema ng diskurso sa isang pook – sa papaanong mga pamamaraan ginagamit ng mga tao sa

iba’t ibang estruktura ng sosyal na pakikipag-ugnayan sa pook.

At ang huli ay ibabase naman sa konsepto ng Place Semiotics. Gaya ng nasabi kanina ay sinuri rin

ang espasyong inuukupa ng mga monumento. Mula dito ay nakakuha ng ilang mga impormasyon gaya na

lamang ng pook na kinatatayuan ng iskultura, dahilan kung bakit sa lugar na iyon ito itinayo, at ang

kabuuang katangian ng espasyo na masusuri sa pamamagitan ng pagtinggin sa kapaligiran nito (kung saan

kabilang na ang mga daanan at/o kalsada sa paligid ng bantayog at iba pang mga establisyimentong

nakapalibot dito). Ito ay itinuturing na bahagi rin ng kabuuang pagpapakahulugan nabuo.

Isa pang teoryang pinagbasehan ng pagsusuri sa pananaliksik na ito ay ang sa kolektibong alaala o

colletive memory. Ayon kina Foote at Azaryahu (2007), ang mga pamamaraan kung saan ang diskurso ng

nakaraan ay binubuo sa lipunan at inihahayag sa materyal na pamamaraan sa pamamagitan ng mga tanawin

(landscape), pampublikong mga memorial, at heritage sites. Ayon sa kanila, noong 2007, ang interes sa

heograpiya ng pampublikong alaala (public memory) at pag-alala (commemoration) ay lumakas sa

nakaraang dalawang dekada at nagbigay inspirasyon sa ilang mga gawa gaya ng patungkol sa simbolismo

ng tanawin (landscape symbolism) gaya na lamang ng kanila Cosgrove, Harvey, Lowenthal at Tuan.

15 | B A S C O

Ayon pa rin kina Foote at Azaryahu (2007), sa pinakapayak na lebel, ang memorya o gunita ay ang

aktuwalisayon ng nakaraan sa isang anyo ng kontemporaryong karanasan. Dagdag pa rito, ang alaala ng

publiko (public memory) ay ang interface (o pinagtatagpuang punto) kung saan ang nakaraan ay

kinakatawan sa kasalukuyan sa pamamagitan ng pinagsasaluhang kultural na produksyon at reproduksyon

ayon kay MacCannell (Foote at Azaryahu, 2007).

Ang mga monumento, bilang mga makasaysayang pook at iskultura, ay nagsisilbing tagapag-ugnay

ng nakaraan at kasalukuyan dahil ang mga ito ay nagsisilbing reproduksyon ng mga mahahalagang bahagi

ng kasaysayan ng Pilipinas. Sa gayon, maaaring makita sa mga pampublikong iskulturang ito ang sistema

ng pagpapakahulugan at pag-alala ng mga Pilipino.

Sa kabuuan, ibabase sa mga teoryang nabanggit – Ikonograpiya at Ikonolohiya, Semiotika, at

Kolektibong Alaala – ang pagsusuri sa mga monumento ni Bonifacio tungo sa mas malalim na pag-intindi

sa kasalukuyang sistema ng pagpapakahulugan at pag-alala ng mga Pilipino.

16 | M O N U ( m e a n t ) T O

H. Konseptwal na Balangkas

Pigura 1. Konseptwal na Balangkas

Makikita sa pinakalabas na bahagi ng balangkas ang iba’t ibang nahinuhang punsyon ng

monumento sa pampublikong espasyo sa kasalukuyang panahon. Sunod naman dito ay iyong tumutuon sa

mga pisikal na kaanyuan ng mga monumento ni Bonifacio. Sa pinakaloob na bahagi ng balangkas naman

makikita ang ipinalalagay na imahen ng bayani at pagkabayani sang-ayon sa mga nauna.

Sa pinakalabas na bahagi ng balangkas, makikita ang paggalaw ng mga bantayog sa espasyo sa

kasalukuyang panahon. Una, tinitingnan ang mga bantayog bilang pook ng iba’t ibang pagdiriwang gaya

na lamang ng Araw ng Kalayaan, Kaarawan ni Bonifacio, at kapistahan. Sunod, bilang isang entablado

kung saan nagtutunggalian ang iba’t ibang ideya gaya na lamang sa kaso ng mga pagkilos (katulad ng mga

rally) at maging sa mga simpleng mensaheng ipinapadala sa pamamagitan ng mga vandalism at graffiti sa

17 | B A S C O

mga bantayog. At huli, ito ay itinuturing rin bilang isang entablado ng iba’t ibang isyung panlipunan gaya

na lamang ng kakulangan sa pabahay at trabaho, kakulangan ng edukasyong pumapaksa sa sining at

pamanang kultural, at pagsasawalang-bahala sa mga pamanang kultural.

Sa ikalawang bahagi naman makikita ang mga pisikal na katangiang namamayani sa mga

monumento ni Bonifacio. Ito ay ang handa o nakaabanteng tindig, matipunong pangangatawan, buhok na

nakaparte at nakahawi pakanan ang mas malaking parte, nakakunot na noo at mga matang nakatingin sa

malayo, simpleng kasuotang Pilipino, bolo at baril bilang mga sandata, at iba pang mga bagay at taong may

kinalaman sa rebolusyon.

Sa mga nabanggit ay maaaring mahinuha ang iba’t ibang imahen ng bayani na makikita sa

pinakasentro ng balangkas. Ito ay ang “Bayani Bilang Rebolusyunaryo”, “Bayani Bilang Bahagi ng Masa”,

at “Bayani Bilang Politikal na Instrumento”.

18 | M O N U ( m e a n t ) T O

KABANATA II: Rebyu ng Kaugnay na Literatura

A. Mga Teorya sa Pagpapakahulugan at Paggunita

Sa pagsusuri ng mga imahen ng bayani sa mga iskulturang patungkol sa kaniya ay mahalagang

talakayin ang mga teoryang umiikot sa pagsusuri ng mga likhang-sining, partikular iyong pampubliko gaya

na lamang ng mga monumento. Sa kadahilanang nasa pampublikong espasyo ang mga ito, ang mga

bantayog ay sumasailalim sa pagpapakahulugan ng publiko at sa gayon ay naaapektuhan at inaapektuhan

ang kolektibong alaala ng publiko. Dito umiikot ang mga sulatin at pag-aaral na sinipi sa bahaging ito.

Hindi na siguro higit kung sasabihin na sa pag-aaral na gaya nito ay mahalagang bigyang-pansin

ang mga teorya sa pagpapakahulugan. Ito, kasama ang iba pang mga teorya at metodo sa art history, ang

naging paksa ng libro ni D’Alleva (2005) na umikot sa ilang mga teoryang ginagamit sa pagsusuri ng mga

likhang-sining. Tinalakay niya sa ikatlong kabanata ang pagsusuri sa anyo (form), simbolo, at senyas (sign).

Sinimulan ang kabanata sa teoryang formalismo, isang paraan ng pagsusuri ng mga likhang-sining na

binibigyang-diin ang pakikipag-ugnayan (engagement) ng tagapagmasid (viewer) sa pisikal at biswal

nitong mga katangian. Sumunod ay ang ikonograpiya (iconography) kung saan nagkakaroon ng pagtukoy

ng mga motif at imahen sa mga likhang sining, pati na rin ng proseso ng pagbuo ng imahen (image-making).

Ang ikonolohiya (iconology) naman ay sinabing nagsisimula kung saan nagtatapos ang ikonograpiya. Dito,

sinusuri kung paano at bakit pinili ang imahen sa mas malawak na kultural na pinagmulan (cultural

background) ng imahen. Ipinaliwanag rin ang ikonograpiya ni Panofsky, pati na rin ng mga sumunod sa

kaniya, at ang pagsasagawa ng ikonograpiya at ikonolohiya sa isang pag-aaral. Huling tinalakay ay ang

semiotika, ang teorya ng mga senyas (signs). Binigyang-pansin ang kahulugan nito, relasyon sa

ikonograpiya at ikonolohiya, at ang mga nagpasimuno ng teorya na sina Saussure at Pierce pati ang kanilang

mga semiotika. Tinalakay rin ang relasyon ng semiotika sa art history at ang pagsasanay ng semiotic art

history. Bilang pagtatapos ay binanggit ang pagbabasa ng mga imahen at ang kaugnayan ng salita at imahen.

19 | B A S C O

Sa kabuuan, nakatulong ang akda sa mas malalim na pag-intindi sa ilang mga teorya at metodo sa pagbubuo

ng interpretasyon tungkol sa mga likhang-sining lalo na at nagmungkahi ito ng ilang gabay na tanong.

Tinangka naman ni Jeffers (2000) na bumuo ng isang teorya sa aesthetics kung saan pinaghalo ang

formalismo at kontekstwalismo. At ang semiotika, ayon sa kaniya, bilang isang makapangyarihan at

malawak na kasangkapan, ay pinadadali ang pagsasaliksik at ang proseso ng pagsasama ng formalismo at

kontekswalismo. Sa pamamagitan ng pagpapakilala sa kaniyang mga estudyante ng konsepto at pagsasanay

ng “analog drawing” ni Betty Edward, tinangka niyang pag-aralan kung ano ba ang itsura ng iba’t ibang

emosyon at karanasan ng tao sa pamamagitan ng paggamit ng linya lamang. Isinagawa ang pagsusuri sa

tulong ng mga “raters” na hindi kilala ang mga taong gumuhit. Sa huli, napagtanto nila na may ilang mga

disenyong umuulit sa depiksyon ng iisang konsepto ng iba’t ibang tao. Bukod pa rito, may ilang mga

disenyong naiugnay sa mga partikular na emosyon at ibang katulad na emosyon. Bagama’t naging limitado

sa mga linya at karanasan at emosyon ng tao, nakita ang pag-aaral bilang isang hakbang tungo sa pagsasama

ng ilang mga teorya sa aesthetics, partikular ang semiotika, formalismo, at kontekswalismo upang mas lalo

pang palalimin ang pag-aaral tungkol sa sining at pagpapakahulugan.

Sa pag-aaral tungkol sa mga likhang sining at pagbuo ng mga interpretasyon mula sa mga ito ay

mahalagang suriin ang publiko at ang mga memoryang kanilang binubuo, ikinakalat, at tinatanggap. Sa

mga nakarang taon ay ilang akda na ang nasulat tungkol sa pag-alala (commemoration) at kolektibong

alaala (collective memory). Isa sa mga ito ay ang pangkalatang pagtingin sa pag-alala na isinagawa ni

Savage (2006) sa pamamagitan ng pagsipi at pagtinggin sa ilang literatura at pag-aaral. Dito, tinangka

niyang ituro ang mga susing katanungan, mga debate, mga natuklasan, at mga trend sa mga pag-aaral

tungkol sa pag-alala. Tinalakay niya rito ang pampublikong mga monumento, mga bagong paraan ng pag-

alala sa modernong lipunan, at kung paanong ang mga likhang monumental ay nagiging arena ng

tunggalian. Nabanggit din ang ilang mga temang naaral na kasama ng pag-alala gaya na lamang ng giyera,

at kasama nito, lahi, kasarian, isyu ng trauma, at iba pa. Sinundan ito ng pagtatalakay sa alaala, tradisyon,

at kasaysayan kasama ng ilang mga kaugnay na pag-aaral. Tinapos ang sanaysay sa tila ba isang tawag sa

20 | M O N U ( m e a n t ) T O

pagpapalawak at pagsasama-sama ng mga pamamaraang nailatag tungo sa mas malalim na pag-unawa sa

kung paano ba nabubuo, tinatanggap, isinasaloob, at inaaksyunan ang nakaraan. Sa kabuuan, nakatulong

ang akda sa mas malawak na pag-intindi sa pag-alala lalo pa’t nagbigay ito ng ilang mga kaugnay na sulatin

at pag-aaral sa nasabing paksa.

Sa kadahilanang ang mga bantayog ay kumikilos sa isang pampublikong espasyo, mahalagang

bigyang-pansin rin ang mga nasulat tungkol sa ugnayan ng nakaraan, kasaysayan, at kolektibong alaala sa

espasyo. Dito umikot ang introduksyon nina Meusburger, Heffernan, at Wunder (2011) tungkol sa

kolektibong mga alaala kung saan iniugnay sa kolektibong alaala ang espasyo, lugar, pook (landscape) at

heograpiya. Sinumulan nila ito sa pagkakaiba ang teksto at imahen pagdating sa pagbuo, paghahatid,

pagmamanipula, paghubog, at pagkakaroon ng epekto sa alaala kung saan nasabing mas nakahihigit ang

ikalawa. Gayunpaman, nasabi nilang parehong mahalaga ang dalawa at mas nakita nila ito bilang isang

dulot ng pagkakaiba ng katangian at layon ng teksto at imahen. Gayunpaman, nabanggit din nila na may

kahinaan ang biswal at spatial. Halimbawa na lamang ay mas madali itong mamanipula at depedyente ito

sa mga pagpapahalaga ng mga lipon ng tao sa isang pook. Bukod pa rito, binigyang-pansin rin nila ang

relasyon ng monumento at pook at kung paanong naapektuhan ng nahuli ang nauna. Sa kabuuan, nakatulong

ang akda sa mas malalim na pag-intindi sa relasyon ng kolektibong alaala partikular sa teksto o mga sulatin,

pulitika, imahen, at pook at/o espasyo.

Kaugnay nito, nagmungkahi si Schwartz (1991) ng kaunting pagbabago o modipikasyon sa mga

pananaw ukol sa kolektibong alaala kung saan ibinilang bilang susing salik (key element) ang mga nag-

uugnay (agent) sa alaala at sosyal na istraktura. Itinampok ang dalawang rebulto ni Lincoln, ang George

Gray Barnard’s at Augustus Saint-Gauden’s, na nagpapakita ng magkaibang pampublikong pananaw sa

makabagong demokrasya. Nakita sa dalawang depiksyon ang mga nagtatapatang pagpapahalaga, mga

katotohanan sa kapuwa rebulto, at ang mga publikong sumusuporta sa magkatapat na mga imahen.

Napagtanto ni Schwartz (1991) na ang ideya ng kolektibong alalang nakasentro sa mga agent, o iyong mga

may kakayahang ilarawan ang nakaraan, ay hindi maaaring palitan iyong nakasentro sa istraktura sapagkat

21 | B A S C O

nalilimita ang mga ito sa mga alaalang kayang ipalaganap, partikular iyong nakapaloob sa tinatawag ni

Schudson na “the available past”. Dagdag pa rito, nakita sa dalawang pinagtapat na mga rebulto ang

dalawahang simbolikong estruktura (dual symbolic structure) na naglarawan at nagpaliwanag ng dualismo

ng pulitikal na kultura ng isang bansa. Masasabi na ang pag-aaral ay isang mahalagang ambag sa pagsusuri

sa ugnayang namamagitan sa publiko, kolektibong alaala, at mga monumento.

Tumuon naman ang artikulo nina Dwyer at Alderman (2008) sa ilang mga iminumungkahing

mapanuring mga tanong at talinghaga tungkol sa mga memoryal na pook (memorial landscapes). Sa

pamamagitan ng pag-angkla sa pagtingin sa mga memoryal na pook sa tatlong lente – teksto (text), arena,

at pagtatanghal (performance) – pinag-aralan kung ano-ano ang mga interes na kinikilingan at tinatangihan

ng mga ito. Sinimulan ang akda sa pagtatalakay sa tagpuan ng pook at alaala na sinundan ng pagtatalakay

sa socio-spatial na kondisyon ng pag-alala at kung sa papaanong paraan ito naaapektuhan ng mga

memoryal. Pagkatapos nito ay nagmungkahi sila ng tatlong pamamaraan ng pagsusuri ng mga memoryal

na pook sa pamamagitan ng pagbubuo ng mapanuring mga tanong kung saan sinuri ang mga memoryal

bilang teksto, bilang arena at bilang pagtatanghal. Sa ganitong paraan, ang artikulo ay nakapag-ambag ng

metodo sa pagpapalagay ng mga pook bilang mga bukas na sistema ng mga simbolo (open-ended symbolic

systems). Bagama’t hindi masyadong nasuri nang mas malaliman ang mismong halimbawa ng monumento,

nakatutulong nang higit ang akda lalo na sa pamamaraan ng pagsuri sa mga monumento at/o mga memoryal

at sa mas malalim na pag-intindi sa interseksyon ng kolektibong alaala at pook-urban.

B. Ang Bayaning Pilipino: Iba’t ibang Pagtingin kay Andres Bonifacio

Bilang isa sa mga kinikilalang pambansang bayani, marami na ang nasulat tungkol kay Bonifacio.

Kadalasan, umiikot ang mga ito sa kaniyang buhay, sa pagtatatag niya ng Katipunan, at sa kaniyang

kabayanihan. Isa na rito ay ang “A Question of Heroes” ni Joaquin (2005). Sa pamamagitan ng ilang kritikal

na mga sanaysay ay nagbigay ng makabagong pagtinggin sa kasaysayan si Joaquin partikular sa sinasabing

“Unfinished Revolution”; kung kanino nga ba ang rebolusyong ito, pati na rin ang ilang mga susing taong

sangkot lalo na ang mga bayaning Pilipino (kung saan kabilang na si Andres Bonifacio) at sa papel na

22 | M O N U ( m e a n t ) T O

ginampanan nila sa tradisyon ng rebolusyon sa Pilipinas. Tinalakay ang Katipunan, ang Sigaw at tila ba

pagsusuri sa kung saan nga ba ito naganap, pati na rin ang pagbagsak ni Bonifacio at mga puwersang

nagdulot nito. Sa kabuuan, ang akdang ito ay nakita bilang isang ambag sa literatura sa kung sino ba si

Bonifacio pati na rin ang Katipunan sa nasulat na kasaysayan.

Tinangka naman ni Nunag (20f14) na gumawa ng bagong asersyon, pagtingin at pagtatas tungkol

kay Andres Bonifacio at sa Katipunan na taliwas sa namamayaning pananaw tungkol sa Himagsikang

Pilipino sa pamamagitan ng paggamit ng mga dokumento at sulatin ng Katipunan mula sa Archivo General

Militar de Madrid (AGMM), partikular ang Caja 5677, bilang primaryang batis. Ipinakita dito ang batayan

at ugat ng pagtatatag sa Katipunan, kung kailan ito itinatag at ang ipinapalagay na tunay na mga

kadahilanan, at kung ano-ano ang mga konseptong namayani kina Andres Bonifacio at sa mga Katipunero

sa “pagtatatag ng isang kaayusan at kabuuang sosyo-pulitikal-kultural na taal lamang sa kanila bunga ng

kanilang mga partikular na karanasan bilang bahagi ng Katagalugan – isang kabuuang sumasaklaw sa lahat

ng mga tao at bayan na tumutubo sa sangkapuluan”. Nahinuha ni Nunag na tiningnan nila Bonifacio at ng

mga Katipunero ang Katagalugan bilang “Inang Bayan” at ang mga “anak ng bayan”, kung saan sila

kabilang, bilang lahat ng “tumubo sa sangkapuluan”. At sa gayon, itinatag ang Katipunan bilang pagtupad

sa kanilang tungkulin na ipagtanggol ang “Inang Bayan”. Bukod pa rito, natuklasan ding itinatag ang

Katipunan anim na buwan bago pa maitatag ni Rizal ang La Liga na nagdulot ng pangangailangang baguhin

ang pananaw ng Katipunan bilang “direktang kontinwasyon ng La Liga” lalo na’t magkaiba ang kamalayan

ng dalawang samahan. Dahil dito, nakita ang pag-aaral hindi lamang bilang isang mahalagang ambag sa

tala ng kasaysayan ngunit nakatulong din ito upang magkaroon ng makabagong pagtingin kay Bonifacio at

sa Katipunan.

Hindi na siguro higit kung sasabihing bahagi ng pagkatao ni Bonifacio ang mga puwersang

humubog sa kaniya bilang isang Pilipino, rebolusyunaryo, at kalaunan, bilang isang bayaning Pilipino. Iyan

ang itinampok ni Kimuell-Gabriel (2014) sa pag-aaral ng “konteksto ni Andres Bonifacio”; kung paano

siya hinubog ng kaniyang pook at kung paano siya “tumugon sa pangangailangan nito sa kaniyang

23 | B A S C O

panahon”. Gamit ang ilang mga sulatin, tiningnan ang kasaysayan ng parehong si Bonifacio at ng Tondo.

Pinag-aralan kung paano siya nahubog ng kaniyang pagiging taga-Tondo at sa kabilang dako, kung paano

siya kumilos hindi lamang para sa kaniyang pook na Tondo ngunit para sa Inang Bayan. Sinikap ng may-

akda na “ipakita ang pagtatalaban ng usapin ng uri at kalinangan sa pangkasaysayang konteksto ni

Bonifacio”. Ayon sa kaniya, bilang taga-Tondo, si Andres Bonifacio ay “produkto ng isang pook at

panahong saksi sa rurok ng kolonyalismong Español sa Pilipinas at lahat ng kaakibat nitong pagsasamantala

at pang-aapi sa mga Pilipino” at sa gayon ay hinubog ng “kaniyang pook at ang mga karanasan dito ang

nagturo sa kaniya para kumilos at baguhin din ang konteskto ng pagkaalipin”. Bagama’t isinilang sa Tondo,

siya ay naglingkod hindi lamang sa pook na ito ngunit para sa kalayaan ng buong Inang Bayan. Sa

artikulong ito, epektibong naipakita at naipaliwanag ang sosyokultural na relasyon ni Andres Bonifacio at

ng kaniyang pook na pinagmulan, ang Tondo.

Tumuon naman ang pananaliksik ni May (1997) hindi partikular kay Bonifacio mismo ngunit mas

higit sa kung papaano siyang muling nilikha matapos ang kaniyang kamatayan (posthumously re-created)

at ang anim na indibidwal na may kinalaman dito. Ang mga ito ay ang tatlong mananalaysay bago maganap

ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig na sina Manuel Artigas, Epifanio de los Santos, at Jose P. Santos;

ang memoirist at kilalang rebolusyunaryong si Artemio Ricarte; at dalawang kinikilalang mananalaysay

matapos ang nabanggit na digmaan na sina Teodoro Agoncillo at Reynaldo Ileto. Dito, nabanggit ni May

na maliban sa ilang mga naimprentang order kung saan makikita ang lagda ng nasabing bayani, halos

walang dokumentong naisulat ni Bonifacio ang naipasa sa sumunod na salinlahi. Dagdag pa niya, dahil sa

kawalang ito ng mga dokumento ay napadali ang “paglikha” kay Bonifacio ng mga nasyonalistang

mananalaysay. Ayon sa kaniya, mas naging malaya ang mga ito sa pag-uugnay ng ilang mga ideya at

personal na katangian kay Bonifacio at sa pagpapaliwanag ng kaniyang mga hayag na kamaliang pantao

(human flaws) at sa gayon ay makalikha ng isang naangkop na pambansang simbolo. Sa huli, tiningnan ni

May (1997) si Bonifacio bilang isang ilusyon na isang producto ng mga hindi nadokumentang mga

pahayag, hindi maaasahan, dinuktor, o kaya naman ay mga hindi makatotohanang mga batis, at kolektibong

24 | M O N U ( m e a n t ) T O

imahinasyon ng ilang mga historyador at isang memoirist. Bagama’t itinuturing ang akdang ito bilang isang

mahalagang hakbang sa pag-aaral patungkol kay Bonifacio, gaya ng nabanggit ay mas tumuon ito sa

konsepto ng historikal na paglikha (historical re-creation) kaysa sa mismong bayani. Dagdag pa rito at

ayon na rin kay May, hindi pinag-aralan sa kaniyang libro ang representasyon ni Bonifacio sa mga

ipinintang larawan (paintings), mga pampublikong estatuwa, mga pagtatanghal (plays), pelikula, at iba

pang popular na piksyon maging sa mga bahagi ng pagsusulong sa pagkilala kay Bonifacio bilang isang

pambansang bayani noong 1960s gaya na lamang ng pagbibigay ng pangalan sa mga kalsada at paaralan,

pagpapalabas ng mga selyo, at iba pa. Matapos nito ay ipinahayag ni May ang kaniyang kahilingang

maipagpatuloy ng ibang mga iskolar ang kaniyang nasimulan.

Ang ikonisasyon naman ni Bonifacio ang naging pokus ng isang artikulo mula sa Presidential

Communications Development and Strategic Planning (n.d.). Gamit ang iba’t ibang depiksyon ng nasabing

bayani mula sa mga litrato hanggang sa ilang selyo at monumento ay pinag-aralan sa deskriptibong paraan

si Bonifacio. Inihain nang ayon sa pamanahong pagkakasunod-sunod ang mga larawan ni Bonifacio na

kapuwa nagpakita ng tila magkakaibang bersyon ng bayani. Pinag-aralan din ang imahen ni Bonifacio sa

mga pera (parehong papel de bangko at barya) sa parehong pamamaraan. Naihain din ang ilang monumento,

iyong kay Guillermo Tolentino, kay Ramon Martinez, at iyong nasa Tondo. Bagama’t halos limitado

lamang sa deskriptibong pagtingin at bilang ang depiksyong nasuri, naging isang magandang hakbang ang

akda sa pag-aaral ng imahen ni Bonifacio sa paglipas ng panahon, mula noon hanggang sa kasalukuyan.

Naging partikular naman sa imahen ng bayani sa kaniyang monumento ang mga akda ng The FHL

(Filipinas Heritage Library) Research Team (2003) at ni Chua (2007). Sa parehong mga akda ay sinuri ang

monumento ni Bonifacio sa Kalookan, iyong likha ni Guillermo Tolentino. Gayon pa man, mas may

pagtingin sa mga simbolo ang sa The FHL Research Team at mas lamang naman kasaysayan ang kay Chua.

Bagama’t parehong sinuri ang pagpepresenta kay Bonifacio sa kaniyang monumento ay naging limitado

ang parehong akda sa iisang monumento. Mahalaga ring banggitin na dahil na rin sa nasa porma ng artikulo

25 | B A S C O

ay hindi malalimang nasuri ang monumento at sa gayon ay nangangailangan pa ng mas matibay na mga

sandigan ang ilang mga pahayag.

C. Bayani at Pagkabayani

Sa pagsusuri ng imahen ni Bonifacio ay mahalagang talakayin ang konsepto ng bayani at

pagkabayani sa isipan ng mga Pilipino. Kabilang ang magka-ugnay na mga konseptong ito sa sinuri ni Chua

(2014). Sinubukan niyang alamin kung “nagpatuloy ba ang kamalayan mula sa sinaunang kalinangan

hanggang sa kasalukuyang panahon tulad ng sinasabi ni Zeus Salazar at ng mga tagapagtaguyod ng

Pantayong Pananaw” at kung mayroon bang “mga konsepto/dalumat” na maaaring ituring na “susi ng

pagkakakilanlan natin bilang isang bansa” o kung ang mga ito ba ay “pantasyang pananaw lamang”. Para

sa metodolohiya, ginamit na inspirasyon ng pag-aaral ang akda nina Deepa Nayan, Robert Chambers,

Meera Shah, at Patti Petesce na “Voices of the Poor: Cyring Out for Change”. Una, kumuha ng mga

pinunong maralita (38) mula sa iba’t ibang bahagi ng Kalakhang Maynila. Sa unang bahagi ay pinasagot

ang mga pinuno ng questionnaire na umikot sa konsepto ng kasaysayan. Sa ikalawang sesyon naman ay

pinabuo sila ng limang grupo at nagtalakayan tungkol sa ilang piling mga “konsepto sa Sikolohiyang

Pilipino” (“bayan, kapatiran, buhay, dangal, ginhawa, kaluluwa, anting-anting, babaylan, gahum, at libog”).

Ang ikatlong sesyon naman ay isang lakbay-aral upang talakayin ang Katipunan at Himagsikang Pilipino.

Ang huling sesyon ay pinamagatan namang “PAGTINDIG: Ang Pakikibaka mula sa Panahon ng Islam

hanggang People Power”. Gaya ng nasabi, isa sa mga konsepto/dalumat na tinalakay ay ang “bayani” pati

na rin ang mga “katangian ng isang pambansang bayani” at ang ilang mga salik na maaaring makaapekto

sa pagtanggap ng mga tao sa pagkabayani ng isa. Mahalagang ring bangitin na may isyu sa gitna ng

heroismo at kabayanihan at heroé at bayani. Sa huli, nakita na “halos nagkakaisa ang mga maralita sa

kanilang pakahulugan at tumutugma naman ito sa mga nagpag-aralan sa Pantayong Pananaw”.

Gayunpaman, may pagkakalito sa ilang konsepto gaya na lamang ng “bayani” na nakita “sa pagkilala nila

kapuwa kina Rizal at Bonifacio”. Sa kabuuan, nakita ang akda bilang isang ambag sa pag-aaral ng

pakahulugan ng mga Pilipino sa ilang konsepto bagama’t nalimita ito sa mga tinaguriang nasa “ibaba”.

26 | M O N U ( m e a n t ) T O

Naging partikular naman sa pagkabayani ni Bonifacio ang pangkumperensiyang papel ni Belvis

(2013) kung saan nagbigay siya ng argumento na ang pagiging lehitimo ng isang bayani ay hindi, sa

pangunahin, isang resulta ng arkibo. Tiningnan si Bonifacio bilang isang kultural na konstruksyon ng

kolektibong alaala, ng mga intitusyonal na mekanismo gaya na lamang ng pagsusulat ng mga aklat-

pampaaralan (textbooks), at ng hindi sinasadyang (unsuspecting) pakikilahok sa world-time (Geist).

Ginamit sa pag-aaral ang konsepto ng surrogation ni David Lambert kung saan ipinaliwanag sa papel ang

hindi maiiwasang nangyari sa libro ni Glenn Anthony May dahil sa ang kagitingan (heroism) ni Bonifacio

ay inilalagay siya sa isang teksto na nagdadala ng aporia ng kasaysayan. Sinimulan ni Belvis ang kaniyang

papel sa pagbalik-tingin sa reconstructionist na pagpapalagay nina May at ng mga Pilipinong historyador

na sumagot sa kaniya kung saan nakitang hindi sila masyadong nakaiba sa mga prinsipyo ng historikal na

metodolohiya kundi higit sa resultang maaasahan (reliability results) ng mga pangunahing sanggunian.

Nagkaroon ng mas positibong pagtingin sa imbensyon ng isang bayani kung saan tiningnan ang bayani

bilang isang kultural na konstruksyon. Kaugnay nito, nabanggit na halos hindi natalakay ni May ang papel

ng kolektibong alaala, ng mga institusyonal na mekanismo, sa pagbuo ng reputasyon ng isang bayani, at ng

kaniyang tadhana sa harap ng (vis-à-vis) Geist. Sa kabuuan, bagama’t nalimita sa debate nina May at ng

ilang historyador, nakita ang papel bilang isang bagong pag-aaral sa pagtingin sa pagkabayani (ni Andres

Bonifacio).

D. Pagbubuod

Sa kabuuan, ang mga kaugnay na sulatin at pag-aaral na nabanggit ay umikot sa ilang mga teorya

at metodoholiya sa pagpapakahulugan at pag-alala, kay Andres Bonifacio, at sa ilang mga konseptong

mahalagang bigyang-pansin sa pagsusuri ng ugnayan sa pagitan ng monumento at sa imahenng ipinapakita

nito sa publiko. Nakikita ang pag-aaral bilang isang ambag sa mas malalim na pag-intindi sa ugnayang ito

lalo pa’t wala pang nasusulat tungkol sa mga pampublikong monumento sa Pilipinas kung saan iniuugnay

ang mga ito sa espasyo at sa gayon, sa publiko. Bukod pa rito, makatutulong ang pag-aaral sa mas malawak

na pagtingin sa konsepto ng bayani at pagkabayani ng isang bayaning Pilipino.

27 | B A S C O

KABANATA III: Paglalatag ng Datos

ANG MGA MONUMENTO NI BONIFACIO

A. Bantayog ni Bonifacio sa Rotonda, Kalookan

Naipasa ang Act No. 2760 noong ika-23 ng

Pebrero 1918 na kumikilala sa pagpapatayo ng isang

monumento bilang pag-alala kay Andres Bonifacio

(NHI, 1985). Binigyang-daan naman ng Section 1 ng

Act No. 3602 ang pagbibigay ng gantimpala sa mga

natatanging guhit at plano para sa monumento (NHI,

1985). Isang paligsahan ang isinagawa para sa disenyo

at konstruksyon ng memorial para kay Bonifacio kung

saan labintatlo (13) ang lumahok at nagpasa ng kanilang

mga plano sa ilalim ng kanikaniyang mga alyas

(Presidential Museum & Library, 2013). Ang plano ni

Guillermo Tolentino ang napiling isagawa (NHI, 1985)

na nagpasa sa ilalim ng palayaw na “Batang Elias” (Presidential Museum & Library, 2013). Siya

nakatanggap ng P125,000 na tutumbas sa P38,538,732.39 (noong panahong isinulat ng Presidential

Museum & Library ang kanilang artikulo noong 2013). Inilatag ni Dona Aurora Quezon, asawa ng noon ay

Pangulo ng Senado ng Pilipinas na si Manuel Quezon, ang cornerstone ng bantayog noong ika-66 na

kaarawan ni Bonifacio noong 1929, 45 minuto makalipas ang ika-5 ng hapon (Presidential Museum &

Library, 2013). Isinagawa ni Tolentino ang konstruksyon sa tulong ng isang grupo ng mga iskultor kung

saan kabilang na sila Anastacio Caedo at Francesco Riccardo Monti (Presidential Museum & Library,

2013). Natapos ang bantayog makalipas ang tatlong taon (Presidential Museum & Library, 2013). Ayon sa

Larawan 1. Ang bantayog ni Bonifacio sa Rotonda, Kalookan.

28 | M O N U ( m e a n t ) T O

Presidential Museum & Library (2013), kinikilala ng bantayog ang kaugnayan ni Bonifacio sa Kalookan,

na nagsilbing pook ng ilan sa mga mahahalagang pangyayari sa kampanya para sa rebolusyong Pilipino.

Ang Bantayog

Diretso ang tindig ni Bonifacio habang bahagyang

nakapaling sa kaliwa ang kaniyang ulo. Hawak niya ang kaniyang

mga sandata sa magkabilang kamay – ang kaniyang bolo sa kanan at

baril naman sa kaliwa. Magkahiwalay ang kaniyang dalawang paa at

may espasyong hindi hihigit sa lapad ng kaniyang balikat sa pagitan

ng mga ito. Bahagyang nakaabante ang kaniyang kaniyang paa.

Sa bantayog na ito, makikitang

nakakunot ang noo ni Bonifacio na para

bang may malalim na iniisip habang

nakatingin sa malayo. Sarado ang

kaniyang bibig. Ang kaniyang buhok ay

pinarte at nakahawi sa kanan ang mas

malaking bahagi.

Suot-suot ni Bonifacio ang isang simpleng barong may

simpleng burdadong disenyo at nakasarado ang lahat ng butones. Sa

kaniyang leeg ay nakaikot at nakatali sa harap ng kaniyang kuwelyo ang isang panyo. Isang sinturon naman

ang nakapalibot sa kaniyang baywang kung saan nakadikit ang lalagyan ng kaniyang baril sa kanan at ng

bolo naman sa kaliwa. Simple rin ang suot na pambaba ni Bonifacio at nakatali sa bandang itaas ng kaniyang

paa. Makikitang nakatapak si Bonifacio sa depiksyong ito.

Larawan 2. Malapitang kuha sa mukha ni Bonifacio sa bantayog sa Kalookan

Larawan 3. Malapitang kuha sa pigura ni Bonifacio sa bantayog sa Kalookan.

29 | B A S C O

Kasama ni Bonifacio sa bantayog nito ang mga

taong may malalaking papel na ginampanan sa

rebolusyon. Ang iba’t ibang pigura at elemento ng

monumento ang naging paksa ng isang infographic

mula sa Presidential Museum & Library (2013). Ayon

dito, sa harap ay makikitang kasama ni Andres

Bonifacio si Emilio Jacinto, ang kaniyang kanang-

kamay sa kaniyang kanan, at isang Katipunero namang

may hawak ng watawat sa kaniyang kaliwa (Presidential Museum & Library, 2013).

Sa kaliwang1 bahagi ng iskultura naman ay

makikita ang isang sumusugod na Katipunero habang

hawak-hawak ang kaniyang bolo (Presidential Museum

& Library, 2013). Sa direksyong tila ba kaniyang

pinanggalingan ay may mga nakahandusay na babae’t

lalaki at mga magulang na umiiyak sa bangkay ng

kanilang mga anak (Presidential Museum & Library,

2013).

1 Tinukoy ito ng Presidential Museum & Library bilang kanang bahagi. Bagama’t sinipi ang paliwanag ng nasabing tanggapan, kinokonsidera ito ng mananaliksik bilang kaliwang bahagi ayon sa oryentasyon nito sa pigura ni Bonifacio (na sa kasong ito ay kaliwa). Dagdag pa rito, ganitong paraan ng pagtukoy (kung harap, kanan, kaliwa, o likuran ba) ang ginamit sa lahat ng monumento.

Larawan 4. Ang harapang bahagi ng bantayog sa Kalookan.

Larawan 5. Ang kaliwang bahagi ng bantayog sa Kalookan.

30 | M O N U ( m e a n t ) T O

Sa kanang2 bahagi naman ay makikita ang

ginawang paglaban ng mga Katipunero – may isang

pumupunit ng sedula, may isang itinataas ang kaniyang

bolo upang lumaban, at isang nagsasagawa ng

sanduguan bilang panunumpa sa Katipunan

(Presidential Museum & Library, 2013).

Ang mga pari namang sina Mariano Gomez,

Jose Apolonio Burgos, at Jacinto Zamora, kung sinong

pagbibitay ang nagpaningas sa apoy ng rebolusyon, ang

makikita sa likurang bahagi ng monumento

(Presidential Museum & Library, 2013). Ang pigura ni

Padre Burgos, na may nakabalot pang tela sa mukha

nito, ay nanatiling nasa garrote (Presidential Museum

& Library, 2013). Isa ring pigura ang matatanaw sa

pinakatuktok ng bantayog. Nakataas nang 45 na

talampakan sa hangin, ang toreng gawa sa granite ang nagsisilbing pedestal

ng pigura ng Victory (Presidential Museum & Library, 2013). Ito ay binase sa

Winged Victory of Samothrace (Presidential Museum & Library, 2013).

2 Tinukoy ito ng Presidential Museum & Library bilang kaliwang bahagi. Bagama’t sinipi ang paliwanag ng nasabing tanggapan, kinokonsidera ito ng mananaliksik bilang kanang bahagi ayon sa oryentasyon nito sa pigura ni Bonifacio (na sa kasong ito ay kanan). Dagdag pa rito, ganitong paraan ng pagtukoy (kung harap, kanan, kaliwa, o likuran ba) ang ginamit sa lahat ng monumento.

Larawan 6. Ang kanang bahagi ng bantayog sa Kalookan.

Larawan 8. Ang pigura ng Victory sa tuktok ng bantayog sa Kalookan.

Larawan 7. Ang likurang bahagi ng bantayog sa Kalookan.

31 | B A S C O

Ang pangunahing bahagi ng bantayog ay ang

paylon na binubuo ng limang parte na sumasagisag sa

limang aspeto ng lipunan – Kataastaasan,

Kagalanggalangan na Katipunan ng mga Anak ng

Bayan (NHI, 1985) Ang bantayog ay nakasentro sa

isang araw na may walong sinag na sumisimbolo sa

walong probinsyang lumaban sa mga Kastila –

Maynila, Bulakan, Pampangga, Nueva Ecija, Tarlac,

Laguna, Kabite, at Batanggas (NHI, 1985). Ang

patunggang ito ay may tatlong baitang na nagpapaalala sa bawat siglo sa ilalim ng mga Kastila (NHI, 1985).

May makikita ring tubig na nakapalibot sa

monumento na ayon sa Presidential Museum & Library

(2013) ay kumikilala sa paghahambig ni Rizal sa

ugaling Pilipino – “ang buhay nilang sanhi ng buhay,

nagbabagong-anyo, nagpupuyos kapag hinamak, isang

‘batayang lakas,’ na isa sa mga motif na ginamit niya sa

kaniyang El Filibusterismo: ‘Napakabayad ng tubig na

iyan at maiinom, subalit

nilulunod ang alak at serbesa at pinapatay ang apoy, at kapag nainitan ay

nagiging singaw, at kapag umalon ay dagat, na minsang nilipol ang

sangkatauhan at niyanig ang daigdig mula sa pinakagalugod nito!’.”

Sa harapang bahagi ng pedestal ay nakadikit ang dalawang plaka,

kung saan isa na ang sa National Historical Institute na nakapetsa noong 2009.

Larawan 9. Ang araw na may walong sinag na kumakatawan sa walong mga probinsyang kasama sa paglaban sa mga Kastila.

Larawan 11. Ang mga plaka sa harapan ng bantayog sa Kalookan.

Larawan 10. Isang bahagi ng tubig na nakapaligid sa bantayog sa Kalookan.

32 | M O N U ( m e a n t ) T O

Ang Pampublikong Espasyo

Sa tapat ng monumento ay makikita ang isang

malaking billboard na may larawan ng kasalukuyang

alkalde ng lungsod. Sa ibaba nito ay makikita naman

ang tent ng mga pulis na nakaistasyon sa lugar.

Nakatapat ang monumento sa kahabaan ng Rizal

Avenue Exit.

Halos sakop naman ng isang

malaking mall ang tanawin sa

kanang bahagi ng monumento. Sa

kaliwa naman, isang kalsada ang

layo mula sa bantayog ay may

makikitang tila ba entablado ng isang

birhen. Dito rin makikita ang kahabaan ng MRT (Metro Manila Rail Transit System).

Makikita naman ang kahabaan ng Manila North

Road (kilala rin sa tawag na MacArthur Highway) at

isang overpass sa likuran ng bantayog.

Sa paligid ng monumento, sa loob ng mga

bakod, ay may makikitang sampung (10) mga watawat

– tatlong grupo ng tig-tatlo at isang mediyo mas

prominente sa iba.

Larawan 12. Ang tanawin mula sa harapan ng bantayog sa Kalookan.

Larawan 14. Ang tanawin mula sa kaliwang bahagi ng bantayog sa Kalookan.

Larawan 13. Ang tanawin mula sa kanang bahagi ng bantayog sa Kalookan.

Larawan 15. Ang tanawin mula sa likuran ng bantayog sa Kalookan kung saan makikita rin ang tatlo sa sampung watawat na nakapalibot sa bantayog sa Kalookan.

33 | B A S C O

Ang Bantayog at Ang Publiko

Gaya ng nabanggit, hindi masyadong madaling

lapitan ng publiko ang monumento. Bagama’t maaari

magpaalam upang makapasok, walang nakikitang

tawiran upang makapunta sa bantayog. Mahalagang

banggitin na upang makapasok ay inilalayan ng mga

pulis na nakaistasyon sa tapat ng monumento ang

mananaliksik at ang kaniyang kasama upang

makatawid. Dagdag pa rito, may bakod rin sa palibot ng

bantayog. Maaring pumasok sa pamamagitan ng pagbubukas ng maliit na pintong bahagi ng nabanggit na

bakod.

Kadalasang naiuugnay ang bantayog na ito sa pagiging pook-palatandaan o landmark nito. Dagdag

pa rito, ayon sa panayam sa mga tagapangalaga ng monumento (J.M. Mendoza, A. Rondina, & F.R.

Mendoza, personal na komunikasyon, ika-1 ng Marso 2018), ito ay nagiging pook din ng ilang okasyon.

Halimbawa na lamang ay ang Araw ng Kalayaan tuwing ika-12 ng Hunyo at ang araw ng kapanganakan ni

Andres Bonifacio tuwing ika-30 ng Nobyembre. Nabanggit pa ng isa sa mga kinapanayam na naging bahagi

rin ito ng pagdiriwang sa pista roon na ginanap noong ika-16 ng Pebrero 2018. Dito raw ginanap ang

fireworks display. Sinasaraduhan sa ibang pagkakataon ang ilang mga kalsada sa palibot ng monumento

tuwing may okasyon upang maglagay ng entablado. Bukod pa rito, ilang “malalaking tao” rin daw ang

pumupunta roon upang makidalo sa mga pagdiriwang na ito.

Ang Bantayog sa Kasalukuyan

Sa kasalukuyan, ang monumento ay nananatili pa rin sa orihinal na pook nitong kinatayuan. Dahil

na pinaggigitnaan ng apat na mga kalsada, wala masyadong panahon ang mga tao upang bigyang-pansin

ang monumento. Wala ring lakaran ng tao o sidewalks sa paligid ng monumento, maliban sa lakaran sa

Larawan 16. Ang bantayog sa Kalookan kung titingnan mula sa labas

34 | M O N U ( m e a n t ) T O

gilid ng isang mall. Dagdag pa rito, napapalibutan ang monumento ng bakod at walang pedestrian lane

patungo sa monumento. Gayunpaman, nakapasok ang mananalisik sa tulong ng mga pulis na nakaistasyon

sa tapat ng monumento na umalalay sa pagtawid papunta rito.

Sa kasalukuyan ay masikap na pinangangalagaan ng lungsod ng Kalookan ang monumento.

Limang tagapangalaga ang araw-araw na naglilinis sa lugar mula umaga hanggang hapon. Namamalagi sila

sa monumento buong araw kasama ang guwardiya. Ayon sa panayam (J.M. Mendoza, A. Rondina, & F.R.

Mendoza, personal na komunikasyon, ika-1 ng Marso 2018), nililinis nila ang bantayog sa pamamagitan

ng pagwawalis sa paligid nito. Dinidiligan din nila ang mga halaman na nasa espasyo sa paligid ng

monumento. Sila rin ang nag-aayos sa fountain kung sakaling magbara man ito. Ayon rin sa panayam, sa

kasalukuyan ay dalawang guwardiya ang nagpapalitan upang bantayan ang monumento.

B. Bantayog ni Andres Bonifacio sa Lawton sa Ermita, Maynila

Ang bantayog ay matatagpuan sa Liwasang

Bonifacio na noon ay Plaza Lawton (NHI, n.d.). Inialay ito

sa bayani ng lungsod ng Maynila noong 1963 bilang

pagdiriwang ng ika-100 anibersaryo ng kaniyang

kapanganakan (NHI, n.d.). At noon din ipinangalan sa

kaniya ang liwasan (NHI, n.d.). Ayon sa NHI (n.d.), ang

Liwasang Bonifaio ay pook ng iba’t ibang anyo ng pagsigaw

para sa demokrasya, kalayaan, at hustisya para sa Inang

Bayan.

Larawan 17. Ang bantayog ni Andres Bonifacio sa Lawton.

35 | B A S C O

Ang Bantayog

Sa bantayog na ito, makikitang diretso ang tindig ni Bonifacio.

Ang kanang kamay niya ay bahagyang nakasara ngunit bahagya ring

nakabukas. Hawak-hawak naman niya sa kaniyang kaliwang kamay

ang isang bolong nakasuksok pa sa lalagyan nito. Makikita sa mga ugat

sa kaniyang kamay na mediyo mahigpit ang pagkakawak niya rito.

May kaunting espasyo sa dalawang paa ni Bonifacio.

Makikita rito na bahagyang

nakakunot ang noo ni Bonifacio habang

nakatanaw sa malayo ang kaniyang mga

mata. Nakasuklay nang maayos ang

kaniyang buhok at hinawi ang malaking

parte nito pakanan.

Nakasuot si Bonifacio ng Barong Tagalog. May panyong nakapalibot

sa kaniyang leeg na nakatali sa harapan. May suot siyang sinturon sa kaniyang

baywang. Sa kanang bahagi nito ay nakadikit ang lalagyan ng kaniyang baril

kung saan ito nakasuksok. May suot naman siyang pantalon bilang pambaba na nakatupi sa ilalim. Nakapaa

lamang si Bonifacio.

Sa depiksyong ito, mag-isa lamang si

Bonifacio. Nakatungtong ang iskultura sa isang

bloke ng semento na may disenyo ng mga dahon.

Sa harap at likod ng pedestal ay nakadikit ang

palatandaan ng National Historical Institute na

nakapetsa noong 2013 at ng Lungsod ng Maynila.

Larawan 18. Malapitang kuha sa pigura ni Bonifacio sa bantayog sa Lawton.

Larawan 19. Malapitang kuha sa mukha ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Lawton.

Larawan 20. Ang plaka ng NHI sa bantayog sa Lawton.

Larawan 21. Ang plaka ng lungsod ng Maynila sa bantayog sa Lawton.

36 | M O N U ( m e a n t ) T O


Nakaharap ang monumento sa kahabaan ng

bahagi ng Taft Avenue kung saan ilang saksakyan ang

dumaraan. May mga upuan sa magkabilang gilid ng

monumento na siyang inuupuan ng ilang mga

napaparoon. May iba namang natutulog sa mga ito,

gaya na lamang ng mga taong tila ba roon na sa liwasan

naninirahan. Sa likod naman nito ay makikita ang gusali

ng Tanggapan ng Koreo (Post Office) na may watawat

ng Pilipinas sa harapan nito. Sa harap

din ng gusali ay may isang malaking

fountain kung saan tumatambay ang

ilang tao. Mayroon mga nagtitinda ng

iba’t iba nilang produkto sa paligid

ng monumento. May mga punong

nakatanim sa magkabilang gilid ng monumento.


Iba’t iba ang layon ng mga taong napaparoon sa

bantayog. Gaya ng nasabi, may ilang tindero at tindera

sa paligid ng monumento. May ilan din namang

pumupunta roon upang tumambay gaya na lamang ng

mga magkasintahan at magkakaibigan. May mga mag-

anak din na nasa paligid ng monumento. Ilan sa kanila

ay nakahiga sa ilang upuan sa kaliwa ng monumento.

Larawan 24. Malayuang kuha sa kaliwang bahagi ng bantayog sa Lawton.

Larawan 22. Ang bahagi ng kahabaan ng Taft na nasa harapan ng batayog sa Lawton at Tanggapan ng Koreo na nasa likuran ng bantayog.

Larawan 23. Ang kanang bahagi ng bantayog sa Lawton.

Larawan 25. Ang ilang mga nagtitinda sa paligid ng bantayog sa Lawton.

37 | B A S C O

May ilan naman na pumupunta lamang sa liwasan upang mag-intay. Ang ilan naman ay dumaraan lamang

doon ngunit may ibang patutunguhan.

Kung minsan, nagiging pook din ng pagkilos ang bantayog gaya na lamang ng rally noong ika-30

ng Nobyembre laban sa ipinanunukalang

rebolusyunaryong pamahalaan sa Liwasang

Bonifacio (Roxas, 2017a).


Sa malayo pa lamang ay makikita na ang kulang-kulang

na tiles sa pedestal ng monumento. Sa paglapit ay mas marami

pang senyales ng pagsasawalang-bahala ang makikita. Ang

iskultura mismo ay nasa mabuting kalagayan. Gayunpaman,

ilang kalat ang makikita sa bantayog. Sa paanan mismo ni

Bonifacio, sa hindi-malamang dahilan, ay may dalawang

sapatos na tila ba galing sa iisang pares. Iba’t ibang klase naman

ng basura ang natagpuan sa paligid ng monumento. May nakita

ring iba’t ibang uri ng vandalism sa pedestal ng monumento.

May iba’t ibang klase ng dumi sa paligid, sa pedestal, at maging

sa mga palataan ng bantayog.

Larawan 29 at 30. Ilang halimbawa ng vandalism sa bantayog sa Lawton.

Larawan 30

Larawan 26. Ang pagkilos na isinagawa sa Liwasang Bonifacio noong ika-30 ng Nobyembre 2017. Roxas (2017a).

Larawan 28. Ang dalawang sapatos sa paanan ng pigura ni Bonifacio sa bantayog sa Lawton.

Larawan 27. Ang kulang-kulang na tiles sa pedestal ng bantayog sa Lawton.

38 | M O N U ( m e a n t ) T O

C. Pambansang Bantayog ni Andres Bonifacio sa Ermita, Maynila

Ang bantayog na ito na gawa

sa metal ay kabilang sa mga

pampublikong sining ni Eduardo

Castrillo (Pamaran, 2016) na kilala rin

sa iba pa niyang likha sa iba’t ibang

panig ng bansa gaya na lamang ng

People Power Monument sa may

EDSA, Pinaglabanan Shrine, at Pieta

sa labas ng Loyola Memorial Park sa

Parañaque (Osental, 2013). Ito ay

matatagpuan malapit sa Manila City

Hall at Mehan Gardens. Ang monumento ay binubuo ng humigi’t kumulang 60 (animnapu) na mga pigura

kung saan isa na si Bonifacio. Kung titingnan mula kaliwa pakanan, ipinapakita ng mga depiksyon sa

monumento ang iba’t ibang mahahalagang pangyayari sa buhay ni Bonifacio mula sa kaniyang pagkabata,

sa pagsama sa La Liga Filipina, sa sanduguan at pakikisapi sa Katipunan, hanggang sa mga

rebolusyonaryong labanan at iba’t ibang símbolo ng kalayaan (Arumpac, 2008).

Larawan 31. Ang bantayog ni Bonifacio sa may Mehan Gardens sa Ermita, Maynila.

39 | B A S C O

Ang Bantayog

Kung titingnan mula sa malayuan, ang katawan ni

Bonifacio ay lumilikha ng isang nakahilig na linya. Diretso at

nakataas ang kaniyang kanang kamay kung saan hawak-hawak

niya ang kaniyang bolo. Nakaunat rin ang kaniyang kaliwang

braso habang mahigpit na nakasara ang kaniyang kaliwang

kamay. Nakabaluktot ang kaniyang kaliwang binti habang

nakaunat naman ang kaniyang kanang binti na para bang

naghuhudyat ng pagsulong.

Sa monumentong

ito ay may makikitang

tensyon sa mukha ni Bonifacio. Bahagyang nakakunot ang kaniyang

noo. Nakabuka ang kaniyang bibig, kita ang kaniyang mga ngipin, at

tila ba may isinisigaw. Ang kaniyang buhok ay nakaparte at nakahawi

sa kanan ang malaking bahagi nito.

Isang simpleng barong may kaunting bukas sa itaas ang suot

na pantaas ni Bonifacio. Sa may bandang baywang niya ay may para

bang tali na nakapalibot at nagsisilbi bilang isang sinturon. Nakatupi

hanggang sa bandang itaas ng kaniyang braso ang magkabilang manggas ng kaniyang pantaas. Sim pleng

pambaba rin ang suot-suot ni Bonifacio na nakatupi hanggang sa may ilalim ng kaniyang tuhod.

Ipinakikitang nakatapak si Bonifacio sa iskulturang ito.

Ang bantayog ay binubuo ng maraming pigura. Sa baba ni Bonifacio ay makikita ang nabanggit na

iba’t ibang kaganapan sa buhay ng bayani. Kung titingnan mula kanan patungong kaliwa ay makikita ang

naging buhay ni Bonifacio mula sa kaniyang kabataan hanggang kamatayan at maging sa kalayaan ng

Larawan 32. Malapitang kuha sa pigura ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Ermita.

Larawan 33. Malapitang kuha sa mukha ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Ermita.

40 | M O N U ( m e a n t ) T O

bayan. Sa unang bahagi ay makikita ang apat na batang nagtitinda ng mga tungkod at pamaypay. Sa baba

nito ay dalawa pang bata – isang nagbabasa at isang may hawak na gunting. Sa sunod na bahagi naman ay

may makikitang tatlong mga lalaki

kung saan dalawa ang may buhat-buhat

na mga kahon. Sa ilalim nito, sa tabi ng

mga bahay kubo ay may isang lalaking

nakasandal habang nagbabas a na hindi

na mali kung sasabihing si Bonifacio.

Sa sunod na bahagi naman ay may

makikitang pitong lalaking

nagpupulong. Tila isang pagpupulong

din ang nagaganap sa sunod na grupo

ng mga pigura kung saan may isang lalaking para bang nagsasagawa ng sanduguan (ngunit hindi ito

tuluyang matiyak sapagkat nawawala ang kaniyang kaliwang braso), isang lalaking nakaharap sa kaliwa na

tila ba may kinakausap, isang may hawak-hawak na papel at para bang ipinapakita o iniaabot ito sa iba, at

limang iba pa na nakaharap dito. Sa may ilalim na bahagi ay limang lalaki ang makikitang nag-uusap-usap.

Sa ibabang bahagi naman nito ay may makikitang dalawang pigura na tila ba nagpapakita ng pagtatahi ng

isang watawat. Sa kaliwa nito ay may tatlong lalaki, isang may mahabang kasuotan (iyong gaya ng mga

isinusuot ng mga pari), isang nakaluhod at nakatungo sa kaniyang harapan na may halos parehong kasuotan,

at isang lalaking may sombrero sa bandang likuran. Sa itaas na bahagi naman ay makikitang ang limang

watawat. Apat na watawat ng Katipunan ang makikita kasama ang kasalukuyang watawat ng Pilipinas. Ang

mga watawat na ito ay ginamit upang hatiin sa iba’t ibang bahagi ang monumento. Sa ibaba ng tatlong

naunang watawat ng Katipunan ay makikita ang humigit-kumulang 14 (labing-apat) na tao na nakatalikod

sa tagapagmasid, nakatayo, at nakataas ang mga kamao kung saan isa ang may hawak-hawak na bolo. Sa

kaliwa nito ay may isang lalaking umaabante habang hawak-hawak ang watawat ng Katipunan at sa

kaniyang tabi ay isang lalaki na may hawak namang iskopeta (shotgun). Sa baba nito ay may makikitang

Larawan 34. Malayuang kuha sa bantayog sa Ermita kung saan makikita ang iba't ibang depiksyon ng ilang mahahalagng pangyayari sa buhay ni Bonifacio.

41 | B A S C O

dalawang nakatayong lalaki na tila ba nakatingin sa nakahandusay na lalaki sa mas ibabang bahagi, na sa

malamang ay naglalarawan sa pagkamatay ng bayani. Sa dulong bahagi ng monumento, sa may

kasalukuyang watawat ng Pilipinas, ay may pitong ibong lumilipad.

May nakalagay na kopya ng Kartilya ng Katipunan sa likurang bahagi ng monumento. Ito rin ay

gawa sa metal.

Mahalagang banggitin na iba’t ibang kulay ng pintura ang makikita sa monumento. Kung susuriin,

maaring sabihing ginamit ang mga ito upang

maihiwalay sa isa’t isa ang iba’t ibang bahagi ng

iskultura. Pula ang itaas na kaliwang bahagi. Sa ibaba

naman nito, ang likurang bahagi ng iskultura ay

napipinturahan ng dilaw. Ang bahaging malapit sa gitna

naman ay nakukulayan ng isang uri ng malamlam na

kulay asul na may halong berde. Mas kahel na klase

naman ng dilaw ang kulay ng gitnang bahagi, sa may

ilalim ng pangunahing pigura. Sa katabing bahagi nito ay may mga tiles na kulay pula. Ang likod ng

naunang apat na larawan ay napipinturahan ng puti, na may parang mga sinag na kulay dilaw. Sa ilalim nito

ay may kulay pula sa likuran mga pigurang tila ba nag-aalsa. Ang lahat ng mga watawat ay pininturahan

ng naayon na mga kulay.

Sa may kaliwang gilid ng monumento, sa bandang likuran, ay may makikitang watawat. Sa

kinatitirikan nito ay nakadikit ang isang plaka na isang memorare.

Larawan 35. Ang likuran ng bantayog sa Ermita kung saan makikita ang kopya ng Kartilya.

42 | M O N U ( m e a n t ) T O


Nakaharap ang monumento sa kahabaan ng Taft

Avenue. Marahil ay dahil na rin dito kaya’t nagsisilbi bilang

intayan ng sasakyan ang harapan ng monumento, lalo na sa

bandang kaliwa ng harapan nito. Sa kanang bahagi ng harapan

ng monumento ay may nakalagay na palatandaang pantrapiko

na “No Parking”. Gayunpaman, ang likod ng monumento, sa

kabaligtaran, ay nagsisilbi bilang isang paradahan. Iba’t ibang

klase ng sasakyan ang nakatigil dito. Nakakita rin ng ibang likha

ni Eduardo Castrillo sa may likuran ng bantayog. May iba’t ibang klase rin ng tindahan dito. Gaya ng

likuran ay may mga nagtitinda rin sa magkabilang gilid ng

monumento. Gayun din ay umaabot sa mga gilid ang paradahan

sa paligid ng bantayog.

May siyam na watawat na nakahanay sa kanang bahagi

ng bantayog na nagpapakita ng iba’t ibang watawat sa

kasaysayan ng Pilipinas. Sa harap ng mga ito ay may

kasalukuyang watawat ng Pilipinas. Gaya ng nabanggit, may isa

pang watawat ng Pilipinas sa bandang likuran ng bantayog.

Larawan 36. Ang tanawin mula sa harapan ng bantayog sa Ermita kung saan makikita ang kahabaan ng Taft at ilang jeep na nagsasakay ng pasahero.

Larawan 37. Ang tanawin mula sa kaliwang bahagi ng likuran ng bantayog sa Ermita kung saan makikita ang ilan sa mga sasakyang nakaparada sa paligid nito.

43 | B A S C O


Dahil sa napapalibutan ng iba’t ibang

institusyon gaya ng mga paaralan, munisipyo ng

lungsod, at isang mall, maraming tao ang dumaraan sa

paligid ng monumento. Gayun pa man, iilan lamang,

kung hindi wala, ang tumitigil upang tingnan ang

bantayog. Ito ay dahil na rin sa kadahilanang wala

namang lugar na maaaring upuan sa kapaligiran nito

maliban sa likuran kung saan ang kopya lamang ng

Kartilya ang nakikita. Mahalaga ring banggiting may

ilang tumatambay sa likuran ng bantayog, kung saan malaking bilang ay mga mag-aaral. Dito, sila ay

kumakain, naglalaro (gaya na lamang ng basketball), nagkukuwentuhan, o kaya naman ay tumatambay

lamang.

Ayon sa panayam (N.E. Naval, A.T. Amaro, &

“Amanda”, personal na komunikasyon, ika-5 ng Marso 2018),

sa pagsapit ng gabi ay ilang tao rin ang natutulog sa bantayog.

Kaugnay nito, ilang mga kabataan din, na tinawag ng mga

kinapanayam na “solvent boys”, ang dumudumi sa bantayog.

Nagsisilbi ring pook ng ilang okasyon ang

bantayog. Halimbawa na lamang ay dito ginaganap ang

ilang pagkilos gaya na lamang ng rally ng ilang mga

grupo sa ilalim ng Movement Against Tyranny (MAT)

noong Araw ng Karapatang Pantao (Human Rights Day)

Larawan 38. Ang tanawin mula sa kaliwang bahagi ng harapan ng bantayog sa Ermita kung saan matatanaw ang munisipyo ng Maynila.

Larawan 40. Ang pagkilos na naganap sa bantayog sa Ermita noong ika-10 ng Disyembre 2017. Roxas (2017b).

Larawan 39. Isang butas sa bantayog sa Ermita kung saan masisilip ang ilang dumi ng mga tinaguriang "solvent boys".

44 | M O N U ( m e a n t ) T O

noong ika-10 ng Disyembre 2017 (Roxas, 2017b). Taon-taon ring nagkakaroon ng pagdiriwang dito tuwing

ika-30 ng Nobyembre 2017 bilang pag-alala sa kaarawan ng bayani. Nililinis at inaayos ang monumento

ilang linggo bago ang nasabing pagdiriwang.


Isa sa mga pinakamapapansin ay ang pagkawala ng

ilang bahagi ng monumento. Ilang pigura ang nawawalan ng

braso at binti. Ilang butas rin ang makikita sa iskultura dahil sa

nasabing pagkawala ng mga piraso ng metal. Sa likod ng

monumento, maraming titik na ang nawawala mula sa kopya ng

Kartilya ng Katipunan. Ayon sa panayam (N.E. Naval, A.T.

Amaro, & “Amanda”, personal na komunikasyon, ika-5 ng

Marso 2018), dahil gawa sa metal, kinukuha raw ito ng ibang

tao upang ibenta. Ilang tiles naman mula sa pedestal at maging

sa bantayog mismo ang sira na at nawawalan ng mga piraso. Ilan

sa mga ito ay tinapalan na ng semento. May ilang pininturahan

ng itim upang umayon sa kulay ng mga tiles.

May mga plant box sa likod at magkabilang gilid

sa bahagi ng pedestal na kinatatamnan ng iba’t ibang

klase ng halaman at puno. Gayunpaman, iba’t ibang uri

ng kalat ang nakita sa mga ito, maging sa iba’t ibang

bahagi ng bantayog. Sa likod ng monumento, ilang

karton, piraso ng kahoy, at plastik ang nakakalat. Sa

iskultura mismo ay may nakitang damit na nakasabit

Larawan 41. Isang bahagi ng bantayog sa Ermita na nawawalan ng piraso.

Larawan 42. Malapitang kuha sa kopya ng Kartilya sa bantayog sa Ermita kung saan makikita ang pagkawala ng mga piraso.

Larawan 43. Isang bahagi ng plant box sa bantayog sa Ermita na kakikitaan ng iba't ibang uri ng kalat at dumi.

45 | B A S C O

mula sa loob. Ilang tuyong dahon, plastik, at iba’t ibang klase ng basura gaya ng takip ng bote at karton ang

nakita mula sa mga butas ng monumento.

Iba’t ibang uri rin ng dumi ang

nakita sa iba’t ibang bahagi ng bantayog.

Ilang vandalism ang nakita sa

monumento, sa pedestal nito, at sa

sementong kinalalagyan ng watawat sa

likod ng bantayog. Sa pedestal ay may

ilang mantsa na naiwan ng kung ano man

ang natapon doon. May dilaw rin na

pinturang nakakalat sa memorare ng

bantayog. Gaya ng nasabi, sa loob ng mga butas ng iskultura ay may natanaw

na mga dumi na ayon nga sa panayam (N.E. Naval, A.T. Amaro, &

“Amanda”, personal na komunikasyon, ika-5 ng Marso 2018) ay dumi ng

tao, partikular iyong mga binansagan nilang “solvent boys”.

Ilang hayop din ang nakitang tumatambay sa monumento, partikular

ang dalawang pusang nakita habang nag-oobserba.

Larawan 46. Isang halimbawa ng vandalism sa bantayog sa Ermita.

Larawan 44. Isang halimbawa ng graffiti sa kinatitirikan ng pinakaprominenteng watawat sa bantayog sa Ermita.

Larawan 45. Ang natapon na pintura sa memorare ng bantayog sa Ermita.

46 | M O N U ( m e a n t ) T O

D. Pook Kung Saan Itinatag ang Katipunan (K.K.K. Monument) sa San Nicolas, Maynila

Matatagpuan sa puntong

pinagtatagpuan ng abenida ng Claro M.

Recto at kalsada ng Elcano (Sangay sa

Plano, Programa at Polisiya, 2018) ay

isang bantayog na ayon na rin sa mismong

titulo nito ay pinapaksa ang pagtatatag ng

Katipunan. Tinutukoy ng marker na

inilagay ng NHCP noong 2008 (National

Registry of Historic Sites & Structures in

the Philippines, n.d.) bilang pook kung

saan itinatag ang Katipunan, sa #72 Azacarraga, Tondo, Maynila noong ika-7 ng Hulyo 1892.

Ang Bantayog

Diretso ang tindig ni Bonifacio at may katamtamang espasyo sa pagitan

ng dalawa niyang mga binti. Ang espasyo ay halos kasing lapad ng kaniyang

mga balikat. Nakaakbay siya sa isa sa kaniyang mga kasama gamit ang kaniyang

kanang kamay. Nakataas-kamao naman ang kaniyang kaliwang kamay.

Sa depiksyong ito, bahagyang nakakunot ang noo ni Bonifacio habang

nakatingin sa malayo. Nakabuka ang kaniyang mga bibig na tila ba sumisigaw.

Ang kaniyang buhok ay nakaparte at malaking bahagi ay nakahawi pakanan.

Larawan 47. Ang bantayog sa San Nicolas, Maynila.

Larawan 48. Malapitang kuha sa mukha ni Bonifacio sa bantayog sa San Nicolas.

47 | B A S C O

Simple ang suot na pantaas ni Bonifacio na may mahabang

mga manggas. Mediyo maluwag ito at nakatupi ang mga manggas nito

hanggang sa may itaas ng kaniyang siko. Dagdag pa rito, may

nakapalibot na panyo sa kaniyang leeg na nakatali sa harapan. Sa

baywang niya ay nakapalibot ang isang sinturon kung saan nakadikit

ang lalagyan ng kaniyang mga sandata kung saan nakasuksok ang

mga ito – ang baril sa kanan at bolo sa kaliwa. Simple rin ang pambaba

ni Bonifacio na tila ba nakatupi hanggang sa kaniyang mga sapatos.

Lima

pang pigura ang

nakatayo kasama ni Bonifacio. Maaaring ipalagay na

ang mga ito ay sina Teodoro Plata, Ladislao Diwa,

Valentin Diaz, Jose Dizon, at Deodato Arellano na

silang mga naroon nang itatag ang Katipunan sa #72

kalye Azcarraga sa Tondo, Maynila (NHCP, n.d.) Iyong

isa ay nakatayo sa pinakakanan at nakaliko ang kanang

braso at para bang hinahawakan sa kaniyang kanang kamay. Sunod ay isang pigura na katabi ni Bonifacio

na may malinis na pagkakaayos ng buhok at pantaas na may pataas na kuwelyo. Katabi naman ni Bonifacio

sa kaniyang kaliwa ang isang lalaking mediyo malapad ang noo at nakahawi ang buhok pakanan. Nakasuot

siya ng amerikana. Hawak-hawak ng kaniyang kaliwang kamay ang kaniyang kanang kamay na nakatiklop.

Katabi naman nito ay isang lalaking nakasuot ng nakabutones na pantaas at bilugang sumbrero habang

magkahawak ang kaniyang dalawang kamay malapit sa kaniyang dibdib na para pang nananalangin. Huli

ay isang lalaking may simpleng pantaas na nakatupi ang mga manggas hanggang sa may itaas ng kaniyang

siko. Hawak ng kaniyang kanang kamay ang kaniyang bolo na hinuhugot niya mula sa lalagyan nito na

hawak naman ng kaniyang kaliwang kamay.

Larawan 49. Malapitang kuha sa pigura ni Bonifacio sa bantayog sa San Nicolas.

Larawan 50. Si Bonifacio at limang pigurang kasama sa bantayog sa San Nicolas.

48 | M O N U ( m e a n t ) T O

Sa taas ng mga pigura ay makikita ang isang

malaking parihaba na inukit na parang telang

nakaladlad. Nakapatong dito ang tatlong letrang “K” at

sa ibaba ng mga ito, isang papel na nakarolyo sa

parehong itaas at ibabang bahagi. Nakasulat dito ang

Kartilya ng Katipunan bagama’t hanggang ikatlo

lamang ang nakasaad. Sa ibabang kalahati nito ay may

nakaukit na dalawang piraso ng papel, tinta at pluma, at isang bungo. Sa palibot naman ay makikita ang

iba’t ibang depiksyong may kaugnayan sa Katipunan.

Sa sahig na bahagi ng bantayog ay makikita ang

ilang mga simbolo, watawat, at mahahalagang taong

bahagi ng pagkilos tungo sa kalayaan. Napapalibutan

ang bantayog ng bakod na may “KKK” sa pintuan nito

at sa magkabilang gilid.

May dalawang plaka sa magkabilang gilid ng

bantayog kung saan

isa na ang

palatandaan ng NHCP na nasa kanan.

Mahalagang banggitin na gumamit ng malalim na kulay pula sa

tatlong letrang “K” pati na rin ng kopya ng Kartilya ng Katipunan. Pula

rin ang kulay ng mga “KKK” na makikita sa bakod.

Larawan 51. Ang iba't ibang depiksyon sa itaas ng bahagi ng bantayog sa San Nicolas.

Larawan 52. Ang sahig na bahagi ng bantayog sa San Nicolas.

Larawan 53. Isang bahagi ng bakod ng bantayog sa San Nicolas kung saan makikita ang "KKK" na pininturahan ng pula.

49 | B A S C O


Katapat ng bantayog ang kahabaan ng abenida

ng Recto. Sa gitna, ilang tricycle ang nakitang nakapila

sa may bakod. Tanaw rin mula rito ang gusali ng Burke

House-7 sa kabilang kalsada. Nasa kanan ng

monumento ang El Cano kung saan ilang sasakyan ang

dumadaan. May ilan ding nagtitinda ng pagkain sa gilid

na ito. Sa kaliwa naman ay ilang nakaparadang

sasakyan. May mga nagtitinda rin dito. Halos

nakasandal ang monumento sa gusali sa likuran nito.

Larawan 54. Ang mga tricycle sa kahabaan ng Recto sa harapan ng bantayog sa San Nicolas.

Larawan 55. Ang kanang gilid ng bantayog sa San Nicolas.

Larawan 56. Ang kaliwang gilid ng bantayog sa San Nicolas.

50 | M O N U ( m e a n t ) T O


Kapansin-pansin na ginagawang tambayan at intayan ang

monumento. Sa obserbasyong isinagawa, ilang tao ang tumambay sa

tapat ng monumento. May ilan pa ngang may dalang sariling mga

upuan. Ang karamihan naman ay sumasandal lamang sa bakod ng

monumento. May ilang ginagawang sabitan ng kanilang iba’t ibang

mga dalahin ang bakod ng bantayog. May ilan namang ginawang

taguan, kung hindi tapunan, ang

bantayog dahil sa nakitang parilya,

ilang piraso ng kahoy, at folding bed

sa kanang gilid ng iskultura.

Sa kabuuan, wala masyadong tumitingin sa monumento.

Mahalagang banggitin na may ilang nagtaka at tumingin sa monumento

habang nag-oobserba ang mananaliksik at kaniyang kasama.


Bagama’t maayos pa naman sa kabuuan ang

monumento, may ilang mga piraso na ang nawawala.

Halimbawa na lamang ay may ilang mga salitang nawawala

mula sa kopya ng Kartilya. May espasyo sa kaliwang bahagi ng

monumento kung saan may anim na butas na tinapalan. Sa

ginawang pananaliksik, natuklasang dito dating nakalagay ang

plaka ng lungsod ng Maynila.

Nang isagawa ang obserbasyon ay nakitang basa ang maliit na sahig ng bantayog mula tila ba ihi.

Noong nag-obserba, may nakitang ilang sakong nakatambak sa kaliwang bahagi ng bantayog. May nakita

Larawan 58. Ilang kalat sa bantayog sa San Nicolas.

Larawan 57. Ang ilang mga tumatambay sa paligid ng bantayog sa San Nicolas.

Larawan 59. Ang kopya ng Kartilya sa bantayog sa San Nicolas na nawawalan ng ilang piraso.

51 | B A S C O

ring dalawang pandakot at isang walis. Isa sa mga pandakot, iyong

kasama ng walis sa harapang bahagi ng bakuran ng bantayog, ang may

lamang mga basura.

E. Bantayog ni Andres Bonifacio sa Makati Park and Garden sa West Rembo, Makati

Ang monumento ay nilikha noong

1997 upang gunitain ang ika-100

anibersaryo ng pagkamatay ni Andres

Bonifacio, Ama ng Rebolusyong

Pilipino (Sembrano, 2017). Ang

monumento ay matatagpuan sa West

Rembo, Makati, sa loob ng Makati

Park and Garden. Ang bantayog ay

likha ng anak ng Pambansang Alagad ng Sining sa Sining Biswal na si Abdulmari Asia Imao, si Juan Sajid

Imao (Sembrano, 2017). Mayroon itong palatandaan mula sa National Historical Institute na ngayon ay

Pambansang Komisyong Pangkasaysayan ng Pilipinas o National Historical Commission of the Philippines

(Sembrano, 2017).

Larawan 60. Ilang mga sako at pandakot at walis sa bantayog sa San Nicolas.

Larawan 61. Ang bantayog ni Bonifacio nang nasa orihinal na kinatayuan pa nito sa Makati. Montasco (n.d.).

52 | M O N U ( m e a n t ) T O

Ang Bantayog

Diretso ang tindig ni Bonifacio habang bahagyang nakahakbang paharap ang ka

niyang kanang paa. Nakataas ang kaniyang kanang kamay habang hawak-hawak ang

kaniyang bolo. Bahagya ring nakatingin sa kanang direksyon ang bayani. Mahigpit

namang nakatikom ang kaliwang kamay ni Bonifacio na nasa kaniyang gilid.

Kalmado ang ekspresyon ng mukha ni Bonifacio bagama’t bahagyang

nakakunot ang kaniyang mga noo. Nakatikom ang kaniyang mga labi.

Simple ang suot na pantaas ni Bonifacio. Masasabing

bahagyang bakat ang kaniyang katawan dito. Nakatupi kaniyang ang mga

manggas hanggang sa may itaas ng kaniyang siko. May suot siyang sinturon na

nakapalibot sa mediyo ibaba ng kaniyang baywang. Dito, nakadikit ng lalagyan

ng kaniyang baril kung saan ito nakasuksok sa kanang bahagi. Sa kaliwa naman

ay ang lalagyan ng kaniyang bolo. Simple rin ang suot na pambaba ni Bonifacio

na nakatupi hanggang sa may ibaba ng kaniyang tuhod. May suot siyang tila mga

bota sa kaniyang mga paa.


Dati ay nakatayo ang bantayog sa loob ng Makati Park and Garden. Nakaharap

ito noon sa kahabaan ng Jose P. Rizal Ext. at nakatalikod sa Ilog ng Pasig.

Malapit

ang pook sa ilang institusyon gaya na

lamang ng munisipyo at unibersidad

ng lungsod.

Larawan 62. Nakatutok na pokus sa mukha ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Makati. Sembrano (2017).

Larawan 63. Bersyon na mas nakatutok sa pigura ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Makati. Montasco (n.d.)

Larawan 64. Kuha sa Makati Park and Garden mula sa kahabaan ng Jose P. Rizal Ext.

Larawan 65. Ang Ilog Pasig kung tatanawin mula sa Makati Park and Garden.

53 | B A S C O

Ang Bantayog at ang Publiko

Noong naroon pa raw ang bantayog, ayon sa panayam (personal na komunikasyon, ika-8 ng Marso

2018), ay pinagdarausan ng iba’t ibang pagdiriwang ang bantayog. Ilan sa mga nabanggit na halimbawa

ng mga okasyon ay kasal, binyagan, Christmas Party, at Family Day. Bukas raw ang bantayog, at ang

liwasan sa kabuuan, sa publiko. Kailangan lamang ng pagpapaalam sa lokal na pamahalaan.

Ipinagdiriwang din ang ika-12 ng Hunyo at ika-30 ng Nobyembre sa pook. Nagkakabit sila ng mga

watawat at ilang mga bulaklak sa paligid ng bantayog tuwing sasapit ang mga okasyong ito.


Bago pa ipagdiwang ang kaarawan ni Bonifacio ay inalis na sa

kinalalagyan nito ang bantayog ng bayani. Ayon kay Sembrano (2017),

natagpuan ng Inquirer ang monumento na nakatali sa isang tagdan ng

bandila (flag pole) nang puntahan nila ang konstruksyon. Dagdag pa niya,

ang palatandaang pangkasaysayan ay nakatambak kasama ng mga kalat sa

isang gazebo ng liwasan. Ayon sa puno ng NHCP na si Rene Escalante,

hindi raw nakipag-ugnayan ang Kagawaran ng Pagawaing Bayan at

Lansangan o Department of Public Works and Highways (DPWH) sa

kanilang tanggapan

patungkol rito, maging

sabihan sila tungkol sa demolisyon (Sembrano, 2017).

Nakipag-ugnayan naman si Carminda Arevalo, deputy

director ng parehong tanggapan sa alkalde ng Makati na

si Abby Binay noong ika-2 ng Nobyembre sa

pamamagitan ng isang liham kung saan humiling siya

ng pakikiisa mula sa lokal na pamahalaan tungkol sa

Larawan 66. Ang iskultura habang nakatali sa isang flag pole. Sembrano (2017).

Larawan 67. Ang mga metal na bakod na nakapalibot sa dating kinalulugaran ng bantayog ni Bonifacio sa Makati Park and Garden.

54 | M O N U ( m e a n t ) T O

proyekto ng DPWH, at inabisuhan ang alkalde na huwag magsagawa ng kahit anong pagbabago sa lugar

hanggang sa sumang-ayon sila sa plano (Sembrano, 2017). Gayunpaman, natanggal na ang bantayog noong

panahong iyon (Sembrano, 2017). Sinabi ng executive assistant ng lokal na pamahalaan ng Makati na si

Marge Calupitan sa Inquirer na hindi pa pormal na tumutugon ang lokal na pamahalaan sa NHCP sa

kadahilanang tinitingnan pa nila ang materya (Sembrano, 2017). Dagdag pa rito, nakipag-ugnayan rin ang

NHCP sa DPWH ngunit wala pa silang natatanggap na tugon nang panahong naisulat ang artikulo

(Sembrano, 2017).

Nang isagawa ang obserbasyon, walang nakita

ang mananaliksik at kaniyang kasama maliban sa mga

bakod na gawa sa metal. Sa labas ng liwasan, sa tapat

ng pook kung saan noong matatagpuan ang bantayog ni

Bonifacio ay makikita ang detalye patungkol sa

proyektong sininasagawa ng DPWH. Ayon dito, may

dalawang yugto ang proyekto. Una ay ang 4-lane na

tulay na tatawid sa Ilog ng Pasig at ikokonekta ang

abenida ng Lawton sa lungsod ng Makati sa kalye ng

Sta. Monica sa lungsod ng Pasig. Sa ikalawang yugto naman, pagdudugtungin ang abenida ng Lawton sa

pasukan ng Bonifacio Global City sa lungsod ng Makati. Inaasahang tumagal nang 960 CD ang proyekto,

mula ika-19 ng Oktubre hanggang Hunyo 2020.

Ayon sa isinagawang panayam (personal na panayam, ika-8 ng Marso 2018) kay G. Carlo T. Claro,

kasalukuyang nasa loob ng isang kahon ang monumento. Ang kahon ay gawa sa kahoy na plywood.

Nabanggit ding niyang naka-crate ito. Nakatago rin daw ang palatandaan ng monumento. Ayon pa nga sa

kaniya, “Ultimo ‘yung detail ng turnilyo nakatago”. Nang tanungin kung saan maaaring naroroon ang

monumento, sinabi niyang maaaring nasa isang malaking bodega ito sa Buendia.

Larawan 68. Kuha ng lugar na dating kinalalagyan ng bantayog sa Makati mula sa kahabaan ng Jose P. Rizal Ext. kung saan makikita ang ilang detalye patungkol sa proyektong isinasagawa ng DPWH.

55 | B A S C O

Noong naroroon pa ang monumento, ang tanggapan din nila ang naglilinis sa bantayog dahil sa

bahagi ito ng liwasan. Apat na beses sa isang taon kung linisan ang monumento. Ayon sa kaniya, “Basta

huwag lang siyang mangingitim nang husto”.

Nabanggit din ni G. Claro na noong una ay binalak munang tapusin ang proyekto ng DPWH bago

ibalik ang monumento. Gayunpaman, nakahanap na raw ng ibang puwesto ng lokal na pamahalaan ng

Makati kung saan maaring ilagay ang bantayog ni Bonifacio. Bagama’t hindi na ibabalik sa dati nitong

kinatayuan ay sa loob pa rin ng liwasan ilalagay ang monumento, at nakaharap sa kahabaan ng Jose P. Rizal

Ext. at Unibersidad ng Makati.

Nang kapanayamin naman ang tanggapan ng NHCP, walang problema sa paglilipat mismo ng

bantayog dahil sa ang palatandaan naman nila roon ay hindi para sa isang pook (W.P. Godoy, personal na

komunikasyon, ika-3 ng Abril 2018). Dinagdag ding ng kinapanayam na nakapag-usap na nang maayos

ang kanilang tanggapan at ang lokal na pamahalaan ng Makati.

Ang problema lamang sa kasong ito ay ang naging proseso dahil sa dapat na may pagpapaalam

muna bago tanggalin o ilipat ang kahit anong palatandaang inilapat nila. Gayundin, masasabing hindi

naging handa ang mga nagsasagawa ng konstruksyon dahil sa nararapat na inayos muna nila ang

paglalagyan ng monumento bago ito tanggalin.

56 | M O N U ( m e a n t ) T O

F. Bantayog ni Andres Bonifacio sa Tondo, Maynila

Ayon sa plaka ng Tutuban Properties, Inc. na

nakalagay sa likod na bahagi ng pedestal ng

monumento, unang ipinakita sa madla ang parehong

bantayog at liwasan noong ika-7 ng Hulyo 1992 ng

noon ay Pangulo na si Fidel V. Ramos at pinasinayaan

naman ng noon ay Pangalawang Pangulo na si Joseph

Ejercito Estrada saktong isang taon ang nakalipas.

Ayon pa rito, kasabay ng pagpapasinayang ito ay ang

“ikasandaan at isang taong anibersaryo ng pagkakatatag

ng Katipunan, bilang paggunita sa dakilang bayani at sa

kilusang kaniyang itinatag”, pati na rin ang pook na

kaniyang sinilangan.

Ang Bantayog

Sa bantayog na ito, nakayuko si Bonifacio at bahagyang nakatagilid patungong harapan ang itaas

na bahagi ng kaniyang katawan habang ibinabaling ang kaniyang atensyon sa isang piraso ng papel. Hawak-

hawak ng kaliwa niya kamay ang papel na ito habang ang kanang kamay naman niya ay may hawak na

plumang nakalapit sa papel na tila ba may isusulat siya rito. Nakadiretso ang kaniyang kanang binti habang

bahagyang nakabaluktot naman ang kaniyang kanang binti at para bang sumasalo sa bigat ng kaniyang

katawan.

Larawan 69. Ang bantayog ni Bonifacio sa Tondo, Maynila.

57 | B A S C O

Sa bantayog na ito, makikita sa mukha ni Bonifacio na ibinubuhos ang kaniyang atensyon sa isang

papel. Bagama’t bahagyang nakakunot ang noo ay

kalmado ang bayani. Nakaparte ang buhok ng bayani at

nakahawi pakanan ang

malaking bahagi nito.

Si Bonifacio ay

may suot-suot na isang

simpleng pantaas na

bahagyang nakabukas sa

itaas. Nakatiklop ang mga manggas nito hanggang sa

may ibabaw ng kaniyang braso. Sa kaniyang baywang

ay nakapalibot ang isang sinturon kung saan din

nakakabit ang sa kapuwa lalagyan ng mga ito ang baril

sa kanan at bolo sa kaliwa. Simple rin ang suot niyang

pambaba na nakatupi nang kaunti sa dulo. Nakasuot ng sapatos si Bonifacio.

Sa kaliwa ni Bonifacio ay makikita ang watawat ng Katipunan na

nakatali sa isang poste na bahagyang lumilihis patungong harapan, gaya ni

Bonifacio.

Larawan 71. Malapitang kuha sa pigura ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Tondo.

Larawan 70. Malapitang kuha sa mukha ni Bonifacio sa kaniyang bantayog sa Tondo.

Larawan 72. Kuha sa bantayog sa Tondo sa ibang anggulo kung saan makikita ang watawat ng Katipunan sa kaliwa ni Bonifacio.

58 | M O N U ( m e a n t ) T O

Nakapatong ang iskultura sa ibabaw ng isang puting pedestal na may mga disenyong parang alon.

Sa harap na bahagi nito nakadikit ang palatandaan ng

National Historical Commission. May nakadikit pang

dalawang plaka na gumugunita sa bayani sa kanan at

likurang bahagi ng pedestal. Makikitang nakasentro ang

bantayog sa araw na ipininta sa ilalim nito gamit ang

matingkad na kulay ng dilaw. Sa likod ng araw na ito

ay isang puti at pulang bilog.


Nakaharap ang bantayog sa mall ng lugar. Sa likuran nito ay may

ilang upuan at mga halaman. Matatanaw rin mula sa likod ang iba’t ibang

pang malls na malapit sa lugar. Nasa kanan ng bantayog ang bakuran ng

lugar at sa labas, ang kahabaan ng abenida ng

Recto. Dito rin makikita ang ilang mga pedikab

sa labas ng Tutuban Center. Sa kaliwang bahagi

naman ay ilang upuan ulit ang matatagpuan. Sa

gilid ding ito makikita ang gusali ng

pangunahing istasyon ng Manila Railroad

Company Ltd. Sa gitna nito at ng bantayog ay may isang maliit na daanan kung

saan dumaraan ang mga saksakyan.

Larawan 73. Ang pedestal at disenyong araw na kinalalagyan nito sa bantayog sa Tondo.

Larawan 74. Ang mall sa harapan ng bantayog sa Tondo.

Larawan 75. Ang bakod at kahabaan ng Recto sa kanan ng bantayog sa Tondo

Larawan 76. Ang dating pangunahing istasyon ng Manila Railroad Company Ltd.

59 | B A S C O


Dahil sa nakabakod ang pook ay hindi agad mapapansin ang

bantayog mula sa labas. Kung makapasok naman ay

mapapansing payapa sa kabuuan ang kinalulugaran ng

bantayog. Gaya ng nabanggit, may ilang mga upuan sa paligid

nito kung saan ilang tao ang tumatambay at nagkikita. Malapit-

lapit ang mga

upuang ito sa

bantayog kaya naman mas madaling makalalapit sa monumento.

Gayunpaman, karamihan ng mga taong tumutungo sa pook ay

pumupunta sa pamilihan sa loob nito, partikular sa may likod ng

bantayog.


Masasabing nasa maayos na kalagayan ang bantayog ni Bonifacio sa Tutuban Center. Wala, kung

hindi iilan, ang nakitang basura sa bantayog at sa paligid nito. May ilang mga upuan sa paligid ng

monumento kaya naman madali at maaliwalas na tumambay sa lugar.

Nababakuran ang parehong Tutuban Center at ang bantayog mismo. Gayunpaman, nakabukas ang

isang bahagi, partikular ang harap na bahagi, ang bakod ng mismong bantayog.

Larawan 77. Ilan sa mga upuang nakapalibot sa bantayog sa Tondo

Larawan 78. Ilan sa mga mamimili sa ilang pamilihan sa paligid ng bantayog sa Tondo.

60 | M O N U ( m e a n t ) T O

G. Pagbubuod

Bantayog Pisikal na Anyo Pampublikong

Espasyo

Bantayog at

Publiko

Bantayog sa

Kasalukuyan

Bantayog ni

Bonifacio sa

Rotonda,

Kalookan

▪ Tindig: diretso

ang tindig at may

puwang sa

pagitan ng mga

binti, hawak ang

bolo sa kanang

kamay at baril

naman sa kaliwa

▪ Pangangatawan:

matipuno

▪ Ekspresyon sa

Mukha:

nakakunot ang

noo, nakatanaw

sa malayo, at

nakatikom ang

bibig

▪ Buhok:

nakaparte ang

buhok at hinawi

pakanan ang mas

malaking parte

▪ Napapalibutan

ng mga

kalsada, mga

mall, at mga

billboard.

▪ May tila ba

entablado ng

isang birhen sa

kaliwa.

▪ Malayo sa

publiko

sapagkat

napapalibutan

ng bakod at

walang

madaling

daanan

patungo sa

bantayog

▪ Nagsisilbing

pook-palataan

o landmark

▪ Pook ng ilang

okasyon gaya

ng Araw ng

Kalayaan,

Araw ni

Bonifacio, at

pista.

▪ Nasa maayos

na kalagayan

at

pinangangala-

gaan ng

lungsod ng

Kalookan

61 | B A S C O

▪ Pantaas: Barong

Tagalog na may

burda, may

panyong

nakapalibot sa

leeg na itinali sa

harap

▪ Pambaba:

simple at nakatali

sa bandang itaas

ng paa

▪ Pampaa:

nakatapak

▪ Mga

Kagamitan: bolo

at baril

▪ Iba pang

Elemento: iba’t

ibang tao na may

papel na

ginampanan sa

rebolusyon,

paylon na may

limang parteng

sumasagisag sa

62 | M O N U ( m e a n t ) T O

limang aspeto ng

lipunan, araw na

may walong

sinag na

sumisimbolo sa

walong

probinsyang

lumaban sa mga

Kastila

Bantayog ni

Andres

Bonifacio sa

Lawton sa

Ermita,

Maynila

▪ Tindig: diretso

ang tindig at may

puwang sa

pagitan ng mga

binti, bahagyang

nakasara ang

kanang kamay at

hawak naman

ang kaniyang

bolo sa kaliwang

kamay

▪ Pangangatawan:

matipuno

▪ Ekspresyon sa

Mukha:

nakakunot ang

▪ Nakaharap sa

kalsadang

bahagi ng Taft

Avenue

▪ May mga

upuan sa

magkabilang

gilid

▪ Nasa likuran

ang isang

fountain at ang

gusali ng

Tanggapan ng

Koreo (Post

Office)

▪ May mga

nagtitinda sa

paligid

▪ May mga

tumatambay,

nag-iintay, o

dumaraan

lamang

▪ May mga

pamilyang

doon

namamalagi

▪ Minsan ay

nagiging pook

ng pagkilos

▪ May kulang-

kulang na tiles

ang pedestal

▪ May ilang

kalat, dumi, at

vandalism

63 | B A S C O

noo, nakatanaw

sa malayo, at

nakatikom ang

bibig

▪ Buhok:

nakaparte at

hinawi pakanan

ang mas

malaking parte

▪ Pantaas: Barong

Tagalog na may

burda, may

panyong

nakapalibot sa

leeg na itinali sa

harap

▪ Pambaba:

simple at

nakatupi sa

bandang itaas ng

paa

▪ Pampaa:

nakatapak

gaya ng mga

rally

64 | M O N U ( m e a n t ) T O

▪ Mga

Kagamitan: bolo

at baril

Pambansang

Bantayog ni

Andres

Bonifacio sa

may Mehan

Gardens sa

Ermita,

Maynila

▪ Tindig: Nasa

pasulong na

posisyon na kita

sa nakaabanteng

kanang binti,

hawak ang bolo

sa kanang kamay

habang nakaunat

ang braso,

nakaunat din ang

kaliwang kamay

na nakatikom

naman

▪ Pangangatawan:

matipuno

▪ Ekspresyon sa

Mukha:

Nakakunot ang

noo, nakatanaw

sa malayo, at

nakabuka ang

▪ Malapit sa

iba’t ibang

institusyon

gaya ng

munisipyo,

mga paaralan,

at mga mall

kaya’t

maraming

napapadaan

▪ Nakaharap sa

kahabaan ng

Taft Avenue

▪ Nagsisilbing

paradahan ang

likuran at

magkabilang

gilid

▪ Matatagpuan

ang iba’t ibang

likha ni

Eduardo

▪ Kahit na

marami ang

nakakakita,

iilan kung

hindi wala ang

tumitingin

▪ Tanging ang

likuran lamang

ang may lugar

na maaaring

upuan ng mga

taong

napaparoon

kaya’t hindi

matitingnan

ang

monumento

mismo

▪ Nagsisilbing

sakayan ng

mga tao ang

harapan

▪ Ilang bahagi

na ang

nawawala

mula sa

iskultura at

kopya ng

Kartilya

▪ Kulang-kulang

ang mga tiles

▪ May mga

kalat, dumi, at

vandalism at

graffiti

65 | B A S C O

bibig na tila ba

sumisigaw

▪ Buhok:

nakaparte at

hinawi pakanan

ang mas

malaking parte

▪ Pantaas: isang

simpleng baro na

may kaunting

bukas sa itaas at

nakatupi

hanggang sa

bandang itaas ng

braso

▪ Pambaba:

simple at

nakatupi

hanggang sa may

tuhod

▪ Pampaa:

nakatapak

▪ Kagamitan: bolo

▪ Iba pang

Elemento:

Castrillo (ang

may likha ng

monumento)

sa likuran

▪ May mga

tindero at

tindera ng

samu’t saring

paninda sa

paligid

▪ Ilang kabataan

na

binansagang

“solvent boys”

ang dumudumi

sa monumento

mismo

▪ May ibang

kumukuha ng

ilang bahagi

ng monumento

upang ibenta

▪ May ilang

taong doon na

natutulog

▪ Pook ng ilang

mga okasyon

ng kaarawan

ni Bonifacio

66 | M O N U ( m e a n t ) T O

depiksyon ng

iba’t ibang

pangyayari sa

buhay ni

Bonifacio, iba’t

ibang watawat ng

Katipunan at

Pilipinas, kopya

ng Kartilya

▪ Pook ng ilang

pagkilos gaya

ng rally

Pook Kung

Saan Itinatag

ang Katipunan

(K.K.K.

Monument) sa

San Nicolas,

Maynila

▪ Tindig: diretso

ang tindig at may

malaking puwang

sa pagitan ng

mga binti,

nakaakbay sa

katabi ang

kanang kamay at

nakataas kamao

naman ang

kaliwa

▪ Pangangatawan:

payat hanggang

matipuno

▪ Ekspresyon sa

Mukha:

▪ Nakaharap sa

kahabaan ng

Recto at pila

ng mga

tricycle

▪ May ilang

nakaparadang

sasakyan sa

kaliwa

▪ Napapalibutan

ng mga

pamilihan

▪ Halos

nakadikit sa

gusali sa

likuran nito

▪ Marami ang

tumatambay

▪ Nagiging

sandalan at

sabitan ang

bakod ng

monumento

▪ May ibang

nagdadala ng

upuan at

tumatambay sa

harapan

▪ Nakabakod

▪ Wala ang

plaka ng

lungsod ng

Maynila nang

isagawa ang

obserbasyon

▪ May ilang

bahagi ang

nawawala

gaya ng ilang

salita sa kopya

ng Kartilya

▪ May mga kalat

at dumi

67 | B A S C O

nakakunot ang

noo habang

nakatanaw sa

malayo at

sumisigaw

▪ Buhok:

nakaparte at

hinawi pakanan

ang mas

malaking parte

▪ Pantaas: simple,

may kaluwagan

at may mahabang

mga manggas na

nakatupi

hanggang sa

bandang itaas ng

kaniyang siko

▪ Pambaba:

simple at

nakatupi

hanggang sa

bandang itaas ng

kaniyang mga

paa

68 | M O N U ( m e a n t ) T O

▪ Pampaa:

simpleng sapatos

▪ Mga

Kagamitan: baril

at bolo

▪ Iba pang

Elemento: may

kasamang limang

kalalakihang

ipinalalagay na

siyang mga

kasama niya sa

pagtatatag ng

Katipunan,

depiksyon ng

iba’t ibang

pangyayaring

may kaugnayan

sa Katipunan,

kopya ng

Kartilya (1-3),

mga letrang

KKK, mga bagay

at taong may

69 | B A S C O

kinalaman sa

rebolusyon

Bantayog ni

Andres

Bonifacio sa

Makati Park

and Garden sa

West Rembo,

Makati.

▪ Tindig: diretso at

may kaunting

espasyo sa

pagitan ng mga

binti, nakataas

ang kanang

kamay kung saan

hawak-hawak

niya ang

kaniyang bolo

habang

nakatikom naman

ang kaliwang

kamay sa

kaniyang gilid

▪ Pangangatawan:

matipuno

▪ Ekspresyon sa

Mukha:

nakakunot ang

noo habang

nakatanaw sa

malayo at

▪ Noong naroon

pa, nakaharap

ito sa

kahabaan ng

Jose P. Rizal

Ext. at

nakatalikod sa

Ilog Pasig

▪ Malapit sa

ilang

institusyon

gaya ng

munisipyo at

unibersidad ng

lungsod

▪ Noong naroon

pa,

nagsisilbing

pook ng ilang

mga okasyon

gaya ng mga

binyagan,

kasal,

Christmas

Party, at

Family Day

▪ Ipinagdiriwan

g rin ang Araw

ng Kalayaan at

kaarawan ni

Bonifacio

▪ Naging isyu

ang pagtanggal

sa monumento

▪ Kasalukuyang

nasa loob ng

isang kahong

gawa sa kahoy

at marahil ay

nasa isang

bodega

70 | M O N U ( m e a n t ) T O

nakatikom ang

bibig

▪ Buhok:

nakaparte at

hinawi pakanan

ang mas

malaking parte

▪ Pantaas: simple,

mediyo sikip, at

nakatupi

hanggang sa

bandang itaas ng

kaniyang siko

▪ Pambaba:

simple at

nakatupi

hanggang sa may

ibaba ng tuhod

▪ Pampaa: tila

nakabota

▪ Mga

Kagamitan: baril

at bolo

Bantayog ni

Andres

▪ Tindig:

Nakaabante ang

▪ Nakaharap sa

isang mall at

▪ May mga

upuan sa

▪ Nakabakod

71 | B A S C O

Bonifacio sa

Tondo,

Maynila.

kanang paa

habang itinutuon

ang pansin sa

hawak na papel at

tila may

isinusulat

▪ Pangangatawan:

matipuno

▪ Ekspresyon sa

Mukha:

nakakunot ang

noo, nakatuon

ang tingin sa

hawak na papel,

at nakatikom ang

bibig

▪ Buhok:

nakaparte at

hinawi pakanan

ang mas

malaking parte

▪ Pantaas: simple

na bahagyang

bukas sa harap at

nakatupi

napapalibutan

ng ilan pang

mga pamilihan

▪ Nasa kanan

nito ang bakod

ng lugar at

kahabaan ng

Recto

▪ Nasa kaliwa

ang gusali ng

pangunahing

istasyon ng

Manila

Railroad

Company Ltd.

▪ May mga

upuan sa

paligid

paligid kung

saan

tumambay ang

ilang mga

napaparoon

ngunit

karamihan ay

mas

naglilibang sa

mga pamilihan

sa paligid

▪ Sa kabuuan ay

nasa maayos

na kalagayan

72 | M O N U ( m e a n t ) T O

hanggang sa may

itaas ng siko

▪ Pambaba:

simple at

nakatupi sa

bandang itaas ng

kaniyang mga

paa

▪ Pampaa:

simpleng sapatos

▪ Mga

Kagamitan: bolo

at baril, may

hawak na papel at

pluma

Tahanahayan 1. Pagbubuod sa mga nakalap na datos.

73 | B A S C O

KABANATA IV: Pagsusuri ng Datos

A. Si Bonifacio sa Kaniyang Mga Monumento

Tindig

Sa kabuuan, masasabing may dalawang uri ng tindig na makikita sa mga bantayog ni Bonifacio.

Una at nangingibabaw ay ang diretsong tindig na may kaunting puwang sa pagitan ng dalawang binti. Ito

ay makikita sa mga monumento sa Kalookan, Lawton, Tondo, at Makati.

Ang isa naman ay makikita sa dalawang monumento, iyong nasa Ermita at Tondo. Makikita sa

parehong monumento ang isang paabanteng tindig. Sa mga ito, bahagyang nakahilig paharap ang katawan

ni Bonifacio habang nakaabante ang kaniyang kaliwang binti.

Bagama’t may pagkakaiba, ang parehong posisyong nabanggit ay masasabing nagpapahiwatig ng

aksyon o kung hindi ay paghahanda patungo rito.

Pangangatawan

Sa anim na depiksyon, makikitang matipuno ang pangangatawan ni Bonifacio. Hindi siya makikita

bilang mataba, payat, o ‘di naman kaya ay maskulado. Katamtaman lamang ang laman sa kaniyang katawan

sa paraang ginagamit ang mga ito sa pang-araw-araw na pamumuhay. Kumbaga, maaari itong iugnay sa

pagiging bahagi niya ng manggagawang uri kung saan gumagawa siya ng manu-manong gawain.

Ekspresyon ng Mukha

Nakakuno’t ang noo habang nakatinggin sa malayo – ito ang katangiang nangingibabaw sa mukha

ng lahat ng depiksyong saklaw ng pag-aaral. Bagama’t may iba’t ibang mga emosyong maaaring maiugnay

sa pagkakunot ng noo gaya na lamang ng pagkagalit at pagtataka, hindi na higit kung sasabihing mas

maiuugnay sa pagiging determinado ang nakita sa mga bantayog. Ito ay dahil na rin sa pagkamulat ng

kaniyang mata. Mahalagang banggitin ang konsepto ng pagiging “mulat” na maaring maiugnay sa pagiging

maalam (sa politika) (Arriola, 1993).

74 | M O N U ( m e a n t ) T O

Kaugnay nito, mahalaga ring pagtuunan ng pansin ang tanaw ng mga mata sa mga monumento.

Karamihan sa mga monumento, lima sa pagtitiyak, ang nagpapakita kay Bonifacio na nakatuon ang tingin

sa malayo na para bang may tinatanaw. Maaaring sumisimbolo ito sa pagiging handa niya sa kung ano at/o

sino man ang kaniyang kahaharapin o ‘di naman kaya sa hinaharap na pinapangarap niya sa para sa bayan.

Mahalagang banggitin na tanging ang monumento lamang sa Tondo ang hindi nakatanaw sa

malayo. Sa depiksyong ito, makikita ang bayani na ibinubuhos ang kaniyang atensyon sa isang papel

habang hawak-hawak ang isang pluma. Bagama’t iba ang pinagtutuunan ng pansin, taglay pa rin ng

depiksyong ito ang determinasyon na makikita sa iba pang mga monumento.

Buhok

Sa lahat ng depiksyon, mapapansing iisa ang ayos ng buhok ni Bonifacio. Nakaparte ang kaniyang

buhok at iyong mas malaking parte ay hinawi pakanan. Hindi na ito nakakapagtaka dahil ito ang

pagkaraniwang ayos ng buhok ng mga kalalakihan noong mga panahong iyon.

Kasuotan

Dalawang uri ng pantaas ang nakita sa mga monumento. Una, ay iyong camisa na nakita sa apat na

monumento partikular iyong nasa Ermita, San Nicolas, Makati, at Tondo. Tatlo sa mga ito ay baro na

bahagyang bukas sa harapan. Mapapansin ding nakatupi ang mga manggas ng baro sa mga depiksyong ito.

Maaari itong maihahalintulad sa halimbawang ilustrasyong mula sa “The Barong Tagalog” kung saan

ipinakita ang isang nagtatrabahong “indio” (de la Torre, 1996) na nakabarong nakatupi sa bandang itaas

ng kaniyang mga siko. Mapapansin na ang mga ito ay maluwag at simple na maaring maiugnay sa

ordinaryong pamumuhay ni Bonifacio. Dahil sa siya ay bahagi ng mangagawang uri, simple lamang ang

kaniyang kasuotan hindi lamang dahil sa mas nakamumura ang mga ito kung hindi dahil na rin sa ito ang

naayon sa kaniyang hanapbuhay. Bukod sa maaliwalas dahil sa kaluwagan ay madali ring matutupi ang

mga manggas ng kaniyang suot na pantaas.

75 | B A S C O

Gayunpaman, dalawang depiksyon ang nagpapakita kay Bonifacio na nakasuot ng mas maluhong

bersyon ng baro na kinikilala bilang pinaka-awtentik na Barong Tagalog (de la Torre, 1996). Ito ay iyong

may disenyo sa dibdib na tinatawag na “pechera” na hango sa “pecho”, ang Espanyol na salita para sa

dibdib (de la Torre, 1996). Mahalagang banggitin na ayon kay de la Torre (1996), popular lamang ito sa

mga mas nakakaangat sa buhay. Kung gayon, bakit ito ang suot ni Bonifacio sa mga depiksyong nabanggit?

Isa sa maaaring dahilan kung bakit ito ang napiling kasuotan sa dalawang nabanggit na bantayog ay dahil

sa pagka-Pilipino nito lalo na at kilala ang Barong Tagalog bilang siyang pambansang kasuotan ng mga

kalalakihang Pilipino.

Bagama’t may pagkakaiba ang dalawang nabanggit na kasuotan, kapuwa ipinapakita ng mga

pantaas na ito ang pagka-Pilipino ni Bonifacio. Kahit na may bahagyang magkaiba ang ipinahihiwatig ng

dalawang kasuotan patungkol sa ilang mga bagay na tungkol ka Bonifacio, gaya na lamang ng kaniyang

katayuan sa buhay, hindi na higit kung sasabihing kapuwa makokonsidera na Pilipino ang mga kasuotang

ito.

Makikita na halos parepareho ang suot na pambaba ni Bonifacio. Lahat ay kapuwa simple at

maluwag. Nagkakaiba lamang ang mga ito sa pagkakatupi. Tatlo sa mga ito ay nakatupi sa dulo lamang ng

binti, partikular iyong mga monumento sa Lawton, San Nicolas, at Tondo. Sa bantayog naman sa Kalookan

ay nakatali ito imbis na nakatupi ngunit nagtatapos sa parehong punto. Sa mga bantayog naman sa Ermita

at Makati ay makikitang nakatupi ang kaniyang pambaba hanggang sa bandang tuhod. Mahalagang

banggitin na sa dalawang depiksyong ito ay makikita ang aksyon ng pagtataas ng bolo, na maaring tingnan

bilang simbolong kahandaang sumulong at lumaban.

Kalahati sa bilang ng mga depiksyon, partikular iyong nasa Kalookan, Lawton, at Ermita, ay

makikitang nakatapak si Bonifacio. Maaari itong maiugnay sa katayuan niya sa buhay at sa paglalarawan

sa kaniya sa ganitong paraan, ipinapakita na siya ay isang bayani na mula sa inaapi at kumikilos para sa

mga inaapi ng lipunan.

76 | M O N U ( m e a n t ) T O

Sa kabilang dako, makikita naman sa kabilang kalahati na may suot-suot siyang pampaa. Sa mga

bantayog sa San Nicolas at Tondo, makikita siyang nakasuot ng simpleng pares ng sapatos. Tila bota naman

ang suot niya sa bantayog sa Makati sa hindi pa malamang dahilan.

Mga Kagamitan

Pinakamapapansin sa mga iskulturang patungkol kay Bonifacio ay ang kaniyang mga sandata. Sa

lahat ng iskulturang saklaw ng pananaliksik ay mayroon siyang dala-dalang panlaban. Lima sa mga

monumento ang kakikitaan ng kapuwa baril at bolo. Lahat ng ito ay may katumbas na mga lalagyan rin na

nakadikit sa sinturon sa may baywang ng bayani. Bagama’t iba’t iba ang istilo ng paghawak, o hindi

paghawak sa ibang kaso, mapapansin iisa lamang ng posisyong ng lalagyan ng mga ito. Laging nasa kanan

ang baril at sa kaliwa naman ang bolo. Ang tanging naiiba ay ang bantayog sa Ermita kung saan walang

nakitang lalagyan ng baril o kahit bolo. Gayunpaman, mahalagang banggitin na may hawak-hawak siyang

bolo sa kanang kamay. Mahalaga ring bigyang-pansin na bagama’t pluma at papel ang hawak ng bayani sa

kaniyang bantayog sa Tondo, makikita pa rin ang kaniyang baril at bolo na kapuwa nakasuksok sa mga

lalagyan nito sa kanyang sinturon.

Sa kabuuan, ipinahihiwatig ng mga sandatang ito ang armadong pamamaraan ng pakikipaglaban ni

Bonifacio. Mahalaga ring banggitin na gaya ng unang nasabi, ang lalagyan ng bolo ay palaging nasa kaliwa

at sa gayon ay huhugitin, at sa ibang depiksyon, ay nahugot na ng kanang kamay. Maaring sabihin na

ipinakikita nito na sa kaniyang dalawang armas na ginagamit, mas nangunguna pa rin ang bolo.

Iba pang mga elemento

Ilan pa sa mga namamayaning elemento sa mga bantayog na ito ay iyong may kaugnayan sa

Katipunan. Una, ang watawat ng Katipunan sa iba’t iba nitong ebolusyon na makikita sa mga bantayog sa

Kalookan, Ermita, at Tondo. Sunod ay ang Kartilya ng Katipunan na makikita lamang sa dalawang

bantayog – sa likuran ng bantayog sa Ermita at sa bantayog sa San Nicolas.

77 | B A S C O

Mahalaga ring banggitin na kalahati sa mga bantayog ay makikitang may kasama si Bonifacio,

partikular iyong nasa Kalookan, Ermita (sa mga depiksyon sa ibaba), at San Nicolas. Ipinahihiwatig ng mga

ito na bilang isang bayani, maaaring tingnan si Bonifacio bilang isang tao na bahagi ng isang mas malaking

kalipunan ng mga taong kumikilos. Gayunpaman, kalhati rin ay makikita namang nag-iisa si Bonifacio,

partikular iyong mga bantayog sa Lawton, Makati, at Tondo.

Pagbubuod: Si Bonifacio sa Kaniyang mga Monumento

Sa kabuuan, si Bonifacio ay ipinapakita na isang matipunong lalaki na may diretso o paabanteng

tindig. Nakaparte ang kaniyang buhok at nakahawi pakanan ang mas malaking parte. Nakakunot ang

kaniyang mga noo habang itinutuon ang kaniyang tingin sa malayo o sa isang bagay. Simple ang kaniyang

kasuotan na bagama’t may kaunting pagkaiba, lahat ay masasabing kasuotang Pilipino at mas maiuugnay

sa ordinaryong pamumuhay ng masa. Siya ay bahagi ng isang kalipunan ngunit kaya ring tumindig mag-

isa.

B. Ang Bayani sa Kaniyang mga Monumento

Ang Bayani Bilang Rebolusyunaryo

Hindi na mailalayo sa pagkabayani ni Bonifacio ang armadong paglaban. Gaya ng nasabi, makikita

sa lahat ng mga bantayog ni Bonifacio ang kaniyang mga sandata. Laging makikitang si Bonifacio na

armado ng kaniyang bolo at baril (maliban sa kaso ng bantayog sa Mehan kung saan tanging bolo lamang

ang nakita).

Makikita sa mga bantayog ni Bonifacio ang kahandaan ng isang bayani, sa iba’t iba nitong anyo.

Sa kaniyang mga bantayog sa Kalookan, Lawton, Makati, at San Nicolas, si Andres Bonifacio ay nakatindig

nang diretso habang may puwang sa gitna ng kaniyang mga paa. Masasabing mas kampante ang posisyong

78 | M O N U ( m e a n t ) T O

ito kung ikukumpara sa isang tindig na tuwid na tuwid at magkadikit ang dalawang paa. Maaaring sabihin

na ang tindig na ito ay nagpapakita ng kaniyang kahandaan sa pamamaraang siya ay kalmado at kontrolado

ang kaniyang mga emosyon. Bagaman bakas sa kaniyang nakakunot na noo ang tension, binabalanse ito ng

kaniyang kalmadong tindig.

Makikita ang naman ang kahandaan sa paabanteng tindig ng mga depiksyon sa mga bantayog sa

Ermita at Tondo. Gaya nga ng nabanggit, parehong nakaabante ang kaliwang paa ng dalawang monumento.

Kapansin-pansin sa bantayog sa Ermita ang posisyon ng pangunahing pigura ni Bonifacio ang

pahiwatig ng pagsulong. Nakikita ito sa kaniyang paabanteng tindig at tanaw na nakatuon sa pook na

ninanais niyang marating.

Ang Bayani Bilang Bahagi ng Masa

Sa kaniyang bantayog sa Kalookan, si Bonifacio ay makikita bilang simula at puno ng isang

pagsulong. Maaaring sabihin na siya ay nangunguna sa parehong literal at simbolikong paraan. Makikita

sa depiksyong ito na si Bonifacio ang pinakamataas na punto ng grupo ng mga pigura. Kung titingnan ang

magkabilang gilid ng monumento, maaaring gumuhit ng isang tatsulok na ang isang gilid ay paakyat na

linya patungo kay Bonifacio. Bagaman bahagyang mas mataas naman ang ilang pigura sa likuran, mas

mataas pa rin ang puntong abot ng pigura ni Bonifacio. Kung titingnan naman mula sa harapan ay may

mabubuong hugis tatsulok kung saan si Bonifacio ang nasa tuktok. Mahalagang banggitin na sa larangan

ng simbolismo, naiuugnay ang hugis ng tatsulok sa katayuan at kahalagahan ng isang tao, bagay, konsepto,

at iba pa. Maaari itong maiugnay sa mahalagang papel na kaniyang ginampanan sa rebolusyon – ang

pagtatatag ng isang lupong makabayang kilala sa tawag na Katipunan.

Mapapansin sa mga monumento na si Bonifacio ay kasama sa mga nasa laylayan ng lipunan.

Kadalasan, mapapansing ang kaniyang mga kasuotan, partikular ang mga manggas ng kaniyang pantaas at

kaniyang pambaba, ay nakatupi. Gayundin, simple ang mga ito at wala masyadong palamuti. Ang tanging

naiiba ay ang mga pantaas niya sa mga monumento sa Kalookan at Lawton kung saan nakikita siyang

79 | B A S C O

nakasuot ng Barong Tagalog. Gayunpaman, maaaring sabihin na bagama’t iba’t ibang uri ng baro, ang mga

ito ay parehong Pilipino.

Mahalaga ring banggitin na kalahati sa mga monumento ay ipinakikita si Bonifacio na nakatapak.

Maaaring masabi na ipinakikita nito na siya ay bahagi ng manggagawang uri at maging ang kahandaan

niyang ilapat ang kaniyang mga paa sa lupa.

Sa kasalukuyan, masasabi pa rin na sa pamamagitan ng kaniyang mga monumento ay kasama ng

bayani ang mga nasa laylayan ng lipunan. Halimbawa na lamang ay iyong mga pamilya makikitang

namamalagi sa mga ito at sa paligid ng mga ito.

Ang Bayani Bilang Politikal na Instrumento

Sa kaniyang kakayahan na mag-organisa, maging bahagi, at maging puno ng isang rebolusyon,

masasabing politikal ang bayani. Bukod pa rito, makikita rin ang paggalaw ng politika hanggang sa mga

bantayog ng bayani. Ayon sa isang panayam, ikinokonsidera ni G. Godoy (personal na komunikasyon, ika-

3 ng Abril 2018) na may mga pansariling motibo ang mga politiko sa pagtatayo ng mga monumento.

Karamihan sa mga monumentong saklaw ng pananaliksik ay itinayo noong 1990s kung kailan

ipinagdiwang ang ilan sa mga mahahalagang kaganapan sa kasaysayan gaya na lamang ng ika-101 taon ng

pagtatag ng Katipunan (sa kaso ng monumento sa Tondo), ika-100 taon ng Pilipinas, ika-100 taon ng

kabayanihan ni Bonifacio, at iba pa, hindi maiiwasang isipin na ginawa lamang ang mga bantayog upang

masabi na mayroon silang mga proyekto bilang pakikiisa sa mga okasyong nabanggit. Higit pa itong

maikokonsidera lalo na at may mga monumento na napapabayaan ilang taon lamang matapos silang

maitayo gaya na lamang ng nasabi ni G. Godoy (personal na komunikasyon, ika-3 ng Abril 2018). Hindi

na higit kung sasabihin na karamihan sa mga monumento ay napapabayaan o napabayaan sa ilang

pagkakataon (sa kaso ng bantayog sa Kalookan) ng mga lokal na pamahalaang may hawak sa mga ito, na

kadalasan ay sila ring nagpatayo ng mga ito. Maaaring sabihin na kung talagang pagkilala kay Bonifacio at

80 | M O N U ( m e a n t ) T O

sa kaniyang kabayanihan ang layon ng pagtatayo sa mga monumentong ito, ang pangangalaga sa mga ito

ay magiging prayoridad. Gayunpaman, hindi ito ang nangyayari.

C. Ang Monumento ng Bayani sa Pampublikong Espasyo

Ang monumento bilang pook ng mga pagdiriwang

Dahil sa karaniwang nakatayo sa mga liwasan, kadalasang nagagamit ang mga bantayog bilang

pook ng iba’t ibang uri ng pagdiriwang. Sa mga ito idinaraos ang iba’t ibang okasyon mula sa kaniyang

kaarawan hanggang sa mga pista (sa kaso ng monumento sa Kalookan) maging sa binyagan, kasal, Family

Day, at Christmas Day (sa kaso ng monumento sa Makati ng nakatayo pa ito). Gayunpaman, ang

monumento ay maaari ring maging entablado ng mga kasalukuyang panlipunang kalagayan.

Ang monumento bilang entabladong sumasalamin sa mga kasalukuyang isyung panlipunan

Sa monumento at sa kapaligiran nito, naobserbahan ang pagtambay ng ilang tao, paglalaro ng ilang

mga bata, at pagtulog ng ilang pamilya. Sa unang tingin, maaring ipagsawalang-bahala lamang ito ng

karamihan sa mga nakakikita lalo na at hindi ito isang bagong tanawin sa lugar gaya ng Punong Rehiyon.

Sa kasalukuyan, hindi na nakagugulat na makakita ng mga pamilyang walang tirahan sa siyudad.

Gayunpaman, kung pag-iisipang mabuti at ayon na rin sa isang panayam kay G. Godoy ng NHCP (personal

na komunikasyon, ika-3 ng Abril 2018), maaaring ikonsidera na itong mga taong natutulog sa mga

monumento ay walang pagpipilian. Karamihan sa mga ito ay mga taong pumunta sa lungsod upang

maghanapbuhay at makaahon sa kahirapan lalo pa’t ang mga oportunidad ay nasa rehiyong ito. Ang iba

naman ay walang mahanap na trabaho dahil sa hindi sila mga nakapagtapos. Marahil ay may iba pang mga

rason kaya’t wala silang mga tirahan ngunit hindi na higit kung sasabihin na walang sinuman ang may

kagustuhang matulog sa daan. Ang mga taong ito na nasa laylayan ng lipunan, ay napipilitang maghanap

ng lugar na palalagian sa pagpatak ng kadiliman ng gabi. Kabilang ang mga liwasan (na kadalasan ay may

mga monumento) at maging mga monumentong may espasyo sa mga lugar na napipili nilang tulugan.

81 | B A S C O

Maaaring dahil sa malinaw na dahilan na ang mga ito ay maluwag, may mga upuang maaari nilang higaan,

at may mga ilaw. Dagdag pa rito, sa kaso ng bantayog sa Ermita, ilang mga kabataan na tinawag ng mga

kinapanayam na “solvent boys” (N.E. Naval, A.T. Amaro, & “Amanda”, personal na komunikasyon, ika-5

ng Marso 2018) ang dumudumi sa monumento mismo.

Sa kasong ito, ayon muli sa panayam kay G. Godoy (personal na komunikasyon, ika-3 ng Abril

2018), maaari silang tingnan bilang mga tagapamulat sa mga nakikita sa kanila sa mga kasalukuyang

kondisyong panlipunan. Dagdag pa niya, ipinapakita ng mga ito na may problema at kakulangan sa pabahay

at trabaho para sa mga mamamayan. Mula dito, maaaring mapagtanto na sinadya man ng mga taong ito na

makita sila o hindi, ang mga bantayog at ang espasyong kinalalagyan ng mga ito ay nagiging entablado ng

kasalukuyang kalagayang panlipunan lalo na noong mga nasa laylayan. Sa ilang paraan, masasabi na ang

mga bantayog at ang mga taong gumagamit at namamalagi rito, ay kapuwa mga bahagi ng lipunan ngunit

hindi nabibigyan ng kaukulang pansin. At, kung pagtutuunan man ng pansin ay kadalasang may pansariling

motibo sa likod ng mga aksyong ito.

Sa katunayan, ang pagtatayo mismo ng mga monumento sa kabuuan ay maaring tingnan bilang

isang politikal na instrumento. Kaugnay dito, isa ito sa mga bagay na natalakay sa panayam kay G. Godoy

(personal na panayam, ika-3 ng Abril 2018) kung saan itinanong niya na maaaring nagpapatayo lamang ng

mga monumento ang mga politiko upang masabing may nagawa silang proyekto o ‘di kaya naman ay

maipagtayo ng monumento ang mga taong may kaugnayan sa kanila. Idinagdag din niya ang maaaring

hindi pangangalaga sa mga monumento (sa kabuuan) ng halimbawa ay bagong administrasyon dahil sa

tinitingnan nila ang mga monumentong ito bilang walang kaugnayan sa kanila. Sa pamamaraang ito,

maaaring makita ang monumento bilang pook ng politikal na tunggalian kung saan nagagamit ang mga ito

bilang instrumento ng pagpapahayag at pagpapalaganap ng mga politikal na ideya. Maaari rin itong tingnan

bilang ebidensya sa kakulangan ng edukasyon ng mga Pilipino patungkol sa pambansang pagkakakilanlan

at pamanang kultural.

82 | M O N U ( m e a n t ) T O

Karamihan sa mga bantayog na saklaw ng pananaliksik, apat bilang pagtitiyak, ang kakikitaan ng

pagsasawalang-bahala mula sa publiko. Iba’t ibang uri ng paninira, pagguhit at pagsusulat, pagdumi, at

pagkakalat ang makikita sa mga ito. Ang mga bantayog ay itinatayo upang kilalanin ang mga taong may

malaking papel na ginampanan sa bayan at gunitain ang kanilang kabayanihang ipinamalas. Gayunpaman,

kung tataratuhin ang mga ito sa ganitong pamamaraan, hindi ba kabaligtaran ang naibibigay nito sa mga

bayaning Pilipino? At mas mahalagang tanong, bakit ganito ang nangyayari?

Hindi na higit kung sasabihing dahil ito sa kakulangan ng edukasyon sa pamanang kultural at sa

gayon ay kawalan ng pambansang pagkakakilanlan. Ang usapin ng pagbubuo ng iisang pagkakakilanlan

ay mahirap sa isang bansang gaya ng Pilipinas na binubuo ng iba’t ibang pangkat na may iba’t ibang

paniniwala. Ito ay lalo pang pinahihirap ng kawalan ng naaayong pagtuturo tungkol dito. Kadalasan, ang

pagtuturo ng kasaysayan at kultura sa mga kabataan ay nagiging kaso ng pagsasaulado imbis na pag-intindi

at pag-unawa sa iba’t ibang pangyayari na humubog sa Pilipinas tungo sa kasalukuyan nitong kalagayan.

Sa kaso ni Andres Bonifacio, mas napagtutuunan ng pansin ang kaniyang buong pangalan, mahahalagang

pangyayari at petsa ng mga ito sa kaniyang buhay, at iba pang bagay na maaaring kabisaduhin. Ang mga

bagay ring ito mismo ay madaling makalimutan sa paglipas ng panahon dahil ang mga ito ay mga salita na

walang pinag-uugatan. Ang mga ito ay hindi katulad ng mga aral at pagpapahalaga na maaring mapulot sa

kaniyang naging buhay gaya na lamang ng kaniyang katapangan, lakas ng loob, at pagsasakripisyong

kaniyang inalay para sa kasarinlan ng bayan. Dahil sa kakulangang ito, walang pag-uugatan ang paggalang

sa mga bantayog o kahit anong kumikilala sa kabayanihan ng mga bayaning Pilipino.

Bukod pa rito, masasalamin din ng isyu ng pagtanggal sa bantayog ni Bonifacio sa Makati ang

pagsasawalang-bahala ng bayang ito sa mga pamanang kultural. Kung iisiping mabuti, dapat na ituring

bilang mahalagang bahagi ng mga plano tungo sa pag-unlad ang pamanang kultural at sining. Ito ay sa

kadahilanang ang mga ito ay may kakayahang hubugin ang ideya ng pagkakakilanlan ng mga mamamayan.

Ngunit, kung titingnan ang mga hinahahantungan ng iba’t ibang pamanang kultural, gaya na lamang ng

83 | B A S C O

mga monumento at makasaysayang gusali, malalamang kadalasan ay ginigiba ang mga ito imbis na

pangalagaan.

Ang monumento bilang isang entablado at pook-tungalian ng mga ideya

Sa kasalukuyan, ilan sa mga monumento ni Bonifacio ang ginagamit bilang pook ng pagkilos,

partikular bilang lugar kung saan nagaganap ang ilang mga rally. Ilang halimbawa na lamang ay ang mga

pagkilos na naganap noong nakaraang taon noong ika-30 ng Nobyembre laban sa ipinanunukalang

rebolusyunaryong pamahalaan sa Liwasang Bonifacio (Roxas, 2017a) at noong Araw ng Karapatang Pantao

(Human Rights Day) noong ika-10 ng Disyembre 2017 sa bantayog sa may Mehan Gardens (Roxas, 2017b).

Sa kasong ito, ang mga bantayog at ang espasyong kanilang kinalalagyan ay pinagtatanghalan ng mga ideya

ng mga mamamayang kalahok sa mga pagkilos. Bukod pa rito, mahalagang banggitin na ang mga

ipinaglalaban ng mga pagkilos na ito ay malapit sa kung ano ang ipinaglaban ni Bonifacio, gaya na lamang

ng kalayaan.

Dagdag pa rito, ilang uri rin ng vandalism at graffiti ang makikita sa ilang mga monumento gaya

na lamang ng bantayog sa Lawton at Ermita. Bagama’t iba’t iba at kung minsan ay magkakalayo ang mga

mensahe at ideyang ipinararating at sinasalamin ng mga ito, pagpapatunay pa rin ang mga ito na ang mga

monumento ay nagiging midyum ng pagpapahayag para sa iba.

84 | M O N U ( m e a n t ) T O

KABANATA V: Konklusyon

Sa pinakamababaw na lebel, ipinepresenta si Bonifacio bilang isang matipunong lalaki na diretso

ang tindig. Nakaparte ang kaniyang buhok at hinawi ang mas malaking parte pakanan. Laging nakakunot

ang kaniyang noo habang itinutuon kaniyang tingin sa malayo o sa isang bagay. Maaaring nakatikom ang

kaniyang mga labi o ‘di kaya naman ay nakabuka na nagpapahiwatig ng pagsigaw. May suot-suot siyang

baro na maaring iyong simpleng bersyon o kaya naman ay iyong tinaguriang Barong Tagalog. Madalas

siyang makikita na may suot na panyo sa kaniyang leeg na nakatali sa harapan. Simple at maluwag ang suot

niyang pambaba na nakatupi sa ibabaw ng kaniyang paa o kaya ay sa may bandang tuhod. Makikita siyang

nakatapak o hindi kaya naman ay nakasuot ng simpleng sapatos o sa isang kaso, nakabota. Lagi niyang

dala-dala ang kaniyang mga armas na baril at bolo. Sa isang pagkakataon ay bolo lamang ang naobserbahan.

Kadalasan ding makikita sa kaniyang mga bantayog ang mga tao at bagay na may kinalaman sa rebolusyon

at Katipunan.

Mula sa mga pisikal na paglalarawang nabanggit, masasabing nakikita sa mga monumento ni

Bonifacio ang isang pagpepresenta sa isang bayaning Pilipinong rebolusyunaryo. Mula sa kaniyang suot-

suot na baro hanggang sa kaniyang bolo, maoobserbahan ang mga elementong Pilipino. Bukod pa rito,

mahihinuha sa kaniyang mga armas ang armado niyang pamamaraan ng pakikipaglaban. Makikita rin ang

pagpepresenta sa kaniya bilang isang bahagi ng manggagawang uri sa kaniyang pangangatawan, maluwag

na kasuotang nakadalasan ay nakatupi, at pagiging tapak sa ilang pagkakataon. Mahalaga ring banggitin na

sa kalahati ng pagkakataon, si Bonifacio ay makikitang may kasama na nagpapahiwatig na siya ay bahagi

ng isang mas malaking kalipunan at kumikilos nang hindi nag-iisa. Gayunpaman, makikita rin ang

kakayahan niyang tumindig mag-isa.

Ang bayani, sa kaniyang kakayahang mag-organisa, mamuno, at maging bahagi ng isang pagkilos,

ay politikal. Bukod pa rito, masasabing ang bayani, sa pamamagitan ng kaniyang mga bantayog, ay

nagagamit din bilang isang politikal na instrumento. Sa kaso ng mga rally, kung sa papaanong pinili nila

85 | B A S C O

ang monumento ni Bonifacio upang ipaglaban ang kalayaang ipinaglaban ng bayaning ito. Sa kaso naman

ng ilang mga politiko, ang bayani ay nagiging isang politikal na instrumento sa pagpapatayo nila ng mga

bantayog maging ano man ang kanilang intensyon sa pagpapatayong ito – personal man o bilang pagkilala

sa kabayanihan ni Bonifacio.

Ang bayani at kaniyang pagkabayani, gaya ng kaniyang mga monumento, ay isang konstruksyon

ng mga pirapirasong bahagi. Binubuo ng publiko ang imahen ng bayani sa kung ano ang nalalaman nila

patungkol sa kaniya. Gayundin, naaapektuhan ito sa pagpepresenta sa kaniya sa kanila, mula sa kung ano

ang nakasaad sa nakasulat na kasaysayan hanggang sa mga mga depiksyon sa kaniya sa pampublikong

sining gaya ng mga monumento.

Sa kasalukuyan, iba’t ibang uri ng okasyon ang ipinagdiriwang sa mga bantayog ng bayani. Iba’t

ibang pagdiriwang ang nagaganap sa mga bantayog ni Bonifacio mula sa Araw ng Kalayaan at kaarawan

ni Bonifacio. Gayunpaman, ang mga bantayog na ito ay nagsisilbi rin bilang isang entablado sa ibang

paraan.

Una, ang bantayog ay nagiging isang entablado kung saan naitatanghal ang iba’t ibang isyung

panlipunan sa kasalukuyan. Sinasadya man o hindi, makikita sa mga nagaganap na pagbabago sa mga

monumento ang iba’t ibang problema sa lipunang Pilipino. Halimbawa na lamang ay ang maaaring

kakulangan sa epektibong pabahay. Maaari rin namang dahil ito sa kakulangan sa mga trabaho sa mga lugar

sa labas ng Metro Manila kaya’t napipilitan silang makipagsisikan sa rehiyon. Sa kabuuan, masasabing ang

mga bagay na nakikita sa mga bantayog ay hindi ang mga problema mismo kundi bahagi at manipestasyon

lamang ng mas malaking isyung panlipunan. Sa kasong ito, ang problema ay ang kakulangan ng epektibong

pagpaplano ng mga lungsod sa bansa.

Dagdag pa rito, makikita sa iba’t ibang pagsasawalang-bahala gaya ng mga pagkakalat at

pagdurumi at maging pagtatanggal mismo ng monumento (sa kaso ng bantayog na nasa Makati) ang

kakulangan sa edukasyon at pagpapahalaga patungkol sa sining at pamanang kultural ng mga Pilipino.

86 | M O N U ( m e a n t ) T O

Mapagtatanto na ito ay nakaugat sa kawalan ng kaalaman, at sa gayon ay pagpapahalaga, sa mga

pampublikong sining at pamanang kultural. Ang suliraning ito, gaya ng nauna, ay makikitang bahagi ng

mas malaki pang suliraning panlipunan na sa kasong ito ay kakulangan sa edukasyong nakaugat sa kultura

at pambansang pagkakakilanlan.

Maaari ring mahinuha sa kakulangan ng naaayong pagpapahalaga sa mga monumento ang isyu ng

paggamit sa mga ito bilang politikal na instrumento. Kumbaga, kung talagang pagkilala kay Bonifacio at

sa kaniyang kabayanihan ang pokus ng pagtatayo ng mga monumento, nararapat lamang na ang magsikap

ang mga lokal na pamahalaang nagpatayo sa mga ito hindi lamang sa simula ngunit maging sa paglipas ng

panahon.

Nagiging pook ng pagkilos gaya na lamang ng mga rally ang mga bantayog ni Bonifacio. Sa pamamaraang

ito, ang bantayog ay nagsisilbi bilang pook na siyang pinagtatanghalan ng mga ideyang ipinaglalaban ng

mga grupong nagsasagawa ng pagkilos. Nakikita rin ang mga bantayog bilang isang midyum ng

pagpapahayag na naoobserbahan sa mga vandalism at graffiti sa mga monumento at sa paligid ng mga ito.

87 | B A S C O

KABANATA VI: Rekomendasyon

Higit pang pananaliksik sa iba pang monumento sa Pilipinas

Sa pagsasagawa ng pananaliksik, natuklasang wala masyadong pag-aaral patungkol sa mga

monumento, lalung lalo na iyong mga nasa Pilipinas. Sa pamamagitan ng higit pang pag-aaral sa mga

bantayog, mas magkakaroon ng mas malalim na pag-intindi patungkol sa mga ito at iba pang uri ng

pamanang kultural. Makikita rin sa mga ito kung paanong gumagalaw ang mga monumento sa kasalukuyan

at ang ano ang uri ng relasyon sa pagitan ng mga ito at ng publiko.

Mas maayos na sistemang edukasyon sa sining at pamanang kultural

Natuklasan sa pag-aaral na iba’t ibang anyo ng pagsasawalang-bahala ang nararanasan ng publiko.

Gayunpaman, ipinagpapalagay na ang mga ito ay dulot ng kakulangan ng edukasyon patungkol sa sining

at pamanang kultural ng bansa. Kaya naman, iminumungkahi ang sistemang pang-edukasyon na mas

kinokonsidera ang mga ito tungo sa mas malalim na pag-intindi at sa gayon ay pagpapahalaga sa mga ito.

Sa kasalukuyan, mapapansing mas binibigyan ng pagpapahalaga ang mga asignaturang patungkol

sa agham, matematika, at maging Ingles. Kakaunti lamang iyong nakatuon tungkol sa sining at kultura at

kadalasan pa ay elektibo lamang at hindi pangunahing mga asignatura ang mga ito (gaya na lamang ng

MAPEH o Music, Art, Physical Education, and Health). Mahalagang magkaroon ng isang asignaturang

mas magpapalalim sa pag-intindi ng kabataan sa kanilang pambansang pagkakakilanlan. Gayundin, mas

mahalagang bigyang-pansin ang mga museo, monumento, at iba pang pamanang kultural sa mga

educational field trips. Nararapat na ipaliwanag sa kanila nang maayos ang kahalagahan ng sining, kultura,

at kasaysayan na lagpas sa mga detalyeng nakakabisa.

Holistikong Pagpaplano ng Lungsod (Urban Planning)

Napansin na isa rin sa mga dahilan kung bakit wala masyadong komunikasyon sa pagitan ng

publiko at mga bantayog ay ang kakulangan sa holistikong pagpaplano ng mga pook-urban. Sa

88 | M O N U ( m e a n t ) T O

kasalukuyan, mas pinagtutuunan ng pansin ang mga komersyal na establisyimento at kung paano sila

ipagsisiksikan sa sikip nang mga lungsod. Hindi masyadong binibigyang-pansin ang paglalagay ng mga

monumento, liwasan, at pampublikong sining sa mga lungsod.

Matinding iminumungkahi na bigyang-pokus ang pagsasama ng sining at kultura sa urbanong

pamumuhay ng mga Pilipino sa kasalukuyan. Inirerekomenda na mas maging bukas sa publiko ang mga

monumento sa pamamagitan ng madaling daanan papunta sa mga ito, sa pamamagitan ng pagtatanggal ng

mga bakod na upang mas magkaroon ng koneksyon sa pagitan ng mga ito at ng publiko. Mahalaga ring

ikonsidera ang paglikha nang mas kalmado at nakahihikayat na espasyo sa mga bantayog upang mas

mahimok ang publiko na tumungo o tumambay man lang sa mga ito. Bukod pa rito, ang kalmadong

kapaligiran ay makatutulong upang mas mabigyang-pansin nila ang mga bantayog.

Mahalaga ring banggitin na dapat mas bigyang-pansin ang mas maayos na pabahay at trabaho. Ito

ay upang maiwasan ang pamamalagi ng iba (na may iba pang naidudulot gaya ng pagdurumi) sa mga

monumento na dulot ng pagsisiksikan sa mga lungsod.

89 | B A S C O

SANGGUNIAN

Arumpac, A. G. (2008). Andres Bonifacio and the Katipunan: A Legacy of Revolt and Freedom. Foreign

Service Institute, Department of Foreign Affairs. Bantayog: Discovering Manila through its

Monuments. Nasilip mula sa

https://books.google.com.ph/books?id=B7PwCwAAQBAJ&printsec=frontcover&source=gbs_vp

t_reviews#v=onepage&q&f=false

Belvis, C. (2013, Nobyembre). Inventing a Hero, Inviting the Liminal: Historiographical Reflection on the

Bonifacio Debate. Bonifacio@150: Alay Sa Bayan, Pambansang Kumperensya-Pagtatanghal. GT-

Toyota Asian Cultural Center Auditorium, UP Diliman.

Chua, M.C. (2007). SHOUTING IN BRONZE: The Lasting Relevance of Andres Bonifacio and His

Monument in Caloocan. Artes de las Filpinas. Nakuha sa

http://www.artesdelasfilipinas.com/archives/52/shouting-in-bronze-the-lasting-relevance-of-

andres-bonifacio-and-his-monument-in-caloocan

Chua, M. C. B. (2014, Agosto). Pantayong Pananaw o Pantasyang Pananaw Lamang?: Kamalayan sa mga

Konsepto/Dalumat ng Bayan, Mga Tinig Mula sa Ibaba. Saliksik E Journal, Tomo 3, Bilang 1.

Nakuha sa http://ejournals.ph/article.php?id=5479.

Claro, C. T. (2018, ika- ng Marso). Personal na Komunikasyon tungkol sa Bantayog ni Andres Bonifacio

sa Makati Park and Garden sa Makati. (Personal na panayam ni J.M. Basco)

D’Alleva, A. (2005). Chapter 2: The analysis of form, symbol, and sign. Methods & Theories of Art History,

17-45. London, United Kingdom: Laurence King Publishing.

de la Torre, V.R. (1996). The Barong Tagalog, the Philippines’ National Wear. Maynila, Pilipinas.

Dwyer, O. J., & Alderman, D. (2008, Nobyembre). Memoryal Landscapes: Analytic Questions , and

Metaphors. GeoJournal, 2008, 73, 165-178. doi: 10.1007/s10708-008-9201-5

90 | M O N U ( m e a n t ) T O

Foote, K. E. & Azaryahu, M. (2007). Toward a Geography of Memory: Geographical Dimensions of Public

Memory and Commemoration. Journal of Political and Military Sociology, Tomo 35, Bilang 1,

Summer 2007, 125-144. Nakuha sa

http://search.proquest.com/central/docview/206662310/fulltextPDF/3B0648A281624A47PQ/1?a

ccountid=47253

Fortunato, T.F. (1998, Agosto). Andres Bonifacio: Tagahawan ng Landas ng Kasarinlang Pilipino. MALAY,

Tomo 15, Bilang 1. Nakuha sa https://ejournals.ph/article.php?id=10559

Godoy, W.P. (2018, ika-4 ng Abril). Personal na Komunikasyon tungkol sa mga Bantayog ni Andres

Bonifacio sa Punong Rehiyon (National Capital Region). (Personal na panayam ni J.M. Basco)

Guillermo, A. G. et al. (1991). Guillermo Tolentino. Sculpture in the Philippines: from Anito to Assemblage

and other essays. Maynila, Pilipinas: Metropolitan Museum of Manila.

Jeffers, C. S. (2000, Nobyembre). Drawing on Semiotics: Inscribing a Place between Formalism and

Contextualism. Art Education, Tomo 53, Bilang 6, Enlarging the Frame, 40-45. National Art

Education Association. Nakuha sa http://www.jstor.org/stable/3193882.

Joaquin, N. (2005). A Question of Heroes. Mandaluyong, Pilipinas: Anvil Publishing, Inc.

Kimuell-Gabriel, N. (2014, Nobyembre). Ang Tundo ni Bonifacio, Si Bonifacio sa Tundo. Saliksik E

Journal, Tomo 3, Bilang 2. Nakuha sa http://ejournals.ph/article.php?id=5487

Kress, G. R. & van Leeuwen, T. (1996)The semiotic landscape: language and visual communication.

Reading Images: The Grammar of Visual Design. London at N.Y.: Routledge. Nasilip sa

https://books.google.com.ph/books?id=vh07i06q-

9AC&printsec=frontcover&hl=fil#v=onepage&q&f=false

May, G.A. (1996). Inventing a Hero: The Posthumous Re-creation of Andres Bonifacio. Quezon, Pilipinas:

New Day Publishers.

91 | B A S C O

Mendoza, J.M., Rondina, A., & Mendoza, F.R. (2018, ika-1 ng Marso). Personal na Komunikasyon tungkol

sa Bantayog ni Bonifacio (Monumento) sa Kalookan. (Personal na panayam ni J.M. Basco)

Meusburger, P., Heffernan, M., & Wunder, E. (2011). Cultural Memories: An Introduction. Cultural

Memories, Knowledge and Space 4, 3-14. doi: 10.1007/978-90-481-8945-8_1

Meusburger, Peter. (2011). Knowledge, Cultural Memory, and Politics. Cultural Memories, Knowledge

and Space 4, 51-69. doi: 10.1007/978-90-481-8945-8_4

Montasco, David (n.d.) Bonifacio Monument at JP Rizal Avenue. Mapio.net. Nakuha sa

http://mapio.net/pic/p-60451007/

Moriarty, Sandre E. (2002). The Symbiotics of Semiotics and Visual Communication. Journal of Visual

Literacy, Spring 2002, Tomo 22, Bilang 1, 19-28. Boulder, Colorado, U.S.A – University of

Colorado – Boulder. doi: 10.1080/23796529.2002.11674579

Najafi, F. & Abbas, M. (2014, Agosto). A Study of the Semiotic Understanding of Land Art. Asian Social

Science, Tomo 10, Bilang 17. Canadian Center of Science and Education. doi:

10.5539/ass.v10n17p170

National Commission for Culture and the Arts (2015). Selection And Proclamation Of National Heroes

And Laws Honoring Filipino Historical Figures. GOVPH. Nakuha sa http://ncca.gov.ph/about-

culture-and-arts/culture-profile/selection-and-proclamation-of-national-heroes-and-laws-

honoring-filipino-historical-figures/

National Commission for Culture and the Arts (2017). The Philippine Registry of Cultural Property

(PRECUP). GOVPH. Nakuha sa http://ncca.gov.ph/philippine-registry-cultural-property-precup/

National Historical Commission of the Philippines (2011). Guidelines on the Identification, Classification,

and Recognition of Historic Sites and Structures in the Philippines. National Registry of National

Historical Commission of the Philippines Markers. Nakuha sa

92 | M O N U ( m e a n t ) T O

http://philhistomarkers.nhcp.gov.ph/wp-content/uploads/2015/05/GUIDELINES_IDENTIF-

CLASSIF-AND-RECOG-OF-HIST-SITES-STRUCTS-IN-THE-PHIL.pdf.

National Historical Commission of the Philippines (2012). Andres Bonifacio and the Katipunan. GOVPH.

Nakuha sa http://nhcp.gov.ph/andres-bonifacio-and-the-katipunan/

National Historical Commission of the Philippines (n.d.). Aralin 2: Ang Pagkakatatag ng Katipunan.

Nakuha mula sa http://elearning.nhcp.gov.ph/pinaglabanan-shrine/ang-pagkakatatag-ng-

katipunan/

National Historical Institute (1985). Identification of Significant Historical Structure, Bonifacio Monument.

National Historical Institute (n.d.). Identification of Significant Historical Structure, Liwasang Bonifacio.

Naval, N.E., Amaro, A.T., & “Amanda”. (2018, ika-5 ng Marso). Personal na Komunikasyon tungkol sa

Pambansang Bantayog ni Andres Bonifacio sa Ermita, Manila. (Personal na panayam ni J.M. Basco)

Nunag, A. S. (2014, Nobyembre). Mga Bagong Pagtingin kay Andres Bonifacio at sa Katipunan. Saliksik

E-Journal, Tomo 3, Bilang 2. Nakuha mula sa http://ejournals.ph/article.php?id=5489

Osental, D.H. (2013, ika-24 ng Nobyembre). Castrillo as master artist. Inquirer.net. Nakuha sa

http://lifestyle.inquirer.net/138769/castrillo-as-master-artist/

Pamaran, M.D. (2016, ika-20 ng Agosto). Eduardo Castrillo’s movement in metal. The Manila Times.

Nakuha sa http://www.manilatimes.net/eduardo-castrillos-movement-in-metal/281053/

Presidential Communications Development and Strategic Planning Office. Imprinting Andres Bonifacio:

The Iconization from Portrait to Peso. Malacañan Palace, Presidential Museum and Library,

GOVPH. Nakuha sa http://malacanang.gov.ph/2942-imprinting-andres-bonifacio-the-iconization-

from-portrait-to-peso.

93 | B A S C O

Presidential Museum & Library (2013). The Andres Bonifacio Monument. Malacañan Palace, Presidential

Museum and Library, GOVPH. Nakuha sa http://malacanang.gov.ph/7054-the-andres-bonifacio-

monument/

Roxas, P.A.V. (2017a). Bonifacio Day protesters decry dictatorship of gov’t. Inquirer.net. Nakuha sa

http://newsinfo.inquirer.net/948800/bonifacio-day-protesters-decry-dictatorship-of-govt-

bonifacio-day-duterte-dictator-revolutionary-government.

Roxas, P.A.V. (2017b). Groups gather at Bonifacio Shrine on Human Rights Day. Inquirer.net. Nakuha sa

http://newsinfo.inquirer.net/951163/look-groups-gather-at-bonifacio-shrine-on-human-rights-day

Sangay sa Plano, Programa at Polisiya (2018, ika-31 ng Enero). Patalaan ng mga Ari-Ariang Kultural ng

Pilipinas. National Commission for Culture and the Arts. Nakuha sa http://ncca.gov.ph/philippine-

registry-cultural-property-precup/.

Savage, K. (2006). History, Memory, and Monuments: An Overview of the Scholarly Literature on

Commemoration. Kinomisyon ng Organization of American Historians and the National Park

Service. Nakuha sa http://www.nps.gov/parkhistory/hisnps/npsthinking/savage.pdf.

Schwartz, B. (1991). Iconography and Collective Memory: Lincoln’s Image in the American Mind. The

Sociological Quarterly, Tomo 32, Bilang 3 (Autumn 1991), 301-319. Midwest Sociological

Society, Wiley. Nakuha sa http://www.jstor.org/stable/4120910.

Scollon, R. & Scollon, S. W. (2003). Geosemiotics. Discources in Place: Language in the Material World.

London at N.Y.: Routledge. Nasilip sa

https://books.google.com.ph/books?id=YHiCAgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=fil#v=onepa

ge&q&f=false

94 | M O N U ( m e a n t ) T O

Sembrano, E. A. M. (2017, ika-20 Nobyembre). DPWH topples Bonifacio centennial monument in Makati.

Philippine Daily Inquirer. Nakuha mula sa http://lifestyle.inquirer.net/279391/dpwh-topples-

bonifacio-centennial-monument-makati/

The FHL (Filipinas Heritage Library) Research Team (2003). The Bonifacio Monument: Hail to the Chief!.

Library Link. Nakuha sa http://www.librarylink.org.ph/featarticle.asp?articleid=50

95 | B A S C O

APENDISE

APENDISE A:

Personal na Komunikasyon tungkol sa Bantayog ni Bonifacio (Monumento) sa Kalookan

Pook: Sa Bantayog ni Bonifacio (Monumento) sa Lungsod ng Kalookan

Petsa: ika-1 ng Marso 2018

Oras: ika-10 ng umaga

Tagapakinayam: Jessalyn Martinez Basco (T)

Mga Kinapanayam:

G. Jose Maria Mendoza (K1) – tagapangalaga ng monumento

G. Amado Rondina (K2) – tagapangalaga ng monumento

G. Ferdinand R. Mendoza (K3) – tagapangalaga ng monumento

Guwardiya (K4) – (hindi nakuha ang pangalan)

(simula ng record)

T: Ano pong name niyo, kuya?

K1: Jose Mari Mendoza.

T: Jose Mari Mendoza po. Tuwing kailan po kayo naglilinis dito?

K1: Araw-araw.

T: A, araw-araw po? Tuwing umaga po?

K1: Umaga.

T: Tapos ano pong ginagawa niyo ‘pag naglilinis?

K1: Nagwawalis

K2: (hindi marinig, 00:16-00:18)

K1: Tapos nagdidilig

T: ‘Yun lang po? Tapos –

K1: Kapag barado ‘yung fountain, tinatanggal ko ‘yung bara.

T: Kuya dati po daw hindi ganito itsura nito. Kailan po nagsimulang maging maayos ‘yung monumento?

K1: (hindi maintindihan, 00:38-00:40) lang ako dito e. ‘Yung kay Mayor…

96 | M O N U ( m e a n t ) T O

T: A, ‘yung bago na po talaga? Maayos na po.

K1: ‘Yung kay Mayor lang ako dito e. ‘Yung pag-upo pa lang ni Mayor.

K2: May matanda kasi ritong alam na alam lahat ng tanong mo. Sasagutin pati ‘yung mga bilang nun (hindi

maintindihan, 00:50) lahat. Nagretiro na kase e.

T: Ah…

K2: Kaya, ‘yan. Bente tres ‘yan, lahat ng ano na ‘yan.

T: Alin po?

K2: ‘Yang tao na ‘yan, mga paligit na ‘yan.

T: Ah, okay.

K2: Kung bibilangin mo ‘yan, bente tres tapos ‘yung isa pa sa likod ‘yung GomBurZa na ‘yon, sa likod.

K3: (hindi maintindihan, 00:10-00:11)

K2: Twenty…

K1: Bente tres.

K2: Twenty-three, twenty-four?

K1: Bente kwatro kasama ‘yung anghel [tawa]

K2: A, kasama na ‘yung sa taas

K1: Oo [tawa]

T: Kuya,tuwing kailan po kayo nagbabantay dito? Buong a –

K4: Bago lang ako dito

K1: Bago lang ‘yan

T: Ah

K1: Guwardiya

T: A, may shifting po kayo, kuya?

K1: Oo

K4: Oo, may shifting

T: Dalawa po kayong nagpapalitan?

K1: Ay, dalawa na lang sila

K4: Oo, dalawa na

T: Ay dati po marami?

97 | B A S C O

K2: Dati tatlo

K1: Oo, ngayon lang.

K3: Dalawa. Dalawa.

K3: Dalawa na lang sila magsimula ngayon. (hindi maintindihan, 01:38-01:39)

K1: Nagretiro na ‘yung isa e.

T: ‘Yun po ‘yung sinasabi niyo, kuya, kanina?

K2: Alin?

T: ‘Yung nag-retire?

K2: Hindi

T: Ay, iba din ‘yun?

K2: Matagal na ‘yun, nung ano pa… kaya ‘pag may dumadating na estudyante siya pinapaka-usap namin

dahil siya alam niya lahat, alam niya lahat. [tigil] Nung hindi pa ito nakabakod, wala pa ‘tong bakod, alam

na alam niya.

T: Opo… May nakita po kasi akong picture dati hindi pa siya ganto e

K2: Oo, bayan pa

K1: ‘Yang bandera na ‘yan dati nandirito ‘yan

T: Ito po? A, andito po siya.

K2: ‘Yang bandera andito ‘yan.

K1: (hindi maintindihan, 02:15-02:16)

T: Kailan po nilipat? Matagal na rin?

K2: Hindi, kelan lang ‘to. Itong nakaraang taon lang.

T: Ahh

K1: Dalawang taon

K2: Wala pa

K1: Dalawang taon, tatlong taon

T: Bakit niyo po nilipat, kuya?

K1: Pinalipat (hindi maintindihan, 02:26)

K2: Kase lalagyan ng stage e. Kada may okasyon dito, nilalagyan ng stage.

T: A, ano po ‘yung mga okasyon dito?

98 | M O N U ( m e a n t ) T O

K2: June 12

T: A, ‘yung june 12 po

K2: ‘t saka November 30, birthday niya kaya maraming (hindi maintindihan, 02:40) dito.

T: Ta’s ano pong ginagawa nila dito?

K2: Kami, ‘yan, kapag may okasyon, katulad ng June 12, ‘yan pinipinturan namin lahat ‘yan pati bakod.

Pintura lahat ‘yan. Inaayos namin.

T: Every year po bale ‘yun?

K2: Oo, every year.

K1: Pati ‘yung…

K2: Ano ‘yun, June 12 saka November 30 kaya bago mag-June 12 saka November 30 (hindi maintindihan,

03:05) na ‘yan…

T: Inaayos niyo po

K2: ‘Yung pintura na ‘yan. Lahat ‘to, pati ‘to. Pati ‘yan, pinturado na ‘yan. Ta’s bago mag-ano ‘yan,

pinuputulan namin. Katulad niyan, dumaan piyesta dito.

T: Opo

K2: ‘Yung…

T: Kailan po ‘yun?

K2: February 16

T: A, dito din – inayos din po ‘to?

K2: Oo, inayos ‘to. Pininturahan namin ‘yan kasi nga, dito kasi ginanap ‘yung ano e, firework. Mga (hindi

maintindihan, 03:30) ni mayor (hindi maintindihan, 03:31)

T: E ‘di may pumasok din po dito sa loob?

K2: Hmm, meron…

T: O sa labas lang po?

K2: Wala, andito lang sila sa labas kasi nga…

K1: Dito stage (hindi maintindihan, 03:38-03:39)

K2: Andito stage

(hindi maintindihan, 03:40-03:41)

K2: May concert kasi rito e.

T: A, nagtatayo po sila ng stage sa tapat nito?

99 | B A S C O

K3: ‘Yan sarado ‘yan

T: A, sinasaraduhan po ‘yung daan ta’s may stage po dito

K2: Dito nag-aano ‘yung mga artista. Merong mga tent-tent sila dito

T: May shooting po sila

K2: Hinde, dito (hindi maintindihan, 03:58-04:00)

T: A, kapag may event po?

K2: Ha?

T: Kapag may event?

K1: Kapag may event may mga artista dito

K2: May event dito, dito nag-aano ng mga… malalaking tao tulad dito, dito ‘yung mga tent nila

T: Pumapasok po sila dito?

K2: Pumapasok din [tigil] Wala na rin namang nakakapasok kasi may mga bantay-bantay ‘yan (hindi

maintindihan, 04:19) may mga bantay ‘yan.

K1: Dalawa lang (hindi maintindihan, 04:17), a tatlo

K2: ‘Yung mga pintuan, apat na pinto ‘yan, may bantay ‘yan. Bawal ano diyan…

T: Kapag may event pong ganon?

K2: Kapag may event

T: Sige po, sa –

(dulo ng record)

APENDISE B:

Personal na Komunikasyon tungkol sa Pambansang Bantayog ni Andres Bonifacio sa Ermita,

Manila

Pook: Sa Pambansang Bantayog ni Andres Bonifacio sa Ermita, Manila


Oras: 35 na minuto makalipas ang ika-10 ng umaga

Tagapakinayam: Jessalyn Martinez Basco (T)

Mga Kinapanayam:

100 | M O N U ( m e a n t ) T O

G. Norman E. Naval (K1) – enforcer sa lugar

G. Alfonso T. Amaro Sr. (K2) – enforcer sa lugar

Gng. Amanda (K3) – (hindi niya tunay na pangalan) babaeng nasa katanghaliang gulang at naninirahan sa

lugar

(simula ng rekord)

T: Kasi po, nag-ano na rin ako dito last sem tapos nakita ko nga rin po na may mga taong natutulog na do’n

sa monumento

K1: Kasi una sa lahat pabaya sila sa ano nila e, sa mga anak nila. Mga walang pinag-aralan kaya minsan

‘yung iba rito nagso-solvent

T: Po?

K1: Mga nagso-solvent, nagbibisyo, nagda-drugs. ‘Yung solvent ‘yung sinisinghot siya. ‘yun ‘yung ano

nila, buhay nila. Pagdating ng gabi, ‘yan marami sila. Natutulog diyan sa gilid. May mga syota-syota.

T: Sa monumento po?

K1: Monumento pati dito. Tingnan mo, punta ka dito nang gabi, marami sila. Kaya kadalasan dito ng

kabataan napapabayaan ng magulang. Nagrerebelde, tapos family problema, ‘di ba? Kaya ang iba, hindi

maiiwasan ang ganon (hindi maintindihan, 00:59-01:00)

T: Kuya, wala po bang naglilinis niyan?

K1: Meron, meron din

T: Araw-araw din po ‘yon or…

K1: Oo, araw-araw, umaga, may gabi, may hapon. ‘Pag gabi, sila na lang nagwawalis, ‘yung mga nakatira

rito, pakikisama lang nito.

T: A, pero wala po talagang caretaker, ganon? O meron din po?

K2: Hindi naman.

T: Parang caretaker po. Kasi po ‘yung monumento sa Kalookan may naglilinis talaga araw-araw.

K1: Kaso lang, kaso lang (hindi maintindihan, 01:27-01:29)

K2: Oo kasi iba ang patakaran sa Kalookan kaysa dito kasi…

T: Dito po?

K2: May sahod ‘yang mga nagwawalis dito, mga DPS

T: A, ‘yung buo na po?

K2: Pangkalahatan ‘yan. ‘Pag may nakita ka nasa likod DPS, sila na ‘yon, may dalang walis.

T: A, sila na rin po ‘yung diyan?

101 | B A S C O

K2: Oo, naglilinis diyan. Kahit sa kalsada, sa gitna ng kalsada puwede ‘yan diyan.

[tigil]

T: Kailan lang po nilinisan ‘to?

K2: Kanina lang, mga alas siyete, nilinisan ‘yan. Tapos mamaya-maya ata, mga hapon, wawalisan din ‘yan.

Kaya ano – paulit-ulit winawalisan ‘yan para makita nila kung gaano kalinis. Katulad niyan, marumi na

naman, kawawalis lang dahil mga (hindi maintindihan, 02:20)

K1: ‘Yun nga diyan e! Ang panghi na nga diyan, baho diyan!

T: Opo

K1: Baho diyan

K2: May tae! Putang ina mga solvent boys

K1: Tinataihan nga ng mga tambay diyan

K2: Solvent Boys! Minsan ‘pagka – Diyan matutulog. Itamboy mo. Putang ina parang mga langgaw lang -

na – nagtaboy ka ng langgaw and’yan na naman, babalik kaagad. Hayop (hindi maintindihan, 02:40)

K2: Ano ba ‘yan, sine-search niyo ba ‘yan? Ano ba ‘yan?

T: Nire-research po namin,sa UP Manila po.

K1: UP? A, nag-aaral ka sa UP. Kumbaga project niyo ‘yan?

T: Opo. ‘Yung mga monumento po ni Bonifacio sa Metro Manila po. Bale napuntahan ko pa lang ‘yung

Kalookan saka ‘yung sa Post Office.

K1: Punta ka sa Divisoria marami do’n

T: Ay, pupunta po ‘ko kinabukasan do’n kasi dalawa ‘yun nandon e.

K1: Dun sa may ano, Baclaran, marami rin.

K2: Tapos, tapos, ‘pag ka ganoon, ba’t ikaw lang ano, ‘yung mga classmate mo ganoon din?

T: A, iba naman po ‘yung sa kanila naman po.

K2: Iba naman ‘yun.

T: Opo

K2: A, sa’yo iba na-assign sa’yo

K1: Kaniya-kaniya kasi sila kapag project e. Para alam ng teacher kung kumikilos sila, kung ginagawa nila

makakaya nila, kaya mataas ang grade nila. Kami nga rin e, nung fourth year high school ako. Binibidyuhan

namin mga bata, kunyari nagbibigay kami, mga candy, mga damit, pero ‘yung mga dami na ‘yon, galing

sa amin, binibili namin. Binibidyuhan namin hanggang sa ipapakita namin. Teknolohiya tawag diyan,

teknolohiyang ano mo ano – nakatulong ka sa mga tao, kung anong dapat gawin, kung (hindi maintindihan

03:56-03:58) Kagaya naming magulang –

102 | M O N U ( m e a n t ) T O

K2: Ano bang mga itatanong mo sana?

T: Wala lang po, tungkol lang po sa monumento, anong nangyayari sa kaniya. Kunyari po, ‘yung

tinutulugan siya, gan’yan. ‘Di ba po may rally diyan minsan din?

[busina ng saksakyan]

K2: Oo, may rally diyan.

K1: Kasi, ‘kala mo. Una nga sa lahat, family problem. Minsan napapabayaan ng mga magulang mga anak

nila dahil kasi wala ngang pera. Mahirap lang sila. Kaya nagagawa nila, gusto nila. ‘Yung iba nga diyan,

walang pinag-aralan, ginagawa, nangho-hold up, tapos, nagnanakaw kaya ganon ginagawa nung iba. Kaya

tuloy, ‘yung buhay nila, maikli lang. May nakukulong, may namamatay.

K2: Minsan nasasalaula na ‘yan e. Sinasakayan d’yan ng mga – Yung mga rebulto d’yan na ano, ’no? ‘Yung

mga bata na ano. Hindi mo rin naman maawat.

K1: Dito madalas, nag-aaway. Tigas ng ulo.

T: Maliban po don sa birthday ni Bonifacio ano pong sini-celebrate diyan minsan? Kasi ‘di ba nililisan po

‘yan ng mga November 30?

K2: Ganyan, winawa – nililinis – talagang bumbero pa naglilinis niyan.

T: Opo, isang beses lang po ‘yung may bumbero, kuya?

K2: Hindi ko lang masabi. Isang beses lang ba ‘yan nililinis? ‘pagka may selebrasyon? Sa loob ng isang

taon? ‘Yung Bonifacio na ‘yan ni ano?

K3: (hindi marinig, 05:28)

K2: ‘Pag may gagawin lang, ‘no? Kasi project pala neto d’yan mag-ano e. (hindi maintindihan 05:36)

K3: (hindi maintindihan, 05:38-05:44) Dapat dito kasi park ‘di ba? (hindi maintindihan, 05:47-05:52) DPS

na

K2: DPS na

K3: E, baba lang naman. ‘Pag walang basura, wala rin silang trabaho. Dapat babantayan nila. E –

K2: Dati pinapakintab pa ‘yang pati mga itak na ‘yan ‘di ba? Ngayon (hindi maintindihan, 06:06-06:07)

K3: (hindi maintindihan, 06:08-06:12) … Merong mga saliwa d’yan. Tambay dito, tambay na nga lang

dito, nakikinabang na nga lang, d’yan pa nagnanakaw, d’yan pa dudumi.

K2: D’yan pa dudumi. [ingay] ‘Yung mga letra, kinukuha ‘yang mga letra na ‘yan.

T: Oo nga po e, ano pong ginagawa do’n, kuya?

K2: Binebenta. Binebenta kaya – nabibili kaya ang tanso. Tingnan mo o, sadyang inuukit ‘yan, tinatanggal,

ibebenta.

T: (hindi maintindihan, 06:39-06:40)

103 | B A S C O

K2: ‘Di ba? Nakikita mo ‘yung ano na ‘yan?

T: Pero mas maayos na nga po ata ‘yan e kasi po pumunta po ako last year mas –

K2: Baho diyan!

T: Opo

K2: Panghi. Iniihian, tinataihan, dinudumihan, ‘di ba? Kahit d’yan sa mga taas-taas na ‘yan. ‘Yung mga

may tago-tagong likod?

T: Opo

K2: Makikita mo may…

T: Dumi po

K2: …dumi ng tao d’yan sa ano, may pagsampa mo.

T: Opo

K2: ‘Di ba kasi parang may ano d’yan, sa taas. Makikita mong…

T: Ibig sabihin tao po ‘yung ano dun?

K2: ‘Yung mga ano dito, solvent boys. Mga tagarito rin. Mga scavenger. Mga… Nag-aano rin d’yan…

[tigil]

T: Sige po, kuya. Salamat po!

K2: Sige –

(dulo ng rekord)

APENDISE C:

Personal na Komunikasyon tungkol sa Bantayog ni Andres Bonifacio sa Makati Park and Garden

sa Makati

Pook: Sa Tanggapan ng Parks and Greenery Division sa Makati


Oras: 38 na minuto makalipas ang ika-10 ng umaga

Mga Tagapakinayam:

Jessalyn Martinez Basco (T1)

Sofia Monique Kingking Sibulo (T2)

104 | M O N U ( m e a n t ) T O

Kinapanayam:

G. Carlo T. Claro (K) – Parks and Greenery Division, DIST Manager

(simula ng rekord)

T1: Ayun, a…

K: Pero ri – Hindi siya (hindi maintindihan, 00:03) meaning nagkaroon ng problema.

T1: Ay alam naman po namin, kasi nanggaling na rin po sa NHCP, tapos sabi nila confidential? ‘yung files

po? Kaya tinanong niya, pero nakita ko pa rin po ‘yung files

Ate: (hindi maintindihan, 00:16-00:17)

T1: Hindi naman po namin ibabalita, sa paper lang po.

K: Hindi, actually, controversial in a way. Paano ko ba masasabi? Kasi siguro hindi lang properly, a, a,

informed, ang Historical Commission.

T1: Opo

K: Ganun ang (hindi maintindihan, 00:35) d’yan e. Actually, kami, talagang ano ‘yan, isang marker ng

(hindi marinig, 00:42) monument.

T1: Opo

K: Kapag sinabi mo [tunog ng telepono] Ganun siya kakilala. (hindi maintindihan, 00:51) na pumasok ang

DPWH, may project sila. E, syempre, national interest ‘yon, ‘di ba? E sakto tinamaan ‘yung Bonifacio. So

nung tinamaan siya, (hindi maintindihan, 01:07-01:09).

T1: Sino po ‘yung nasa meeting?

K: Sa DP lang

T1: A, sila lang po

K: DP saka syempre, mga LGU. Kasi trine-treasure nung mga LGU ‘yung Bonifacio. Actually, may (hindi

maintindihan, 01;24) Anyway, (hindi maintindihan, 01:28) A… sinet lang, syempre, may usapan kapag

tinanggal siya kailangan, properly ‘t saka ingatang mabuti. So, a, nung inalis, hindi pinatanggal e, hindi

naman, pero, informed (hindi maintindihan, 01:50-01:58). Nung time na tinanggal siya, may paparating na

bagyo sa Metro Manila, tatama sa Metro Manila. Itinali mula siya sa may paa para hindi bumagsak sa poste

hanggang sa nakuhaan, lumabas ‘yung ganon (hindi maintindihan, 01:14). That time, malapit na Bonifacio

Day.

T1: Opo

K: ‘Di ganun. So, para maayos na, kami naman, (hindi maintindihan, 02:25) ipinakahon namin tapos

ipinatago (hindi maintindihan, 02:27)

T1: Kayo po ‘yung nagpakahon?

105 | B A S C O

K: A, hindi, suggestion lang namin ‘yun (hindi maintindihan, 02:32) tapos DPWH na yung contractor nila.

Ngayon, may na-identify na – kasi dapat after ng construction ng tulay, saka lang siya ikakabit pero ngayon

may na-identify na ang city government ng location – another location ng Bonifacio. Siguro baka two

months, ikakabit na ‘yon pero sa loob ng parks din.

T1: A, ire-relocate po pero nasa loob pa rin po ng park?

K: Oo, sa loob siya.

T2: D’yan pa rin po sa park?

K: Definitely – Definitely, sa loob ng park, kasi nga, ganun ka-treasure siya sa city government kasi marker

talaga siya. Kumbaga sa ano, kapag sinabi mong “Makati Park” andoon si Bonifacio. Ganun. ‘Pagka

merong okasyon, kunyari merong kasal – kasi malaki ‘yung area ni Bonifacio. ‘Pagka kunyari, may

ikakasal, “(hindi maintindihan, 03:20) sa Bonifacio”, kasi malaki.

T1: Puwede po siyang venue?

K: Puwede siya. Ano siya e – ‘di ba pedestal na mataas tapos (hindi maintindihan, 03:27)

T1: Opo

K: Ganun ganun ka-ano siya. Kaya hindi siya puwedeng – hindi siya pupuwedeng totally mawala.

Kailangan mabalik siya. (hindi maintindihan, 03:35) ‘dun sa park kasi nga, isa siya sa – umbaga sa ano e…

T1: Landmark?

K: Oo, oo, landmark. Correct, landmark siya. So ‘yun, na-identify kung saan puwede siyang ilagay.

Gagawin ngayon siya sa sentro ng park na, sentro ng park na.

T1: Mga two months from now po?

K: Two months from now. Inaayos lang ‘yung plano. Actually, concept, ginagawa ‘yung concept muna,

ganun.

T1: Nasa’n po siya ngayon?

K: Safekeeping, kinuha siya ng – tinago muna siya e, kasi nga, hindi siya – kumbaga, ikinahon para ma-

ano siya. Kasi kailangan, kumbaga lahat pati itak e, ‘wag ‘wag masusugatan – oo, pati marker nakatago sa,

‘di ko alam kung sa Buendia, sa (hindi maintindihan, 04:21) kasi may malaking bodega roon kasi mataas

‘yon.

T1: Pero ‘yung nagtago po roon ‘yung DPWH?

K: A hindi na, hindi na, city government naman. Sila nag-provide. Kasi, pagmamay-ari na ng city

government ‘yan e kaya na, na – ngayon, ikakabit na – pagtutulungan na ikabit ng DP, (hindi maintindihan,

04:41-04:42) commitment nila sa city goverment. Kasi nga, ganon kaingat kami non e, ‘di ba? So, sa

ngayon, ‘yan ang sitwasyon niyang monument.

T2: Sir, ‘yung may nakikita pong bagong paglilipatan, ‘pag natapos na po ‘yung ginagawang bridge,

ibabalik po siya ulit sa dati?

106 | M O N U ( m e a n t ) T O

K: Hindi na, dito na sa…

T1: A, dun na po siya?

K: Kasi nga, ‘yung – base naman doon sa suggestion, nasa sentro na siya. Sentro na siya. So isang idea na

location, sentro siya, facing siya sa kalye at sa University of Makati.

T1: A, ‘yung parang may “peace” po ba ‘yon?

K: ‘Dun siya. ‘Di ba may fountain sa tabi non? Mataas na logo ng makati? Dun na siya ilalagay kasi sentrong

sentro siya e

T1: Pati po ‘yung pedestal dadalhin po siya? Wala pong details?

K: Wala pang details pero definitely mataas ‘yun.

T1: Sino pong magsasagawa? ‘Yung – pa-partner na po sila?

K: DP ang magpapagawa niyan. DP. Kasi sila ang nakaayos diyan sa ano e – sila, sila ang magpapagawa

niyan.

T1: Alam niyo po ba kung may consultation na sa NHCP?

K: Hindi ko pa alam, hindi pa. Sa ngayon, (hindi maintindihan, 06:04) wala pa ‘kong alam. Ngayon, pinag-

usapan na kasi nasa loob ng park pero siguro definitely kukunsulta naman sa ano.

T2: Ano po ba ‘yung nauna, ‘yung park o ‘yung monument?

K: Nung gi – park ang nauna tapos isinabay ‘yung monument.

T1: 1997

T1: Dati po nung nand’yan pa siya, ano po ‘yung mga okasyon na nagaganap d’yan? Ta’s for the public po

ba ‘yun?

K: Oo, open sa public. Ang park dito, open sa public ‘yan.

T1: Bale reservation kapag gusto niyong magpakasal don?

K: Kailangan kasi, syempre, ‘yung iba, gusto nila ‘yung lugar na ‘yan so kailangan meron sila – merong

reservation

T1: Kanino po sila nakikipag-usap?

K: Hindi, actually sa city government naman ‘yan e, sa city government. Doon kasi, gusto nila malawak

‘yung area, open siya, outdoor activities. Ano-ano minsan ‘yan e, kunyari, merong, merong… ganyan,

exotic siya, parang garden wedding, ‘di ba?

T1: Opo

K: Reception, minsan binyagan, minsan – kasi malaki siya. Minsan Christmas Party, meron din – malaki

area niya. Minsan ‘pagka ano, Family Day, tapos elevated si, si – so ganon. (hindi maintindihan, 07:24)

T1: Pa’no po kapag June 12 saka November 30, may celebration din po ba d’yan?

107 | B A S C O

K: Meron, nakakabit kami ng ano, nagkakabit ng mga bandera likewise may mga bulaklak na kasama

T1: Sa paligid po?

K: Sa paligid.

[tigil]

K: Anong course niyo?

T1: Philippine Arts po, tapos major in Cultural Heritage and Arts Management po kaya pasok po ‘yung

monuments.

K: Nung nagkaroon ng isyu ‘yan e, ‘na ‘ko, walang tigil ang ano e. Ewan ko kung nabalitan niyo

T1: Opo, nabalitaan namin [tawa]

K: Hindi kasi, walang isyu, ang naging isyu roon, ‘yung pagtali.

T1: Opo

K: Pero ang masakit non, paano kunyari – siguro na-overlook, hindi naitanggal ‘yung tali, kasi kung ‘yung

daan ng bagyo, bumagsak si Bonifacio, problema (hindi maintindihan, 08:25-08:27), ‘di ba? Tinali, ang

problema, hindi tinanggal agad ‘yung tali. [tawa]

T1: Bale natanggal po siya muna, bago

K: ‘Yung?

T1: Bago magkabagyo?

K: Oo, oo.

T1: A, natanggal na siya.

K: Siguro ano, tinanggal siya. ‘Pagkatanggal sa kaniya – kasi nga, iba-box muna siya e, so tinanggal siya.

Siguro two days, after nung tinanggal siya? Sakto may parating na bagyo.

T1: Ta’s tinali po siya

T2: Sir, ano pong type nung box na ginamit niyo?

T1: Sa’n po gawa ‘yung box, ganun?

K: Hindi, ano siya, plywood. Naka-crate siya. Crate tapos naka-plywood siya. Infairness, maayos. Inaayos

ng DPWH. So syempre hindi naman papayag ‘yang local government na balutin lang ng sako [tawa] pero

nakakahon siya, naka-crate. Binuhat din naman siya ng (hindi maintindihan, 09:27) talaga.

T1: pati po ‘yung marker naka –

K: Ang marker nakatabi rin. Ultimo ‘yung detail ng turnilyo nakatago.

T1: ‘Yung pedestal po, and’yan pa rin?

K: Ang pedestal niyan, semento lang ‘yan e.

108 | M O N U ( m e a n t ) T O

T1: So, andy’an lang po siya

K: Hindi, semento lang naman ‘yon. Pedestal lang naman. Ang mahalaga normally d’yan, mismong -

monument, (hindi maintindihan, 09:50) ‘yung marker. Kasi halos pareho sila – nung inukit ‘yan at saka

‘yung marker halos isabay ‘yan ‘di ba?

T1: Opo

T1: May possibility po bang makita namin siya? [tawa]

K: Hindi ko masabi sa inyo kung saan siya.

T1: Sino may hawak po, sir?

K: Kung ako may hawak nung susi – hindi ko masabi na – pero (hindi maintindihan, 10:12-10:21) bawal

iwanan.

T1: Ta’s ano po pala, dati po nandy’an siya, kayo po assign maglinis po dun?

K: Actually kasi nasa loob ng park ‘yan, talagang

T1: So sakop niyo po?

K: Kasama sa annual ano namin ‘yan, maintenance

T2: A, annual

T1: Bale araw-araw po bang nililinisan ‘yung paligid?

K: Hindi naman, siguro quarterly. Basta huwag lang siyang mangingitim nang husto.

T1: Ibig sabihin may naka-assign po talaga naglilinis nung mismong sculpture?

K: Meron naman. Matagal linisan nyan, syempre (hindi maintindihan, 11:00), meron naman.

T1: Ayun lang po sir, salamat po.

K: O sige, sige, sige. Malaking bagay na sa ano niyo ‘yon?

T1: Malaki na pong bagay [tawa]

T2: Salamat po, sir.

K: Thank you ha, thank you rin. Sige, sige.

(dulo ng record)

109 | B A S C O

APENDISE D:

Personal na Komunikasyon tungkol sa mga Bantayog ni Andres Bonifacio sa Punong Rehiyon

(National Capital Region)

110 | M O N U ( m e a n t ) T O

111 | B A S C O

Pook: Sa gusali ng tanggapan ng Pambansang Komisyong Pangkasaysayan ng Pilipinas

Petsa: ika-4 ng Abril 2018

Oras: 55 na minuto makalipas ang ika-2 ng hapon

Tagapakinayam:

Jessalyn Martinez Basco (T)

Kinapanayam:

G. Wilmer P. Godoy, Architect II, Historic Preservation Division, NHCP (K)

(simula ng rekord)

T: Ayun po, a, good afternoon po ulit, 2:55 na po. A, ang tesis ko naman po is about sa Bonifacio

monuments po sa-

K: Kalookan

T: NCR po, in general po

K: A, Bonifacio monuments

T: Opo. ‘Yung mga nasa NCR lang po. Bale anim po silang lahat. Ta’s yung isa po nga don is ‘yung sa

Kalookan, tapos sa Makati, dalawa po ‘yung nasa Tondo, tapos yung isa sa Meha – sa may Mehan Garden

po. Tapos ayun nga po, since isa nga po ‘yung nasa Makati, nagsagawa din po ako ng panayam don. Kasi

‘di ba tinanggal po siya last year, tapos nung pagbalik ko po don, wala pa rin po siya don. Apparently, three

years pa po bago matapos ‘yung project. Tapos ang sabi po is may prino-propose po na ililipat yung

monument pero don pa rin sa same na lugar pero hindi na don sa original na kinalalagyan niya.

K: na spot

T: Opo. Ang problem po dun is ano po ‘yung opinyon ninyo as an official of NHCP since may marker po

‘yung monument?

K: So actually ang nagha-handle niyan, si (hindi maintindihan, 01:09) pero hindi ko na aabalahin si (hindi

maintindihan, 01:12), ako na lang din sasagot.

T: Sige po.

K: Kasi, dito naman sa NHCP, we have different types of historical marker. We have marker for (hindi

maintindihan, 01;23). We have marker doon sa structure. We have marker para don sa personage –

illustrious persons, heroes, and personages. And then we have marker doon sa event, battles. And then, ano

pa? And then marker para sa site, ayun, nabanggit ko na rin. So ‘yung naka-install don sa monument doon

sa Makati, it’s a marker pertaining to the national hero. That case, si Bonifacio. So hindi naman siya doon

sa site, yung marker. So, ibig sabihin, kung marker para sa tao, puwede siyang

T: Puwede po siyang ilipat?

112 | M O N U ( m e a n t ) T O

K: Ilipat. Unless, other (hindi maintindihan, 02:12). For example, ang marker, para sa tao, pero nakalagay

siya doon sa pook na sinilangan. In that case, pati ‘yung lugar kasama doon sa marker nung tao. Kung

nakalagay doon sa marker, “Dito isinilang si Andres Bonifacio”, hindi natin puwedeng ilipat. Let’s say for

example, sa Tondo tapos ililipat natin sa Manila – hindi. So number one na reference ‘yung laman nung

marker. Pag sinabi nila, si Andres Bonifacio ‘yung (hindi marinig, 02:43-02:47) ng mga Bonifacio

monument, na puwede mong makita yung marker na ‘yun sa iba pang Bonifacio monument sa (hindi

marinig, 02:55).

T: A, e paano naman po ‘yung parang naging method nila since itinali nga po siya don sa parang flag pole

K: Actually, we have a guideline on the preservation or erection ng mga monuments pertaining to national

heroes and illustrious personages. Actually, makikita mo ‘yan dun sa website ng NHCP or if you want, you

could have a copy nung guidelines. Actually, mali ‘yon. Dapat, ang process don, number one, kahit na hindi

siya declared ng NHCP as National Monument, kahit na local monument lang ‘yan and personage, dapat,

number one, i-secure muna ‘yung monument before i-develop ‘yung lugar especially kung matatamaan o

masasagasaan ‘yung monument. So, tatanggalin muna siya and then, ilalagay siya sa isang secure na place

and then ‘pag okay na ‘yung lugar na paglalagyan, (hindi maintindihan, 04:05) or maglalagay ng mga

scaffoldings or show rings para protektahan naman ‘yung monumento. Ganun din dun sa marker. Ngayon,

kung marker ‘yan ng NHCP, kailangan mong magpaalam kay NHCP na magkakaroon ng development kasi

isang kaso din, paglabag doon sa batas, ang paglilipat ng historical marker, nang walang paalam mula kay

NHCP.

T: Kahit ano po ‘yung laman nung marker, basta sa inyo?

K: Yes. In that case, we reprimand – the NHCP reprimanded the DPWH,

T: Opo

K: and also informed, I think, the Makati City government

T: Opo

K: regarding the (hindi maintindihan, 04:49). They concede naman, oo. Nag-abide naman sila dun sa

recommendations ng NHCP.

T: Ayun nga po, since nung nag-observe na din po ako sa mga monuments, napansin po na kadalasan, hindi

nasusunod yung guidelines po, ‘Yung Guidelines on Monuments Honoring National Heroes, Illustrious –

ganyan sa lahat ng bantayog na saklaw ng pananaliksik. Bale lahat po nung anim na ‘yun, may mga at least

one po na hindi talaga nasusunod na guideline po. Ano po ‘yung masasabi niyo dun as an official of NHCP?

K: Actually, the NHCP, we put – see for example, nag-apply ang isang LGU or isang ahensya or isang tao,

na maglagay ng historical marker – isang bantayog, isang lugar, o isang bahay na – to recognize yung

historical importance nung tao, nung lugar o nung site. Ngayon, si NHCP, magre-research ngayon. Lets say

for example, na-grant na ‘yung historical marker. Ang then, actually, may seremonya ‘yan. Ite-turn over

namin ‘yung marker pero doon sa acceptance o doon sa turn over certificate, may mga requirements doon,

may mga conditions doon si NHCP. Number one, na ‘yung nag-request ng marker o ‘yung LGU for

example, kung sila ang nag-request ng historical marker, pangangalagaan nila. May conditions ‘yung

marker, and then ‘yung monumento. So may mga pirmadong papel. Baka nakakalimot, si mayor, o baka

nag-iba na ang mayor, oo, ganyan. Obligasyon nila’yon, na pangalagaan ng mayor - na hindi ma-desecrate

113 | B A S C O

‘yung marker (hindi marinig, 06:48) - na dapat laging malinis, walang vandalism, so ‘yan. Actually,

responsibilidad ng…

T: ng LGU po?

K: Oo, nung may-ari ng property and nung local government.

T: Ayun nga po, since isa lang po ata dito ‘yung – dito sa anim na ‘to ‘yung 50 years old and above, which

is ‘yung nasa Kalookan nga po. Ano naman po ‘yung nagiging papel ninyo doon sa conservation nung

ibang monuments na wala po sa pangangalaga ninyo like for example, ‘yung sa Mehan po.

K: Actually, doon sa RA 10066, ang pasok lang talaga kay NHCP, historical sites and structures. Meaning

to say there’s the (hindi maintindihan, 07:38) historical – national historical significance and that means 50

years old. (hindi marinig, 07:45-07:46), so literally, hindi pa rin siya heritage pero, kung babasahin mo

‘yung guidelines, napakalinaw dun, kahit mga local hero, dapat ding sundan ‘yung guidelines sa

pangangalaga nung mga – E bakit ka pa naglagay ng monument kung hindi mo rin naman pangangalagaan?

Anong pur- political, ano lang ba ‘to, move or para lang sabihin na may ginawa tayong project o maitayo

natin ‘yung monumento ng tatay kong mayor, lolo kong congressman, governor, ganyan? So, the mere fact

na itinayo natin ‘yung monumento, dapat, aware din yung local government or may-ari na pangalagaan

‘yung mga monumento na ito lalo na kung illustrious personages – those that has, or that have, made contri

– significant contributions dun sa development nung lugar lalo na nung Pilipinas.

T: Opo

K: Kasi kung minsan, diyan tayo napupulaan, ningas-kugon o nung in-unveil ‘yung kuwan, ‘yung

monumento. Halimbawa hindi naman under ng NHCP. Andaming bulaklak – may alay-alay pang bulaklak,

may tanim pa, may garden, ganyan. After a year or a couple of years, wala na. Mahirap din kasi kung

minsan, ‘yung ibang monumento ng mga local personages, politically motivated din. “Kasi lolo ko, itayo

ko ng monumento lolo ko”. E nag-iba na governor ngayon “Lolo niya ‘yun e, hindi ko naman lolo (hindi

maintindihan, 09:28)” ganyan-gayan. So ‘yan.

T: Ayun nga po, isa nga po dun sa mga guideline na hindi nasusunod isa ‘yung sa zoning regulation po na

naging malaking issue doon sa Rizal Monument. Kaso ang problem po is, lahat, maliban po sa Post Office

na monument ni Bonifacio, lahat po ‘yung may iba’t ibang establishments sa paligid niya. Kadalasan, malls

po ‘yung nasa paligid niya.

K: Bonifacio, sa Kalookan.

T: Opo, andun po ‘yung SM. Tapos nasa guideline din po na dapat walang advertisement po – political

advertisement, pero sa harap-harap niya po andun ‘yung advertisement nung mayor –

K: Pati LRT!

T: Opo, andun din po ‘yung MRT tapos may malls po sa paligid niya. Sa palagay niyo po, ano ‘yung parang

implication nito dun sa cultural heritage sa Pilipinas o dun sa pagkabayani ni Bonifacio?

K: Actually, the way on how we preserve, protect, ‘yung mga monuments dun natin made-decipher kung

paano natin pinapahalagahan ‘yung heroes natin, ‘di ba?

T: Opo

114 | M O N U ( m e a n t ) T O

K: If I regard you as a, say for example, Katoliko ba kayo?

T: Opo.

K: O, sa simbahan, may mga (hindi maintindihan,10:45) mga altar. Minsan, andun ‘yung mga santo ‘di ba?

As much as possible, maganda kasi nire-revere natin ‘yung (hindi maintindihan, 11:04). Wala namang

pinagkaiba ‘yun dun sa monumento. Siguro baka nakakalimot na tayo. O baka hindi na-inculcate sa isip

natin kung anong nakahalagahan nitong mga bayani na ‘to doon sa ating kasaysayan, doon sa ating

kasarinlan. Baka doon sa educational…

T: Opo.

K:… may kulang. Ang complex ng problema. Hindi lang (hindi maintindihan, 11:32-11:33) doon sa

community – kung paano nag-iisip ang mga tao, ang mga Pilipino. (hindi marinig, 11:40). In that case, ang

NHCP kasi kami ‘yung nagde-declare ng mga national monuments like Kalookan, Jose Rizal. ‘Yan, pero,

ang implementing ng rules and regulations, nasa LGU. Siguro dalawa, tatlong beses naming sinulatan ang

Caloocan City na gumawa ng implementing rules and regulations and how to preserve ‘yung vic – noong

surrounding area ng Bonifacio Monument. Parang until now wala pa rin silang NRR, ‘yun pa ‘yung

declaration, ‘di ba? Parang sa mindset kasi natin – ewan ko din sa mga politiko, kung hindi sila sisikat,

kung hindi sila kikita, wala. Alam mo, ang kailangan talagang baguhin, ‘yung mindset.

T: Opo.

K: Parang (hindi marinig, 12:37-12:42) mga local nila na shrine, heroes, they revere so much so that when

they pass by, or they vow, keep it clean or they clean it regularly. Kahit gaano ka(hindi maintindihan, 13:02)

‘yung shrine, whether religious, national or what. Alam mo, dun sa titira sa mindset ng mga tao, andun ‘yun

e. Oo. Kahit walang implementing rules and regulations. Sa Pilipinas, kahit may implementing rules and

regulations na, ang dami pa ring nagba-violate. Dito sa Pilipinas, naparaming abogado. Ang daming

abogado sa Pilipinas. Alam mo (hindi marinig, 13:35-13:37) wala nang ginawa kundi magdahilan, (hindi

maintindihan,13:39-13:40). Alam mo, samantalang sa mga kuwan, sa mga bansa na talagang developed,

it’s more on scientists, experts (hindi maintindihan, 13:55). Ewan ko lang din. So marami din talagang

(hindi maintindihan, 14:02- 14:05) pagdating sa heritage sites.

T: So ‘yun nga po, kapag pumunta ka nga po dun minsan, ‘yung public dun na sila natutulog or sa case ng

Mehan, dun tumatae ‘yung tinatawag nila dun sa “solvent boys” ta’s may graffiti e hindi naman po sila ka-

educated tungkol dun so parang iba po ‘yung nagiging function nung monuments sa kanila.

K: Every – every people, every individual, depende doon sa kalagayan niya sa buhay, depende dun sa antas

ng pinag-aralan, may iba’t ibang persepsyon kung ano ang monumento. Siguro, kung mag-i-interbyu ka,

doon sa mga dumadaan don or nag-i-stay dun sa lugar, iba-iba ang sasabihin nila sa iyo.

T: Opo

K: Kung ano ‘yung significance nung kuwan, nung monumento na ‘yun, ‘yung iba siguro baka sabihin lang

nila, kuwan lang ‘to, kongkreto or bronze, ganyan. ‘Yung iba naman, may mas malalim na pag-unawa.

Alam mo, siguro dun sa lower level pa, sa formation pa lang ng mga bata, sa curriculum, sa estudiante,

(hindi marinig, 15:32), ano ang heritage. Kasi when we hear about heritage, “sounds foreign”. Oo,

“nakakain ba ‘yan, naisasaing ba ‘yang ‘heritage’?”, ganyan. “Kikita ba ‘ko diyan? May pera ba ‘ko diyan?”

115 | B A S C O

T: Ayun nga din po saka paano din po ‘yung mga hindi nakakapag-aral? Kasi sila din po ‘yung madalas na

nandun sa lugar so ang nagyayari po, wala silang value dun sa monument, so iba po ‘yung nagiging function

nun, ‘yung iba po minsan, kadalasan, kinukuha nila ‘yung parts kasi ‘yung iba pong monument is gawa po

sa bronze, ‘di ba? Ta’s nung nag-interbyu po ako around the place, binibenta raw po nila ‘yun, ganun.

K: Punta ka lang dito sa may kuwan, dito sa may – along Roxas Boulevard, maraming monumento na wala

silang (hindi marinig, 16:17). ‘Yung iba diyan, walang kamay. ‘Yung iba, putol-putol ‘yung ibang parte,

(hindi maintindihan,16:25) talaga nila. ‘Di ba? Parang nakakalungkot. Kasi, pagpunta mo ng ibang bansa,

napakaganda ng mga monument. It represents ‘yung values ng mga tao, ‘yung history (hindi marinig,

16:43). Pupunta – dadaan diyan ang mga kuwan, militaries, mga foreign na visitors, kita nila mga

monumento… Actually, sa totoo lang, ‘yang mga ganyan na mga monumento, (hindi maintindihan, 17:04),

it represents the Filipino people. Nung pagbaba nung foreign na visitors, anong makikita nila? ‘Yun na

‘yung impression nila. So hindi ko rin alam ano ang effort na ginagawa ng city government, ng mga local

government, paano i-preserve ito. “Basta tanim-tanim na lang tayo ng mga halaman”, ganun-ganun,

ganyan-ganyan. Kasi, on our part, marami pa ring dapat gawin ang NHCP, pero sa totoo lang, ang hawak

namin, buong Pilipinas. Nakita niyo naman ‘tong ahensya na ‘to, ang liit. Ta’s ang ginagawa pa naming

restoration. We cannot attend to talagang 24 hours sa mga monument. Talagang nasa community pa rin.

Babalik pa rin tayo sa community.

T: Ayun nga po.

K: So, it takes – we need to forge a new generation well-informed of their history, roots, and then a strong

sense of heritage. Ganun.

T: Ayun naman po, sa lahat po ng inobserbahan ko na monumento pinakamaayos po, pinakapine-preserve

is ‘yung nasa Kalookan po, pero in a way po, malayo po siya sa publiko, kasi may bakod po siya tapos kung

titingnan mo po ‘yung kalsada, wala talagang dadaanan ‘yung tao

K: access

T: Walang access ‘yung tao, so somehow, konti ‘yung connection nung public dun sa monument. So ano

naman po ‘yung opinyon niyo naman po don?

K: Well, actually, isa rin sa mga requirements sa mga monuments ay ‘yung dominance. Ibig sabihin,

nakikita siya ng mga tao, oo. Tapos, doon na-i-inculcate sa atin na “O, every day, when I pass by, doon sa

Rotonda, it reminds me of Andres Bonifacio, especially kabayanihan ni Andres Bonifacio”, ganyan-

ganyan-ganyan. Well, ‘yung accessibility siguro, maganda rin ‘yan pero kung ipa-access mo nga at ganun

din lang, ay ‘wag mo nang ipa-access might as well – pero in that case, hindi naman siguro nilagyan ng

access to prevent nga ‘yung mga…

T: Pagkakalat?

K: Oo, mga ganyan, vandalism.

T: Pero in some way po, hindi po ba nababawasan ‘yung sine-serve niya na purpose na dapat siyang makita

ng public?

K: Hindi naman siguro kasi nasa (hindi maintindihan, 20:01-20:04). Siguro, compared with kuwan, Jose

Rizal Monument dito sa Luneta – unlike dito na ‘you can have the opportunity para, to take photos, photo

116 | M O N U ( m e a n t ) T O

op ganyan. Talagang malilibot mo siya, ganyan-ganyan. Walang sasakyan. Ganun pagkakaiba. Pero ito

kasi, siyempre (hindi marinig, 20:28-20:29), nasa Rizal Park ‘yan e. E ‘yun namang – under naman ng local

– city government ng Caloocan.

T: Actually, puwede naman po siyang pasukin pero magpapaalam ka ganyan. So kung random ka lang na

dadaan dun, ta’s na-curious ka, hindi mo alam kung anong gagawin, paano ka pupunta dun sa loob.

K: Actually, sinasara naman ‘yan every November 30

T: Opo

K: During, a..

T: Birthday po ni Bonifacio

K: Oo, Bonifacio Day. Kasi actually, November 30, feast ‘yan ni Saint Andrew. During their time, ang mga

bata, pinapangalan dun sa…

T: Pista po?

K: Sa, oo, sa santo nila. ‘Yung saint nila na saint. So nung ipinanganak siya, kapistahan ni San Andres. “O,

Andres pangalan ng bata na ‘yan”. So every November 30, sinasara ‘yan tapos may program. Actually, last

November 30, dun ginanap ‘yung national commemoration ng Bonifacio Day kaya lang hindi dumating si

President, ang dumating lang si Leni, Vice President.

T: Ano ‘yun, pumapasok po ba sila sa loob?

K: Oo, may program dun! Tapos sarado ‘yung kuwan…

T: ‘Yung kalsada po?

K: Oo, sarado.

T: Kasi sabi po nung nag-interview ako sa mga caretakers, nagse-set up daw po ng stage.

K: Ta’s may program.

T: Sa loob po sila ng monument?

K: Tapos sa labas, dun ‘yung mga upuan.

T: A… Ano pa ba? Sa kasalukuyan po, iba’t ibang papel na po ‘yung ginagampanan po ng mga monuments

na sakop nito pero somehow, out of the original purpose na po siya ng monuments. Sa sarili niyo naman

pong palagay, ano po ‘yung implikasyon nung ginagam – nagagampanan na nung monumento ‘yung papel

niya sa publiko. Kasi po minsan ‘di ba ginagamit siya sa okasyon – pook para sa rally, o commemoration

nga po kay Bonifacio?

K: Well, kasi siguro – hindi na ‘ko lalayo, sa day-to-day na buhay ng mga tao, simpleng tindera at saka

estudyante or regular na driver nung bus o ng jeep na dumadaan doon sa Rotonda (hindi marinig, 23:05-

23:08). Well para sa akin, pananaw ko ha, it reminds me ng pinagpaguran o pinagpawisan ng mga bayani

na ‘to para makamit natin ‘yung ating kasarinlan o ating kalayaan at ‘yung naging buhay nila, worthy of

117 | B A S C O

emulation or karapat-dapat na tularan dahil sa (hindi marinig, 23:32). Parang nagiging proud ka or na-(hindi

maintindihan, 23:36) sa’yo ‘yung pagiging Pilipino.

T: Parang national identity po?

K: Oo, na pagkakabayani. Sila ‘yung mga nauna sa’yo – mga bayani na dapat nating tularan at nabuhay

naman sila, adyan sila para sa atin.

T: Basta po ma-commemorate or ma-appreciate ng public, para po sa inyo, nagampaman na po niya ‘yung

papel niya as a monument?

K: Oo

T: So ayun nga po, nabanggit ko po na minsan, iba po ‘yung nagiging purpose ng monuments, like pook

for rally or nagiging tulugan. Sa tinggin niyo po ba, mas positive o mas negative ‘yung mga pagbabagong

‘yon?

K: Well, siguro, babalik na naman ako dun sa kung papaano mag-isip ang mga Pilipino. Dapat – siguro,

punta muna tayo dun sa rally, ang tanong na dapat ba doon sila mag-stage ng rally? And then, iyon bang

ipinaglalaban nila related ba doon sa ipinaglalaban ni Bonifacio? O siyempre, kaya doon sila nagpunta, to

get the attention. Or may mas maluwang na open space (hindi maintindihan, 24:46-24:49) city hall. So,

iyon namang mga natutulog, they don’t have any choice.

T: Opo.

K: Siyempre, we do not look at them naman as nuisance.

T: Opo.

K: Ibig sabihin, may problema, may pangangailangan. Problema sa disenteng pamamahay, problema sa

trabaho. And siguro, for some reason or another, doon yung open space para makaraos ‘yung magdamag

nila.

T: Opo.

K: So, and then, is it an irony or a – how do you say, what do you call this – na itong mga taong ito, parang

may eye opener sila, na may problema sa ating social…

T: system?

K: Oo, condition. Dun din sila sa mga (hindi maintindihan, 26:02-26:03). They really caught our attention

kasi monumento ‘yun e so (hindi marinig, 26:10), andun sila sa paanan ng monumento. It so happen na

dun sila natulog o dun talaga sila natutulog para makita rin natin na may kailangan tayong gawin o may

pagkukulang. Baka may mali dito sa ating kuwan, social conditions. May kulang, parang ganon. May

problema na dapat nating iresolba. Ayun so, kabit-kabit. Oo.

T: Isyu po

K: Hindi lang talaga sa monumento.

T: More on sa sistema talaga sa Pilipinas. Ayun lang po. Opo. Thank you po!

118 | M O N U ( m e a n t ) T O

K: So, okay na?

(dulo ng rekord)

MONU(meant)TO at ESPA(show): Mga Pagpapakahulugan sa ...

Documents

Transcript of MONU(meant)TO at ESPA(show): Mga Pagpapakahulugan sa ...