Microsoft Word - ÖLÇME KONTROL VE MARKALAMA

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP

(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)

METAL TEKNOLOJİSİ

ÖLÇME KONTROL VE MARKALAMA

ANKARA 2005

Milli Eğit im Bakanlığı tarafından gelişt irilen modüller;

• Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğit im Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaşt ırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik gelişt irilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).

• Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve gelişt irilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğit im Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmışt ır.

• Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğit im öğretim sırasında gelişt irilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

• Örgün ve yaygın eğit im kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.

• Basılmış modüller, eğit im kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıt ılır.

• Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında sat ılamaz.

i

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ..............................................................................................................i AÇIKLAMALAR........................................................................................................iii GİRİŞ ............................................................................................................................1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1..........................................................................................3 1. ÖLÇME.....................................................................................................................3

1.1. Ölçmenin Tanımı ve Önemi...............................................................................3 1.2. Ölçme Çeşitleri ..................................................................................................3 1.3. Ölçmeyi Etkileyen Faktörler..............................................................................3 1.4. Uzunluk Ölçü Sistemleri ....................................................................................4

1.4.1. Metrik Sistem..............................................................................................4 1.4.2. Inch (parmak) Sistemi .................................................................................4 1.4.3. Uzunluk Ölçü Sistemlerinin Birbirine Çevrilmesi......................................4 1.4.4. Ölçmede Kullanılan Aletler ve Bu Aletlerin Kullanılması .........................5 1.4.5. Uzunluk Ölçü Aletlerinin Gruplandırılması ...............................................5

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.........................................................................17 ÖĞRENME FAALİYETİ-2........................................................................................21 2. KONTROL..............................................................................................................21

2.1. Kontrolün Tanımı ve Önemi ............................................................................21 2.2. Kontrol Aletleri ve Bu Aletlerin Kullanılması.................................................21

2.2.1. Gönyeler....................................................................................................21 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.........................................................................29 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...................................................................31

ÖĞRENME FAALİYETİ-3........................................................................................32 3. MARKALAMA......................................................................................................32

3.1. Markalamanın Tanımı, Amacı ve Önemi ........................................................32 3.2. Markalama Takımları.......................................................................................32

3.2.1.Metre, Çelik Cetvel: ...................................................................................33 3.2.2.Markalama Pleytleri...................................................................................33 3.2.3. Çizecekler..................................................................................................34 3.2.4. Mihengirler................................................................................................34 3.2.5. Pergeller ....................................................................................................35 3.2.6. Nokta.........................................................................................................35 3.2.7. Çekiç .........................................................................................................36 3.2.8. Şapkalı Gönyeler, Ayarlı Gönyeler...........................................................36 3.2.9. ‘V’ Yatakları .............................................................................................37 3.2.10. Merkezleme Gönyesi ve Çanı.................................................................37 3.2.11. Yüzey Boyama Araçları..........................................................................38

3.3. Markalama Takım ve Araçlarının Bakımı, Korunması ...................................38 3.4. Çizecek, Nokta ve Pergeli Bileme ...................................................................38 3.5. Markalamada İşlem Sırası ve Markalama Yapma ...........................................38

İÇİNDEKİLER

ii

UYGULAMA FAALİYETİ ...................................................................................39 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.........................................................................40 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...................................................................42

CEVAP ANAHTARI..................................................................................................43 MODÜL DEĞERLENDİRME...................................................................................44 KAYNAKLAR...........................................................................................................46

iii

AÇIKLAMALAR

KO D 521MMI037 ALAN Metal Teknolojisi DAL/MESLEK Ortak Alan MO DÜLÜN ADI Ölçme Kontrol ve Markalama MO DÜLÜN TANIMI Ölçme ve kontrol takımlarının tanıt ıldığı ve markalamanın

yapılmasını içeren öğrenim materyalidir.

SÜRE 40/24

Ö N KOŞUL Uzunluk ölçü birimlerini bilmek, temel geometrik çizimleri yapmak

YETERLİK Markalama yapmak

MO DÜLÜN AMACI

Genel Amaç Bu modülde gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğe uygun olarak ölçme işlemi yaparak markalama yapabileceksiniz Amaçlar

Hatasız olarak ölçme aletleri ile ölçme yapabileceksiniz.

Hatasız olarak kontrol aletleri ile kontrol yapabileceksiniz.

Hatasız olarak istenilen ölçü ve resmi iş parçası üzerine markalayabileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİM O RTAMLARI VE DONANIMLARI

Ortam: Metal teknolojileri atelyesi Donanım: Ölçme kontrol takımları, markalama takımları ve iş parçası

Ö LÇME VE DEĞERLENDİRME

Modülün içerisinde yer alan her faaliyetten sonra verilen ölçme araçları ve uygulama parçaları ile kendinizi değerlendireceksiniz.

Modül sonunda bigi ve beceri bakımından öğretmen tarafından yapılacak yazılı veya çoktan seçmeli test ile değerlendirileceksiniz.

AÇIKLAMALAR

1

GİRİŞ

Sevgili öğrenci, Metal teknolojileri alanında yapılan işlerin ilk basamağında ölçme kontrol ve

markalama işlemleri yer alır. İstenilen özellikte üretim yapabilmek için ölçme kontrol ve markalama işlemlerini hatasız yapmanız gerekmektedir.

Sizler bu modülü öğrendiğinizde, alanınızda size gerekli olan bütün ölçme, konrol ve

markalama takımlarını tanıyıp bu takımları uygun yerlerde en yüksek verimde kullanabileceksiniz.

Doğru bir ölçme ve konrolün yapacağınız işlerde ne kadar önemli olduğunu bu

modülde göreceksiniz. Yapacağınız işlerde malzeme sarfiyat ını en aza indirebileceğiniz gibi; ölçme kontrol

ve markalama takımlarının seri imalatta sağladığı kolaylıklardan faydalanarak zamanı da en ekonomik şekilde kullanabileceksiniz.

Bu modül sonunda alanınızda yeterli teknoloji donanınımına sahip ölçme kontrol

yapabilecek, işlerin başlangıcı olan markalama işlemlerini hatasız yapabileceksiniz. Başarılar

GİRİŞ

3

ÖĞRENME FAALİYETİ-1

Ölçme araçları ve atelye ortamı sağlandığında ölçme aletlerini okumayı öğrenerek tekniğe uygun ölçme yapabileceksiniz.

Uzunluk ölçü birimleri ve birbirlerine çevrimlerini araşt ırarak sınıfa sunu

hazırlayınız. Uzunluk ölçü sistemlerini araşt ırarak kıyaslanmasını yapıp sınıfa sunu hazırlayınız.

1. ÖLÇME

1.1. Ölçmenin Tanımı ve Önemi

Bilinen bir değerle bilinmeyen bir değerin kıyaslanmasına ölçme adı verilir.

Makine parçalarının veya yapılan herhangi işin görevini yapabilmesi için istenen ölçülerde olması gerekir. Bu amacın gerçekleşmesi içinde imalat sırasında ve sonrasında parçaların ölçülmesi gerekir. 1.2. Ölçme Çeşitleri

Doğrudan (direkt) Ölçme: Ölçü takımları ile yapılan ölçmedir. Bu ölçme işleminde

ölçü, ölçme takımından doğrudan okunur. Dolaylı Ölçme: Bu işlemde ölçü aleti belli bir kıyaslama parçasına ayarlanır. Ölçme

kıyaslama parçasına göre yapılır. Örneğin pergel ile iç ve dış çap kumpasları ile mastarlar ile ölçme gibi. 1.3. Ölçmeyi Etkileyen Faktörler

Ölçü aletinin hassasiyeti Ölçme işlemi yapılan ortamın, ölçü aletinin, ölçülen parçanın ısısı İşin hassasiyeti Ölçülecek iş parçasının fiziksel özelliği Ölçme yapılan yerin ışık durumu Ölçme yapan kişiden kaynaklanan faktörler Ölçme yapan kişinin bigisi Bakış açısı Ölçme yapan kişinin ruhsal durumu


AMAÇ

ARAŞTIRMA

4

1.4. Uzunluk Ölçü Sistemleri 1.4.1. Metrik Sistem

Bu ölçü sisteminde birim metredir. (m) harfi ile simgelendirilir. Makina ve metal

teknolojilerinde metrenin as katları kullanılır. 10 m,100 cm,10 mm gibi gösterilir.

As Katları

Uzunluk Ölçüleri m dm cm mm µ

1 Metre (m) 1 10 100 1000 1.000.000 1 Desimetre (dm) 0.1 1 10 100 100.000 1 Santimetre (cm) 0.01 0.1 1 10 10.000 1 Milimetre (mm) 0.001 0.01 0.1 1 1.000 1 Mikron (µ) 0.000001 0.00001 0.0001 0.001 1

Tablo1: Metrenin As Katlarının Birbirine Çevrilmesi

Metal Teknolojilerinde ölçüler (mm) olarak verilir. Ancak büyük boyutlu işlerin

ölçülerinde (m) kullanılır.Örneğin ; 40 mm, gereç boyutlarında ■ 10x10 ,□30x30x2,5 gibi gösterilir. 1.4.2. Inch (parmak) Sistemi

Bu ölçü sisteminde birim YARDA’dır. 1 Yarda = 3 Ayak = 36 Parmakt ır. Makina ve metal teknolojilerinde yardanın as katlarından parmak ve bölüntüleri

kullanılır. Parmak ( )̋ işareti ile ifade edilir. 1˝, 2 ,̋ 1/2˝, 5/16 ,̋ 3/8 ̋ gibi gösterilir. Ö NEMLİ: 1˝ = 25.4 mm ‘ dir.

1.4.3. Uzunluk Ölçü Sistemlerinin Birbirine Çevrilmesi 1 - 3 / 8 ˝ kaç mm eder hesaplayalım. 2 - 1 /4" kaç mm eder hesaplayalım. 1 " = 25,4 mm ise 1 " = 25,4 mm ise 3 / 8" = X eder. 1 / 4 " = X eder. X = 3 x 25,4 / 8 X = 1 x 25,4 / 4 X = 76,2 / 8 X = 9,52 mm eder. X = 25,4 / 4 X = 6,35 mm eder. 3 - 5 / 16 " kaç mm eder hesaplayalım 4 - 57,15 mm kaç parmak (") eder hesaplayalım. 1 " = 25,4 mm ise 25,4 mm = 1" ise 5 / 16 " = X eder. 57,15 = X ‘’ eder X = 5 x 25,4 / 16 X = 57,15 / 25,4 X = 127 / 16 X = 7,93 mm eder. X = 2 ¼ "eder.

5

1.4.4. Ölçmede Kullanılan Aletler ve Bu Aletlerin Kullanılması Ölçmede kullanılan uzunluk ölçü aletleri aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar:

Bölüntülü ölçü aletleri Metreler Çelik cetveller Ölçü taşıma aletleri Pergeller, İç ve dış çap kumpasları Ayarlanabilir ölçü aletleri Sürmeli kumpaslar Mikrometreler Sabit ölçü aletleri Şablonlar Mastarlar

1.4.5. Uzunluk Ölçü Aletlerinin Gruplandırılması Bölüntülü Ölçü Aletleri

Metreler Ölçmede en çok kullanılan çizgisel bölüntülü ölçü aletleridir. Metreler büyük boyutlu

parçaların ölçülmesinde ve hassasiyet istenmeyen küçük parçaların ölçülmesinde kullanılır. Metrelerin ölçü hassasiyeti 1mm ve 0,5 mm‘ dir.

Metreler kullanım amaçlarına göre şerit metreler ve katlanır metreler olmak üzere iki

gruba ayrılır. Şekil- 1.1 Şerit metreler büyük uzunlukların ölçülmesinde kullanılırlar. Uzunlukları 2, 3, 5, 10,

20, 30 ve 50 metre genişlikleri ise 12 – 16 mm olarak paslanmaz yay çeliklerinden üretilirler. Metreler ile ölçüm yaparken metrenin uç kısmı ölçülecek parçanın esas alınan

yüzeyine tam temas etmelidir. Resim 1.1

Şekil 1.1: Şerit Metre Resim1.1: Metre İle Köşegen Ölçme

Metrenin ‘ 0’ çizfisine dikkat et hareketli olmalı

6

Katlanır metreler hassas olmayan uzunluk ölçümlerinde kullanılırlar. Ölçü hassasiyetleri 1’ mm dir. Ahşap malzemelerden, çelik malzeme ve alüminyum malzemeden yapılırlar. Uzunlukları 1 metredir. Çelik Cetveller

Makine ve metal teknolojileri atelyelerinde ölçme ve markalama işlemlerinde

kullanılan ölçü aletleridir. Çelik cetveller yay çeliğinden 20 mm genişlikte 100 – 1000 mm boylarında ve 0,5 mm kalınlıkta üretilirler. Bölüntüleri 0,5mm aralıklı olabileceği gibi 1 mm olabilir. Resim 1.2

Bazı çelik cetvelleri bir tarafı mm bölüntülü diğer tarafı ise (") parmak bölüntülü

olabilir. Çelik cetvellerin bazılarının arkasında parmak ölçülerinin metrik değerleri yazılı olarak verilmişt ir.

Resim 1.2: Çelik Cetvel

Ö NEMLİ: Çelik cetveller tornavida gibi kullanılmamalıdır, kullanım sırasında nokta, çizecek, eğe ve pergel gibi araçlardan zedelenmemelidir, keskin köşelerden korunmalıdır. Ölçü Taşıma Aletleri Pergeller

Makine ve metal teknolojisinde markalama işleminde kullanılan pergeller, aynı zamanda, ölçü takımlarından herhangi bir ölçüye ayarlanıp ölçü taşıma işleminde de kullanılır. Resim 1.3

Ö NEMLİ : Pergelleri nokta ve çizecek gibi kullanmayınız.

Resim 1.3: Pergel

7

İç ve Dış Çap Kumpasları

Bu kumpaslar sıcak şekillendirme işlemlerinde kullanılırlar. Ölçü takımlarından herhangi bir ölçüye ayarlanıp ölçü taşıma işleminde kullanıldıkları gibi iç ve dış çap ölçmede de kullanılırl. Resim 1.4-1.5 kumpaslar ve ölçme şekli verilmişt ir.

Resim 1.4: İç ve Dış Çap Kumpasları Resim 1.5: Dış Çap Kumpası ile Ölçme İşlemi

Ö NEMLİ: İç ve dış çap kumpasları ile ölçme yaparken istenen ölçü muhafaza edilmelidir. Ayarlanabilir Ölçü Aletleri Sürmeli Kumpaslar

Ayarlanablen bölüntülü ölçü aletleridir. Kumpaslar uzunluk ölçülerini, iç çap, dış çap, derinlik ve kanal ölçülerini ölçmede kullanılır.

Kumpaslar cetvel ve sürgü olmak üzere iki esas parçadan meydana gelmişt ir. Sabit

çene cetvelle, hareketli çene ise sürgü ile tek parça halinde yapılmışt ır. Sürgü üzerinde verniyer bölüntüsü vardır. Cetvelin bir tarafı (mm), diğer tarafı ise (") parmak bölüntülü olarak yapılır. Kumpaslar paslanmaz çelikten yapılırlar. Şekil 1.2. Cetvellere göre ölçme hassasiyetleri daha yüksektir. Ölçüyü dijital ve saatli olarak otamatik gösteren kumpaslarda vardır. Resim 1.6-1.7

Şekil 1.2 : Sürmeli Kumpasın Kısımları

Sabit iç çap çenesi Hareketli iç çap çenesi

Sabit çene Hareketli çene

Cetvel bölüntüsü

Sabitleme vidası

Sürgü

Verniyer

Cetvel Kılıç

Derinlik ölçme yüzeyi

8

Resim 1.6: Saat Kadranlı Sürmeli Kumpas

Resim 1.7: Dijital Göstergeli Kumpaslar

Kumpaslar ölçü sistemleri ve kullanım alanlarına göre aşağıdaki gibi gruplandırılır

Ölçü Sistemlerine Göre

Metrik ölçü sistemine göre yapılan kumpaslar • 1/10 mm verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/20 mm verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/50 mm verniyer taksimatlı kumpaslar

Parmak ölçü sistemine göre yapılan kumpaslar

• 1/32 " verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/64 " verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/128 ″ verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/192″ verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/1000" verniyer taksimatlı kumpaslar

Kullanım Alanlarına Göre Kumpaslar

• İç ve dış çap kumpasları • Derinlik kumpasları • Özel kumpaslar • Modül kumpasları

9

Metrik Ölçü Sistemine Göre Yapılan Kumpaslar 1/10 mm Verniyer Taksimatlı Kumpaslar

Bu kumpaslarda cetvel üzerindeki 9 mm’lik kısım verniyer üzerinde 10 eşit parçaya

bölünmüştür. Cetvelin üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm olduğuna göre sürgü üzerindeki çizgi aralığı 9 / 10 = 0,9 mm’dir. Buna göre bu kumpasın hassasiyeti 1 – 0,9 = 0,1 mm’dir. Bu kumpas ile ölçüm yapılırken sürgü kısmındaki her bir çizgi cetveldeki tam değerden sonra 0,1 olarak okunur. Şekil 1.3

Şekil-1. 3 :1 / 10 mm Veniyer Taksimatlı Kumpasların Bölüntüleri

1 / 10 mm Verniyer Taksimatl ı Kumpaslarda Ölçü Okuma

Örnek 1 . 1

Verniyerin ‘0’ (sıfır) çizgisi cetveldeki 7. çizgi ile çakışmışt ır. Buna göre okunan ölçü

7 mm ve 8 mm arasındaki ondalık ölçüleridir. Verniyerin çakışan çizgisinin kaçıncı çizgi olduğu tespit edilir ve ondalıklı değer okunur. Üstteki örnekte verniyer bölüntüsünün 10. çizgisi çakışt ığı için buna göre ölçülen değer: 7 mm’dir.

Örnek 1 . 2

Verniyerin ‘0’ (Sıfır) çizgisi cetvel üzerinde 62 mm’yi geçmişt ir. Verniyerin 4. çizgisi cetvel üzerindeki herhangi bir çizgi ile tam çakışmışt ır. Buna göre ölçülen değer;

62 + 0,4 = 62,4 mm’dir.

10

1/20 mm Verniyer Taksimatlı Kumpaslar Bu kumpaslarda cetvel üzerindeki 19 mm’lik kısım sürgü üzerinde 20 eşit parçaya

bölünmüştür. Cetvel üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm olduğuna göre sürgü üzerindeki çizgi aralığı 19 / 20 = 0,95 mm’dir. Buna göre bu kumpasın hassasiyeti 1 – 0,95 = 0,05 mm’dir. Bu kumpas ile ölçüm yapılırken sürgü kısmındaki her bir çizgi cetveldeki tam değerden sonra 0,05 olarak okunur. Şekil 1. 4

Şekil 1.4 : 1 / 20 mm Veniyer Taksimatlı Kumpasların Bölüntüleri


Örnek 1.3

Verniyerin ‘0’ (sıfır) çizgisi cetveldeki 7. çizgiyi geçmişt ir. Buna göre okunan ölçü 7

mm ve 8 mm arasındaki ondalık ölçüleridir. Verniyerin çakışan çizgisinin kaçıncı çizgi olduğu tespit edilir ve ondalıklı değer okunur. Üstteki örnekte verniyer bölüntüsünün 10. çizgisi çakışt ığı için ölçülen değer:

7 + ( 0,05 x 10 ) = 7,50 mm’dir.

Örnek 1. 4

Verniyerin ‘0’ (Sıfır) çizgisi cetvel üzerinde 51 mm’yi geçmişt ir. Verniyerin 7. çizgisi

cetvel üzeindeki herhangi bir çizgi ile tam çakışmışt ır. Buna göre okunan değer: 51 + ( 0,05 x 7) = 51,35 mm’dir.

11

1/50 mm Verniyer Taksimatlı Kumpaslar Bu kumpaslarda cetvel üzerindeki 49 mm ‘lik kısım sürgü üzerinde 50 eşit parçaya

bölünmüştür. Cetvel üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm olduğuna göre sürgü üzeindeki çizgi aralığı 49 / 50 = 0,98 mm’dir. Buna göre bu kumpasın hassasiyeti 1 – 0,98 = 0,02 mm ‘dir. Bu kumpas ile ölçüm yapılırken sürgü kısmındaki her bir çizgi cetveldeki tam değerden sonra 0,02 olarak okunur Şekil 1.5

Şekil 1.5 : 1 / 50 mm Veniyer Taksimatlı Kumpasların Bölüntüleri


Örnek 1.5

Verniyerin ‘0’ (sıfır) çizgisi cetveldeki 40. çizgiyi geçmişt ir. Buna göre okunan ölçü

40 mm ve 41mm arasındaki ondalık ölçüleridir. Verniyerin çakışan çizgisinin kaçıncı çizgi olduğu tespit edilir ve ondalıklı değer okunur. Üstteki örnekte verniyer bölüntüsünün 40. çizgisi çakışt ığı için; ölçülen değer:

40 + (0,02 x 40) = 40,80 mm’dir.

Örnek 1.6

Verniyerin ‘0’ (Sıfır) çizgisi cetvel üzerinde 61 mm’yi geçmişt ir. Verniyerin 17. çizgisi cetvel üzeindeki herhangi bir çizgi ile tam çakışmışt ır. Buna göre okunan değer:

61 + (0,02 x 17) = 61,34 mm’dir. Kullanım Alanlarına Göre Kumpaslar

İç ve Dış Çap Kumpasları Bu kumpaslar daha önceki sürmeli kumpaslar ile aynı kumpaslardır.

12

Derinlik Kumpasları Bu kumpaslarla kademeli kanal, delik derinlikleri ölçülür. Ölçülecek gerecin

özelliğine göre değişik çeşit leri vardır. Resim 1.7: Derinlik kumpası, Şekil 1.6 Derinlik ölçme uyg.

Resim 1.7 : Derinlik Kumpası

Özel Kumpaslar

Değişik biçimli ve konumlu parçaların boyutlarını ölçmek veya kontrol etmek amacı ile kullanılır. Modül Kumpasları

Dişli çarkların diş genişliği ve diş üstü yüksekliğinin ölçülmesinde kullanılır. Kumpasların Kullanılması, Bakımı ve Korunması

Ölçü hassasiyetine uygun kumpas seçilmelidir Kumpas sürgüsünün cetvel üzerinde boşluksuz çalışıp çalışmadığına bakılmalıdır Çeneler kapalı durumda iken sıfır çizgileri çakışır durumda ve çeneler birbirine

yapışık olmalıdır Ölçüm sırasında sürgüye fazla basma kuvveti uygulanmamalıdır İş parçasına önce sabit çene temas ettirilmeli, daha sonra hareketli çene sürülerek

temas etmelidir Sıcak parça ve çapaklı parça kesinlikle ölçülmemelidir Kumpaslar kesici ve darbe aletlerinden uzak tutulmalıdır Kumpasların çeneleri pergel gibi veya cetvel kısmı çelik cetvel gibi

kullanılmamalıdır

Şekil 1..6 : Derinlik Ölçme

13

Ölçme işlemi bittikten sonra kumpas çeneleri kapatılıp özel kutularına konulmalıdır

Uzun süre kullanılmayacak kumpaslar asitsiz yağlar (vaselin) ile yağlanıp kutularında saklanmalıdır. Şekil 1.7’de kumpas okuma hataları verilmişt ir

Şekil 1.7 : Kumpas Okuma ve Hatalar

Mikrometreler

Sürmeli kumpaslarda gereçleri 0,02 mm ölçme hassasiyeti ile ölçebilmekteydik. Bu hassasiyet değeri makine parçalarının yapımında yeterli değildir. Daha hassas ölçümlerde mikrometrelerden yararlanılır. Mikrometreler 0,01, 0,001 ve 0,0001 mm hassasiyette ölçüm yapabilir.

Mikrometreler de gövdenin bir ucunda sabit ölçme çenesi diğer uçta ise somun içinde

çalışan vidalı bir mil ve bu mile bağlı hareketli çene vardır. Milin somun içerisinde döndürülmesiyle hareketli çene ileri-geri hareket ederek ölçme işlemi gerçekleşt irilir.Ş.1.8

Mikrometrelerde ölçme alanı ile ölçme aralığı farklı şeylerdir.Ölçme alanları 0 – 25 mm, 25 – 50 mm, 50 – 75 mm’dir. Ölçme aralığı ise metrik mikrometrelerde 25 mm parmak (˝) sistemli mikrometrelerde ise 1˝ dır. Ölçü çeneleri arasındaki boşluk ölçme alanı, ölçüm milinin hareket mesafesi ise ölçme aralığıdır.

Mikrometrelerde ölçme baskısı 250 gr olacak şekilde ayarlanmışt ır. Bunu anlamak

için mikrometre çeneleri iş parçasına temas ettikten sonra cırcır vidası ses çıkarana kadar döndürülür.(Cıcır vidası ses çıkarmaya başladığı an ölçme baskısı 250 gr’a ulaşmış olur). Mikrometre Çeşitleri

Ölçü sistemlerine göre mikrometreler • Metrik mikrometreler • Parmak (") mikrometreler

Kullanım alanlarına göre mikrometreler • Dış çap mikrometreleri • İç çap mikrometreleri • Derinlik mikrometreleri • Modül mikrometreleri • Vida mikrometreleri • Özel mikrometreler

Resim 1.8 :0 – 25 mm Aralığıda 0,01mm Hassasiyetinde Mikrometre

14

Ölçü Sistemlerine Göre Mikrometreler Metrik Mikrometreler

0,01 Hassasiyette Ölçüm Yapan Mikrometreler Vidalı mil ile hareket eden tambur tam tur yaptığında hareketli çene mil adımına bağlı

olarak 0,5 mm ileri veya geri hareket eder. Kovan yatay çizgisi üzerinde birer milimetrelik bölüntüler, çizginin alt kısmında ise 0,5 mm ‘lik bölüntüler vardır. Tambur ise 50 eşit parçaya bölünmüştür. Tamburun tam devri sonunda hareketli çene 0,5 mm hareket ettiğine göre tambur çevresindeki 50 eşit aralıkta bir devir yapmış olur. Buna göre mikrometre hassasiyeti 0,5 / 50 = 0,01 mm olur. Resim 1.8

Aşağıdaki şekillerde 0 -25 mm aralığında ve 0,01 mm hassasiyetinde ölçme yapan mikrometrelerden ölçü okuma örnekleri verilmişt ir.

Scala kovanında üstteki her çizgi 1 mm’yi alttaki her çizgi ise üstteki her çizgiden sonra o ölçüye art ı olarak 0,50 mm’yi ifade eder.

Örnek 1.7 Örnek 1.8

Okunan Değer; 6 + 0,50 + 0,33 = 6,83 mm’dir. Okunan Değer; 9 + 0,50 + 43 = 9,93 mm’dir.

15

Sabit Ölçü Aletleri

Şablonlar: Seri üretimde hataları en aza indirmek ve ölçme tekrarını ortadan kaldırmak için hazırlanmış örnek ölçme ve imalat parçalarına şablon denir. Şablonlar ile karmasık işler kalifiye olmayan kişiler tarafından bile kolayca yapılabilir. Bu sayede hem zamandan tasarruf edilir hemde ölçme hataları enaza indirilir. Şekil – 1.19

Resim 1.9 :Yandaki Şekilde Kül Tablası ve Yapımında Kullanılan Şablon Resmi Verilmiştir.

Mastarlar: Makine ve metal teknolojilerinde iş parçalarının istenilen ölçülerde üretilmeleri sırasında ölçme işlemini ortadan kaldırmak, ölçme yapan kişiye pratik ölçme sağlamak için kullanılan sabit ölçü aletleridir. Resim 1.10’da mastar ile ölçme Resim 1.11’de ise kalınlık mastarı resmi verilmişt ir.

Resim 1.10 : Kalınlık Kontrol Mastarı ile Kalınlık Kontrolü

Resim 1.11 : Kalınlık Mastarları

16

1 Değişik çap ve ölçüdeki parçaların atelye ortamda metre, çelik cetvel ve sürmeli

kumpaslar ile ölçme işlemlerini yapınız. 2 Öğretmeniniz veya arkadaşlarınız ile yardımlaşarak herhangi bir ölçüye ayarlanmış

sürmeli kumpaslar üzerinden ölçü okuma çalışması yapınız. 3 0 -25 mm ve 25 -50 mm aralığında ölçüm yapan mikrometreler ile değişik parçaları

ölçünüz. 4 Öğretmeniniz veya arkadaşlarınız ile yardımlaşarak herhangi bir ölçüye ayarlanmış

mikrometreler üzerinden ölçü okuma çalışması yapınız. Yukarıdaki beceriler bilgi devamında aşağıdaki işlem basamakları doğrultusunda

yapılacakt ır.

İşlem Basamakları Öneriler 1- Ölçme yapmak için uygun aleti seçiniz 2- Ölçülecek iş parçasını/malzemeyi ölçü

aleti ile kıyaslayınız 3- Ölçü aletinin numaratöründen /

kadranından / bölüntüsünden ölçüyü okuyunuz.

1- Ölçülecek malzemenin temiz ve çapaksız olmasına dikkat ediniz.

2- Ölçü aletini amacına uygun kullanınız 3- Ölçme yapt ıktan sonra ölçü aletini

kutusuna koyunuz 4- Ölçü aletini darbelerden koruyunuz 5- Sıcak malzemenin ölçümünü yapmayınız 6- Ölçü aletinin bakımını yap yerine

kaldırınız

UYGULAMA FAALİYETİ

17

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz. ÇO KTAN SEÇMELİ SO RULAR 1- Seri üretimde hataları enaza indirmek ve ölçme tekrarını ortadan kaldırmak için ne yapılmalıdır?

A) Parçalar birer birer ölçülmelidir B) Parçalar yan yana konulup kıyaslanmalıdır C) Şablon ve mastar kullanılmalıdır D) Parçalar önce markalanmalıdır

2-Aşağıdakilerden hangisi 1/20 verniyel taksimatlı sürmeli kumpasın özelliklerindendir?

A) A)Ölçüm hassasiyeti 0,1 mm’dir B) B)Ölçüm hassasiyeti 0,05 mm’dir C) C)Cetvelin 9 mm’lik kısmı verniyerde 10 eşit parçaya bölünmüştür D) D)Ölçüm hassasiyeti 0,02 mm’dir

3-Aşağıdakilerden hagisi ölçmeyi etkilemez?

A) A)Isı – sıcaklık B) B)Işık C) C)Bakış açısı D) D)Ölçülecek malzemenin cinsi

4- Aşağıdakilerden hangisi bölüntülü ölçü aletlerindendir?

A) Şablonlar B) Pergeller C) Çelik cetveller D) Mastarlar

5- 3/8" ın mm karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

A) 9,52 mm B) 7,92 mm C) 7,22 mm D) 6,76 mm

6- 5 / 16" ın mm karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?

A) 8,52 mm B) 7,93 mm C) 7,50 mm D) 6,25 mm


18

7 – Sürmeli kumpaslarda aşağıdakilerden hangisi derinlikölçer? A) Kılıç B) Cetvel kısmı C) Sabit çene D) İç çap çenesi

8- Gerecin ölçü aleti ile kıyaslanması aşağıdakilerden hangisini ifade eder?

A) Dolaylı ölçme B) Mutlak ölçme C) Uzunluk D) Doğrudan ölçme

9- 76,42 mm’yi hangi kumpas çeşidiyle ölçebiliriz?

A) 1/50 verniyerli kumpas B) 1/20 verniyerli kumpas C) 1/10 verniyerli kumpas D) Hepsi

10- 1’’ kaç mm eder?

A) 1"=20,4mm B) 1"= 22,4mm C) 1"=25,4mm D) 1"= 24,5mm

11- 1/100 Hassasiyette ölçüm yapabilmek için aşağıdakilerden hangi ölçü takımını kullanırız?

A) Metreler B) Kumpaslar C) Mikrometreler D) Çelik cetveller

KISA CEVAPLI SO RULAR

Aşağıdaki soruları çizerek cevaplayınız 1 – 74,7 mm’yi 1 / 10 verniyer taksimatlı kumpasta çizerek gösteriniz?

19

2 - 80,24 mm’ yi 1 / 50 verniyer taksimatlı kumpasta çizerek gösteriniz?

3- 75,25 mm’yi 1 / 20 verniyer taksimatlı kumpasta çizerek gösteriniz?

4 – Aşağıdaki çizili kumpaslarda ölçülen değeri üzerinden okuyunuz.



20

Verilen faaliyetler doğrultusunda yapt ığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz.

DEĞERLENDİRME

Farklı gereçlerde yapt ığınız ölçmeleri arkadaşlarnızla karşılaşt ırınız. Doğru yapt ığınızı

önce arkadaşlarınıza sonra öğretmeninize teyit ettiriniz. Kontrol uygulamalarında hatalarınız var ise bilgilerinizi tekrar ederek

öğretmeninizden yardım alınız.

GÖ ZLENEC EK DAVRANIŞLAR

Evet

Hayır

Uygun ölçme aletini seçtiniz mi?

Ölçülecek malzemenin temizliğini kontrol ettiniz mi?

Malzemenin ölçüm sıcaklığı uygun mu?

Ölçüyü doğru okudunuz mu?

Ölçü aletini amacına uygun kullandınız mı?

Ölçü aletini darbelerden korudunuz mu?

Ölçme yapt ıktan sonra ölçü aletini kutusuna koydunuz mu?

Ölçü aletinin bakımını yapıp yerine kaldırdınız mı?

Zamanı uygun kullandınız mı?

TO PLAM

PERFORMANS DEĞERLENDİRME

21


Kontrol araçları ve atelye ortamı sağlandığında kontrol yapmayı öğrenerek tekniğe uygun kontrol işlemini yapabileceksiniz.

Kontrol takımlarını araşt ırarak sınıfa sunu hazırlayınız.

2. KONTROL 2.1. Kontrolün Tanımı ve Önemi

Makine ve metal teknolojilerinde parçaların belirli sınırlar içinde yapım resmine

uygun olarak yapılıp yapılmadığının araşt ırılmasına kontrol adı verilir. İşletmelerde işin konrol edilmesi amacıyla ölçme kontrol ve kalite kontrol birimleri

vardır bu birimler yapılan işin istenen sınırlar içinde olup olmadığını araşt ırırlar. Maliyet, kullanım süresi, müşteri memnuniyeti açısından kontrolün önemi büyüktür. 2.2. Kontrol Aletleri ve Bu Aletlerin Kullanılması

NOT: Bir önceki faaliyette anlatılan ölçme takımları aynı zamanda kontrol takımı

olarak kullanılır. Gönyeler

• Kıl gönyeler • Sabit açılı gönyeler ( 90˚ , 45˚ , 135˚ , 120˚ ) • Şapkalı gönyeler • Taşçı gönyeleri • Ayarlı gönyeler • Üniversal gönyeler

Kalınlık kontrol mastarları Su terazileri Kontrol pleytleri

2.2.1. Gönyeler

Yüzey düzgünlüklerinin ve açılarının kontrolünün yapılmasında kullanılan kontrol

takımlarına gönye denir. Gönyeler aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar.


AMAÇ

ARAŞTIRMA

22

Kı l (Tesviyeci) Gönyeler Yüzeylerin düzgünlüklerinin ve dikliklerinin kontrolünde kullanılırlar. Gönyelerin uç

kısımları konik (keskin ) olduğundan hassas bir şekilde kontrol yapılabilir. Resim 2. 1

Resim 2. 1 : Tesviyeci (Kıl) Gönyesi Resim 2. 2 : Tesviyeci Gönyesi İle Yüzey Kontrolü

Resim 2.3: :Tesviyeci Gönyesiiİle Yüzey Kontrolü Resim 2.4 :Tsv. Gönyesi ile Diklik Kontrolü

Ö NEMLİ : Bu gönyeler ile yüzey kontrolü ve diklik kontrolü yapılırken kontrol edilen parça ışığın geldiği yöne doğru tutulmalıdır. Parça ile gönye arasından ışık sızıyor ise iş parçasının yüzey düzgünlüğü ve dikliği hatalıdır. Işık sızan kısımlar düşüktür (çukurdur). Bu konu eğeleme modülünde tekrar anlat ılıp uygulama yapt ırılacakt ır. Resim 2.3 – 2.4

23

Sabit Açılı Gönyeler ( 90˚ , 45˚ , 135˚ , 120 ̊)

Bu gönyeler yüzey düzgünlüklerinin ve yüzeylerin aralarındaki açıların kontrolünde

kullanılırlar. Düz, konik (keskin) ve değişik açıları kontrol için 90º, 45º, 135º, 120º açılı olarak üretilirler Resim 2.5’de 90° sabit açılı, Resim 2. 6 ‘da 120° sabit açılı gönye görülmektedir.

Resim 2. 5 : 90º Sabit Açılı Gönye Resim 2. 6 : 120º Sabit Açılı Gönye

Şapkalı Gönyeler

Markalamada kullanılan gönye çeşit leridir. Bölüntülü veya bölüntüsüz olarak

yapılabilir. Resim 2. 7.

24

Resim 2. 7 : Bölüntüsüz Şapkalı Gönye

Taşçı Gönyeleri Boyları uzun olan profil, köşebent, lama vb. gereçlerin 90 ‘lik birleşt irilmelerinin

kontrolünde kullanılırlar. Resim 2. 8’de taşçı gönyesi ile kontro görülmektedir.

Resim 2. 8 : Taşçı Gönyesi ile Parçanın Dikliğinin ve 90º Olduğunun Kontrol Edilmesi

Kontrol edilen gerecin her iki yüzeyininde gönye yüzeyleri ile tam temas ettiğine

dikkat ediniz.Birleşt irmelerde elektrik arkı ve çapaklarından koruyunuz, çekiç gibi kullanmayınız.

25

Ayarlı Gönyeler Ayarlı gönyeler derece bölüntülü olduğu gibi derece bölüntüsüzde yapılabilir. Açı

bölüntüsüz gönyeler istenen açıya ayarlandıktan sonra sabitleme vidası sıkılarak açıların kontrolünde ve markalamada kullanılır. Açı bölüntülü olanlarda ise açı ayarı üzerindeki bölüntülerden ayarlanıp kontrol ve markalama işlerinde kullanılır. Şekil -2. 9

Ö NEMLİ: Hareketli parçaları ve

bağlant ı elemanlarını kaybetmeyiniz. Aksi halde kullanım amacını yerine getiremez. Üniversal Gönyeler

Makine ve metal teknolojilerinde hassas açıların kontrol ve markalama işlemlerinde

kullanılırlar. Üniversal açı gönyeleri çok hassas oldukları için dakika cinsinden açı değerinin okunabilmesini de sağlarlar. Resim 2.10

Üniversal açı gönyesinin esas derece bölüntü dairesi 0-10° -20° .……. ve 90° ye

kadar ve tekrar 80° -70° -60° ……. 0 olmak üzere birbirinin devamı olacak şekilde 4x90°=360° bölüntülüdür. Resim 10

Üniversal açı gönyeleri bölüntülü, saat kadranlı ve dijital olarak üretilmektedir.

Resim 2. 10: Bölüntülü Üniversal Gönye

Şekil –2. 9 :Ayarlı Gönye

26

2.2.2. Kalınlık Kontrol Mastarları Seri üretimde parçaların seri olarak kalınlıklarının kontrolünde kullanılır. Bir önceki

faaliyette gerekli bilgi verilmişt ir. 2.2.3. Su (düzeci) Terazileri

Metal teknolojilerinde yapılmış iş parçalarının (metal doğramalar) montajında çelik

konstruksiyon yapımında gereç veya işin yüzeylerinin yatay ve düşey konumlarının ayarlanması ve kontrollerinde kullanılan kontrol aletleridir. Resim 2.11

Su terazileri ağaçtan, plastik veya metal bir gövden oluşur. Bazıları üzerinde ölçü için

bölüntü mevcuttur. Terazi gövdesi üzerinde yataya parelellik, diklik ve belli açıları kontrol için konulmuş bombeli bir cam tüp vardır. Cam tüpün içinde eterli ya da ispirtolu su bulunur. Su hava kabarcığı oluşturur kaparcığın sınır çizgileri içinde olması ile kontrol yapılır.

Hava kabarcığı cam tüpün ortasında ise yataylık veya dikeylik kontrolü tamdır.

Resim 2. 11: Su Terazisi ile Tataylık ve Diklik Kontrolü

2.2.4. Kontrol Pleytleri

Hassas işlenmiş, dikdötgen veya kare şeklinde yüzey düzgünlüğü ve markalamada

kullanılan, dökme demir, granit , seramik ve mermerden yapılmış kontrol takımlarıdır. Pleytler kullanım alanlarına göre aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar.

Kontrol pleytleri Markacı pleytleri Doğrultma pleytleri (*)

(*) Doğrultma pleytleri ileride doğrultma modülünde anlat ılacakt ır.

27

Markacı pleytleri ise, markalama işleminin yapılmasında kullanılır. Kontrol pleytleri iş parçalarının düzlem yüzeylerinin doğruluğunun kontrolünde

kullanılır. Resim 2 . 12 Ö NEMLİ : Kontrol edilen parçanın bütün

ayaklarının pleyt yüzeyine basması yapılan işin düzgün olduğunu gösterir.

Tolerans Tanımı ve Endüstrideki Önemi Parçaların düzenli çalışmalarını aksatmayacak

şekilde üretim esnasında meydana gelebilecek küçük ölçü hata paylarına tolerans denir.

Metal Tenolojilerinde imalat sırasında ölçüler toleranslı olarak alınır ve üretilirse montaj kolaylığı sağlayacağından önemlidir.

Resim 2. 12 :Kontrol Pleyti ile Masa Ayaklarının Düzlük Kontrolü

28

Bu işlemleri yaparken modül öğretmeninizden yardım alınız. Atelye ortamında kontrol takımları ile farklı yarı mamül ve bitmiş işlerin

kontrollerini yapınız? • Sabit açılı gönyeler ile açı kontrolü • Taşçı gönyesi ile kontrol • Ayarlı gönyeler ile kontrol • Kalınlık kontrol mastarları ile kontrol • Su terazisi ile kontrol

Yukarıdaki Uygulama Aşağıdaki İşlem Basamakları Doğrultusunda Yapılacakt ır

İşlem Basamakları

Öneriler

1- Uygun kontrol aletini seçiniz 2- Kontrol edilecek parçayı kontrol aleti ile

kontrol ediniz 3- Kontrol ettiğin işin istenilen sınırlar

içinde olup olmadığını tesbit ediniz

1- Kontrol aletlerini amacına uygun kullanınız

2- Kontrol takımlarını vurucu araç gibi kullanmayınız

3- Kontrol takımlarının bakımını yap kutu ve yerlerine kaldırınız,

4-Kontrol yaparken toleransları dikkate alınız


29


Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz. Çoktan Seçmeli Sorular 1 - Yüzeylerin düzgünlük ve diklik kontrolünde aşağıdakilerden hangisi kullanılır?

A) Kıl (Tesviyeci) gönye B) Mastarlar C) Üniversal gönye D) Şablon

2 – Yapılmış bir sehpanın ayaklarının düzgünlük kontrolünü nasıl yaparsınız?

A) Taşçı gönyesi ile B) Beton zemin üzerinde C) Kontrol pleyti üzerinde D) Delikli pleyt üzerinde

3 - Su terazisi ile yataylık kontrolü yaparken cam tüpün içerisindeki hava kabarcığı sol

kenara gidiyorsa aşağıdakilerden hangisini söyleyebiliriz.

A) Kontrol edilen yüzeyin sol tarafı yüksektir B) Parçanın terazisi düzgündür C) Kontrol edilen yüzeyin sağ tarafı yüksektir D) Parça öne doğru eğiktir

4 - Açıların kontrolünün yapılmasında kullanılan kontrol takımı hangisidir?

A) Mastarlar B) Pleytler C) Su terazileri D) Gönyeler

5 – Aşağıdakilerden hangisi kontrol takımı değildir?

A) Su terazileri B) İç ve dış çap kumpasları C) Çekiçler D) Gönyeler


30

Boşluk Doldurma Tipi Sorular

Aşağıdaki sorularda boşluklara uygun cevabı yazınız.

1 - Yüzey düzgünlüğünün konrolünde ………………………… gönyeleri kullanılır. 2 - Makine ve metal teknolojilerinde hassas açıların kontrolünde …………… gönye

kullanılır. 3 - Parçaların düzenli çalışmalarını aksatmayacak şekilde üretim esnasında meydana

gelebilecek küçük ölçü hata paylarına ……………. denir. 4 - Hassas işlenmiş dikdörtgen veya kare şeklinde yüzey düzgünlüğü ve markalamada

kullanılan dökme demir, granit, seramik ve mermerden yapılmış kontrol takımlarına………. denir.

5 - Boyları uzun olan profil, köşebent, lama vb. gereçlerin 90º lik birleşt irilmelerinin

kontrolünde ……… kullanılır.

31




Evet

Hayır

Uygun kontrol aletini seçtiniz mi?

Kıyaslamayı doğru mu yapt ınız mı?

İşin istenilen sınırlar içinde olup olmadığını tesbit ettiniz mi?

Kontrol aletlerini amacına uygun kullandınız mı?

Kontrol takımlarını darbelerden korudunuz mu?

Kontrol takımlarının bakımını yapıp yerlerine kaldırdınız mı?

Kontrol yaparken belilenen toleransları dikkate aldınız mı?

Kontrol işlemini istenen zamanda yaptınız mı?

TO PLAM

DEĞERLENDİRME

Farklı gereçlerde yapt ığınız kontrolleri arkadaşlarnızla karşılaşt ırınız. Doğru

yapt ığınızı önce arkadaşlarınıza sonra öğretmeninize teyit ettiriniz. Kontrol uygulamalarında hatalarınız var ise bilgilerinizi tekrar ederek



32


Ölçme kontrol ve markalama takım ve gereçleri ile atelye ortamı sağlandığında verilen resmi tekniğe uygun markalama yapabileceksiniz.

Markalanabilecek çeşit li geometrik şekiller hazırlayınız. Bu konuda teknik resim dersi öğretmeninden bilgi alabilirsiniz.

3. MARKALAMA 3.1. Markalamanın Tanımı, Amacı ve Önemi

Önceden hazırlanmış iş resminin gereç üzerine aktarılmasına markalama denir. Markalama parçaların yapım resimlerine göre yapılmasını amaçlar. Dolayısıyla

markalama işin ilk işlem basamağını oluşturur. İşin istenilen özellikte, ölçüde olması markalamanın tamlığı ile ilgili olduğundan büyük önem taşır.

Markalama daha çok, az sayıda yapılacak işlerde uygulanır. Seri imalatta markalama

yapılmaksızın işler yapılır. Marlama yerine; şablonlar, kalıplar ve otomatik makinalardan yararlanılır. 3.2. Markalama Tak ımları

Metre, çelik cetvel, Markalama pleytleri, Çizecekler, Mihengirler, Pergeller, Nokta, Çekiç, Şapkalı gönyeler, ayarlı gönyeler, Şekil -3.1 V yatağı Merkezleme gönyesi ve çanı, Yüzey boyama araçları,


AMAÇ

ARAŞTIRMA

33

Resim 3. 1: Markalama Takımları

Ö NEMLİ: Markalama takımlarını tezgâhın üzerinde düzenli tutunuz. Unutmayınız!

Alet işler el övünür. Arızalı aletlerle istenen özellikte iş yapamazsınız. 3.2.1.Metre, Çelik Cetvel:

Öğrenme faaliyeti 1’ e bakınız! 3.2.2.Markalama Pleytleri

Dökme demirden yapılıp yüzeyleri hasas olarak işlenmiş pleytlerdir. Markalamada masa görevi görürler. Markalama pleytleri çeşit li boyutlardadır. Genellikle bir ayak üzerine veya mengene tezgâhları üzerine konularak çalışılır. Resim 3. 2

Resim 3. 2: Markalama Pleyti

Markalama işlemi dışında kullanılmamalı, ince parça dahi olsa doğrultma

yapılmamalıdır. Yüzeylerine herhangi bir darbe uygulanmamalıdır. Kullanılmadıkları zaman yüzeyleri ince yağ ile yağlanıp üzerleri örtülmelidir.

34

3.2.3. Çizecekler Markalamada metal yüzeylere çizgilerin çizilmesinde kullanılır. Çizecekler gövdeleri

yumuşak uç kısımları alaşımlı çelikten veya elmastan yapılıp gövdeye sert lehim ile kaynat ılır. Uç açıları 10º - 30º dir. Resim 3.3

Resim 3. 3: Çizecekler ve Çizecek ile Markalama

Ö NEMLİ: Çizecekler önlük ceplerinde taşınmamalı ve nokta gibi kullanılmamalıdır.

3.2.4. Mihengirler

Markalama pleyti üzerinde iş parlarına istenilen yükseklikte parelel çizgiler çizme işleminde kullanılır. Basit cetvelsiz olanların yanında cetveli, saat kadranlı ve dijital olanları vardır.

Aşağıda ki resimlerde mihengir ve mihengirle markalama görülmektedir. Markalamada ölçü ayarlanmalı.(ölçü ayarlamada referans noktası pleyt yüzeyidir)

Sac 90º dik tutlmalı gerekirse arkası desteklenmelidir. Gerecin büyüklüğüne göre gereç veya mihengir pleyt üzerinde çekilerek izleme

yapılmış olur. Resim 3. 4

Resim 3. 4 : Mihengir ve Mihengir ile Markalamay Yapımı

35

3.2.5. Pergeller Makine ve metal teknolojilerinde markalama ve ölçü taşıma işlemlerinde kullanılırlar.

Markalamada iş parçası üzerine daire ve yayların çizilmesinde kullanılırlar. Pergeller bütün bir gövdeden oluştuğu gibi uç kısımları sert maden uçlardan kaynaklı veya vidalı olarak yapılabilir. Resim 3. 5

Resim 3. 5 : Pergel ile Ölçü Alma ve Daire Çizimi

3.2.6. Nokta

Markalamada delik merkezlerinin belirlenmesinde, marka çizgilerinin kaybolmaması isteniyorsa izlemede ve kesilecek gereçlerin kenar çizgilerini belirlemede kullanılırlar.

Nokta uç açıları 30º ,60º ve 90º olarak bilenir. 90º uç açılı nokta delik merkezlerinin

belirlenmesinde, 30º ,60º uç açılı noktalar markalama çizgilerinin çalışma sırasında kaybolmaması ve kenar çizgilerinin belirlenmesinde kullanılırlar.

Nokta İle İzlemede Aşağıdaki Hususlara Dikkat Edilmelidir

Nokta sağ el ile fırlamayacak şekilde tutulmalıdır İzlemede önce 60º eğik tutulup eksenlerin kesişme noktaları iyi görülmelidir Nokta tam kesişme noktasına konduktan sonra 90º dik tutulmalıdır Nokta üzerine çekiçle hafif vuularak izleme yapılmalıdır. Resim 3. 6

Resim 3. 6 : Noktalar ve Nokta ile Sac Parça Üzerine İzleme Yapımı

36

3.2.7. Çekiç Markalamada genellikle hafif çekiçler kullanılır. Bu çekiçlerin ağırlıkları 100 – 500 gr

arasında değişir. Resim 3. 7

Resim 3. 7 : Çekiç 3.2.8. Şapkalı Gönyeler, Ayarl ı Gönyeler

Komşu yüzeylerin dikliği ve markalamada birbirine parelel ve dik çizgilerin çizilmesinde kullanılırlar. Eğik çizgilerin markalanmasında ise ayarlı veya üniversal gönyeler kullanılır. Resim 3. 8

Resim 3. 8: Şapkalı Gönye ile 90º ve 45º Markalama Yapımı

Ö NEMLİ: Markalamada parça kenarı ve gönye şapkası pleytin kenar yüzeyine tam

temas etmelidir. Aksi halde çizilen çizgiler birbirine dik ve parelel olmayabilir.

37

3.2.9. ‘V’ Yatakları

Üzerlerinde 60, 90, 120’ lik ‘V’ şeklinde karşılıklı kanalları bulunan diğer karşılıklı

kenarlarında ise ‘U’ kanalları bulunan markalama aletleridir. Dökme demir veya çelikten yapılıp sertleşt irilmişlerdir. Silindirik ve prizmatik parçaların markalanmasında kullanılırlar. Resim 3. 9

Resim 3. 9 : V Yatakları ve Silindirik Parçaların Bağlanması 3.2.10. Merkezleme Gönyesi ve Çanı

Merkezleme gönyesi merkezi belli olmayan silindirik kesitli gereçlerin merkezlerinin bulunmasında kullanılırlar. Resim 3.10

Merkezleme çanı silindirik kesitli parçaların merkezlerinin noktalanmasında

kullanılırlar.

Resim 3. 10 : Merkezleme Gönyesi ve Silindirik Parçanın Merkezinin Bulunması

38

3.2.11. Yüzey Boyama Araçları Markalama işleminde gereç üzerine, çizilen çizgilerin gözle daha iyi görülmesi için

yüzeyin renklendirilmesi gerekir. Bu işlemde kullanılan maddelere renklendirici veya yüzey boyama gereçleri adı verilir.

Markalamada; tebeşir, bakır sülfat eriği (göz tası), hazır markacı boyası, kireç

kaymağı (tutkal kireç ve su karışımı), tepeşir tozu ve karışımı boyama aracı olarak kullanılır. 3.3. Markalama Tak ım ve Araçlarının Bak ımı, Korunması

Markalama takım ve araçları hassas oldukları için kullanımları sırasında aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir:

Çelik cetvel ve metrelerin katlanmamasına dikkat etmeli Gönyelerin kenarları keskin köşelerden korunmalı Nokta ve çizeceklerle sert metaller markalanmamalıdır Takımlar masa üzerinde düzenli tutulmalı birbirine çarpmamalıdır İş bitiminden sonra kontrol takımlarına ve kutularına konarak yerine

kaldırılmalıdır Gerekirse takımlar ince yağ ile yağlanarak kaldırılmalıdır.

3.4. Çizecek, Nokta ve Pergeli Bileme

Sürekli kullanılan çizecek ve noktaların uç kısımları körelir. Körelmiş takımlar görevlerini yerine getiremez. Bu da yapılan markalamayı olumsuz etkiler.

Çizecek Ve Noktalar Bilenirken Aşağıdaki Hususlara Uyulmalıdır

Çizecek ve noktalar ince taneli bileme taşında bilenmeli Bilemede çizecek ve nokta uç açısı verilecek şekilde taşa tutulmalıdır Zımpara taşına değen nokta sürekli döndürülüp sık sık soğutulmalıdır Zımpara taşının tek noktadan aşınmaması için bilenen takımlar taş

yüzeyinde gezdirilmelidir 3.5. Markalamada İşlem Sırası ve Markalama Yapma

Marka yapılacak parça düzeltilir, Marka yapılacak parçada çapak varsa temizlenir, Gerektiğinde marka edilecek yüzeyler uygun markalama boyası ile

boyanır, Marka edilecek parçat ı pleyt üzerine veya tezgah üzerine yerleşt irilir, Öncelikle eksenler ve merkezler çizilir, npkta ile izlenir, Daha sonra resim parça üzerine aktarılır, Markalama kontrol edilir.

39


Bu işlemleri yaparken modül öğretmeninizden yardım alınız. Aşağıda resimleri verilen geometrik şekilleri malzeme listesinde verilen gereç

üzerine markalayınız?

Kullanı lacak Araç ve Gereçler

180x80x0,8 DKP Sac Markalama takımları

İşlem Basamakları Öneriler

1 - Markalanacak malzemeyi kontrol ediniz 2 - Markalanacak resmi malzeme üzerine

yerleşecek şekilde tasarlayınız 3 - Marka edilecek resim ölçülerini doğru

okuyunuz 4 - Gerekirse marka edilecek gereç yüzeyini

markalama boyası ile kaplayınız 5 - Eksen çizgilerinden başlayınız 6 - Resmi iş parçası üzerine ölçülerinde aktarınız 7 - Markalama işlemini markalama pleyti

üzerinde yapınız 8 - Markalamayı kontrol ediniz

1 - Amacına uygun takım ve malzeme seçiniz

2 - Markalama takımlarını koruyunuz 3 - Çizecekleri cebinizde taşımayınız 4 - Tezgahın üzerinde takımların

düzenleyiniz 5 - Markalama yaparken çizeceği

parçaya eğik tutmalısınız 6 - Zamanı iyi kullanınız, iş yapımında

zamanın önemi büyüktür


40


Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz. Çoktan Seçmeli Sorular 1 Aşağıdakilerden hangisi markalamada işlem sırası değildir?

A) Eksenlerin çizilmesi B) Daire ve yay ekseni keşişme noktalarının nokta ile izlenmesi C) Markalama boyası sürülmesi D) Gereçlerin delinmesi

2 Aşağıdakilerden hangisi izleme noktası uç açısıdır?

A) 10 ̊– 30˚ B) 90 ̊ C) 60 ̊ D) 75 ̊

3 Aşağıdakilerden hangisi markalama da yüzey boyama gereçlerinden değildir?

A) Tepeşir B) Göz taşı C) Yağlı boya D) Kireç kaymağı

4 Aşağıdakilerden hangisi nokta ve çizecekler bilenirken uyulması gereken hususlardan

değildir? A) İnce taneli taşta bilenmelidir B) Bileme açısında taşa tutulmalıdır C) Taşlama sırasında sürekli soğutulmalıdır. D) Düşük devirli zımpara taşlarında bilenmelidir.

5 Silindirik kesitli gereçlerin merkezlerinin bulunmasında aşağıdaki gönyelerden hangisi

kullanılır? A) Tesviyeci gönyesi B) Merkezleme gönyesi C) Şapkalı gönye D) Düz gönye

6 Aşağıdakilerden hangisi markalama takımı değildir? A) Pergel B) Çekiç C) Nokta D) Taşcı gönyesi


41

Boşluk Doldurma Tipi Sorular

Aşağıdaki Sorularda Boşluklara Doğru Cevabı Yazınız

1 - Yapılacak olan iş resminin gereç üzerine aktarılmasına …………. İşlemi denir. 2 - Markalamada kullanılan çizeceklerin uç açıları …………. dir. 3 - ‘V’ Yatakları markalamada ………….. gereçlerin markalanmasında kullanılırlar. 4 - Pergeller markalamada daire ve yayların çizilmesinin yanında …………………… aracı

olarakta kullanılabilir. 5 - Nokta ile izlemede nokta önce …..º tam kesişme noktasına konulduktan sonra 90º

tutulur. 6 - Silindirik kesitli parçaların merkezlerinin izlenmesinde …………… kullanılır.

42




Evet

Hayır

1. Markalanacak malzemeyi kontrol ettiniz mi? 2. Markalanacak resmi malzeme üzerine yerleşecek şekilde

tasarladınız mı?

3. Marka edilecek resim ölçülerini doğru okudunuz mu? 4. Marka edilecek gereç yüzeyini markalama boyası ile

düzgün boyadınız mı?

5. Eksen çizgilerinizi doğru çizdiniz mi? 6. Resmi iş parçası üzerine ölçülerinde aktardınız mı? 7. Markalamayı kontrol ettiniz mi? 8. Amacına uygun takım ve malzeme kullandınız mı? 9. Markalama takımlarını korudunuz mu? 10. Tezgahın üzerinde takımları düzenlediniz mi? 11. Markalama yaparken çizeceği parçaya eğik tuttunuz mu? 12. İşi verilen zamanda bitirdiniz mi? 13. İş yapımında güvenlik kurallarını uyguladınız mı?

TO PLAM

DEĞERLENDİRME

Farklı gereçlerde yapt ığınız kontrolleri arkadaşlarnızla karşılaşt ırınız. Doğru

yapt ığınızı önce arkadaşlarınıza sonra öğretmeninize teyit ettiriniz. Kontrol uygulamalarında hatalarınız var ise bilgilerinizi tekrar ederek



43

CEVAP ANAHTARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI

Çoktan seçmeli kısım

Kısa cevaplı kısım

1 C 7 A 1 çizilecek 2 B 8 D 2 çizilecek 3 D 9 A 3 çizilecek 4 C 10 D 4 62,4 mm 5 A 11 C 5 60,35 mm

6 B

6 64,36 mm ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI

Çoktan seçmeli kısım

Boşluk doldurmalı kısım

1 A 1 Tesviyeci 2 C 2 Üniversal 3 A 3 Tolerans 4 D 4 Kontrol pleyti 5 B

5 Taşçı gönyesi ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI

Çoktan seçmeli kısım Boşluk doldurmalı kısım 1 D 1 Markalama 2 B 2 10º 3 C 3 Silindirik 4 D 4 Ölçü taşıma 5 B 5 75º 6 D

6 Merkezleme çanı DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaşt ırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek

kendinizi değerlendiriniz. Hatalı cevaplarınız varsa eksiklerinizi faaliyete tekrar dönerek, araşt ırarak ya da

öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz.

CEVAP ANAHTARI

44

MODÜL DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME Metal teknolojileri atelyesinde markalama ile ilgili değerlendirme uygulamaları

Kullanı lacak Araç ve Gereçler

250x200x0,8 DKP Sac Markalama Takımları

MODÜL DEĞERLENDİRME

45

Değer Ölçeği GÖ ZLENEC EK DAVRANIŞLAR

Evet Hayır

1. Markalanacak malzemeyi kontrol ettiniz mi? 2. Markalanacak resmi malzeme üzerine yerleşecek şekilde 3. tasarladınız mı?

4. Marka edilecek resim ölçülerini doğru okudunuz mu? 5. Marka edilecek gereç yüzeyini markalama boyası 6. düzgün boyadınız mı?

7. Eksen çizgilerini doğru çizdiniz mi? 8. Resmi iş parçası üzerine ölçülerinde aktardınız mı? 9. Markalamayı kontrol ettiniz mi? 10. Amacına uygun takım ve malzeme kullandınız mı? 11. Markalama takımlarını korudunuz mu? 12. Tezgâhın üzerinde takımları düzenlediniz mi? 13. Markalama yaparken çizeceği parçaya eğik tuttunuz mu? 14. İşi verilen zamanda bitirdiniz mi? 15. İş yapımında güvenlik kurallarını uyguladınız mı?

TO PLAM

Modül faaliyetleri ve araşt ırma çalışmaları sonunda kazandığınız bilgi ve becerileri ölçülmeniz için size ölçme aracı uygulanmışt ır. Cevaplarınızın tamamı ‘Evet’ olmalıdır. Eğer cevaplarınız İçerisinde ‘Hayır’ var ise faaliyetlere geri dönerek eksiklerinizi tamamlayınız. Bu değerlendirme sonucuna göre bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz.

46

KAYNAKLAR

BAĞCI Mustafa, Yakup ERİŞKİN,. Ölçme Bilgisi ve Kontrol, M.E.B

Basımevi İstanbul 1988

ÇELİK Salih, Ölçme ve Kontrol , M.E.B Basımevi, İstanbul 1989

SERFİÇELİ Y.Saip, Metal işleri Meslek Teknolojisi 1 Genç Büro Basımevi Ankara 2000

Mitutoyo. Hassas Ölçü Aletleri Kataloğu 2004

http:// www.bilginoğlu – endüstri.com.tr

KAYNAKLAR

Microsoft Word - ÖLÇME KONTROL VE MARKALAMA

Documents

Transcript of Microsoft Word - ÖLÇME KONTROL VE MARKALAMA