Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas, Mhendislik lmeleri STB Komisyonu 2. Mhendislik lmeleri Sempozyumu 23-25 Kasm 2005, T stanbul 213

ELEKTRONK LME ALETLERNN KONTROL VE KALBRASYONU

E. GLAL1, R. DENZ2

1 Yldz Teknik niversitesi, naat Fakltesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii Blm, lme Teknii Anabilim Dal, stanbul, egulal@yildiz.edu.tr

2 stanbul Teknik niversitesi, naat Fakltesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii Blm, Jeodezi Anabilim Dal, stanbul, denizr@itu.edu.tr

zet 1730 ylnda ilk teodolitin ngiliz mekaniki J. Sisson tarafndan imal edilmesinden gnmze kadar gelien teknolojiye paralel olarak jeodezik lme aletlerinde yapsal anlamda nemli deiimler olmutur.

Yaklak 250 yllk bir gemie dayanan jeodezik lme aletlerinin, kontrol ve kalibrasyonu Jeodezi ve Fotogrametri Mhendisliindeki geleneksel alma konular arasnda yer almaktadr. zellikle gnmzde teknik veri kalitesinin nem kazanmas ile teknik veri retiminde kullandmz lme donanmlarnn kontrol daha da nem kazanmtr. Hayatmzn her alannda olduu gibi mesleimizde de kalite, ortaya kan rn iin en nemli lttr. Kalite isteklerini karlamak amacyla kalite politikas ve hedeflerinin baar ile elde edilmesi iin srdrlen faaliyetler olarak tanmlanan TS-EN-ISO 9000in kalite ynetim sisteminin artlar arasnda rn Gerekletirme bal altnda zleme Ve lme Cihazlarnn Kontrol maddesi bulunmaktadr.

Bu almada, jeodezik lme aletlerinin kontrol ve kalibrasyonunun nemi vurgulanm ve elektronik uzunluk ler, elektronik takeometrelerin kontrol ve kalibrasyonlarna ilikin bilgiler verilmektedir. Bu bilgilerin yannda jeodezik lme aletlerinin kontrolne ilikin Alman DIN ve ISO normlar aklanmakta, FIGin 5. Komisyonunun bu konudaki nerileri aktarlarak elektronik lme aletlerinin kontrol ve kalibrasyonunun gereklilii zerende durulmaktadr.

Anahtar kelimeler : Kalibrasyon, Elektronik Uzunluk ler, Elektronik

CONTROL AND CALIBRATION OF ELECTRONIC MEASUREMENT

INSTRUMENTS

Abstract Geodetic measurement instruments had important structural developments since manufacturing of first theodolite in 1730 by J. Sisson.

Control and calibration of geodetic measurement instruments which have approximately 250 year history is traditional working subjects of Geodesy and Photogrammetry Engineers. Depending on technical data quality increases, control of measurement equipments which is used for technical data production became more important. Like every area in our life, quality is most important criterion for production in our profession too. There is an article named Control of Monitoring and Measurement Equipments under Product Development title in TS-EN-ISO 9000 quality management system agreement.

In this study, control and calibration of geodetic measurement instruments was explained and information about control and calibration of electronic distance meters, electronic tacheometers was given. And also German DIN and ISO norms and suggestions of FIG 5th commission were explained.

Keywords: Calibration, Electronic Distance Meter, Electronic.

Elektronik lme Aletlerinin Kontrol ve Kalibrasyonu

Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas, Mhendislik lmeleri STB Komisyonu 2. Mhendislik lmeleri Sempozyumu 23-25 Kasm 2005, T stanbul 214

1. Temel Kavramlar

l bykl uzunluk, a ve scaklk gibi llebilen fiziksel bir byklktr ve lme yntemleri ile belirlenebilen ve rastlantdan bamsz fiziksel gerektir.

l deerleri, kanlamayan l sapmalar nedeniyle olaslk hesaplar kurallarna gre teorik ortalama deer evresinde dalr. Bu deer, l sonucunun umut deeridir.

l sonucu, l deerlerinden fiziksel ve matematiksel ilikiler ile tretilir ve bir l birimi ile tanmlanan say ile ifade edilir.

lme aleti, tek bana yada dier ekipmanlarla birlikte, bir lm gerekletirmek iin tasarlanm cihazdr.

Kalibrasyon, belirlenmi koullar altnda, lme sisteminin veya lme cihaznn gsterdii deerler ile gsterilen deerlerle llen bykln bunlara karlk geldii bilinen deerleri arasndaki ilikiyi belirleyen ilemler dizisi olarak tanmlanmaktadr.

Ayarlama, bir l aletinin sapmasnn verilen snrlar iinde kalacak ekilde giderilmesi ilemidir.

Teknolojinin gelimesi ile birlikte llerden beklentilerde artm ve her alanda olduu gibi l ile uraan metrolojide (lm bilimi) kalite daha nemli bir kavram haline gelmitir. Bir rnn kalitesinden bahsedildii zaman rnn kullanma uygunluu ve ihtiyalar karlama zellikleri n plana kmaktadr. Bir rnn kalitesi, kalite sistemi iinde yrtlen ve gerektiinde rnn kalitesi ile ilgili tm gereklilikleri yerine getirdiini gsteren tm planl ve sistematik faaliyetler olarak tanmlan kalite gvence sistemi iinde gerekletirilir. Kalite gvence sistemi iinde bir rnn kalitesi hakknda karar vermek iin bavurulan temel kriter standartlardr. Standart, bir fikir birlii sonucunda oluturulmu olan bir rn, hizmet yada ynteme ilikin gereklilikleri tanmlayan ve yetkili bir organ tarafndan verilmesi mmkn olan bir dokmandr.

lm standartlarndaki hiyerari iin Uluslararas Metrolojide Kullanlan Temel ve Genel Terimler Szl (Vocabularie International des termes fondamentaux et generaux de Metrologie- VIM) aada verilen snflamay ngrmektedir.

Birincil standart: En yksek metrolojik zellie sahip olarak bilinen veya bu ekilde tasarlanan ve deeri, ayn bykln dier standartlarna izlenebilirlik olmakszn kabul edilmi standart.

Uluslararas standart: Uluslararas seviyede ilgili bykln dier standartlarna deer aktarmak iin uluslararas bir anlamayla temel olarak kullanlan standart.

Ulusal standart: Bir lkede, ilgili bykln dier standartlarna deer aktarmak iin ulusal bir kararla temel olarak kullanlan standart.

Referans standart: Belirli bir yerde veya organizasyonda bulunan genelde en yksek metrolojik zellie sahip, yaplan lmlerin kendisinden tretildii standart.

alma standard: Bir referans standartla kalibrasyonu yaplm, l aletlerinin kalibrasyonunun veya kontrolnn kendisiyle yapld standart.

ller ve Arlklar Genel Konferans uluslararas seviyede birincil standartlarn gerekletirilmesi ile ilgili kararlar almakta ve Uluslararas Arlklar ve ller Brosu tarafndan da bu standartlarn gelitirilmesi, bakm ve en st seviyedeki karlatrmalar organize edilmektedir.

Birincil Standart

Uluslararas Standart

Ulusal Standart

Referans Standart

alma Standard

Birincil Standart

Uluslararas Standart

Ulusal Standart

Referans Standart

alma Standard

ekil 1. lm Standartlarnda hiyerari

Elektronik lme Aletlerinin Kontrol ve Kalibrasyonu

Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas, Mhendislik lmeleri STB Komisyonu 2. Mhendislik lmeleri Sempozyumu 23-25 Kasm 2005, T stanbul 215

Tm lkelerde metroloji iin en yksek otorite olan Ulusal Metroloji Enstitleri, kalibrasyon hiyerarisinin en stnde yer almakta ve o lkedeki fiziksel byklkler iin izlenebilirlik kayna olan ulusal standartlar bulundururlar.

alma standartlar uygun aralklarda Ulusal Metroloji Enstits tarafndan veya akredite olmu laboratuar tarafndan kalibre edilmi referans standartlarla karlatrlmaktadr, [1]

2. Metroloji Bilim Dal

lm bilimi anlamnda olan Metrolojinin VIMdeki tanmna gre; metroloji, doruluk seviyesi ve uygulama alanna bakmakszn lmeye dayanan pratik ve teorik tm konular kapsamaktadr.

ok geni bir uygulama alan olan metrolojinin hiyerarik yaps incelendiinde boyutsal lmlerin alt dalnda uzunluk ve a lmleri bulunmaktadr. Jeodezi ve Fotogrametri Mhendisliinde yersel yntemlerle konum bilgilerin elde edilmesinde uzunluk ve a verileri toplanmakta ve deerlendirilmektedir. Bu erevede jeodezik amal yaplan lmler iin Jeodezik Metroloji kavramndan sz etmek mmkndr.

ekil 2. Metroloji bilim dalnn ilgi alanlar

Olduka yeni olan Jeodezik Metroloji kavram yava yava Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii bnyesinde yerini almaya balamaktadr. Zrichdeki svire Federal Teknoloji Enstits bnyesindeki Jeodezi ve Fotogrametri Enstitsnde Jeodezik Metroloji ve Mhendislik Jeodezisi Anabilim Dal eitim ve aratrma faaliyetlerini srdrmektedir.

Metrolojik faaliyetler genel olarak Bilimsel Metroloji, Endstriyel Metroloji ve Kanuni Metroloji olmak zere ayr grupta incelenmektedir.

Bilimsel metrolojinin konusu ller ve Arlklar Genel Konferansnda kabul edilen kararlara gre birincil standartlarn oluturulmasn salamak ve aratrma almalarn yapmaktr.

lkemizde yaplan lmleri gvence altna almak, bu lmlerin uluslararas sisteme uyumunu salamak ve Trk endstriyel rnlerinin kalitesini arttrmak iin 1992 ylnda TBTAK bnyesinde Ulusal Metroloji Enstits (UME) kurulmutur. UME, lmlerini yrrlkteki uluslararas standartlara gre yapmakta ve UMEnin yapt lmler 14 Ekim 1999da Pariste imzalanan uluslararas karlkl

Metroloji

Mekanik Fizik Elektrik Kimya

Akkanlar Mekanii lmleriBasn lmeleriKuvvet lmeleriKtle lmeleriBoyutsal lmler

Uzunluk A Form

Jeodezik Metroloji

AkustikManyetikOptik................

MikrodalgaGerilimzel lmler................

Klasik AnalitikOrganik AnalitikGaz................

Metroloji

Mekanik Fizik Elektrik Kimya

Akkanlar Mekanii lmleriBasn lmeleriKuvvet lmeleriKtle lmeleriBoyutsal lmler

Uzunluk A Form

Jeodezik Metroloji

AkustikManyetikOptik................

MikrodalgaGerilimzel lmler................

Klasik AnalitikOrganik AnalitikGaz................

Elektronik lme Aletlerinin Kontrol ve Kalibrasyonu

Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas, Mhendislik lmeleri STB Komisyonu 2. Mhendislik lmeleri Sempozyumu 23-25 Kasm 2005, T stanbul 216

tannma antlamasna gre bata ABD, Avrupa Birlii, lkeleri olmak zere 48 lke tarafndan tannmaktadr, [3].

Bilimsel metroloji sonucunda elde edilen birincil standartlara bal olarak endstriyel alanda yaplan aratrma, retim ve deneysel lme faaliyetleri endstriyel metrolojinin ilgi alanlarna girmektedir. Endstriyel amal k