Metaal Magazine 9 - 2011

metaalM A G A Z I N E

In dit nummer:

Afkanten op een ponsmachine Mondstuk-

maken Eigenschappen niobium Hot en cold

verspanen Vakkanjers op World Skills

Lasstroombronnen Strategische partnerships

Arbeidsintensief werk naar Nederland Nozzle

lasersnijden automatisch gecentreerd

J a a r g a n g 4 9 | 9 - 2 0 1 1

D é k e n n i s b r o n v o o r d e m e t a a l

w w w . m e t a a l m a g a z i n e . n l

01_Cover9 07-11-11 09:20 Pagina 1

www.metaalmagazine.nl

GRATIS NIEUWSBRIEFwww.metaalmagazine.nl/nieuwsbrief

PROEFABONNEMENT3 nummers voor 25 eurowww.metaalmagazine.nl/abonneren

Exclusief voor de Metalektro Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen 100% cao-proof

WIA

Uw organisatie draait op fitte en gezonde medewerkers. Maar wat als een medewerker arbeids-

ongeschikt wordt?

Met WIA Metalektro biedt u een ruime dekking voor een eerlijke prijs:

• 100%cao-proof

• scherpgeprijsd

• eenuitkering,ookbuitendebedrijfstak

• eenuitkeringmetbeschermingtegenkoopkrachtverlies

• interessantesecundairearbeidsvoorwaarde:fiscaalvoordeelvooruwmedewerker

Kijk op www.metalektro-wia.infovoormeerinformatie.

230x300_wg indd 1 02-11-11 12 55

Onze tweets op Twitter zijn een handige, ei-

gentijdse manier om het nieuws in de me-

taalbranche te volgen. Twitter is een inter-

netdienst waarbij gebruikers korte berichtjes

publiceren.

Op http://twitter.com/Metaalmagazine krijgt

u een indruk van onze berichtgeving. Meld

u ook aan voor Twitter en ‘follow’ Metaal

Magazine om steeds snel op de hoogte te

zijn van het metaalnieuws. Dus twitter met

ons mee vanaf uw pc of mobiele telefoon.

Voorpagina:Vloeibare stikstof

(cold machining), la-

serondersteund ver-

spanen (hot machi-

ning), ultrasone tril-

ling en hogedrukkoeling zijn eigentijdse

hulpmiddelen om de grenzen van het verspa-

ningsproces behoorlijk op te rekken. In dit

nummer meer informatie over deze bewer-

kingsnoviteiten die we tijdens de EMO Han-

nover 2011 gezien hebben. Plus wat verspa-

ningstheorie (foto: Deutsche Messe)

nieuws4 Vijfassig harden microfrezen

5 Centerpunt

6 Mooie machinebouw bij DMG

9 Marktimpuls

metaalbewerken10 Afkanten op een ponsmachine

Het buigen van plaat op een ponsmachine is

een voorbeeld van compleetbewerken. Bij de

Pullmax machines van LVD kan tot een hoogte

van 70 mm gebogen worden

metaalbewerken12 Mondstukmaken

Begonnen als een puur ambacht zien we nu een

toekomst met computerprogramma’s die geo-

metrische variabelen meteen kunnen koppelen

aan gewenste akoestische eigenschappen

materialen16 Niobium

Niobium is een relatief zacht en ductiel metaal

dat probleemloos koudvervormd kan worden

tot een deformatiegraad van maar liefst 90

procent voordat gloeien noodzakelijk is

metaalbewerken20 Verspanen op EMO

Er bestaan diverse varianten om de verspaan-

baarheid te verbeteren. In dit artikel uitleg aan

de hand van de theorie en wat praktijkvoor-

beelden van de EMO

interview26 Vakkanjers op World Skills

De Nederlandse Vakkanjers Edwin Mabelis (las-

sen) en Chris van Helmond (CNC- frezen) stre-

den begin oktober op internationaal niveau tij-

dens de World Skills in Londen

verbinden28 Lasstroombronnen

Tijdens de Welding Week toonden leveranciers

van stroombronnen de laatste nieuwe model-

len. Ergonomie gaat in de laswereld een steeds

grotere rol spelen

metaalbewerken32 Blok investeert in toekomst

De Blok Groep kocht vier nieuwe Mazak CNC-

bewerkingscentra en een Palletech beladings-

systeem. Erik Blok: “Het draait vooral om stra-

tegische partnerships”

toeleveren34 Arbeidsintensieve industrie naar Nederland

“We moeten meer arbeidsintensieve maakin-

dustrie naar Nederland halen”, zo sprak Nevat-

voorzitter Rindert Wolters tijdens de jongste

editie van de T&U Manifestatie in Papendal

machine masterclass36 BySpeed Pro van Bystronic

De lasersnijmachine BySpeed Pro van Bystronic

is uitgerust met automatische nozzle centrering.

De machine is in bedrijf bij Nobels Machinefa-

briek in Katwijk

productnieuws40 Tandem met 480 ton en 9 m lengte

42 Robot beheert gereedschap

inhoud november

(Advertentie)

Volg Metaal Magazine op Twitter


In dit nummer:







J a a r g a n g 4 9 | 9 - 2 0 1 1



j a a r g a n g 4 9 | w w w . m e t a a l m a g a z i n e . n l | 9 - 2 0 1 1 3

3x op uw deurmat voor maar 15 euro !

Mail uw gegevens naar [email protected]

03_Inhoud 07-11-11 09:24 Pagina 3

4 j a a r g a n g 4 9 | w w w . m e t a a l m a g a z i n e . n l | 9 - 2 0 1 1

N I E U W S

zien van een variabele lagervoorspanning om

over het gehele toerengebied de rondloop-

nauwkeurigheid in het bereik van één microme-

ter te houden. Yasda levert de YMC 430 met een

toerentalbereik van 200 min-1 tot 40.000 min-1.

Die 40.000 toeren is voor Yasda hoog. Smits

werkt bijvoorbeeld in Valkenswaard ook met de

CNC Jigborer YBM 640V die een maximaal toe-

rental van 24.000 min-1 heeft. Lijkt langzaam op

een hogesnelheidsbewerking als hardfrezen,

maar dat is het volgens Smits niet. “Bij het

micro- en hardfrezen denkt iedereen teveel in

snijsnelheid.” Onzinnig volgens hem. “Ga maar

na: als je met een volhardmetaal freesje van 0,2

mm in hard staal van pakweg 50 HRC de aanbe-

volen snijsnelheid wil halen van 150 m/min dan

moet je spil maar liefst 238.853,5 toeren per mi-

nuut draaien. Dat haalt natuurlijk niemand.”

Dat is volgens hem de reden dat veel metaalbe-

werkers het frezen met een frees kleiner dan 1

mm helemaal links laten liggen. “Maar het kan

wel. Op mijn Jigborer werk ik zelfs met een

tweesnijder van 0,1 mm in HRC 50. Vraag me

niet hoe ze dat freesje slijpen, maar het lukt me

wél.”

Reden daarvoor is volgens Smits omdat zijn

Yasda een goede rondloopnauwkeurigheid

heeft, dat zoals al verteld de machines uiter-

mate stabiel gebouwd zijn en omdat de frees-

banen vanuit het CAM-systeem ook nauwkeu-

rig gepositioneerd worden. “En dan blijkt dat

die hoge toerentallen ineens veel minder

zwaarwegend zijn.” Met dat freesje van 0,1 mm

freest Smits bijvoorbeeld in gehard staal banen

van 50 micrometer diep en 14 micrometer breed

N I E U W S

Vanaf de EMO in Hannover (D) is de nieuwe YMC

430 verticale vijfasser van Yasda meteen naar de

micro- en hardfreesdagen van SVM Freestechniek in

Valkenswaard gegaan. Een bijzonder bewerkings -

centrum: opgebouwd als een stabiel monoblock, met

lineaire motoren en nauwkeurigheden in het bereik

van sub-micrometers.

Vijfassig harden microfrezen

Het nieuwe Yasda Micro Center YMC 430 is ont-

wikkeld voor het nauwkeurig hogesnelheids-

microfrezen. Volgens Hans Smits van SVM, die

voor Yasda actief is als totaalleverancier voor

hardfrezen, is het een machine met een enorme

stabiliteit. De machine is met H-vormige kolom-

men gebouwd als een symmetrische, krachtge-

sloten monoblock-constructie. Voor het vijfassig

bewerken levert Yasda dit bewerkingscentrum

met een zelf ontwikkelde draaizwenktafel met

een nauwkeurigheid voor de zwenkende B-as

van 0,95 boogseconde en 1,19 boogseconde

voor de roterende C-as. Voor de lineaire assen

noemt Yasda als waarde 0,356 micrometer,

0,508 micrometer en 0,316 micrometer voor res-

pectievelijk Y, X en Z (alle nauwkeurigheden

volgens ISO-230-2). Deze nauwkeurigheden zijn

haalbaar dankzij de genoemde machinecon-

structie en omdat Yasda thermostabiel bouwt

met (deels v-vormige) gekoelde lineaire moto-

ren en tevens gekoelde machinekolommen en

een gekoelde hoofdspil. Die hoofdspil is voor-

FotoreportageOp onze site www.metaalmagazine.nl

hebben we meer foto’s geplaatst van ons

bezoek aan de micro- en hardfreesdagen

van SVM in Valkenswaard.

DOOR: REINOLD TOMBERG

gedurende meer dan 2 uur zonder gereed-

schapbreuk. “En dan moet je je banen en je Z-

slag ook binnen een gebied van 2 micrometer

kunnen positioneren, anders is je frees van 100

euro bij de volgende passage meteen exit. En je

haalt natuurlijk nooit je verlangde oppervlakte-

nauwkeurigheid.”

Een ander voorbeeld van Smits: “In staal van 54

HRC boor ik gaatjes met een diameter van 0,3

mm over een lengte van 3,0 mm. Dat zijn dus

10D-gaten. Dat doe ik met een toerental van

15.000. Meer heb je niet nodig op een Yasda”.

Fraai staaltje freeswerk van Yasda: elke volgende letter ligt twee

micrometer dieper in het gekromde vlak (foto: Hans Smits)

Een kijkje in het nieuwe

Yasda Micro Center

YMC 430. Dit is een

machine met een bereik

van 400 mm x 300 mm x

250 mm (X x Y x Z).

Rechts de Yasda

draaizwenktafel RT10

die een werkstuk tot 15

kg kan opnemen (foto:

Reinold Tomberg)

Microfreeswerk voor een spuitgietmatrijs uitgevoerd

op een Yasda door SVM Freestechniek. Met als

grootste freesje een bolkopfrees van 0,3 mm worden

deze caviteiten met een diepte van pakweg 1 mm

gefreesd met een een Ra van 0,15 micrometer

(foto: Reinold Tomberg)

04-05-06-07-08-11_Nieuws 07-11-11 15:44 Pagina 4


Een Oostenrijks consortium van Pimtec in Sei-

bersdorf, Ernst Wittner in Wenen en spuitgiet-

machinefabrikant Wittmann Battenfeld in Kot-

tingbrunn heeft een ionenmotor voor satelliet-

aandrijving voor de ESA geproduceerd. Het is

C E N T E R P U N T

Zelfs door verstandige ondernemers worden af en toe

kanttekeningen geplaatst bij het zakelijk nut van social

media als Facebook, Twitter en LinkedIn. Als ze de afgelo-

pen jaren niet in een hol onder de grond geleefd hebben,

kun je die twijfelaars nog gemakkelijk bijsturen. In een

tweet, waar anders?, geeft Work NC een aantal overtui-

gende argumenten. Social media maken het een onderne-

ming mogelijk om technici in te zetten voor de marketing-

functies. Mooie werkstukken gemaakt? Zet de foto’s ervan

op Flickr en via de share-functie kunt u ze met één druk op

de knop delen met bijvoorbeeld Facebook, Twitter en Blog-

ger. Direct uploaden naar Twitter is uiteraard ook mogelijk.

De deskundigheid straalt van die foto’s af. Hetzelfde lukt

ook met YouTube. Maak een filmpje waar uw verspanings-

of plaatkennis uit blijkt en zet deze op het web. Het mooi-

ste is natuurlijk een eigen channel voor uw video’s. Ook een

filmpje van uw nieuwe machine zal scoren, het laat immers

zien waar u mee bezig bent. Social media zijn ook inzet-

baar voor het aanbieden van productiecapaciteit of voor

het vermarkten van producten. Of voor het melden van va-

catures. Ook het deelnemen aan forums heeft een positief

effect. Je krijgt mooie tips en bij een goed podium kun je

groeien in de rol van een deskundige.

Verbieden van het gebruik van social media tijdens werk-

uren, wat sommige holbewoners willen, is in het licht van

het bovenstaande natuurlijk onzin. Bovendien is die discus-

sie door het gebruik van smartphones eigenlijk al achter-

haald.

Wat geen enkele zin meer heeft in een zakelijke omgeving

is het gebruik van Hyves. Deze kat-in-de-zak die de Tele-

graaf voor te veel geld gekocht heeft, wordt enkel nog ge-

bruikt door veertienjarige, puisterige pubermeisjes. Nog

erger is het gebruik van MSN. Vakvolwassen medewerkers

die dit nog steeds gebruiken… Tsja, wat moet je daar nu

nog mee? Opbergen in een hol?

Hol-bewoners Reinold Tomberg

[email protected]

Segeren Metaalwerken uit Made is een allround metaalbedrijf met veertig werknemers en is

voorzien van een uitgebreide plaatafdeling. In de rustige periode van 2010 heeft het bedrijf

in samenwerking met ISD Benelux uit ’s Hertogenbosch de werkvoorbereiding en de

automatisering geoptimaliseerd. Er is nu een koppeling gemaakt tussen de online

mogelijkheid om offertes aan te vragen, het ERP systeem ISAH en het

automatiseringsplatform WiCAM. WiCAM berekent met actuele materiaalprijzen, snijdtijden

en eventuele vervolghandelingen de offertes. Ook worden de vrijgegeven opdrachten

gecombineerd tot optimale nestingen en heeft de operator een goed overzicht van de

geplande en afgeronde werkzaamheden.

Ionenmotor voor satellietaandrijving

Nuttige tijdsbesteding

Erns

t D

irks

en F

otog

rafi

e

een ring met een uitwendige diameter van on-

geveer 20 mm uitgerust met 28 naaldextensies

die is gemaakt van spuitgegoten wolfraam-

poeder. De ring is vervolgens gesinterd om het

bindmiddel te verwijderen. De 28 naalden zijn

‘aangescherpt’ door een elektrochemisch pro-

ces. Als de zender wordt aangesloten op een

indium energiebron en blootgesteld aan een

elektrische spanningsgenerator, zullen dankzij

de poreuze gesinterde structuur van het wol-

fraam de indium-ionen geabsorbeerd en recht

omhoog getransporteerd worden naar de uit-

einden van de naalden. Deze afstoting van en-

kele milli-Newton is in de ruimte voldoende

om een positieve impuls te genereren (foto:

pimtec).

Het hele proces van offerte tot en met het NC-programma verloopt nu vanuit één systeem (foto: ISD

Group)

04-05-06-07-08-11_Nieuws 07-11-11 13:26 Pagina 5

N I E U W S

Onder de vlag van DMG / Mori Seiki

liet de ‘bloedgroep’ DMG (Deckel Maho

Gildemeister) tijdens de EMO Hannover

2011 een aantal mooie staaltjes

machinebouw zien. Ook is tijdens de

beurs de Milltap 700 gepresenteerd: de

eerste gezamenlijke machine van DMG

én Mori Seiki.

Deckel Maho Seebach presenteerde tijdens de

beurs onder andere de DMU 60 Evo in een vari-

ant met een snelle, geïntegreerde palletwisse-

laar. Opvallend is de compactheid van deze ma-

chine-uitvoering: inclusief de palletwisselaar

heeft deze machine maar een oppervlak nodig

van 7,7 m2. Zonder de palletwisselaar bedraagt

deze waarde 6,2 m2. De machine, met een be-

reik van 600 mm x 500 mm x 500 mm (X x Y x Z),

is ontwikkeld voor snelle, vijfassige bewerkin-

gen. Op de tafel met een diameter van 630 mm

kan een werkstuk opgenomen worden van

maximaal 500 kg. De DMU 60 Evo is een be-

staande machine van DMG. Nieuw in Hannover

waren een grotere en kleinere uitvoering van

deze universele freesmachine: de DMU 40 en de

DMU 100. Het machinebereik gaat nu van 400

mm x 400 mm x 375 mm tot 1.000 mm x 900 mm

x 700 mm (X x Y x Z).

Deckel Maho exposeerde in Hannover ook de

nieuwe DMU 105 Monoblock. Dit is een grotere

uitvoering van de 65 en de 85 die al op de markt

waren. Het is een stevige machine: vijfassig fre-

zen met SK50 met een koppel van 288 Nm en


De DMU 60 Evo Linear van Deckel Maho Seebach met een geïntegreerde palletwisselaar. De machine is

leverbaar met een kettingmagazijn voor 30, 60 of 120 gereedschappen met een spaan-tot-spaan-tijd van maar

5 s (foto’s: DMG / Mori Seiki)

Mooie machine-

bouw bij DMG


op de draaizwenktafel kunnen werkstukmassa’s

tot 2.000 kg opgenomen worden.

De eerste machine van DMG en Mori Seiki

samen is het verticale boor- en freescentrum

Milltap 700 dat tijdens de EMO Hannover 2011

geïntroduceerd werd. Het is een snelle machine:

pure gereedschapwisseltijd is 1,1 s en de spaan-

tot-spaan-tijd bedraagt maar 1,5 s. In Hannover

had DMG / Mori Seiki overigens de beschikking

over de gehele hal 2. De Milltap stond meteen

bij de ingang, voor veel bezoekers de eerste ma-

chine die ze zagen in Hannover.

Een DMU Evo universele freesmachine van boven

gezien. Kenmerkend zijn de gantry-bouwwijze en de

goede toegankelijkheid van de machine

De nieuwe DMU 105 Monoblock is een machine met

onder meer gekoelde aandrijfmotoren voor X- en Z-

as en een gekoelde kogelomloopspil voor de X-as

De Milltap 700 van DMG / Mori Seiki. Het is een

machine met een Z-as van 380 mm, een Y-as van 420

mm en een X-as van 700 mm

04-05-06-07-08-11_Nieuws 07-11-11 13:26 Pagina 6


Het Verspanersforum heeft zijn website voor de metaalbewer-

kers vernieuwd. Door implementatie van nieuwe softwaremo-

dules is de website nu sneller. Ook kunnen voortaan naast in-

structieboeken en software voor CNC-personeel en -scholen ook

interactieve tabellen en formules worden geraadpleegd.

(www.verspanersforum.nl)

Jeroen Tadema (links) van Tuwi uit Winterswijk heeft op 6 okto-

ber 2011 de Graydon award van Peter Schoenmaker in ont-

vangst genomen. Hiermee behoort Tuwi in de visie van Draydon

tot de top van financieel gezonde bedrijven in de branche. In-

formatie afkomstig uit

de Graydon database

wordt dagelijks onder-

houden, zodat zaken-

relaties verzekerd zijn

van de meest complete

en actuele gegevens.

(www.tuwi.nl)

HydrauRent uit Schoondijke biedt met de recente uitbreiding en

verbreding van de verhuurvloot een scala aan hydraulische ag-

gregaten, spoel-, filtratie-, koelen ontwateringinstallaties en

hydraulische lieren voor de industrie en offshore.

(www.hydraurent.nl)

Jazo Zevenaar heeft uit handen van Nic Hendriks van Dekra het

MVO Prestatieladder certificaat niveau 3 in ontvangst mogen

nemen tijdens haar congres ‘met Energie aan de slag’. Jazo, ge-

specialiseerd in de toegang en ventilatie van techniekruimten,

viert dit jaar haar 50-jarig bestaan. (www.jazo.nl)

OneCNC uit Eindhoven is per juli 2011 als lid toegetreden tot het

Centrum voor Ontwerp en Productie (COP). Het COP, een sectie

van de Federatie ProductieTechnologie (FPT), is een branchever-

eniging die de belangen behartigt van leveranciers van

CAD/CAM- en PDM-applicaties. (www.fpt-online.nl)

Bij Flir Systems kunt u gratis via www.flir.com/green-guidebook

een Engelstalig handboek over warmtebeeldtechnologie voor ge-

bouwen- en duurzame energietoepassingen bestellen. Energie-

verlies, isolatiegebrek, luchtlekkage, vocht en vele andere proble-

men worden meteen en duidelijk zichtbaar met warmtebeeld.

Per 1 oktober is Chantal Baas benoemd tot

branchemanager van de Federatie Productie

Technologie (FPT) en sectie VIMAG. Baas

volgt daarmee Gert Jan Braam op. De FPT,

waarbij aangesloten de sectie VIMAG en het

Centrum voor Ontwerp en Productie (COP),

heeft als missie het concurrentievermogen

van de aangesloten leden te versterken. (www.fpt-online.nl)

Hottinger Baldwin Messtechnik (HBM), producent van meetop-

nemers, elektronica voor signaalverwerking, data-acquisitie sys-

temen en meetsoftware, is verhuisd naar Waalwijk. In het

nieuwe onderkomen zijn de verkoop- en serviceorganisatie uit

Tiel en de R&D- en engineeringactiviteiten uit Dongen bij elkaar

gebracht. (www.hbm.com)

K O R T

Veiliger straalwerk door verscherpte eisen

Alle elementen op één haar

Wetenschappers aan de Universiteit van Not-

tingham hebben een vermelding in het Guin-

ness World Records behaald door het schrijven

van ‘s werelds kleinste periodieke systeem der

elementen. Het systeem is gegraveerd door ex-

perts van het ‘Nanotechnology and Nanoscience

Centre’ op een haar van professor Martyn Polia-

koff met een bundel van versnelde gallium-

ionen. De video die Brady Haran van de gegra-

veerde haar maakte is een hit op Youtube.

Haran maakt video’s met als doel om mensen te

interesseren voor chemie. Met dit filmpje is dat

in ieder geval goed gelukt.

(foto: periodicvideos.com)

Werkgevers zijn zelf verantwoordelijk voor

de periodieke keuring van de arbeidsmid-

delen en dat deze ook daadwerkelijk en

juist wordt uitgevoerd. Volgens straalappa-

ratuur fabrikantdirecteur Sander van der

Made van Gritco Equipment uit Ridderkerk

“kan een niet correcte naleving van de re-

gels een onderneming duur komen te staan.

Vrijwel alle verzekeringsmaatschappijen

stellen dat ‘missers’ op dit gebied onver -

mijdelijke gevolgen hebben voor een moge-

lijke uitkering bij schade of letsel.”

Periodieke keuringen dienen door een keu-

ringsinstantie te worden uitgevoerd wan-

neer de ontwerpdruk maal het volume op

meer dan 1.000 uitkomt (Ps x V= > 1000).

Wanneer die uitkomst minder is, kan de

gebruiker de installatie zelf keuren. In de

meeste gevallen wordt hiervoor de fabri-

kant ingeschakeld.

Voorschriften gelden niet alleen voor de straalketel, maar voor de hele installatie (foto: Gritco Equipment)

04-05-06-07-08-11_Nieuws 07-11-11 13:26 Pagina 7


Elektrische fiets met racebloed

De elektrische fiets ‘Voltist’ is een gezamen-

lijke ontwikkeling van de Technische Universi-

tät Chemnitz (D) en Storck Bicycle uit Idstein

(D). Hij ziet er op het eerste gezicht niet uit als

een elektrische fiets omdat de elektrische

componenten in het frame zijn weggewerkt.

Het carbonfiber versterkte frame is verstelbaar

zodat met één framemaat de fiets passend

kan worden gemaakt voor personen van on-

geveer 1,60 m tot 1,95 m. De fiets heeft een

Slijpen in plaats van frezen

N I E U W S

22 november Micro and Precision Manufacturing

Fraunhofer Institut Aachen (D) www.mikrocentrum.nl

23 november Smart planning

Heerlenwww.limis.nl

23-24 november Demodagen Hagro

Schaikwww.hagro.nl

23-24 november Technivent Eriks

Nieuwegeinwww.technivent.nl

24 november Open huis Mazak Optonics

Brussel (B)www.mazaklaser.eu

28 november Werkzeugbau mit Zukunft (studiedag)

Wiesbaden (D)www.ipt.fraunhofer.de

29 november Euromold 2011

Frankfurt (D)www.euromold.com

12-14 januariPolyclose

Gent (B)www.polyclose.be

28 februariMetav 2012

Düsseldorf (D)www.metav.de

4 maartEisenwarenmesse

Keulen (D)www.eisenwarenmesse.de

13-16 maartTechni-show 2012

Utrechtwww.technishow.nl

De G7 Grinder van Makino is een vijfassig hori-

zontaal bewerkingscentrum dat in combinatie

met het Viper slijpproces praktische oplossingen

biedt voor het verspanen van materialen als In-

conel, Rene 77 en Hasteloys. Met het Viper slijp-

proces wordt een slijpsteen toegepast die iets

poreuzer van structuur is in combinatie met een

tweeassig CNC gestuurde hoge druk koeling-

nozzle. Deze gestuurde nozzle zorgt ervoor dat

altijd precies voordat de steen het slijpgebied in-

gaat er koeling onder hoge druk in de steen ge-

spoten wordt zodat de steen de koeling zelf

meeneemt het slijpgebied in en daarmee slijp-

brand wordt voorkomen. Het slijpen op deze

manier gaat sneller dan frezen. Behalve voor

het produceren van onderdelen voor vliegtuig-

motoren en turbines wordt het nu ook toege-

A G E N D A

Zie ook de meer uitgebreide

agenda op de site van Metaal Magazine:

www.metaalmagazine.nl

Metaalmanifestaties

startonderbreker die werkt met een RFID-tag.

Met een GPS-enabled smartphone kan de

mate van elektrische ondersteuning dyna-

misch geregeld worden om te voorkomen dat

de accu voor het bereiken van het reisdoel al

leeg is. Door de gesloten kettingkast kan de

fiets ook gebruikt worden in combinatie met

nette kleding. Voor de beurs Eurobike 2012

wil Storck Bicycle de Voltist in serie gaan pro-

duceren (foto: Wolfgang Schmidt)

past bij het produceren van diverse medische

producten waaronder prothesen.

De G7 Grinder is een nieuwe middenklasser tussen

de grote G99 en de veel kleinere G5 grinder (foto:

Reinold Tomberg)

04-05-06-07-08-11_Nieuws 07-11-11 13:26 Pagina 8


M A R K T I M P U L S

Eurotech Aluminium Castings uit Venlo-Blerick heeft een

Laempe LB40 Coldbox kernschietmachine (zie foto) en twee

bandlintzaagmachines be-

steld. Deze aankopen zijn

gedaan voor verbetering

en uitbreiding van de alu-

minium zandgieterij met

oog op de verwachte

groei.

(www.eurotechgroup.nl)

Voortman staalbouw uit Rijssen heeft van Voortman een V808M

raveelsysteem, een VB1250 bandzaagmachine, een V630M

boorsysteem en een V704M layoutmarkeersysteem in de werk-

plaats laten plaatsen. Samen zijn ze opgesteld in een zoge-

noemde ‘split’ lay-out, bediend door 1 persoon. Alle stalen pro-

fielen worden voorzien van de juiste markering voor verbin-

dingsplaten met de bijbehorende nummers en zo wordt het

werk voor de lassers een stuk eenvoudiger.

(www.voortmanstaalbouw.nl)

BLW Kunststoffen uit Nuenen heeft geïnvesteerd in materiaal

en personeel. De belangrijkste investering is de cleanroom klasse

10.000 met ultrasone reinigingsinstallatie. Hierdoor kan BLW

producten reinigen volgens de strengste eisen. Het machinepark

is uitgebreid met twee moderne bewerkingscentra en een DMG

UNO 115eco Microset-voorinstelapparaat. Ook verzorgt BLW

Kunststoffen in samenwerking met het ROC en Kenteq vier op-

leidingen: allround verspanen, machinebankwerker, frezen en

draaien. (www.blw-kunststoffen.nl)

Gibas uit Apeldoorn heeft bij Tieltjes

Precision Parts in Ulft een Pero R1 rei-

nigingsstraat met warmteterugwin-

ning in bedrijf genomen. De gepro-

duceerde draaien freesproducten

hebben hiermee na reiniging minder

dan 4 milligram vervuiling per vier-

kante meter. Tevens is de machine voorzien van een ultrasoon

eenheid. (www.tieltjes.nl)

Haas in India

Godrej in Bombay (India) is een bedrijf dat een

grote verscheidenheid aan producten fabriceert,

van technische producten tot vegetarische zeep

?

Coëxtrusie in recordtijd

Greiner Extrusion uit Nussbach (O) heeft een 20 meter lange coëxtrusiemachine gebouwd voor

Salamander Industrie-Produkte uit Türkheim / Unterallgäu (D). Met deze machine is het mogelijk

om per minuut 6 meter profiel voor kunststofkozijnen te maken. Het vacuüm energieverbruik

van ongeveer 6,2 kW/h is slechts een vijfde wat bij conventionele vergelijkbare machines verbruikt

word. Dit is mogelijk gemaakt door verzegeling van de spleten tussen de zeven droge kalibratoren

met een gepatenteerde Greiner Extrusion ontwikkeling. Verder is het geluidniveau van de ma-

chine verlaagd tot 10 a 15 dB en is het waterverbruik gereduceerd van 38 m³/h naar 20 m³/h

en koelkasten. Godrej bezit achttien Haas CNC-

bewerkingsmachines, waarvan er drie worden

gebruikt in de verspaningsafdeling om elektro-

den te maken voor zinkvonkmachines en twee

VF-3’s om conventionele mallen en matrijzen van

staal te maken. Een aantal van de andere Haas-

machines van het bedrijf wordt gebruikt in de di-

visie waar sloten worden gemaakt. Deze afdeling

maakt gebruik van vier Haas VF-2’s, twee VF-2SS

Super Speeds en twee SL-10-draaimachines.

Samen maken ze cilindersloten van messing en

roestvrij staal. De toleranties bedragen meestal

20 tot 50 micrometer, en per ploeg worden twee-

honderd tot duizend stuks onderdelen geprodu-

ceerd, afhankelijk van het te verspanen onder-

deel.

Hier worden de mallen en matrijzen vervaardigd die

worden gebruikt om onderdelen van gegoten

aluminium te produceren (foto: Godrej)

04-05-06-07-08-11_Nieuws 07-11-11 13:26 Pagina 9


Het buigen van plaat op een

ponsmachine is een mooi voorbeeld

van compleetbewerken. Zeker als,

zoals bij de Pullmax machines van LVD

tot een hoogte van 70 mm gebogen

kan worden. ‘High-Forming’; alsof je

werkt met een klein afkantpersje.


Als je kijkt naar de plaatproducten die gemaakt

worden met de nieuwe Pullmax Series ponsma-

chines van LVD denk je meteen aan afkantwerk.

Terwijl je bij de demonstratie in het technisch

centrum in Gullegem (B) tóch duidelijk het her-

kenbare ritme van een ponsnibbelmachine ge-

hoord hebt. Dit is ook het bijzondere van de

Pullmax machines van LVD. Of zoals onze zui-

derburen zo mooi zeggen: naast het ponsen

kunnen ze ook heel behoorlijk ‘plooien’.

Voordat nu alle andere leveranciers van pons-

machines een scherpe e-mail gaan sturen met

de vraag of we de afgelopen jaren de ogen

überhaupt wel open gehad hebben; natuurlijk

is de combinatie van ponsen, omvormen, bui-

gen en draadtappen op ponsmachines al veel

langer bekend. Wie kan het niet? Grensverleg-

gend van de Pullmax van LVD is echter dat ge-

bogen kan worden tot een hoogte van 75 mm

met een buiglengte van 90 mm (die 90 mm is te-

vens de maximale ponsdiameter van de Pullmax

machines). Kubusachtige plaatdelen met een

maximale hoogte van bijna 8 cm zijn dus maak-

baar. Dit is het onderscheidende van de Pullmax

ponsnibbelmachine. LVD kan deze plaatbewer-

kingstechnologie aanbieden in het kader van

een operationele samenwerking met Pullmax

(zie ook kader bij dit artikel).

Een tweede kanttekening: het oogt als afkant-

werk, maar dat is niet de juiste typering. Het

buigproces dat plaatsvindt op de Pullmax is

zwenkbuigen (strijkbuigen). Kenmerkend is dat

de te bewerken plaat vlak op de machine blijft

liggen. Bij de buiging wordt een plaatdeel om-

hoog gebogen. Het ondergereedschap dat voor

het buigen wordt ingezet heeft daarvoor een

scharnierend asje met een 90°-opening. De ver-

ticale beweging uitgeoefend op het gereed-

schap resulteert in een roterende beweging van

het asje en op deze manier komt de buiging tot

stand. Ook een gereedschaptechniek die al veel

langer voor de plaatwerkbranche beschikbaar

Een plaatwerkproduct uit 1 mm dikke plaat met een

buighoogte van 70 mm gemaakt op een Pullmax

machine bij LVD. Dit product is op de ponsmachine

ook voorzien van schroefdraad (foto’s: Reinold

Tomberg)

Plaatbuigen tot 75 mm hoog

Afkantenop een ponsmachine

10-11_LVD 07-11-11 13:30 Pagina 10


was. Maar nu in combinatie met een ponsma-

chine tot een indrukwekkende buighoogte van

75 mm. Om tot die hoogte te kunnen buigen

hebben de Pullmax machines natuurlijk ook een

relatief hoge ‘opening’ van 80 mm.

CompleetbewerkenMet die relatief hoge buighoogte heeft LVD na-

tuurlijk een troef in handen. We hebben het al

wel eens vaker geschreven: het meeste afkant-

werk in Nederland past op een A4-tje. Het is ei-

genlijk heel vreemd om de uitslagen van die re-

latief kleine plaatwerkstukken eerst te maken

op een ponsmachine en vervolgens met een bak

met uitslagen naar een afkantpers te gaan. Het

wordt nog vreemder als je je realiseert dat voor

dat kanten veelal afkantpersen worden ingezet

met een te hoge sluitkracht en een te lange

buiglengte. Wat moet je met een klein product

van enkele centimeters op een buigbalk van

pakweg 2 of 3 meter?

Om die reden zien we dat leveranciers van af-

kantpersen, ook LVD, in toenemende mate

compacte afkantpersen gaan aanbieden. Sluit-

krachten in de ordergrootte van 20 tot 30 ton

met een buiglengte vanaf pakweg één meter of

nog minder. In een aantal gevallen zelfs zodanig

uitgevoerd dat het persje zittend bediend kan

worden.

Met die relatief hoge buighoogte op een pons-

machine kan een plaatwerker voor kleine pro-

ducten ook anders gaan werken. Waarom niet

meteen je afkantwerk maken op een ponsma-

chine? Dit biedt nieuwe mogelijkheden: denk

aan een plaat met daarin kant-en-klare, gebo-

gen producten die in een plaatraster vanaf de

ponsnibbelmachine komen. Met die verzame-

ling gepositioneerde producten kun je vervol-

gens naar een volgende bewerking gaan. Je

handelt dan optimaal in het kader van de

hoofdwet van de mechanisatie: laat een pro-

duct nooit los (we bedoelen de positie van een

product) voordat alle bewerkingen uitgevoerd

zijn. Op zich sluit de bewerkingsfilosofie van de

Pullmax ook helemaal aan bij deze gedachte: de

machines kunnen immers ponsen, omvormen,

markeren, buigen en draadtappen. We praten

over compleetbewerken: voer zoveel mogelijke

bewerkingen uit in één machine-opspanning.

Vanzelfsprekend kunnen de producten na het

buigen ook uit de plaat geponst worden.

Meer gereedschappenBij meer bewerkingsmogelijkheden heb je uiter-

aard ook behoefte aan meer gereedschappen.

De Pullmax is geen revolverponsmachine, maar

achter de ponskop roteert een revolverachtige

schijf met daarin twintig gereedschapstations.

Al die gereedschappen, ook het buiggereed-

schap, kunnen over 360° roteren. Bovendien

kunnen indexeerbare multitools worden inge-

zet met een vijf- of tienvoudige uitvoering. Heb

je voor het compleetbewerken nog meer ge-

reedschappen nodig dan biedt LVD een extra

gereedschapmagazijn aan met veertig posities.

Het wisselen van gereedschap tussen magazijn

en de machine duurt 15 s. Het gereedschapwis-

selen op de machine zelf lukt in een tijdbestek

van 1 s tot 5 s. Een meervoudig gereedschap kan

uiteraard in een paar tienden van een seconde

naar een volgende positie roteren. In totaal

kunnen dus zestig gereedschappen voor het

plaatbewerken ingezet worden.

De Pullmax is een hydraulische ponsmachine.

LVD zet een hydraulische ponskop in van H + L

(Hartmann + Lämmle). Dit is een hoogdynami-

sche kop (tot 505 slagen per minuut over een

slaglengte van 25 mm) met een programmeer-

bare slaglengte. Het geïnstalleerde vermogen

voor deze kop bedraagt 6,9 kW. In de visie van

LVD een prima waarde gelet op de discussie

rondom het energieverbruik van machines. Een

gebruiker kan kiezen uit ponskracht van 220 kN

of 300 kN (22 ton of 30 ton). Ook is er een keuze

uit de maximale plaatafmeting: 2.540 mm x

1.270 mm of 3.048 mm x 1.524 mm. <<<

Buiggereedschap van de LVD Pullmax. De maximale buighoogte

bedraagt 75 mm. In het ondergereedschap het roterende asje dat de

buigbewerking uitvoert

Het buiggereedschap gepositioneerd in het gereedschapmagazijn van

de Pullmax

Een Pullmax 720 in het demonstratiecentrum van LVD in Gullegem.

Deze machine werkt met de Fanuc 160 i-PB CNC-besturing. De

maximale plaatdikte voor deze machine bedraagt 8 mm

M E T A A L B E W E R K E N

Foto- en filmreportageOp onze site www.metaalmagazine.nl hebben we een fo-

toreportage opgenomen van ons bezoek aan LVD in Gul-

legem en een videoreportage van de LVD Pullmax in actie

met het ponsen én buigen van plaatwerk.

LVD en PullmaxLVD Company (Gullegem, België) en Pullmax (Göteborg, Zweden) hebben begin dit jaar be-

kendgemaakt dat ze een overeenkomst hebben gesloten voor een operationele fusie van

beide ondernemingen. In het kader van deze fusie zullen de verkoop-, service-, productie- en

R&D-activiteiten samensmelten. De productie van de Pullmax machines wordt nu in Gullegem

(B) uitgevoerd. Beide bedrijven zullen hun eigen bedrijfsidentiteit behouden. Voor LVD vormen

de Pullmax machines een aanvulling op de mogelijkheden van de eigen Strippit revolverpons-

machines. In de Benelux wordt Pullmax een productnaam binnen de portfolio van LVD. Gelet

op de positionering binnen het assortiment van LVD zijn de Pullmax machines ‘high-end’-ma-

chines: dus in het marktsegment boven de Strippit machines.

10-11_LVD 07-11-11 13:30 Pagina 11


Het mondstukmaken is illustratief voor de

ontwikkeling van het metaalbewerken. Begonnen

als een puur ambacht zien we nu een toekomst met

computerprogramma’s die geometrische variabelen

meteen kunnen koppelen aan gewenste akoestische

eigenschappen. En die programma’s sturen direct

CNC-machines en polijstrobots aan.

DOOR: HENK RENSINK

Mondstukmakers voor koperblazers verschillen

vooral in werkwijze en mate van specialisatie. Er

zijn kleine volledig gespecialiseerde bedrijfjes

die uitsluitend mondstukken maken. De eigen-

aar werkt alleen of met de hulp van enkele me-

dewerkers in een kleine werkplaats. Daarnaast

zijn er voorbeelden van interne mondstukpro-

ductieafdelingen bij grote instrumentenbou-

wers zoals Yamaha. En ten slotte de algemene

metaalbewerkingsbedrijven, zogeheten ‘sup-

pliers’. Het meest voorkomend zijn echter de

gespecialiseerde bedrijfjes die meestal ook hun

mondstukken rechtstreeks aan musici verkopen.

GietenOorspronkelijk waren het metaalgieters en later

ook metaaldraaiers die het vak van mondstuk-

maker uitoefenden. Ambachtelijke beroepsbe-

oefenaars die werken met een draaispil waarin

het messing als voorgevormd gietstuk is vastge-

klemd en met behulp van profielbeitels met de

hand in de gewenste eindvorm wordt gestoken.

Deze vorm ligt vast in een moedermal. Tijdens

het vormgeven van een mondstukonderdeel

wordt de betreffende profielmal steeds over de

rand of in de cup gebracht om te controleren of

dit in detail voldoet aan de specificaties.

Zorgvuldige indeling en opslag van deze moe-

dermallen is belangrijk, want zij vormen het

werkgeheugen en ‘kroonjuwelenkabinet’ van

de mondstukmaker. Deze collectie biedt de

mondstukmaker ook de mogelijkheid om het

assortiment in alle mogelijke uitvoeringen uit te

breiden en te ontwikkelen. Het klassieke voor-

beeld van zo’n puur ambachtelijke mondstuk-

maker is de Duitse firma W. Chr. Schmidt uit

Markneukirchen, waarvan het bestaan maar

liefst teruggaat tot 1845. Er is uiteraard geen

sprake van massaproductie maar, mede van-

Het ambacht van het mondstukmaken in volle glorie bij Schmidt in Markneukirchen (D). Met behulp van

profielbeitels wordt de gewenste eindvorm gedraaid (foto’s: Henk Rensink)

Mondstuk mathematisch definiëren

Mondstukmakentussen ambacht en CAD

12-13-14_Mondstuk 07-11-11 13:31 Pagina 12


wege de beperkte capaciteit, van enkelstuks en

kleine series.

DraaienEen volgende stap in de ontwikkeling van de

mondstukmakerij vormt de mondstukmaker die

met een volwaardige metaaldraaibank machi-

naal met behulp van profielbeitels de gewenste

mondstukvormen aanbrengt. Bruno Tilz in

Duitsland en John Stork in Amerika zijn voor-

beelden van deze machinale mondstukmakers.

Ten slotte kennen we de mondstukmakers die

volledig automatische CNC-productiemachines

gebruiken waarbij de menselijke factor van de

machinevoerder qua handvaardigheid feitelijk

teruggebracht is tot de bewaking van het pro-

ductieproces en de eindcontrole. Een voorbeeld

hiervan is de Duitse firma Josef Klier in Diespeck

ad Aisch, die het veel meer gezocht heeft in de

optimale balans tussen traditie en moderne

techniek waarbij het vakmanschap uit vroegere

tijden zo goed mogelijk geïntegreerd wordt in

de mogelijkheden van de hedendaagse techno-

logie.

Langdurig Het maken van een mondstuk is vaak een inten-

sief en langdurig empirisch proces van wensen

duidelijk formuleren (tussen muzikant en

mondstukmaker), deze praktisch uitvoeren in

een eerste proefversie, beoordelen met testen,

bevindingen terugkoppelen, nieuwe aange-

paste proefversie(s) maken tot het definitief ge-

wenst prototype is gerealiseerd. Vervolgens de

gegevens eventueel digitaal opslaan, voorzien

van de signatuur van de (befaamde) opdracht-

gever en het productieproces opstarten voor

een identieke productiestroom gevolgd door

een reclamecampagne ter bevordering van het

verkoopsucces. Want de ontwikkelingskosten,

eventueel beschermingskosten (patent) en re-

clamekosten zijn hoog. De algehele tijdsduur

van begin tot eindfase kan zelfs jaren bestrijken.

Bij bastrombonist Douglas Yeo zes jaar in to-

taal.

Om de ontwikkelingskosten terug te verdienen

en meer verkoop te realiseren wordt een nieuw

mondstuk steeds aan het bestaande assortiment

toegevoegd. Zo’n assortiment bestaat dus ei-

genlijk uit een verzameling persoonlijke mond-

stukken. Mondstukmakers hebben daarnaast

het liefst ook een zakelijk lijntje naar instrumen-

tenmakers. Deze willen hun instrumenten

meestal compleet afleveren met een mondstuk

er bij. Omdat hierbij sprake is van grote aantal-

len is dit financieel weer aantrekkelijk voor de

mondstukmaker en diens continuïteit en voort-

bestaan. Het grote bezwaar tegen een stan-

daard bijgeleverd mondstuk is echter dat de

persoonlijke mondstukvorm wordt ingeruild

voor een algemeen ‘standaard’ model.

Standaard Er zijn ook mondstukmakers die hun assorti-

ment hebben opgebouwd uit standaardonder-

delen waarbij alle mondstukken binnen een

CAD-ontwerpen van een mondstuk bij de firma Lätzsch in Bremen (D). Belangrijk is om

computerontwerpprogramma’s te laten samengaan met functionele aspecten van het mondstuk


RobotpolijstenHet is een absolute vereiste dat alle mondstukken met

hetzelfde stempel exact gelijk zijn aan elkaar en hetzelfde

spelen. Om dit volledig te kunnen waarborgen maken

mondstukmakers als Giddings & Webster en Josef Laus-

mann in de afwerkingfase gebruik van robots die elk

mondstuk veel gelijkmatiger polijsten dan dat dit door

mensenhanden kan. Want handmatig polijsten zorgt

voor onderlinge verschillen door de mate van aandrukken

en hoe lang en hoe vaak men een bepaald gedeelte doet.

Ook het produceren met een zogeheten Accu-dexä ma-

chine geeft de fijnst mogelijke en gelijkmatige afwerking

en nauwkeurigheid. Mark Curry, leverancier van mond-

stukken voor de Edward instrumenten werkt hiermee al

enige tijd en ook Yamaha heeft een productiemethode

waarmee het onnauwkeurige polijsten helemaal overbo-

dig en achterhaald is geworden. Bovendien werd het

steeds moeilijker om personeel te vinden dat dit routine-

matige werk nog gemotiveerd wil doen.

>>>

Mondstukdraaien met behulp van CNC-machines bij Lätzsch in Bremen (D). De mens wordt meer een bewaker

van het proces

12-13-14_Mondstuk 07-11-11 13:31 Pagina 13


reeks of serie dezelfde randen, boringen en

stiftboringen hebben en alleen de cupwijdte en

-diepte verschillen. Daarnaast kennen we

mondstukmakers waarvan elk mondstuk totaal

anders is en op zichzelf staat. Het verschil zit

hem in de fundamentele denkwijze waarop een

mondstukassortiment tot stand komt. Gaat men

bij het samenstellen van een assortiment uit van

specifieke personen met hun specifieke kenmer-

ken of van menselijke gemiddelden waarbij

slechts een globaal onderscheid wordt gemaakt

aan de hand van gemeenschappelijke kenmer-

ken. Voor de mondstukmaker ligt het voordeel

van standaard mondstukken vooral in een

snelle en goedkope massaproductie die betaal-

baar en bereikbaar is voor iedereen. Vanuit de

muzikant is hier tegenin te brengen dat niet

elke muzikant blij is met confectiemondstuk-

ken. Maar om de hele mondstukmarkt te kun-

nen bedienen en iedereen tevreden te stellen

zullen zowel de ambachtelijke mondstukmaker

met zijn persoonlijke maatwerk als ook de mo-

derne evenknie bestaansrecht hebben en naast

elkaar blijven bestaan.

Stand van de techniekVroeger kwam het dus vooral en alleen aan op

handvaardigheid en veel ervaring. Met behulp

van handgereedschappen je menselijke wil op-

leggen aan het metaal. Dit stelde hoge eisen

aan het vakmanschap en motorische vaardighe-

den van de mondstukmaker. Met de komst van

het computertijdperk kon een via de computer

ontworpen mondstuk niet uitblijven. En waar

zou dat eerder plaatsvinden dan in Japan? Ya-

maha ontketende in de jaren tachtig van de vo-

rige eeuw een revolutie met grote investerin-

gen in digitale tekenprogramma’s en de gecom-

puteriseerde productie van mondstukken. Toch

had dit ook zijn beperkingen want men kon

daarmee aanvankelijk alleen grote aantallen

maken gericht op massaproductie. Tegenwoor-

dig zijn de CNC-machines en programmatuur

ook in staat om net zo gemakkelijk kleine series

of zelfs enkelstuks te maken. De productiefaci-

liteiten bij Vincent Bach in Amerika zijn zelfs zo-

danig dat er elke 30 seconden een compleet

mondstuk uit de automaat rolt. Vergelijken we

dat met de traditionele ambachtelijke werk-

wijze dan is de tijdsfactor en de kostprijs maar

een fractie hiervan. Maar het uiteindelijke doel

was een veel betere product(ie)nauwkeurigheid

en constantere kwaliteit. En dat elk mondstuk

hetzelfde speelt als het oorspronkelijke proto-

type.

MathematischLang niet alle mondstukmakers zijn kapitaal-

krachtige firma’s met eigen researchfaciliteiten

zoals de firma Conn waar bekende wetenschap-

pers als Arthur Benade, William Cardwell en

Jody Hall als Chief Accoustical Engineer in de

jaren zestig van de vorige eeuw praktisch akoes-

tisch onderzoek verrichtten. Verschillende

mondstukmakers zoals de Amerikaan Robert

Love met zijn bedrijf ‘Brasswind Research’ clai-

men dat ze zuiver mathematisch met formules

en berekeningen mondstukken kunnen ont-

werpen. Eveneens een betrekkelijk nieuwkomer

in de mondstukbranche, de Amerikaan Gary

Radtke, pretendeert echter als eerste helemaal

computermatig een mondstuk te kunnen ont-

wikkelen. Radtke introduceert ‘een nieuwe ma-

nier van denken en communiceren’, waarmee

hij de eerste zou zijn die een mondstuk mathe-

matisch kan definiëren. Hij gaat uit van het fe-

nomeen dat hogere en lagere boventoonreek-

sen zich met een verschillende snelheid in het

mondstuk verplaatsen. Door dit synchroon te

laten verlopen, brengt men het mondstuk in ba-

lans waardoor het onder meer directer gaat

aanspreken. Radtke zegt er trouwens wel met-

een bij dat niet elke blazer daar blij mee is. Hij

stelt verder vast dat veel mondstukmakers wel

mondstukken maken waarbij dit gedigitaliseerd

getekend en aangestuurd wordt. Maar ze heb-

ben -zo zegt hij- in tegenstelling tot zijn bedrijf

niet de mogelijkheid om de klankgolf te verge-

lijken met deze ontwerpen productieprogram-

ma’s. Het door Radtke ontwikkelde programma

biedt volgens zeggen echter wel de mogelijk-

heid om alle parameters in te brengen voor het

mondstukontwerp en direct ook de daarbij be-

horende drukgolf op te wekken.

De eveneens Amerikaanse firma Kanstul biedt

muzikanten de mogelijkheid om virtueel op af-

stand persoonlijke mondstukwensen uit te voe-

ren. Je legt daarbij je eigen mondstukmodel

over de alternatieve modellen die je op hun in-

teractieve site aantreft en maakt zo vergelij-

kend een keuze. Vervolgens bestel je het geko-

zen alternatief. Zoals hierboven al aangegeven,

zeggen de vormveranderingen aan het alterna-

tieve mondstuk echter niet alles over het feite-

lijk functioneren ervan. Een mondstuk is beslist

geen postorderproduct.

Mogelijk is dit een eerste stap waarin computer-

ontwerpprogramma’s samengaan met functio-

nele aspecten van het mondstuk. De gewenste

mondstukeigenschappen worden ingetoetst,

waarna het betreffende mondstuk kant-en-

klaar uit de machine rolt. Toch hebben compu-

ters en de hieraan gekoppelde programma’s ab-

soluut nog hun beperkingen. De beschikbaar-

heid van de allermodernste supermachinerieën

ten spijt. Computersoftware die zelfstandig ver-

banden kan leggen en zelfhandelend betekenis

kan geven aan vormontwerp en alle functionele

aspecten van een mondstuk is voorlopig nog

slechts een wensdroom. De mondstukmaker is

(en blijft) de creator en de robot of machine

(vooralsnog) slechts de uitvoerder van het men-

selijke brein en vernuft. <<<

ToekomstMet nieuwe 3D-lasertechnieken kan men vormen exact

meten, vergelijken en vastleggen. Daarmee is men ook in

staat om vergelijkingen te maken van mondstukvormen

van andere merken en waarin deze verschillen en zich on-

derscheiden. Ook is men technisch veel beter in staat om

een veelheid aan vormen exact te (re-)produceren en in

elke gewenste uitvoering te mixen. Komt men echter ook

zover dat men in staat zal zijn om de volgende stap te zet-

ten in het persoonlijk ontwerpen van mondstukken? Kan

men straks computerprogrammatuur bedenken die geo-

metrische variabelen direct koppelt aan akoestische ei-

genschappen zoals impedantie feedback en klankanalyses

en dit ook vice versa kan interpreteren en variëren alsook

volledig op elkaar kan afstemmen?

Polijstrobot van Cimotec uit Bitburg (D). Het robotpolijsten geeft een

meer gelijkmatig resultaat

Messing mondstukken van Lätzsch in Bremen (D).

Het maken van een mondstuk is een intensief en

langdurig empirisch proces

12-13-14_Mondstuk 07-11-11 13:31 Pagina 14

YAMAZAKI MAZAK NEDERLAND B.V. Peppelkade 54, 3992 AK HOUTEN T: 030-634 40 30 F: 030-634 40 35 E: [email protected]

Bovendien voldoen deze machines aan de toenemende vraag naar ergonomie, milieuvriendelijkheid en energiebesparing.

Het resultaat: Exponentiële groei voor uw productiviteit

Voor meer informatie bezoek ons op:www.mazak.euof neem contact met onze verkooporganisatie.

Met de nieuwe voorgestelde machines tijdens de EMO te Hannover, brengt Mazak productiviteit en prestatie tot een nieuw niveau!

PRODUCTIVITEIT

Onze missie? Om uw productiviteit op een nieuw niveau te brengen.

Ergonomie, milieuvriendelijkheid en verhoogde productiviteit van onze machines, bieden een toegevoegde waarde, allen met Mazak waarden : Kwaliteit en Ondersteuning.

Het resultaat? Exponentiële groei voor uw productiviteit.

Dit jaar lanceert Mazak een ongeëvenaarde reeks nieuwe modellen.

ALLE NIEUWE MAZAK MACHINES

www.mazak.eu

10317_EMO_innovation_Ad_210x297_L_DANISH_02.indd 1 05/08/2011 12:52

Onze missie? Om uw productiviteit op een nieuw niveau te brengen.

Ergonomie, milieuvriendelijkheid en verhoogde productiviteit van onze machines, bieden een toegevoegde waarde, allen met Mazak waarden : Kwaliteit en Ondersteuning.

Het resultaat? Exponentiële groei voor uw productiviteit.

Dit jaar lanceert Mazak een ongeëvenaarde reeks nieuwe modellen.

ALLE NIEUWE MAZAK MACHINES

www.mazak.eu

10317_EMO_innovation_Ad_210x297_L_DANISH_02.indd 105/08/2011 12:52

NIEUW

NIEUW

NIEUW

NIEUW

NIEUW

13184 Adv. Mazak ECO MetaalMagazine.indd 1 3/11/11 18:39


Als legeringselement is niobium (Nb) redelijk bekend doch niet als gebruiksmateriaal. Het materiaal heeft namelijk bijzondere

eigenschappen die zeker aanleiding kunnen zijn om het meer te gaan toepassen. Niobium is een relatief zacht en ductiel

metaal dat probleemloos koudvervormd kan worden tot een deformatiegraad van maar liefst 90 procent voordat gloeien

noodzakelijk is. Het metaal doet enigszins denken aan roestvast staal. Het soortelijk gewicht (8,57) is nogal laag vergeleken

met andere hoogsmeltende metalen zoals tantaal (16,6) en molybdeen (10,2).

DOOR: KO BUIJS

Onderzoekers van het Georgia Institute of Technology onderzochten enkele jaren geleden het gedrag van niobium op nanometerschaal bij temperaturen van 20 K. Bij deze lage

temperaturen ontstaan spontaan dipolen (elektronen gaan verschuiven). Voor metalen is dit atypisch gedrag (foto: Georgia Tech)

90% deformatiebij omvormen niobium

16-17-18-19_Nobium 07-11-11 13:33 Pagina 16


Niobium is op zich een uniek metaal tussen de an-

dere reactieve metalen want door de gunstige

verhouding van diverse eigenschappen verschaft

het de constructeur opmerkelijke mogelijkheden.

We kunnen hierbij vooral denken aan:

• Hoge elektrische en thermische geleidbaar-

heid.

• Lage uitzettingscoëfficiënt.

• Hoge hittebestendigheid.

• Hoge corrosiebestendigheid in vele chemische

en biologische toepassingen.

De verwerkbaarheid doet een beetje denken

aan het verwerken van koper en daarom is het

metaal ook populair geworden bij juweliers en

edelsmedenrijen teneinde er sieraden van te

maken. Niobium wordt in de regel in de zuivere

vorm commercieel toegepast. De verontreini-

gingen die men kan aantreffen zijn stikstof, wa-

terstof, zuurstof en koolstof die elk zo’n 15 ppm

tot 200 ppm kunnen bedragen. Ook zijn er

enige niobiumlegeringen maar deze worden

weinig toegepast.

EigenschappenIn tabel 1 en 2 zijn de meest elementaire ken-

merken en eigenschappen van het metaal nio-

bium weergegeven. Opvallend is onder meer de

hoge smelttemperatuur. Net zoals andere reac-

tieve metalen dankt niobium zijn corrosiebe-

stendigheid aan een zeer dichte en goed hech-

tende oxidehuid die het metaal uiterst passief

maakt. Daarom kan dit metaal de allermeeste

organische en anorganische zuren weerstaan

tot minimaal 100°C met uitzondering van fluor-

waterstofzuur.

In tegenstelling tot de meeste andere reactieve

metalen levert niobium nog prima resultaten in

zuren die verontreinigd zijn met fluoriden. Bij-

voorbeeld de algemene corrosiesnelheid van ni-

obium in een milieu van 70% salpeterzuur + 100

ppm fluor is minder dan 0,125 mm per jaar. Wel

heeft niobium wat minder corrosiebestendig-

heid in reducerende zuren zoals zoutzuur en

zwavelzuur dan het metaal tantaal. Het wordt

onmiddellijk weer meer resistent indien er oxi-

derende ionen worden toegevoegd. Niobium is

net als tantaal gevoelig voor waterstofbrosheid

indien het kathodisch gepolariseerd is door bij-

voorbeeld een galvanische kortsluiting.

De goede corrosieweerstand tegen natrium-

dampen bij hoge temperaturen en drukken

maakt het metaal vooral geschikt voor het ge-

bruik in vloeibare alkalimetalen waar tevens de

warmteoverdracht kritisch is. Het metaal kan

daarom probleemloos tot 1000°C worden inge-

zet in vloeibaar lithium en tot 850°C in het vloei-

bare eutectische thoriummagnesium. Aanzien-

lijke hoeveelheden gasverontreinigingen zullen

deze corrosiebestendigheid wel reduceren.

Niobium is echter niet geschikt voor toepassin-

gen in hete waterige alkalische oplossingen

omdat de kans dat er waterstofbrosheid ont-

staat nogal groot is alhoewel het met de corro-

siesnelheid wel mee valt. Zelfs met lage concen-

traties (5%) natrium- en kaliumhydroxide treedt

deze waterstofbrosheid reeds op.

Niobium heeft unieke en nuttige eigenschap-

pen in het gebruik van allerlei gassen. In agres-

sieve gassen zoals broom, chloor en zwaveldi-

oxide is de corrosiebestendigheid van niobium

niet afhankelijk van het vochtgehalte, zoals

vaak het geval is, doch hoofdzakelijk van de

temperatuur. De gassen mogen zowel nat als

droog zijn. Titaan zal namelijk spontaan bran-

den in droog chloorgas doch niobium is daar ge-

heel ongevoelig voor. Niobium kan probleem-

loos in chloorgas worden ingezet tot 200°C, in

broom tot 100°C en in koolmonoxide of dioxide

tot 250°C. Boven de 200°C zal niobium gaan oxi-

deren aan de lucht en deze oxidatie zal pas echt

aanmerkelijk worden boven de 500°C. Indien

men niobium wil toepassen bij hoge tempera-

turen zal men een beschermende coating moe-

ten aanbrengen aan het oppervlak. Niobium

reageert boven de 350°C met stikstof en met

waterdamp boven de 300°C. Tabel 3 geeft een

indruk van hoe het metaal zich gedraagt in di-

verse chemische milieus. Uit de tabel blijkt

onder meer de gunstige invloed van oxiderende

ionen op de corrosieprestaties van niobium.

M A T E R I A L E N

Tot 1000°C in vloeibaar lithium

>>>

Een supergeleidende resonator gemaakt van 100%

puur niobium. Deze resonator wordt ingezet voor

het versnellen van elektronen (foto: Desy)

Smeltpunt

Kookpunt

Soortelijke massa

Kristalstructuur

Rooster constante

Thermische neutronenabsorptie

Thermische geleidbaarheid 0°C

Bij 1600°C

Uitzettingscoëfficiënt 20°C

Elektrische weerstand

Specifieke warmte bij 15°C

Bij 1227°C

Giftigheidsgraad

2468°C

4927°C

8,57 kg/dm3

KRG

3,3 Å

1,1 b

0,523 J

0,691 J

7,1 x 10-6/K

15 µΩ268 J/(kg.K)

320 J/(kg.K)

0,38

Tabel 1. Fysische eigenschappen niobium

16-17-18-19_Nobium 07-11-11 13:33 Pagina 17


Nodige beperkingen bij lassen

Chemische oplossing Gewicht concentratie Temperatuur Corrosiesnelheid in % in °C in mm/jaar

Zoutzuur 15 60 Geen

Zoutzuur 30 35 0,025

Zwavelzuur 37 20 0,025

Zwavelzuur 10 (met 0,1% FeCl3) Kokend 0,025

Salpeterzuur 50 80 0,125

Salpeterzuur 65 20 Geen

Salpeterzuur 65 Kokend 0,025

Salpeterzuur 70 250 0,025

Fosforzuur 50 30 Geen

Fosforzuur 50 90 0,125

Fosforzuur 85 30 Geen

Fosforzuur 85 Kokend 3,75

Fosforzuur 85 (met 4% HNO3) 88 0,025

Zwavelzuur 5-40 20 Geen


Zwavelzuur 40 Kokend 0,5


Zwavelzuur 70 (met 15% Cr+3) 100 Geen

Azijnzuur 5-99,7 Kokend Geen

Citroenzuur 10 Kokend 0,025

Formaldehyde 6 Kokend Geen

Formaldehyde 37 Kokend 0,0025

Mierezuur 10 Kokend Geen

Mierezuur 50 Kokend 0,025

Melkzuur 10-85 Kokend 0,025

Oxaalzuur 10 Kokend 1,25

Wijnsteenzuur 20 Kokend Geen

Tabel 3. Gedrag niobium in diverse chemische milieus

BereidingsmethodeIn het kort komt de bereiding van niobium hier

op neer dat men verbindingen van niobium/

ferro met een hoog gehalte aan niobium gaat

chloreren waardoor er een niobiumchloorver-

binding ontstaat. Deze verbinding wordt onder-

worpen aan een hydrolyseprocedure waardoor

er vochtig niobiumoxide ontstaat dat wordt ge-

calcineerd. Dit calcinaat wordt door middel van

een metaalreductie omgezet in het ruwe nio-

bium dat daarna met het elektrosmeltproces

wordt omgesmolten tot zuivere gietelingen.

Deze gietelingen kunnen na een machinale be-

werking worden gesmeed tot een bepaalde

vorm. Daarna worden deze verder gesmeed tot

een gewenste vorm die daarna gewalst kan

worden tot het eindproduct. Ook wordt niobi-

umpoeder gemaakt ten behoeve van poeder-

metallurgie zoals het HIP-proces. Niobium is be-

schikbaar in plaat, poeder, staf, folie en buis-

vorm en is goed lasbaar mits net als bij titaan en

zirkoon, de nodige voorzorgsmaatregelen wor-

den genomen teneinde te voorkomen dat on-

gewenste gassen binnendringen in het afkoe-

lende metaal. Ook kunnen niobiumproducen-

ten allerlei niobiumverbindingen vervaardigen

zoals niobiumoxides, niobiumcarbiden en niobi-

umhalides.

VerwerkingNiobium is uitstekend koud te verwerken en

daarom kan het metaal gemakkelijk worden

gesmeed, gewalst of gevormd direct van de gie-

teling bij kamertemperatuur. Indien de door-

snede van een product ongeveer 90 procent is

gedeformeerd dan is gloeien noodzakelijk. Een

warmtebehandeling bij 1200°C gedurende één

uur bewerkt een volledige rekristallisatie van

het metaal indien de koudvervorming boven de

50 procent uitkomt. Het gloeien dient te ge-

schieden in een vacuümconditie of in een inert

gasmilieu. Men moet bij het gebruik van een

inert gas wel heel zeker zijn dat het een zeer

zuivere kwaliteit is want anders krijgt men een

ongewenste opname van bepaalde gassen. Ni-

obium is ook zeer geschikt voor dieptrekken

zodat bekers en buizen direct kunnen worden

getrokken mits de smering voldoende is. Dank-

zij de goede vervormbaarheid heeft men nage-

noeg geen problemen bij het mogelijk terug-

springen van het metaal.

LassenZoals eerder gesteld is niobium een uiterst reac-

tief metaal dat zelfs onder zijn smeltpunt rea-

geert met allerlei gassen zoals stikstof, zuurstof,

waterstof en kooldioxide. Op het smeltpunt en

daarboven zal niobium reageren met de aller-

meeste fluxen en dat geeft de nodige beperkin-

gen aan het lassen. Zeer belangrijk is dat het

metaal grondig wordt gereinigd. Dit kan men

het beste doen door het oppervlak met een

zuur te beitsen. Een veel gebruikte oplossing is

Ongeveer 90 procent van de wereldwijde

consumptie van niobium wordt ingezet voor de

productie van roestvast staal en laaggelegeerde,

hogesterktestalen (foto: www.sarissaresources.com)

16-17-18-19_Nobium 07-11-11 13:33 Pagina 18


Samenvatting NbNiobium is een metaal dat buitengewoon goed toepas-

baar is in:

• fluoride-houdende zuren;

• hoog-oxiderende zuren;

• droog en nat chloor/broom.

Het is verkrijgbaar in alle wenselijke vormen zoals plaat,

folie, staf, draad en buis en kan verwerkt worden met de

reeds bestaande gereedschapwerktuigen die ook voor

andere metalen worden gebruikt. Het kan mechanisch

aan elkaar worden verbonden doch ook door middel van

het lasproces. Ook zijn er specifieke soldeertechnieken be-

schikbaar die een afdoende verbinding maken voor be-

paalde toepassingen.

VerspanenDraaien van niobium kan het beste met beitels die geschikt zijn voor hoge snijsnelheden onder een

goede koeling en smering met een geschikte oliesuspensie. Tabel 4 geeft een beeld van hoe de

draaiparameters zich verhouden. Boren en draadsnijden kan in principe probleemloos verlopen

met de normaal in de handel verkrijgbare hoge snijsnelheid boren en tappen. Wel dient men er re-

kening mee te houden dat de boren veelal sneller slijten dan bij het gebruik in andere metalen

zoals roestvast staal en titaan, waardoor de boorgaten snel ondermaats kunnen zijn. Bij het tappen

moet men een overmaat aan snijolie gebruiken. Het aanbrengen van de schroefdraad met behulp

van het rolproces wordt het meest aanbevolen.

Aanloophoek 15° - 20°

Hellingshoek 30° - 35°

Vrijloophoek 5°

Neusradius 0,5 - 0,75 mm

Snijsnelheid 18 - 24 m/min (met HSS)

76 - 91 m/min (met carbide)

Voeding (ruwbewerking) 0,2 - 0,3 mm/omw.

Voeding (eindbewerking) 0,12 mm/omw (max)

Snijdiepte 0,8 – 3,2 mm

Tabel 4. Parameters voor het draaien van niobium

25%-30% HF, 25%-33% HNO3 en de rest water.

Voordat men dit agressieve middel toepast, kan

men het beste met een monster even de etssnel-

heid bepalen. Uiteindelijk dient men ongeveer

0,0025 mm van het oppervlakte te verwijderen

teneinde een optimale lasverbinding te leggen.

Voor niobium wordt het TIG-lasproces aanbevo-

len zoals dat ook wordt gebruikt bij roestvast

staal, titaan en zirkoon. Toch dienen er enkele

lasparameters te worden gewijzigd opdat het

gesmolten metaal absoluut zeker wordt bedekt

met het inerte argongas. Ook het gebruik van

een backinggas is een vereiste en de afkoelende

las dient ook aan inert gas in verband met de

diffusiedrang van verschillende gassen. Voor

plaat met een dikte vanaf 0,5 mm is het aan te

bevelen het TIG-lasproces toe te passen doch

dunne tot zeer dunne plaat kan het beste wor-

den gelast met behulp van weerstandlassen.

Men dient veel aandacht te besteden aan de

vorm van de elektrodepunt. Het is van het uiter-

ste belang dat de dunne platen nauwkeurig ten

opzichte van elkaar zijn gesitueerd en dat tij-

dens het lassen deze positionering niet veran-

dert. Het voordeel van weerstandlassen is dat de

thermische belasting dusdanig kort is dat er

weinig kans is op contaminatie van de las. Punt-

lassen kan men het beste doen onder water

opdat het water snel de warmte kan afvoeren

waardoor er nagenoeg geen kans is voor onge-

wenste elementen om binnen te dringen. Uiter-

aard dienen de te lassen oppervlakten ten be-

hoeve van het weerstandlassen ook grondig te

worden gereinigd en ontvet. Om eventuele ko-

perdeeltjes van de elektrode te verwijderen kan

men lokaal het gelaste oppervlak beitsen met

salpeterzuur.

ToepassingenHet is nuttig te vermelden dat er legeringen op

niobiumbasis zijn met tantaal, hafnium, wol-

fraam en zirkoon. De reden voor dit legeren is

om hogere mechanische waarden te verkrijgen

gecombineerd met een betere corrosie- en hit-

tebestendigheid. Ook de kruipbestendigheid

wordt enorm verbeterd indien er slechts 1% zir-

koon aan het metaal wordt toegevoegd.

Naast de reeds genoemde toepassingen van ni-

obium in bijvoorbeeld naverbranders van straal-

motoren en juwelen is het metaal ook bijzonder

geschikt om gebruikt te worden als buismateri-

aal in natriumlampen vanwege de zeer goede

corrosiebestendigheid in natriumdampen bij

hoge temperatuur. Ook wordt het toegepast als

pijpmateriaal in de ventilatiesystemen van au-

toclaven. In de ruimtevaart vindt het toepassing

als stuwkrachtvergroter bij onder meer satellie-

ten en in uitlaatsystemen. Voorts heeft men ni-

obium met succes toegepast als behuizing voor

supergeleiding en als versneller voor zware

ionen. Ook industrieel wordt niobium aange-

wend in warmtewisselaars ten behoeve van

zowel corrosieve media als voor stoffen met

zeer hoge temperaturen. Verdampers van nio-

bium kunnen ook probleemloos agressieve stof-

fen laten indampen zoals bijvoorbeeld het hoog

geconcentreerd chroomzuur. Als vervanging

voor de röntgenstralen is er nu een nieuwe ont-

wikkeling op de markt, namelijk het MRI-sys-

teem. MRI staat voor ‘Magnetic Resonance Ima-

ging Device’; dankzij niobium dat gebruikt

wordt in het ‘diagnosteergereedschap’ kan men

nu het menselijk lichaam laagje voor laagje

scannen zonder gevaarlijke röntgenstraling. In

verchromingsbaden worden vaak kleine hoe-

veelheden fluoriden toegevoegd als katalysator.

Niobium is qua corrosieprestaties superieur

boven alle bekende constructiemetalen. Bij-

voorbeeld in een milieu van 17% chroomzuur +

2% natriumfluorsilicaat plus sporen zwavelzuur

bij 92°C is de corrosiesnelheid minder dan 0,125

mm per jaar. Droog broom is op zich mild voor

de meeste non-ferrometalen zoals nikkel, koper

en magnesium doch vochtig is het uiterst agres-

sief waardoor er hevige corrosie het gevolg is.

Broom heeft de neiging vocht op te nemen

waardoor de meeste metalen bezwijken met

uitzondering van niobium die tot 100°C geen

aantasting vertoont in zowel droog als vochtig

broom. Andere milieus zoals chloor en chloordi-

oxide bewerken aanzienlijke aantasting op de

meeste roestvast staalsoorten. Titaan geeft een

acceptabele resistentie indien er water aanwe-

zig is. Als dit water ontbreekt dan zal het titaan

spontaan in brand vliegen. Niobium heeft daar

geen last van zodat het zowel in droog als in nat

chloor kan worden toegepast. Voor het berei-

den van hoog geconcentreerd salpeterzuur

(< 95%) wordt zwavelzuur gebruikt als voch-

tonttrekker. Vanwege het mengsel van zwavel-

zuur en salpeterzuur ontstaat er een corrosief

medium dat veelal te agressief is voor roestvast

staal. Ook in dit geval is het metaal niobium een

afdoende oplossing. <<<

Elasticiteitsmodulus

Rekgrens

Treksterkte

Hardheid

Rek over 25,4 mm

1,05 x 10-1 Pa

76 MPa

175 MPa

60 - 100VHN

35%

Tabel 2. Mechanische eigenschappen niobium

M A T E R I A L E N

16-17-18-19_Nobium 07-11-11 13:33 Pagina 19


Terwijl de ene machineleverancier op de EMO 2011

het verspaningsproces afkoelde met vloeibare

stikstof van pakweg -200°C, zag je op een andere

stand hoe met behulp van een laserstraal warmte

werd toegevoerd naar de snijkant. Een derde variant

om de verspaanbaarheid te verbeteren die in

Hannover gedemonstreerd werd, was het opleggen

van een ultrasone trilling op het verspanende

gereedschap. En ook verhogen van de druk van de

koelsmeervloeistof schijnt wonderen te verrichten.

Waarom eigenlijk? Eerst wat uitleg aan de hand van

de theorie en dan wat praktijkvoorbeelden van de

EMO.


Enig idee hoe hoog de hoofdsnijkracht Fc kan

zijn bij verspaningswerkzaamheden? Een voor-

beeld van Sandvik Coromant leert dat bij het

draaien van staal CMC 02.1 (een CrNiMo-staal)

met een hardheid van 180 HB op de wisselplaat

een tangentiale kracht ontstaat van 17 kN. Of-

tewel: op die kleine wisselplaat drukt continu

een kracht die vergelijkbaar is met de zwaarte-

kracht die trekt aan een auto met een massa

van 1700 kg. Deze hoge kracht in dit voorbeeld

geldt voor zowel een slanke spaan met een sne-

dediepte ap van 13 mm en een voeding fn van

0,62 mm als voor een verspaning met een rela-

tief dikkere spaan met respectievelijk een diepte

van 8,1 mm en een voeding van 1 mm. Gelet op

de grootte van deze kracht is het dan ook niet

verwonderlijk dat de toelaatbare hoofdsnij-

kracht een van de begrenzingen is die je ont-

moet bij de keuze van een verspaningsproces.

Die hoofdsnijkracht is recht evenredig met de

snededoorsnede (het product van snedediepte

maal de voeding, zeg maar de breedte en

hoogte van de spaan). Andere begrenzingen

zijn de toelaatbare thermische belasting van

werkstuk én gereedschap en de verlangde

standtijd van het gereedschap. Vloeibare stik-

stof (cold machining), laserondersteund verspa-

Demonstratie van verspanen met vloeibare stikstof op de stand van MAG tijdens de EMO Hannover 2011.

Gefreesd wordt een titaan blisk. Het stikstofverbruik is ongeveer 10 l/h tot 15 l/h. Dit betekent een kostenpost

van pakweg 3 tot 5 euro per uur (foto’s: Reinold Tomberg)

Oprekken grenzen verspaningsproces

Hot en coldverspanen op EMO

20-21-22-25_Verspanen 07-11-11 13:35 Pagina 20


nen (hot machining), ultrasone trilling en hoge-

drukkoeling zijn eigentijdse technieken om de

grenzen van het verspaningsproces behoorlijk

op te rekken.

LamellenKijkend naar de spanen van verspanende be-

werkingen dan valt altijd, in meer of mindere

mate, de lamelvorming van de spanen op. Wat

minder zichtbaar bij aluminium, maar bij het

verspanen van veel staalsoorten heel goed her-

kenbaar. In wezen kijk je naar afschuifvlakjes.

Dat is te verklaren omdat verspanen een plas-

tisch omvormproces is. De punt van het verspa-

nende gereedschap is een beitel, een wig, die

met grote kracht in het werkstukmateriaal ge-

duwd wordt. Onder invloed van die kracht ont-

staan in het werkstukmateriaal drukspanningen

die dunne schijfjes materiaal over een zogehe-

ten afschuifvlak over elkaar laat schuiven. Dit is

een plastische vervorming die in de gewenste

spaanvorming resulteert. Taaie werkstukmate-

rialen geven een lintspaan. Bij minder goed ver-

vormbare materialen, zie de gekartelde lamel-

spanen. Is de vervormbaarheid nog minder dan

ontstaan brokkelspanen (spanen zonder samen-

hang).

Theoretisch is het overigens interessant om op

te merken dat als spaanvorming een proces is

als gevolg van een plastische vervorming, dat er

dan ook altijd een elastische vervorming zal op-

treden. Met andere woorden: het werkstukma-

teriaal zal na een verspaning ook ietwat uitve-

ren. Zoals gezegd: dit is meer iets voor de theo-

rie.

Ook is het goed om te realiseren dat het verspa-

nen geen statisch proces is. Door het afschuiven

van de lamellen, door het breken van de spanen

en omdat een materiaal niet altijd 100 procent

homogeen is, ontstaan ook dynamische krach-

ten tijdens het verspanen. Bij moeilijk te verspa-

nen materialen met veel lamelvorming kunnen

de dynamische krachten een waarde van 30

procent van de waarde van statische krachten

bereiken. Als gevolg van deze wisselende dyna-

mische krachten kunnen tijdens het verspanen

ongewenste trillingen optreden.

HoofdsnijkrachtHierboven is gesteld dat de de hoofdsnijkracht

recht evenredig is met de spaandoorsnede. Dit

is niet helemaal juist. De hoofdsnijkracht is

recht evenredig met de snedebreedte en minder

dan recht evenredig met de spaanhoogte (sne-

dedikte).

In formulevorm wordt het (zowel voor draaien

als frezen) als volgt uitgedrukt:

Fc = kc,1,1 x b x h1-mc

Fc = de hoofdsnijkracht

kc,1,1 = de specifieke snijkracht

1-mc = de stijgingsfactor

De specifieke snijkracht is een grootheid in

N/mm2 die de snijkracht aangeeft voor één vier-

kante millimeter spaandoorsnede. Overigens is

dit een richtwaarde die afhankelijk is van het

snijmateriaal, het werkstukmateriaal en de geo-

metrie van de beitel. Datzelfde geldt voor de

stijgingsfactor, een waarde kleiner dan 1, waar-

mee tot uitdrukking gebracht wordt dat de

spaanhoogte minder dan recht evenredig in-

vloed heeft op de hoofdsnijkracht.

Ook de hierboven vermelde formule is niet ge-

heel juist. Bij het hogesnelheidsverspanen blijkt

immers dat de snijkrachten behoorlijk afnemen

bij een toenemende snijsnelheid vc. Dit effect zit

niet in de formule.

Tenslotte: de hoofdsnijkracht is weliswaar de

grootste kracht die optreedt bij het verspanen,

maar niet de enige kracht. Naast deze tangen-

tiale kracht zijn er ook krachten als de terug-

druk- en de voedingskracht die samen de totale

snijkracht opleveren.

VermogenHet vermogen aan de spil van een draaima-

chine, of het vermogen om een freestand door

het werkstuk te bewegen, kan worden bepaald

met de formule:

P = Fc x vc

Het vermogen P wordt (bijna) volledig omgezet

in warmte. Het grootste gedeelte van de

warmte ontstaat in de afschuifzone. Dit is het

afschuifvlak waar de laagjes werkstukmateriaal

als gevolg van plastische deformatie over elkaar

afschuiven en loskomen uit het te verspanen

werkstuk. Ongeveer 80 procent van de verspa-


Meer informatie verspaningstechniekMeer informatie over verspaningstechnieken is te vinden

in de volgende bronnen die ook zijn gebruikt bij het

schrijven van dit artikel:

- boek ‘Industriële Productie’ van Kals, Luttervelt en Mou-

lijn;

- boek ‘Verspaningstechnologie’ van Rijsdijk;

- DVD ‘Training Handbook’ van Sandvik Coromant;

- Aluminium Infoblad ‘Verspanen van aluminium’ van het

Aluminium Centrum;

- Archief met artikelen op de site van Metaal Magazine.

>>>

Het stikstofaggregaat bij een bewerkingscentrum van MAG. De vloeibare stikstof

wordt door het verspanende gereedschap heen aangevoerd

Een unit voor het toevoeren van koelsmeervloeistof in de hallen van het WZL in

Aken (D). Volume gaat tot 70 l/min bij een maximale druk van 350 bar



ningswarmte ontstaat in het afschuifvlak. De

andere 20 procent is ongeveer gelijk verdeeld

als wrijvingswarmte tussen het vrijloopvlak van

het gereedschap en het werkstuk én als wrij-

vingswarmte tussen de spaan en het spaanvlak

van het gereedschap. Deze 20 procent zal zich

ook gelijk verdelen over werkstuk en gereed-

schap. De verdeling van de warmte tussen spa-

nen, werkstuk en gereedschap blijkt ook afhan-

kelijk te zijn van de snijsnelheid vc. Bij een ho-

gere snijsnelheid wordt meer warmte afge-

voerd via de spanen. Ook dit is een effect wat

goed zichtbaar is bij hogesnelheidsverspanen.

Voor bijvoorbeeld het verspanen van aluminium

is ten opzichte van staal met een vergelijkbare

sterkte ongeveer twee tot drie keer minder ver-

mogen nodig. Dit omdat aluminium veel zach-

ter is dan staal. Die goede verspaanbaarheid van

aluminium levert echter ook bijzondere proble-

men op, zoals het moeilijk breken van spanen

door de grote taaiheid en het kleven van alumi-

niumdeeltjes (valse snijkant) op de snijgereed-

schappen. Het verhogen van de snijsnelheid is

een manier om die opbouw tegen te gaan. Dit

is een van de redenen waarom tegenwoordig

ook bij het verspanen van aluminium hoogver-

mogenspillen worden ingezet.

BegrenzingenDe hoogste temperaturen bij het verspanen

treedt op tussen de spaan en het spaanvlak.

Denk aan temperaturen dik boven de 1000°C.

Een te hoge temperatuur op het grensvlak

heeft een negatief effect op de gereedschapslij-

tage en kan bovendien ook het werkstuk aan-

tasten. Denk bijvoorbeeld aan aanloopkleuren.

Zoals al gezegd is ook de toelaatbare thermi-

sche belasting een van de begrenzingen van het

verspaningsproces. Nu is het niet zo dat metaal-

bewerkers bij verspaningsprocessen uitgebreid

rekenen met de hoofdsnijkracht of met de tem-

peratuurhoogte tussen spaan en spaanvlak (als

je al in staat zou zijn om die temperatuur te

meten!). Veel meer is het zo dat de verlangde

standtijd van het gereedschap leidend is. Uit-

gaande van een verlangde standtijd kun je kie-

zen voor een combinatie van snijsnelheid en

snededoorsnede die past bij de standtijd T van

het gereedschap (de tijd dus dat de maximaal

aanvaardbare slijtage ontstaat). De begrenzin-

gen van je verspaningsproces kom je dan tegen

als je bij een steeds kortere standtijd kiest voor

een steeds grotere snededoorsnede. Dan ont-

moet je vanzelf de grenzen van de toelaatbare

thermische belasting (bij een hogere snijsnel-

heid) of de grens van de toelaatbare hoofdsnij-

kracht (bij een wat lagere snijsnelheid) in com-

binatie met een hogere snededoorsnede. Uit

het oogpunt van productiviteit (maximaal spa-

nen maken) is overigens de combinatie van een

zo laag mogelijke snijsnelheid met een zo hoog

mogelijke voeding de meest gunstige. Van be-

lang is ook de gewenste standtijd T goed af te

stemmen op de eigenlijke verspaningscyclus.

Hetzelfde gereedschap kan immers met ver-

schillende standtijden met succes ingezet wor-

den. Het is dus zeker niet zo dat de standtijd T

een vast gegeven is van een gereedschap.

Koelen met stikstofKoeling met vloeibare stikstof is interessant bij

het verspanen van ‘moeilijke’ metalen als titaan,

nikkellegeringen, nodulair gietijzer en vermicu-

lair gietijzer. Tijdens de IMTS 2010 in Chicago is

het stikstofprocedé voor het eerst door machi-

neleverancier MAG gedemonstreerd. Dit najaar

tijdens de EMO 2011 in Hannover zijn ook de-

monstraties verzorgd.

Een van de demonstraties van MAG was het fre-

zen van een titaan blisk uit volmateriaal voor

een straalmotor. Blisk is een samenvoeging van

de woorden blade and disc. Kenmerkend is dat

de schoepen geïntegreerd zijn in het volmateri-

aal (dus geen schoepopnamen). Het demodeel

van MAG is een werkstuk met een diameter van

640 mm, een breedte van 190 mm met 39

schoepen. Dit is een werkstuk met een massa

van 180 kg. Dankzij de koeling met vloeibare

stikstof is het mogelijk om of de standtijd van

het gereedschap te verdubbelen van één naar

twee blisks of bij gelijkblijvende gereedschap de

standtijd van één blisk de voeding met 30 pro-

cent te verhogen. Bij het conventioneel verspa-

nen werd een koelsmeervloeistof met een druk

van 30 bar ingezet; verspanen met vloeibare

Bij ultrasoon verspanen beweegt het gereedschap met een trilling van 20 kHz tot 50 kHz. Dus tot 50.000 maal

per seconde trommelt het gereedschap op het te bewerken materiaal. Dankzij de verlaagde proceskrachten is

een Ra van meer dan 0,2 micrometer bereikbaar. Ook de kans op microscheurvorming reduceert (foto:

DMG/Sauer)


Als gerenommeerd topmerk werkt TRUMPF continu aan nieuwe ontwikkelingen en vooruitstrevende oplossingen. Of het nu gaat om lasersnijden, pons/nibbelen, kanten,

laserpijpsnijden of laserlassen: met de technologie van TRUMPF weet u zeker dat u moderne, geavanceerde techniek in huis haalt. En die houden we up-to-date door

met onze dienstverlening steeds een stap verder te gaan. Zo bent u verzekerd van een investering waar u vandaag, morgen en overmorgen uw voordeel mee kunt doen.

technologieTRUMPF:

van morgen

TRUMPF Nederland B.V. Postbus 837 7550 AV Hengelo Tel: 074 - 249 84 98 Fax: 074 - 243 20 06 e-mail: [email protected] www.nl.trumpf.com

Innovatie van generatie op generatie.

Altijd een passende oplossing voor uw verspanende productie

0229 54 24 85 - [email protected] - www.dormac.nl

Draai- en freestechnologie voor iedere toepassing

Bezoek het open huis in ons vernieuwde democentrum op 25+26 nov. en ontdek wat wij met ons programma draaien freessystemen voor u kunnen betekenen!

multi-turret draaien multi-axis draaeni/frezen horizontaal frezen 5-assig frezen verticaal frezen

MACH4METALMETALWORK INGMACHINERY

Wanted Heavy Machinery

www.mach4metal .com Wanted you surplus machinesTel . 0031 (0)316-247123 Fax . 0031 (0)316 - 247956 info@mach4metal .com

ABUS 20,500 X 50 TON

DUBBEL LIGGER KRAAN2002 HIJS HOOGTE 10.000 MM

INCL. WEEG INRICHTINGINCL. RADIO BEDIENING


DUBBEL LIGGER KRAAN2006, HIJS HOOGTE 15.000

INCL. INRICHTINGINCL. RADIO BEDIENING


DUBBEL LIGGER KRAAN2002, HIJS HOOGTE 10.000 MM


ABUS 15,430 X 17,5 TON

DUBBEL LIGGER KRAAN1998, HIJS HOOGTE 10.000


TOS SU 100 H / 4000

TOS CELACOVICE 1997Ø 1050 OVER BED Ø 730 SUPP.3 EN 4 KLAUW, 2 VASTE BRILLENMOT. TEGEN CENTER 32 KW !!

ANAYAK HV 3000 PLUS

CNC BEDFREEZER 2002X/Y/Z 3,000 X 1,500 X 1,250

ISO 50 / 30 KW FANUC 16 I MA24 POS. WISSELAAR / B+C KOP

CNC FACCIN 3000 X 10

CNC 4 ROLLENWALS 1998ROL Ø 210 MM, WALS LENGTE 3000 MM ZIJ

SUPPORT, CNC GESTUURD,10 MM WALZEN / 7MM AANBUIGEN


DUBBEL LIGGER KRAAN1998, HIJS HOOGTE 10.000 INCL. WEEG INRICHTINGINCL. RADIO BEDIENING

ABUS 15,595 X 12,5 TON

ENKEL LIGGER KRAAN2006, HIJS HOOGTE 6.000 INCL. WEEG INRICHTINGINCL. RADIO BEDIENING






DUBBEL LIGGER KRAAN2002, HIJS HOOGTE 6.600INCL. WEEG INRICHTINGINCL. RADIO BEDIENING

2x

2x

2x

2x

2x

4x

_Mach4Metal:38 02-11-11 09:48 Pagina 38


stikstof lukt als droogverspanen met een mini-

maalsmering. Enkele verspaningsgegevens zijn:

volhardmetaal frees van 16 mm met zes tanden,

snijsnelheid 72 m/min, voedingssnelheid van 860

mm/min en een freesdiepte van 24,5 mm. Blij-

ven deze verspaningscondities zo bij een koe-

ling met vloeibare stikstof, dan is het volgens

MAG mogelijk om de gereedschapstandtijd te

verdubbelen. Ga je uit van een gelijkblijvende

standtijd, dan kan de voeding omhoog van 860

mm/min naar 1.150 mm/min.

Dat een koeling met vloeibare stikstof goed

werkt bij een materiaal als titaan komt omdat

zowel de taaiheid van het materiaal in combi-

natie met de lage warmtegeleiding en de hoge

warmtecapaciteit resulteert in hoge temperatu-

ren tijdens de verspaning. Koeling met vloei-

bare stikstof is dan een effectieve manier om de

temperatuur naar beneden te brengen.

HogedrukkoelingHet WZL in Aken onderzoekt wat de invloed is

van de druk van de koelsmeervloeistof op het

verspanen van moeilijk verspaanbare materia-

len als titaan- en nikkellegeringen. Het blijkt dat

hoge drukken een gunstige invloed hebben op

de spaanvorm. Bij koelen en smeren van het

snijvlak met een hoge druk wordt de koel -

smeervloeistof met behulp van spuitneuzen

heel gericht gestuurd naar het contactvlak tus-

sen de snijkant van de wisselplaat en het werk-

stuk. De stralen vormen dankzij de hoge druk

als het ware een hydraulische wig tussen het op-

pervlakte van de wisselplaat en de onderzijde

van de spaan. Net als bijvoorbeeld in een glijla-

ger wordt er een hydraulische druk opge-

bouwd. Een hogere druk van de koelsmeer-

vloeistof heeft een positief effect op de spaan-

vorming. Bij voorbewerken en grofverspanen is

het met een hogedrukkoeling bovendien mo-

gelijk om heel effectief de temperatuur van de

snijkant te laten dalen. Bij het WZL gaan de

drukken bij het groefsteken van TiAl6V4 tot 300

bar. Meer stand der techniek is een hogedruk-

koeling waarbij een straal koelsmeervloeistof

onder een druk van 70 bar tot 140 bar precies

op de snijzone van de snijkant van het verspa-

nende gereedschap spuit .

UltrasoonUltrasoon bewerken is ook een manier om de

grenzen van het verspaningsproces te verleggen.

Met een ultrasone trilling van het gereedschap

wordt de structuur van moeilijk te bewerken ma-

terialen aan het oppervlak enigszins kapot ge-

broken, zodat slijpgereedschap, boor- of frees-

snijkant hun werk makkelijker kunnen uitvoeren.

Het biedt een aantal voordelen: door de ultra-

soon trilling is er sprake van een contactarm pro-

ces tussen gereedschap en werkstuk, met als ge-

volg een lager krachtenniveau bij de bewerking.

LaserondersteundDankzij een hydrostatische lagering kunnen de

draaimachines van Monforts ingezet worden

voor het precisiebewerken van ‘moeilijke’ mate-

rialen. Heel bijzonder is de RNC 400 LaserTurn

die Monforts liet zien tijdens de EMO Hannover

2011. Deze machine bewerkt keramische mate-

rialen vanaf de stang door middel van laseron-

dersteund draaien. Monforts heeft het draai-

centrum RNC 400 LaserTurn ontwikkeld in sa-

menwerking met Fraunhofer IPT uit Aken (D).

Het laserondersteund draaien wordt bijvoor-

beeld ingezet voor het bewerken van silicium-

nitride lagerschalen. Bijzonder is ook dat dit ke-

ramische materiaal vanaf de stang bewerkt

wordt. Het wordt aan de draaimachine toege-

voerd als gesinterd stafmateriaal. Bij het bewer-

ken is een oppervlakteruwheid haalbaar van Ra

= 0,2 micrometer. Hiermee is het laseronder-

steund een interessant productiealternatief

voor slijpen.

Bij Fraunhofer IPT wordt momenteel ook het la-

serondersteund frezen van keramiek beproefd

op een bewerkingscentrum. Bijzonder is dat de

laserstraal door de hoofdspil heen direct naar

de snijkanten van de freeskop gestuurd wordt.

Gelet op de thermische beïnvloeding een verbe-

tering. Met behulp van een lenzenstelsel en

spiegels stuurt het Fraunhofer IPT het laserlicht

van een 2,4 kW Yb:YAG-schijflaser (golflengte

1.070 nm) door de hoofdspil heen van een ver-

ticaal bewerkingscentrum. Op deze manier is

het mogelijk om tijdens het laserfrezen de straal

precies te sturen daar waar het laserlicht nodig

is: op de snijkant van het freesgereedschap.

<<<

De Monforts RNC 400 LaserTurn tijdens de EMO Hannover 2011 met

rechts de 3 kW diodelaser. Rechtsboven in de laserbron is de gele fiber

zichtbaar die het laserlicht naar de snijkant voert

Het gereedschap voor het laserondersteund draaien in de revolver van de de

Monforts RNC 400 LaserTurn

Het laservermogen van de Monforts RNC 400 LaserTurn kan ook worden gebruikt

voor het plaatselijk harden van een draaiwerkstuk zoals links op de foto




De Nederlandse Vakkanjers Edwin Mabelis (lassen) en Chris van Helmond (CNC- frezen) streden

begin oktober op internationaal niveau tijdens de World Skills in Londen. Het evenementen-

complex ExCel was van 5 t/m 8 oktober één groot podium, van metselen tot massage, van

verpleegkunde tot vliegtuigonderhoud en van etaleren tot elektrotechniek: er waren

wedstrijden op elk vakgebied.

DOOR: MARION DE GRAAFF

In de lascabine van Edwin Mabelis hangt een

vlag van zijn werkgever. De beste jonge lasser

van Nederland en nuchtere Zeeuw doet ook op

de World Skills “gewoon wat hij goed kan”. Ma-

belis: “Een van de opdrachten is om een drukvat

te maken. Dat ligt me wel. Er staat 22 uur voor

alle opdrachten en dat is verdeeld over vier

dagen. Het gaat lekker, ik denk wel dat ik alles

op tijd af krijg”.

Moeilijke dingen Edwin Mabelis (20) volgde de vmbo-kaderoplei-

ding voor automonteur. Daarna kwam hij als

leerling-monteur bij Machinefabriek Sas van

Gent terecht op een leerwerkplek en volgde te-

gelijkertijd de tweejarige opleiding montage-

onderhoud op de bedrijfsschool SMEO-ZV in

Terneuzen. Mabelis: “Bij de machinefabriek was

een tekort aan lassers en zodoende ben ik erin

gerold. Ik leerde het lassen in de praktijk bij Ma-

chinefabriek Sas van Gent en haalde er mijn las-

certificaten. Mijn baas wees me op de Vakkan-

jer-wedstrijden. Toen ik die won, mocht ik naar

de World Skills. Ik heb me goed kunnen voorbe-

reiden, ondermeer door in Australië aan een in-

ternationale oefenwedstrijd mee te doen. Ik

won daar zilver. Verder heb ik van mijn werkge-

ver alle tijd en medewerking gekregen”.

Toen Mabelis Nederlands kampioen werd,

kreeg hij al enkele banen aangeboden. “Leuk,

maar ik ga er niet op in. Voorlopig zit ik nog

goed bij Machinefabriek Sas van Gent. Ik zou

later misschien een eigen bedrijf willen en klus-

sen in het buitenland doen. Ik wil dan vooral

moeilijke dingen doen die anderen niet kunnen

of niet zien zitten, volgens mij is daar wel een

aardige boterham mee te verdienen. Voor mijn

huidige werkgever ben ik eens twee weken in

Istanbul geweest om aan een speciaal soort lei-

ding van een boot te lassen. In de aanloop naar

de World Skills heb ik zo goed leren lassen en

heb ik zoveel materiaalkennis opgedaan dat

Edwin Mabelis: “Moeilijke dingen doen die anderen niet kunnen of niet zien zitten” (foto: Skills Netherlands)

“Vakmanschap heel belangrijk”

Vakkanjers goede

publiciteit voor metaal

26-27_Worldskills 07-11-11 13:36 Pagina 26


geen opdracht mij te gek is. Ik word steeds meer

een specialist en dat kan later goed van pas

komen.”

Publiciteit metaalbrancheJohan Daniels, de expert van Edwin Mabelis,

moet hard praten om over het geluid van de las-

sers uit te komen. Hij vertelt over de opdracht:

“Ze moeten proefwerkstukken maken die

zowel visueel als met een breektest beoordeeld

worden. Ze gaan een pijp onder 45 graden las-

sen, tweemaal een V-naad en twee breekproe-

ven. Dan moeten ze een drukvat lassen met drie

lasprocessen: lassen met beklede elektrode,

MIG/MAG, met massieve draad en met gevulde

draad en met TIG-lassen. Dat werkstuk wordt op

70 bar afgeperst. Daarna moeten ze nog op-

drachten doen waarin ze aluminium en roest-

vast staal lassen. Edwin kan dat allemaal. Het

grote pluspunt van hem is dat hij onder alle om-

standigheden kalm blijft. Hij zal niet in paniek

raken of een black-out krijgen, hij doet wat hij

moet doen. De enige valkuil kan zijn dat hij te

veel op routine doet. We kregen drie maanden

geleden de opdrachten en daar heeft hij enorm

op geoefend. Maar in het kader van de 30%-re-

geling is een derde deel van de opdracht hier ter

plekke veranderd. Als er opeens een ander laspro-

ces wordt gevraagd betekent dat omschakelen”.

Daniels heeft als expert twee taken, hij bege-

leidt en coacht Mabelis maar is ook jurylid. “Ie-

dere expert jureert een aantal onderdelen. Ik

heb de doorlassen van de pijp beoordeeld, en

verderop in de wedstrijd zijn de lektesten en de

binnenhoeklassen in het drukvat.” Daniels is

voor de vijfde keer mee als expert. Hij ziet deze

wedstrijd als goede publiciteit voor de metaal-

branche. “Het is een mooie sector waarin vak-

manschap heel belangrijk is. We hopen dat veel

jongeren door de World Skills maar ook door

alle regionale en nationale beroepenwedstrij-

den warm lopen voor de metaal.”

Technische kantChris van Helmond (22) is moe aan het einde

van de vierde dag. “Het is zwaar, je moet steeds

heel geconcentreerd zijn, anders gaat het mis.

Elk punt telt hier, dus ik probeer me af te sluiten

voor alle mensen die voorbij komen.” Hij werkt

bij MEVI Helmond, en staat daar vooral aan de

Fehlmann P95-vijfasser. Van Helmond deed

twee jaar geleden voor het eerst mee aan een

regionale beroepenwedstrijd. Sinds zijn kwalifi-

catie voor de World Skills in Londen, stond alles

in het teken van deze ‘olympische spelen voor

beroepen’.

Van Helmond: “Het is fantastisch om hier te zijn.

Ik vind vooral de technische kant van mijn be-

roep heel fascinerend. Je bent steeds met ver-

schillende producten bezig en je moet soms

heel creatief zijn om dingen toch te kunnen

maken. Het is mooi als dat lukt. Verder moet je

heel precies kunnen werken, want een haar-

dikte verschil is al te veel. Hier op de World Skills

beginnen we achter de computer. We formeren

de contourbanen, die tekenen we op en dan

werken we het uit op de machine, in dit geval

een drieassig CNC-bewerkingscentrum van het

merk Mori Seike met Mitsubishi besturing. Het

is best lastig, want bij MEVI gebruiken we Hei-

denhain-programmatuur en machines van het

merk Fehlmann en Bridgeport”.

Ziet hij al een duidelijke toekomst voor zich? “Ik

wil voorlopig nog doorleren, maar in welke rich-

ting weet ik nog niet. Eén ding is zeker: ik blijf

in de metaal, want dat is echt mijn ding.”

Gemotiveerde vakmanPieter Jongenelen deed ooit als deelnemer mee

aan de World Skills en is nu expert. “Ik heb een

aantal jaren les gegeven”, vertelt hij, “maar ik

vind dat de motivatie van jongeren nog wel

eens te wensen over laat. Dat is hier wel even

anders. Het is fantastisch om met enthousiaste

mensen te werken. Chris is een gemotiveerde

vakman, hij gaat er helemaal voor. Chris moet

drie opdrachten in 22 uur maken. Alle aspecten

van het vak zitten er in, de techniek van het ont-

werp, het uitwerken met de machines, tijds-

druk, doorzettingsvermogen, en precisie. Wat

er bij de wedstrijd verder toe doet, is hoe goed

je met de druk om kan gaan. In Nederland telt

bij dit soort dingen vooral de eer. Dat is in Japan

en andere Aziatische landen anders. Daar krijg

je een huis op de plek die je wilt en de baan die

je wilt. Het gaat daar puur en alleen om de gou-

den medaille. Heb je zilver, dan heb je gefaald.

Bij ons is het meedoen een prestatie op zich,

en vergeet niet: Chris is al Nederlands kampi-

oen!” <<<

Chris van Helmond: “De technische kant van mijn beroep is heel fascinerend” (foto: World Skills)

I N T E R V I E W

De uitslagenEdwin Mabelis werd zevende in een deelnemersveld van

31. Ergens was het wel wat wrang: aan de nummers 1 t/m

6 werden medailles uitgereikt. Dat betekende goud voor

Korea, zilver voor de Verenigde Staten, China en Austra-

lië, en brons voor Brazilië en het Verenigd Koninkrijk. Net

geen eremetaal dus voor Mabelis, maar zijn 527 punten

waren ruim voldoende om een medaille voor Excellent

Vakmanschap in de wacht te slepen.

Chris van Helmond had negentien concurrenten en werd

uiteindelijk tiende. Omdat hij – op slechts vier punten na

– geen 500 punten scoorde, kreeg hij nèt de titel Excellent

Vakmanschap niet.

26-27_Worldskills 07-11-11 13:36 Pagina 27


De Welding Week in Antwerpen zit er weer op. De

leveranciers van stroombronnen toonden hier de

laatste nieuwe modellen. Waren er substantiële

nieuwe ontwikkelingen te signaleren en welke

aanpassingen aan bestaande systemen zijn

interessant om te vermelden? Een ding is duidelijk,

na Schweissen & Schneiden 2009 in Essen zijn er

geen nieuwe varianten meer van booglasprocessen

op de markt gekomen. Wel is er een aantal

verbeteringen gerealiseerd en is ook de nodige

aandacht besteed aan de vormgeving van de

stroombronnen. Ergonomie gaat ook in de laswereld

een steeds grotere rol spelen.

DOOR: THEO LUIJENDIJK, TU DELFT EN TON GALES

Booglasprocessen zoals het MIG/MAG-, het TIG-

, het plasma- en het onder poederlasproces

nemen nog steeds het grootste deel van de pro-

ductie van lasverbindingen op zich. Het werk-

paard is daarbij het MIG/MAG-lasproces en de

ontwikkelingen op dit gebied zijn dan voor veel

bedrijven de meest interessante. Voor het lassen

van roestvast staal is het plasmalasproces inte-

ressant. Met plasmalassen kunnen grotere ma-

teriaaldiktes gelast worden dan met TIG-lassen,

of kunnen kleinere materiaaldiktes met hogere

snelheden gelast worden. Een beperkt aantal

stroombronleveranciers, waaronder Air Liquide,

levert echter stroombronnen voor dit lasproces.

Andere stroombronleveranciers besteden aan

dit proces nog (te) weinig aandacht. Laserlassen

staat met de opkomst van de fiber- en disklaser

in vernieuwde belangstelling, echter de hoge

investeringskosten en maatnauwkeurigheid die

aan de te verbinden onderdelen worden ge-

steld maken het proces minder aantrekkelijk

voor het mkb. Voor massafabricage, zoals in de

automobielindustrie, is de laser gemeengoed

geworden, maar voor het midden- en kleinbe-

drijf is de aanschaf van een laser en bijbeho-

rende randapparatuur zoals een gestuurde

kruistafel, of een robot en nauwkeurige lasmal-

len vaak te duur. De hoge productiesnelheid van

de laser zorgt er bovendien voor dat ook aan de

logistiek van de productie aandacht besteed

moet worden. De productielijn moet bijna altijd

aangepast worden en de totale investeringskos-

ten bedragen een veelvoud van die van de aan-

schaf van de laser.

Voor het midden- en kleinbedrijf is het dan ook

veel interessanter de ontwikkelingen op het ge-

bied van de booglasprocessen te volgen. De di-

gitale stroombron voor het MIG/MAG-, TIG- en

plasmalassen is al een aantal jaren op de markt.

Daarnaast heeft de digitale stroombron ook zijn

intrede gemaakt bij het onder poederlassen, zie

figuur 1.

Eén stroombron, drie lasprocessenBij het TIG-lassen wordt gebruikgemaakt van in-

verters en choppers en kan met dezelfde

stroombronnen ook met beklede elektrode

worden gelast. Fabrikanten hebben dit mogelijk

Deze fraaie buizenconstructie was tijdens de Welding Week te zien op de stand van HGG Profiling Equipment

(foto’s: Paul Quaedvlieg)

Aandacht voor ergonomie

lasstroombronnen

28-29-30_Lasstroombronnen 07-11-11 13:38 Pagina 28


gemaakt door een stroombron te maken met

een dalende karakteristiek bij lage stroomsterk-

tes en een vlakke karakteristiek bij hogere

stroomsterktes. Met de digitalisering van de

stroombronnen is het mogelijk binnen het be-

reik van stroom en spanning (I,V) elke gewenste

karakteristiek te creëren. Dit biedt de mogelijk-

heid de stroombron ook te gebruiken voor het

MIG/MAG-lassen met een vlakke karakteristiek.

Bij dit proces worden hogere stroomsterktes en

boogspanningen gebruikt. Booglengtevariaties

worden bij de booglasprocessen opgevangen

via voorgeprogrammeerde relaties tussen span-

ning en stroom. Deze zogenoemde synergische

relaties kunnen van fabrikant tot fabrikant ver-

schillen en dit verklaart waarom de ene lasser

een bepaalde stroombron prettiger vindt lassen

dan een andere stroombron.

De combinatie van een MIG- en TIG-stroombron

in een apparaat maakt het ook mogelijk TIG-

hechtlassen te maken voor een MIG-lasverbin-

ding. Bij het door Migatronic ontwikkelde TIG-

A-Tack techniek wordt bij een lastijd van 0,03 se-

conde en met een stroomsterkte van 120 A op

een 0,5 mm plaatverbinding uit roestvast staal

hechtlassen gemaakt, zie figuur 2. De uiterst

kleine hechtlas veroorzaakt zo geen problemen

bij het lassen van de verbinding.

Werkpaard van de lastechniekHet MIG/MAG-lassen is en blijft voorlopig het

werkpaard van de lastechniek en het is dan ook

terecht de nodige aandacht aan ontwikkelin-

gen op dit gebied te besteden. Over de digitali-

sering van de stroombron is al het nodige ge-

schreven [1, 2, 3]. De analoge stroombron heeft

het niet gered en er moet tegenwoordig geko-

zen worden tussen een chopper of een inverter.

Zowel de chopper als de inverter hebben, afge-

zien van het verschil in gewicht en afmetingen,

voor- en nadelen. Het lijkt er echter op dat de

inverter door zijn geringe gewicht het pleit

heeft gewonnen. Het marktaandeel van de in-

verter bedraagt circa 90 procent tegen slechts 9

procent voor de chopper [3], maar het is net als

met auto’s. De meeste auto’s hebben voorwiel-

aandrijving, maar de wat grotere, duurdere en

ook meer duurzame auto’s hebben achterwiel-

aandrijving. De belangrijkste nadelen van de

chopper zijn net als bij de Mercedes zijn gewicht

en zijn prijs. Toch verwachten wij dat de chop-

per als stroombron niet zal verdwijnen, maar

een deel van zijn markt zal blijven behouden.

Verlaagde boogspanningHet MIG/MAG-lasproces kent in principe twee

varianten. Het kortsluitbooglassen waarbij de

toevoegdraad regelmatig contact (kortsluiting)

maakt met het werkstuk en het lassen met open

boog. Een belangrijke variant van het open

booglassen is het lassen met pulserende stroom.

Het kortsluitbooglassen vindt plaats bij relatief

lage stroomsterktes en boogspanningen, en bij

het lassen in het open booggebied bij hogere

waarden van stroom en spanning. Het lassen

met open boog resulteert door de hogere waar-

den van stroom en spanning in een hogere

warmte-inbreng dan bij het kortsluitbooglas-

sen. Door nu in het open booggebied de boog-

spanning te verlagen en te lassen met een kor-

tere booglengte, kan de warmte-inbreng be-

perkt worden. Daarbij zullen als gevolg van

spanningsvariaties en draadsnelheidsvariaties

regelmatig kortsluitingen kunnen optreden. Bij

een digitale stroombron hoeft dit niet tot een

groter spatgedrag te leiden. De stroombron is

zo snel dat deze het oplopen van de stroom tij-

dens de kortsluiting voorkomt. Stroombronpro-

ducent EWM kwam als eerste met een stroom-

bron op de markt, waarbij met hoge stroom-

sterktes en relatief lage spanningen spatarm ge-

last kon worden. Inmiddels hebben andere

stroombronleveranciers vergelijkbare varianten

ontwikkeld. Voor beperking van de warmte-in-

breng bij het lassen in het open booggebied is

deze variant van het MIG/MAG-lasproces een in-

teressante variant, zie figuur 3. De korte boog-

lengte zal bij een hoge boogdruk (hoge stroom-

sterkte) er toe kunnen leiden dat de boog onder

Figuur 1. Air Liquide toonde het digitaal aangedreven onder poederlassen in

werking

Figuur 2. Hechtlassen gemaakt met het Migatronic TIG-A-Tack techniek (figuur

Migatronic). Dit werd ook gedemonstreerd op de Welding Week

V E R B I N D E N

Fotoreportage Welding WeekOp onze website

www.metaalmagazine.nl staat de

complete digitale fotoreportage van

de Welding Week in Antwerpen.

>>>



het lasbadoppervlak gaat branden (burried arc).

Of dit tot een diepere inbranding zal leiden is

nog maar de vraag, want er moet ook rekening

worden gehouden met de lagere warmte-in-

breng als gevolg van de lagere boogspanning.

Meer onderzoek op dit gebied is dus gewenst.

Dunne plaatHet MIG/MAG-lasproces is een economisch las-

proces en het is dan ook niet verwonderlijk dat

stroombronleveranciers getracht hebben ook

het kortsluitbooglassen te verbeteren. Enerzijds

door het spatgedrag te beperken of zelfs te

voorkomen en anderzijds door de warmte-in-

breng nog verder te verlagen. Voor het lassen in

het kortsluitbooggebied worden door de fabri-

kanten van stroombronnen diverse pro-

gramma’s aangeboden. Het principe van het

onderdrukken van het spatgedrag tijdens het

kortsluitbooglassen berust op het onderdruk-

ken van het oplopen van de stroomsterkte tij-

dens het lassen. De materiaaloverdracht tijdens

de kortsluiting verloopt daarbij bijna stroom-

loos. De diverse fabrikanten kiezen daarbij voor

verschillende oplossingen en presenteren die

onder een bepaalde handelsnaam, zoals Wise

Thin, STT, ColdArc en CMT. Het CMT-proces is

daarbij een buitenbeentje omdat alleen bij dit

proces naast het terugbrengen van de stroom

ook nog de lasdraad tijdens de kortsluiting

wordt teruggetrokken.

Bij het MIG/MAG-lassen wordt vrijwel altijd ge-

last met elektrode positief en is de inbranding

maximaal. Bij elektrode negatief is de neer-

smeltsnelheid maximaal. De Japanse firma OTC

was meer dan tien jaar geleden een van de eer-

sten die gebruik maakten van dit principe. Zij

pasten een blokvormige wisselstroom toe en

door variatie van de pulstijd in de positieve en

negatieve fase van de toevoegdraad konden zij

kiezen voor meer inbranding of voor meer

neersmeltsnelheid. Ook in het CMT-Advanced

proces van Fronius wordt daar (veranderen van

de polariteit) handig gebruik van gemaakt om

de spleetoverbrugging bij het kortsluitbooglas-

sen te vergroten. Het omschakelen van de plus-

naar de minpool om daarbij de spleetoverbrug-

ging te vergroten is niet nieuw, andere leveran-

ciers hebben deze techniek eerder toegepast.

Echter voor het kortsluitbooglassen is dit nog

niet eerder vertoond.

Vormgeving en ergonomieStroombronnen voor het lassen hebben meestal

een rechthoekige vorm met scherpe hoeken. Bij

het MIG/MAG-lassen is de draadaanvoerunit

meestal op de bovenkant van de stroombron

geplaatst. Aan de vormgeving wordt in het al-

gemeen weinig aandacht besteed. Een van de

eerste leveranciers die daar verandering in wilde

brengen was Lincoln Electric. Al voor het einde

van de vorige eeuw werd een ergonomische

draadaanvoerunit ontworpen. Ook Migatronic

heeft de nodige aandacht besteed aan de vorm

van zijn stroombronnen en beschermt de instel-

knoppen van zijn MIG/MAG-stroombronnen

door fraaie beugels. Andere fabrikanten zijn dit

voorbeeld snel gevolgd. Een fraaie oplossing

voor integratie van stroombron, draadaanvoe-

runit en gasfles heeft Kemppi gerealiseerd met

zijn Kempact RA serie, zie figuur 4. De instel-

knoppen op de stroombron worden om bescha-

diging en vervuiling te voorkomen afgeschermd

door een doorzichtig plastic deksel. Aan de ou-

dere lasser is gedacht door het display voor het

uitlezen van de lasparameters van grote letters

te voorzien. Een leesbril is daarbij niet nodig.

Aantrekkelijk is ook de speciale ingebouwde

verlichting voor het gemakkelijk invoeren van

de draad bij slechte lichtomstandigheden in de

lashal.

ToekomstperspectievenMet de ontwikkeling van digitale synergische

stroombronnen maken stroombronleveranciers

het de lasser aanzienlijk gemakkelijker een

goede lasverbinding te realiseren. Dit wil overi-

gens niet zeggen dat er concessies gedaan kun-

nen worden aan de opleiding van de lasser. Een

goede opleiding is nog steeds de basis voor een

goede handlasser. Naast een goede lasverbin-

ding is de reproduceerbaarheid van even groot

belang. Bedrijven willen apparatuur hebben die

hen in staat stelt zo reproduceerbaar mogelijk

te werken. Er is een duidelijke trend: de ontwik-

kelingen gaan in de richting van een maximale

beheersbaarheid van het proces. Het zal er toe

leiden dat de kwaliteit van de lasverbinding

steeds minder mensafhankelijk wordt. Beheer-

sing van de kwaliteit van de lasverbinding is een

belangrijke eis en data-acquisitie en parameter-

registratie is een andere ontwikkeling. De firma

Kemppi heeft hiervoor al een systeem ontwik-

keld [4]. Andere leveranciers hebben hun eigen

systeem ontwikkeld. Soms wordt gebruikge-

maakt van een datalogger, die in de stroom-

bron ingebouwd kan zijn (systeem Panasonic) of

extern wordt aangekoppeld. Stroombronnen

zullen ook steeds meer aan robots gekoppeld

worden en de verwachting is dat de uitwissel-

baarheid en dus de inzetbaarheid van stroom-

bronnen vergroot zal worden door de ontwik-

keling van ‘universele interfaces’. De markt zal

dit echter moeten afdwingen. Alle vooruitgang

op het gebied van stroombronnen en procesbe-

heersing zijn mogelijk gemaakt door de ontwik-

kelingen die in de elektronica hebben plaatsge-

vonden. Of de elektronica er uiteindelijk voor

zal zorgen dat lasprocessen volledig beheerst

kunnen worden zal de toekomst uitwijzen.

<<<

Literatuur[1] Chopper of inverter. T. Luijendijk, Las-

techniek september 2006, blz. 20 t/m 23.

[2] Recente ontwikkelingen op het ge-

bied van het MIG/MAG-lassen. T. Luijen-

dijk, Lastechniek september 2006, blz. 8

t/m 12.

[3] Stroombronnen voor het booglassen,

VMF publicatie nr. PA.08.0, A. Gales.

[4] Kemppi lanceert dataopslagsysteem.

T. Luijendijk, Lastechniek januari 2009,

blz. 41 t/m 43.

Figuur 3. Materiaaltransport bij het Rapid Weld

proces van Cloos (foto: Cloos)

Figuur 4: De nieuwe Kemparc RA serie van Kemppi

laat de integratie zien van stroombron,

draadaanvoerunit en gasfles in een ergonomisch

geheel


KOST WEINIG.

MAAR PRESTEERT

VEEL!

Handtmann HBZ® CompactCell

KRACHTIG. SNEL. COMPACT.

Horizontaal bewerkingscentrum in compacte uitvoering

Tafelafmeting 2.000 x 1.000 mm (lengte x breedte)

Op de behoefte toegesneden automatiseringsopties

Onovertroffen prijs/prestatieverhouding

Aerospace, automotive, solarindustrie, machinebouw, modellen- en matrijzenbouw

www.handtmann.de/HBZ-CC

Voor de bewerking van verspaningsintensieve onderdelen tot 2 x 1 m zet de HBZ CompactCell nieuwe standaards.van een nieuwe machinegeneratie. Tegen een verrassend gunstige prijs.

Voor de bewerking van verspaningsintensieve onderdelen tot 2 x 1 m zet de HBZ CompactCell nieuwe standaards.

HBZ_CC_191x130_196x136_niederländlisch.indd 1 16.06.2011 12:58:53

www.eisma.nl

Onze kennis, uw succes


Deze zomer investeerde de Blok Groep in Velsen-

Noord in vier nieuwe Mazak CNC-bewerkingscentra,

een Palletech beladingssysteem en een uitbreiding

van een bestaand systeem. Daarmee komt het aantal

Palletech-lijnen nu op drie, met in totaal 112

palletplaatsen. Blok kan daarmee goed uit de voeten

onder het mom van ‘High mix, low volume’. Maar

volgens Erik Blok kom je er met alleen

automatiseren niet meer. “Het draait vooral om

strategische partnerships.”

DOOR: PAUL QUAEDVLIEG

Volgens Erik Blok, algemeen directeur van de

Blok Groep, zijn strategische partnerships be-

langrijk voor de continuïteit van zowel een me-

taalbedrijf als van de opdrachtgever. “De tijd

dat je als jobber alleen maar bezig was met ver-

spanen voor derden is voorbij. Tegenwoordig

van Nederland of Europa.” Als voorbeeld laat

Blok een aantal producten zien van Resqtec,

een bedrijf dat zich gespecialiseerd heeft in red-

dingsapparatuur. “Alle metalen- en aluminium-

onderdelen van deze klant worden hier ge-

maakt en gecontroleerd. Wij kopen verder alle

schroeven, moeren en andere componenten in

en assembleren de complete apparaten op af-

roep van de klant.”

Volgens Blok is de markt van reddingsappara-

tuur booming, vooral in het Verre Oosten.

“Maar één van de eisen is wel, dat er dan ook

lokaal geproduceerd moet worden. Vandaar

dat we nu ook een vestiging in Maleisië hebben

opgericht. Alles in het kader van strategische

partnerships.”

Deze Mazak HCN 8800 maakt deel uit van de nieuwste investeringen die Blok onlangs maakte (foto’s: Paul

Quaedvlieg)

Bezoek Blok digitaalOnlangs heeft de Blok Groep zijn website

compleet herzien en nieuw opgezet. Interes-

sant hierbij is de Virtuele Toer. Exact is hiermee

te zien welke machines Blok allemaal in zijn

machinepark heeft staan. Ook zijn van elke

machine de technische gegevens te bekijken

(www.blokgroep.nl) (foto: Blok).

“Strategisch partnership

belangrijk voor toekomst”

verlangen grote klanten van een toeleverancier

dat de continuïteit onderdeel uitmaakt van de

productieketen van het bedrijf. Om dat te kun-

nen, moet je aan een aantal voorwaarden vol-

doen. Je moet flexibel zijn, kennis van het pro-

duct hebben en verder kijken dan de grenzen

32-33_Blok 07-11-11 13:40 Pagina 32


UitbreidingEind juni dit jaar werd bij de Blok Groep in Vel-

sen een aantal nieuwe Mazak-machines gele-

verd. De totale order omvat een geïnvesteerd

bedrag van 3 miljoen euro. Voor Mazak is dit de

grootste order van meerdere machines in één

levering ooit gedaan in Nederland. De vier

nieuwe machines zijn een horizontale HCN

5000, tweemaal een HCN 8800 en een verticale,

simultaan vijfassige VTC 800/30 S/R. “Bijzonder

aan de twee HCN 8800 machines is dat deze 32

pallets hebben”, legt Blok uit. “De pallets zijn

800 mm bij 800 mm. De HCN 8800 blinkt uit

door een X-slag van 1.400 mm. Daar kunnen we

straks hoognauwkeurig grote producten op

gaan maken.” Daarnaast is er ook gekozen voor

uitbreiding van een bestaande machine. Door

een aanvulling van 16 pallets komt de machine-

lijn op een totaal van 48 pallets.

De uitbreiding van Blok is deels gericht op ver-

vanging van enkele oudere machines en deels

op uitbreiding van extra capaciteit. “We streven

ernaar om geen machines ouder dan tien jaar in

onze productie te hebben”, verduidelijkt Blok.

“Daarnaast krijgen we veel orders uit de vlieg-

tuigindustrie. Sinds 19 mei 2011 zijn we AS9100

gecertificeerd. Er is in Nederland maar een aan-

tal bedrijven die dit certificaat hebben.” De in-

vestering in de nieuwe machines heeft mede te

maken met een grote order van een Ameri-

kaanse opdrachtgever uit de luchtvaartindustrie.

Blok: “Het gaat hierbij om een bedrag van 75

miljoen euro, verspreid over tien jaar. Ook voor

dat bedrijf zijn we een strategische partner.”

VakmensenAutomatisering mag dan wel een zwaartepunt

zijn binnen de productie van Blok, toch valt of

staat het succes van het bedrijf met de mensen

die met de machines en de automatisering wer-

ken. “Of ze nu bij engineering zitten, in de pro-

ductie, de assemblage of het onderhoud, de

mensen moeten het toch doen. We werken nu

in een tweeploegendienst en ’s nachts draaien

alle machines zoveel mogelijk onbemand. Om

automatisering succesvol te maken, maken we

gebruik van uitgekiende opspanningen op de

pallets. Hierdoor kunnen we een klant uitste-

kend beleveren, ook als deze bijvoorbeeld elke

week kleine series producten wil ontvangen.”

Dat bijna alle machines van Mazak zijn, biedt

voor Blok diverse voordelen. “Onze operators

kunnen lezen en schrijven met de gebruiks-

vriendelijke Mazatrol-besturing. Daarnaast kent

onze eigen technische dienst de meeste Mazak-

machines van binnen en buiten en hebben ze

goed contact met de technical services van

Mazak.”

ToekomstWat opvalt bij de diverse bewerkingscentra zijn

de Gühring Tool Dispensing Systemen, die sinds

juni gekoppeld zijn aan het ERP-systeem van

Blok. “Hiermee bewaken we het gebruik van de

gereedschappen”, zegt Blok. “In totaal hebben

we zeven van deze kasten staan, drie bij elke

Palletech lijn, vlakbij de Mazak Tool Hives ge-

reedschapsmagazijnen, en de overige staan ver-

spreid binnen het bedrijf. Onderling zijn de sys-

temen met elkaar verbonden. Als ergens een

gereedschap niet meer op voorraad is, kan dat

bij een ander systeem worden opgehaald. Maar

het systeem waarschuwt tijdig als er te weinig

gereedschappen zijn om de lopende producten

te kunnen waarborgen.”

Blok ziet deze investering als één van de onder-

delen om te zorgen voor continuïteit binnen

zijn bedrijf. “Je moet continue verbetering van

je productie nastreven. Zo krijgen we binnen-

kort TNO over de vloer voor een training Lean

Manufacturing. Op deze manier proberen we

met de bestaande mensen de doorlooptijden

verder te verkorten en de productiviteit te ver-

hogen waar dit mogelijk is. In combinatie met

de strategische partnerships zien we op deze

manier een goede toekomst voor de Blok

groep.” <<<


Blok MaleisiëSinds enkele maanden heeft Blok een vestiging in Kuala Lumpur, Maleisië. Volgens Blok moet

deze op termijn een kopie gaan worden van de fabriek in Velsen. “De complexe producten en

prototypes blijven we in Velsen maken, maar de producten die we onder de knie hebben gaan

naar Maleisië. Momenteel worden alle

producten voor het Verre Oosten inge-

vlogen en hebben we te maken met

dure transportkosten. Maar een aantal

opdrachtgevers in het Verre Oosten

eist dat wij lokaal gaan produceren. In

Maleisië gaan we ook automatiseren,

maar niet in de mate zoals we het hier

in Nederland doen. Er is daar gelukkig

genoeg geschoold personeel te vin-

den” (foto: Blok).

Erik Blok gelooft vooral in strategische partnerships

Blok maakt niet alleen producten, ze worden er ook

geassembleerd

32-33_Blok 07-11-11 13:41 Pagina 33


“We moeten meer arbeidsintensieve maakindustrie

naar Nederland halen”, zo sprak Nevat-voorzitter

Rindert Wolters tijdens de jongste editie van de T&U

Manifestatie in Papendal. Een behoorlijk revolutio-

naire uitspraak in een tijd waarin als algemene

mening geldt dat Nederland te duur is voor het

arbeidsintensieve werk en we ons moeten con-

centreren op complexe en kennisintensieve activi-

teiten. “Zonder maakindustrie geen kenniseconomie.”

DOOR: JAN OONK

De visie van Rindert Wolters komt niet zomaar

uit de lucht vallen. Hij heeft er diverse bronnen

op nageplozen, waaronder de jongste miljoe-

nennota, en daaruit heeft hij onder meer gedes-

tilleerd dat van elke euro die in Nederland

wordt verdiend uiteindelijk, direct of indirect,

80 cent naar de overheid vloeit. Het is duidelijk

dat daar weinig rek meer inzit, als het gaat om

afbouw van onze nationale schulden of het op-

vangen van economische tegenvallers.

Een ander gegeven dat Wolters uit het cijferma-

teriaal heeft afgeleid is dat er in Nederland zes

miljoen mensen betaalde werkzaamheden ver-

richten, waaronder één miljoen ambtenaren.

Dat laatste is op Europese schaal overigens een

heel bescheiden aandeel. Wat meer te denken

geeft is dat die zes miljoen slechts een arbeids-

participatie van 52 procent vertegenwoordigen,

op een totaal van 11,5 miljoen mensen die qua

leeftijdscategorie ingezet zouden kunnen wor-

den. Dat komt neer op een aandeel van 48 pro-

cent ‘werklozen’ die niet deelnemen aan het ar-

beidsproces en geen bijdrage leveren aan ons

nationaal inkomen.

Nog een cijfer dat Wolters heeft gevonden in de

miljoenennota is dat van het totale overheids-

budget van 250 miljard euro er 150 miljard naar

zorg en sociale zekerheid gaan. In combinatie

met het bovengenoemde ‘werklozencijfer’ en

de hoge belastingdruk is zijn conclusie snel ge-

trokken: de arbeidsparticipatie moet omhoog

om dat allemaal betaalbaar te houden.

Nevat-voorzitter Rindert Wolters: “Zonder maakindustrie geen kenniseconomie, maar geen maakindustrie

zonder flexibilisering” (foto’s: Brabant Alucast)

Arbeidsintensieve

industrie naar ons land

34-35_Tenu 07-11-11 13:42 Pagina 34


Meer flexibiliteitVerrassend is inderdaad de oplossing die Wol-

ters aandraagt om die arbeidsparticipatie op te

krikken. “We moeten meer arbeidsintensieve

maakindustrie naar Nederland halen.” Hij heeft

het dan niet over wat kleinere toeleverbedrij-

ven, maar over grote internationaal opererende

ondernemingen. Zoals bijvoorbeeld opko-

mende Chinese grootmachten die een spring-

plank zoeken in Europa. Daar zou naar zijn me-

ning actief voor gelobbyd moeten worden,

“voordat ze naar Polen of Tsjechië of Roemenië

gaan.”

Volgens Wolters heerst er in Nederland een heel

goed industrieklimaat. “Er is veel kennis aanwe-

zig en we beschikken over een degelijke sociale

en financiële infrastructuur.” Een voorwaarde is

voor hem nog wel dat de flexibiliteit omhoog

moet. Niet alleen van de arbeidsmarkt, maar

ook van de wetgeving en van de bankensector.

Die flexibiliteit is overigens niet alleen nodig om

aantrekkelijk te zijn als vestigingsplaats voor

(nieuwe) producenten, maar ook om schomme-

lingen in de economie op te kunnen vangen.

Wolters verwacht in ieder geval dat er in de toe-

komst vaker scherpe economische erupties zoals

in 2008 op zullen treden. “Zonder maakindustrie

geen kenniseconomie, maar geen maakindustrie

zonder flexibilisering”, aldus zijn conclusie.

Net iets beter“Maar kunnen we met onze kostprijs internati-

onaal wel meekomen?”, was een terechte vraag

vanuit het publiek. Wolters heeft er als alge-

meen directeur van Brabant Alucast Internatio-

nal direct ervaring mee, want naast de vestiging

in Oss heeft het bedrijf ook een productielocatie

in Tsjechië. “Bij offerteaanvragen komt onze

Nederlandse vestiging qua prijs vaak lager uit

de bus dan het zusterbedrijf in Tsjechië.” Hij

heeft er ook een verklaring voor. “In Oss heb-

ben we een net iets hogere productiviteit, wer-

ken we net iets efficiënter, zijn we net iets meer

geautomatiseerd en kunnen we net iets beter

engineeren. Het is die combinatie van factoren

die ons net iets goedkoper maakt.”

Een andere vraag is of die 48 procent werklozen

geschikt zijn om een bijdrage te leveren aan de

maakindustrie. Daar wreekt zich volgens Wol-

ters “het jarenlange Haagse syndroom dat de

maakindustrie voor Nederland niet interessant

is.” De focus heeft te lang op de dienstensector

gelegen, maar dat is volgens hem slechts een af-

geleide. “Daar bouw je geen kenniseconomie

mee op.”

Die cirkel moet dus worden doorbroken. “Men-

sen moeten weer trots zijn om in de techniek te

werken, er moet een bruisende werking ont-

staan waardoor mensen kansen zien binnen die

sector.”

LeanDAF Trucks in Eindhoven is zo’n bedrijf dat aan-

toont dat een maakbedrijf vanuit Nederland

nog heel goed kan concurreren op de interna-

tionale markt, maakte senior director purcha-

sing Europe Jos Smetsers duidelijk tijdens de

T&U Manifestatie. Het bedrijf wist de afgelopen

tien jaar zijn marktaandeel binnen de EU zelfs

te vergroten van 10 procent tot iets meer dan 15

procent. Onder meer door versterking van het

verkoopnetwerk en door via beursdeelnames

intensief aan de weg te timmeren, zoals Smet-

sers aangeeft. Maar ook door op het operatio-

nele vlak in alle geledingen lean manufacturing

in te voeren. Dat betekent dat een traject van

continue verbetering van efficiëntie en kwaliteit

in gang is gezet. Smetsers spreekt in dat ver-

band van ‘topsport’ en van ‘een race zonder fi-

nish’.

Via die route van lean manufacturing is de

verspilling ondermeer sterk teruggedrongen

en zijn de voorraden tot een absoluut mini-

mum afgebouwd. Het heeft ook de aanzet

gegeven tot wat Smetsers noemt ‘eersteklas

inkoop’. Dat laatste is relevant omdat 75 pro-

cent van de waarde van een truck wordt inge-

kocht. Het is daarom meteen duidelijk dat van

de toeleveranciers eenzelfde hoge perfor-

mance wordt gevraagd, waaronder een af-

keurpercentage beneden 50 ppm. Om dat

laatste te bereiken wordt daarom ook bij toe-

leveranciers de 6 sigma-benadering geïntro-

duceerd. Het werpt zijn vruchten af. Ook in

het dramatische jaar 2009, toen DAF zijn

omzet met tweederde zag kelderen, wist men

nog net uit de rode cijfers te blijven. <<<

Door net iets efficiënter te werken, met een net iets hogere productiviteit en automatisering en door net iets

beter te engineeren kan in Nederland vaak toch net iets goedkoper worden geproduceerd

T O E L E V E R E N

Geen subsidies meer, maar R&D-aftrekIntussen werkt de overheid aan nieuw industriebeleid. Nu

ontbreekt het in de politiek doorgaans niet aan mooie

plannen en woorden, maar het roer lijkt nu toch om te

gaan. Alle subsidieregelingen worden volgens de voor-

stellen afgeschaft en daarvoor in de plaats komt de R&D-

aftrek (RDA), waarbij bedrijven extra belastingaftrek krij-

gen voor onderzoekskosten (niet de loonkosten, daarvoor

blijft de wbso-regeling van kracht). Dus geen omslachtige

subsidieaanvragen meer voor specifieke projecten, wat

met name voor mkb-bedrijven nogal eens een struikel-

blok was. Ook bij uitbestede R&D-activiteiten geldt die af-

trek, zij het in iets mindere mate.

48 procent werklozen die niet deelnemen

34-35_Tenu 07-11-11 13:42 Pagina 35


Op de jongste EuroBlech 2010 in Hannover (D) werd

door Bystronic de BySpeed Pro ten doop gehouden,

een lasersnijmachine die is uitgerust met

automatische nozzle centrering. De BySpeed Pro is

inmiddels in bedrijf bij Nobels Machinefabriek in

Katwijk en voor directeur Cees Bouwmeester is het

een belangrijk element om ook bij onbemande

productie een optimale kwaliteit te garanderen.

Bijzonderheid is ook de snelle insteekprocedure, met

gepulseerde laserstraal en stikstofkoeling.

DOOR: JAN OONK

Nobels Machinefabriek is producent van machi-

nes voor de landen tuinbouw, waarbij het met

name gaat om rooi- en plantmachines voor

bloembollen en pottenvulmachines. Alle verspa-

nende- en plaatbewerkingen worden daarbij in

eigen huis uitgevoerd, met een grote diversiteit

aan onderdelen en relatief kleine series als typi-

sche kenmerken. Uitgangspunt is verder dat zo-

veel mogelijk onbemand geproduceerd moet

worden en dat stelt dus hoge eisen aan de flexi-

biliteit en de mogelijkheden van de machines.

Omdat er veel verschillende plaatmaterialen en

-diktes de revue passeren en er regelmatig van

nozzle gewisseld moet worden is de automati-

sche nozzle centrering bij het lasersnijden op de

BySpeed Pro daarom een wezenlijk punt.

Een goede centrering van de laserstraal is van

belang voor de kwaliteit van het snijproces. “Is

de centrering niet optimaal dan wordt de kwa-

liteit van de laserstraal en dus van het snijproces

negatief beïnvloed”, legt area manager Hans

van de Meerakker van Bystronic Benelux in Har-

dinxveld-Giessendam uit. Vroeger werd die cen-

trering na elke nozzle- of lenswissel handmatig

gecontroleerd met behulp van een zogenoemd

‘tape-shot’. Er werd een plakbandje voor de

nozzle aangebracht dat door de laserstraal met

laag vermogen werd bestraald. Aan de hand

van het resultaat werd vervolgens bijgesteld.

Behoorlijk tijdrovend en nogal manafhankelijk

qua resultaat. “Automatisch is altijd beter”,

aldus directeur Cees Bouwmeester. “We bespa-

ren nu bij een nozzle- of lenswissel veel tijd en

we zijn verzekerd van een constante en hoge

nauwkeurigheid bij de centrering.” In die zin is

de automatische nozzle centrering een voor-

waarde om het lasersnijproces onbemand uit te

kunnen voeren zonder concessies te doen aan

de kwaliteit.

ByTowerNet als de voorgaande generatie BySpeed laser-

snijmachines, zonder de toevoeging Pro, is de

BySpeed Pro uitgerust met automatische nozzle

wisseling. Over een automatische wisseling van

lenscassettes beschikt de machine bij Nobels

De BySpeed Pro 3015 bij Nobels Machinefabriek. Dankzij de extra PMC-module in de besturingssoftware is de

machine direct gekoppeld aan het ERP-systeem (foto: Jan Oonk)

“Automatisch altijd beter”

Nozzle lasersnijden

automatisch gecentreerd

36-37-38_Bystronics 07-11-11 13:43 Pagina 36


momenteel nog niet, maar om volledig onbe-

mand te kunnen draaien overweegt Bouw-

meester om dit alsnog in te voeren. “Dat is het

mooie van de machines van Bystronic”, voegt

Van de Meerakker toe. “Dankzij de modulaire

opbouw kan in een later stadium naar wens en

behoefte worden uitgebouwd. Dat is de kracht

van dit nieuwe systeem.”

Binnenkort wordt de BySpeed Pro bij Nobels

ook nog uitgebreid met een ByTower platenma-

gazijn met tien palletplaatsen, om de onbe-

mande mogelijkheden verder te vergroten. Als

aanvulling op de ByTrans 3015 Extended die de

automatische belading en ontlading voor zijn

rekening neemt. Deze telt twee cassettes, voor

onbewerkte en bewerkte platen. Gecombi-

neerd met het ByTower platenmagazijn kunnen

de onbemande mogelijkheden echter verder

worden opgevoerd.

Voor het oppakken van nieuwe platen beschikt

de ByTrans Extended over een vacuümsysteem,

voor het oppakken van de bewerkte plaat over

een vorksysteem. Omdat het ontladen en bela-

den van de machine simultaan plaatsvindt blijft

de wisseltijd beperkt tot 60 s.

Gepulst instekenBouwmeester noemt ook het RPP-systeem

waarmee de machine is uitgerust als een be-

langrijk element. RPP staat voor ‘rapid pulse

piercing’, ofwel het gecontroleerd insteken in

de plaat met behulp van een gepulste laser-

straal. Om er voor te zorgen dat de warmte-in-

breng ter plekke zo gering mogelijk is wordt

daarbij gekoeld met stikstof. “Heel uniek”,

noemt hij het. Het resultaat is dat het insteken

aanzienlijk sneller plaatsvindt. Bouwmeester

spreekt op basis van zijn ervaringen tot nu toe

zelfs van een factor vier. Bij dunne plaat scheelt

dat weliswaar maar fracties van seconden en bij

dikke plaat hooguit enkele seconden, maar bij

pakweg honderd producten in een geneste

plaat gaat dat toch behoorlijk meetellen.

Ook de dynamiek van de BySpeed Pro speelt

een rol bij het bereiken van zo kort mogelijke

snijcycli. De machine werkt met vliegende op-

tiek, waarbij de plaat vastligt en de optiek be-

weegt. De positioneersnelheden in X- en Y-rich-

ting bedragen daarbij 120 m/min (simultaan 169

m/min), terwijl versnellingen tot 3g worden ge-

haald. Het snijbereik bedraagt 3.048 mm x 1.524

mm. De machine bij Nobels heeft een laserver-

mogen van 4,4 kW, maar is ook beschikbaar met

een 6 kW laserbron. Het stroomverbruik van de

BySpeed Pro is daarbij volgens Van de Meerak-

ker 50 tot 70 procent lager, onder andere door

de Power Saving Mode die de machine vrijwel

‘uitzet’ op het moment dat er geen vermogen

gevraagd wordt.

Koppeling aan ERPTijdwinst wordt ook geboekt met de nieuwe

PMC-module (plant manager cutting) waarmee

de BySpeed Pro bij Nobels is uitgerust, als aan-

vulling op de Bysoft-besturingssoftware. Deze

PMC-module maakt de koppeling mogelijk met

het ERP-systeem. Het houdt onder meer bij in

welke platen delen van een order zitten, zodat

op elk moment de status van een order duidelijk

in beeld gebracht kan worden.

De PMC-module regelt ook de nesting en de

procedures daaromheen. “Je kunt zoveel moge-

lijk orders verzamelen en dan aan het eind van

de dag de nesting en planning laten uitvoeren”,

De snijkop van de BySpeed Pro is uitgerust met ‘rapid pulse piercing’, waarbij het insteken plaatsvindt met een

gepulste laserstraal onder stikstofkoeling (foto: Bystronic)

M A C H I N E M A S T E R C L A S S

Machinebouwer en toeleverancierNobels Machinefabriek is in 1955 opgericht door Arnold

van Nobelen. Als zoon van een bloemenkweker had hij

een rooimachine ontwikkeld en bij een demonstratie was

de belangstelling dermate stormachtig dat hij meteen

zestig machines verkocht. Om die te kunnen leveren

begon hij kort daarop met een eigen machinebedrijf in

een kas van zijn vader. In de loop der tijden werd het pro-

gramma aangevuld met automatische bollenplantmachi-

nes en pottenvulmachines. De laatste, geleverd in zo’n

twintig varianten, maken momenteel zo’n 75 procent uit

van de omzet. De machines worden wereldwijd geleverd.

Het machinepark telt een eigen plaatwerkerij, een draai-

erij en frezerij, een lasafdeling, een natlakkerij (inclusief

reiniging) en uiteraard een uitgebreide montageafdeling.

Ook de elektrokasten worden deels in eigen huis vervaar-

digd, deels door gespecialiseerde toeleveranciers aange-

leverd.

De aanwezige mogelijkheden worden, voor zover de ca-

paciteit daarvoor de ruimte biedt, benut als toeleveran-

cier voor derden in diverse marktsegmenten, met name

waar het lasersnij- en zetwerk betreft. Cees Bouwmeester

schat het aandeel in de omzet daarvan op gemiddeld zo’n

10 procent. “Maar met de extra capaciteit die de BySpeed

Pro ons biedt gaan we aan dat segment de komende tijd

wel meer aandacht aan besteden.”

Sinds 2000 maakt Nobels onderdeel uit van de Siberu

Groep, samen met de handelsfirma’s Javo en DeR-Tec, en

met als eigenaar Ber van Nobelen. Nobels Machinefabriek

telt 35 medewerkers.

Voor meer informatie zie www.nobels.nl.

>>>

De snijkop bezig met een automatische nozzle wisseling vanuit een

speciaal nozzle magazijn (foto: Bystronic)



noemt Van de Meerakker als voordeel. “Dat

soort zaken gaat steeds belangrijker worden.”

De PMC-module verzamelt ook alle machinepa-

rameters en acties van de besturing en verwerkt

deze in statistische overzichten. Zo kan een

beeld worden verkregen over de productiviteit

van de machine, wat weer als basis kan dienen

voor verdere optimalisaties van het snijproces.

Winst aan flexibiliteitVoor Bouwmeester is de winst aan flexibiliteit

een van de belangrijkste facetten bij de aan-

schaf van de BySpeed Pro. “We kunnen nu con-

tinu doordraaien, onafhankelijk van de serie-

groottes en de variatie in de producten. Alleen

de kritische producten doen we overdag, want

we willen geen storingen tijdens de onbemande

uren.”

Volgens Bouwmeester heeft de BySpeed Pro,

dankzij de onbemande mogelijkheden en de

hogere snelheid en dynamiek, twee á drie ou-

dere machines vervangen. Enige probleem van

die hogere snelheid is dat nu twee mensen

nodig zijn voor de logistiek rond de machine

(aan- en afvoer, sorteerwerk), terwijl dat vroe-

ger door één operator uitgevoerd kon worden.

“Daarvoor zoeken we nu nog naar betere op-

lossingen”, aldus Bouwmeester. Na een bezoek

aan Bystronic in Zwitserland overweegt hij

onder meer de aanschaf van een automatisch

sorteersysteem. “Dat scheelt mankracht en

heeft ook ergonomisch veel voordelen. We ver-

werken zo’n 800 ton aan plaatmateriaal per jaar

en dat moet nu nog allemaal minimaal een keer

met de hand worden opgepakt.” <<<

Afwegingen van Cees Bouwmeester:- De betrouwbaarheid van de machine. “Met name bij on-

bemande productie is dat van belang.”

- De bedieningsvriendelijke aansturing en programme-

ring van de BySpeed Pro.

- De service en snelle reactie bij storingen van de leveran-

cier.

- In 1986 hoorde Nobels tot de eerste klanten van het

toen net opgerichte Bystronic. “Operators kennen de

machines en weten hoe ze het maximum aan prestaties

kunnen bereiken.”

Ervaringen van ZantechZantech in Oss was het eerste bedrijf in

ons land waar in januari 2011 een By -

Speed Pro werd geïnstalleerd. De auto-

matische nozzle wisseling en de automa-

tische centrering daarvan noemt direc-

teur Bart van der Zande als de doorslag-

gevende argumenten om voor deze

machine te kiezen. “Je hebt daarmee een

allround en flexibele machine waarmee

je heel veel onbemand kunt doen.” Een

en ander functioneert volgens hem uit-

stekend. Ook het RPP-systeem, voor het

pulserend insteken van de laserbundel,

noemt hij een belangrijk pluspunt.

“Daarmee winnen we gigantisch veel tijd

en we zijn daar buitengewoon content

mee.” De machine is verder uitgerust met

een ByTower palletmagazijn en een By-

Sort sorteersysteem. De laatste wordt, in

nauwe samenwerking met Bystronic, nog

verder uitgetest en vervolmaakt.

De ByTrans Extended die de handling van de platen voor zijn rekening neemt. Onbewerkte platen met een

vacuümsysteem, bewerkte platen met een vorksysteem (foto: Jan Oonk)

Een aantal pottenvulmachines bij Nobels Machinefabriek in de montagefase (foto: Jan Oonk)


Al in 1995 vond SAFAN de servo-elektronische kantpers uit. Nu, 16 jaar later, is het Original E-Brake machineconcept nog steeds uniek. Met opeenvolgende innovaties heeft SAFAN het concept doorontwikkeld naar een uniek programma elektronische kantpersen, wereldwijd ongeëvenaard.

Onze E-normen in Effi ciency, Economie, Ergonomie en Ecologie zetten ook ú als plaatbewerkend producent op voorsprong. Ontdek het razendsnel op www.safan.nl

Safan B.V., Kwinkweerd 11, NL-7241 CW Lochem, P.O. Box 96, NL-7240 AB Lochem Tel.: +31 (0)573 222 222, Fax: +31 (0)573 252 057, E-mail: [email protected], Website: www.safan.nl

De E-volutie in plaatbewerking

50% minder energieE-Control touch screen 100% electronisch30% sneller buigen

De E-norm in Economiewww.safan.nl De E-norm in Ergonomie De E-norm in EcologieDe E-norm in Efficiency

30% sneller buigen E-Control touch screen % i d 100% electronisch

De voorsprong van de uitvinder

niet in te halen…SAFAN E-Brake

Verschijningstabel:

Nr 1 3februariNr 2 2maartNr 3 30maartNr 4 27aprilNr 5 25meiNr 6 29juniNr 7 14septemberNr 8 12oktoberNr 9 16novemberNr10 14december

Ook in 2012 Metaal Magazine!

WiltuadvertereninMetaalMagazine?Neemdancontactopmet:Tessa Feron, Tel. 088-2944739, [email protected]


In dit nummer:







J a a r g a n g 4 9 | 9 - 2 0 1 1



01_Cover9 07-11-11 09:20 Pagina 1


Safan heeft een 480 tons/9 m-tandemafkantpers

gebouwd voor de Poolse toeleverancier BE Group.

Deze gaat de combinatie inzetten voor algemene

toelevering. De tandem was medio oktober te zien

bij de huisshow in Lochem.


De tandemcombinatie is opgebouwd uit twee hy-

draulische H-Brake afkantpersen. Beide persen

hebben een perskracht van 4,8 MN (480 ton) met

een gezamenlijke werklengte van 9 m. Die 480-

tonner is de zwaarste pers die Safan kan bouwen.

De maximale buiglengte van deze pers kan 6 m

bedragen. Dus een tandempers met een werk-

lengte van 12 m behoort tot de mogelijkheden.

Grote voordeel van een tandem is uiteraard dat

een gebruiker de machine kan inzetten als een

9 m lange machine of, in dit geval, als twee af-

zonderlijke machines met respectievelijk een

buiglengte van 5 m en 4 m. Om afzonderlijk te

kunnen werken is de tandempers in het midden

voorzien van een wegklapbaar lichtscherm. Een

toeleverancier heeft op deze manier eigenlijk de

beschikking over drie machines met 4 m, 5 m of

9 m buiglengte. Al eerder leverde Safan een lich-

tere tandempers bestaande uit twee 120 ton/3 m

hydraulische afkantpersen aan een afnemer in

Australië voor het buigen van afzuigkappen tot

een werklengte van 6 m. Het bezoek aan de huis-

show van Safan leert dat de servomechanische af-

kantpersen van Safan niet in een tandembouw-

wijze opgenomen kunnen worden. Deze persen

hebben een O-vormig frame dat aan de zijkanten

gesloten is. Voor een tandemafkantpers zijn per-

sen nodig met een C-vormig frame.

Safan bouwt intussen de servomechanische af-

kantpers ook in behoorlijk zware uitvoering.

Vorig jaar op de Techni-Show 2010 in Utrecht is

de E-Brake 300 T Dual Drive voorgesteld. Dit is

een 300-tonner met een dubbele katrolaandrij-

ving. Tijdens de huisshow werd het model

E-Brake 300 T 4100 Dual Drive in opbouw ge-

toond die was voorzien van een nieuw ontwik-

kelde zware 3D achteraanslag.

Aan de andere kant van het spectrum bij Safan

zien we de servomechanische E-brake Ergonomic

die leverbaar is met perskrachten van 20 ton en

35 ton. De 20-tonner van Safan is vorig najaar

geïntroduceerd tijdens de EuroBlech 2010 in Han-

nover (D). Het bijzondere van deze machines is

dat de operator deze afkantpersen zittend kan

bedienen waarbij veel aandacht is besteed aan de

ergonomie.

Tandem met 480 ton en 9 m

lengte

De 9 m lange tandemmachine in de testfase bij Safan. De combinatie is opgebouwd uit twee 480-tons

afkantpersen (foto’s: Reinold Tomberg)

FotoreportageOp onze site www.metaalmagazine.nl heb-

ben we een fotoreportage opgenomen

van de huisshow van Safan.

Servomechanische afkantpersen van Safan in ergonomische uit -

voering. Op de voorgrond een 35-tonner en op de achtergrond een

20-tonner

Een E-Brake 300 T Dual Drive in opbouw bij Safan.

Dit is een machine voor Bumet in Heeze

De nieuwe 3D achteraanslag van Safan

40-41-42-44-45_TN 07-11-11 13:45 Pagina 40

De Röders TEC RXU 1200 DSH is een grote vijf -

assige machine. Het werkbereik bedraagt 1.000

mm x 1.050 mm x 600 mm (X,Y,Z). De machine

beschikt over directe aandrijvingen, optische en-

coders op alle assen en is gebouwd volgens het

zogeheten Quadroguide-concept. Dat wil zeg-

gen dat de Z-as een viervoudige geleiding heeft.

Met name bij het voorfrezen biedt dit de ver-

eiste stabiliteit. Verder heeft deze Röders een

stijve, symmetrische en krachtgesloten portaal

met weinig bewegende delen voor de Y- en

Z-as. De X-as is in het werkstuk opgenomen

(tafel beweegt dus). Ook bij deze grote vijfas-

sige machine van Röders ligt de zwenkas van de

draaizwenktafel parallel aan de X-as. Dit is gun-

stig voor de machinedynamiek. Deze machine is

leverbaar met een 30.000 min-1 spil met 40 kW

en een HSK F63 spilopname. In ons land wordt

Röders TEC vertegenwoordigd door Dymato in

Veenendaal.

Zie www.products4engineers.nl

Infonummer: 63391


Nieuwe machinesOp zoek naar een nieuwe machine? Bezoek www.Products4Engineers.nl

Groot voordeel van de planetaire tandwielkast is dat

de motorspindel compact blijft (foto: Weiss)

Doordat de Z-as een viervoudige geleiding heeft,

wordt er zeer stabiel bewerkt, vooral bij het

voorfrezen (foto: Reinold Tomberg)

Viervoudige geleiding

T E C H N I S C H N I E U W S

Schakelende motorspindelWeiss, een fabrikant van motorspindels, voor

onder andere draaimachines, introduceert een

motorspindel met geïntegreerde planetaire

tandwielkast voor zware verspaning. Deze mo-

torspindel, voorzien van een Siemens motor,

kan optioneel ook schakelen tussen een over-

brengingsverhouding van 1:1 en 1:3. In de neu-

trale overbrenging van 1:1 levert de motor een

vermogen af van 81,6 kW. Het koppel bedraagt

1.100 Nm bij een toerental van 950 min-1. Maxi-

maal kan de spindel dan 2.500 min-1 draaien.

Dun nulpuntsysteem

De nieuwe Schunk Verso-S NSE is met een hoogte van 20 mm een van de dunste pneumatische nul-

puntspansystemen. Het systeem is ideaal om achteraf op bestaande machines in te bouwen en zo

de werkruimte optimaal te benutten. Zelfs kleine werkstukken zijn gemakkelijk en direct op te

spannen. Met een moduledoorsnede van 90 mm en een spanboutdiameter van 20 mm kan de NSE

mini met de standaard ingebouwde turbofunctie trekkrachten bereiken tot 1.500 N. Omdat de mi-

nimale afstand tussen twee spanbouten slechts 100 mm is, kunnen met de NSE mini zeer kleine en

variabele steekmaten aan het werkstuk of de palletspanning gerealiseerd worden. Zelfs de kleinste

werkstukken laten zich direct spannen en van vijf zijden bewerken, zonder dat de klauwplaat of

spanklauwen de toegankelijkheid beperken. Bovendien worden de spanbouten van het nulpunt-

spansysteem direct in het werkstuk geschroefd. Binnen enkele seconden worden de onderdelen

vervolgens gewisseld in de machine en met een herhalingsnauwkeurigheid van <0,005 mm in de

nulpuntspanmodule gepositioneerd, gefixeerd en gespannen.


Infonummer: 67034

Om de

toegankelijkheid van

de machinespil te

optimaliseren,

kunnen de

werkstukken met

behulp van

moduleverhogingen

op spanhoogte

gebracht worden

(foto: Schunk)

Voor een hoger koppel kan de operator de

overbrenging schakelen naar 1:3. Hierdoor stijgt

het koppel naar 3.330 Nm bij een toerental

van 316 min-1. Maximaal kan de spindel dan

1.400 min-1 draaien. Door de hoge koppels

wordt deze motorspindel geschikt voor het ver-

spanen van moeilijke materialen zoals bijvoor-

beeld titanium.


Infonummer: 67033

40-41-42-44-45_TN 07-11-11 13:46 Pagina 41


DOOR: PAUL QUAEDVLIEG

De MPMC machines van Weingärtner behoren

tot de grootverspaners. Deze machines zijn te

leveren vanaf de MPMC 600 tot en met de

MPMC 2000. Ze worden vaak ingezet voor de

bewerking van extruderassen, krukassen en

andere complexe lange producten. In

draaidiameter variërend van 500 mm tot

maximaal 2.000 mm en in lengte vanaf 1 m tot

en met 25 m. De nieuwe Weingärtner 1000 S die

op de EMO werd getoond, kan producten aan

met een maximale diameter van 1.000 mm bij

gebruik van brillen en de diameter boven het

bed is maximaal 1.240 mm. De maximale

werklengte van het getoonde model was 9 m.

De maximale productmassa zonder brillen is

12.000 kg tussen de centers, met brillen mag de

machine tot 19.000 kg belast worden. Het

vermogen van de hoofdspil bedraagt 131 kW

en de freesspil heeft een vermogen van 46 kW.

Aan de achterzijde van de machine, wordt een

robot ingezet voor de toevoer en afvoer van

gereedschappen naar en van de

gereedschapswisselaar van de machine. De

operator kan, vanachter een beveiligd venster,

vier gereedschappen klaarzetten. De robot pakt

deze op en plaatst ze in het grote lineair

opgestelde gereedschapsmagazijn. Van hieruit

wordt de machine bevoorraad.

De machine beschikt over twee drieassige

brillen met actieve (hydraulische) neerhouder.

Deze zorgen voor een stabiele en nauwkeurige

ondersteuning van de producten tijdens het

bewerken. Ook bijzonder is het heavy

duty boorgereedschap (maximaal 250 mm

diameter) dat middels automatische

gereedschapswisseling vanachter de center

geactiveerd kan worden. Daartoe wordt eerst

de freesspil inclusief aandrijving afgekoppeld,

boven de center geparkeerd en daarna

wordt het boorgereedschap aangekoppeld.

De nieuwe Weingärtner 1000 S heeft de

beschikking over de nieuwste Siemens 840D-sl

CNC-besturing in ‘green line’ uitvoering.

Daarnaast levert Weingärtner diverse, in eigen

huis ontwikkelde, softwarepakketten om de

bewerking van extruderassen, krukassen en

dergelijke te vereenvoudigen. Ook kan met de

software een 3D simulatie worden uitgevoerd,

kunnen de gereedschappen worden

gedefinieerd en CNC-programma’s gemaakt

worden voor de diverse CNC aangestuurde

apparaten.

Op de EMO 2011 toonde het Oosten -

rijkse Weingärtner een vernieuwde

compleetbewerkingsmachine uit de

MPMC-serie, de 1000 S. Bijzonder

waren enkele noviteiten waaronder

gereedschapswisseling met een robot,

drieassige CNC-gestuurde brillen met

actieve neerhouder en automatisch

wisselend groot boorgereedschap voor

holle bewerkingen.

Robot beheert gereedschap

De vernieuwde 1000 S kan een productgewicht aan van 12.000 kg

tussen de centers (zonder brillen) en 19.000 kg tussen de centers met

brillen

De robot aan de achterzijde van de machine zorgt voor het beheer van alle gereedschappen (foto’s: Paul

Quaedvlieg)

De 1000 S heeft zowel nieuwe drieassige brillen met

actieve neerhouder als ook zwaar boorgereedschap

40-41-42-44-45_TN 07-11-11 13:46 Pagina 42


Het XR20-W roterende as kalibratiesysteem is compatibel met het Renishaw XL-80 lasersysteem (foto: Renishaw)

Snelle boorfreesmachineHet verticale boor- en freescentrum Milltap 700

van DMG / Mori Seiki is een snelle machine: pure

gereedschapwisseltijd is 1,1 s en de spaan-tot-

spaan-tijd bedraagt maar 1,5 s. De besturing van

deze machine is een Siemens 840D solutionline.

Het werkbereik bedraagt 700 mm bij 420 mm bij

380 mm (X,Y,Z). De tafelgrootte is 840 mm bij 420

mm en de maximale tafelbelasting is 400 kg. Er is

standaard plaats voor 15 gereedschappen, optio-

neel zijn dit er 25. Aanzetsnelheden zowel als ijl-

gangsnelheden zijn in alle drie de assen gelijk:

60 m/min. Het is een hoogdynamische machine

met versnellingen tot 1,6 g. Aan de buitenzijde is

de machine zeer compact, de maximale breedte

bedraagt 1.650 mm. Ten opzichte van een con-

ventionele machine verbruikt deze Milltapp

30 procent minder energie.


Infonummer: 67035

Aan de buitenzijde compact, aan de binnenzijde een

snelle drieassige machine (foto: DMG / Mori Seiki)

Eenvoudiger kalibreren

Machine-simulatieCGTech introduceert op de Euromold 2011 in

Frankfurt haar nieuwste release van de machi-

nesimulatiesoftware Vericut 7.1. Nieuw is onder

andere de Vericut reviewer. Hiermee kan een 3D

simulatie met collega’s binnen het bedrijf ge-

deeld worden zonder dat een Vericut licentie

nodig is. De Reviewer kan vooruit en achteruit

spoelen terwijl er materiaal wordt verwijderd of

toegevoegd. Foutmeldingen en NC program-

matekst worden weergegeven bij een botsing

tussen spil en product. Daarnaast worden ook

steeds meer gereedschappen beschikbaar in 3D

voor gebruik in CAD/CAM systemen. De functie

CAD model assembly speelt daarop in en onder-

steunt Step, Catia en Siemens NX modellen. Ve-

ricut kan stand alone draaien, maar ook geïnte-

greerd worden in andere CAM-systemen. Er zijn

nieuwe interfaces beschikbaar voor Delcam

FeatureCAM, SolisCAM, InventorCAM en Esprit.


Infonummer: 67037ning op de achterzijde van de reflectorbehuizing.

Samen zorgen deze eigenschappen voor een

snellere set-up en het minimaliseren van uitlijn-

fouten die op zich weer kunnen leiden tot meet-

fouten. De nieuwe unit wordt gevoed door op-

laadbare lithium batterijen, die samen met de

Bluetooth technologie, zorgen voor een volledig

draadloze bediening. Er wordt nieuwe software

meegeleverd die een snelle instelling en het ver-

zamelen van gegevens mogelijk maakt.


Infonummer: 67036

Het Renishaw XR20-W roterende as kalibratiesys-

teem biedt meer gebruiksgemak en flexibiliteit

bij het ijken van spindels en andere aangedreven

assen van metaalbewerkingsmachines. Een

aparte montageplaat maakt een snelle en een-

voudige montage en centrering mogelijk. Tevens

worden er diverse adapters geleverd voor de

hoofdunit zodat deze op verschillende draai -

tafels en assen, maar ook op klauwplaten en

spindels van draaibanken gemonteerd kan wor-

den. Het XR20-W roterende as kalibratiesysteem,

met een eigen massa van slechts 1,2 kg, heeft in-

gebouwde retro-reflectoren, met aparte uitlij-

De nieuwste Vericut 7.1 simulatiesoftware geeft een

duidelijk beeld, zoals bijvoorbeeld deze simulatie op

een Mazak VTC800 bewerkingscentrum (bron:

CGTech)

Nieuwe machinesOp zoek naar een nieuwe machine? Bezoek

www.Products4Engineers.nl


40-41-42-44-45_TN 07-11-11 13:46 Pagina 43


Compacte pendelmachine

Plaat en buis snijden

BFI Optilas introduceert een nieuw laserveilig-

heidsvenster op basis van elektronische blokke-

ring. In de industrie worden tegenwoordig vaak

lasers gebruikt met een hoog vermogen. Voor

deze lasers is het moeilijk om een geschikt laser-

veiligheidsvenster te vinden want normale laser-

veiligheidsvensters bieden onvoldoende be-

scherming. Met behulp van elektronische senso-

ren in het frame, wordt de laser in 8 ms uitge-

schakeld zodra het laserlicht het venster raakt.

Deze combinatie van een laserveiligheidsvenster

met een snelle elektronische blokkering zorgt

ervoor dat er geen straling buiten het raam kan

lekken. Het venster is geschikt voor lasers met

een golflengte van 820 nm tot 1.100 nm en is le-

verbaar in de volgende maten: 267 mm x 390

mm en 500 mm x 840 mm. De vensters worden

in eenvoudig te plaatsen frames geleverd.


Infonummer: 66641

De nieuwe Mazak VTC-560/25 pendelmachine maakt gebruik van de laatste nieuwe Mazatrol Matrix Nexus

CNC-besturing (foto: Paul Quaedvlieg)

In aanvulling op de VTC-800/30 SR toonde

Mazak op de EMO 2011 het nieuwe compactere

VTC-560/25 verticaal bewerkingscentrum met

bewegende kolom. Deze nieuwe pendelma-

chine heeft een extra stijve constructie voor een

hoge herhaalnauwkeurigheid. Het bereik van de

VTC-560/25 is 2.500 mm bij 560 mm bij 560 mm

(X,Y,Z). Door een tussenwand te plaatsen ont-

staan twee bewerkingsruimtes. Standaard

wordt deze machine met een 12.000 min-1 spil

geleverd met een vermogen van 22 kW en

115 Nm draaimoment, optioneel is een 18.000

min-1 spil mogelijk met een vermogen van 35 kW

en een draaimoment van 168 Nm. De op de

EMO getoonde machine was voorzien van een

Mazak Tool Hive gereedschapmagazijn, waar-

door er 155 gereedschappen in de machine ge-

bruikt kunnen worden in plaats van de stan-

daard 30 of 48 gereedschappen.


Infonummer: 67038

Laserveilig-

heidsvenster

De LM1500RTX is de nieuwste lasersnijmachine

van Balliu MTC voor het lasersnijden van zowel

plaatmateriaal als buizen. De machine is geschikt

voor het snijden van buizen met een diameter

van 20 mm tot maximaal 250 mm en een lengte

tot maximaal 3.000 mm bij het beladen aan de

voorzijde. Maar de machine kan ook buizen be-

laden vanaf de zijkant, dan is de diameter be-

perkt van 20 mm tot 100 mm, maar zijn wel lan-

gere lengtes mogelijk. De maximale plaatafme-

tingen zijn 1.500 mm bij 3.000 mm en een dikte

tot 25 mm. De machine kan geleverd worden

met lasers met een vermogen vanaf 1.000 W tot

maximaal 5.000 W. Alle aangedreven assen zijn

voorzien van lineaire motoren. De nieuwe ma-

chine is voorzien van een Siemens 840D CNC-be-

sturing. De aandrijving van de buizenopspan-

ning is tevens NC-gestuurd. Balliu MTC wordt in

Nederland vertegenwoordigd door Rijva in

Vaassen.


Infonummer: 67040

De LM1500RTX kan zowel buizen als plaatmateriaal

snijden (foto: Balliu MTC)

BFI Optilas levert nu veiligheidsglas voor lasers met

een hoog vermogen (foto: BFI Optilas)

40-41-42-44-45_TN 07-11-11 13:46 Pagina 44


Compacte compleetbewerkingDe Chiron FZ08 MT is een compact en snel be-

werkingscentrum met zwenkkop, draaispil, re-

volver en tegenspil voor gelijktijdig frezen en

draaien. Doordat het materiaal vanaf stang

wordt aangevoerd, is de doorlooptijd per pro-

duct, afhankelijk van de bewerking, zeer kort.

De machine beschikt over dynamische lineaire

motoren in de ZR- en V-as. De machine heeft

een bewerkingsruimte van 450 mm bij 270 mm

bij 310 mm (X,Y,Z) en haalt ijlsnelheden van

maximaal 75 m/min. De freesspindel draait

maximaal 40.000 min-1 en beschikt over een

HSK-E40/A40 gereedschapopname. Er is plaats

voor 24 gereedschappen eventueel uit te brei-

den naar maximaal 226. De gereedschapswissel

gebeurt in 0,8 s en de spaan-tot-spaan-tijd is

1,9 s. De draaispindel heeft een stangdoorlaat

van diameter 42 mm en draait maximaal 8.000

min-1. De revolver heeft plaats voor 12 gereed-

schappen met een opname van het type Capto

C5. De aangedreven gereedschappen draaien

maximaal 5.000 min-1. Ook de tegenspil kan pro-

ducten aan met een maximale diameter van

In de compacte bewerkingsruimte is toch

compleetbewerking mogelijk (bron: Chiron)

C O L O F O NMetaal MagazineOnafhankelijk vakblad voor ondernemers en leiding -gevenden in de metaalbranche, constructeurs en hoofdenvan technische diensten in industriële bedrijven. Technische,actuele en praktijkgerichte informatie over metaalproductie-technieken.Metaal Magazine is een uitgave van Eisma Industrialmediaen een voortzetting van Metaal en Kunststof.

Hoofdredacteur: ing. R. TombergRedactie: J. Aalberts, P. QuaedvliegBureauredactie: L. BisselinkVormgeving: ZeeDesignE-mail redactie: [email protected] redactie: +31 088 2944707Internet: www.metaalmagazine.nlAdres: Informaticaweg 3, NL-7007 CP Doetinchem

Uitgave: Eisma Industrialmedia BV, postbus 361, 7000 AJ Doetinchem

Directie: E. van Hes, algemeen directeurB. Hoving, financieel directeurG. Tiecken, uitgeefdirecteur

Uitgever: H. Meinen

Marketing: I. Hammerman, tel.: +31 88 2944760

Advertentie-exploitatie:Sales: C. te Nijenhuis, salesmanager buitendienst,tel.: +31 88 2944735, e-mail: [email protected]. Feron, accountmanager binnendienst,tel.: +31 88 2944739, e-mail: [email protected]

Traffic:ZeeDesign, tel.: (0517) 531672, fax: (0517) 531810,[email protected]

Abonnementeninformatie:Abonneeservice: Postbus 2238, 5600 CE Eindhoven. Tel.: +31 88 2266648 , e-mail [email protected]: € 232 per jaar (excl. 6% BTW) (bij auto-matische incasso bespaart u € 3 administratiekosten). Dit isbij vooruitbetaling verschuldigd.Abonnementsprijs voor andere landen op aanvraag.Abonnementen kunnen op elk gewenst moment van hetjaar ingaan en worden genoteerd tot wederopzegging. Op-gave via www.metaalmagazine.nl of via [email protected]. Opzegging dient schriftelijk en minimaal eenmaand voor het einde van de abonnementsperiode te ge-schieden. U ontvangt van ons een schriftelijke bevestiging.

Bankrelatie:Voor Nederland: Friesland Bank: 29.80.05.298Voor België: Postcheque Brussel: 000-0007463-91

Druk: Scholma Druk b.v.

©2011 Eisma Industrialmedia BV, Leeuwarden

Algemene VoorwaardenNiets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ofovergenomen in enige vorm of op enige wijze, hetzij elek-tronisch, mechanisch, door fotokopieën, of enige anderemanier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming vande uitgever. Uitgever en auteurs verklaren dat dit blad opzorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld,evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijzeinstaan voor de juistheid en/of volledigheid van de informa-tie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkeleaansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die hetgevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerdzijn op bedoelde informatie. Gebruikers van dit blad wordtmet nadruk aangeraden deze informatie niet geïsoleerd tegebruiken, maar af te gaan op hun professionele kennis enervaring en de te gebruiken informatie te controleren.



42 mm en draait maximaal 6.500 min-1. Chiron

wordt in Nederland vertegenwoordigd door

Oude Reimer in Hilversum.


Infonummer: 67039

Eerste elektrische handboor

Deze eerste elektrische handboor uit het

jaar 1895 is gemaakt door Wilhelm Emil

Fein uit Stuttgart. Deze boormachine stond

afgelopen zomer op de Blechexpo 2011 in

Stuttgart. Duidelijk is te zien dat de grote

handvaten aan

weerzijden van de

motor zijn beves-

tigd om het zware

apparaat te kun-

nen bedienen.

Hiermee boren is

‘fitnesstraining on

the job’. Fein had

oorspronkelijk een

bedrijf met als spe-

cialisatie telegraaf-

apparatuur en te-

lefoons. Met de

uitvinding van de

eerste elektrische

Terugkoppeling

handboor begon een nieuw tijdperk. Te-

genwoordig is Fein een fabrikant van

professioneel elektrisch gereedschap

(foto: Reinold Tomberg)

40-41-42-44-45_TN 07-11-11 13:46 Pagina 45

Frees uw productiekosten omlaag met de winnende combinaties voor optimale productiviteit

ITA beveelt de optimale gereedschappen aan op basis van toepassing gegevens en uw machine vermogen3 gereedschap opties,25 alternatieven,verspanings gegevens,vermogen verbruik,snijtijd,verspanend volume engineering ondersteuning en meer.

Voor meer informatie,bekijk deze interactieve advertentie op www.iscar.com

ITA beveelt de optimale gereedschappen aan op basis van toepassing gegevens en uw machine vermogen

Voor meer informatie,bekijk deze interactieve advertentie op www.iscar.comVoor meer informatie,bekijk deze interactieve advertentie op www.iscar.com

Levering

winstgevendheid

I s c a r ga r andee r t re su l t a a t

www.iscar.nl

PROFITABILITY ADS-P2-NET.indd 3 2/9/11 10:24 AM

Metaal Magazine 9 - 2011

Documents

Transcript of Metaal Magazine 9 - 2011