Mehmet S AYDIN- Rasyonel Düşünce ve İslam Modernizmi

7/22/2019 Mehmet S AYDIN- Rasyonel Dnce ve slam Modernizmi

1/10

I S L A M D N C E S iS MPOZYUMU

B L D R L E R T R T I M L R

ayma a z r l a y a nehmet B e k i r o l u


2/10

BEYANYAYINLARI 197

Dizgi EFOR Masa st a y n c l k Organizasyon /TrabzonKapak ve Ofset H a z r l k Bey Ajans 5 2 76 97ISBN 975 473 116 0

BEY N Y YINL RIA l a y k k Cad No 12 C a ; a l o ; l u / s t a n b u lTel 512 76 97 526 50 10


3/10

Rasyonel n c e ve s h l m Modernizmi

Mehmet S AYDIN

Muhammed l c b a l s l a m modernizminin ana k a y n a k l a r n d a n biriolan s l a m d a Dini D n c e n i n Yeniden K u r u l m a s a d l nl eserinin ilk blmnde u s a t r a r a yer vermektedir: s l a m ilahiyat okul-

l a r n n eri yksek g e l i m e n o l c t a s u a u l a t O r t a a dan bu yana in-san d n c e ve tecrbesinde byk g e l i m e l e r o l m u t u r . yle ki, biryandan yeni g r a l a n ortaya a t l m ve yeni tecrbelerin n d aeski mes elelere zmler r a n m , br yandan da yepyeni problemlerzuhur e t m i t i r . yle grnyor ki, insan d n c e s i zaman, mekan, se-beplilik vs. gibi kendi temel kategorisini geride b r a k m a k t a , r syonel-lik k a v r a m bile kkl .bir d e i i k l i e u r a m a k t a d r . t e bun-dan d o l a y d r ki, Asya ve A f r i k a n n gen Mslman n e s i l l e r i n t r . inandnyalan ile ilgili yeni bir r i y a t t a s y o n a gidilmesi e r e k t i i hususundatalepte bulunmalarmda a l a c a k bir e k i l olmas_agerekir

k b a l , burada bilim ve d n c e a l a n n d a k i ileriemelerin f a r k i 1 d aolan Mslman a y d n l a r n ortak bir kanaatini dile getirmektedir:islam d n y a s n d a etkisini n : n a l a n n d a da hissettiren ciddi bir ras-yonellik krizi v a r d r . Bu noktaya gelinmesinde s l a m aleminde l e -bal in deyimiyle2 b e a s r d r srp gelen fikri durgunlpk birinci derecede rol o y n a m t r . Bu durgunluk yznden fikir y a p m z kendisine taze tecrbeler k a t a m a m ve d o l a y s y l e kendi kendini yeni-den i n a e d e m e m i t i r . Bunun sonucu olarak da dini tefekkr -ki


4/10

48 Mehmet S. A y d n

onsuz bir s l a m dunya g r vcud bulamaz- ma kul grnmemetehlikesiyle k a r k a r y a k a l m t r . D n c e d n y a n z d a gcnKur an dan alan yeni bir y a p l a n m a y a gidilmedike bu tehlikedenkurtulma imkarn yoktur.

l e b a l i n i a r e t e t t i i bu konunun ne kadar nemli o l d u u n u , ilkdnem .(klasik) s l a m modemistlerinin, mesela Seyyid Ahmet Han3 Emir A l t , Muhammed Abduh gibi d n r l e r i n y a z l a r n oku

d u u m u z a m a n a k a grmekteyiz. Yine aym problemin a d a Mslman modemistlerin eserlerinde de nemini k o r u d u u grlmektedir . Bu ashn b a l a r n d a n itibaren yeni bir ilm-i leelama duyu

a n ihtiya, szkonusu rasyonellik krizinden d o m u t u r . Hindistan da Ebu'l Keldm A z a d n kelam a l m a l a r n d a , M s r ' d a Muhammed Abduh'un Kitabu t-tevhid inde, Trkiye de Abciullatif Har

p u t ' n i n T e n k i h u ' l - k e U i m ' n d a ve z m i r L i ' n i n Yeni l m - i K e l a m ' n d a ,bu krizin giderilmesi ynnde b a z fikri a b a l a r n s e r g i l e n d i i g-rlmektedir. Bu eserlerin hepsinde grlen ortak zellik, ilim ve fikir

a l a n l a r n d a ortaya k a n yeni g e l i m e l e r i n n d a yeni g r l e r ea k bir s l a m i h i h i y a t n a u l a m a arzusunun yer a l m a s d r . Buradakia k l n a n l a m u d u r : Bilim ve d n c e srekli bir g e l i m e izgisitakip etmektedir. Bu yzden k a p a l bir ilahiyat veya metafizik sisteme gidilemez, nk bu, r a s y o n e l l i i n d o n d u r u : l a b i l e c e i a n l a m n agelir ve ona normatil bir nitelik a z a n d r r d .

Ne yeni ilm-i keldm a r a y iinde olanlar, ne de biraz sonra g-r l e r i n e k s a c a temas e d e c e i m i z s l a m c yazarlar. s l a m ma kulolarak savunulabilir mi? sorusunu sorma i h t i y a c r p . duydular. nk o n l a r n bu konuda, yani s l a m ' n mak ul o l d u u hususunda, h i ~birciddi p h e l e r i yoktu. O n l a r n zerinde d u r d u u , bu makuliyetin

a k l a n m a s n d a gsterilen fikri a b a l a r n bir k s m m n a r t k ma kula l n a d g e r e i y d i : Ma kul olmayan (bugn iin). b a z Kur an tef-sirleri, hadis e r h l e r i , kelam g r l e r i , . tasavvuf a n l a y l a r , hukukuygulamalan y.s. idi. Btn bunlardan ancak yeniden i n a e d i l m i n a k bir ilahiyat y a r d m y l a . kurtulmak mmkn olabilirdi. B a -ka trl d n m e k r a s y o n e l l i e s r t evirmek olurdu.

Nedir rasyonellik Burada onu, her e y d e n nce, bir tecrbe (ya- a n t ) olarak ele a l i m k gerekir. B a k a bir d e y i l e , o, bir zihinhalidir. Bundan d o l a y onu tatmin edici bir a n m a k a v u t u r m a k kolay d e i l d i r , nk bu J iin kesin kriterlerimiz yoktur. Buna r a -men, rasyonel d n c e n i n ana d a y a n a n d a n bahsetmek mm- .kndr: M a n t k s a l dzen tecrbi dzen ve hikmet dzenL

M a n t k s a l dzenin biri metodolojik, teki ontolojik l : n a k zere ikiy a n v a r d r . Bunlardan ilki, d n c e objelerinin m a n t k s a l bir s r ad.zenine k o n m a s m ikincisi ise, bu dzenin bir fiksiyon veya psi-


5/10

1. s h l m D n c e s i Sempozyumu 149

kolojik bir a l k a n l d e i l , bir ontolojiyi, bir e r e k l i i dile g e t i r d i i n i :akla getirir7 .

Tecrbi dayanak ise, d o r u l u u n a i n a n l a n bir h k n n veya tutumun olup bitenler t a r a f n d a n y a n l l a : p . m a m a s zaruretiyle ilgilidir. A k bilimsel sonularla y a n l o l d u u gsterilen hibir tutumma'kul s a y l m a z . Bir i n s a n n bir anda iki f a r k l yerde b u l u n m a s nas l m a n t k dzenine ters d e r s e , b a z i l a l a r n b a z h a s t a l k l a r ngemesine se ep o l d u u n u inkar etmek de empirik dzenle b a

d a m a z . Her iki halde de bir irrasyonellik a r d r .Hikmet olarak rasyonellik burada daha e n i olarak ele a l n m a s

d n l e n bir konu o l d u u iin onu s l a m modernizmiyle ilgili b a z a k l a m a l a r l a birlikte ele almak daha uygun l a c a k t r .

s l a m modernizmi genellikle ve olduka basit bir e k i l d e ) modernproblemleri s l a m ' n ana k a y n a k l a n n n n d a zmeye a l a n bir

d n c e a k m olarak t a n m l a n m a k t a d r . ok kere s a n l d gibi bua k m -veya olduka e i t l i l i k arzeden bu y n e l i - g e l e n e i ihmal etmez. O, sadece g e l e n e i n normatil karakterde grlmesine veya kuts a l l a t r l m a s n a k a r k a r . Onun en nemli zelliklerinin a n d ar a s y o n e 1 l i i b e e r i tecrbenin b t n l u n d e grmesi gelir. B i tecrbe daha y a k n d a n grlmek, incelenmek ve tasvir edilebilmek iinbelli blmelere aynlabilir. Ama bu, sadece pratik - pragmatik bir gayeiin m e r u grUlebilen bir faaliyettir. Y a a n m a a s n d a n ba

k l d n d a , tecrbe bir btndr8 Bu b t n l n b o z u l m a s , e i t l iirrasyonel tutum ve d a v r a n l a r n belinnesine yol aar. Bunun nlenebilmesi iin tecrbenin yeni unsurlan iine alarak gen i l e y e b i l e c e k , d o l a y s y l a z e n g i n l e e c e k bir a p d a t u t u l m a s gerekir.Bu y a p n n ise, y u k a r d a s y l e n d i i gibi, a k bir a p o l m a s n d a zaruret v a r d r . Bu, r a s y o n e l l i i n d e i k e n o l d u u a n l a m n a gelir. Birtoplumun veya bir kltrn rasyonellik a n l a y $ , her e y d e n nce,yeni d n c e ve bilgilerle kendisini srekli olarak i n a edebilen kognitif bir y a p y a ve anlam sistemine b a l olarak d e i i k l i k arzeder.

B a k a bir e y i l e , rasyonellik bir blok a p d e i l , bir sre tir. ' s l a m modernizmi, bu srecin iyi i l e y e m e m e s i n d e n ve netice iti

bariyle i n s n l n a d a b a a n l a r n n nemli bir kesimine y a b a n c o l m a s n d a n d o l a y dini d n c e h a y a t n d a bir i r r a s y o n e l l i i n kks a l d n a i n a n r . Tasavvuf, k e l a m n k a t l n ; kelam tasavvufun

c o k u r l u u n u , b a z l a r -mesela ehl-i hadisin neredeyse t a m a m herikisini : : n a k u l i y e t t e n a y r l m g r m t r . D n c e h a y a t n n e i t l ikesimleri a r a s n d a k i s r t m e l e r i tetkik ve tahlil ederek giderebilecek fonksiyona sahip bir felsefeniri b u l u n m a y ok daha

z o r l a t r m t r . Tasavvuf, dini tecrbeye h a k k n v e r e m e d i i iin kelamdan k a m , kelam ise b a z sfilerin i i f a n n (gnostisizmini) b-


6/10

150 Mehmet S. A y d n

tnyle irrasyonel s a y m t r .Birok modernist s l a m d n r n e gre, fikir g e l e n e ; i m i z d e

' s : f : i n n a k l ile k e l a m c n n a k l n n organik bir b t n l ; e k a ~v u m a m o l m a s en byk talihsizliktir. k b a l , bu konuyu dini tec

r b e d e a k l n roln a k l a m a y a a l r k e n ele a l r . Ona. gre, insandabir zihin gc v a r d r ki, o bununla kavramlar kurar; nazari yapuarg e l i t i r i r . Bu a k l , Kur'ani ifadeyle isimleri ; r e n e n ve Adem'i meleklere stn k l a n a k l d r 9 . A s l n d a bu, a k l n sadece bir e i t faaliyetidiL Onun daha derin -yahut yksek- faaliyetleri de v a r d r ki, bizdjni tecrbe arnnda byle bir faaliyetle k a r l a r z . Burada a k l , ba-.histen b a l i s e geen, s n f l a n d r m a yapan, d o l a y s y l a blk - prk

a l a n a k l d e ; i l , b t n l yakalayan ve takdir eden a k i l d r . Bunasezgi de denebilir10 Sufilerin pek o ; u sezgiye a r l k vermekte hak

l d r l a r ; ama o n l a r n kavram yapan akla . k a r k m a l a n , irr a s y o n e l l i i n glenmesine ve bunun bir sonucu olarak da insamnreel dnyaya a b a n c l a m a s n a sebep t e k i l etti.

Buna olduka y a k n bir a y r m Fazlur a l m a n ' d a d grmekteyiz.O, sufinin "marifet" (veya k e f ' ) i n i a k l a r k e n perseptiv d n m e ;~ e l a m c n i n "ilm"ini a k l a r k e n de fonnulativ d n m e tabirlerinikullamr. Fazlur R a l m a n ' a gre, birinci d n m e t a r z s l a m tarihinde ok erken bir tarihte ikinci d n m e t a r z n d a n k o p t u ; u iin

s l a m d n c e s i ok zarar grd. Zaten byle bir kopmamn o l d u ; uhibir yerde yksek kalitede bir fikir g e l e n e ; i o l u m a z

s l a m , bu ve benzeri daha birok problemlerini zerneden B a t ' d ason birka y z y l d a g e l i e n bilim ve felsefe ile k a r k a r y a g e l m i t i r .Bu k a r l a m a e s n a s n d a B a t ' d a H r i s t i y a n l k zaten byk lde ir 'rasyonel g r l d ; iin b e e r i tecrbenin iyice kenanna i t i l m i dur u m d a y d . Pek tab, burada itilenili dinlerden bir din" o l d u ; u syl e r m i y o r , Din'in i t i l d i ; i iddia ediliyordu. B a t l a y d n s l a m ' l a

k a r l a n c a ona da aym gzle b a k t . Ona gre, ma'kul olan, s l a m ' nda genelde Din iin h a z r l a n m olan yere ekilmesiydi. Bunun yegane rasyonel tutum o l d u u s l a m d n y a s n a iki yolla empoze edilmeye a l l d : Pozitivist bilin1 a n l a y ile ve a r k i y a t l ; n ilmi birdisiplin o l d u ; u g r n n ifade edilmesiyle. B' -lnlardan ilkini E Re-n a n ' n tavnnda gayet a k olarak grmekteyiz. O, 1862 y l n d a Col-lege de France da v e r d i i nl k o n f e r a n s n d a y l e diyordu12 : s l i i m ,fanattkliktir, bilimden nefret etmedir, sivil toplum m a n l d r . O, ' ~ l -lah Allah r k s r dngsn srdrmek. iin insan beynini klten,onu her e i t szme d n e e y e ve r syonel a r a t r m a y a kapatanbasit Semitik zihnin r a h a t s z edici bir rndr. Renan, aym g r ,1883 y l n d a Sorbonne da v e r d i ; i s l a m c l k ve Bilim" a d l kon

t e r a n s n d a da t e k r a r l a d . R e n a r ' n bu g r n u n o gnn Av-


7/10

s l m D n c e s i Sempozyumu 151

r u p a s ' n d a olduka y a y g n oldugu grlmektedir. A y n g r , dahasonra s l a m d n y a s n n b a z a y d n l a r n da .etkisi a l t n a a l d . s l a m ' n mani-i terakki o l m a d g fikrinin ve bu fikrin b e s l e d g savunma psikolojisinin bugnlere kadar gelebilme gcne sahip ol-

m a s , s l a n ~ a yneltilen ve zetle s l a m ' n rasyonel o l m a d g , do-l a y s y l a n,c;yonclligi merkez edinen bilimsel dnya g r ile

b a g d a m a y a c a e k l i n d e ifade edilebilecek olan u k a r d a k i i d d i a n nne kadar messir oldugunu gstermektedir.Oriyantalizme gelince, o, kendi kendisini W. C Smith'in diliyle)

$yle t a n m l y o r d u : ' B a t ' n n islami malzerneye a k l tatbik et-mesidir. 13 Bugn oiyantalizmin hayal k n k l g n a u g r a t t g birokMslman a y d n , qcaba uygulanan bu akla genelde a k l d e i l deB a t a k l desek daha iyi olmaz diye soruyor. yle bir k l ki, kendi rasyonelliginin iinde vahyi bilgiye yer vermek istemiyor; mtealboyutu t a n m y o r ; k u t s a l ' k u t s a l - d gibi ele a l y o r ; dogru yu, okkere, ya totoloji ile s r u , r l a n d n y o r veya empirik dogrulamaya a l k

l y o r ; gerisini ise sama s a y y o r . K i e r k e g a a r d ' n iman, a k l d l k t rdemesinin, A Camus'nun hayat n l a m s z l k t r diye a k n m a s n n ar

k a p l a n n d a i t e bu B a t r a s y o n e l l i g yatar. B a z B a t l i l a h i y a t l a r A l l a h s z din veya dinsiz ahlak aramaya sevkeder14, yahut, en z n

dan, " n c i l ' mitolojiden a r n d r m a gibi yollarla r i s t l y a n l g n seklerize e d i l m e m i ok az k s m n l a i k l e t i r e n de bu rasyonellik an-l a y d r . .

' i m d i , B a t ' d a byle bir rasyonellik a n l a y n n kk s a l m a s n a H -r i s t i y a n l k n a s l izin verdi? Bu, c e v a b ok uzun olan bir sorudur.Mslman a y d n n bu konudaki t a v r .olduka a k o l m u t u r : H - .

r t s t i y a n l k ' t a , bir Kelamullah yoktu; insan eli g i r m i , d o l a y s y l e ,daha i n b a n d a iken her trl d e g i r n e y i kabule mecbur a l m birKutsal Kitap v a r d r ortada. Onunla bu kadar ok ve bu lde pro-fanca u g r a l a b i l m i hatta o y n a n a b i l m i o l m a s n n ana sebebi budur. B a t rasyonelliginin de H r i s t i y a n l ~ a r lmen o l u m a s k s m e nbundan o l a y d r s .

Bana yle geliyor ki, A v r i p a ile k a r l a m a s n d a n sonra, B a t ' y k s m e n de olsa t a n m a i m k a n bulan Mslman a y d n en ok fikri

r a h a t s z l g a -ki bu rasyonellikle dogrudan ilgili olan bir zihin halidirsrkleyen konu, dinin B a t dnya g r iindeki konumudur.Szkonusu r a h a t s z l g modernizmin b a s k s n duyan btn Mslman a y d n l a r d a , mesela k i n c i M e r u t i y e t dneminin i n a n m mnevverlerinde a k a grmekteyiz. Onlar, kesin bir ifadeye ka

v u t u r m a m olmakla birlikte. B a t ' d a n bilim ve teknolojinin( s a n ' a t n ) a l n m a s y l a genel rasyonelligin a l n m a s a r a s n d a nemlibir fark grmekteydiler. Genel rasyonellik, yukanda i a r e t edildigi


8/10

152 Mehmets. y d n

gibi, bir kltr tecrbesidir. Burada birka rnek vermek y a r a r l olabilir. Said Halim a a , N a m l e Kemal, Mehmed Akif, E l m a l l HamdiEfendi gibi nde gelen Mslman Trk mnevverleri mill( terakkiiin B a t n n ilim ve s a n ' a t r u n a l n m a s n zaruri gryor, fakat builim ve s a n ' a t n g e l i t i r d i i f ilrJi iklimden r a h a t s z l k d u y u y o r l a r d . Onlara gre, B a t , kendi ilim ve fenni ile a t b a yryebilecek birinanca sahip o l a m a d . O r t a a l a r d a Kilise'nin bilimi, tefekkrn dinibir k e y e atmak istemesinin de a s l sebtbi bu idi. Bu durum,

B a t ' d a bir zihniyet f a r k n n d a n a s n a da sebep o l m u t u r . Said Ha-lim a a H r i s t i y a n alemde grlen r s i ve t a h t e u u r s l a m aleyh

t a r l i u bu zihniyet f a r k l l y l a izah ediyordu. B a t l l a r n zihniyetieride grdkleri vak'a ve hadiselerin a s l mahiyetierini kavrq.yamayacakkadar s l a m zihniyetinden f a r k l idi. B a k a bir d e y i l e , diyor. a a ,byle bir hkm, onlann m a n t k ve muhakemelerine uygun d y o r d u . 1 6 Ahmed Hamdi Akseki H r i s t i y a n l k ' t a iman meselesinintamamiyle bir s r gibi g r l d n i a r e t ettikten sonra y l e diyor:

H u i s t i y a n l k ' t a din ve iman esaslan ile a l d n hkmleri r a s n d a tena-lcuz olmakla birlikte yine onlara iman vaciptir 17 t e B a t ' d a din konusunda grlen i r r a s y o n e l l i i n de, din a l e y h t a r l n n da temelinde butenakuza inanma v a r d r . Hibir H r i s t i y a n , diyor Akseki, din ala

n n d a a k l n g s t e r d i i yoldan gidemez. O halde B a t l n n din aleyht a r l , bu k m d n d o r u d u r

te yandan, s l a m a s n d a n b a k l d n d a din , diyor nl mfessir E l m a l l , ilmi yn olan bir t a p n m a d r . E e r din sadece hissibir e y o l s a y d , makuliyeti engellerdi., s l a m ' d a a k l ve his dengesiv a r d r . Avrupa'da dini vicdan bu dengeyi b u l a m a m t r . D i r i a k l -

d l k (irrasyonellik) zerine kurmaya a l m t r . Bu da ortaya nazari bir durum k a r m t r . Bugnk Avrupa medeniyeti his ve zihniyet yn birbirine z t olan atlak bir medeniyettir. Avrupa'yaimrenirken bu e d i i grp titrernek gerekir" 19 A y n g r p a y l a a n s m a i l Fenni E r t u r u l , V o l t a t t de y a r d m a

a r y o r 'Voltair, mlhidleri yapan e y , H r i s t i y a n i t i k a d l a n n n abesve muhal o l m a s d r diyor20 "Ah ne olurdu, B a t ilim ve fikir v a s a t ,ilmi ve fenni g e l i m e y e mahiyeti itibariyle msait s l a m gibi bir dillinhakim o l d u u bir muhitte tekaml etseydi " diyor mfessir E l m a l l Hamdi Y a z r O zaman B a t ' d a g e l i e n i l ~ ve tefekkr, i n s a n niman ve ahlak tecrbesine bu kadar a b a n c k a l m a z d .

k b a a y n g e r e i daha felsefi bir slup iinde dile getiriyor: Mo-dern insan, somut d n c e a l k a n l k l a n n o lde g e l i t i r d i kikendisini imana temel t e k i l eden dini tecrbe k a r s n d a daha z a y fb r a k t . B a t bilimi dogmatik bir a v r iine girdi ve adeta 'benim Rea-lite'den seip i n c e l e d i i m e y l e r , incelenebilir yegane e y l e r d i r ' de-


9/10


10/10

154 Mehmet S y d n

12. L. Gardet ve M. Arkoun, L'lslam: Hier et Demain, Paris, 1978, s. 95 6.13. Bu olduka y a y g n bir a n m l a m a d r .14. M A y d n , The Rationality of Belief in God lslAmT A r a t r m a l a r , ll 1986.15. Bu g r , C e m a ' a t - Islami" ve l h v a n - Mslimin" gibi a ~ d a dini.- siyasi hare-ketlerin h l s a v u n d u k l a r bir r t r . .16. S. Halim P a a , Buhranlanmtz (Tercman Yay. Nu. 9.) s. 172.17. Trkiye'de Islamciiik D n c e s i , (Haz. smail Kara) c. ll Istanbul, 1987, s 218. ra. A e. s. 251. 19. A e. c. 1 s. 420.20. A e. s. 161.21. K r . A. e. ll s. 417.22. lqbal, a.g.e., s. 113 4.23. A e. s. 16 7.24. Bk. S. H Nasr, Islam ve Modern lnsamn 1kmaz1, Istanbul, 1984, s. 89Vd.25. S. H. Nasr, Islam and Contemporary Society, London, 1982, s. 176.26 A. e. s 179.

Mehmet S AYDIN- Rasyonel Düşünce ve İslam Modernizmi

Documents

Transcript of Mehmet S AYDIN- Rasyonel Düşünce ve İslam Modernizmi