T.C. MLL ETM BAKANLII

MAKNE TEKNOLOJS

SAC METAL KALIP VE MEKANZMALAR RESM521MMI18

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLERAIKLAMALAR .................................................................................................................... ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. SAC METAL KALIBI ......................................................................................................... 3 1.1. Sac Metal Kalbn Tanm ve nemi ............................................................................ 3 1.2. Sac Metal Kalbn Snflandrlmas .............................................................................. 4 1.3. Meslek Matematii lemleri ........................................................................................ 5 1.4. Gere Seimi zellikleri ve Dayanm Hesab .............................................................. 8 1.5. Kesme Boluu Hesab ............................................................................................... 11 1.6. Kesme Kuvveti ve Syrma Kuvveti Hesab ............................................................... 15 1.7. Kesme ve Delme Zmbalar ve Flambaj Hesab ......................................................... 16 1.8. erit Malzeme Yerletirme ve Verim Hesab ............................................................. 18 1.9. Sap Merkezinin Bulunmas ......................................................................................... 21 1.10. Standart Kalp Setleri ................................................................................................ 22 1.11. Pres Tezgh .............................................................................................................. 25 1.12. Kalp Balama Elemanlar ........................................................................................ 25 1.13. Montaj Resmi ............................................................................................................ 26 1.14. Yapm Resmi ............................................................................................................ 27 1.15. Kalp Balama Elemanlar ........................................................................................ 30 1.16. Gvenlii ............................................................................................................... 30 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 32 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 34 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 35 2. DELME VE BALAMA KALIPLARI ............................................................................. 35 2.1. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Tanm nemi ve zellikleri......................... 35 2.2. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Montaj Resmi ................................................ 37 2.3. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Yapm Resmi ................................................. 38 2.4. Gere Seimi zellikleri ve Dayanm Hesab ............................................................ 42 2.5. Delme ve Balama Mekanizmalarnda Kullanlan Makine Elemanlar ve Seimi ..... 44 2.6. Standartlar ................................................................................................................... 46 2.7. malat Yntemleri Makineler ve Tezghlar ................................................................ 52 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 59 LME DEERLENDRME ........................................................................................... 62 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 64 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 65 KAYNAKA ......................................................................................................................... 76

i

AIKLAMALAR AIKLAMALARKOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 521MMI18 Makine Teknolojisi Bilgisayar Destekli Makine Ressaml Sac Metal Kalp ve Mekanizmalar Resmi Sac metal kalplar ve delmebalama mekanizmalar ile ilgili hesaplar yapma, TSISO standartlar ve kataloglardan bilgi alma, elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda iki boyutlu izme becerisinin kazandrld renme materyalidir. 40/24 10. Snf ortak alan dersleri ile standart makine elemanlar ve komple resim dersini alm olmak Sac metal kalplarn ve mekanizmalarn resmini izmek Genel Ama Bu modl ile uygun ortam ve ara gereler salandnda sac metal kalplar ve delme balama mekanizmalar ile ilgili hesaplamalar yapabilecek, TS ISO standartlar ve kataloglardan bilgi alabilecek ve elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda iki boyutlu izebileceksiniz. Amalar 1. Sac metal kalb ile ilgili hesaplamalar yapabilecek, TS ISO standart ve kataloglardan bilgi alabilecek, elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda iki boyutlu izebileceksiniz. 2. Delme ve balama mekanizmalar ile ilgili hesaplamalar yapabilecek, TSISO standart ve kataloglarndan bilgi alabilecek, elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda iki boyutlu izebileceksiniz. Ortam: Teknik resim izim ortam, bilgisayar destekli izim (BD) ortam Donanm: izim ara ve gereleri, data show, resim masas, rnek sac-metal kalplar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GRSevgili renci, Teknolojik gelimelere paralel olarak uygulama alan gittike genileyen ve yaygnlaan kalpln lke endstrimizdeki nemi de gn getike artmaktadr. retimde sfr hata kavramnn ne kt gnmz teknolojilerinde, zde ve sfr hatal paralarn retildii alanlardan bir tanesi de kalplktr. Ayrca kalplk, seri ve dk maliyetli retim yapabilmek iin en ok kullanlan yntemdir. Sac metal kalpl, rekabetin acmaszca uyguland serbest piyasa ekonomisinde azami derecede kullanlan kalplk eididir. lkelerin veya sanayilerin rekabetleri asndan ilk art, dk maliyetli, yksek kaliteli retim yapabilmektir. Buna teknolojik gelimelerde ilave edildiinde kalplk, retim sektrnn lokomotifi hline gelmektedir. Hazrlanan bu modl ile sizlere sac metal kalpl hakknda gerekli bilgileri verebilmeyi ve sac metal kalplnn temellerini retmeyi amalyoruz.

1

2

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1AMASac metal kalplar ve delme balama mekanizmalar ile ilgili hesaplamalar yapabilecek, TS ISO standartlar ve kataloglardan bilgi alabilecek, elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda izebileceksiniz.

ARATIRMA evrenizde kalp imal eden i yerlerini aratrnz. evrenizdeki iletmelerde kalplarla retim yapan i yerlerini aratrnz. Kalplarda retilmi kk i paralar temin ediniz. Kalplarda retilmi bu kk paralar, retildikleri kalplara gre snflandrnz. Standart makine paralarndan sac metal kalplarnda retilmi olanlar aratrnz. Ayn trden olan paralarn llerini ve yzey kalitelerini inceleyiniz. Bulduunuz deiik paralar arkadalarnzla birlikte inceleyerek dncelerinizi birbirinizle paylanz. Kalpla retim yapan i yerlerine teknik geziler dzenleyiniz. retimi ve aamalarn yerinde grmeye alnz. Preslerde i gvenliini aratrnz. gvenlii ile ilgili levhalar hazrlaynz.

1. SAC METAL KALIBI1.1. Sac Metal Kalbn Tanm ve nemizde paralar, istenen l snrlar ierisinde ve en ksa zamanda tala kaldrmadan reten, malzeme sarfiyat ve insan gcnn asgari dzeyde tutulmasna yardmc olan, takm tezghlar ile alan aygta sac metal kalplar ad verilir. Bu meslei bilen kiiye kalp, bu meslee de kalplk denir. Kalplarla retilen paralar, gnlk yaantmzn her blmne girmitir. Mutfak malzemelerinde, elektrik-elektronik endstrisinde, zellikle otomotiv endstrisinde ve sayamayacamz dier endstri kollarnda kalplarla retilen paralar kullanlmaktadr. lkemizde kalplk sektr yeni olmasna ramen, otomotiv sektrnn gelimesiyle birlikte bir ivme kazanm ve sratli gelimeler yaanmtr. Bu alanda yetimi kalifiye elemanlara ihtiya duyulmaktadr.

3

1.2. Sac Metal Kalbn SnflandrlmasSac metal kalplar kendi arasnda drt ana grupta incelenebilir. Bunlar: Delme kesme kalplar Kesme, levha hlindeki metal veya metal olmayan yar mamuln bir hat boyunca ya da planlanan geometrik yapya uygun olarak birbirinden ayrma ilemidir. Kesme ve delme kalplar, sac metal kalplnn en ok kullanlan eididir. Kesme kalplarnn blmleri, kesmenin tanm ile belirlenebilir. Kesme ilemi iki yntemle, deiik tarzda yaplm dzeneklerle yaplr. Bunlar: U kesme Kapal ( klasik ) kesme Bu yntemler, kesme kalplarnn trlerini de oluturur. Bkme kalplar Bkme, sac metal malzemeden kesilen paraya istenilen ekli verme ve dayanm kazandrma amacyla yaplan kalplama ilemine denir. Bkme ilemi en ok delinen, boaltlan veya kanal alan paralar zerindeki ksmlarn ekil deitirmelerini nlemek amacyla uygulanr. Biimlendirme ileminin zelliine snflandrabiliriz: Bkme Kenar bkme Katlama ve kenet bkme Kvrma bkme Oluklama bkme gre bkme kalplarn aadaki gibi

ekme kalplar Uygun bir zmba yardmyla yaplacak iin zelliine gre seilen sac malzemelerin, birden fazla kademede esnetilerek istenilen geometrik yapya getirilme ilemidir. Dier kalplardan farkl olarak simetrik olmayan paralarn ekme kalplaryla retimi olduka zordur. Bu nedenle iyi bir ekme kalb tasarmnn yaplabilmesi iin kalbn tasarmn yapacak kiinin kalplk konusunda ok iyi bilgi ve beceriye sahip olmas gerekmektedir.

4

yi bir ekme kalbnn yaplabilmesi iin; ekilmesi gereken kabn tasarm, lem safhalarnn plan, ekme kalplarnn tasarm, ekme ileminin yaplaca pres tezghnn seimi, Daha nce yaplm ekme kalplarnn yapm yntemleri ve alma prensiplerinin incelenmesi, retimle ilgili doabilecek btn problemlerin zmne yardmc olabilecek bilgilerin toplanmas gerekir.

ekme kalplar ekilecek parann biimine gre iki ekilde snflandrlabilir: Silindirik ekme kalplar Dikdrtgen veya kare ekme kalplar Svama kalplar Svama, sac malzemelerden dikisiz tp veya benzeri paralarla konik, yarm kre veya kresel paralarn retim yntemidir. Basit svama ilemleri genellikle torna tezghlarnda yaplr. Svama tornalarnda, svanacak para profiline uygun mastar kullanlr. Bu mastar, profil makarasnn para zerindeki hareketini kontrol eder. retilmesi istenen para biimine uygun kalp torna tezghna balanr. Dz sac malzeme, dner aln puntasyla kalp zerine bastrlr. Ucuna dner makara monte edilmi manivela yardmyla sac malzemeye bask yaplr. Uygulanan kuvvet etkisiyle sac malzeme kalp zerine svanr.

1.3. Meslek Matematii lemleriDelme ve kesme kalplar tasarlanrken mekanizma bilgisi kadar matematik ve mekanik bilgiler de fazlasyla gerekmektedir. Kalplarn alma prensipleri mekanizma bilgisini; kalplara ait hesaplamalar ise matematik ve fizik bilgisini gerektirmektedir. Meslek matematii ilemlerinde, kalp hesaplarna ait matematiksel ilemler ve bu ilemlere ait bilgiler yer almaktadr.

5

Alan ve evre formlleri: Karenin alan: ki kenarnn arpmna eittir. Karenin evresi: Karenin drt kenarnn toplamna eittir. A=axa a a A = aA=axa A = a

= a+a+a+a =4xa

Dikdrtgenin alan: Uzun kenar ile ksa kenarnn arpmna eittir. Dikdrtgenin evresi: Uzun ve ksa kenarlarn toplamna eittir. A=axb = a+b+a+b = 2 x ( a+b ) a

b

Dairenin alan: Daire ap karesinin drde blmnn pi says ile arpmna eittir. Dairenin evresi: Dairenin ap ile pi saysnn arpmna eittir. d A = x d / 4 =xd

Dik genin alan: Uzun ve ksa kenarlarnn arpmnn ikiye blnmesi ile bulunur. Dik genin evresi: kenarnn toplamna eittir. A=axb/2 = a + b + Hip.

a

b

6

Pisagor Teoremi: Bir dik gende, dik kenarlarn karelerinin toplam Hipotensn karelerinin toplamna eitt

Dik genin kenar uzunluklar ve hipotensn bulunmas:C

2

2

2

CB =2

CA + AB

a2 = b + c2 b a c b = a - c c = a - b2 2 2 2 2 2

A

B

rnek: Bir dik gende dik kenarlardan biri b= 3 dier dik kenar ise c=4cm dir. Hipotensn uzun ne kadardr? zm: a = b + c2 2 2 2 2 2

a = 3 + 4 => a =2

a = 9 + 16 a = 25 a = 5

2

25

Trigonometrik fonksiyonlar: Sins Teoremi Bir dik gende kar dik kenarn hipotense oranna sins denir.

a ba b

Sin.Sin.

==

b ab a

a b

Tan.

c

c

Cosins Teoremi c Bir dik gende komu dik kenarn hipotense oranna cosins denir.a ba b

Cos.Cos.

==

c ac a

a b

Cotng.

cc

c

7

Tangent Teoremi Bir dik gende kar dik kenarn komu dik kenara oranna tangent denir.

a a c c a a c c

Sin. Sin.

= =

b a b a

a b a b c

Tan. Tan.

= =

b c b c

c a c a

Cotangent Teoremi c Bir dik gende komu dik kenarn kar dik kenara oranna cotangent denir.a b a b c c Cotng. Cotng. = = c b

Cos. Cos.

= =

c b

1.4. Gere Seimi zellikleri ve Dayanm HesabDelme ve kesme kalplar pres altnda olduka fazla basn ve kuvvet altnda alr. Bu nedenle kalp elemanlarnn tasarmnda malzeme seimi dikkatli yaplmaldr. yi bir malzeme seimi, kalbn mrn ve verimini artracaktr. zellikle, dii kalp ve zmbalar alaml elikten olmaldr. Kalp setinin elik veya dkme elikten olmas, dier elmanlarnda uygun malzemeden seilmesi arttr. Ancak standart elemanlar iin malzeme seimi yerine uygun elemann seimi yaplr. Kalplama ileminde kullanlan malzemelerin ncelikle elik olaca dnlerek aadaki belli bal zellikleri tamas gerekmektedir. Tam olarak sertletirme zelliine sahip olmas Ar srtnmeye kar dayankl olmas Yksek basnca ve ani yklere kar dayankl olmas Is farkndan dolay doabilecek atlama ve gerilmelere kar dayankl olmas Makine yapmclnda kullanlan elik eitlerini zellikle gaz aln yntemleriyle ksmlara ayrmak, daha sonra bunlar alam elemanlarna gre snflandrmak en gereki yoldur.

8

Kesme kuvveti Kesme kalplarndaki kalplama kuvvetinin hesaplanmasnda, kesilen parann evre uzunluu, sac malzeme kalnl ve kesme direncinin nceden bilinmesi gerekir. Ayrca pres emniyet katsays (EKS)nn da gz nnde bulundurulmas gerekir. Genellikle pres emniyet kat says EKS = 1,5 4 arasnda tavsiye edilir. Toplam kalplama kuvveti aadaki formlle bulunur. P = Lt x T x d, kg Pem = P x EKS, kg P : Kalplama kuvveti, kg Pem : Emniyetli kalplama kuvveti, kg Lt : Kesilen parann toplam evre uzunluu, mm T : Sac malzeme kalnl, mm d : Sac malzemenin kesme direnci, kg / mm Aadaki izelgede malzemelerin cinsine gre kesme direnleri verilmitir. Hesaplamalarda kesme direnleri izelgeden alnr. Malzemenin Cinsi Kurun Kalay Alminyum inko Bakr Pirin Nikel % 0, 010 C elikler Tavlanm Souk Haddelenmi % 0, 20 C elikler Tavlanm Souk Haddelenmi % 0, 30 C elikler Tavlanm Souk Haddelenmi Paslanmaz elikler Silisyumlu eliklerizelge 1.1: Kesme direnleri tablosu

Gere dayanm hesab

Kesme Direnci d, kg / mm 2,50 3,50 5,60 10,00 15,50 20 25 25,00 25 30 30,00 30,00 35 40 35,00 45 50 40,00 45,00

9

Cvata apnn bulunmas

Zmba plakasnn montajnda kullanlan cvata ap ve says srtnme katsays, kalplama kuvveti ve cvata skma kuvvetine bal olarak hesaplanr. Cvata kesme kuvveti:

Pl

x d 2 c x dc4

x n dc(max)

4 x Pl , mm x dc x n

n(max)

4 x Pl x dc x d 2 c

Pl : Cvata skma kuvveti, kg n : Cvata says dc : Cvata di dibi ap, mm dc: Cvata kesme direnci, kg / mm Dii kalbn boyutlandrlmas

Kk ve orta byklkteki dii kalplar, parann biimine gre gruba ayrlr.

10

SAC KALINLII

D KALIP KALINLII B ( MM )

KALIP DELNDEN KALIP KENARINA OLAN ( A ) UZAKLII 1 Yuvarlak Kenarl Kalp Delii 27 32 38 46 52 A = 1,25 x B 2 Dzgn Kenarl Kalp Delii 35 38 52 62 72 A = 1,5 x B A1 = A alnabilir. 3 Keskin Kenarl Kalp Delii 46 62 70 86 90 A=2xB

0 1,5 1,5 3,0 3,0 4,5 4,5 6,0 6,0 - ...

24 28 35 40 48

PRATK OLARAK PRATK OLARAK

izelge 1.2: Kesme direnleri tablosu

1.5. Kesme Boluu HesabKalbn rahat kesme yapabilmesi, kalp mrnn uzun olmas ve kesilen yzeyin temiz kmas iin zmba ile dii kalp arasnda braklan bolua kesme boluu denir. Kesme boluunun bykl kesilen malzemenin cinsi ve kalnlna baldr. Kesme boluu kldke kesilen yzey daha dzgn olur. Bununla birlikte ok kk kesme aral braklrsa srtnme ve kesme iin gerekli g artacandan kesicinin krlenmesine ve kenarlarn yrtlmasna neden olur. ok byk kesme boluu ise malzemede ar apaklanmaya ve matris aznn krlmasna neden olur. Pratik hesaplamalarda kesme boluu, sac kalnlnn 1/10u ile 1/20si arasnda deiir.

11

Kesme boluunu etkileyen faktrler ana grupta toplanr: Malzemenin cinsi Zmbann ekli Sac malzemenin kalnlMalzemenin cinsi MALZEME Yumuak kalnlk 1,2 mmden az KARIIK YUVARLAK

%3 %5 %5 - 8%3 %4 %5 - 6 %3 %4 %5 %4 - 5

%2 %3 %4 - 6%2 %3 %4 %2 %2 %3 %3

ALMNYUM PRN VE BAKIR

Yumuak kalnlk 1,2 mmden ok Sert Yumuak Yar sert Sert Dk karbonlu, yumuak Yar sert Sert Silisyumlu elik izelge 1.3: Kesme boluu izelgesi

ELK

Not: Eer delik ls esas ise dii kalp sabit tutulur, zmba boluu zmbaya kltlerek verilir. Den ksm esas ise zmba ap sabit tutulur, kesme boluu dii kalba byltlerek verilir.

12

ekil 1.1: Kesme boluu

ekillerde de grld gibi kesme boluu her bir taraf iindir. Bu yzden kesme boluu hesaplanrken ( c ) 2 ile arplr. Yani 2 x cdir.

13

rnek Kalnl t =2 mm olan yar sert bakr malzemeden i ap d = 10 mm, d ap D= 30 mm olan bir rondela kesilecektir. Kesme boluunu hesaplayarak zmba llerini bulunuz. zm d = 10 mm D = 30 mm t = 2 mm c = 0,03 mm Tek taraf iin: c = 0,03 x t => c = 0,03 x 2 = 0,06 ift taraf iin: 2 x c => 2 x 0,06 = 0,12 mm Kk Zmba in Byk Zmba in 10 0,12 = 9,88 mm 30 + 0,12 = 30,12 mm Asal Boluk Kesilen parann kalptan rahata dmesi iin ve kalp mrnn uzamas iin dii kalba asal bir boluk verilir. ki eittir.

ekil 1.2: Asal boluk

Kesme sahal ve kesme sahasz kalplarn faydal ve zararl ynleri: Kesme sahal kalbn bileme imkn fazladr ve az daha salamdr. Kesme sahas ykseklii (h) en az sac kalnl kadar olmaldr. Kesme sahasz asal boluk, andrma zellii olan gerelerden tercih edilmelidir. Kesme sahasz kalbn mr bileme iin kesme sahal kalplardan daha fazladr. Ancak bileme imkn kstl olduundan kullanl deildir.

14

1.6. Kesme Kuvveti ve Syrma Kuvveti HesabBir paray kesmek iin uygulanan kuvvete kesme kuvveti denir. P = Lt x T x d forml ile ifade edilir. P : Kesme kuvveti (kg) Lt: Kesilen kenarlarn toplam uzunluu (mm) T : Sac malzemenin kalnl (mm)

d: Kesme direnci (kg / mm)rnek ap d= 10 mm olan, d ap D= 20 mm olan ve kalnl T= 2 mm olan bir rondela kesilecektir. Rondelann kesme direnci d = 40 kg / mm olduuna gre kesme kuvvetini bulunuz. zm d= 10 mm Lt = ( x d) +( x D) D = 20 mm = 3,14 x 10 + 3,14 x 20 T = 2 mm = 31,4 + 62,8 d = 40 kg / mm = 94,2 mm Syrma Kuvveti: P = Lt x T x d = 94,2 x2 x 40 = 7536 kg

Kesme annda saca giren zmba, sacdan karken belirli bir direnle karlar. Bu dirence syrma kuvveti denir. Syrma kuvveti, kesme kuvvetinin % 20si kadardr. Ps = P x % 20 forml ile ifade edilir. rnek ekilde verilen parann kalnl T = 2 mm ve kesme direnci d = 40 kg / mm dir. Parann retilebilmesi iin kesme, syrma ( Ps ) ve toplam pres ( Pt ) kuvvetlerini bulunuz.

zm Lt = 50 + 50 + 40 + ( x 20 / 2 ) +( x 10) +( x 10) Lt = 140 + ( 31,4 ) + 31,4 + 31,4 Lt = 234,2 mm P = Lt x T x d P = 234,2 x 2 x 40 P = 18736 kg Ps = P x %20 Ps = 18736 x %20 Ps = 3747,2 kg 15 Pt = P + Ps Pt = 18736 + 3747,2 Pt = 22483,2 kg

1.7. Kesme ve Delme Zmbalar ve Flambaj HesabZmba bir kalbn temel elemandr. Dii kalp ise zmba ile beraber kesme ilemini gerekletirir. Zmba eitleri: Kesici zmbalar (delme, kesme zmbalar) Kesici olmayan zmbalar (bkme, ekme zmbalar) Kark zmbalar (kesme ve ekillendirme zmbalar) Delme, kesme ve benzeri kalplarda kullanlan zmbalarn Euler Denklemine gre, serbest alma boyunun bulunmas gerekir. Kalplama kuvvetine gre zmba serbest alma boyunun zerindeki deere, zmba flambaj boyu denir. Zmba flambaj boyunun hesaplanmasnda sadece flambaja urayacak zmbann kesme kuvveti gz nnde bulundurulur. oklu zmbalarn bulunduu kalplarda, kesit alan en kk olan alnr ve flambaj boyu hesaplanr. Dier zmbalarn boyu ise hesaplanan zmba boyu kadar alnr. Zmba boylarnn daha fazla alnmas gerekiyorsa flambaja urayan zmbalar kademeli yaplr veya koruyucu burlarla takviye edilir.

16

Zmba flambaj boyu hesab

Lz x

ExI Lk x d x T

Lz : Zmba boyu (mm) E : Elastikiyet modl (elik iin 20.000 kg / mm) I : Atalet momenti (mm4) (en kk zmbaya gre) Lk: En kk zmbann evresi (mm) d : Kesme direnci (kg / mm) T : Sac malzemenin kalnl (mm)

17

rnek: ekildeki rondela, kesme gerilmesi d = 30 kg / mm olan ve kalnl T = 2 mm olan sac malzemeden kesilecektir. Zmba boylar 80 mm tasarlandna gre zmbann flambaj hesabn yapnz. Elastikiyet Modl E = 20 000 kg / mm dir.

zm: Lz = 80 mm x d4 d = 30 kg / mm I = ------------T = 2 mm 64 E = 20 000 kg / mm I =? Lk = x d Lk = ? Lz = ? 3.14 x 625 I = ------------------64 Lk = 3.14 x 5 I=30.66 mm4

Lk =15.7mm

ExI 20 000 x 30.66 Lz = x ----------------- => 3.14 x ----------------------Lk x d x T 15.7 x 30 x 2 613200 Lz = 3.14 x ----------------- => 3.14 x 650.95 942 Lz = 3.14 x 25.51 Lz = 80.1 mm

1.8. erit Malzeme Yerletirme ve Verim HesabKesme kalplarnda kullanlmak zere hazrlanm, retilecek ie gre uygun genilikte ve kalnlkta kesilmi ilkel paraya erit malzeme veya bant denir. erit malzemeler, retilecek ie gre ya standart saclardan giyotin makaslarda kesilerek ya da rulo eklinde hazrlanr.

18

Kalplanacak parann birka deiik yerleim planndan uygun olannn erit malzeme zerine aktarlmasna erit malzeme hazrlama yntemi denir. Kalp tasarmnda atlacak admlardan ilkidir.

ekil 1.3a: erit malzeme yerletirme rnekleri

19

Kesme payn (artk malzeme miktarn ) en aza indirmek iin erit malzeme yerleim plan aadaki ekilde uygulanr. Kalplanacak para, erit malzeme zerine tek sral veya eik konumda, erit malzeme ters dz yaplarak kalplanacak ekilde, erit malzeme, ok sral ve ters utan kalplanacak ekilde yerleim plan yaplr. erit malzeme yerleim plan yaplrken birka deiik kalplama yntemi denenerek erit malzeme zerine uyarlanr. Deneme sonucunda elde edilen en az malzeme kaypl erit malzeme yerleim plan kalp tasarmna esas alnr. Yerleim plan yaplan erit malzemenin yzde retim ve yzde kesme pay miktarlar aadaki formllerle bulunur. S = Adm x B / n, mm = S1 / S x 100, % Kesme Pay : (S S1) / (S x 100), % S : Tek para iin harcanan erit malzemenin yzey alan (mm) S1 : retilen (kalplanan) bir parann yzey alan (mm) Adm : Anma ls + b (mm) Adm : Anma ls + a (mm) : Verim b ve a: Kesme pay miktarlar (mm) B : erit malzeme genilii (mm) n : Bir admda retilen para says

ekil 1. 3b: rnek i parasnn bant yerleimi

20

1.9. Sap Merkezinin BulunmasKalbn ve presin salkl almas iin sap yerinin iyi ayarlanmas gerekmektedir. Kalp sapnn kesme kuvvetleri bilekesinin tesir noktasna balanmas gerekir. Bu nokta veya yer, kesme kuvvetlerinden dolay oluan dndrme momentlerinin cebirsel olarak sfr deerini verdii, zmba veya zmbalarn arlk merkezidir. Sap merkezinin tesbiti, arlk merkezi bulunmas esasna dayanr. Matematiksel olarak seilen koordinatlara gre kalp sap merkezi veya byk kalplar iin kalp arlk merkezi aada belirtilen formlle bulunur. X ekseninden uzakl veren forml: U1 x X1 + U2 x X2 + U3 x X3 + .+ Un x Xn Smx = -----------------------------------------------------------------U1 + U2 + U3 + .+ Un Y ekseninden uzakl veren forml: U1 x Y1 + U2 x Y2 + U3 x Y3 + .+ Un x Yn Smy = -----------------------------------------------------------------U1 + U2 + U3 + .+ Un

ekil 1.4: Sap merkezinin bulunmas

21

1.10. Standart Kalp SetleriKesme kalplarnda genellikle baz paralar (dii kalp, zmba gibi) her kalp iin ayr ayr yaplr. Baz paralar ise (kalp altl, sap ve sap tutucusu gibi), btn kalplar iin ortak olarak yaplr. Ancak bunun iin baz standart llerin tespit edilmesi ve bunlara gre yaplmas zorunludur. te baz standartlara uyularak yaplan paralara, standart kalp paralar veya standart kalp setleri ad verilir. Gereleri, demir dkm, elik dkm, yar elik dkm ve elikten olabilir. ok eitli biim ve llerde yaplmakla birlikte aada tipik bir standart kalp resmi verilmitir. Stunu arkada ve eksende olan kalp takmn oluturan elemanlar: 1 nu.l : Set alt eleman ( plakas ) 2 nu.l : Stun ( kzak, klavuz pimi ) 3 nu.l : Bur 4 nu.l : Set st eleman ( plakas )

Aada standart kalp setlerine ait izelgeler grlmektedir.

izelge 1.4: Standart kalp setleri ve kalp takmlar

22

izelge 1.5: Standart kalp takmlar

23

Resim 1.1: Sklm kalp takmlar

24

1.11. Pres Tezgherit malzeme hazrlama ynteminde, kalplama ileminde kullanlacak, pres tezgh kapasitesinin de gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. nk uygun olmayan pres tezgh kapasitesine gre hazrlanm erit malzeme yerleim plan ve kalp tasarmyla para retimi gerekletirilemez. Kalplanacak parann retiminde kullanlacak pres tezghnn kapasitesi nceden belirlenir ve buna gre erit malzeme plan yaplr. rnein: 30 ton, kapasiteli bir pres tezghnda kalplama kuvveti 8 ton olan para retilecekse bir vuruta 3 para retebilecek erit malzeme yerleim plan yaplmaldr. Ancak bu ilem, retim says fazla olan paralarn erit malzeme yerleim plan iin daha uygundur. Bu nedenle retilecek para iin gerekli maksimum kalplama kuvveti ile pres tezgh kapasitesi arasndaki bantnn nceden hesaplanmas gerekir ve buna gre erit malzeme yerleim plan yaplr. Pres kapasitesi: Pres tezghnn i yapabilme kapasitesi olarak tanmlanr. Kasnak tarafndan kavrama yardmyla pres krank miline aktarlan kinetik enerji, pres kapasitesini oluturmaktadr.

1.12. Kalp Balama ElemanlarTm kalp elemanlarnn birbirleri ile balantsnda vida, eksenel hareketlerin nlenmesinde ise merkezleme pimleri kullanlr. Vidalar, zlebilir balantda kullanlan en nemli makine elemanlarndan olup kalplkta genellikle gmme bal tipi, estetik grnm ve salaml ynnden tercihen kullanlr. Bunlar bilindii gibi standart elemanlardr. Bu vidalara somun grevini genelde kalp elemanlar yapar. Isl ileme tabi tutulan rnein, matris veya zmba gibi paralardaki vida yerleri mmknse boydan boya delinmelidir. Bylece, tavlamann o blgede niform olmas ve su verme annda soutma aracnn daha iyi dolamas salanr. Ayrca klavuz ekme ilemi, daha rahat olur. Kalplkta, kullanlan gmme bal vida byklkleri kalba gre M3ten M12ye kadar olabilir. Daha byk kalplarda ise M16dan M24e kadar kullanlr. Gmme bal vidalarn merkezleri ile kalp paralarnn kenarlar arasndaki en kk (e) uzaklk deeri genelde vida gmme ba apna (D) 2 mm ilave etmek suretiyle tayin edilir. Pimler, kalplkta kalp elemanlarnn sklp taklmasnda konum deitirmemesini salamak iin kullanlr. Balanacak kalp elmanlar, vidalarla birletirildikten sonra, pim apna uygun rayba pay verilerek delinir. Delie rayba ekilir. Genelde H7 / m6 boyut tolerans uygulanr. Kalp pimlerinin yapmlarnda civa elii kullanlr. Sertlikleri 602 Rcdir.

25

1.13. Montaj Resmi

ekil 1.5: Komple kalp resmi

26

1.14. Yapm Resmi

ekil 1.6: Kalp yapm resimleri

27

ekil 1.7: Kalp yapm resimleri

28

ekil 1.8: Kalp yapm resimleri

29

1.15. Kalp Balama ElemanlarKalp elemanlarnn montajnda en ok silindirik, hava ve mercimek (kresel) bal cvatalar kullanlr. Resim 1.2de cvata eitleri gsterilmitir.

Resim 1.2: Kalp elemanlarnn montajnda kullanlan standart cvatalar

1.16. GvenliiSanayide ve okullarmzda ister eitim ve retim amacyla olsun ister seri retim ieren imalat almas olsun, doabilecek i kazalarna kar alnmas gereken i gvenlii tedbirleri nceden alnmaldr. kazalar genellikle bilgisizlikten, ilgisizlikten, bilgilik taslamaktan ve bunlarn yan sra uygun olmayan alma ortamndan meydana gelir. yerleri, nce altrd iilerin, sonra da retimin vazgeilmez unsuru olan tezgh ve avadanlklarn korumak, ayrca i gvenliini de salamak zorundadr. gvenlii ise u ekilde aklanabilir. Gvenlii: kazalarn, meslek hastalklarn, yangnlar ve sanayileme hastal diyebileceimiz insan bunalmlarn ortadan kaldrmak ya da en aza indirmek amacyla alnmas gereken nlemlerin tm olarak aklanabilir. kazalarna neden olan sebepleri iki ana grupta toplamak mmkndr. Emniyetsiz alma artlar: Koruyucusuz tezgh ve takmlar Yetersiz koruyucular Hatal ara gere ve tehizat altrma yi seilmemi alma ortam Uygun olmayan klandrma Yetersiz havalandrma alma artlarna uygun olmayan giysi ve benzeri sebepler 30

Emniyetsiz hareketler: alt ite yeterli bilgi ve beceriye sahip olmamak Kendine ait olmayan ie karmak Emniyet kurallarna uygun olmayan aceleci davranlarda bulunmak Emniyet aralarn kullanlamaz hle getirmek veya bu aralar kullanmamak

Pres tezghn ve kalplar emniyet kurallarna uygun olarak altrabilmek iin tezgh ve ilgili kalb nceden emniyete almak gerekir. Ayrca, kalplanan parann hatal kmasn nlemek amacyla, alma ortamna uygun ilave koruyucu tedbirler gz nnde bulundurulmaldr. Pres tezghlarnda alrken dikkat edilmesi gereken kurallar unlardr: Her pres tezgh zerinde elektrik alteri bulunmas, acil mdahale asndan gereklidir. Kalplar, pres tezghlarna emniyetli ekilde balanmaldr. alma esnasnda operatrn ellerini tezghtan uzak tutacak, el pedallar veya kumanda kollar bulunmaldr. Pres tezghlarnda, balk hareket etmeden nce uyarda bulunacak ikaz lambalar veya sesli cihazlar olmaldr. Tehlike blgesinin bulunduu kalp evresi ve mekanik preslerde kay kasnak veya dilileri kapatmak iin koruyucu kafes bulunmaldr. Tezghn gerekli yerlerine sabit koruyucu kafesler yaplmaldr. Kalplanan paralarn kalp ierisinden kartlmas iin el kskalar kullanlmaldr.

31

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Yukarda resmi ve lleri verilen i paras kesme kalbnda retilecektir. Parann retilebilmesi iin gerekli kalp tasarmn yapnz. Kalbn yapm resimlerini iziniz. Kalbn montaj resmini iziniz. Montaj numaralarn veriniz. Montaj antetini dzenleyiniz. lem Basamaklar neriler Zmbay iziniz. Plaka kalnlklarn belirleyiniz. Balant elemanlarn iziniz. Kalp sapnn yerini belirleyerek iziniz.

Kalbn montaj resmini iziniz.

Kalbn detay resimlerini iziniz.

Kalb oluturan paralarn yeterli grn saysn tespit ediniz. Grnleri llendiriniz. llere eklenecek toleranslar belirleyiniz. Paralarn gerelerini belirleyiniz. Paralarn saylarn belirleyiniz. Yapm resmi iin gerekli dier belirlemeleri yapnz.

32

Kalbn montaj numaralarn veriniz.

Montaj srasna uygun olarak numaralandrnz.

Montaj antetini doldurunuz.

Yapm resimlerine uygun olarak montaj antetini dzenleyiniz.

KONTROL LSTESBu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. Plaka kalnlklarn belirleyebildiniz mi? 2. Balant elemanlarn izebildiniz mi? 3. Kalp sapnn yerini belirleyebildiniz mi? 4. Kalp paralarnn detay resimlerini izebildiniz mi? 5. Grnleri llendirerek tolerans ve yzey kalitelerini belirleyebildiniz mi? 6. Paralarn gerelerini belirleyebildiniz mi? 7. Para saylarn belirleyebildiniz mi? 8. Montaj resmini numaralandrabildiniz mi? 9. Montaj antetini doldurabildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRMEDeerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

33

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAadaki sorular dikkatle okuyarak doru seenei iaretleyiniz. 1. zde paralar, istenen l snrlar ierisinde ve en ksa zamanda tala kaldrmadan reten, malzeme sarfiyat ve insan gcnn asgari dzeyde tutulmasna yardmc olan, takm tezghlar ile alan aygtlara ne ad verilir? A) Svama kalplar B) Sac metal kalplar C) Hacim kalplar D) Dkm kalplar Aadakilerden hangisi iyi bir kalp malzemesinin zelliklerinden deildir? A) Tam sertleme zelliine sahip olmas B) Srtnmeye kar dayankl olmas C) Isya kar duyarl olmas D) Basn ve ani yklere kar dayankl olmas Pratik hesaplamalarda kesme boluu malzeme kalnlnn yzde ka kadar olmaldr? A) % 5 B) % 15 C) % 25 D) % 35 Kesme kalplarnda kullanlmak zere hazrlanm, retilecek ie gre uygun genilikte ve kalnlkta kesilmi ilkel paraya ne ad verilir? A) Malzeme eridi B) Matris C) Zmba D) Yan dayama Aadakilerden hangisi kalplarda birletirme eleman olarak kullanlamaz? A ) Silindirik hava bal cvata B ) Silindirik gmme bal cvata C ) Silindirik pim D ) Alt ke bal cvata Aadakilerden hangisi kalp setine ait eleman deildir? A ) Kalp st eleman B ) Stun C ) Dayama pimi D ) Bur

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Aadakilerden hangisi standart kalp setlerinde kullanlan gerelerden deildir? A) Alimnyum dkm B)elik dkm C) elik D)Demir dkm Kalbn baland takm tezghlarna ne ad verilir? A ) Dikey torna tezgh B ) Dikey freze tezgh C ) Pres tezghlar D ) Planya tezghlar Aadakilerden hangisi i kazalarnn olumasnda etken olamaz? A ) Bilgisizlik B ) Yeterli dikkat C ) Dikkatsizlik D ) Yetersiz k

8.

9.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. 34

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2AMADelme-balama mekanizmalar ile ilgili hesaplamalar yapabilecek, TS ISO standartlar ve kataloglardan bilgi alabilecek, elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda iki- boyutlu izebileceksiniz.

ARATIRMA evrenizdeki basit yapl mekanizmalar inceleyiniz. Basit mekanizmalara ait resim ve kataloglar temin etmeye alnz. Delme ve balama kalplarnda ilem grm paralar temin ediniz. Delme ve balama kalplarnn izilmi montaj resimlerini bulunuz.

2. DELME VE BALAMA KALIPLARI2.1. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Tanm nemi ve zellikleri Delme kalplar

Delme kalb i parasn istenen konumda tutan ve tala kaldrma ilemini yapan kesici alete yn veren bir aygttr. Delme kalplar, delik delmek, raybalamak, hava amak, klavuz ekmek veya bunlarn bileik ilemlerini yapmak iin kullanlr. Bir delme kalbnn tasarlanmasnda ve yaplmasnda mmkn olduu kadar izlenmesi gereken prensipler yle sralanabilir: paras delme kalbnn ierisine kolayca ve abuka koyulabilmelidir. paras hassas olarak yerletirilebilmelidir. Delme ykskleri, deliklerin ekseninde olmaldr ve ii tarafndan bunlara kolayca eriilebilmelidir. paras kalp ierisinde emniyetli olarak tespit edilebilmelidir. paras kalp ierisinden kolayca ve abuka alnabilmelidir. Yukarda saylan noktalar dikkate alnarak bir delme kalb tasarlanacak olursa bu kalp i parasnn gerektirdii ihtiyalara baarl bir ekilde cevap verecektir. Bu hususlar en iyi ekilde yerine getiren pek ok deiik metot vardr. Bu metotlardan en uygun olan seilerek kalp hazrlanmaldr.

35

Balama kalplar

Bir balama kalb, baz tala kaldrma ilemlerini yapmak iin i parasn yerletiren ve tutan bir aygttr. Balama kalplar, kesici aletlere yn verme ve kontrol etme mekanizmalar bulunan i tezghlar zerinde kullanlr. Bylece bir torna tezgh zerinde bir balama kalb ile aln tornalama, d tornalama veya delik tornalama ilemleri yaplabilir. Bir freze tezgh zerinde bir veya daha fazla yzeyler ilenebilir. Bir talama tezgh zerinde silindirik veya dz yzeyler talanabilir. Frezeleme, tornalama vb. ilemler iin balama kalb tasarlarken delme kalb tasarlamak iin verilen yerletirme ve balama prensipleri aynen izlenir. Freze aklarn kolayca ayarlamak ve zamandan kazanmak iin balama kalplarnn zerine mastarlar ilave edilir. Balama kalb tasarmnda dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr: Balama kalplarnda kuvvet i parasnn sert ksmlarna gelecek ekilde tasarlanmal, bylece i parasnda herhangi bir arplmaya meydan verilmemelidir. Balama ve skme ilemlerinin kolay olmasna zen gstermelidir. parasnn yerletirme ve merkezleme elemanlarnn, kesici mastarlar ve takmlarla olan balants uygun olmaldr. Bir i paras iin tasarlanan kalbn ilemler esnasnda iiye tehlike oluturmayacak ekilde yaplmasna zen gsterilmelidir. Kalbn btn paralar ve komplesi mmkn olduunca en kk boyutta tasarlanmal, malzeme ve iilikten tasarruf edilmeli, dolaysyla maliyet azaltlmaldr. Genellikle makine ve avadanlklar tamamlayan, bunlarn gelimesini ve daha yararl olmalarn salayan, retimi kolaylatran ve zellikle bir iin yaplmasn mmkn klan mekanizmalardr. Balca grevleri, retim srasn basitletirmek ve gelitirmek, retim masraflarn azaltmak ve ilenen paralar deitirilebilir (yedek para) ekilde retmektir. Ayn zamanda standart makinelerde retilmesi mmkn olmayan paralarn retilmesini mmkn klmaktr. Bugn, seri ve kitle retiminde markalama ilemi, i kalplar kullanmak suretiyle ortadan kalkmtr. nk markalama ilemi zaman isteyen ve i paralarnn el iilii ile balanmasn gerektiren bir uygulamadr. paralar nceden markalama ilemi yaplmadan, hzl ve emniyetli olarak istenen konumda balanabilmektedir.

36

2.2. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Montaj ResmiBalama ve delme kalplarnn montaj resimleri izilirken de yine normal montaj resim kurallar geerlidir. Gerekli grnler seilerek montaj resmi izilir. Numaralandrlmas yaplr ve montaj anteti dzenlenir.

ekil 2. 1: Delme kalb montaj resmi

37

2.3. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Yapm ResmiBalama ve delme kalplarnn yapm resimleri izilirken teknik resim kurallar dikkate alnr. Montaj numara srasna gre standart olmayan paralarn gerekli grnleri seilerek para yapm resimleri izilir.

ekil 2. 2: Delme kalb yapm resmi

38

Yapm resimleri izilirken llendirme, yzey ileme, tolerans ve gerekiyorsa zel ilemler resim zerinde belirtilir. Yapm resimlerini izerken verilecek gereksiz toleranslar ve yzey ileme iaretleri para maliyetlerini artraca gibi zaman kaybna da sebep olur.

ekil 2.3: Delme kalb yapm resmi

39

ekil 2.4: Delme kalb yapm resmi

40

ekil 2.5: Delme kalb yapm resmi

41

2.4. Gere Seimi zellikleri ve Dayanm HesabDelme kalb gvdeleri iin her zaman kullanlan gere dkme demirdir. Bununla beraber imdi, kaynak yaplan elik plakalar baarl olarak kullanlmaktadr. Gvdelerin arlklar da dnlmelidir. Bunlarn kaldrlmas ve tanmas kolay olmaldr. Kk kalplar tutamaksz, byk kalplar ise vinle tanabilmeleri iin kancal olarak yaplmaldr. Kalp malzemesi olarak genellikle takm elikleri kullanlmaktadr. Bu elikler bnyelerinde krom, tungsten, molibden, ve vanadyum gibi elementleri bulundurduklarndan yksek sertlie, yksek dayanma ve yksek anma dayanmna sahiptir. Kolayca kaynak yaplabilen ve sl ileme kar hassas olan sade karbonlu ve dk alaml elikler, genellikle makine paralar, tespit paralar ve mesnet (dayama) paralar olarak kullanlr. Dkme demirler; adaptrler, plakalar, pabular ve dier geni elemanlarn yapmnda kullanlr. Dkme demirler, girift ve zor ekiller ierisine dklebilme, dk malzeme maliyeti ve iyi ilenebilme kabiliyetleri gibi avantajlara sahiptir. Yksek verim alabilmek iin her kalp eliine dierlerinden az ok farkl bir sl ilem uygulanmaldr. Isl ilemle gelitirilen kalp elik zellikleri, kalp mr zerinde nemli ve direkt etkiye sahiptir.

Resim 2.1: ndiksiyonla yzey sertletirme, vakum sertletirme

Dier faktrler dikkate alnmakszn, uygun kalp elii kullanld kabul edilirse daha uzun kalp mr iin abuk anan kalplar daha sert veya bunun aksine kopan veya atlayan kalplar daha yumuak hle getirilmelidir. Isl ilemlerde scaklk kontrol ok byk nem tar. Her tr elik iin tavsiye edilen sl ilem scaklklarna, mmkn olan en byk yaklam salanmaldr. 42

Isl ileme tabi tutulan malzemelerde istenilen zelliklerin oluup olumadn renebilmek iin deiik lme metotlar kullanlmaktadr. Bunlardan en ok kullanlan ise sertlik lme yntemidir. Bir malzemenin sertlii denilince genellikle uygun bir ortamda kendisine batmaya alan daha sert baka malzemeye kar gstermi olduu diren olarak tanmlanr.

Resim 2.2: Dijital ve mekanik sertlik lme cihazlar

Makine yapm sanayinde ve benzeri endstri kurulularnda retilen her parann alma yeri ve konumuna gre sertliinin bilinmesi gerekmektedir. alma yeri ve konumuna gre btn makine paralarnn sertlii, daha nceden standartlar belirlenmi metotlarla llr ve uygun olup olmad belirlenir. Bu nedenle retimi yaplan makine paralarnn sertlii nem tamaktadr.

Resim 2.3: Dijital sertlik lme cihaz ve paslanmaz kalp elikleri

Sertlik lme yntemleri genellikle iki ana grupta incelenir: Statik sertlik lme yntemleri Dinamik sertlik lme yntemleri Ksa zamanda etkisini gsteren kuvvetle yaplan sertlik lme yntemine dinamik, etkisini yava yava gsteren kuvvetle yaplan sertlik lme yntemine de statik sertlik lme yntemi denir.

43

Delme i kalplarnda sac metal kalplarnda olduu gibi basma ve syrma kuvvetleri olumaz, yalnz burulmaya kar burlar yeterli et kalnlnda salr ve sertletirilir. Bylece delme kalplarnn uzun mrl kullanlmas salanr. Balama kalplarnda skme, skma srekli olduundan seilen balama ve merkezleme elemanlar standartlara uygun seilir. Merkezleme pimleri kalba uygun sertlik seimiyle yaplmaldr.

2.5. Delme ve Balama Mekanizmalarnda Kullanlan Makine Elemanlar ve SeimiDelme ve balama kalplarnn tasarmnda standart makine elemanlarnn yan sra i parasn balama ve balama elemanlar olduka fazla kullanlmaktadr.

Resim 2.4: Balama elemanlar

44

parasn delme kalbnn iinde tespit etmek iin ve balama kalplarn tezghlara balamak iin kullanlan en nemli balama elemanlarndan bazlar unlardr: eitli pabular Vidal pimler ve cvatalar C rondelalar V bloklar (kzaklar) Kamlar Kollu cvata ve somunlar Ayarlanabilen pimler Hidrolik pistonlar Kilitler

Resim 2.5: Balama elemanlar ile i paralrnn balanmas

Resim 2.5te eitli balama elemanlarnn kalp ve i paralarn tezghlara balama ekilleri grlmektedir. Bu tip balama elemanlarnn grevleri, i paralarn veya balama ve delme kalplarn dengeli ve emniyetli ekilde tezghlara sabitlemektir.

45

Resim 2.6: Standart balama elemanlarndan bazlar

Resim 2.6da grlen balama elemanlar standart olup ilgili kataloglardan amaca gre seilerek hazr satn alnabilen aparatlardr.

2.6. StandartlarDelme ve balama kalplarnda kullanlan baz elemanlar standartlatrlmtr. Bu elemanlarn isimleri, standartlar ve izelgeleri aada verilmitir. Delme ykskleri Delme ykskleri biim ve l bakmndan standardize edilmi elemanlardr. DIN 179da dz ykskler, DIN 172de fatural ykskler ve DIN 173te deitirilebilen ykskler belirtilmitir.

46

d1 F7 2,6 3,3 3,3 4,0 4,0 5,0 5,0 6,0 6,0 8,0 8,0 10 10 12 12 15 15 18 18 22 22 26 26 - 30

d2 N6 6 7 8 10 12 15 18 22 26 30 35 42

d3 10 11 12 14 16 19 22 26 30 35 40 47

L 8 8 8 10 10 12 12 16 16 20 20 20

L2 2 2 2 3 3 3 3 4 4 5 5 5

R 0,2 0,3 0,4 0,6 0,8 1,0 1,5 1,8 2 2,2 2,5 3,0

Max. Kaklk 0,005

0,01

0,02

izelge 2.1: Delme yks lleri, toleranslar ve yksk plakalar

47

Pabular

paralarn tespit etmek iin kullanlan balama elemanlarndandr.

Vida M6 M8 M10 M12 M14 M16 M18 M20 M22 M24 M30

b1 7 9 11 14 14 18 18 22 22 26 34

b2 20 25 30 40 40 50 50 60 60 70 80

b3 8 10 12 14 14 18 18 22 22 26 34

a 10 12 15 20 20 25 25 30 30 35 40

e1 10 13 15 21 21 26 26 30 30 35 45

e2 20 22 30 40 40 45 45 60 60 80 100

h 20 24 30 40 40 50 50 60 60 70 80

c 8 9 12 16 16 20 20 24 24 28 40

L 50 60 80 100 100 125 125 160 160 200 250

izelge 2.2: Dz ve burunlu pabulara ait ller

48

Vidal pimler ve somunlar paralarn emniyetli olarak tutmak iin olduka baarl ve ucuzdur.

d1 M6 M8 M10 M12 M16 M20

L 40 45 60 70 80 100

d2 H11 4,5 6 8 8 12 15,5

d3 4 5,4 7,2 7,2 11 14,4

e 2,5 3 4,5 5 5,5 5,8

z1 5,4 6,8 8,2 8,6 10,5 12,4

z2 2,5 3 4,5 4,5 5 5,5

izelge 2.3: Vidal pime ait izelge

d1 M6 M8 M10 M12 M14 M16 M18 M20 M24 M30

d2 7 9 11,5 14 16 18 20 22 26 32

e 11,5 15 19,6 21,9 25,4 27,7 31,2 34,6 41,6 53,1 49

m 9 12 15 18 21 24 27 30 36 45

m1 12 15 18 21 24 27 30 33 36 45

AA 10 13 17 19 22 24 27 30 36 46

izelge 2.4: Somunlara ait izelge

evirme ve skma kollar

Sabit evirme kolu

Skma kolu

Kresel topuz

Sabit evirme Kolud1 10 13 16 20 25 32 d2 4 5 7 8 10 13 d3 7 8 10 13 16 20 L1 4 5 7 8 10 13 L2 7 9 11 13 14 21 L 32 40 50 64 80 10 d1 M8 M10 M12 M16 M20 M24 d2 20 22 28 36 45 50

Skma Kolud3 8 8 12 14 16 18 d4 20 20 30 35 40 45 h1 33 37 47 58 71 80 t1 12 15 18 24 30 36 L 72 85 115 145 180 200

Kresel Topuzd1 M4 M5 M6 M8 M10 M12 d2 16 20 25 32 40 50 h1 7,2 9,1 11 14, 5 18 21 h 15 18 22 29 37 46

izelge 2.5: Sabit evirme kolu, skma kolu ve kresel topuzlara ait izelge

Tutamaklar

Ydz tipi tutamak

Ar el tutama

50

d M6 M8 M10 M12 M16

d1 32 40 50 63 80

d2 12 14 18 20 25

h 21 26 34 42 52

h1 10 13 17 21 25

d1 80 120 160 200 240

d2 40 60 80 100 120

d3 20 30 40 50 60

h 50 55 60 65 70

h1 20 25 30 35 40

izelge 2.6: Tutamaklara ait izelge

Rondelalar

d1 6,4 8,4 10,5 13 15 17 21 25 31

d2 12 17 21 24 28 30 36 44 56

d3 12 17 21 24 28 30 36 44 56

d4 12 17 21 24 28 30 36 44 56

h1 2,3 3,2 4 4,6 5 5,6 6,2 8,2 11,2

h2 2,8 3,6 4,2 5 5,6 6,2 7,5 9,5 12

h3 2,8 3,6 4,2 5 5,6 6,2 7,5 9,5 12

izelge 2.7: Rondelalara ait izelge

51

Cvata ve somunlar

d M6 M8 M10 M12 M14 M16 M20

T Kanal ls 8 10 12 14 16 18 22

a 7,6 9,6 11,5 13,5 15,6 17,5 21,6

b 15 22 30 35 40 46 55

e 13 15 18 22 25 28 35

h 10 12 14 16 18 20 28

k 6 6 7 8 9 10 14

L 32 40 50 55 63 70 80

b1 9 11 13 15 17 19 27

b2 16 20 25 28 32 35 35

izelge 2.8: Saplama, T cvata ve T somunlara ait izelge

2.7. malat Yntemleri Makineler ve TezghlarHerhangi bir imalat, ekil deiimine urayan malzemenin yan sra, imalat yntemi, takm ve tezgh olmak zere etkenin yardm ile gerekleir. malat yntemi, ham maddeye ekil vermek iin uygulanan fiziksel olay; takm, imalat ilemini gerekletiren eleman; tezgh, imalat yntemini gerekletirmek iin ham maddeye ve takma gereken hareketleri salayan makinedir. Tekniin gelimesi ile bu konular kendi aralarnda yaplan incelemelerin ve aratrmalarn sonucu olarak ayr ayr gelime gstermiler ve gnmzde, imalat yntemleri, takm konstrksiyonu ve tezgh konstrksiyonu olarak ayr ayr bilim dallarn oluturmulardr. Bunlarn yan sra, imalat ilemlerini kolaylatrmak ve ileme kalitesini salamak amac ile gerek paralarn, gerekse takmlarn tezgha tutturulmasn inceleyen tutturma tertibat konstrksiyonu; bir paraya nihai ekli vermek iin en yksek verimlilii ve en dk maliyeti salamak amac ile uygulanmas gereken imalat yntemlerini inceleyen imalat teknolojisi; ayn kriterlere gre tm fabrika apnda veya fabrikalardan kurulu holdingler apnda imalat yntemlerini inceleyen fabrika organizasyonu ve yneylem aratrmas gibi bilim dallar da meydana gelmitir. Ancak bu bilim dallarn iki gruba ayrmak mmkndr. Teknik yn ar basan birinci gruba imalat yntemleri, takm konstrksiyonu, tezgh konstrksiyonu, tutturma tertibat konstrksiyonu ve imalat teknolojisi; ekonomik yn n planda olan ikinci gruba da yneylem aratrma ve fabrika organizasyonu girmektedir. 52

malat yntemleri, mekanik ve fiziksel-kimyasal olmak zere iki byk gruba ayrlabilir. Bunlardan en nemlisi olan mekanik imalat yntemleri talal ve talasz olmak zere ikiye ayrlr. Ad zerinde talasz imalat yntemleri tala kaldrmadan, talal imalat yntemleri ise tala kaldrarak ekil veren yntemlerdir. Talasz imalat yntemleri dkm, dvme, presleme, haddeleme, ekme, derin ekme, svama, bkme, kaynak, lehim, yaptrma ve perinlemeden olumaktadr. Talal imalat yntemleri ise tornalama, frezeleme, planyalama, vargelleme, brolama, talama, honlama, lebleme gibi ileri kapsamaktadr. Fiziksel kimyasal ileme grubuna ise elektroerozyon, telerozyon, kimyasal, elektrokimyasal, elektron, lazer ve plazma ile ileme gibi yntemler girmektedir. ok ksa zamanda gereklemelerine ramen, talasz imalat yntemleri yzey, boyut ve ekil kalitesi bakmndan parada istenilen kaliteyi salayamamaktadr. Bu nedenle bu ekilde imal edilen paralarn yzeylerinin bir ksm veya tamam, talal imalat yntemleri ile ilenmektedir. eitli delme ve balama kalplarnn retiminde talal imalat tezghlar kullanlmaktadr. Delme ve balama kalplarnn resimlerinin izilmesiyle imalat sreleri de balam olur. Resimleri izilen kalplar, ilem sralarna gre eitli tezghlardan geerek retimde kullanlacak hle gelir. Delme ve balama kalplarnn yapmnda kullanlan tezghlardan nemli olanlar unlardr: Torna tezghlar Freze tezghlar Talama tezghlar Matkap tezghlar

53

Torna tezghlar Kendi ekseni etrafnda dnmekte olan i paralar zerinden, kalem ad verilen kesici takmlarla tala kaldran tezghlardr. Genellikle silindirik paralarn ilenmesinde kullanlr. Kullanm amalarna gre eitli isimler alr. Aadaki resimde niversal torna tezgh grlmektedir. En ok kullanlan torna tezgh eitlerindendir.

Resim 2.7: niversal torna tezgh

Gelien teknoloji ile birlikte tezghlarda da byk gelimeler meydana gelmitir. Torna tezghlar da teknolojiye ayak uydurmu ve bilgisayarlarla desteklenerek tam otomatik hale getirilmitir. Bu tip torna tezghlarna CNC torna tezghlar ad verilmektedir. Resim 2.8de bu tezghlara ait resimler grlmektedir.

Resim 2.8: CNC torna tezghlar

54

Freze tezghlar

eitli geometrik yap ve profildeki kesici kenarlar sayesinde para yzeyinden tala kaldran tezghlardr. Kullanm amac ve kullanm yerlerine gre eitlilik gsterir. En ok kullanlanlar niversal frezeler, yatay frezeler, dikey frezeler ve kalp frezelerdir.

Resim 2.9: niversal freze tezgh

Resim 2.9da niversal freze tezgh, Resim 2.10da ise kalp freze tezghlar grlmektedir. Kalp yapmnda en ok kullanlan tezghlardr.

55

Resim 2.10: Kalp freze tezgh eitleri

Talama tezghlar zel yaptrclarla yaptrlm kesici taneciklerden olumu zmpara talarnn kendi ekseni etrafnda yksek hzlarla dnmesi sonucu, para yzeyinden tala kaldran tezghlardr. zellikle hassas yzeylerin ilenmesinde kullanlr. Kendi aralarnda eitleri vardr.

Resim 2.11: Dzlem yzey (sath) talama tezgh

56

Dzlem yzey (sath) talama tezgh (Resim 2.11) Silindirik yzey talama tezgh (Resim 2.12) Puntasz talama tezgh (Resim 2.13) Alet bileme tezgh

Resim 2.12: Silindirik yzey talama tezgh

Resim 2.13: Puntasz talama tezgh

57

Matkap tezghlar Helisel kanallar olan silindirik kesicilerle, metal malzemelerin iine dairesel oluklar aarak boaltan tezghlara denir. Genellikle paralar zerine delik amaya yarayan tezghlardr.

Resim 2.14: niversal stunlu matkap tezghlar

eitli matkap tezghlar unlardr: niversal stunlu matkap tezghlar Masa tipi stunlu matkap tezghlar Radyal matkap tezghlar ok milli matkap tezghlar El breyzleri

58

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETAada lleri verilen i paras zerine ap 4 mm olan adet delik alacaktr. ok sayda parann delinmesi istenmektedir. Verilen i parasna uygun delme kalb tasarmn yapnz.

59

lem Basamaklar

neriler Balama sistemini belirleyiniz. parasnn sabitleme eklini belirleyiniz. Kalb oluturan paralarn yeterli grn saysn tespit ediniz. Grnleri llendiriniz. llere eklenecek toleranslar belirleyiniz. Paralarn gerelerini belirleyiniz. Paralarn saylarn belirleyiniz. Yapm resmi iin gerekli dier belirlemeleri yapnz. Montaj srasna uygun olarak numaralandrnz.

Kalbn montaj resmini iziniz.

Kalbn detay resimlerini iziniz.

Kalbn montaj numaralarn veriniz.

Montaj antetini doldurunuz.

Yapm resimlerine uygun olarak montaj antetini dzenleyiniz.

60

KONTROL LSTESBu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Deerlendirme ltleri Balama sistemini belirleyebildiniz mi? parasnn sabitleme eklini belirleyebildiniz mi? Kalp paralarnn detay resimlerini izebildiniz mi? Grnleri llendirerek tolerans ve yzey belirleyebildiniz mi? Paralarn gerelerini belirleyebildiniz mi? Para saylarn belirleyebildiniz mi? Montaj resmini numaralandrabildiniz mi? Montaj antetini doldurabildiniz mi? Evet Hayr

kalitelerini

DEERLENDRMEDeerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme Deerlendirmeye geiniz.

61

LME VE DEERLENDRME LME DEERLENDRMEAadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Balca grevleri, retim srasn basitletirmek ve gelitirmek, retim masraflarn azaltmak ve ilenen paralar deitirilebilir (yedek para) ekilde retmek olan mekanizmalara ne ad verilir? A) Delme ve balama kalplar B) Aparatlar C) Hacim kalplar D) makineleri malat sreci aadakilerden hangisi ile balamaktadr? A) Tezghlarn sipari edilmesiyle B) Teknik resimlerinin izilmesi ile C) Parann tasarlanmas ile D) retim bantlarna verilmesi ile Aadakilerden hangisi talama tezgh eitlerinden deildir? A) Dzlem yzey talama B) Puntasz talama C) Alet bileme tezgh D) niversal talama tezgh Kalp imalatnda genellikle hangi elikler kullanlmaktadr? A) Dkme demirler B) Ya elikleri C) Takm elikleri D) Dvme demirler Uygun bir ortamda kendisine batmaya alan daha sert baka malzemeye kar gstermi olduu diren neyi ifade eder? A) Malzemenin gerecini B) Malzemenin sertliini C) Malzemenin iletkenliini D) Malzemenin ssn Aadakilerden hangisi lme kontroln amalarndan deildir? A ) Hassas alet kullanmak B) retimi artrmak C ) Maliyeti drmek D ) Kaliteyi iyiletirmek Aadakilerden hangisi delme kalplarnn kullanm amalarndan deildir? A ) Delik delmek B ) Rayba ekmek C ) Pafta ekmek D ) Hava amak

2.

3.

4.

5.

6.

7.

62

8.

Aadakilerden hangisi delme ve balama kalplarnda kullanlan standart kalp elemanlarndan biri deildir? A ) Tutamaklar B ) evirme ve skma kollar C ) T cvata ve somunlar D ) Zincirler Aadakilerden hangisi talasz imalat yntemlerinden deildir? A ) Dvme B ) Presleme C ) Talama D ) Haddeleme

9.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru Modl Deerlendirmeye geiniz.

63

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRMEAada resmi verilen parann bant tasarmn yaparak kalbn montaj resmini ve kalp paalarnn yapm resimlerini iziniz.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

64

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARILME DEERLENDRME-1N CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 5 6 7 8 9 B C B A D C A C B

LME DEERLENDRME-2NN CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B D C B A C D C

65

UYGULAMA FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI

66

67

68

69

70

71

UYGULAMA FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

72

73

74

75

KAYNAKA KAYNAKA AKKURT Mustafa, Tala Kaldrma Yntemleri ve Takm Tezghlar, Birsen Yaynevi, stanbul, 1992. ERKN Yakup, Uygulamal Sac Metal Kalp Konstrksiyonu, G Teknik Eitim Fakltesi, 1986. KURT Hseyin, Kalplk Teknii ve Tasarm Kesme Kalplar, Birsen Yaynlar, stanbul, 1999. EN brahim Zeki, Halil BORA, Bilgisayar Destekli izim, Ege Basm, stanbul, 2003. UZUN brahim, ERKN Yakup, Sac Metal Kalpl, MEB, stanbul, 1983.

YELBEY brahim, Bar YELBEY, Kalp Konstrksiyonu ve Kalp Yapm, Irmak Ofset, Bursa, 2002.

76