Marx'ın ahlak felsefesi ve adalet teorisi

8/3/2019 Marx'n ahlak felsefesi ve adalet teorisi

1/24

* Bu yaz ilk olarak Alman-yada kan Z. ZeitschriftMarxistische Erneue-

rungun 40. saysndayaynlanmfltr. Trkiyeliokurun ihtiya ve beklen-tileri dikkate alnp bazdeifliklikler ve ekler ya-plarak Trkeye aktarl-mfltr.

Karl Marxn Ahlak Felsefesi veAdalet Teorisiyle Olan liflkisi zerine*

(Bir Arafltrma Yazs)

Doan Gmen

Bu arafltrmay yapmam mmkn

klan Roger Sardesaia derin sevgilerimle.

Eer adaletsizlik olmasayd adaletin ismini bilmezlerdiHeraklit

... Dostlarn bulunduu yerde adalete gerek yoktur.Ama adillerin adalete ek olarak dostlua ihtiyac var.

Ve adil olan da en adil olan dostlar arasnda olandr.Aristoteles

1. G i r ifl

1970li ve 1980li yllarda ngilizce konuflulan dnyadaMarksizm zerine Franszca ve Almanca konuflulan dnya-dan farkl bir tartflma geliflti. Franszca ve Almanca konuflu-lan dnyada neredeyse hi bir rol oynamayan bu tartflmann

merkezinde Marxn, ahlak felsefesi ve adalet teorisiyle olaniliflkisi bulunuyordu. ngilizce konuflulan dnyadan farklolarak Franszca konuflulan dnyada yapsalc felsefenin et-kisinden dolay tartflmalarda Marxn eserlerindeki sistem-zne iliflkisi ne karken; Almanca konuflulan dnyada sis-temler aras rekabetin en dolaysz bir flekilde yaflanmasndanve idealist felsefenin Kanttan bu yana kkl geleneklere sa-hip olmasndan dolay, bir taraftan Marxn idealist felsefeyi

nasl aflt neredeyse masallafltrlarak en ince ayrntsna ka-dar gn flna taflnrken, dier taraftan Hegelden beri gn-demde bulunan ama zellikle Marxn genlik yazlarnn1970li yllarda yaynlanmasyla yeniden canlanan yabanc-laflma (Alm. Entfremdung, ng. Alienation) teorisinin

Praksis 10 | Sayfa: 255-278


2/24

Marxn eserlerindeki yeri nemli bir rol oynamfltr. Bu farkll-n bir ok baflka nedenleri de vardr kuflkusuz. Farkl entelekt-el gelenekler, siyasal ve tarihsel durum, toplumsal geliflmeler ve

koflullar, ifli ve sendikal hareketin ihtiyalar ve sorunlar ve b-tn bunlarla bir biimde iliflkilenmifl olan Marksist teorinin kar-fl karflya bulunduu sorunlar her alanda Marksizmin farkl bo-yutlarnn ne kmasna ve tartfllmasna yol amfltr. ngilizcekonuflulan dnyada Marksizmin ahlak felsefesi ve adalet teorisiy-le iliflkisinin ne kmasnn iki nemli nedeni var kanmca. Bun-lardan biri felsefi, dieri siyasaldr. Birincisi; bu dnyada kklerita 16. ve 17. yzyllara kadar giden pragmatizm ve analitik felse-fenin, 19. yzyln sonu ve 20. yzyln bafllarnda hakim felsefiakm durumuna ykselmesi, ikincisi, 1980li yllarda ABDde Re-ganomi ve Britanyada Thatcherizm olarak adlandrlan yeni libe-ral politikalarn iktidara gelmesiyle blflm sorununun gnde-me gelmesidir. Farkl dnyalarda yaflanan bu tartflmalar hak et-tikleri gibi etrafl bir biimde ifllemek, btn karmaflklk ve so-runlaryla ele almak bu yaznn kapsamn aflaca iin, bu yazm-da ngilizce konuflulan dnyada gerekleflen tartflma zerindeyounlaflacam. Toplumbilim ve devlet teorileri erevesindeson yllarda yaflanan tartflmalarda etik sorunlarn nem kazan-mfl olmasndan dolay konunun ayrca bir nem tafld kansn-daym.

Marxn eserlerinde ahlak felsefesinin yeri ve nemi zerineyrtlen tartflmann gemifli 1930lara kadar uzanyor. Tartfl-mann merkezinde her ne kadar Marxn ahlak felsefesi ve adaletteorisiyle iliflkisi bulunsa da, konu doal olarak Marxn toplumve devlet teorisini ve bylece kanlmaz olarak kapitalizm eleflti-risinin niteliine iliflkin soruyu da ieriyor. Yani, sorun ve tartfl-malar Marxn kapitalist toplumun elefltirisinin ahlaki ilkelere ve-ya genel bir adalet teorisi dflncesine dayal olup olmadyla il-gili bir konuya dnflyor.

Marxn olduu iddia edilen ahlak felsefesinin ve adalet teori-sinin nitelii ve bunlarn genel toplum teorisi iindeki yeri zerineyrtlen tartflmalar birbirini koflullandran tartflmalardr. Bu ko-nular arasndaki yakn iliflki veya fark ok nadir olarak ifllense de,

bunlar doalar gerei birbirleriyle yakn iliflkisi olan konulardr.Tartflmada ortaya kan durufllar belgeleyen iki nemli kitap

ve bir arafltrma yazs bulunuyor. Sz konusu iki okuma kitab-nn birisiMarx and Morality (Marx ve Ahlak) olup, K. Nielsen veS. C. Patten (1981) tarafndan yaynlanmfltr. DieriMarx, Justi-

256 Doan Gmen


3/24

ce, and History (Marx, Adalet ve Tarih) bafll altnda M. Cohen,T. Nagel ve T. Scanlon (1980) tarafndan yaynlanmfltr. Bu ikikitab nceleyen ve tartflmada ska gnderme yaplan iki kitap

daha var. Bunlardan biri, R. C. Tuckerin kaleme aldPhilo-

sophy and Myth in Karl Marx (Marxda Mit ve Felsefe, 1964), di-eri Eugena Kamenkann yaynlad The Ethical Foundations of

Marksizmdir (Marksizmin Etik Temelleri, 1962). Ben burada buson iki kaynaa bafl vurmuyorum. Bunun iki nedeni var. Birinci-si, benim incelediim dnemin dflnda kalmalar; ikincisi ve da-ha nemlisi, her iki kitap da Batda 1950li yllarda 42 cilttenoluflan Marx ve Engelsin eserlerinin (Marx-Engels-Werke, ksa-ca:MEW) yaynlanmas sonucu Marksizm zerine sistemli arafl-trmann henz bafllamfl olduu yllarda yaynlanmfllardr ol-duklarndan, yazarlarnn, 1970li ve 1980li yllarda tersi kantla-nan olduka yanlfl iddialar ileri srmeleridir. Yukarda sznettiim arafltrma yazs Norman Gerasn The ControversyAbout Marx and Justice (Marx ve Adalet zerine Tartflma)(1985) adl alflmasdr. Geras bu alflmasnda tartflmay durufl-lara ve kullanlan gerekelere gre dzenlemeye ve bu balamdakendi dflncelerini gelifltirmeye alflt. Geras 1992 ylndaBringing Marx to Justice: An Addendum and Rejoinder(Marx Adalete Taflmak: Bir lave ve Cevap) bafll altndatartflmay belgeleyen yeni bir literatr listesi yaynlad ve tartfl-mann ortaya yeni bir fley karmadn vurgulad.

Yukarda belirttiim gibi btn tartflma Marxn kapitalisttopluma iliflkin olarak formle ettii kkl elefltirinin bir ahlakve/veya adalet teorisine dayal olup olmad zerine yrtl-yor. Bugn geriye bakarak flyle bir belirleme yapabiliriz: Tartfl-ma hl srse de eski apn, younluunu ve keskinliini kaybet-mifl durumda. Ayn belirlemeyi birinci konuyla ilgili olanMarxn ahlak teorisi zerine yrtlen tartflma iin de syleye-biliriz. Bu konuda tartflmann etrafnda dnp durduu soru,Marxn ahlak olup olmad sorusudur. Bu balamda eerMarx bir ahlak dflnr ise, bunun Marxn ideoloji kavramy-la iliflkisi nedir? Ama eer Marx ahlak ideolojik bir kavram ola-rak gryorsa ve bundan dolay ahlak teorisini reddeden bir d-

flnrse, bu durumda insann insan tarafndan smrs zerinekurulu olan kapitalizmin Marxdan yola karak elefltirilip eleflti-rilemeyecei sorusunu sormak durumundayz. Grld gibiher iki konu da birbirini koflullandryor.

Konu zerine 1960l yllardan beri yaynlanan onlarca ya-

257Karl Marxn Ahlak Felsefesi ve Adalet Teorisiyle Olan liflkisi zerine


4/24

z ve kitabn ve ifllenen btn konularn bu yazda ele alnmaskuflkusuz mmkn deil. Zaten yaynlanan yazlarda bir ok tek-rarn yannda flu veya bu durufltan taraf olduklarn beyan eden

bir ok aklama var. Bundan dolay yukarda belirttiim iki ki-taptan yola karak bu ilgin tartflmay genel hatlaryla aktarma-ya alflacam. Benim burada aka kullanmadm yaz ve ki-taplar Gerasn yukarda anmfl olduum arafltrma yazlarndatoplu olarak sunulmufl bulunuyor.

Tartflmay aktarrken daha ok iinde temel dflncelerin ge-lifltirildii, baflka yazarlar iin bir nevi temel kfl noktas duru-munda olan yaz ve kitaplar ele alacam. Tartflmay aktarrkendaha ok tasvirci kalacam iin, nce Marx ve Engelsin konuyailiflkin dflncelerini aktarmak istiyorum. Bylece okur tartflma-ya Marx ve Engelsin penceresinden bakma olanana kavuflmuflolur. Okur benim kendi duruflumu bazen satr aralarnda dolay-l olarak ve yaznn son blmnde ve ksaca da olsa aka for-mle edilmifl biimde bulacaktr.

2. Marx ve Engels : Ebedi Ahlak ve

Adalet lkes i Yoktur

Bilindii gibi Marx nl altyap-styap ayrmn, ilk olarak,1859 ylnda yaynlanan Ekonomi Politiin Elefltirisi(Zur Kritikder politischen konomie) adl eserine yazmfl olduu nszdeyapt. Neredeyse kitabndan daha nl olan bu nszde Marxflyle demekteydi:

Toplumsal yaflamlarnn retiminde insanlar belli, zorunlu, istekle-rinden bamsz iliflkilere girerler, maddi retim glerinin belli birgeliflmifllik dzeyine denk dflen retim iliflkileri. Bu retim iliflkile-

rinin toplam toplumun ekonomik yapsn oluflturuyor, zerindetoplumsal bilin biimlerine denk dflen belli bir hukuksal ve poli-tik st yapnn ykseldii gerek alt yap (Bkz. Marx, 1985a: 8).

Marksizm ve onun ahlak felsefesi ve adalet teorisi ile olan ilifl-kisi zerine yrtlen tartflmann tarihsel materyalizmin bu temelilkesi ve onun yorumu etrafnda dndn iddia edersek hi deabartmfl olmayz. nk Marx ve Engels, tarihsel materyalizminbu ilkesini keflfetmelerinden sonra, yani sz konusu ahlak deer-

lerinin belli bir dnemde var olan snf iliflkileri ve karlar ile hepiliflkilendirilmesi gerektii dflncesine ulaflmalar sonucu, gerekzevk ve haz ahlak olsun, gerekse riyazet ve ile ahlak olsun, b-tn ahlakn kaleminin krldna inanyordu (Marx, 1983: 404).

Engels 1890 ylnda Joseph Blocha yazd bir mektupta ye-

258 Doan Gmen


5/24

ni Marksist kuflaklar arasnda geliflmeye bafllayan Marksizminmekanik yorumunun izlenimi altnda tarihsel materyalizmin butemel ilkesinin tek yanl, ekonomist ve indirgemeci bir flekilde

yorumlanmamas gerektii konusunda uyarda bulunuyordu:Maddeci tarih anlayflna gre son aflamada belirleyici olan, gerekyaflamn retimi ve yeniden retimidir. Ne Marx ne de ben bundandaha fazlasn iddia etmedik. Eer birisi bunu ekonomik unsur tekbelirleyen fleydir biimine evirecek olursa, bu cmleyi hi bir fleyanlatmayan sama (ve) bofl bir lafa evirmifl olur (Engels, 1986: 463,vurgular Engelse ait).Ama Engels, zaman zaman genler tarafndan ekonomik un-

sura gerektiinden daha ok vurgu yaplyorsa bunun suunun

bir blmnn kendisine ve Marxa ait olduunu kabul ediyor-du. Bizim karfltlarmza karfl gz ard ettikleri bu bafl ilkeyi vur-gulamamz gerekiyordu ve karfllkl etkileflim iinde olan dierunsurlar hak ettikleri yere koyabilmek iin nadiren zaman, yer veolanak oldu (Engels, 1986: 465). Engels, sz konusu mektuptabu belirlemeyi yaptktan sonra iinde bulunduklar koflullardankaynaklanan tek yanl vurguyu tasrih etmeye alflyordu:

Ekonomik durum temeldir, ama st yapnn deiflik unsurlar snf

mcadelesinin politik biimleri ve sonular kazanlan muharebe-den sonra kazanan snfn belirledii anayasa hukuk biimleri vehatta btn bu gerek mcadelelerin taraflarn beyinlerine yansma-s, politika, hukuk ve felsefe teorileri, dini dnya grflleri ve bunla-rn dogma sistemlere evrimi tarihsel mcadelelerin akfl zerinde et-kide bulunuyorlar ve bir ok durumda bu mcadelelerin biiminibelirliyorlar. Sonunda bir ok rastlantlar arasndan ... ekonomininkendisini harekete zorunlu olarak dayatt btn bu unsurlarn kar-fllkl bir etkileflimi vardr (1986: 463, vurgular Engelse ait).

Lenine greDas Kapitalyaynlanncaya kadar maddeci tarihgrflnn bu ilkesi nce kantlanmak zorunda olan bir hipo-tezdi, ama tarihsel ve toplumsal sorunlar karflsnda sk bilim-sel bir durufl saptanmasn salayan bir hipotezdi (bkz. Lenin,1961: 129-143; ayrca bkz. Wygodski, 1967: 13-19).

Marx ve Engels karfllkl etkileflim iinde olan unsurlar hakettikleri yere koyamadlar. Bunu reddettikleri iin deil. Aksine,byle bir projeyi gereklefltirmek iin daima uygun zaman, yer veolanak bulamadklar iin. Ayn fley hem birbirleriyle, hem de birbtn olarak alt yap ile karfllkl etkileflim iinde bulunan styap unsurlarndan birisi olarak tanmlanan ahlak iin de geerli.Ahlak felsefesi sorunlarna adanmfl btnlkl bir eser brakma-dlar geride. Marxn 1844de Paris Elyazmalarnn (Pariser Ma-



6/24

nuskripten) nsznde aklad amacn gereklefltiremedi-ler. Sz konusu nszde Marx, hukuku, ahlak, politikay vs.deiflik bamsz broflrlerde elefltirel olarak birbirini takip ede-

cek flekilde ele alp ve sonunda yine zel bir alflmada hepsininbirbirleriyle olan balantsn, teker teker paralarn (birbirleriy-le) olan iliflkisini ve nihayet speklatif olarak ifllenen bu materya-lin elefltirisini sunmak istemiflti (Marx, 1985b: 467). Ama bildi-imiz gibi Marxn bu aklamas maalesef gerekleflmedi. Bunakarfln Marx ve Engels konuyla ilgili yaptklar direkt aklamala-rnda metafiziin, dinin, hukukun, politikann yannda ahlak daideolojik bir biim olarak grdklerini ve bunlarn belli toplum-sal iliflkiler iinde gerekleflen etkinliklerden bamsz olarak elealnamayacan hi bir flphe gtrmeyecek bir flekilde aklad-lar. Buna gre ifl blmnn olduu bir toplumda bu ideolojikbiimler hakim snfn var olufl koflullarnn kendilerini dfln-sel dflavurumudur. Bu st yapnn unsurlar daha sonra hakim s-nfn ideologlar tarafndan flu veya bu oranda bilinli biimdeteorik olarak bamszlafltrlr (Engels, 1986: 405). Bundan do-lay kendisini srf ideolojik biimin elefltirisine dayandran ve by-lece ideoloji elefltirisiyle snrlayan bir elefltiri, gereklii kanl-maz olarak arptr. Bunu teorinin kendi isteiyle, yani kkl top-lumsal deifliklikler gereklefltirme amacyla lecek olursak, elefl-tiri kanlmaz olarak baflarszlkla sonulanr. nk kendisinisrf ideolojik biimleri elefltirmekle snrlandran bir elefltiri soru-nu temelden kavrayamaz. Bundan dolay Marx ve Engels ahlak,elefltirinin birinci silah yapmay sadece bilinli olarak reddet-mediler; ayn zamanda stratejik olarak ahlaki kavram ve kategori-leri kullanmaktan da kandlar (bkz. Haug, 1986: 36-57).

Marx ve Engelsin eserlerinde adalet ve ahlak zerine dfln-celerini akladklar paragraflar ele alacak olursak, flu noktalargze arpyor: Onlar asndan hkm sren toplumsal iliflkilerielefltirmek veya karfl toplumsal dflnceler gelifltirmek iin daya-nlabilecek ebedi adalet ilkesi yoktur. Adalet dflnceleri herzaman tarihsel ve her fleyden nce hkm sren retim biimiy-le balantl olarak grlmek zorundadr. Yani; ahlak ve adalet,Marx ve Engels asndan ifllevsel pozitif hukuk kavramlardr ve

dolaysyla kendi i mantklarna dayal olarak aklanmalarmmkn deildir. Ahlak ve adalet kavramlarnn aklanabilme-si iin her zaman ekonomik alana gnderme yaplmak zorundakalnmaktadr. Eer ahlak ve adalet zerine yrtlen tartflmaekonomik alana gnderme yaplmadan yrtlecek olursa, du-

260 Doan Gmen


7/24

rufllar znel ve grece durufllar durumunu alr ve aralarndakifarkllklar hakknda bir karar vermek neredeyse imknszlaflr.Ebedi adalet dflncesi, sadece zamana ve yere gre deil, hat-

ta ayn zamanda kifliden kifliye deifliyor ve Mllbergerin doruolarak belirttii gibi herkesin baflka bir fley anlad konular ara-sna girmektedir (Engels, 1981: 277). Bu kadar znel kavram-lardr ahlak ve adalet kavramlar. Bu tr znel kavramlar bilim-sel nesnel tartflmalarn konusu haline getirebilmek iin retimalanna gnderme yaplmas gerekmektedir.

fiimdi bu ilkeden yola karak kapitalist toplumsal formasyonadenk dflen retici gler arasnda gerekleflen iliflkiyi ele alacakolursak, bir tarafta zgn bir meta olan ifl gcn satan ifli ile di-er tarafta bu ifl gcnn yaratmfl olduu art-deere el koyan ka-pitalist arasndaki leflimi adil bir leflim olarak tanmlayabiliriz.Bu leflim adildir nk onu ortaya karan ve flart koflan kapita-list retim iliflkilerine denk dflmektedir. Marx ve Engels yer yerhaydutluktan veya hrszlktan bahsetseler de hi de tarafszolmayan bu tr kavramlar elefltirilerinin kfl noktas veya konusudeildi. Tabii, bu sz konusu blflm iliflkilerinin ahenkli iliflkilerolduu anlamna gelmiyor. Aksine bu iliflki daha ok emek serma-ye eliflkisi olarak adlandrlan temel bir eliflki zerine kuruludur.Dolaysyla bu eliflki, zm ahlaksal bir kurum olan vicdana ve-ya adalet duygusuna arlarda bulunularak zlebilecek bir e-liflki deildir. Aksine, ancak bir iktidar kavgas sonucu, yani snfolarak koflullanmfl retim gleri arasnda yaflanan gler kavgassonucu zlebilecek bir eliflkidir (Marx, 1988a: 249)

3. Marx Ahlak b i r Dflnr Mdr?

Marxn ahlak olup olmad sorusu zerine yrtlen tar-tflmalar, 1970li yllarn baflnda birbirine taban tabana zt olaniki farkl duruflu ortaya kard. Tartflmaya katlanlar hangi gru-ba dahil olurlarsa olsunlar, Marxn kapitalizm elefltirisini zerin-de kurduu temel deerler konusunda hemen hepsi anlaflyor.zerinde anlafllamayan soru bu deerlerin ahlak teorisi ereve-sinde grlp grlemeyeceidir. Bir tarafta Marxn ahlak ol-duunu savunanlar karflsnda Marxn ahlak olmadn savu-

nan sosyal bilimciler ve dflnrler var. Dier tarafta Marxneserlerinde sakl veya entegratif normcu bir ahlak teorisi ol-duunu savunan sosyal bilimciler ve dflnrler var. Bu grubadahil olanlar Marxn eserlerinde elefltirilerine temel oluflturanbir ahlak teorisinin var olduunu iddia ediyor. Ama var olduu-



8/24

nu iddia ettikleri bu ahlak teorisinin hangi okula dahil edileceikonusunda birbirlerinden olduka farkl dflnceler ileri srl-yor. rnein tartflmaya katlanlar arasnda Marxn ahlak veya

karar teorisinin nitelii zerine olduka youn ve youn olduukadar da ilgin bir tartflma sryor. Tartflmada taraf olanlarnbazlar Marxn ahlak ve karar teorisini yararc hazclk ve mut-luluk teorisi olarak tanmlarlarken, dierleri saf veya karflk de-ontolojik ya da yararc olmayan neticeci ahlak teorisi olarak ta-nmlyor. Yine bazlar Marxn ahlak veya karar teorisinin gre-ceci, nesnelci ya da tarihsel gereki olup olmadn tartflyorlar.Bunu yaparken yine bazlar Marxn kfl noktasn ya srf erek-i olarak tanmlyor ya da Marxn tasvirci yan ile normcu yan;olan ve olmas gereken arasnda kopuk bir ikilem kuruyorlar ki,bu yaklaflm Marxa yabancdr.1

Beklenilebilecei gibi, bu iki temel arasnda durufl saptayan-lar da yok deil. Bu nc gruba dahil olanlar genellikle birin-ci gruptakilerle, yani Marxn eserlerinde gerekelendirilmiflnormcu bir ahlak teorisi olduunu ileri srenlerle ayn dflnce-de olsalar da, bunlardan nemli bir konuda ayrlyorlar. Marxneserlerinde kapitalizm elefltirisini temellendirdiini iddia ettikle-ri normcu ahlak teorisinin snf karlarndan bamsz olarak elealnamayacan dflnyorlar. Yani Marxn eserlerinde normcubir ifli snfnn snf karlarn gerekelendiren bir ahlak teorisigryorlar. Bu nc gruba ait olanlar Marxn ahlak teorisinihkm sren ahlak ve adalet dflncesiyle iliflkili ve buna karflolarak gelifltirdiini ileri sryorlar. Ama dier taraftan Marxnahlak olmadn savunanlarla Marxn eserlerinde ahlakn veadalet dflncesinin ideolojik balamlar olarak gelifltirildii vebylece st yapnn unsurlar olarak grlmesi gerektii konu-sunda anlaflsalar da, bunlardan, hkm sren ahlak ve adalet d-flncesinin tek leflim kriteri olamayacan ileri srdkleri iinayrlyorlar. Yani hkm sren ahlak ve adalet dflncesine kar-fl leflim kriteri olarak kapitalizmin snrlarn aflan baflka norm-cu ahlak ve adalet dflncesi gelifltirilebileceini dflnyorlar.Ama bu nc gruba dahil olanlar yazlarnda Marxa dayalolarak byle bir ahlak teorisi gelifltirmekten ok kendi dflnce-

lerini gerekelendirmek iin sadece Marxta ifli snfnn adaletve leflim teorisi olduunu iddia ediyorlar; bu gruba dahil olan-lar Marksizm ve adalet teorisini ele aldm drdnc blmdeele alacam.

nce Marxn ahlak bir dflnr olduunu savunanlarla

1 Bu ilgin tartflmaybtn boyutlarylaburaya aktarmak buyaznn erevesiniaflar; ayrntlar iin

bkz. Peffer (1990:80-114 ve 268-313).

262 Doan Gmen


9/24

bafllayalm. Douglas Kellner ve Charles Taylor, Marxn bir ahlakteorisi olduu tezlerinde ve gerekelerinde birbirlerine ok ben-zerler. Taylor, Marxn eserlerinde ereki bir insan doas teori-

sinin olduunu ileri srerken2

, Kellner Marxn eserlerinde tarih-sel normcu bir insan dflncesinin gerekelendirilmifl olduunusavunuyor (1981: 108). Taylora gre Marxn uruna mcadeleetmifl olduu komnizm ereki bir ngrdr. Kellnere greise, snfsz toplum, yabanclaflmamfl ve smrlmeyen emein,kurtulufl teorisinin bir paras olarak kurguland, normcu insandflncesinin gereklefltirilecei bir toplum olarak ngrlmfl-tr (bkz. Kellner, 1981: 102).

Marxa insanlarn kendi kendilerini tanmlamasn amalayanzgrlk bir ahlak teorisi atfeden Georg G. Brenkert, Marxeski Yunanllarda olan fazilet ahlaklarna benzer bir ahlak te-orisyeni olarak tanmlamaktadr. Brenkert bu balamda grevahlak ve fazilet ahlak teorileri arasnda bir ayrm yapyor. Bren-kerte gre grev ahlaknn hukuk ile ok yakn bir balants varve bu, insanlara yasaklar koymak isteyen, onlara neyin doru ne-yin yanlfl olduunu empoze etmek isteyen bir ahlak teorisidir.Eski Yunanllarn ngrd anlamda fazilet ahlak ise, insanla-ra yasaklar koymak istemiyor, onlara neyin doru neyin yanlfl ol-duunu sylemek istemiyor. Aksine, insanlara belli faziletlerinfaydalarn veya yaflamn geliflme biimlerini eitim yoluyla gs-termek istiyor. Fazilet ahlak insanlara bu yolla kendi kendilerinizgrce gelifltirme ve gereklefltirmesinin n koflulunu sunmak-tadr (Brenkert, 1983: 17). Brenkert, Marxn kapitalizm elefltiri-sinin ahlak olup olmad sorusunu olumlu cevaplandryor.Ama bu balamda retim iliflkilerinin toplamnn paras olanahlak ile kurumlaflmfl ve bylece st yapnn paras haline gel-mifl olan ahlak arasnda bir ayrm yaplmas gerektiini dfln-yor. Brenkerte gre Marxn altyap teorisi sadece ahlak kuralla-rn deil, ayn zamanda ahlak kurallar erevesinde grleme-yecek olan kurallar ve deerleri de iermektedir. Alt yap veyagnlk yaflam erevesinde grlmesi gereken bu kurallar, de-erler ve seim biimleri insanlarn gerekten sahip olduklar veyaflamlarna yn veren istekler ve arzulardr. Bu kurallar ve de-

erler olmadan insanlarn gnlk yaflamlarnda etkinlik gster-meleri mmkn deildir Brenkerte gre. Baflka bir deyiflle, bukurallar ve deerler insanlarn toplumsal varlklarn mmknklmaktadr. Buna karfl st yapnn deerleriyse bireylerin vetoplumun sosyal bilincinde kodlanmfl, kopyalanmfl, teorikleflti-

2 Taylorun bu konuda-ki dflncesi iinbkz. Ollman (1976:43; zellikle konuy-la ilgili drdnc b-

lm iin konulan 10nolu dip not).



10/24

rilmifl, yasallaflmfl ve [devlet tarafndan dayatlan,-DG] yaylmfldeerlerdir (Brenkert, 1983: 39). Brenkerte gre ahlak ve ahlakdfl deerler hem hkm sren retim biiminin bir paras ola-

rak iflleyen kurumlaflmfl ahlakn, hem de oluflmakta olan ve ya-vafl yavafl yaylan yeni retim biiminin kaynadr. Yeni retimbiimi hakim retim biimi haline gelince yeni ahlak kurallar vedeerleri de hakim biimi alacaklardr (Brenkert, 1983: 39).Brenkerte gre ahlak bir btn olarak ne srf bir snfn zgnkarlaryla iliflkili grlmelidir, ne de geerlilikleri belli bir tarih-sel dnemle snrlandrlmaldr. Brenkertin ahlak yorumu bunoktada bir taraftan grecelileflirken, dier taraftan tarihler stbir durum alyor. Yani Brenkert tam da Marx yorumu sonucuulaflmak istedii nesnel ahlak teorisinin yerine tamamyla gre-celi ve znel bir ahlak teorisine ulaflyor. nk Brenkerte gre,flu veya bu ahlak kuralna nitelik kazandran flu veya bu snfnzgn karlar, flu veya bu tarihsel dnemin zgnlkleri deil,insanlarn pratik karlarnn gerekleflmesidir (1983: 66).

R. G. Peffer, Marxin ahlak olduu tezini savunanlarn yenibir temsilcisidir. Peffer dalist bir yaklaflm ile Marxn eserleri-nin stratejik yeni bir yorumunu yapmak istiyor. Bu yeni yorumunamac Marx ile Kant dflnr John Rawlsun ahlak ve toplumteorisini birlefltirerek yeni bir Marksist ahlak ve toplum teorisigelifltirmektir ki, kanmca bu Marxn materyalist kfl noktasntersine evirmek anlamna geliyor. Pfeffer bunu yaparken okgenifl bir ahlak kavramn temel alyor ve Marxn ahlak teorisinineliflkili bir yaklaflm sergiledii dflncesinden hareket ediyor.Peffere gre Marxn eserlerinde bir taraftan ynla ahlaki de-erlendirmeler bulunuyor ama dier taraftan her trl ahlak bi-imini ideoloji olarak tanmlyor. rnein Marx insanlarn mut-luluunu veya mutsuzluunu temel alan tavsiyelerde ve elefltiri-lerde bulunmaktadr (Peffer, 1990: 236). Bundan dolay Pefferegre Marxn ahlak teorisinin temelini yabanclaflma ve smrkategorileri oluflturmaktadr ve bu ahlak teorisinin temel deer-leri insann kendi kendini tanmlama anlamnda zgrlk, in-sani topluluk ve kendi kendini gereklefltirmedir. Bu temeldeerler Marxn btn eserlerinde, yani genlik yllarnda, geifl

ve olgunlaflma dneminde ve olgunluk yllarnda yazd btneserlerinde flu veya bu biimde bulunmaktadr. Marxn veRawlsun ahlak teorilerinin bir sentezine ulaflmak iin Peffer, n-ce, Marxn ahlakn bir ideoloji biimi olduuna iliflkin tezini srfbiimsel manta dayal bir elefltiriye tabi tutarak bunun yanlfl

264 Doan Gmen


11/24

olduunu kantlamaya alflyor. Peffer bunu yaparken yntemteorilerine iliflkin tartflmalarda youn elefltirilere maruz kalananalitik Marksizm geleneini, yani zellikle Anglo-Amerikanc

analitik dil teorisi geleneini kfl noktas olarak kabul ediyor.Bu yntemden yola kan Peffer, Marxn ideoloji kavramn -zmlyor ve bu balamda iki ideoloji kavram arasnda bir ayrm-da bulunuyor. Bunlardan birisi global dieri global olmayanideoloji kavramdr. Bu kavramlardan ilki deerlendiren ve eleflti-ren kavramdr. Buna karfln dieri sadece anlam bakmndan da-ha genifl deildir. Ayn zamanda hem pratik hem de tasvirci olanbir kavramdr. Bu ayrm yaptktan sonra bu iki kavramn bir de-erlendirmesinde bulunuyor. Peffere gre Marxn global olanideoloji kavram dorudur, global olmayan ideoloji kavramise yanlfltr. nk Marx global olamayan ideoloji kavramna da-yanarak gelifltirdii ahlak teorisine srf tutucu bir anlam ykle-mektedir. Ama ahlakn hkm sren tahakkm iliflkilerini savun-mas flart deildir ve gerek iliflkileri rtlemesi veya bulanklafl-trmas gerekmemektedir. Ahlak, hkm sren tahakkm iliflkile-rini elefltirip grev yapan iflileri destekleyebilir ve bask altnda bu-lunanlardan ve smrlenlerden taraf da olabilir. Bu durumdaahlak ilerici bir rol stlenebilir (Peffer, 1990: 258-9).

fiimdi Marxn ahlak bir dflnr olmadn savunanlaradnelim. Bertell Ollman, Peffer gibi Marxn normcu bir ahlakteorisinin bulunduunu savunanlar bilgi teorisi asndan temelbir elefltiriye tabi tutuyor. Ollmana gre Marxn eserlerindenormcu bir ahlak teorisi olduunu savunanlar Marxn karar te-orisini dikkate almyorlar. Ollmana gre Marxn karar teorisibelli durumlarda verilen gerek kararlar her fleyden nceiinde bulunulan durumun ifllevleri ve bu durum iinde etkinolan bireylerin karar olarak grmektedir (1976: 45). Bundandolay fiiliyat ile karar birbirinden mantksal olarak koparlamaz.nk bunlar saysz balar araclyla gerek dnyayla, ya-flamla, snf karlar ve etkinlik gsteren bireylerin karakterleriy-le sk bir balant ierisindedir (Ollmann, 1976: 45-6). Oll-mana gre gereklik gerekli olan elefltirel normlar da iermek-tedir. Bu normlarn, gerekliin analizi sonucu kazanlmas gere-

kir. Ksacas snf kar ve kavgalarnn bulunduu bir toplumda,deerler de bu kar ve kavgalara gre flekillenir. Bundan dolayMarxta genel, yani snflar st bir durufl saptayan bir ahlak te-orisinin bulunduunu iddia etmek mmkn deildir.

Allen W. Wood ve Richard W. Miller, Marxn moralci veya



12/24

ahlak olmadn savunan Lewis Feuer, Donald Clark Hodges,Andew Collier ve Antony Skillen gibi dflnrlerin en ndege-lenleridir. leri srdkleri dflnceler bilimsel tahlillere tabi tutu-

lacana ska ortodoks sfatlamasyla aflalanmaya alfllmak-tadr. Allen W. Wood ve Richard W. Miller yapmfl olduklar -karsamalarda Marxn ahlak teorisine karfl sergiledii tavr de-erlendirirken ayn sonulara ulaflsalar da; kendilerini bu sonu-lara gtren gerekeler farkl izgiler izliyor. Kanmca hem sluphem de felsefi ierik bakmdan iyi gerekelendirilmifl olan d-flncelerinin ayrntlarn bir tarafa brakacak olursak Wood,Marxn ahlak olmadn kantlamay amalayan ikna edici ikinemli gereke ileri srmektedir. Birincisi Wood, Marxn kapi-talizm elefltirisini temellendirdii deerlerin ahlak deil ahlak d-fl deerler olduunu gsteriyor. nk Marxn kapitalizmi elefl-tirmek iin baflvurduu deerler zevk ve mutluluk ilkeleri ere-vesine girmektedir ki, bu ilkeler btn ahlak bakfllardan ba-msz (...) ahlak dfl olan deerler olarak grlmektedir (Wo-od, 1986: 22; vurgular Wooda ait).

Marx refah, gvenlik, dayanflma ve insani geliflme gibi deerleri de-er olarak grmektedir. nk bu deerler insan mutlu etmektedirve kendi kendisini gereklefltirmesini salamaktadrlar. Marx sosya-list bir devrimi savunmaktadr nk, sosyalist bir toplum, bu de-erleri kapitalizmin gereklefltirmesi mmkn olmayan bir biimdegereklefltirecektir. Yani Marxn deer olarak grd fleyler ahlakdfl deerlerdir (Wood, 1986: 22).

kincisi; Marxa gre ahlak, kelimenin olumsuz anlamnda birideoloji biimidir. Hangi biimi alnrrsa alnsn ahlak kfl nok-tas olarak hep tarafszlk ilkesini ve genelin karn temel al-

mak zorundadr. Ama snfl toplum koflullarnda genelin duru-flunu almak mmkn deildir.

Marx, snfl toplumlar bulunduu srece genelin kar kavram-nn kendi kendini aldatma anlamna geleceini aklamaktadr; bellisnf karlarn, genelin karymfl gibi gstermek tam da snf ide-olojileri iin tipik bir aldatmacadr. Ama Marx proleter devrimcile-ri bu tr aldatmacalardan arnmfl kifliler olarak tanmlar. Bunlar,kendi pratik zgnlkleri iinde, genifl bir ounluun snf karla-

rnn aka ve dorudan takipileridir (Wood, 1986: 30).Richard W. Miller konuya adad kitabnn hemen giriflinde

asl ilgisinin ahlak bakfl asndan uzaklaflmak iin, anlafllrgerekeler ortaya koymak olduunu aklyor (Miller, 1984: 16).Ama Miller, ayn zamanda dolayl olarak Wood ile arasndaki

266 Doan Gmen


13/24

fark da vurguluyor. Woodun Marx yorumu, politik mcadele-ye gerekli, greceli de olsa bamsz bir yer tanmyor gerekesiy-le haksz yere elefltirilmiflti. Miller, byk olaslkla Wooda y-

nelik elefltiriyi dikkate alarak, kendisinin Marxn ahlak ve adaletteorisinin yorumunun politik mcadeleye bamsz bir yer ayr-dn vurguluyor (1984: 78). Baflka flekilde dile getirecek olur-sak, Miller siyasi mcadeleye daha fazla vurgu yaptn aklyor.Millere gre, eer Pefferin ve tartflmaya katlan dier birokla-rnn yapt gibi genifl bir ahlak kavram temel alnrsa Marx birahlak olarak grlebilecektir. Ama Miller, byle bir genifl ahlakkavramnn, Marxn ahlak ve adalet teorisine iliflkin tutumunuaklamaktan ok yanlfl yorumlara yol aabileceini dflnyor.Byle genifl bir ahlak kavram yapay bir kavramdr Millere gre(1984: 15). Bu durumda Marxn ahlak olmayan duruflunu an-lamak iin dar bir ahlak kavramn temel almak gerekmektedir.nk Marxn elefltirisi, bireylerin gnlk yaflamlarnda davra-nfllarna temel oluflturan ahlak deerlerini hedeflememektedir.Marx, elefltirileriyle daha ok politik ve ekonomik sistemlerin ka-rarlarn hedef almaktadr (Miller, 1984: 17). Bu saptamalardabulunduktan sonra Miller, politik mcadeleye ve kararlara temeloluflturabilecek ve ayn zamanda ahlak olarak snflandrlabile-cek deerlerin ne olabilecei sorusunu soruyor. Eflitlik, genelnormlar ve evrensellik olarak tanmlad ilkenin byle birpolitikaya alt yap oluflturabileceini sylyor. Ama bu ilkelerinfelsefi bakmdan ilgin olabilmesi ve sz konusu politikaya temeloluflturabilmesi iin soyut ve zgn politik koflullardan ve kar-lardan bamsz olmas gerekmektedir. rnein eflitlik ilkesi, in-sanlarn farkl karlar karflsnda bamsz bir durufl almak du-rumundadr. Ayn flekilde evrensellik ilkesi ahlak kurumunu ta-nyan btn tarihsel toplumlarn politik koflullarna karfl tarafszyaklaflmak durumundadr. Genel normlar ilkesi, ne eflitlik ilkesigibi politik mcadeleye direkt bir temel oluflturuyor ne de evren-sellik ilkesi gibi politik koflullardan bamsz olarak ahlak kuru-munu tanyan btn tarihsel toplumlar iin geerli olma talebin-de bulunuyor. Bu sz konusu iki ilkeden farkl olarak genelnormlar ilkesi, evrensellik ilkesinden yola karak btn insanla-

rn akl yetisine hitap ediyor. Ama Marx bu tr ilkeleri nedenreddetti diye sormak gerekiyor tabi. Ve Miller bu soruyu soruyorkendisine. Marxn bu evrensel ilkeleri politik karar teorisine te-mel almamasnn nedeni, zgn karlar ve politik koflullar po-litik karar teorisinin iine entegre etmeye alflmfl olmasndan



14/24

kaynaklanyor. nk ahlak olmayan bakfl as tarafszlaka reddetmektedir. Millere gre Marxn ahlak ve adalet te-orilerine yaklaflmna bu adan baknca, onu ahlak olmayan bir

dflnr olarak tanmlamak gerekmektedir.4. Marx B i r Adalet Teor isyeni Mid i r?

Marx ve ahlak teorisi zerine yrtlen tartflmada olduu gi-bi Marxn adalet teorisiyle olan iliflkisi zerine yrtlen tartfl-mada da birbirine tamamyla zt iki durufl ortaya kmfl bulunu-yor. Bu birbirine tamamyla zt iki durufl arasndaki fark belirle-yen en nemli fleylerden birisi Marxn eserlerine yaklaflmlardr.Bu durufllardan birisi Marxn eserlerine arlkl olarak dflncetarihi asndan kavramsal temelde yaklaflrken, dieri yntemselolarak yaklaflyor ve diyalektik felsefenin grnfl (Alm. Ersc-heinung, ng.Appearance) ve z (Alm. Wesen, ng. Essence) kav-ramlar arasnda grd kategorik farktan yola kyor. Byleceyzeyde alglanan yansma dnyasn aflarak gereklie nfuz et-meye alflyor.

Marxn adalet teorisi ile olan iliflkisi zerine yrtlen tartfl-mada, onun smr teorisi konuyu oluflturuyor. Bu balamdasorulan soru flu: Marxn tasvir ettii ve elefltirdii, iflinin kapita-list tarafndan smrlmesi belli bir adalet dflncesine mi daya-nyor? Yani ifli ve kapitalist arasnda gerekleflen leflim iliflkisiadil bir iliflki midir?

Bilindii zere Marx, smr teorisini art-deer teorisi er-evesinde formle etmifltir. Ama bundan yola karak Marxnart-deer teorisini bir smr teorisine indirgememek gerekir.Hatta Marxn art-deer teorisinden yola karak bir smr te-

orisinin gerekelendirilip gerekelendirilemeyeceini sorgula-mak bile mmkndr. Bu balamda iki alan birbirinden ayr-mak gerekir. Bunlar leflim ve retim alanlardr. fli ve kapita-list pazarda karfllaflyorlar ve birbirleriyle eflit meta sahipleriolarak iliflkiye giriyorlar. Aralarnda tek bir fark var. Birisi alc,dieri satc. Yani ikisi de hukuksal bakmdan eflit olan kifliler(Marx, 1988a: 182). retim alannda etkin olan bu iki kifli arasn-da zel bir meta olan iflgc konusunda gerekleflen alflverifl ilk

bakflta efldeer bir alflverifl gibi gzkmektedir. Ama leflim ala-nn veya yansma dnyasn geride brakp retim alanna girdi-imiz zaman ilk bakflta efldeer alflverifli gibi gzken fleyin ya-nlsama olduunu grrz. nk zel bir meta olan iflgcnnzellii, kendisini hayatta tutmak iin gerekli olan deerden da-

268 Doan Gmen


15/24

ha fazla retebilmesidir. Bundan dolay ifl gn gerekli ifl zama-n ve art ifl zaman olarak iki blme ayrlyor. Gerekli olanifl zamannda iflgc kapitalistin demifl olduu deerin karfl-

ln retir. Bu deer, iflgcnn kendi kendisini yeniden ret-mesi iin gereklidir (Marx, 1988a: 230). flgc art ifl zamanndaayrca bir deer retir ki, bu, kapitalistin hali hazrda demifl ol-duu deeri aflar. Kapitalist retim aralarnn sahibi olmasndankaynaklanan durumundan dolay bu art-deere herhangi birkarfllk demeden el koyar. Marx bu efldeer olmayan alflverifli,yani kapitalistin art-ifl-zamannda retilen art-deere karfllkdemeden el koyuflunu hem smr hem de adil olarak tanml-yor. rnein tartflmada ska gnderme yaplan Das Kapitalinnc cildinden bir paragraf aktarabiliriz.

Burada, Gilbartn yapt gibi, doal adaletten sz etmek (...) sa-ma. retimin failleri arasnda geen ifllemlerin adaleti, bunlarn, re-tim iliflkilerinin doal sonular olarak ortaya kmasna dayanr. Buekonomik ifllemlerin, ilgili taraflarn iradi hareketleri olarak, kendiortak iradelerinin ifadeleri olarak ve bir nc tarafa karfl yasa zo-ruyla kabul ettirilebilir szleflmeler olarak grndkleri hukuki bi-imler, srf biimler olarak bu ierii belirleyemezler. Bunlar onu

yalnzca ifade ederler. Bu ierik retim tarzna tekabl ettii, onauygun dflt yerde adaletlidir. Bu biimle elifltii yerde adaletsiz-dir; tpk, metalarn kalitesine hile karfltrmann adaletsiz olmas gi-bi (Marx, 1988b: 351-352). 3

Marx yine benzer bir dflnceyi cret, Fiyat, Krn sondanbir nceki paragrafnda da dile getiriyor ve bu balamda politikamacn da aklyor. Marx sz konusu paragrafta Bayranzatutucu adil bir ifl gn iin adil bir ifl gn creti fliar yerine dev-

rimci Kahrolsun cret Sistemi slogann yazmalsnz. diyor(Marx, 1989: 152; eviri bana ait).Tartflmaya katlanlarn bir kesimi art ifl zamannda retilen

art-deere kapitalistin ifliye karflln demeden el koymasnnMarxa gre adaletsizlik olduunu savunuyor. Buna karfl dierkesim, ifli ve kapitalist arasnda gerekleflen bu alflveriflin adaletteorilerine dayanarak elefltirilemeyeceini savunuyor. Ben nceikinci duruflu savunanlarn dflncesini sergileyeceim. nk

birinci gruba dahil olanlar dflncelerini 1970li yllarda ikincigruba dahil olanlara (zellikle Wooda) karfl bir tepki olarak ge-lifltirmeye alflmfllardr.

ngilizce konuflulan dnyada Marxn adalet teorisiyle olaniliflkisi zerine yrtlen tartflmada Tucker-Wood-Tezi ola-

3 eviriye iliflkin g-rfllerim iin metninsonundaki ek ince-lenmeli.



16/24

rak adlandrlan durufl, ismini Robert C. Tucker ve Allen W.Wood isimlerinden almaktadr. Bu iki dflnr Marxn kapita-lizm elefltirisinin herhangi bir adalet dflncesine dayanmadn,

dflnce tarihi bakmndan gerekelendirmeye alflan ilk dfl-nrler olmufllardr. Bu iki dflnr ve daha sonra onlar takipedenler, Marxn adalet teorisini onun devlet ve toplum teorisi-nin btnl iinde ele almaya alflyor. Bu tez, ilk olarak herne kadar Tucker ve Wood tarafndan (her biri kendisine grefarkl biimde) formle edilmifl olsa da, tezin savunucular artkbu iki isimle snrl deildir.4

Tucker-Wood tezini savunan btn sosyal bilimcilerin ve d-flnrlerin tezi ilk defa formle edenlerle her konuda ayn d-flnmediklerini vurgulamaya bile gerek yoktur. Tucker ve Wo-odun tezlerini gerekelendirmek iin setikleri kfl noktas yu-karda ksaca tantmaya alfltm Marxn alt yap st yap flema-sdr. Bu, Tuckern tartflmasnda daha ok gizli kalrken, Woodbunu aka formle ediyor. Woodun Marx yorumunda alt ya-pnn unsurlar belirleyen momentler olarak tanmlanrken, styapnn unsurlar belirlenen ve karfl tesirde bulunan momentlerolarak tanmlanyor. Wood, Marxdan hareket ederek adaletkavramn, hukuksal adan formle edilen toplumsal eylemle-rin mantnn kendisini en st dzeyde dfla vurufl biimi ola-rak tanmlyor.. Ama bu bakfl biimi her zaman, var olan re-tim biimi tarafndan belirlenen otorite veya devlet hukukununbakfl biimidir. Devlet, retim biiminin bir dfla vurumudur,onun tarafndan belirlenendir. Devletin bakfl hukuksal bir ba-kfl biimidir ve bu bakfl biimini dfla vuran hukuk ve adalet an-cak sosyal yaflamn dier belirlenenleriyle iliflki iinde ve retimbiimi iinde oynamfl olduu rol asndan kavrand zamandoru ele alnmfl olur (Wood, 1980: 13). Yukarda belirttiimgibi, bu bakfl biimi tam ak bir biimde dile getirilmemifl olsada Tucker iin de geerlidir. rnein Tucker bunu flu szlerin-de dile getiriliyor: ... hakl ve adil olan normlardan uygulanabi-lir tek norm, var olan ekonomik sisteme isel olandr. Her retimbiiminin kendisine zg leflim koflulu ve adalet biimi vardrve bunu baflka bir durufl biiminden yola karak elefltirmek an-

lamszdr (Tucker, 1969: 46). Buna gre devlet, hukuk ve hakkavram, hkm sren retim biimi tarafndan belirlenen amaayn zamanda onun yabanclaflmfl yansmasdr. Onlar retimibiimini yanstyorlar. Ama bunu arpk ve mistikleflmifl bir bi-imde yapyorlar (Wood, 1980: 15). Bu durumda adalet kavram-

4 Toplu bir kaynak listesiiin bkz. Geras (1985:48; 1992: 38).

270 Doan Gmen


17/24

n temel alacak olursak Woodun Marx yorumuna gre gerekli-in arpk bir yorumuna ulaflrz (Wood, 1980: 14).

Peki, Marxn smr iliflkilerine ynelik formle ettii elefl-

tiri adalet dflncesine dayal bir elefltiri deil ise, bu elefltiriyi na-sl tanmlamamz gerekir?Eer Tuckern yorumundan hareket edecek olursak Marxn

smr iliflkilerine ynelik elefltirisinin bir adalet kavram zeri-ne kurulu olmadn kabul etmek durumundayz. Marxn, Pro-udhonun yardm sandklar federasyonu ilkesine ynelik elefltiri-si bunun en iyi kantdr Tuckera gre. Proudhonun karfllkl-lk federasyonu dflncesi karfllkl vermek ve almak ilkesindenhareket eden bir ebedi adalet dflncesine dayanmaktadr.Marxn kapitalizm elefltirisine temel oluflturan deer karfllkllkilkesinden hareket eden bir ebedi adalet dflncesi deildir. Ter-sine bu ilkeyi kkl bir flekilde aflan ihtiya ve dayanflma ilkesi-dir (Tucker, 1969: 37-42). Ama ne yazk ki, Tuckerin, Marxnadalet teorisini reddediflini gerekelendirmesi yukardaki analizi-ne ters dflyor. Tucker, Marxn adalet teorisini bir kfl nokta-s olarak reddediflini srf taktiksel bir sorun olarak gryor. Oy-sa Tuckern yukarya aktardm belirlemelerinden anlafllacagibi, sorun Marx asndan srf taktiksel bir sorun deil, daha okilkesel bir sorundur. Tucker bu olduka sorunlu tezini flyle ge-rekelendiriyor: Marx, elefltirisine adalet teorisini temel alacakolursa bunun reformizme kacan bilmektedir. Reformize da-yal bir politika taban tabana zt karlar arasnda denge politika-sn izlemek durumundadr. Ama Marx birbirine tamamyla ztkarlar arasnda denge politikas izlemek istememektedir. Aksi-ne devrim yaparak birbirine zt snf karlarn kaynaklaryla bir-likte tamamyla ortadan kaldrmak istemektedir (Tucker, 1969:

51). Ama Marxa gre sorun srf bir istekler sorunu deildir.Woodun Tuckerdan fark, kendisini en son bu noktada bel-

li ediyor. Woodun belirlemesine gre Marxn sorunu, baz z-nel kategorilere gre saptanmfl istek veya bir takm ideallereinanmak sorunu deildir. Marx daha ok duruflunu nesnel ola-rak gerekelendirmek istemektedir. Marxn kapitalizm elefltiri-sinin herhangi birahlak veya toplumsal idealden kaynakland-

n kabul etmenin gerekten yanlfl olacan dflnyorum di-yor Wood (1980: 40; vurgular Wooda ait). Bundan dolayMarxn adalet dflncesini kapitalizm elefltirisine temel olaraksememesinin nedenini bir takm taktiksel dflncelere indirge-memek gerekir. Tersine, Marxn tutumunu anlamak iin sorunu



18/24

Marxn genel toplum ve devlet kavramyla iliflkili olarak grmekgerekir. Wooda gre Marxn elefltirisi kapitalizmin toplam birteorisini kapsamaktadr. Bu kapsaml elefltiri kapitalizmin hem

tarihsel somut bir retim biimi olarak i iflleyifl mantnn hemde bir toplumsal formasyon olarak insanlk tarihindeki yerininbtnlkl ve kkl analizine dayanmaktadr. Bundan dolay,Marxn kapitalizm elefltirisinin adalet dflncesine dayal bir elefl-tiri olarak alglanmas onun Ricardodan etkilenen sosyalistlerinelefltirisi sonucu elde etmifl olduu btn tarihsel bilimsel kaza-nmlarn hepsinin yok edilmesi anlamna gelir. Buraya kadar ak-tardklarmzdan anlafllaca gibi Tucker ve Wood, retim fail-leri arasnda gerekleflen alflverifli adil olarak tanmlamaktadr.Kapitalist toplumda dier metalar gibi bir meta olan iflgcnnsahibi ifli, zgn bir meta olan iflgcnn yeniden retimi iingerekli olan ifl bakmndan belirlenen deer karfllnda cret al-maktadr. Eer ifli ve kapitalist arasnda deer yasasna dayal biralflverifl yaflanyor ise bu alflveriflin adil bir alflverifl olarak grl-mesi gerekir. Bundan dolay art-deere kapitalist tarafndan elkonmas hrszlk veya korsanlk olarak tanmlanmamaldr.Marxn eserlerinde bu tr deyimler kullanmas retorik amaldr.Yani dorudan ierikle ilgili deildir. Bundan dolay eer kapita-list topluma ynelik bir elefltiri formle edilmek isteniyorsa, bu-nun retim biiminin i mantnn analizi sonucu ortaya karla-cak eliflkilerin amazlar gsterilerek yaplmas gerekir.

Marxn normcu bir snf ahlak teorisi ve buna uygun olarakda bir adalet teorisinin olduunu dile getiren tezin en nl temsil-cisi ise Ziyad I. Husamidir.5 Husami, Tucker ve Woodu Marxapozitivist bir ahlak teorisi yklemekle suluyor. Yukarda gster-meye alfltm gibi Tucker ve Wood, Marxa gre uygulanabilirtek ahlak ve adalet kriterinin ancak hkm sren retim biimininahlak ve adalet kriteri olabileceini savunuyorlar. HusamininTucker ve Woodu Marxa pozitivist ahlak teorisi yklemek sula-masnda bulunmasnn nedeni bu tezleridir (Husami, 1980: 51).Oysa birinci blmde gsterdiim gibi Marx da ahlak, adalet vehukuk sistemini st yapnn birer unsurlar olarak tanmlamakta-dr. Ama Husami, Tucker ve Wooda ynelttii elefltirisini ncelik-

le Marxa dayanarak gerekelendirmiyor. Husami elefltirisini ge-rekelendirmek iin nce bir ideoloji biimi olarak ahlak ve adaletdflncesinin ortaya ktn savunduu iki alan arasnda bir ay-rm yapyor. Bunlar retim biimi ve toplumun snf yapsdr.Toplumun snf yapsndan dolay iki farkl ahlak ve adalet dfln-

5 Genifl bir kaynak lis-tesi iin bkz. Geras(1985: 49; 1992:38).

272 Doan Gmen


19/24

cesi ortaya kmaktadr. Bunlar ifli snfnn ve kapitalistlerin ah-lak ve adalet dflnceleridir. Bu tezden yola knca Tucker veWoodun iddia ettii gibi retim failleri arasnda gerekleflen

alflveriflin kapitalistler asndan adil bir alflverifl olarak grlebi-leceini, ancak ayn fleyin ifli asndan iddia edilemeyeceini id-dia ediyor Husami. Bundan dolay Husaminin yorumuna gre ka-pitalist asndan adil gzken Marx asndan adil deildir. Bu yo-ruma gre kapitalistin iflinin rettii art-deere el koymas Marxasndan hrszlk ve korsanlktr. Bunun dflnda, Husamiyegre Marx gelifltirmifl olduu elefltirisinde ahlak ve adalet dfln-cesini sadece kapitalist toplum ii bir kurum olarak grmyor.Husamiye gre Marx, kapitalist toplum dfl bir ahlak ve adaletdflncesiyle alflmaktadr. Husamiye gre Marxn elefltirisinetemel edinmifl olduu bu ahlak ve adalet dflncesi Marx tarafn-dan ifli snfnn bakfl asndan postkapitalist standartlara da-yal olarak gelifltirilmifltir (Husami, 1980: 47-56).

Philip J. Kain da Husami gibi Marxn kapitalist toplum elefl-tirisinin bir adalet dflncesine dayal olduunu iddia ediyor veHusaminin Marxn bu adalet dflncesini kapitalizm tesi birtoplumsal formasyon dflncesine dayal olarak gelifltirdiineiliflkin iddiasn destekliyor. Ama Kain, Husamiden farkn davurgulayan farkl bir gereke daha ileri sryor. Kaine gre Hu-sami, kapitalizmi ayn zamanda adil ve adil olmayan bir top-lum olarak deerlendirmektedir. Byle bir iddiann gerekelen-dirilmesi mmkn deildir. Kainin kfl noktasn Marxn yn-temsel iki kategorisi oluflturuyor. Bunlar grnfl (Alm. Ersche-inung; ng.Appearance) ve gereklik (Alm. Wirklichkeit; ng.Re-ality) kategorileridir. Bu balamda Kain, Husamiden farkl ola-rak Marxn kapitalizmi kapitalistler asndan adil olarak deer-lendirmediini sylyor. Kainnin yorumuna gre Marx, retimfailleri arasndaki alflverifli sadece yansma alannda, yani pazardzeyinde adil olarak grmektedir. Ama soruna gereklik asn-dan, yani retim alan asndan bakldnda Marx, sz konusualfl verifli adil olarak grmemektedir. nk yansma dzeyindezgr ve eflit insanlar arasnda gerekleflen alflveriflmifl adilmiflgibi gzkse de, bunun, gereklik alanna inilip incelendiinde

adil olmayan bir alflverifl olduu ortaya kar. Bundan dolayMarxn uruna mcadele ettii komnist toplum zgrlk, eflit-lik ve adalet ilkelerine gerekten geerlilik kazandrmak istemek-tedir (Kain, 1986: 531 540).5.Sonu Yer ine



20/24

Marx ve Engels neredeyse btn yaflamlarn adadklar kapi-talist toplumun nesnel bir elefltirisiyle sosyalizmi bilimsel olarakgerekelendirmek istediler. Onlar adafllar olan dier btn

sosyalistlerden farkl olarak sosyalizmi birtakm kavramlardan, il-kelerden veya ideallerden yola karak gerekelendirmek yerinebu gerekelendirmeye, kapitalist toplumun temel eliflkilerinianaliz ederek ulaflmak istediler. Bu durumda Marx ve Engelseherhangi bir ahlak veya adalet teorisi yklemek onlar, sosyalizmdflncelerini bir takm ahlak ilkelerden yola karak gereke-lendirdikleri iin elefltirdikleri kiflilerle ayn kefeye koymak anla-mna gelir. Bundan dolay Woodun Marx yorumu kanmcaMarxn eserlerinin amacn kavramaya en yakn olan durufltur.Bu, Marxdan dorudan aktardm ksa paragraflarla Woodunsyledileri karfllafltrldnda hemen grebilir. Marxn eserleri-nin amacn, nasl tanmlanmfl olursa olsun, adn proleter veyakomnist koyalm, bir adalet teorisinin gerekelendirilmesi ola-rak tanmlarsak, onun devrimci zn boflaltmfl oluruz. Marxneserlerinin amacn bugn asndan bile hl en ksa ve z biim-de dile getiren Rusya Marksizminin kurucusu Plekhanovun -kard derginin knyesidir: Emein Kurtuluflu.

Yukarda ana hatlaryla aktarmaya alfltm tartflma, vurgu-lanmas gereken olduka nemli olan baflka bir noktay daha or-taya kard kanmca. Paul A. Baran 1960 ylnda yaynlanan

Marksizm ve Psikanaliz adl yazsnda Marksizmin bir ok alandageliflmeleri takip etmeyip bunlarla beraber geliflmeyi ihmal ettii-ni iddia etti (Baran, 1968: 76). Barana gre, bunun nedeniMarksistlerin Marx ve Engelsin ve onlar takip eden yazarlarnyazlarnda her fleyin sylenmifl olduu sansna kaplmfl olmala-rdr (1968: 77). Ama Marksist teorinin geliflimi iin burjuva -retilerinin yapmfl olduu arafltrmalar takip etmek, onlarn so-nularn gzden geirmek ve ortaya kard deerleri kabul et-mek gerekmektedir. Bu, hi kuflkusuz bu sonularn burjuva ide-olojik yanlarn elefltirme hakkn dfllamaz. Ama elefltiri bilmeyigerektirir. nk elefltiri bilgi ve analizi gerektirir (Baran, 1968:77). Baflka bir balamda ve baflka bir tartflma erevesinde HansHeinz Holz da benzer bir dflnce dile getirmektedir. Holz,

Marksist teorinin tarihsel durumu bilmek ve ciddiye almak zo-runda olduunu, ortaya kan ekonomi politika, sosyoloji, psiko-loji ve siyasal bilimle ilgili yeni sorulara cevap vermek durumun-da olduunu vurguluyor (Holz, 1992: 30). Ahlakbilim Holzunsayd bilimler arasnda bulunmasa da bu alann sorunlar da ce-

274 Doan Gmen


21/24

vap verilmesi gereken can alc sorular arasnda bulunuyor. Eerkapitalizm nihilist bir toplum ise ve sosyalizm kapitalizmin yad-snmasysa; yani eer sosyalizm kapitalizmin aksine herkesin dik-

kat ettii genel deerlerin bulunduu ahlakl bir toplum olacak-sa; Marksist ahlakbilim bir taraftan burjuva ahlakbilimin kaza-nmlarn kabul ederken, dier taraftan bunu kkl bir elefltiriyetabi tutarak amazlarn gstermeye alflmas gerekir; ama aynzamanda eer sosyalizm ahlakl bir toplum olmak zorundaysa,sosyalist ahlak zerine hemen flimdiden dflnce retmek Mark-sist ahlakbilim iin can alc grevlerden birisidir. Bu grevi birbtn olarak gelecee havale etmek bana pek mmkn gzk-myor. Holz yeni sorulara cevap ararken farkl dflnceler hak-knda abuk karar vermemek gerektii konusunda Marksist bi-limcileri uyaryor. Bilgibilimi asndan oulculuu aklszlkolarak deerlendirse de kavram okluunu veya dflnceokluunu bilginin ilerlemesi iin vazgeilmez bir koflul ola-rak gryor. Ama bilgi kazanmak flu gerektir, bu gerektirduyurusunda bulunularak yaplacak bir fley deildir. Aksine, bil-gi, hatalar ve yanlfllar yaplarak ve bunlarn dzeltilmesi sonucuelde edilebilecek bir olgudur (Holz, 1992: 30). nk btnbu cevaplar ilk etapta birer deneme olacaktr. Yeni cevaplar ka-nlmaz olarak yeni dflncelerle denemeler yapmak durumun-da kalacaktr. Bu denemelerin pratie uygulanmas ve eksiklikle-rinin ve yanlfllarnn pratikte denenerek grlmesi ve dzeltil-mesi gerekecektir (Holz, 1992: 30).

Ama ortaya kan sorulara cevap vermek tartflmalara girme-yi ve yeni bilgilerin elde edilmesini gerektiriyor. Bu yeni bilgilerielde etme abamzda genellikle ve kabaca yaplan burjuva bilgi-si veya ve burjuva olmayan bilgi trnden ayrm yapmannher zaman doru olduu kansnda deilim. nk burjuva bil-gisi denildii taktirde bundan bir anlamda ihmal edilebilir vedolaysyla renilmesi gereksiz bilgi anlafllyor genellikle. Amaburjuva bilim dnyasna girip yaratlmfl deerleri tanyarak, ka-zanlmfl olan yeni bilgileri elde ederek Marksist dflncenin ge-lifltirilebileceini ve bunun evresinde bir tartflma rlebilecei-ni en iyi flekilde kantlayan Wood olmufltur. Kendisine bilinen

burjuva nyargsyla ortodoks sulamasnda bulunanlar olmuflolsa da hi kimse kendi alannda ortaya koyduu niteliklerinisorgulayamamfltr. Karfltlar bile Woodu deerli bir dflnrolarak kabul etmek ve dile getirdii fleyleri ciddiye almak zorun-da kalmfllardr. Aksi taktirde otuz yl aflkn bir zamandan beri



22/24

yrtlen tartflma mmkn olmazd. Yrtlen btn tartflma-larda, gerek ahlak teorisi konusunda, gerekse adalet teorisi konu-sunda olsun, ileri srd tezler tartflma konusu olmufltur. Bu

otuz yllk tartflmaya bugn asndan baknca olduka verimlibir tartflma olduunu belirlemeden edemeyiz. Ve bugn arama-mz gereken ve ihtiya duyulan da her konuda retken bir tartfl-ma deil midir!

Burada Marxn eserlerinin aklanmas ve anlafllmas konu-sunda Woodun katksn ve kazanmlarn ne karyorsak bun-dan tartflmaya katlan dier dflnrlerin bu konuda katkda bu-lunmadklar sonucu karlmamaldr. Woodun iflaret ettii gibikimi tartflmay ktye kullanma denemelerinin dflnda, tartfl-maya katlanlarn hemen hepsinin, Marxn eserlerinin flu veya buyannn, flu veya bu boyutunun anlafllmasna flu veya bu orandakatkda bulunduunu sylememiz gerekir. Pefferin Marx veRawlsu birlefltirme veya sentezleme denemesi benim burada tar-tfltm eserinde kanmca baflarszlkla sonulanmfl olsa da, buiki dflnr arasnda varolduu iddia edilen benzerliin ciddiyealnp gzden geirilmesi gerekir. Eer varsa benzerliklerin vefarkllklarn ortaya karlmas gerekir. Ama burada her fleydennce Brenkertin kazanmlarn da vurgulamak gerektii kansn-daym. Brenkert burada tartfltm eserinde Marxn teknolojikbelirlemeci yorumunu elefltirerek Marxn zorunluluk ve zgr-lk kavramlarn birlefltiren diyalektik zne teorisini iyi ve incebir flekilde gerekelendirerek gzlerimiz nne sermifltir. Bren-kert, bunu yaparak Marxn eserlerinin srf yapsalc bir kflnoktasndan yorumlanamayacan gstermifltir. Konuya diyalek-tik felsefe asndan yaklaflldnda Marxn zneyi yap iindeedilgen ve bylece de kendisini srf yapya adapte eden bir varlkolarak kavramadn grrz. zne Marxa gre yap ierisindezgr olan ve bylece de edilgen deil ama etkin olan bir varlk-tr (Brenkert, 1983: 30). Yani Marxn zne teorisi Aristotelesinzne teorisinin ayns olmasa da ona ok benzemektedir. Kendikendimizi sulamak yerine bizi abucak saf dfl brakan dflar-dan geleni sulamak glntr... (Aristoteles, 1997: 133).

276 Doan Gmen


23/24

Ek:Yukarya aktardm paragrafn evirisi Alaattin Bilginin Sol

Yaynlarndan kan evirisinden kk ama kanmca nemli birnoktada farkllaflyor. Bilgi, evirisinde benim ...retim iliflkilerinindoal sonular olarak ortaya kmasna dayanr... ksmn ....re-tim iliflkilerinin doal sonularndan ileri geldikleriolgusuna daya-nr... olarak eviriyor ve bylece olgu kavramn veya onu arflt-ran bir szc karfllksz olarak yazya sokuyor (bkz. Marx, K.(1990) Kapital, Ekonomi Politiin Elefltirisi, nc Cilt, s. 298-299, Ankara). Ama Marx felsefi bakmdan olduka nemli olan veAlmanca karfll Phaenomen veya Erscheinung olan bir kavram ve-ya onu arfltran bir szck kullanmyor, sz konusu cmlede.

Marx daha sonraki cmlede erscheinen fiilini kullanyor. AmaMarx orada en son Hegelden beri bir olumlu ve bir olumsuz anla-m olan bu fiili olumsuz anlamda kullanyor. Yani Trkeye...flyle gzkyor ama.. veya ...byle gzkyor ama... olarakevirebileceimiz anlamda kullanyor. Marx yukarya evirisini ak-tardm blmde flyle yazyor: Mit Gilbart (...) von natrlicherGerechtigkeit hier zu reden, ist Unsinn.Die Gerechtigkeit der Tran-saktionen, die zwischen den Produktionsagenten vorgehn, beruht da-rauf, da diese Transaktionen aus den Produktionsverhltnissen als

natrliche Konsequenz entspringen. Die juristischen Formen, worindiese konomischen Transaktionen als Willenhandlungen der Be-teiligten, als uerungen ihres gemeinsamen Willens und als derEinzelpartei gegenber von Staats wegen erzwingbare Kontrakteerscheinen, knnen als bloe Formen diesen Inhalt selbst nicht bes-timmen. Sie drcken ihn nur aus. Dieser Inhalt ist gerecht, sobalder der Produktionsweise entspricht, ihr adquat ist. Er ist unge-recht, sobald er ihr widerspricht. Sklaverei, auf der Basis der kapi-

talistischen Produktionsweise, ist ungerecht; ebenso der Betrug aufdie Qualitt der Ware (Sz konusu cmleyi ve daha sonraki cm-lede kullanlan erscheinen fiilini belirginlefltirmek iin vurguladm).Ama bu kk ama kanmca nemli farkn Bilginin zensizliin-den kaynaklandn dflnmyorum. Bilgi olduka titiz bir evir-men. Farkn Bilginin, evirisine Progress Publshersin ngilizce e-virisini temel almasndan kaynaklad kansndaym. nk yuka-rda vurguladm cmlede Marxnberuht darauf szckle-ri Progress Publishers tarafndan ingilizceye yanlfllkla rests onthe factolarak evrilmifltir (bkz. Marx, K. (1974) Capital - A Cri-tique of Political Economy, c. III, s. 339, Moskova). Bilgi sz konu-su ikinci cmlenin rests on the fact blmn Trkeyeolgusuna dayanr olarak eviriyor. Yani farkllaflmann kay-na Progress Publishersn evirisidir.n



24/24

Kaynaka

Aristoteles (1997) Nikomachische Ethik, yayna hazrlayan A. Pieper, Mnih: Deutscher Taschenbuch.

Baran, P. A. (1968) Marksizmus und Psychoanalyse, Unterdrckung und Fortschritt, Frankfurt a. M: Suhr-

kamp Verlag.

Brenkert, G. G. (1983) Marxs Ethics of freedom, Londra/Boston/Melbourne/Henley: Routledge & Kegan Paul.

Engels, F. (1981) Zur Wohnungsfage, Marx-Engels-Werke (MEW)c. 18 iinde, Berlin: Dietz Verlag.

Engels, F. (1986) Joseph Blocha 21 Eyll 1890 Tarihli mektup, MEW, c. 37 iinde, Berlin: Dietz Verlag.

Geras, N. (1985) The Controversy About Marx and Justice, New Left Review, 150.

Geras, N. (1992) Bringing Marx to Justice: An Addendum and Rejoinder, New Left Review, 195.

Haug, W. F. (1986) Marx, Ethik und ideologische Formbestimmtheit von Moral, Angehrn, E. ve G. Lohmann

(der.), Ethik und Marxiinde, Frankfurt a. M: Athenum Verlag GmbH, Knigstein/Ts.

Heraklit (1995) Fragmente, Artemis & Winkler Verlag.

Holz, H. H. (1992) Niederlage und zukunft des Sozialismus, Essen: Neue Impulse Verlag.

Husami, Z. I. (1980) Marx on Distributive Justice, Cohen, M. Th. Nagel und Th. Scanlon, (der.), Marx, Justi-

ce, and Historyiinde, Princeton, New Jersey: Princeton University.

Kain, P. J. (1986) Marx, Justice, and The Dialectic Method, Journal of the History of Philosophy, 24 (4).

Kellner , D. (1981) Marxism, Morality, and Ideology, Nielsen, K. ve S. C. Patten (der.),Marx and Moralityiin-

de, Guelph/Ontario: Canadian Association for Publishing in Philosophy.

Lenin, V. I. (1961) Was sind die Volksfreunde und wie kmpfen sie gegen die Sozialdemokratie?, Lenin, V.

I, Werke (Eserler)c. 1 iinde, Berlin: Dietz Verlag.

Marx, K. (1974) Capital - A Critique of Political Economy, c. III, Moskova: Progress.

Marx, K. (1983) Die deutsche Ideologie, MEW, c. 3 iinde, Berlin: Dietz Verlag.

Marx, K. (1985a) Zur Kritik der politischen konomie, MEW, c. 13 iinde, Berlin: Dietz Verlag.

Marx, K. (1985b) konomisch-philosophische Manuskripte, MEW, c. 40 iinde, Berlin: Dietz Verlag.

Marx, K. (1988a) Das Kapital Kritik der politischen konomie, c. 1,MEW, c. 23 iinde, Berlin: Dietz Verlag.

Marx, K. (1988b) Das Kapital Kritik der politischen konomie, c. 3, MEW, c. 25 iinde, Berlin: Dietz Verlag.

Marx, K. (1990) Kapital, Ekonomi Politiin Elefltirisi, nc Cilt, Ankara: Sol.

Marx, K. (1989) Lohn, Preis, Profit, MEW, c. 16 iinde, Berlin: Dietz Verlag.Miller, R. W. (1984) Analysing Marx Morality, Power and History, Princeton, New Jersey: Princeton Univer-

sity.

Ollman, B. (1976) Alienation Marxs Conception of Man in Capitalist Society, Cambridge: Cambridge Uni-

versity.

Peffer, R. G. (1990) Marxism, Morality, and Social Justice, Princenton/New Jersey/Oxford: Princeton Univer-

sity.

Tucker, R. C. (1969), The Marxian Revolutionary Idea, Londra: Allen & Unwin.

Wood, A. W. (1980) The Marxian Critique of Justice, Cohen, M., Th. Nagel und Th. Scanlon (der.), Marx, Jus-

tice, and Historyiinde, Prinecton/New Jersey: Princeton University.

Wood, A. W. (1986) Marx Immoralismus, Angehrn, E. ve G. Lohmann (der.), Ethik und Marx, Frankfurt a/M:

Athenum Verlag, Knigstein/Ts.

Wygodski, W. S. (1967) Die Geschichte einer groen Entdeckung, Berlin: Verlag Die Wirtschaft

278 Doan Gmen

Marx'ın ahlak felsefesi ve adalet teorisi

Documents

Transcript of Marx'ın ahlak felsefesi ve adalet teorisi