kutuphaneci - eskikitaplarim.com

adivar iin

DELLSticky Notekutupyldz kitapl 190

M a h m u t Makal ' n K sa Yaamyks

Aksaray'n Demirciky'nde dodu (l Ocak 1930). lkrenimini kynn okulunda, meslek eitimini vriz Ky Enstits'nde ve Ankara Gazi Eitim Enstits'nde yapt. Yaz hayatna I948'de Varlk dergisinde balad. Kitaplar da Varlk Yaynevi'nce yaymland. Milli Eitim Bakanlnda retmen ve mfetti olarak grev yapt. Bakanlk, eitim teknikleri renimi ve aratrmalar iin I962'de bir yl ngiltere'ye yollad. 1964-1965 retim ylnda, Paris'te Avrupa Sosyoloji Merkezi'nde sosyoloji okudu. 1971-1972 retim ylnda Venedik niversitesi'nde Trk Dili ve Edebiyat okuttu. Yurtd izlenimlerini telerin Havas adyla kitaplatrd. Dil Dernei, Edebiyatlar Dernei ve Trkiye Yazarlar Sendikas yesidir. I966'da Birlemi Milletler Eitim Bilim ve Kltr Kuruluu UNESCO'nun "Tm Kitaplaryla Dnya Kltrne Hizmet d-l"n, I967'de Trk Dil Kurumu dl'n ald. UNESCO tarafndan Dnya genliine rnek insan seildi. 1979-1980 yllarnda, Ahmet Taner Klal dneminde Kltr Bakanl Badanmanl ve Kltr Yksek Kurulu yelii yapt. Baz yaptlar, Almanca, Franszca, ngilizce ve talyanca bata olmak zere birok dile evrildi ve o lkelerde yaymland...

Yaymlanm Eserleri: Bizim Ky, Hayal ve Gerek, Memleketin Sahipleri, Kuru Sevda, Kye Gidenler, Kalknma Masal, telerin Havas, Yeraltnda Bir Anadolu, Zulm Makinesi, Karanl Zorlayanlar, Deienler (Bizim Ky, 1975), Ky Enstitleri ve tesi, Bir inin Gnlnden, Alat, Anms Acms, Bozkrdaki Kvlcm-Enstitller, Deli Memedin Trks.

Mahmut Makal

Bizim Ky

B Z M K Y Mahmut Makal

Birinci Basm, 1950 Literatr Yaynlar'ndan Birinci Basm (16. Basm), Nisan 2008

indekiler

nsz 1

Geim Derdi 15 Kn Hesab 17 Kutsal Tezek 21 Kibrit 22 Beslenme 22 Ticaret 24 Toprak Sorunu 26 Ambar 27 Deirmen 28 Ekmek 29 En Byk Sevin 31 Sabana Eek Koanlar 31 Makinelemekten Getik 32 Davar Besleme 34 Ekin Tarlas 37 Harman 38 Babam 41 Anam 42 Bana Gelince 42 Deli Kezban 44 orbalk 44 Kooperatif 46 Beterin Beteri 47 Sevin 50 Bu da Bir Ky 52 Tohumluk 55

Ky Yaamndan Sahneler 59 Dnya Turu Gibi 61 Gazel 62 Ky Evi 63 Tandr 63

vi

Kaynak 64 Krs 64 Pencere 65 Aydnlk 65 Parann Yeri 66 Istampa 66 Kyn Saati 66 Kap Kaak 67 Eller 68 Cenneti l 68 Temizlik Sorunu 69 Helalar stne 70 Ayaklar 70 Bir D 71 Ya u Posta 71 Adlar 72 Muhtar 73 Hkmet 74 Kavga Dv 75 Sigara 77 Kadnn nemi 78 ocuklar 80 lenler Kalanlar 81 Nfus ve Salk Durumu 82 lmler-Doumlar 84 Bizim Notlar 85

nanlar 91 Afyon 93 Benim Cinler 94 Keramet 95 ten-Dtan 96 Kr Tala 96 yle Ya 97 Ocaklar 97 eyh Salgn 98 Tarikat Konusu 99 Kabak Tad 101 Saman 103 ile 104 Hafz 105

Okul ve Okuma 111 Okulumuz 113 Ya Mahalle Mektebi 114 Okul inde Kurulan adr 116 Okullar Okulu 117 ada Mutfak 118 Salma 118 Gazete 119 Bir Heves ki... 120 Yaam 122 Radyo ve Okul 123 Din Konusu 123 Havadis 124 Deli 126 Din Dersi 127 Tatilde renciler 128 Sizlere mr 129 Yemek Sorunu 130 Bit yks 131 la ve Pompa 132 Hastalk Sorunu 132 Masallar 134 Glek rnei 1 36 Tepki 137 Bu da Baka Trls 139 Toplant 140

Masal Gibi 143 Masal Gibi 145

Basnda 147 Trk Basnnda 149 D Basnda 159

vii

NSZ

Adnan BNYAZAR

Mahmut Makal'n Bizim Ky' yaymlanal elli drt yl oldu. Aradan yarm yzyl gemesine karn, -yaymland yllarda bir yandan vglerle yceltilen, te yandan Trk kylsn yoksul gsterdiinden, yazar brokrasinin kskacna alnarak kovuturmalarla bask altnda tutulan-sonradan ad Bizim Ky olacak "Bir Ky retmeninin Notlar"nda saptananlarn ou, sorunlar kyden kente tandnda grlecektir ki, bugn de gncelliinden bir ey yitirmemitir. Kendi deyimiyle, "yznde ergenlik kabarcklar treyen" on sekiz yandaki bir ky retmenini getirin gzlerinizin nne. Dnemin valileri, akla hayale smayan sulamalarla hakknda kovuturmalar dzenleyip, alt Nurgz kyne mfettiler gnderirken, propagandalarn yoksulluk zerine kuran partinin cumhurbakan, Makal' ankaya'ya davet edip, "Bir sorunun olursa kimseye gitme, dorudan bana gel" diyerek, onu doduu kye atamak isteyecekti.

"Bizim Ky" olay, o zamana dek kimsenin gze alamad, brokrasiye kar toplumsal bir k olduundan, her kesimde aknlk yaratmtr. Dnemin, iktidardan yana ya da iktidara kar kiilerinin, "yazar" denince gzlerinde grkemli kiilerin canlandrld bir kltr ortamnda, on sekiz yandaki bir ky retmeniyle karlanca, yazlanlar ona yaktrmayacaklar, bu notlarn, kitabn yaymcs Yaar Nabi Nayr ya da adl sanl yazarlarca kaleme alnd sylentisini yayacaklardr. nk dnemin birok yazar, yeryzne birka saatliine gelip kendine gre bir hayat olan yaratklarn da bir gerei olacan akllarna getirmeden, yzyllarca adam yerine konmayan insanlarn yaad "kyden roman kmayaca" yargsnda bu-

lunacaklardr.* Oysa kyden yazar kmakla kalmam; Makal, Hititlerden bu yana Anadolu insannn yaam koullarn ve doayla savamn btn plaklyla gzler nne serme yrekliliini gstermitir. Yaar Nabi Nayr, kitaba yazd nszde "Bir Orta Anadolu kynn ac gerei bana yle geliyor ki, btn plaklyla ilk kez bu kitapta dile geliyor. Bu kitap dorudan doruya kyde domu, kyde yaayan bir ky ocuunun tankldr. Byk deeri de bu yzdendir. Bizim Ky'n sadece bir yaznsal yapt gibi deil, Trk kynn kalknmas, Trk kylsnn insanlk hakkna kavumas urunda yazlm bir rapor, hatta isterseniz bir ithamname gibi okunmas gerekir" diyecektir.** "Bir Ky retmeninin Notlar"ndan oluan bu gzlemler, kukusuz yalnzca bir "tutanak" deildir, ama slubundan ve ineleyici syleminden de anlalaca zere, kyly bu durumda brakanlar "sulama"dr. Notlar yaznsal boyutuyla deerlendirildiinde grlecektir ki, Makal, Bizim Ky'de abartsz betimlemeleri, derinlikli eletirileri ve ineleyici yaklamyla, Trk ykclnn ksa, gereki, yaln anlatml rneini vermitir. O zamana dek, krlarda su rltsna karan arklaryla gzmzde canlandrlan kyl kz, Ma-kal'da, "Salar, korcalak denen yanm saman paralaryla donanm, kardan karkan, sulanan gzlerini elleriyle ovalayarak ive ive*** giderken" yansyacaktr yazna. Doay sese boan koyunlarn "yapas yolunup derelere atlm leleri"yle karlaacaktr okur. Kylnn aydn saylan retmenin elleri "kaplumbaann buruuk ayaklar"na dnmtr. Sofrasnda ancak, "saman ve tozdan kaymak tutmu" yemek vardr.

"Cennet ayaklarnn altnda" dediimiz kadnlarmz, analarmz ne haldedir? "Havalar snd m ii i kadnlarn. Kn uyuukluu yava yava geer, gnei emdike canlanr beden-

* "Ky roman" tartmalarnn younlat 1970'lerde, balangta modaya uyarak romannda ky konusunu ileyen bir yazarn, "Artk ky roman para getirmiyor, ben de ehir roman yazmaya baladm" dediini kulaklarmla duymuumdur! Kukusuz, bu anlaytaki bir yazar, ky de yazsa kenti de yazsa, hibir zaman "roman" yazamayacaktr. ** Varlk, Aralk 1979, say: 867; Yaar Nabi'ye Sayg, Varlk Yaynlar, stanbul 1982, s. 54-59. *** acele acele.

2

leri... karlar duvarn dibine, serili seriliverirler. Ama buralar ayn zamanda aptes bozma yeri olduundan, bir de kokar m pis pis! / Fes bir yana, yemeni bir yana. Yatarlar birbirinin dizine. Hi usanmazlar akamlara kadar, bit ayklarlar. atlat ha atlat! 'Korkmayn, tketiriz kkn diye!' / Balar kokar m, karmakark salar kpkzl kesilir mi kanla. Parmak trnaklar benzer mi ezilmi sere bana...* Ayaklar, eller sanki kapkara birer ta paras. Yzlerindeki kirin donu gnete zlr de kara kara terler akar akaklarndan."**

Bir, bin bir renkle parlatlm ojeli trnaklar getirin gzlerinizin nne, bir de bit krarken "ezilmi sere bana" dnen trnaklar...

Bu betimlemeleriyle Makal, ky bir topya ("yok-lke" ya da "d-lke" [topia])*** gibi anlatanlarn, kylnn gelitiini savunan politikaclarn, dzen vgcs brokratlarn yzne, yaln dilini bir projektr gibi kullanarak gerein amarn vuruyor. Bizim Ky, dostu dman oke eden sarsc gcn buradan almtr.

Bizim Ky, biroklarnn vurgulad gibi, bir tankl simgeledii, okuyan rperten Anadolu gereklerini yanstt iin mi; toplum kesimlerinde yank uyandrm, kylnn bin yllardr yaad gerekler Makal'n dilinde bir patlamaya m yol amt?...

* Bit, yoksul kesimin doal sayd bir kan emiciydi. Kyde yle de kentte baka trl m? O zamann Diyarbakr'nda da durum ayndr: "Avlunun glgelik yerlerinde, kznn bandaki bitleri sessizce ayklayan bir ana ya da yal neneyle karlaabilirsiniz. Kz, bit sirkelerini kknden kurutan gazyann kendisini gzelle-tirdii sansyla size glerek bakar." (Adnan Binyazar, Masaln Yitiren Dev, Can Yaynlar, stanbul 2003, 5. Basm, s. 108-111, 231-232.) ** O dnemlerde Trkiye'ye gelen Elia Kazan da, stanbul'un gbeindeki hamallar yle anlatyor: "... Galata Kprs'n geip toptanc pazarna vardmzda o insan klkl yk hayvann, hamal grdk. Ykleri hafifse iki metre ykseklii bulabiliyordu. Kimilerinin srtndaki yk yle ard ki boaltmak iin bakalarnn yardm gerekiyordu. Hamallar abuk, ksa admlarla ilerliyorlard; aynen onlar gibi ykl, onlarla ayn ii gren eekler de yle. Hamallar karlatklarna hain bir ses, donuk bir yzle sesleniyorlard. Gzleri 'lm't. Bu yaratklar evreye ne dost ne dmandlar; evet, eeklerden bir farklar yoktu. Barlar insan sesine hi benzemiyordu. Bu toplumun, insanln en alt katndaydlar." ("Kazan stanbul'da, Ankara'da, Kayseri'de", Akam-lk, 28 Kasm 2003, say: 82, s. 3; [Yazarn, 1989'da Gne Yaynlar'nca yaymlanan Bir Yaam adl kitabnn tantm yazsndan)). *** Yun. Utopia; u: yok, topos: yer, lke.

3

Bu sorulara aranacak yantlar, Makal'n gzlemlerini ve saptamalarn yorumlamada ancak biimsel bir k noktas olabilir. Bizim Ky'n toplumsal gerekler asndan irdelenmesi kanlmazdr; ama toplumsal neminin yannda sanatsal deeri de grmezden gelinmemelidir. Bizim Ky'n sanatsal bir deeri olmasayd, Tahsin Ycel gibi, yarglarnda az bin kilitli bir yazar,"... Bizim Ky benim iin 1950'de bir bayaptt, 1995'te de bir bayapt. eliki olsun diye sylemiyorum, 1979'da da, benim iin yaznmzn krsal yaama ilikin en ilgin iki yaptnn Edg'nn Kimse'siyle Makal'n Bizim Ky' olduunu sylemitim. Anlatlan nesne ya da olayn kendisi sanlacak lde yaln anlatmyla, sradan iire dntren gzlem gcyle (karnndan yanan lamba), yoksulun o soylu ve varla yok aras glmsemesiyle donanm gen anlatcnn duyarl olduu kadar da nesnel yaklamyla, Bizim Ky, kim ne derse desin, yaznmzda bir doruktur"* der miydi?

Bizim Ky, bugne dein ya arpc szlerle gklere karlm, ya da kimi yazarlarca,** karna glge den brokrat ve politika-clarca yerin dibine batrlmtr. "Zaman" denen amaz lye bakn ki, klcn knndan fkeyle syrm nice politikacnn ad san anlmazken, Mahmut Makal bugn de yazarln onurlu katnda rnlerini oaltarak, Bizim Ky'e yenilerini katmaktadr.

Belirli evrelerce kuru bir ky izlenimi olarak nitelenen Bizim Ky, Cumhuriyet Trkiye'sinin en canl tandr. Trkiye'nin insan tarihi, toplumsal grnm btn boyutlaryla bu

* Ycel, Tahsin: Alntlar ("Bizim Ky ve Huzur"), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1997, s. 184. ** "Ky Enstitl yazarlar edebiyatmz felce uratt" diyenler kt gibi, Kemal Tahir de, Be Romanc Tartyor'da, "Kyde grlecek ne var yahu, alt toprak, st toprak drt ke evler..." diyecektir. Daha da ileri giderek, onlara yol gsterenler de oldu. rnein, Bizim Ky'n yaymlanmasndan on yl sonra (1960) Reat Nuri Darago'nun kans yledir: "stnkr mahede edildii iin derinliine gsterilmeyen bir lemin ezeli davalarn binlerce defa geveleyen bu ky hikyeleri roman slubunun gelimesine de engel olmakta. Dil ve tasvir ettii muhitin iptidailiini muhafaza etmekte, hazin bir intiba brakmaktadr. Bu yeni muharrirler Trk romann kyden kurtarp hi deilse bir kasabada aram etmesine (burada, "olaylar kasabada geirme" anlamnda) yardm ederlerse pek kymetli bir adm atm olacaklardr." Roman kklerde, konaklarda geen bayatlam ak serveni sanan tuzu kuru "beyefendi" hanmlarnn, ky anlatlarn kastederek, "Artk romanlar da tezek kokmaya balad!" demeleri de bu dneme rastlamaktadr.

4

Bizim Kyde yansmaktadr. Bizim Ky, Cumhuriyet dneminin getirdiklerinin, getirilenlerin ne lde uygulandnn, kyden yetimi bir aydn gzyle tankldr. Bizim /C/n yaln slubu ylesine arpcdr ki, politik yatrmlar, brokratik dzenlemeler anlatlan bu gerekler karsnda iflas etmitir. Bata valiler olmak zere, her dzeydeki brokratn, ky gereklerinin stn rtp yazarn "vatan haini", "komnist" diye sulamalarnn temelinde yatan budur. Oysa saduyulu, uyank, ada bir kafa, kyden yansyan bu tepkiyi deerlendirip uygarlamann neresinde olduumuzu saptayarak zm araylarna koyulabilirdi. nk, yazlanlar, kyden kp aydnlanma yolunda kendini gelitirmi bir yazarn itenlikli uyarlardr. Ulusal kltr geliimini ada uygarlk dzeyine ulamann ls sayan toplumlarda lke gereine ynelik gzlemleri yanstmann byk nem tad unutulmamaldr.

Sonradan Bizim Ky adyla kitaplaacak "Bir Ky retmeninin Notlar" Varlk dergisinde yaymlanmaya baladnda Cumhuriyet yirmi be yln doldurmu, bu srede bir kuak yetimitir. Cumhuriyet ilan edildiinde on be yanda olanlar, ynetimi ellerinde tutmaktadrlar. Cumhuriyet'in baarsndan da baarszlndan da onlar sorumludur. Ne var ki, brokrasi sarmalnda eletirilmeyi iine sindiremeyen kiiler, Atatrk'n, gerei dile getirme syleminin tam tersine, gereklerin dile getirilmesinden korkmular; bu korkuyla, gelimeye ynelmi ada dnce akmlarnn nn tkamlardr. yle ki, dsal eletiri bir yana, kendi ilerinden, onlara sorumluluklarn anmsatanlara bile dman kesilmilerdir. Trkiye'de demokrasinin gerek anlamda yerleemeyiinin nedeni budur. Oysa byle bir tutum, Cumhuriyet anlayyla taban tabana ztlk gsterir. Devrimleriyle Cumhuriyet'i kurumlatran Atatrk'n ortadan silip sprmek istedii yalnzca kr inan deildir, ayn lde bu kr dngdr de. O'nun, "Gerei sylemekten korkmaynz!" sz erki elinde bulunduranlarca kulak ard edilmesine karn, Makal, bu ilkeyi, ky yaamndan somut gzlemlerle kantlayarak, Trk insannn gereini dile getirmekten kanmam, yaam boyunca bu uurda geri adm atmadan savamtr.

Cumhuriyet'in ilanndan yedi yl sonra doan Mahmut Makal, Cumhuriyet'in filiz verdii bir kuaktan olmann onurunu tar. Oysa onun kltrel kkleri bin yllar ncesinin derinliklerine uzanr. Dile getirdii sorunlarn tarihi de derinlerdedir. Kyden yetien bu gl gzlemciyi, kurulu dzenin donmu kafalar bir trl anlamak istememilerdir. Cumhuriyet'in, verimini almaya balad bir dnemde Makal'n sylediklerine kulak verilmeliydi; tam tersine, bu yaplmam, Atatrk'n deyimiyle, kylye adaln yolunu aacak dnceler yasaklanmtr. Oysa Makal, Cumhuriyet'i "ilelebet" klacak sorunlarn zne deiniyor, "yetien yeni nesiller"i ayla, insanyla, ynetimiyle hesaplamaya aryor; kor atei kle gmer gibi, gerekleri grmezden gelen bilinsiz brokratlarn yanlglarn yzlerine vuruyor, Atatrk'n kendi kendisinin efendisi sayd Trk kylsnn gerek durumunu gzler nne seriyordu. Bizim Ky, her dzeyde, "efendilik" temeline dayanan toplumsal yapy sarsmtr. O, ky de kapsayacak demokratiklemenin bu yolla gerekleecei inancndadr.

Belirtildii gibi, Makal "Bir Ky retmeninin Notlar"n yazp Varlk dergisine gnderdiinde on yedi, bilemedin on sekiz yalarndadr. Ky Enstits'nde, daha ok da klasikler yoluyla dnyann bellibal yazarlarn okuma olana bulmutur. Okuma, ona grmeyi, yaanan alglamay, ilkelliin kkeninde yatan nedenlerin ayrmnda olmay retmitir. Goethe'nin deyimiyle, yalnzca grmemitir, duymutur da. Gnlk ilerden, ieriye girip kan tavuklar kovalamaktan gndzleri okuyup yazmaya olanak bulamayan Makal'n, bu notlar hangi koullarda yazdn, nasl bir ortamda yaadn yanstan gzlemlerinden reniyoruz:

"Okuyup yazmaya en elverili vakit, geceleri. Yazn bu serin gecelerinde babamgil damda yatyorlar. erde ben tek bama kalp da gecenin sessizliine brnnce kendimde bir rahatlk duyuyorum. Artk okumaya yazmaya sra geliyor. Okumak neyse, yatakta da olur, otururken de... Ama yazmak bir sorun! Yazmadan da olmuyor. Bir el drtkl-yor iimden. Her grdm insan, hayvan, eya sanki;

6

'Beni dile getir' diye sesleniyor bana. Anadolu'nun bilinmeyen kyn anlatmak istiyorum. Yoksa bu skntl durumda insan bildiini de unutuyor, iki szc bir araya getiremiyor.

yle bir yerleemedim gitti. Kitaplar, ktlar filan bavuldan karp bir keye garip ku rnei yuva kuracak olsam ertesi gn her biri bir yana savruluyor. ocuklar kaptklar gibi uuruyorlar darya. Baka are olmad iin her keresinde bavuldan karp yerlere yaymak, iim bitince yine toplayp bavula yerletirmek gerekiyor.

Yumurtlayacak tavuk gibi, yazacam konular kafamda sralanrken akam drt gzle beklerim. Akam da, anlattm gibi, yazabilirsen yaz. Dankla da katlanr oldum. Ama stnde yazacak bir ey olsa. Masa, sandalye gibi eyler ne gezer buralarda'.

Bir aralk iki ta getirdim dardan. Karlkl diktim; bir tahta bularak ikisinin stne oturttum. Oldu sana bir masa. Daha iyisini aramayacam, ama iki gn iinde babam kaldrp atm dar, 'Ne edeceini ard gayr bizim olan!' diyerek.

ki kt bavul var. Onlar st ste koyarak masa yerine kullanmak istedim. Altma da bir yastk aldm oturmak iin. Birka gn de byle geti; bu da skmedi. Hem ok skntl oldu.

Son are olarak -u satrlar yle yazyorum- ulun stne bada kurup oturuyorum. Bktm dizlerimin stne bir kitap alp onun stnde yazyorum.

Bunlarda kabulm, yeter ki... Babam, bir gece damdaki delikten bakp da ge vakit

hl k altnda oturduumu grnce huylanm. 'Cinler yatrmyor' diye hemen komu Kalemci Hoca'ya, benim iin muska yazdrmaya."

Bu notlar o dar koullarda kaleme alrken, yazdklarnn ileride ar tartmalara yol aacan dndn sanmyorum Makal'n. O, kynn insann, hayvann, eyasn, olaylarn yazmadan edememitir. Ondan nce de ky yazanlar olmu-

7

tur. Bu gen ky retmeninin gzlemledikleri, "Sen ne gzel bulursun gezsen Anadolu'yu / Dertlerden kurtulursun gezsen Anadolu'yu" diyenlerin d rn gzlemlerinden ayr bir dnyadr. Karabibik de, Kk Paa da kye ynelitir. Yakup Kadri Karaosmanolu Yaban'da, Anadolu insannn yreinde ileyen derin yaray grmtr. Bu yazarlar ky itenlikle dile getirseler de, onlarnki kye dtan bakp yorumlarda bulunmaktan te gitmez. Yaar Nabi'nin dedii gibi, Makal kyde domu, kyde yaamtr. Onu, yaad topraklar yeertmitir. Onlarnki, yalnzca bir Anadolu edebiyat yaratma yolundaki abalardr. Grld gibi, dardan bakanlar alamakl tragedya sahneleri izerken, Makal byle bir yaknma yoluna gitmemi, olaylar gzler nne sererek yargy okuyana brakmtr. slubundaki yumuak gibi grnen "ineleyici" sylem, slubunun en etkili yndr. Anlatmn abartl betimlemelerle anlalmaz klmaktan uzak durur. Toplumsal gerekleri arpc szcklerle yanstr. Bunu yaln anlatmna, Ata'n deyimiyle dili "bezeksiz donaksz" kullanmasna, gerekleri znden kavrama yeteneine borludur. rnein, onun kyne ilikin yazlar yazdn renen Veli, Sadri Ertem'i, Sabahattin Ali'yi artran bir slupla, "Burda denenleri ive ive yazyon ya, defterde kalmasn; hkmet babaya sal da ne diyecese diin halmza..." derken; kylnn, Makal'n bitten, sabana gdk eeklerin koulmasndan, kylnn a ekmek bulamamasndan sz etmesini tepkiyle karladn anlyoruz. Bunlarn yazlmas, kyller asndan "kyn srrn ele verme"dir. Kylnn de ar eletirisine urayan Makal, bu elikiyi, "Gleriz alanacak halimize" deyimini kullanarak aklar; kyly, ne bir szck fazla, ne eksik, kendi dilsel mantyla konuturur. rnein, evde un kalmaynca ekmek bulamayan, alktan kurtulmak iin, "drt yl sonra dn yapmak" kouluyla on yandaki kz Aye'yi yz liraya "satan" Bad Mistik, Makal'n babasna yle dert yanar:

"Ulan Ismayl, bre kardam, ben elin iine kamyom, o gitmi bilmem nerelere ilaniyet vermi ki, benim ekmeim olmadn. Bunlar iyilik getirmez. Allah da kayl ol-

8

maz* buna, kul da. Ne der bunu duyanlar yavu? Mam-defendi hi sonunu dnmyor herhalde! Geen gn duyunca beynimin kapa att valla. Doru evinize varp atacaktm. Ulan eeolu eek diyecadim, Mamdefen-di'ye. Tkendiyse benim unum tkendi. Sana bok yemek der. Cine inneallahma sabrettim. Sahabnn hatr in kpeine ta atma, demi atalar. Sen olmayaydn Is-mayl, komazdm ahdm!..."

Tre onu gerektiriyor: "Kol krlr yen iinde!", kendi iinde sabrnla kavrulacaksn, acndan lsen belli etmeyeceksin! Badi Mistik, alnn bilinmesini onursuzluk sayyor. Makal, kylnn byle dnmesine karn; gerei rten perdeyi kaldrarak, sylenmesi gerekeni sylemitir. Makal'n Bizim Ky', 1950'lerde, kylnn bin yllardr sren suskunluk kilidinin anahtarn bkp ona gerein kaplarn ardna kadar amtr.

Byklar terlemeden bunca gerei gren Makal' anlamak bir yana; aydnlarmz(!) bu duyarl hi deilse olgunluk yalarnda gstermi olsayd, Cumhuriyet Trkiye'si, bugn ada dnyann bylesine uzana der miydi? Yaadmz ada gereklere srt evirdiimizi grp, Atatrk'n koyduu ilkelerden saptka, Makal gibi bir ky bilgesinin, elli yl nce toplumu ne ynde uyardnn nemini daha iyi kavryoruz. 2003'lere geldik; Cumhuriyet'in nc kua ibanda. Ne yazk ki bugn de okuma yazma bilmeyenler var lkemizde. Kye retmen gndermiyorlar. Kyl, beinci snf rencisi bir kz, rendiklerini unutmasnlar diye brlerine retmen yapyor. Oysa, Kurtulu Sava'ndan sonra Mustafa Kemal Atatrk'n ilk balatt ilerden biri, kadn-erkek ayrmakszn, insanmzn yurt yzeyinde eitim grp aydnlatlmasna, Trk ulusunun bilgi yoluyla adalatrmasna yneliktir. lk aama, gemi yzyllarda toplumu uyuuklua gtrm olan hurafelerin yok edilmesiydi. Atatrk'n savam bu yolda idi. Makal, Bizim Kyde de, Bizim Ky 1975'te de toplumu ad-

* Kayl olmak: Rza gstermek (burada, "Allah da raz olmaz" anlamnda).

9

brakan gerici odaklar zerinde dururken bu konuya arlk vermitir. Hemen her yaptnda, Cumhuriyet sonras dinselle-me eilimlerinin kkenine onun notlarnda rastlyor, lkemizde tarikat rgtlenmesinin nerelere dayandn Bizim Ky yazarndan reniyoruz:

"Tarikat ehli oalnca, Mehmet Efendi, bu insan srsn samaya tek bana yetiemeyecei iin, yardmc obanlar ald yanna. Her blgeye bir ba atad. Tarikata girecek olanlara t vermek hakkn bunlara verdi. Bizim kye 'k avu' adyla Veli Hoca'nn Hac Hseyin verildi. Hac Efendi, Boyal kynde k Murtaza Hoca'yla deeyde* bulunuyor. O da dorudan doruya Mehmet Efendi ile. Yani Murtaza Hoca'y blge bakan yapm. O da her kye ya da birka kye bir avu atam. (...) Tarikata girenler, iten gten ellerini ekiyorlar artk. Aralarnda birlik kuruyorlar. Ellerine bir kudm aldlar m, 'Haydi bugn falanca kye!' be gn o ky alkaladktan sonra, oradakileri de alp haydi baka kye. Birka ky dolanca yz, yz elli kiilik bir topluluk oluuyor. Oradan da toptan haydi bakalm ekiler kyne, baeyhin karsna kyorlar."

"Notlar"nda, Hafz Okulu'nu bitirip memleketine dnen bir hocayla karlar Makal. Gen hoca, retmenin engellemesi zerine bir nceki kyden para toplayamamtr. Onu engelleyen retmeni anarken, "Bu eekolu eeklerden ne hayr gelir. Sizin kyde yoktur inallah retmen" der. Bunu sylerken ky odasnda bulunan Makal kalmaz bu hakaretin altnda. "Atatrk devrimlerinin ncssn sen bu kyde. retmen ordusuna uzatlan bu dili koparmak sana der" diye dnerek, hocann aznn payn verir.**

* Deeyde bulunmak: Temasta bulunmak, iliki kurmak. ** Alntlar, Bizim Ky'n (Gldikeni Yaynlar, Ankara 2000, 14. Bas) 14., 19., 20.-21., 23., 27., 32., 34., 40., 44., 45.-48., 52., 62.-64., 82.-85., 90.-91., 95.-97., 103., 116.-117., 130. sayfalarndan yaplmtr.

10

Cumhuriyet okullar masadan, sradan yoksun, ak alanlarda, yamurdan yatan korunmak iin saak altlarnda ders yaparken, siyasal yatrmlarla din okullarnn ve Kuran kurslarnn nasl aldn, bunlarn nasl rgtlendiini Makal'n izlenimlerinden reniyoruz. Bu gelimeler, laikliin temelini sarsmaya ynelik ilk giriimlerdir. Bata Makal olmak zere, birok aydn, son elli ylda en ok bu gerekleri syledii iin tutuklanm, srgnlere gnderilmitir. Bu ynyle Makal, toplumu uyutmay, ad anlaylara srklemeyi ama edinen kiilerle savam gze alm devrimci bir Cumhuriyet retmenidir. Makal'n Bizim Kyde sergiledii "hayat grnmleri", toplumsal gelimemizde sorumluluk tayanlara ada bir uyardr.

Bizim Kyn sanatsal yanna gelince, denebilir ki, Makal, gereki Trk yaznnn duygusal yaklamdan eylemci ileve geiiminde tohumu atlatmay baarm, ardndan Talip Apaydnlar, Baaranlar, Fakir Baykurt'lar, Dursun Akam'lar... gelmitir. Yaar Kemal bir konumasnda, "Ve kendimi Mahmut Makal dnda, romanc olan ilk Trk kyls olarak gryorum" diyerek bu gerei itenlikle dile getirir. Yaar Kemal bu saptamasyla Makal'n yklerine, anlat gcne ilgiyi ekiyor.* Makal, ancak ehov gibi ykclerde grlen alayc gcyle, "kk yk" dediimiz trn ustalarndan biri saylmaldr. Genel kan, Makal'n yazdklarnn birer "ky notu", izle-nimsel gzlemler olduu yolundadr. Bu kanyla, oklar onun Bizim Kyden sonra yazdklarn pek nemsememilerdir. Kald ki, Bizim Kyn her paras kk bir ykdr. Makal, yllarca nce ona ynelttiim bir soruyu yantlayarak bu konuya aklk getirmi, yknn "olabilecek eyler anlatan" bir tr olmaktan te bir yn bulunduunu belirterek u noktalara deinmiti: "Benim yazlarm 'Bir Ky retmeninin Notlar' adyla yaymlanmaya balad. Oysa ben onlara 'yaanm ky hikyeleri' diyebilirim. 'Gerek deil canm, hikye...' diye ka-

* "Yaar Kemal ve Trk Halknn Epopesi", Milliyet Sanat Dergisi, 15 Kasm 1981, Yeni Dizi: 36 (Altan Gkalp'in Yaar Kemal'le yapt bu konuma daha nce Fransa'da kan Le Monde'un 4 Ekim 1981 gnl Ek'inde yaymlanmtr).

11

falara taklm dnce olmasa. Sanrm bu yorum ta batan beni etkilemi. Reat Nuri Gntekin'in en gzel yaptlarndan biridir iki ciltlik Anadolu Notlar. Ne gzel anlatr Anadolu'da grp yaadklarn! Onlardan iyi yk m olur? Kim bilir hangi koullanma sonucu bu ad koydu? Ola ki bu koullanmay ykmak iin semitir bu ad! Yani, yk anlatmak ve yoruma yer brakmak istemediim, gerei yazdm vurgulamak iin, 'hikye' dememiimdir yazdklarma. Ama bunun yannda, eitsel ve toplumsal konulara ilikin yazlarmn dnda, ilk kitabm Bizim Kyden balayarak Hayal ve Gerek, Memleketin Sahipleri, Kuru Sevda, Yeraltnda Bir Anadolu, Kalknma Masal, Kye Gidenler gibi kitaplarm tpatp kk yk biimine uygun paralardan olumaktadr. yknn u ya da bu uzunlukta olmas diye bir koul yok. Benim yazlarmn zellii, gerei uzatp arptmadan, sert ve keskin izgilerle vurgulamaktr. z'n getirdii bir biimdir bu. Deiik biimi, deiik uzunluu gerektirebilir z. Ama, zorlama ve gereksiz uzatmayla ilgisi yoktur bunun."*

Gerei olduu gibi yanstmann nne birtakm engellerin karldn da savunan Makal, dolayl, baka bir deyile, gerei "gizlemeli" anlatmann bir koullandrma ii olduunu ileri sryor: "Koullandrma insanlk tarihi kadar eski bir emberdir. Sanata yansmas o sanatn varoluunca eski olmal. Giderek unu da ileri srebiliriz: yknn ve romann varolma nedenlerinin banda da korku yatar. Neden? nk insanolu hibir zaman gereken zgrle kavumam da ondan. Kendi gereini, duyduu gibi, dolaysz ve de olanca aclyla sylemekten korkmu. Daha dorusu, dolayl, geveleyerek syleme hakkn bile zor tanmlar, korkutmular onu. Bunun iin 'yk' km ortaya, 'roman' km. nk, 'olan deil de olabilecei anlatr' diyerek savunma kaps alm oluyor."

Makal'n syledikleri, topik romanlar artryor. Utopi-a'nn yazar Thomas More'un kafasn cellatlarn elinden kurta-

* Trk Dili, Mays 1978; Makal, Mahmut, Bir inin Gnlnden, Tekin Yaynlar, stanbul 1980, s. 5-17.

12

ramad dnlrse, Mahmut Makal'n aramzda bulunmas bir ans saylmaldr. Kim bilir, "Utopia"nn anlamn bir kez daha dnerek, belki de bu, Makal'n "yok" deil de "var" bir lkeyi yazm olmasna balanabilir...

Yazarlk katna ermi her sanat, gerei yanstmann "dar" kapsndan ieriye szacak bir aralk bulur. Sartre'n deyimiyle, a milyonlarn olduu bir dnyada, bakarsnz yazarlk l olmaktan kar, Brezilya'nn Sao Paula kentinden, her biri ayr kocadan olan ocuklaryla bir kadn, Carolina Maria Jesus, aclarn insanln yzne vuruverir. inde duygu/dnce kazanlar kaynayan "yaz"nn, biriken "lav" darya pskrtt oluyor; 1960 balarnda Jesus'un yrek burkan gzlemleri bir lav pskrmesidir. Yazdklar pln (favela) yazgsn deitirdi mi? Deitiremedi; Brezilya yine o Brezilya, Sao Paula yine o plk kenti! Ama, yar yk, yar rportajla, plkte yaayanlarn varln uygarlk cakas satanlarn yzne arpt. Jesus'un yurtta olarak yaptn Makal, ondan on iki yl nce, 1948'lerde, aydnlanmac bir retmen, gereki bir yazar sorumluluuyla yapm, Trkiye'de ryen bir eylerin olduunu, be evli bir kyde grp dile getirdikleriyle kantlamtr.

Bizim Ky, kyde bir bilin masdr. Vedat Gnyol'a, "Bizim Ky bir sanat eseri olarak da byk. Byk, nk kuvve-

* Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk'n dzenledii (02 Aralk 2003) "Edebiyat/80 Ylda Devr-i lem - III [1943-1953]" konulu toplantda Bizim Ky zerinde dururken, dostum Konur Ertop, ele aldm konuya ynelik olarak bana bir "not" verme inceliinde bulundu. Bilindii gibi, kitaba Bizim Ky adn, -Makal, daha nce Cahit Been'in 1948 ylnda yaymland bu adda bir kitabnn olduunu anmsatmasna karn- bu benzerlikte bir saknca bulmayan Yaar Nabi Nayr koymutur. Konur Ertop, ilettii "not"ta u aklamay yapyor: "Bizim Ky baln, Mahmut Makal'n kitabndan 20 yl kadar nce Kadro dergisinde Falih Rfk Atay'n kullandn anmsamalyz. / Kadro'daki yazsnda milletvekili-bayazar, 'Etimesgut kynn bir svire kynden ne fark var?' diye sorar. 1933 ylnda Ankara'nn bu kyne asfalt yol, demiryolu, elektrik getirilmi, sulama kanallar alm, okul, dispanser, otel, ar eksik deilmi. Ancak Etimesgut kylsnn yaam hl Van kylsnn yaamndan farkszm:/ 'Kn yakmak iin, o da, ineklerinin gbresini kurutuyor. Evinin bir tarafn bytecei zaman, o da kerpi youruyor. O da kanyor. O da avucu ile bulgur yiyip ot stnde yatyor.'/ Falih Rfk, ky eitimcinin ve iktisatnn kurtaracan dnyor. Kyn geleceini dlyor: / 'Bizim Ky, Kemalist Ky, Trk ihtilalinin ky, batanbaa bir dinamo gibi cihazlanm, kilovat ile bakan, dalga uzunluu ile dinleyen, oca banda gazetesinin Ky

13

tini dile getirdii gerekten alyor" dedirten, Makal'n grm olmasnn sonucudur.*

Saati'ni okuyan, Hamburg piyasasnn tahl fiyatlarn soran Kemalist kyl...'/ Bu d gereklemedi. Ky, kente tand, hatta yurtdna srklendi. 'Ky Roman', bu baarszln hikyesidir." Kadro dergisi sz konusu olduuna gre, Falih Rfk'nn tasarlad ky topyasnn, evket Sreyya Aydemir'de Toprak Uyanrsa (1963) ile romanlatn da anmsamalyz.

14

Geim Derdi

Kn Hesab

Dou'nun ad km. Buras Anadolu'nun gbei saylr. ektiklerimize bakyorum da, acaba Dou'dakilerin durumu daha kt olabilir mi, diye tylerim rperiyor. Oturulur bir ev, souktan korur bir giyecek, karn doyurur yiyecek, az buuk yakacak olmaynca, nasl kar konulur ka?

Bizde, bu saylanlarn hibirisinden eser yok. Elbise, be on ylda bir ya dikilir, ya dikilmez. Dikileni de scaklarda bile ie yaramaz trdendir. Cekete pek allmamtr. Yelekle pantolon giyilir. Baz yallar, eski bir asker ceketi uydurmulardr bir yandan, boyayp geirirler srtlarna. Bu ceketin altndakiler, en aa on yanda bir pantolonla, bir ilik ya da sadece don gmlek. ounun ayaklarnda naln vardr. Ayakkab giyen ok azdr. Erkekler yazn ark; kn ise ou naln, az ayakkab giyerler. orap giyen az bulunur. Zaten k gn, evden ky odasna, odadan eve gitmekten baka bir i olmadndan, ayakkab srklemektense, naln srklemek daha iyi. Kadnlar yalnkat giyindikleri halde soua alk. Hayvana bakmak, sulamak, eve su getirmek gibi iler genelde onlardadr. Erkeklerse, bo oturmaktan titrerler hep k boyu. ounun bacanda tek kat yamal bir dondan baka bir ey yoktur.

Tezei yakan kylye, "Gbreyi yakmak deliliktir, tarlaya dk!" derler. Bu konu zerine bilimsel(!) yazlar rptranlar da grrsnz. A efendim, yakmaya tezek bulsak pp bamza koyacaz! Hem kyl tezek yakmasn da ne yaksn, gnahn m? Odun, kmr yz grml var mdr nice kylerin, bir sorsanza!...

ok kere tezek, saman ve kesmik de tkeniverir k ortasnda. te o zaman kylnn hali dumandr. Bu yl yle oldu.

17

Bir k bastrd, dman bana... Havalar ha at, ha ayor, bahar yaklat, bir ey kalmad, dedike bsbtn aztt. Tipi halinde uuldayarak esen zehir gibi bir yel hi kesilmedi.

Soba ve bu blgenin baz kylerinde olduu gibi, tandr yok. Yalnz ocak; toplan bana, islen de islen. nn kavurga kavursun, arkan harman savursun. Ksaca, "Mart kapdan baktrr, kazma krek yaktrr" atasz tam yerini buldu.

Salar, korcalak denen yanm saman paralaryla donanm kk bir kz, souktan titreyerek ve kardan karkan, sulanan gzlerini elleriyle ovalayarak ive ive gidiyordu. Saman yaklan ocan bandan kalkt belliydi. Remzi Onba'ya, "Nasl" der gibi baktm. "Bu nedir?" diye soruyorum sanarak, "Efendi" dedi, "buna ireber altn derler. Gzn seveyim, keke olsa da bol bol yaksak..."

Doru sylyordu. Olsa da!... Samanlar suyunu ekti. Tezek tkendi. Birok evde un uvallarnn da dibi rpld. Hayvanlar nasl, nice zorluklarla yaatlyor bir bilseniz! Ama bir deri, bir kemik kaldlar. Tezei tkenen ocak yakamyor. ocuklar iltenin altndan kamyorlar.

Devam edebilen 50-60 rencimiz var. ubatn bana kadar kimi zaman titreyerek, kimi zaman snarak kna skna geinebildik. Gelgelelim, ubat, olanca irretliiyle saldrnca dizlerimizin ba zl zlverdi. Bu kadar renci ierisinde, yalnz bir ikisinin azck tezekleri kalm. (kz ikiden fazla olan aalarn.) Bunlara da her gn birer tane getirin desek, bakalm ana babalar heye diyecekler mi? Hem, iki gn sonra onlar da ekecek iflas bayran.

Onun iin, "Yarn lyoruz, ne yapacaz?" gibilerden bir sz edecek olsam, t kmyor. Sadece bkyorlar boyunlarn, "Ne gelir elimizden!" dercesine. Olsa canlarn esirgemezler, ama vermeyince mabut... Evet ne yapsnlar... Ama tek bana, amansz kla savamak zorunda olan ben, ne yapaym?

Siz olsanz ne yapardnz bilmem, ama ben yle yaptm: "Bu da bir sava saylr, lrsem ehit, kalrsam gazi" diye

dnerek bir nee, bir mit, bir gayret geldi bana. Bazan bam daralnca ky odasna gider; anca beraber, kanca beraber balarz titreme oyununa. Elim yzm mosmor, tylerim diken

18

diken, biraz ayakta dursam dizlerimin ba zl zlveri-yor. Her akam yatarken iyice sarnp sarmalanrm, ama s-tmdekiler bu soua dayanr eyler mi? Gndz yine neyse ne, insan gezinirken, bir ile urarken meye fazla vakit bulamyor. Ama gece oldu mu hi sormayn! liklerine iliyor souk adamn... Daralnca kendi kendime bir felsefe kurarm: "Ben artk ile ekmeye altm" derim. "Benim gzm hibir sknt yldramaz." Bu dnceyle iim snd m, dm iin de fazla korkum kalmaz.

Bu arada nezle hi eksik olmad. Anamdan nezleli domuum gibi geldi bana. Souk algnl da, bir iki kere yere vurdu. imi ypratmamak iin diimi sktm. midin ie yaradn anladm. mit ateiyle iimi stmasam, bir gn bile ayakta duramazdm o souklarda. Karakn en ac gnlerini yaadmz ubat ve mart boyunca, bizim sobada yanan tezek yirmiyi gemedi. Onu da aalardan getirttik, yemek piirmek iin. Tezei tututurmak iin defter, kitap komadk evde... Kyl, ocakta gml atei fleyerek tututurur. Biz de kibrit bulamadmz zaman ayn yola bavurduk ya, gazetenin abuk parlatmak iin yine yarar dokunuyor. Ama sobann byle bir iki saat yand zamanlarda bile, ierinin dardan ayrm olmadn sylemeye gerek var m? Hayr, ok kere dars ieriden scakt. ocuklar dayanabilip de, paydos etmediimiz gnler, soluklanma zaman gelsin de dar kalm diye can atardk. Azmz, yzmz sz syleyemeyecek kadar donmuken, dar knca gezindik mi snrdk.

Topraktan yeni km bir kertenkele gibi l myz, diri miyiz, ayrdnda olmadan nisan getirdik.

Gelelim tekilere; Allah k vermi, k iin gerekli olanlar da kendiniz bulun demi. Bulunmazsa baa gelen ekilir. Gemisini kurtarabilen kar karaya, kurtaramayan gider araya! yle oldu, yallar pek az fire ile ktlar ktan. Ama ocuklar! ocuklara oldu olanlar! Yeni doanlardan tutun da, bir yan-dakilere kadar hi kalmad. Souu frsat bilen amansz ocuk hastalklar, silip sprd yavrucuklar. Ama bir de kylye sorun; souk mu ald, yoksa Allah'n emriyle mi gittiler, diye!

Bizim kyden olan ve bu blgede on kyn salk koruyuculuunu yapan bir arkada var. Geni dnr, denebilir.

19

Arada bir urar, konuuruz. Birleip hkmet doktorluuna bir rapor yazdk. "Kylerde bir hastalk olursa bildir" derlermi. Biz de bildirdik. Bizim rapor vard gn, doktor yerinde yokmu. Kapc, "Yarn ura!" demi. Ama giden kyl orada bekilik edecek deil a, iini bitirip kye dnd. Zaten ayda ylda bir kar ileye giden. Tam otuz be gn sonra yeniden yazdk ve ilk raporumuza ilgi gsterilmediinden zntmz de belirttik. Bu kez yant geldi: "K ok fazladr. Yollar kapal olduundan, bir kamyon bulsak bile yola kamaz. Gelsek de yaplacak bir ey yoktur. Ana babalar, ocuklar scak tutsunlar, yatakta istirahat ettirsinler, ksr kesici ila kullansnlar. Terletsinler. Gslerine scak havlular koysunlar. yi gdalarla, stle beslesinler; iki tane bror gnderiyoruz. Halka okuyun. Oradaki rejimlere gre hareket ederlerse, ksmen azalr lm..."

Mavi renkli bir ktta aynen bunlar yazlyd ve "Su Hijyeni", "Kzamk" balklarn tayan Salk Bakanl'nca yaymlanm iki bror de eklenmiti mektuba. Brorleri ocuklara verdim, okudular. Ben de akladm. "Suyun litresine 6 santigram hesabyla permanganat, hiposlfit konur. Mangal kmr..." Belki pahal eyler deil bunlar kentler iin, ama biz burada nereden bulalm? Ders zaman ben akladm. Bizim salk koruyucusu arkada, ky odasnda halka okumu da ters laflarla karlanm:

"Akl dail elence. Sanki toktor Allah'n hikmetine kar gelecek..."

"Veren Allah, alan Allah. ok kr bugnk gnmze. Biz kaldk da neye yarad. Aamlaradan iimiz gcmz svp sayp gnaha girmek. Hi olmazsa bunlar sabi sabi gidiyorlar, huri analarnn yanna..."

Salk koruyucusu arkadala lenlerin listesini "lm k-d"na yazp gnderdik. Bizim ky yz otuz evlidir. Ocak ve martta lenlere gre, ubattaki krm daha kabark. Yalnz bu ay iinde, hibirisi yan doldurmam olmak kouluyla, otuz drt ocuk yazdk listeye. (Temmuzda ishalden gidenler ayr hesap.) Bunlarn drt tanesi ayn gn ve ayn saatte lp, birden gmldler.

20

Arkadan blgesine giren kylerin en by bizim kydr. On be, yirmi, otuz evli olanlar var. Bu on kyden, ubat ay iin arkadan "lm kd"na yazd ocuklarn says yz yirmidir.

Kutsal Tezek

Pislik deyip gemeyin... Sabahleyin, srlar obanlar toplayp otlaa gtrrken ve akam kye getirirken yola den pislikleri toplamak iin ne kadar kar-kz varsa, ellerine sele, teneke ya da baka bir ey alarak yollara dklr, toza dumana karrlar. Bazlar da kap gtrmeden eteklerine doldurur ganimeti...

Birbirinden daha tez davranmaya can atarlar. Sa saa, ba baa dvtkleri de olur blemediklerinden. Avu avu pislii, yanndakinin yzne arpverenler mi ararsnz!

Toplayp getirdiklerini yourup duvara yaptrrlar. Duvarda kuruduktan sonra kaldrp ieri yerletirir, yenisini yaptrrlar duvara.

Yaz gn, ky sokaklarnda gezebilmek bir sorun. Tezein kokusundan getim, sivrisinek ve vezler de doluyorlar tezeklere. nsann azna burnuna dolmalar iten bile deil. ine teberi koymak iin bu tezekten yaptklar petekleri (mlekleri) de tavuklarn eriemeyecei gvenilir yerlerde kurutuyorlar.

Bir akamst fasulye sulamaktan dnyordum Mencilis'ten. Tam srn kye dalma vaktine rastlamtm. Birbirinin anasna babasna ilenerek ineklerin ardndan den pislikleri avu avu topluyorlard. Kul Hasan'n kars derler, kr sal bir kadn var. Kollarn svam, koca bir pislik yuvarlan kucaklam gtryor tezek yapmak iin...

Laf olsun diye, "Bre Mcrl nine, bu ne hal?" demi bulundum.

Tozdan beni gremiyordu, ama sesimden tand. Biraz nce kavga ettiklerinden can burnundaym. Alay ettiimi sanm; bir kzd, bir kzd:

21

"Beni syletme aamnan, git yanmdan! Elence sras da-il... Senin keyfin kirt, tuzun kuru he! lem kazanr, galem yir. Bizim yerimizde olsan, sen ne devirirsin gopa gopa!"

Onun hali benim iimi yakyor, benim szm onun iini...

Kibrit

Kylnn pek gereksinimi yoktur kibrite... Ocaa yanm bir tezek paras gmd m, on iki, hatta yirmi drt saat sonra orada bir kz bulur. Snse bile nasl olsa bir komununki snmemitir. Ocak yakma zaman, eline bir para tezek alarak, stne komudan edindii bir kz parasn, daha stne de azck saman krpntsn koydu mu, fleye fleye yakar oca.

Ama kibritin arand zamanlar da olur. Gece anszn bir i kar. rnein, ahrdan bir grlt gelmitir. Olur a, hayvan ipe dolanmtr ya da inek, koyun gibi hayvanlar varsa yavrula-yverir. O zaman dakikalarca fleyerek teneke kandili yakmaya sabredilir mi? Salt byle ivedi gece ileri iin evlerde kibrit bulundurulur. Byle ivedi bir gereksinim olmadka kibrit kutuda bekler ve kz alverii srer gider.

Bu yl, tam k ortasnda, bir kutusundan bir sigara zor yak-labilen Tekel kibritleriyle hayli sknt ektik. Benim ahr falan gibi, gecelik iim olmadndan bana pek dokunmad, ama kyl ok ekti. abucak kk tkendi kibritin. Bizim sobada atei kle gmerek korumay birka kere denedimse de olmad. Sobay yakacamz zaman, ocuun biri krei alp komunun evinden ate getirdi, yaktk. ylece sknty atlattk. Akamlar sobada ate varsa, lambay oradan rettiimiz alevle yaktk. Tezein tkendii zamanlar, dardan kz getirip, alev reterek tututurduk lambann fitilini...

Beslenme

yle eit eit yiyecekler, katklar aramayn bizde. Frndan yeni km taze ekmek, bakkaldan unu bunu, manavdan

22

sebze ve yemiler alp, sepet sepet eve tamak yok. Gzden eline ne geer de evin kysna kesine atarsan, bahar getirirsin onunla.

Yaammz ne kadar durgun, dnce ve yoksulluk iindeyse, besinlerimiz de o kadar basit ve sayl. En ilkel bir yiyecek olan pirin, bizim iin lkstr. Krk ylda bir cann ekse, ara babam ara iin yoksa... Bir kadna, ocuuna ekerle ezip kartrarak kuru ay yedirmesini salk vermi frknn biri. Aram taram, bulamaynca bana geldi. Kuponla aldm (vesikaya bindirildii sralardayd) yarm kilo ekerin art ile ay kutusunun dibini syrp verdim. Sanrm bu "iyiliimi" kadncaz br dnyada bile unutmayacak. ocua iyi gelmi bu ay. Beni grd m, ne yapacan arr, ne hayr dualar!... Neler de vaat eder, ama tutamazsa kabahat onun mu? Gnl ganidir ya, siz ona bakn...

Hemen unutmadan syleyim. Alfabede, "Baba bana bal al" cmlesini okurken, sordum: Elli alt renci iinde, yalnz bir tanesi bal grm. Gerisi bilmiyor. O ocuk da, baka bir kye gezmeye gittiinde grm.

"retmenim, ata m benzer bal, yoksa kuzuya filan m?" diye bir soru yamuruna tutulup tanmlayamamtm.

Bizim kyde, sebze ekilmez deil. Maysta ekilir, austosta yetiir ve ilkiydi, sonuydu derken, ekimde kesilir arkas. Bunlar kabak, pancar gibi eylerdir. Bu aylarda kabak ve pancar yemei, evlerde le-akam yenilen eydir. nk, ba yiyeceimiz olan bulgur pilav da yazn bulunmaz. K sofrasnn temel yemei olan bulgur, harman kalktktan sonra fazlaca kaynatlr. Ama bahara kadar zor dayanr. Ekmek bile bulunmaz o sralarda ok evlerde. ay ekinin yetimesini bekle. Kadn-kz, ii yoksa ot toplasn, kaynat kaynat ye.

Her evde bir tencere kaynar ya fkr fkr, dert olsa gerek bu kaynayan. Her yzde gsterir etkisini. Szlr m szlr yzler, sner mi sner gzler...

Geri bulgurun yannda fasulye, patates, ba olan bazlarnda azck pekmez bulunabilir darlk sattrmazsa. Ama topu topu be-on evde bulunur bu lks nimetler. ounluk ya kupkuru yavan ekmekle, ya da biraz soan, turuyu katk ederek

23

gnn gn eder. Bulguru bile zor bulur. Sk diini, verme cann!

Fato adl bir kadn, iki ocuuyla birlikte tek gz evinde oturur. Gzn, alak, kabak gibi eylerin de kk tkendiinden, baharn otlar bitene kadar kuru ekmekten baka bir ey yz grmez bu aile. Evlerinde bir eski un uval ile bir eski hasr, birka uldan baka bir eya da yoktur. Fato'la ocuklar k-yaz hasr stnde, ullara sarnp yatarlar.

Davar gibi ya verecek hayvanlar pek kt olduundan bulgur pilavn, o da kokusunu sindirecek kadar, ancak be-on ev yal yiyebilir. tekiler sade suya halarlar.

Sz ald m uzar gider. Yzmzn kan, gzmzn feri uar gider.

T i c a r e t

Kyl, on kuru kazanacan umduu bir iten on gnlk emeini esirgemez. En uzak yollar gze alr bu uurda. Daha fazla kr edeceine akl yatt m, birka il ar gitmekten ekinmez. Uzaktaki davulun sesi ona da ho gelir.

Nevehir gibi yerden iki sepet zm satmak iin ta bizim buralara kadar gelirler. Bizim kyden de bir uval avdarla gidip, Nevehir'de zme deienler kar. Byle gereksinimler dnda ticaret yapmay kyl akl etmez. Ama ara sra nereden eserse uslarna biraz yumurta, tavuk toplayp ileye gtrerek be-on kuru kr edenler de bulunur. Zaten kylnn ticaret mal olarak baka nesi var ki? Bu bizim ticaretin tadn alan iki kylmz, bu gz, sermayeyi biraz artrp daha byk bir ie giritiler:

Gani avu'un kardei Hseyin Aa ile Tat Musa yz kadar hindi topladlar. "Acep nerede satsak daha fazla eder ki?" diye dndler ve karar verdiler: "Sr Ankara'ya be kardam!" yle ya, orada her eyin ate pahas olduunu iitmiyorlar m?

Hindi srs nlerinde... Yolda hindilere yedirecekleri msr falan da eeklere yklediler. Bir de oban tuttular. Kra ortak olacakm. Biri nden msr saarak, teki ikisi arkadan toparlayp srerek dtler yola.

2 4

Ankara neresi, Nurgz neresi! Az gitmiler uz gitmiler. Elli be gn sonra perian ve dnceli bir halde, geri dndler. Sermayeyi kediye ykledikten baka, eeklerini de yitirmiler.

Dertleniyorlar: "Bller (hindiye bizim kyl bl der) iyice zayflad, y

ryemez oldular. aban (oban) be altsn vurup ldrd aklna estike. Bi gzel piirip yedik. Bir krmz o oldu. Keke hepsini yeseydik yolda. Bir de aban kalkm, 'Emeim boa gitti' diye syleniyor. Ulan keke bizim de sade emeimiz boa gideydi. Ama, ana paramz da yarya indi." (Anlalan obanla, kr olursa ortak, olmazsa bir ey alamayacak diye sz-lemiler.)

aban da atlyor: "Yalan, yalan! Can burnundan gelirken Koasar'n te ya

nnda birini de kendi ldrd. Sekiz kadarn da merhacl'da aldrdk gece. Birini de herifin biri ald, 'lle benim dii bir blm var, bir erkek e verin' diye parasz. Zaten bllerin de hi hayr kalmad yrye yrye... Elli gn yol bu, aka m? Yzlerine bile bakmadlar Ankara'da. Olan bana oldu, haksz paksz azmz belledik..."

Hseyin Aa: "O erkek bl isteyen herifi Ankara'da bizim milletvekiline

ikt edecektim a, sonradan vazgetim. 'Siz durun, gidip bizim vekil Hseyin Bey'e ikt ideyim de azn bulduruyum' dediimde baya korkaladyd da, deil mi, ha aban? En ok zahmeti Ankara kylne girince ektik. Eerim gidip o kamyonu tutup gelmeseydim, bu kadar para da gemezdi elimize. Hepten telef olur, bizi yzst brakrd. Ulan ben bu gvurlar yola dayanr sanrdm. Dokuzu ld, attk. Sekizini de biz yidik. Birini de o herif ald, toprak bast paras gibi. Kalann da l fi-yetine sattk savdk geldik. ektiimiz elli gnlk emeimiz caba gayri!"

obann, "Gk atlad, yetmi ikisinin d patlad" diye verdii hesap biimi.

"Koca Hseyin'le Tat Musa'nn Ankara'da bl sattna dndrme!" diye, dillere bir de deyim armaan ettiler.

2 5

T o p r a k Sorunu

Muhtarn odasna girdiydim; ieridekiler hep ayakta. Meer birisi yemin ediyormu. Yemin bitince oturduk. Bir kii daha geldi, yeniden ayaklandlar, ben de kalktm. O gelen de etti yemini; yine geldi birisi. Anlalan btn kyl yemin ediyor.

Veli avu, Kelamkadim'i tutup, her gelene ayn sz sylyor, bundan da sorunun ne olduu anlalyor, ama ben ina-namadklar kimselere yemin ettiriyorlar sanmtm. Herkese ettiriyorlarm. ki beki seferber edilmi, ev ev gezip aryorlar, ieri gelen yeminini ettikten sonra kp gidiyordu. Veli avu o szleri birka kiiye yineleyince, neredeyse ezberledim:

"Bak gardam, on senedir, keif getir, harcrah yatr, mahkemeye git, iyice temelimiz kurudu. Bu Susuz (arazinin ad) meselesini kurutmak iin bundan baka are kalmad. Sen, in-ci bizim verdiimiz karar sorarsan, ky postalara ayrdk. Her postaya i bilir cesaretlilerden de birer ba tayin ettik. Onlar da postasnda olanlarn silahn filan tamamlamaya gayret edecekler. Bugn cumay, snayn gn (pazartesi) imli'liler -arazi iinde hasm ky- Susuz'a hep birden gelip sreceklermi... Biz de srmek iin gideciyik... Gayri o gn ayrt yakas, kim kime ederse. Bamza geleni ekeceyik.

"O gn kylden ayrlmayacana, Susuz'a varp da dara gelince kamayacana, dinine imanna m?"

Karsndaki de grleyerek, yle edeceini byle edeceini syleyip, evetesine elini basyor Kuran'n stne...

Biz de, yemini biten gidip, bakas gelinceye kadar oturuyoruz; Veli avu'un sz bitti mi ayaa kalkyoruz.

Sorunun ne olduunu, yemini niin ettiklerini herkes az ok bildii halde, Veli avu'un durmadan ayn szleri yinelemesi beni usandrmt.

tekileri iyice coturuyordu her seferinde. Bu szleri cesurlukla kabullenenler, ieride oturan aalarn

takdirlerini kazanyorlar, ekingen davrananlarsa hem yeriliyor, hem de bask ile yemini ediyorlard.

2 6

Ah! En kk bir kar karsnda, insanlar on kilometre tesindeki kardelerine dman eden cehalet ve ah! Anadolu'nun ezelden beri zlemeyen kark toprak sorunlar!...

A m b a r

Ambar iinde olan evler vardr. Ama bu trl ambar yaptrmaya, ounluun gc yetmez. Ambarlar herkesin evi nndedir. Yerde kazlm kuyulardr bunlar. Genilik ve derinlik, tam byke bir bidon boyu. Ben bunlara "kuyu" diyorum ya, herkes "ambar" der.

Buday, avdar, arpa gibi rnn harman kalktktan sonra satlan satlr, un olacak kadar tlr, artan da (ok az) baharn ekilmek ve herhangi bir dar gn iin karlp satlmak zere ambara konur. Baz kylerde ambar ii gren bu kuyular svaldr. Bizim kyde sadece toprak. Altna stne saman d-enir, st kalnca toprakla iyice inenerek yerle bir edilir. Kuyuya konulan rne toprak karr. karnca birka kez eleyip alkalamak gerekir.

Bu kuyuya rn saklama gelenei, r dneminden kalma bir alkanlk olsa gerek...

Kn seller yrd m, yamurdan korumak iin, bata bir uval paras, elde krek, kuyusunun bandadr millet. Hemen btn k gnlerinde herkes kuyusunun nbetisidir. Gelirken, geerken, aklna estike (zaten aklnda baka ne olacak!) yoklar durur. Gelen sele yol aarlar. Kuyunun bulunduu yer, ada gibi ortada braklmaya allr. Yine de ounun iine su geer ve hayr brakmaz rnde. Delikanllarn dkkn borcunu, kumar borcunu demek iin kuyudakileri aldklar da olur. Ama her evde en az bir kpek bulunduundan fazla ileri gitmez hrszlk. Zaten kpek olsun olmasn ieride yatann kula kiritedir.

Bir gn srekli ve korkun yamur yayordu. Herkes yine kuyusunun bandayd. Aklma esti; ky odasna kaym, dedim. Yolun iki yannda kuyularn banda millet. Canlar burunlarnn ucuna gelmi. Dokunsan ya sver, ya vururlar. Sadk

27

Aa'nn kuyusu millemi ve bu kalabalk ailenin oluu ocuu svam paalar. Baktm; yalnayak, yamur altnda, ieri ekiyorlar kuyudakileri. Saman, amur ve buday karmakark bir halde, slannca tpk kumla kireten yaplan har gibi bir ey olmu. Sadk Aa, "yice millemi" diyor. "Batarsa ieride batsn, perian etti bizi evcek."

Hseyin Aa'nn evindekiler de paay svamlar. Yamur altnda aile halkndan kimisi kuyudan karyor, kimisi ieri tayor. Ama onunki millememi. Komusu Deli opur, kllk yapacam buray diye tutturmu. Dvmler, kaldryormu onun iin Hseyin Aa.

"Hseyin Aa, zarar ok mu?" diye sordum. "Keke ya gese de burada rseydi u mbarek" dedi.

"una bak, u ocuklarn haline! Bizi de perian etti, u nimeti de. Senin anayacan; Deli opur, 'Evimin yakn, ne arar senin ambar burada, ben kllk yapacam buray' diye tutturdu. in-ci kaldraym da irahmet durunca u yana kazacam ambar."

D e i r m e n

Be yl ncesine kadar kyde deirmen yoktu. Yaya olarak bir gnde gidilen Demirci'de tlrd un. Bir uval un tmek iin iki gn yolculuk, birka gn de orada nbet beklemek byk sorun. Bu blgenin btn kyleri zaten unlarn orada trler. opur Aa, bizim ky de deirmene kavuturdu. Gayri, Demirci kyne gidenlerin de bir ksm buraya geliyorlar. Gel gr ki, byk bir kolaylk salamad bu i. "Kuyu deirmendir." Bir yarn kys oyularak yapld. Su, drt ky ar yerden gelir. Baharn deirmene sra gelene kadar sabah olur. nk, teki kylerin halk suyu kesip bostanlar sularlar. Yazn zaten bsbtn kuruyup gider. Knsa donar. Gzn su bollanca artk ne tlebilirse... O zaman da kimseye sra gelmez. Says yze yaklaan bir ky topluluu iinde, Demirci kynden sonra, iki kyde deirmen var. Birisi de burada.

Gzn frsat bulan, tebildii kadar unu tp koyuyor bir kenara. ounlukla k ortasnda unsuz, ekmeksiz kalnyor.

28

Artk iin yoksa ve becerebilirsen kuyudan buday kar, temizle, kurut kurutabilirsen. Sonra sr eeini on saat teye. ou zaman kyl, k ortasnda bu skntya katlanamaz. Fazlaca tm olanlardan dn alr.

Bu durumu bilen evre kyler halk, uzun yolculuu, orada gnlerce kalp nbet beklemeyi de gze alarak budaylarn tmek iin Demirci kyne kadar gidiyorlar. Kan, eek ne bulurlarsa ykleyip gtryorlar, ilerini gzden salam kaza balyorlar. Hem Demirci kynn deirmenleri daha iyi ve ince tyor.

Ben de Demirci'de ttm unu. Gani avu'unkilere gre baya iyi oluyor orann ekmei.

Aslnda, Demirci kynn deirmeni de kyn mal deildir. lenin bir zengini gelip, suyun birka inili yerine kondurmu deirmenini. Rahat rahat kazanyor.

Bizim deirmenin ta eskir ya da baka bir bozukluu olursa Nevehir gibi bir gnlk yoldan getirtilir yenisi. ekebilecek at karsa, o koca tan yklendii arabay.

ubatta muhtarn unu da tkendi. karde bir arada, yirmi be kadar nfus. dnle de baa klmaz.

"Yahu" dedim, "gzden gidip siz de Demirci'de tleydiniz ya ununuzu."

"yle deme efendi, biz bunu oradaki deirmene inat yaptk. imdi oraya muhta olursak glerler halimize..."

Ekmek

Ekmei kazanma derdi bir yana, yenebilecek kvamda yapp da yemek bile ok zor burada. Asl doduum kyde de byledir, ama orann saclar daha byktr, hem tandrn stne konularak piirilir ekmek orada. Bu kyde tandr olmad iin sac da ocaa uygun, kucak kadar genilii yok. Ekmek alan tahtalar da ona gre. Ekmein bykl de, sac kadar olamyor.

Ekmek deyince, kentlerin somunu gelmesin aklnza sakn. Bu bizim ekmek kalnca bir yufkadr. Yine de ok kere ii ha-

2 9

mur kalr. Sindirebilene akolsun! Lastik gibi, ek ek kopmaz. Kaln bir kd slatp yiyormu gibi gelir adama. Ama ne skntyla yaplyor o... u ekmek yapma derdi yok mu, bana yle geliyor ki, bizim kadnlarn yaamn yar yarya ksaltyor. Kimi kylerde gzden, haftalarca urap bahara kadar yiyecekleri ekmekleri piirip yyorlar bir kenara. Sonra her n yeteri kadarn slatp yiyorlar. evre kylerden daha uygar bizim ky bu bakmdan. Her gnn ekmei taze taze yaplr. Kadnlar geceden kalkarak hamuru yourur, daha erkekleri yataktayken, yani afak skmeden o gnn ekmeini yapp yerine koyarlar. Biraz ge kalacak olursa, kocasndan yiyecei dayan haddi hesab olmad gibi, ad da ayyar diye anlr ki, bir kadn kk drmek iin bundan kt sz olmaz.

Ekmek yaplrken kadnn gzlerinden yalar, apr apr damlar durmadan. Ocak ha bire tter. stleri balar o yzden is, kurum iindedir. Cehennem azab nedir diye sorsalar, "bu kyde ekmek piirmektir" derim.

Ekmei gndelik yapmak iyi olur ya, ben burann deil de teki kylerin yasasna uyuyorum zorunlu. Unumuz Gani avu'un evindedir. On be-yirmi gnde bir onlar yapar ekmei. Bizim ekmek de, her gn onlara ayr bir sknt olmasn diye katlanyoruz bu duruma. Yeni yapld gn, be alt tanesini yerim taze taze. Ondan sonra kuruyup da olur mu sana bir ta paras! Yemekten bir saat nce iki yanndan adamakll slatacaksn; sonra sofra bezine saracaksn, orada yumuadktan sonra katlayp yiyeceksin. Bir kere bayatlad m, artk karnm iyice ackmadka yanamam ekmein yanna. Gnde iki tanesini zor bitiririm. Her keresinde yarm inik unu ekmek ediyorlar benim iin. Aa yukar otuz krk ekmek oluyor. Birinde elli gnden fazla srd, tkenmedi. Yeniden yaplmas iin haber gndermediimden, Gani avu merak etmi, geldi.

"Senin yerinde ben olsam, oktan lrdm" dedi. "Buna ekmek yemek mi derler!"

"Yiyemiyorum, ne yapaym?" "Be herif! Ekmein sertliini bahane ediyorsun, kendini ek

mee vermiyorsun da... u kitaplarda ne var, bilmem. Adam olana bir kitap yeter de artar bile. Sen ymsn babam nne!

3 0

Kendini onlara verdiinin yars kadar da ekmee versen, bak nasl yersin."

"Yok be avu, kitaptan falan deil. Biz de kylyz ya, anam nasl yapard bilmem, daha yufka olurdu da ondan m, bunlar pek sert geliyor bana."

"Korkma o kadar, senin karn, barsak dediin ey kul yaps da eskiyecek mi? Allah'n elinden kt o."

u inanca vardm ki, ky salnn yoluna girmesi iin, ilkin bir frn gerek her kye.

Ben bu frn iini dnrken Gani avu'un kardei Hseyin Aa, ona da kulp buldu:

"ehir ekmeinin bir saat yatt karnda, bu be saat yatar. yle olmasa ekmek dayanr myd bize?"

En Byk S e v i n

"Kyl en ok neye sevinir" ya da "kylnn en byk sevinci nedir?" diye sorsalar, hi dnmeden, "yamur yama-sdr" derim. Her trl sknty o giderir, aclar o dindirir.

Bu yl ubat iyi gememi, krmadk hayvan koymamt. Ama nisanla mays skntlar datt; bol yamur yad. Kyllerin gnlleri deniz, yzleri sevin emesi oldu sanki. Zaten gk alad m, biz gleriz. O alamazsa, biz dkeriz gzyan. En nemli beklentimiz gkyznden nk.

"Tanr, bir de devlet-hkmet dzenlilii verirse!..." dilekleriyle dolu btn azlar...

imdi sonunu dnyoruz: Harman kaldrp da rn eve getirinceye kadar da gven olmaz havalara. Ekin yetitikten sonra ve harman zaman yaarsa ykm olur...

S a b a n a Eek Koanlar

Bizim kyde para topraktan karlr, topraklarmz ise kolay kolay adama para vermez. Yoksuluz o yzden. Blne blne payna den on-yirmi dnm tarlay, nasl olsa ekeceksin. Ge-

31

im yularn ona baldr. Onu ilemek iin "ift"e gereksinimin var. Pulluu alamazsn ya, iyi kt karasaban elde ettin. Komak iin kz ister. kz de, beri benzer herkes alamaz. Bir ift kz, en aa alt yz lira. Alt yz lira ka yz tan altnda, orasn bilmem.

O nedenle iftilerin ou, her ite kulland eeini, kz alamaynca ifte koar. Bazan da kzle eei yan yana koar. Bu ie kz de, eek de aar...

Harman zaman da, dveni ayn biimde srerler. i yolunda olan bazlar, eek koanlara "dinsiz" diyorlar.

Oysa, bunlar namazn vaktini armazlar. Eek komasn da kendini mi kosun, neylesin?

En srekli eek koanlar, Hac Ahmet'in oullardr. Bunlarn bir gdk eekleri vard. 1936'da alnmt. 1946'ya kadar tam on yl ifte, dvene kotular bu eei. Bir yannda da kapdan yetme ufak bir kz... Bu eein on yl dayanna btn kyl at kald.

imdi Hac Ahmet'in oullar ayrldlar. Birisi oban oldu. teki ayn biimde iftilik yapmakta. Ama imdi, gdk eein yerinde bakas var.

Bu gidiin ilk nedeni, yokluk, "ot bitmeyen bozkrlar..." Bir neden de; bundan daha baka trl yaaya heves edil

memesi. Daha dorusu, "En iyi gn, bugn" kans.

Makinelemekten G e t i k

Baharn gzel gnleri, k boyunca ektiklerimizi unutturdu bize. Alt ay sonra, ayn ile yeniden balayacak ya, bahar olunca insana scak gnler hi bitmeyecekmi gibi geliyor. Yeni bir ka dayanmak iin biraz g kazanyor insan.

Byle scak gnlerde ayrlk bir yer bularak orada ders yapyoruz ocuklarla... evremizde iftiler gne altnda ift sryorlar, trk sylyor kimi:

Kayseri mektebinde oldum candarma Nazl yrim el szne aldanma.

32

Ben de sylyorum kendi kendime... ocuklar ders aralarnda tutturuyorlar bir ark, "idem der

ki ben lym..." Unutuyor insan k, yorgunluu, yoksunluu... Gne, nimetlerin en by phesiz. Biz de Istrati gibi, "Srtmz snsn da tek, ala katlanrz" diyoruz.

Yakup Kadri'nin, "Yazklar olsun seni sevmesini bilmeyenlere ey gaml lke!" diye haykran sesi nlyor kulaklarmda. Ben de ayn szleri haykrmak gereksinimiyle doruluyorum. Bir orduya emir verecekmi gibi kolumu uzatyorum ileriye... Ama deli sanrlar diye dnerek, boynumu bkp oturuyorum yerime.

"Avarn Kol" denilen yerdeki kk ayrlkta "Kt Pnarn yanndayz bugn. evremizde yedi sekiz kadar ifti var. iftlerin kiminde inek, kiminde eek koulu. Bir tanesi de apayla ekiyor tohumu: Hseyin Aa'nn Ali.

En yaknmzda, Koca sa'nn ifti var. Boyunduruun bir yannda inek, bir yannda eek koulu. ifti sa, kendisi sryor. Bacs da onun srd yeri tapanlyor kesekler krlsn diye. Tapann arkasna bir ta koymu, ekiyor n tarafndan. Ayaklar plak, baldrlar grnyor alvardan. liinin kollar til-lim tillim... Yz kavrulmu, derisi dklyor.

ocuklarn anlattna gre, bu on sekiz yandaki kza, sa, yalnayak diken inetmi, ceza olsun diye... Kz bir hayli ekmi. imdi iyi olmu. "Gayri ta gibidir, ark filan istemez, o diken inemek altrd ayan" diyorlar. Yznden akan ter sapsar... Gz terden almyor. ocuklarn dediince, ayaklar demir gibi. Kesekmi, tam, dikenmi vz geliyor ona. Omzu sklyor zavallnn, tapan ekeceim diye. Derken inek yoruldu; sa kard boyunduruktan hayvan. Eek tek bana kald. "Eek yorulmad m?" diyorum ocuklara. "retmenim" dediler, "daha on inek yorar o. sa'y bile yorar. Kendini koacakt ifte sa biz olmasak. Tutaa da bacs yapacakt. Utanyor bizden..." Gerekten, sa boyunduruu bir yoklad, geri dnp bize bakt, vazgeti. Ac ac glmsedi. Kz, boyuna ekiyordu tapan. sa, Kt Pnar'a geldi, su imeye. Konutuk biraz.

"Her gn m bylesiniz, canm?"

33

"Her gn, Mamdefendi." "Ne kadar yer srebilirsiniz gnde?" "Baz on, baz on be adm." (Kaplumbaadan hzl olmasa gerek.) "nek niye yrmedi?" "Dayanamyor." "Eek?" "O iyi dayanyor. Diraatli. Bizi bile yoruyor." "Sizi mi?" "Ha, baz baz..." "Ya Hseyin'in Ali'ye ne dersin?" "O bizden rahat, Mamdefendi. Benim boynum kopuyor,

bak. Ona ne var? Cz cz apalayp geiyor. Hem o bizim kadar da ekiyor."

"Sen de yapamaz msn yle?" "Hi bakmayacam ya, knayor elin olu. Hi olmazsa bir

dzeni var bizimkinin." "Sap neyle kaldracak ya o?" "Biz yardm ederiz." "Ya sana kim yardm eder?" "Allah!" Yolda gelirken balad bizim ocuklar: "retmenim, Demirci de byle srer, Senan da byle s

rer, Topal Musa da..." Makinelemekten getik, insann yerine hayvan koyabilsek

o da yeter.

D a v a r Besleme

Bu Orta Anadolu'nun her yeri byle midir bilmem. Sanrm en kurak ve acl topraklar bizim buralar. Baz yerlerin yeillikleri, meyveleri, bol otu, ayrlar bana d gibi geliyor burada. Ama burann gerei gibi, yle yerler de gerektir herhalde.

Bahar geldi, ekinlerimiz bir para geliti. Fakat ot, di kurcalayacak kadar bile yok. ifti olduumuzdan sr, davar az da olsa zorunlu besleniyor. imdi ise, bizim davarlar atr, peri-

34

andr, krlmaktadr. Ben, bunlarn maddi zararlarndan ok, zntsne dayanamyorum. Yrekler acs bir halde lp gidiyorlar... yz elli evli kyn, bin yz davar bahara km. sr halindedir. u gnlerde dilini uzata uzata yine yrekler paralayarak kk tkenen krpe kuzular yannda, davar ksm da yarya inmekte. Zaten st verecek halde deiller. Kupkuru iskeletler, kuru kesekler arasnda dolaarak tamamlyorlar gnlerini...

obanlar, her ynden en ok yoksunluk eken insanlardr kylerin. Ama bir kere altlar m, artk ky skar onlar. Ancak srnn ardnda rahat ederler. Buna sonradan almak g. Kkken alana ise, iftilik, iilik zor gelir... Bir de davar gtmenin yolunu yordamn bilmek gerek.

Kn "Poyraz ni" denilen yerdeki inlerde kalr srler. obanlara ekmek ve bulgur gider, orada piirip yerler. Davar sahipleri her sabah, otu olan ot, saman olan bir torba saman gtrr inlere. Davarlar bahara karlmaya allr bylelikle. Yine de gznki davarn yars bile kmaz bahara. Kuzular dounca da orada emzirilir. Kyde hi kimse kalmadan, kar, kz, oluk, ocuk kuzu emzirmeye giderler her gn leyin. kindi zeri de dnlr. Arkada, ky pssz kalrken, yol kalabalktr. Bu kalabaln kuzu emzirmeye gidenlerden olutuunu unutuyor da insan, irkiliveriyor kimi zaman.

Bir pazar gn, ben de katldm kalabala. Bizim aalarla birlikte gittik kuzu emzirmeye. "Bir sigara iimi yer" diye bin kere sylediler. Belki birer paket itiler varncaya kadar. Bir buuk saatte varabildik. Srler daha gelmediinden "pin"leri gezdik. "Pin" diye, krpe kuzular iine doldurup barndrmak iin yere kazlan, az kapal kuyulara diyorlar. Herkesin bir pi-ni var. Kuzular emzirdikten sonra iine doldurup azn da kapyorlar; ertesi gn ayn saate kadar. lenler de oluyor. Dereler koyun leleriyle dolu. lenlerin yapasn yolup brakver-miler dereye. Msml olanlar eve getirilip yenir. Derenin yznde, gneten kzarm leler birer davul biiminde. Dnyada ne de ok ku varm. Her eidinden birikmi bu lelerin bana.

"Mehmet avu" dedim. "Bu ne?"

35

"Allah'n emri!" Susadk, kuyunun bana vardk. Amann!... Doada ka

trl bcek varsa hepsi iinde. Bir kadn st ingilini getirdi; birka erkek bel kuaklarnn stne sardklar ipleri kardlar ve birbirine ekleyip ingile balayarak suyu ektiler. Ama ne su: Ne grn, ne de sorun!... mesem olmayacak. "lmmz herkesle birlikte bu sudan olsun..." deyip itik aresiz. Derken srler geldi. Balad kuzular pinlerin iinde meleme-ye; bir yandan da koyunlar barr, ac ac... obanlarn heybeleri kuzu dolu. Sahiplerine datp iki yumurta bahi alyorlar. Yirmi-yirmi be kuzunun hibirisinde bir bel (iaret) olmad halde, heybeden karp seip seip veriyor. Hayretimi sezen oban, "Efendi, deirmende artmadk biz bu sa" dedi. Mehmet avu tamamlad: "Szgelimi, kulann dibi kara kuzu Be-kirolu'nundur deyip koydu mu, bir daha aklndan kmaz."

Herkes pininin banda hazr, hemen kuzular karacak. Ama srler sulanmaynca olmaz. ocuklar arkadaki srlerin nne sralandlar. Ama zor eliyorlar sry. Birisi geldi kuyunun bana. Nuh Nebi'den kalma, bir khne tahta oluk var. Kuyudan ingille su ekilecek de, bu sr sulanacak. Bunun olana yok, diye dndm ilk nce; ama oldu. Yine baladlar birka ip, tane ingil taktlar iplerin ucuna. Biri yorulduka bir bakas ekerek, her biri drt yz batan fazla sry, saat iinde suladlar.

Kuzular emzirilip okandktan sonra dolduruldu pinlere. Skn etti millet bu kez kyden yana. Ayrlrken, obann biri soruyordu:

"Kyde ne var ne yok, havadis var m?" "Biz de senin gibiyiz... Duyup grdmz bir ey yok im

dilik" dedim. "Seni sormal?..." "Dan banda ne olacak bende? Alt aydr buralardaym.

Bir ey grdm, duyduum yok. Halimden de mi bilmiyo-nuz."

Barn at. Gmlei muamba gibiydi. Gsnn kllar zift gibi kapkara bir kirle svanm.

"amarn hi ykanmaz m?" dedim. "Ne diyon? amar kim, ykanmak kim, biz kim."

3 6

Ekin Tarlas

Temmuz geldi, ekinler yetiti. Arpalar bir kar, buday ve avdarlar . Biz de herkes gibi, alp ora bimeye koyulduk. Baz gn belden olduk bkle bkle, bazan dizden olduk, arpa yolarken ke ke, her zaman da elden olduk eke eke.

Babam, kk kz kardeim, bir erkek kardeim hep tarlada yattlar. Ben de sabah oldu mu elimi yzm ykar, ceketi srtma atar, nerede ekin biiliyorsa oraya giderim. Bu scakta ceketi niye alyorsun diyeceksiniz, ama birdenbire yle sert bir poyraz kar ki, adamn cierlerine iler.

Akam dnerken, bambaka bir insanm ben. Dudam kavruk, belim szl, elimde hi hayr yok. Bazan orak kanatmtr, bazan diken. Kurt kuyruklarnn kl gibi dikenleri doldurur av-cumun iini, blk blk, kavlak kavlak. Ellerimin u haline bakarm da, bunlar kaplumbaann buruuk ayaklarna benzetirim.

Gmleim tenime, sam alnma yapmtr. Taramak istesem tarak batmaz. Akam serinliinde de imento gibi donar. orabmla pantolonumun paalarna dolan ptrak dikenlerini, ancak yarm saatte ayklayarak, gne inerken ben de derim yola. Ne yalan syleyeyim, yolda rastladklarmdan utanrm bu dnte. Onlar senden hallice mi diyeceksiniz; deil, deil ama neyleyim, olmuyor ite. nsanlktan km bu halden utanmamak gelmiyor elimden. Su nereden bulacaksn ki, tarlada temizlenesin.

Yine de hora gemez grdmz i. Yaktramazlar bana bu ii. ki ufak ocukla tek bana didinirken bile babam, "Sen gayri efendi gaytna getin, biziynen srtme" der. "Biz iyi kt, iki gn nce, iki gn sonra beceririk."

Yolda falanca aaya rastlarm. "Bre Mamdefendi olum" diye ayplar, "efendilik baka, ireperlik baka. Baban grp de syleyemedim seni gtrmesin diye... Geen gn Kavas'n kllnn banda oturuyorduk, haber virdiler de ekin bitiini, hepimiz kzdk babana, olan yatlarnn yannda kk dryor diye..."

37

Ama asl, "Efendilik kim, o kim, yz yl okusa yine yaktramaz kendine" gibilerden yan bakmyorlar m, yreime iliyor.

Okuldan yeni ktm zaman syledikleri sz unutmadm: "Okumuleyin ya vali ol, ya kaymakam. Sen de bizimnen ky yerinde srndkten gilli ne hayrn grecen."

H a r m a n

Saplar, tarlalardan ekilerek kyn dndaki bolua, ayrlklara dklr. Harman burada srlr. Harmanlar hep bir arada olduu iin toz toprak birbirine karr. ki, yel essin.

Harman yerleri kyn kuzeyinde. Tnaz savurmak iin yel gerekli olduundan, byle gelmi, byle gidiyor. Geen yl Toprak Mahsulleri Ofisi'nce kylye t vermek iin bastrlp datlan Ekin adl gazetede, "Harmanlar kuzeye dkmek tehlikelidir. nk, rzgrdan taraf olduundan yangn ihtimali fazladr" diye bir dnceye rastlamtm. Bizim kyllere atm zaman onlar da atlar azlarn, yumdular gzlerini:

"Osandk bu ymrtalardan... Hepten clk kyor." Bizim kyde bir sz daha var: "Yn yerini ben de gsteri

rim, ekini ileyen olsa..." Bu sz anmsadm da, glmekten kendimi alamadm.

Sap kans akamdan hareket eder, sap getirmek iin; zellikle uzak olan tarlalara. Tam kaplumbaa yryyle ar ar sabaha kar tarlaya varr. Sap yklendikten sonra da kulukta ya da az sonra harman yerine dner. Akama kadar bir sefer daha yapar.

Kan ve kanya koacak kz herkeste pek bulunmaz. Onun iin kansz, ama bir kz ya da eei bulunanlar sap ekebilecek kz, kans olanlara keik (ortak) olurlar. Keik olmak iin yalvarp yzsuyu dkt konu komusu buna yanamazsa, ite o zaman hali haraptr kylnn. Burnunu yere dikip kt kt dnr gayri...

Dven ii, sorun deildir pek. Dvene herkes eek koar zaten. Bir para ulun iine avdar sap doldurarak hamut yapp boynuna takt m eein, haydi boyundurua.

J

38

Asl sorun, sap harman yerine indirebilmek. ok kr, sap, tarlann yznde kalm olan yok bu yl. kz, kans olmayanlar da trl hizmet vaatleriyle konu komusuna ektiriyorlar saplarn.

Bu yl biz de komumuz Duranla keik olduk. Duran benim ilkokul arkadamdr. Babas ldkten sonra evin ileri ona kald. Kans olmadndan, o da bizden rica etti.

Duranla babam, akamdan sonra kany koup sapa gidiyorlar. Ben de sabahlar erkenden, onlarn Mustafa ile bizim s-met'i alp, eeklerle birlikte harmana gidiyorum. Ortalkta e, yani saptan ayrlm rn varsa, harmanda yattmz oluyor, beklemek iin.

Durangilin Bayku'u, bizim Dden'i (iki eei birden) dvene koarak ocuklarn eline veriyorum. Onlar deie deie dveni srerken, ben de harman aktaryorum.

Bazan "kanya gitmek" de dyor bana. Ama daha ok gndz kansna gidiyorum. Gnde iki sefer yapldndan, kan tarlaya varncaya kadar, birisi srerken, teki kanya uzanp uyuyor. Gndz seferinde de uyumak sras, gece srm olanda. Babam yorulup da harmann glgesinde uyumak istedii zamanlar, kany ben sryorum tarlaya kadar; Duran uyuyor.

Amann bu yollar, ne yollardr... Her seferinde yolda devrilmi bir kan, adamn yreini szlatr. Dolusundan getim, bo kan bile, dikkat etmesen devrilir bu yollarda... Bazan, yolun en kt yerlerinde Duran' uyandrmak zorunda kalyorum. Talar, yolun bsbtn silindii yerler bir yana, tarlalar arasndaki o hendeklerden, yanlamasna inili kl dik ve dzensiz bayrlardan kany indirip karmak, anasn alatyor adamn. Bo giderken neyse... Ama ykle dnte, iki kii yatan tarafna destek olmazsa, kannn devrilmesi iten deildir. Birisi trm, br anadutu eline alp var gcyle dayanacak... yi ama, adamda kol kanat kalmyor. nsan insanlktan kyor ya, kan bari devrilmese... Ama ne yapsan yine devriliyor sk sk. Devrildikten sonra, her eyi yerli yerine koymak iin de anasndan emdii st burnundan geliyor adamn.

Bir gn, Akbayr'dan avdar yklemeye gittik Duranla. Yolda Emmi'nin kans devrilmi. (Adn bilmem. Emmi derler.)

3 9

Kaldrmlar, sap yeniden yklyorlar. Ama boyunduruk krlm, zelveler krlm, kzn biri fenalam.

"Selamnaleykm, Emmi" dedim. "Aleykmselam, sar yeen" dedi. Olunun gzleri suvack suvack yat. Eliyle aldka ya

naklarna bulatn bulatrvermi. Kannn stnde burnu kalkp kalkp iniyordu.

Kany durdurdum. "Bu ne hal, Emmi?" diye konumaya baladm. "Gryon, her ey ortada, sar yeen. Bilmez deilsin ya.

Her gn bamzda. Kyllk, oca batsn... Yediin iine mi iliyecek... Alt yok ark gibiyik..."

Hi deilse o alamyordu. Birden sz deitirdi; sanki ben, "Neden alamyorsun?" diye sormuum gibi atld:

kzn azndan akyor seller, Otursan alasan divane derler.

Emmi'nin airlii de vard baya... Habip Karaaslan'la kak m deiti nedir? Ama bu cefalar iinde, o uyaklar yle yan yana gelir ki kendiliinden. Yalnz, ilhamlarn nankr topraktan alan bu cefake aircikler, billur kadehten "akn arab" yerine, bulakl kara anaktan hayatn zehrini imilerdir.

Srdrd Emmi:

kz hastaland zelve krld Aclar canevime derildi.

Duran uyand: "Ge kalrk, sr" dedi. "Emmi'yi hi grmedin mi be herif.

Her gnk Emmi ite. Sen de onun tesellemelerine mi havasl-sn..."

ekip gittik. Gelelim bize: Ben anadutla uzattm demetleri, Duran yer

letirdi zerine. Tam urgan sarmak iin asldmz srada, arkaya oturdu kan, saplar yere yayld. kincisinde de dzgn koyamam olacak, yine akt. Sapn hi hayr kalmad. Taneler

40

bsbtn yere dkld. Deviririz diye korkudan, o trm ald, ben anadutu, iki tarafndan yaparak getirdik ya, bizde de hayr kalmad. Yolda Emmi bekliyordu hl. Kyden zelve gelecekmi.

B a b a m

Harman zaman yemekler, hemen her gn ya kabak, ya pancardr. Kannn harman yerine gelme vakti yaklanca, bizim Behice ile Duran'n anas azklar getirirler. Yemeklerin stlerini rtmelerini bir trl retemedim. Harmann bir kysna koyarlar. Sap kans geldikten sonra eekleri dvenden, kzleri kandan salarak, ayn kysnda hayvan yatana sreriz dinlenmeleri iin. Biz de kannn glgesinde, keriz kabak anann bana.

Harman yerinin her yannda, durmadan tnaz savruluyor. Ardmz nmz toz. Elimiz, yzmz, azmz, burnumuz hep sval saman tozuyla. Bari karnmza giden biraz temiz olsa! Nerde? Yemein de st tabakas saman ve tozdan bir kaymak tutmutur. Dururken stn kapasalar bile, sofrada aar amaz ayn duruma gelecei de belli ya, neyse...

Na zaman temizlikten sz aacak olsam, huylanr babam: "stanbul'da byd sanasn bizim beyefendi! Ulan senin

mayan bu tozdan yaplm!" Duran da, arkadalk gerei ya da gerekten yle dnd

iin benden yana yontar. Bir gn, kabak yemeye oturduk. stnde yourt var kaba

n. Ama toz tabakas yourdu bastrm, kapkara etmi. "Baba" dedim, "benim bildiim yourt apak olur, bu kara

yourt neden yaplr ki?" Zaten parlamaya hazr, kplere bindi: "Ulan" dedi, "ireper dediin adam, senede bir kan toz

yer! Toz yutmasa, ii rast gelmez. Sen kurban olamadn m bu toza? Gzn seviyim o tozun. Sen de anarsn daha dnyay, hele ck daha dur!"

41

o r u l u olduuna bakmadan, anam da "Allah'a gveniyorum" diye balad bizimle ekine.

i de kavruluyor, d da. Akamlara kadar yprandn grmekten de, benim iim ifte kavrulmua dnyor. Ekin bienlerden ounun orulu olduuna baklrsa, bu yl ucuz kurtardk saylr; topu topu bir gen ld susuzluktan, ynn dibinde.

Ama kk ocuklara gelince i deiir. Analar, babalar tarlada orak sallarken, ecel de onlar kyasya biti. Bir aylkla bir ya arasndaki ocuklardan, her gn kyde bir iki kurban verdik. lk on be gn iinde lenlerin says yirmi ikiyi buldu.

Bazan anama ufak bir ey soracak olsak, "Benim dermanm m var sylemeye..." diye ksa keser. Ama bir yandan da durmadan ilahi syler. Kn klar oday gmbrdetirken, kadnlar kapya birikerek onlarn sylediklerini ezberlemeye alyorlar titreye titreye... Dinlemesi, hele bellemesi, ok sevapm.

"Peki ana, ilahi sylerken azn dilin yorulmuyor mu?" "He olum, bundan da m az yorulurmu. Allah'n, Pey-

gamber'in ad. Bunlar sylemesem, bu scaa dayanlr m? Bu sayada lmyorum a susuz..."

eme, kyn yannda, aramz bir saat... mek iin getirdiimiz iki testi suyu; hep atlak, yanan ayaklarna dkyor, bana gsne dkyor ve bize komu tarlalardan su getirmek dyor ok kere.

Ayaklarnn taban parampara. Ayana iyi kt bir pabu aldk. "Onu kim srkleyecek" diyor.

B a n a G e l i n c e

Bu notlar sebze tarlasnda, ba bellerken, gne skp ter -orrken yazyorum. imdi ekinler yetiti. Babam yalnz. Yar-lm etmemek olmuyor. Ama benim onlardan ayrldm nokta u ki, tarlaya giderken de kitap kt alyorum yanma.

42

u satrlar yazarken, herkes gibi biz de karpuz apalyoruz anamla. Scak bunaltyor. Ben fazla dayanamayarak glge ar-yorum. Boysuz msrlarn glgesine uzatyorum bam. Yatp dururken anamn sesi geliyor:

Alaklara karlar yad medin mi? Bu scan olacan dnmedin mi?

"Dnsem ne yarar var ki, ana?" "Ne olacak? Evden gelmezdin." Kyde kimsecikler yok. Herkes iinde gcnde. Bir ben mi

kalacam? Yalnz, kadnlar yanan ayaklarn ara sra arktaki suya sokarak katlanyorlar scaa...

Bozkr, tam anlamyla bomboz uzayp gidiyor. Srler, keseklerin arasndan a ana kye gidiyorlar salmaya. Bir ey varsa memelerinde st adna.

Akam oldu. Eve geldik. Yarn burak yolmaya gidilecek. Bir sre de oraya devam gerek. Alnyazmzn ark yaammz terek, bin yl nceki gibi dnyor, dnyor.

Ah bu durumu anlatacak g olsa kalemimde! Sanatlarmz nerede? Onlarn gzleri grmeli bu sahneleri... Sel gibi akan terlerden, ne bayaptlar oluurdu...

Yakup Kadri Yaban'da, ky gereine yle bir dokunacak olmutu, kyametler koptu, Trk kyne iftira etti diye. Trk kyn hl:

"oban kaval alar, ann Hayat airanedir.

Fsldar, skt eder, Bu bir gzel teranedir."

gibi drtlklerdeki havayla dnenler, bu memleketi tanmyorlar; onun gerekleriyle hall hamur olmadka ky bildiimizi iddiadan, onun adna avukatlk etmekten vazgeelim bari.

D e l i K e z b a n

Bizde herkesin tarlas yoktur. Ekin bime zaman bazlar rgat durur aalara. Bu yl ekini olmayanlardan bazlar da, Haymana Ovas'na gitti almaya, artan da kymzde kald.

imdi askerde bulunan Veysel'in kars Deli Kezban da, Musa Usta'ya rgat durdu on kileye (kile: 30 kilo). Bu scak aylarda, bir yandaki ocuunu tarla tarla gezdirdi de, yine ldrmedi. Herkes aakald bu ie; "Allah esirgediini esirger" dediler.

Musa Usta'nn Karaboaz'daki tarlasyla, tarlamz komu. Biz arpa bierken, onlar da geldiler. Akama kadar gzlerimi ayrmadm onlardan. Akam eve gelirken yanlarna uradm. ocuk ynn yannda alyordu. Bize biraz akraba da der. Kezban, ocuunun yanna iki dakika urayabildi, tekiler arpa yolarken. On kileye durduunu da ondan rendim.

"Mamt Aa" dedi, "be kilesine para aldm, Veysel'e yolladm. Be kile de bana yeter gayri, ne olacak!"

Sonra yine iine eildi.

o r b a l k

Bizim ahr, evin arka blmnde, samanlk da ahrn i yannda. gz dam i ie. Ahrla samanlk, saydan oyma eski maaralardr. Birka yl ncesine kadar, imdiki evimiz yoktu. Ahr olan yerde oturuyorduk. Kendini denkleyince, n tarafa bu evi yaptrm babam, ben Ky Enstits'nde okurken. eride kalan eski ev, ahr olmu.

Eyalarn bir ksmn oturduumuz eve sdryoruz, bir ksmn da ahrn i yanndaki samanln bir kesine koyuyoruz. Yatak ve buna benzer eyalar, evde kalanlardr. Samanla konulanlar ise, hayvan pisliinden turu kp biiminde yaplan petekler iinde yiyeceklerdir. Asln ararsanz, samanlktaki eyalar ben, ie yaramayanlar sanyordum. Bulgurun, fasulyenin falan oradaki petekler iinde olduunu, inein yemesiyle rendim. Sonradan, iinde yiyecek bulunan kaplar da eve tadk ya, i iten geti.

44

Samanla konulan eyalar doru drst orada saklamak ok zordur. nk kaps yok. Bazan kannn tekerini geriyor anam kap yerine, tekerlerin kanya takld mevsimde bir aa paras geriyor yerlerine. kzler usludur, ama inek ne yapp yapp ipini koparyor. Samanla geince de, ne bulursa yiyor. Bir ey bulamazsa, krp geiriyor oradaki petekleri, mlekleri.

Yreimin bir kesini de, bu bozuk dzen yakyor. "Bu ileri sen dzelteceksin. Ky kalkndrmaya kendi evinden bala. Bunu da yapamazsan, ne anladm ben senin okumuluundan" diyorum kendi kendime. Geri, her eyi elimden geldiince dzeltmeye alyorum, ama yine de yle yantlyorum iimden: "Ne yapaym, nce bir yap ister, onun iin de para!"

Geen akam yemek yerken, ierde takrtlar oldu. ray alarak ahra kotu anam. Az sonra alamakl sesi gelmeye balad:

"Kran giresice de, mundar atlaysca. Mosgof mal, gvur inei... Biyilki senede, elimi brmde koydun! Bulgur mulgur gitti. Al, inci de orbaln hesabn grdn. Ben naapiyim de, nerelere gidiyim? Bktm bu inein elinden, illallah dedim. Canm ksa da kurtulsam."

Kaklar atp kalktk babamla. Vardk ki, inein karn davul gibi imi. orbalk peteini krm, yerle bir etmi. Zaten iki lek kadarm orbalk. Yediini yemi, yemedii de samanln tabanndaki pislie karm. zerine de pislemi. Anam da oturmu yere, dklenleri toplamaya alyor. Bir aa paras alarak, inee vurmaya koyuldu babam da...

Harman kalkp da orbalk falan yapmaya iki ay var. Ho kuraklk ylesine ki, harmann da kalkaca pheli bu yl. Komulardan dn bulalm desek, yok. Bizim her gnk beslenmemiz ise, bulgura ve orbala dayanyor. Akam bulgur pilav, sabah bulgur orbas...

Biraz aaladktan sonra, anam gidip kalburu getirdi. Gya pislii eleyip, iindeki orbal ayracak. "Ana yok, olmaz" dedimse de aldrmad, ayrd, ayrd ama yine pislik.

"Gel ana, lrsek de a lelim" diyerek kolundan tutup getirdim eve. Hl dizlerine vurup dvnyor:

45

"Mosgof mal! Olanca umudumu da yerinen yeksen etti. De, ben ne piireyim yarn da, nnze ne koyaym?"

Kooperatif

Bizim ilenin yedi sekiz kynde "Tarm Kredi Kooperatifi" var. Aslnda kyllerin yarar dnlerek, hayrl bir erek iin kurulan bu kooperatifler, bugn kyly bir kmaza sokmu durumdadr. nk kyl, kooperatiften para alrken iinde ilerleme dncesiyle hareket edemiyor, ald paray krl bir ie harcamyor. Sadece kooperatiften ald paray eski borlarna yatrarak, bir an iin hafifliyor. "Seneye Allah kerim" dncesiyle hareket ediyor. Sene ise, abucak gelip attndan afallayveriyor; ounluk borcunu deyemiyor. Sonraya kalp, faiz yznden iki katna knca, bsbtn deyemez oluyor borcunu. Sonunda icraya veriliyor ve ite o zaman kara sefalet ba gsteriyor. Bu evrenin kylerinde, kooperatife ortak olan kyllerin yardan fazlas icraya verilmitir.

Borlu kyllerin kooperatif defterinde kaytl varlklarna bakacak olursanz, her birini milyoner sanrsnz. Fazla para koparabilmek iin "fazla mal gz karmaz" sansyla bol keseden atp tutmular; kzler, inekler, atlar, mandalar. Tarla desen, ka dnm istersen. Hatta hi ifti olmayanlar bile, bor koparabilmek iin bir sr mal yazdrmlardr. craclar, hacze gelince btn o defterde saylp dklen mallarn yerinde yeller estiini grerek, elleri brlerinde kalakalyorlar.

Kooperatifin biri de bizim kyde. El aman diyorlar, ama yine borlanmaktan vazgeemiyorlar. Oradan alp oraya yatrmakla geiyor zaman. Gereksinimlerin banda kz almak geliyor. Bir ift kz 600 liraya. taksitte deniyor. Daha sen ikinci taksi-di demeden, bir de bakyorsun, kz sizlere mr! Ot olmadndan, doudan gelen bu hayvanlar burada yaayamyorlar. in yoksa bir tana daha al, borcun bir kat daha katmerlensin.

Geen yl 600 liraya bir ift kz de babam ayrd celepinin srsnden. Kooperatiften 300 lira alp, 200'n birinci taksite yatrd. Geri kalan 100 liray da baka gereksinimlerine

4 6

harcad. Gz geldi. Kooperatif para ister, celebin ikinci taksiti de geldi att. Biz zaten gnmz zor ediyoruz. Elde avuta bir ey yok. Ald m bizi bir dnce!

"Baba, ne edelim?" "Nebliym, olum." Baktm ki olacak gibi deil. Paral diye ad kan birka aa

ya yzsuyu dkp, faizle 300 lira denkletirerek kooperatife yatrdm. Bu kez kooperatiften, daha fazlasn almak gerek. nk hem celebi, hem bu yeni borlar, hem de teki gereksinimleri saysan, bu kadar daha olur.

Sonuta, Ali'den Veli'ye, Veli'den Ali'ye derken 400 lira borcun altna girdik biz. Babam soluunu aladursun, faiz de iler bir yandan. Biz byleyken, hi para bulamayp da icraya verilenler, halimize gpta ediyorlar:

"Buldu, buluturdu, yatrd baba! Bizim gibi arp kalmad ya!"

Ah keke olsa da, hepinizi kurtarsam. kzlere bir hastalk gelmesi olasl da hi aklmzdan

kmyor. "Baba, yle bir kaza olursa ne ederiz ki?" "Olum, o zaman baka are yok, boyunduruun bir yan

na sen koul, bir yanna da ben. smet de (kk kardeim) tutaa yapsn. lrsek de yle lelim. Byle srnmekten, yle lmesi hayrl..."

Beterin Beteri

Herkes gibi bizim saman da k ortasnda tkenmi. Bahar zor getirmiler, ama hayvanlarda da hi hayr kalmam. Bahar gelince, her gn ot toplayp yedirmek dt bize, yoksa nallar dikecekler. Okulu tatil edip kendi kyme geldikten sonra, iki i kt: Ya ift srmek, ya da ot toplamak. Ot toplamak daha kolaydr dedilerse de, ben ift srmeyi setim. Akama kadar dere tepe dolaacaksn da, bir heybe ot bulacaksn!

Haziran ay bylece geti. itili arn iinde, fasr fasr kabard ayaklarm. Toprak, ta gibi sert. Saban gemez topraa.

47

Zavall hayvanlarn az kprr iin zorundan, bir yandan karnlar da doymuyor; soluyup duruyorlar. Azktaki yavan ekmein yarsn onlara veriyorum, ama ne kar bundan. En ok srdm gn, yirmi admlk yer srebildim. Be adma kadar dtm gnler oldu. Kendi yorgunluuma bakmayacam, ama kzlerin halini grdke iimden kan gidiyor. ki ayda, topu topu on be dnm kadar yer srebilmiiz.

Bu ile urarken, yine salverdim kendimi. stme bama bakamaz oldum. Elimi yzm souk suyla alpalayveriyo-rum. Pislik iinde yzyoruz ya, aldrdm yok. Asl zldm ey, okuyup yazmaya vakit bulamamak. Hep byleyimdir; okuyup yazamadm m, l gibi bir uyuukluk ker iime. Okuyunca cana gelirim. Bir kitab, tam on alt gn cebimde tadm, kendimi toplayp bir sayfa olsun okuyamadm. Sonunda bir gn ift srmekten dnnce bu can skntsyla yattm. Bir ter yrd benden. Soluk alamyorum. Bir saatte drt be kez gmlek deitirdim terden. Her derdi unutarak benim bama biriktiler bu kez de. Bir iki kocakar getirip ovalattlar. Ben rpmyorum, anam babam baucumda alyorlar, komular da gelip evremi sarmlar.

Akam olunca, iki kak orba itim. Biraz sonra uyuyuver-miim. "Gayri uyudu" diye sevinmiler. Komular dalm. Bir aralk, kulamn dibinde bir ses duyup gzlerimi atm. Anam baucuma oturmu, "Mamt, Mamt, Mamt, uyan hele yavrum" diyor.

yle terlemiim ki... O, bamdan yorgan ekmeye alyor. "Ne var, syle ana, terim soumasn." "Yavrum, terin sras deil, kz lyor." Bu sz iitince kendimden getim. "Baban uyandrmaya korkuyorum. inci baylr, ne eder." Naapalm, nrelim diye dizlerini dvyor. Yalar da bir

yandan gznden yasta damlyor. "Ahrdan tkrt gelmeye balad. ray yaktm baktm ki,

uzanm abalyor yavrum, konur kz. Ayaklarn diremi, kt kt vuruyor. Kaldrp kaldrp ban da yere alyor. lyor! ld belki inciye kadar, yavrum, gak hele. Nidelim ki ya Rab-b..."

48

Beterin beteri varm meer! ift srerken ektiim skntlar bir anda unutuverdim. Bu da m gelecekti bamza! Okuyamadm iin zlen ben miydim? kz sa kalsayd da, keke okuyamasaydm. Dnya gzmde karard. Ne yapacam ardm. Neden sonra, titreye titreye doruldum. Emektar paltoyu srtma alarak, sallana sallana yrdm ahra. Anam koluma girdi. Babamla ocuklar ml ml uyuyorlard.

Uzatm ayaklarn boylu boyunca yatyor konur kz. Ei olan sar kz de yannda dolanyor, gzlerini aktarak eine bakyor. kzler yemliklerindeki kancaya urganla bal olurdu, ama anam zm ikisini de. Brnden drttm, kaldrmak istedim, ama fayda etmedi. Beynim zonkluyor, nerdeyse yere yklacam. kz m daha ar hasta, ben mi kestiremiyorum.

Babam ardk. Daym, teyzemi, dedemi, komular hep arp uyandrm anam. Ahrn ii ana baba gn. Herkes sapsar.

Terim souduktan sonra kulaklarm uuldamaya balad. Benim kolumdan tutarak zorla getirip yatrdlar.

Dnmeyi durduracak bir areyi hibir zaman bu kadar aramamtm. Sanki bam mengeneye kstrmlar da skyorlar... Hasta vcudumun stne dnyay yklemiler; altnda eziliyorum. "Keke bugn grmeden ben gitsem" diye szlanyorum iimden. Bir yandan da, "are var m?... Bu ileyi ekeceksin, bu koullar iinde eriyip gideceksin, dayan Mahmut, dayan" diye, kendi kendimi avutmaya alyorum.

Ahrda epeyce uratlar. Komular snk bir sesle babam avutmaya alyorlar. "Cann sa olsun" diyorlar. Biraz sonra kz dar kardlar, kapnn nne. Biraz da orada alayp szladlar. Bereket versin, komular da acmza katldlar. Bizi o halde brakp gitmediler. Ben kendimi yedim bitirdim yatakta. Teselli verici szleri aklma getirmeye altka, kafam hep kartna iliyordu: "kz lrse ift ubuk kalr. Sap, tarlann yznde kalr. Harman ortada kalr. Kalr, ama babamn dediini yapar, yine yaar gideriz. zlmekle bu gidiin nne geecek deiliz a!" diye dnyordum, ama fayda etmiyordu. Carnegie'nin bir kitab var hani: znty Brak, Yaamaya

49

Bak. Onu yazan benim yerimde olsun da, zlmesin elinden gelirse...

"Her eye katlanarak yaamak gerek", ama cann yitirme-sen bile yaamann anlamn yitirirsin.

ocuklar da uyandrp kara haberi syledi anam, gzleri yaararaktan. Onlarda alaarak dar kotular, kzn yannda, rlplak.

"kz nasl?" diye sordum anama. "Nebliym yavrum, sendeleyerek ck ayakta duruyor. Dayn

'Geer inallah, ac ot yimitir, korkulacak bir hastal yok' diyor." Biraz ferahladm. Sar kz, smet'in; bu hasta olan da

Nevriye'nin kzym. ocuklar evdeki mallar blrler kendi aralarnda akllarnca. Nevriye, darda avaz avaz alarken, smet gelip yatt. Ah ileke kardeim benim!

"Aa, benim kz hastalanmam" dedi. Seviniyor hastalanan kzn Nevriye'ninki oluuna. Bir ba

kma iyi, bari o teselli bulsun bylece. Ortalk aydnlandktan sonra, sarmsakl yourt falan aktt

lar kzn azna. Ayakta duracak kadar canland, ama yine halsiz.

S e v i n

Her acy bir sevin kovalyor, yoksa katlanlmazd bu yaamn aclarna. yle mutlu gnlerimi bilirim ki, hemen bir rastlantyla acya evrilmitir. Yine yle zntl zamanlarm oldu ki, beklenmedik bir olayla bir anda aydnlanmtr.

kzn hastaland gece, sabah zor ettim. Yatakta kendimi yiyip bitirmektense, kalkp biraz hava almak istedim. Gire ka biraz kendimi toparladm. Bamn ars kesildi. Kitaplar falan kartrdm. Biraz da gezdim. im ferahlad azck. Akam oldu, yattk yataklarmza.

Gece, anam yine uyandrd beni: "Eemiz kunnad (dourdu). Spas kanck" diye mutulad.

Zaten hayli zamandr gzlerdik. Bugn yarn bekliyorduk, ama bamzn telandan eei unutmutuk. Hi gzlemezken,

50

douruvermi geceleyin. Anam bu kez, babamla ocuklar benden nce uyandrm. Hepsi ahrdalar. Kalkp ben de gittim yanlarna. Eek, kulaklarn dikmi, spasn yalyor.

Anam anlatyor: "Gece yars birka kere hkrd eek. Kalktm, geldiydim,

ray alp da... Kirinin ayaklar km. Ben de ektim kardm."

Gzlerimiz ra gibi yanyordu sevinten. kz de bir para iyilemiti. Dn geceki acnn yerini, imdi byk bir sevin almt.

"Bu kiriyi de Behice'ye veriyorum" dedi babam. Sonra anama dnd:

"Avrat, eee bari para verdirmeyecek Allah, sa olursa kiri. Anas kocayana kadar yetiir, byr. O zaman da bu kun-nar."

Eek yaladktan sonra, spann kulaklarn ttk, dik dursun diye, gelenektir. Babam burnuna frd ve kulana seslendi: "Kirr! Anandan arkaya kalma!... Seni canavar yir!" Bu da gelenektir.

Sonra, "Gel gz, bi de sen ar da cesur olsun" dedi anama. Bir de anam seslendi. Bu srada ocuklar da tutturdular. "l

le biz de aracaz!" diye. Birer de onlar ardlar. Benim aval aval, hayretle seyrediime kzd babam. stermi ki, ben de ocuklar gibi sevinten kabma smayaym ve spann kulana seslenme istei gstereyim.

"Ben adam gznden bilirim" diyordu. "l ocuklar gibi mal canls deilsin. Her eye szer bakarsn. yle iimize kar da, ne yapyorsak onu yap. Geriden seyretmeynen mal mal olsa!..."

Bir de ben seslendim kulana aresiz. Ahrdan karken, ocuklar bir trl ayramadk spann ya

nndan. Baka yolu kalmaynca, babamla ben ktk. Anam ocuklarla ahrda etti sabah.

Daha ben kalkmadan, mutulamaya komu dar ocuklar; daylarna falan.

"Ali Day, eeimiz gunnad gece, kirisi ganck hem de!" O da cevap vermi:

51

"Azn (ilk