MACARSTAN'DA TRK BDELER

O k t a y A s l a n a p a

1 5 2 6 t a r i h i n d e Kanun S u l t a n Sleyman (ekil: 1 ) i d a r e s i n d e Trk ordular M u h a c m u h a r e b e s i y l e M a c a r ordularn malp v e imha e d e r e k M a c a r i s t a n ' a girmilerdir. B u n d a n s o n r a b i r mddet Osmanl h i m a y e s i n d e krallk o l a r a k i d a r e e d i l e n M a c a r i s t a n , 1 5 4 1 - 1 6 8 7 arasnda t a k r i b e n b i r buuk asr k a d a r Osmanl mparatorluunun b i r eyleti olmutur.

Osmanl Trklerinden nce M a r a c a r i s t a n ' d a R o m a n v e G o t i k mimarsi hkim o l u p btn byk ehirlerde R o m a n v e y a G o t i k k a t e d r a l l e r , atolar v e e v l e r vard, Osmanl mimarsi i s e M a c a r t s -t a n a y e p y e n i b i r slp getirmi R o m a n v e G o t i k slbunun g e limesi olduu y e r d e duraklamtr. Rnesans slbu b i r ka byk s a r a y a i n h i s a r e d e r e k M a c a r i s t a n a yaylmam e r k e n B a r o k slbu d a M a c a r i s t a n ' a girmemi, a n c a k Trk hkimiyetinden s o n r a yksek B a r o k slbu V i y a n a y o l u i l e M a c a r i s t a n ' d a yayl a r a k t e ' s i r i n i gsterebilmitir.

Trklerin M a c a r i s t a n ' a g e t i r d i k l e r i Osmanl slbu t a m a m i y i e olgunlam v e yzlerce s e n e l i k a n ' a n e s i o l a n b i r sanatt. B u n u n l a b e r a b e r M a c a r i s t a n m u a z z a m mparatorluun a n c a k b i r eyleti m e s a b e s i n d e olduundan b u r a d a yaplan c a m i l e r i n pln u m u m i y e t l e sde b i r m a n z a r a a r z e t m e k d e o l u p yalnz eyletin m e r k e z i o l a n B u d i n ' d e k i c a m i l e r dier ehirlere n a z a r a n d a h a ihtiaml i d i 1 .

Ksa z a m a n d a m e y d a n a g e t i r i l e n ok m i k t a r d a mimar bidel e r M a c a r i s t a n ehirlerinin R o m a n v e G o t i k ehresini t a m a m e n deitirerek b u n l a r a b i r Osmanl ehri k a r a k t e r i vermitir. Saysz m i n a r e l e r , G o t i k k a t e d r a l l e r i n k u l e l e r i n i glgede brakm, e l l i s e n e zarfnda B u d a v e Pete O r t a a ehri h a l i n d e n Osmanl

1 L o u i s F e k e t e , S o n v e n i r s T u r c s e n H o n g r i e ( N o a v e l l e R e v a e d e Mongre), Bdapest 1 9 4 3

326 MACARSTAN'DA TRK BDELER

ehri h a l i n d e gelmitir. S i e b m s c h e r ' i n 1 5 9 8 v e 1 6 0 2 t a r i h l i bakr zerine o y m a s u r e t i y l e yaplan r e s i m l e r i n d e (gravre) B u d a v e Pete ehirleri artk t a m a m i y l e Osmanl ehri manzaras gsteriyor (ekil: 2 ) . 1 6 8 6 t a r i h l i dier b i r r e s i m d e n anlaldna gre M a r g i t (Kz adas) adas zerinde d a h i c a m i l e r ina e d i l e r e k bunlarn says d a h a d a arttrlmtr (ekil: 3 ) . Aa yukar b i r buuk asr sren Osmanl d e v r i n d e , M a c a r i s t a n ' d a 1 5 0 k a d a r c a m i , b i r ok h a m a m , lca, m e d r e s e , , z a v i y e , t e k k e v e s a i r e yaptrlmtr. Bunlarn yapld ehirler srasiyle unlardr:

B o r o s j e n c : 1 c a m i , 2 m e s c i d B u d a : 2 4 c a m i , 4 6 m e s c i d , 5 m e d r e s e , 1 6 m e k t e p , 1 0 t e k k e ,

8 lca, 5 h a m a m , 1 b a r u t h a n e , 4 3 kla, 7 5 eme. Csand; 3 c a m i , 1 0 m e s c i d , 4 m e d r e s e . E g e r : 9 c a m i , 3 8 m e s c i d , 4 m e d r e s e . E s z e k : 4 c a m i , 4 0 m e s c i d , 4 m e d r e s e . E s z t e r g o m : 3 c a m i , 2 m e s c i d , 2 m e d r e s e , 1 t e k k e . Galambc: 1 c a m i , 3 m e s c i d , 1 m e d r e s e , 1 t e k k e . G y u l a : 2 c a m i , 2 t e k k e b i r trbe v e m i s a f i r h a n e . H a t v a n : 3 c a m i , 1 m e d r e s e , 1 t e k k e . Koppn : 4 c a m i , 1 1 m e s c i d . L i p p a : 5 c a m i , 1 m e s c i d , 1 m e d r e s e ^ 1 t e k k e . Mohcs; 1 c a m i , 1 m e d r e s e , 1 t e k k e . N a g y k a n i z s a : 7 c a m i , 1 m e d r e s e , 3 t e k k e , 1 h a m a m . N a g y vrad: 5 c a m i , 3 m e d r e s e . O r s o v a : 2 c a m i , t m e s c i d , 1 m e d r e s e . O y v a r : 1 c a m i . P e c s : 1 7 c a m i , 5 m e d r e s e , 6 t e k k e , 3 trbe. Pete: 5 c a m i , 6 m e s c i d , 2 m e d r e s e , 2 t e k k e . Sikls: 7 c a m i , 6 m e s c i d , 1 m e d r e s e , 3 t e k k e . Szekesfehervr: 4 c a m i , 3 m e d r e s e , 1 1 t e k k e . Szekszrd: 1 c a m i , 4 m e s c i d . Szigetvr: 7 c a m i , 1 0 m e s c i d , 1 m e d r e s e , 1 trbe. T e m e s v a r : 5 c a m i , 4 t e k k e . T i t e l : 3 c a m i , 3 m e d r e s e , 3 t e k k e . V c : 7 m e s c i d . V e r s e c : 3 c a m i , 2 m e s c i t , 1 t e k k e .

Y e n i d e n ina e d i l e n b u c a m i l e r d e n baka b i r ok k i l i s e l e r d e

O K T A Y A S L A N A P A 327

c a m i h a l i n e getirilmi b u l u n u y o r d u . lk d e f a c a m i h a l i n e k o n u l a n hristiyan m a b e d i B u d a k a l e s i n i n ortasnda b u l u n u p , u m u m i y e t l e M a t h i a s k i l i s e s i ad v e r i l e n N o t r e - D a m e k i l i s e s i olmutur. eklini bozmyan, yalnz t a s v i r l e r i kaldran bz kk deiikliklerden s o n r a b u r a y a Byk C a m i v e y a Sleyman H a n c a m i i ad v e r i l mitir. B u n d a n s o n r a d a h a i l k gnlerden i t i b a r e n c a m i b i r ok vakflarla zenginletirilmi, y e r l e r e hallar serilmi, f a k a t b u k i l i s e y e it i k i kymetli gm amdan d a stanbula g e t i r i l e r e k A y a s o f y a c a m i i n d e mihrabn i k i tarafna konulmutur. K i l i s e n i n g a l e r i s i m a h f i l h a l i n e g e t i r i l i p , k o r o ksm d a m u h a f a z a e d i l e r e k kadnlara t a h s i s edilmitir. E z a n evvel an k u l e s i n i n b i r p e n c e r e s i n d e n o k u n u r k e n , a z s o n r a k u l e n i n zerine b i r erefe yaplm, yksek g o t i k p e n c e r e l e r i n st ksm rlmek s u r e t i y l e b u n l a r s a deletirilmitir. 2

B u k i l i s e d e n btn t a s v i r l e r i n uzaklatrlm olmasna m u k a b i l ark kaps zerinde e j d e r i ldren S e n J o r j i l e lyas p e y g a m b e r i n t a s v i r edildii rlyef g u r u b u m u h a f a z a edilmitir. K a nun S u l t a n Sleyman'n b i z z a t aln rterek b u t a s v i r l e r i saklad v e t a h r i p t e n kurtard sylenir. E v l i y a elebi b u vak'ay yle -anlatyor: < Sleyman H a n c a m i i e v v e l d e n m u s a n n a b i r k i l i s e imi, b i r m i n a r e s i v a r e s k i d e n anlk imi. ikiyz o n k a d e m e li ser-med m i n a r e o l u p h a k i r zerinden Pete, B u d i n sahralarn temaa e y l e d i m . . . B u c a m i i n i k i kaps v a r . c a n i b - i arktaki kap zerinde b i r b e y a z m e r m e r e stad kh-gen kanadl b i r e j d e r h a t a s v i r i yapm k i gya z i - r u h t u r . . . B u e j d e r h a nnde ltebih H a z r e t - i Hzr a t zre s u v a r o l u p e l i n d e mzrayle e j d e r e br sng u r u p ejderhay altna alp inemektedir. Hatt hn-i f e r i n d e Ebssud, t a s v i r haramdr, b u t i m s a l i krmak ( g e r e k t i r ) , d e d i k l e r i n d e Sleyman H a n ; k i m s e b u s u r e t e b a k m a s u n , mslim o l a n l a r grmesn d e y u g e r d e n i n d e n kemir aln karup b u h e y ' e t l e r i n zerlerine rttrp krmadan hals ettirmitir. B u n d a n baka F e t h i y e c a m i i i l e O r t a c a m i d e k i l i s e d e n evrilmiti. B u n l a r k u b b e s i z , k i r e m i t rtl yaplard. E v l i y a elebi S a r a y c a m i ' i n i n d e k i l i s e d e n evrilmi olduunu sylyor v e h a r e m i kaps d i b i n d e b i r kurunlu k u b b e - i li iinde G a z i A h m e d b e y medfundur d i y o r 3 .

2 L o u i s F e k e t e , A g n . e s r . , 1 9 4 3 S E v l i y a elebi, Seyahatname, V I , s . 2 3 7 v d .

3 2 8 MACARSTAN'DA TRK BDELER

Yklm o l a n c a m i l e r arasnda e n ok S o k o l l u M u s t a f a Paa c a m i i hakknda b i l g i m i z vardr. B u c a m i k r r a l hamamnn c e n u b u n d a ta dvarlarla evrili byk b i r a v l u n u n ortasnda yaplmt. S i e b m a c h e r 1 8 0 2 t a r i h l i gravrnde b u n u gstermektedir ( b k . ekil: 2 ) . 1 5 6 6 - 1 5 7 8 arasnda yaplm o l a n c a m i i n c e p h e s i H o r a s a n v e Trkistan'daki byk m e d r e s e l e r i n c e p h e l e r i n i hatrlatyordu.

1 6 8 6 d a izilmi o l a n dier r e s i m d e B u d i n v e Pete c a m i l e r i n i n umum manzaralar v e y e r l e r i b e l l i olmaktadr ( b k . ekil: 3 ) , B u n l a r d a n B u d i n ' d e O s m a n B e y c a m i i n i n 1 7 7 0 t a r i h i n d e h a r a b e h a l i n d e i k e n yaplm r e s m i n d e n b u c a m i i n c e p h e s i v e m i n a r e s i hakknda b i r f i k i r e d i n m e k mmkndr. P o r t a l i s t i r i d y e kabuu i l e n i h a y e t l e n e n b i r kakemer eklinde o l u p i k i t a r a f t a n yarm stunlarla evrilmi v e b u n l a r dz b i r atk i l e b i r b i r i n e balanmtr. Sada v e s o l d a kakemerli b i r e r ili, p o r t a l i n st ksmnda v e k u b b e n i n t a m b u r u n d a b i r e r s i v r i k e m e r l i p e n c e r e grlyor. Sa kede mlek biiminde k u v v e t l i b i r k a i d e zerine o t u r a n endaml s i l i n d r i k m i n a r e ykselmektedir (ekil; 2 3 ) . B u r a d a grld t a r z d a c e p h e klsik Osmanl m i n a r e s i n e u y g u n o l m a y a n b i r n i z a m a r z e d i y o r . Y u v a r l a k k e m e r l i .kap, s e r t h a t l a r l a k u b b e i n t i k a l sahas, d o r nizamnda stunlar zerine a r k i t r a v s o n r a d a n yaplan t a m i r l e r l e m u a h h a r d e v i r slbuna dellet e d i y o r .

B u n d a n baka B u d i n ' d e T u n a kenarnda surlarn dnda ina edilmi o l a n T o y g u n Paa, Hac S e f e r v e U l a m a Paa c a m i l e r i g i b i yaplar kurun kapl i d i . ehirde c a m i l e r o k a d a r oktu k i h e r b i r i n e a n c a k e l l i v e y a yz c e m a a t dyordu. B u n l a r d a n brahim avu tarafndan yaptrlan T a b a n m e s c i d i y i r m i s e n e ierisinde baykulara v e k a r g a l a r a y u v a olmu, 1 5 7 0 d e t e k r a r t a m i r e d i l m e k m e c b u r i y e t i grlmtr.

Pete'nin ortasndaki P l e b a n i a k i l i s e s i d e f e t i h t e n s o n r a h e m e n c a m i h a l i n e getirilmitir. E v v e l c e ngiliz srler m e k t e b i n i n bulunduu y e r d e B u d a ' d a k i S o k o l l u M u s t a f a Paa c a m i i n e b e n z e r b i r c a m i vard. F i s h e r V o n E r l a c h b u c a m i i n rlevesini yapmtr. B u ztn Macaristan kaybettiimizden a z s o n r a 1 7 1 2 d e hazrlanm o l a n rlveleri 1 7 2 1 d e baslmtr4. B i r m i m a r t a r a f i n - .

* F e k e t e , Badapest a Torakkorban sonunda G e n t h o n stvn, Torak Mem-l e k e k , B u d a p e s t 1 9 4 4 s. 3 1 5 - 3 5 3

O K T A Y A S L A N A P A 3 2 9

d a n izilmi olduundan bidelerin mimar slp v e k a r a k t e r i gsterilmitir ( b k . ekil: 6 ) . B u c a m i i n B u d i n ' d e S o k o l l u M u s t a f a , Paa c a m i i n d e n d a h a ssl olduu k a y d e d i l m e k t e d i r 3 . C e p h e n i n o r tasnda i l e r i doru frlam kakemerli b i r p o r t a l , b u n u n i k i t a r a fnda dikdrtgen p e n c e r e l e r , st ksmnda t e k r a r ka k e m e r l i b i r . p e n c e r e grlyor. Sa keden ubuklu z a r i f m i n a r e - ykselmekt e d i r . M i n a r e n i n k a i d e s i n d e pabu d e n i l e n ksm baklaval hendes h a t l a r l a sslenmitir. Klahn a l t kenarlar tavri b i r elenkle evrilmitir. B u d a v e Pete c a m i l e r i n d e m i n a r e l e r i n ok yksek v e i n c e olduu c e p h e d e e k s e r i y a ka k e m e r l e r kullanld.anlalyor. Hlen b u c a m i l e r t a m a m e n o r t a d a n kaybolmutur.

M a c a r i s t a n d a kalm o l a n c a m i l e r i n e n mhimi P e c s (Peuy) ehrinde Y a k o v a ' l - . H a s a n Paa c a m n d i r . Mevcd dier c a m i l e r i n m i n a r e l e r i yklm v e ekli bozulmu olmasna m u k a b i l Y a k o v a ' h , K a s a n Paa c a m i i eklini v e m i n a r e s i n i m u h a f a z a etmitir (ekil: 1 0 ) . C a m i 1 2 , 7 0 m e t r e kenarl k a r e biiminde b i r yap o l u p t r o m p l a r zerine o t u r e n k u b b e s i 1 1 , 2 0 m e t r e apnda v e 1 5 m e t r e yk-sekliindedir. K u b b e n i n t a m b u r u d t a r a f t a n yeil srl tula i l e kapl i d i , b u n l a r d a n bz i z l e r kalmtr. Bat. c e p h e s i n d e b u l u n a n P o r t a l e v v e l c e s i v r i k e m e r l i i k e n s o n r a d a n m * ksm k a panmtr. M i n a r e s i n i n uzunluu 2 5 m . d i r . C a m i i n yannda y i n e H a s a n Paa tarafndan yaptrlan b i r mevlev t e k k e s i vard v e h a f t a d a i k i d e f a b u r a d a mevlev yini yaplrd. Bugn c a m i b i r k i l i s e h a l i n e getirilmi bulunmaktadr.

E v l i y a elebi'ye gre P e c s (Peuy) ehrinin e n gzel mbsdi o l a n G a z i Kasm Paa c a m i i b u gnk P l e b a n i a k i l i s e s i d i r . M i n a r e s i n i n m e r d i v e n i n d e n o n s e k i z i n c i asrda yaplm o l a n an v e s a a t k u l e s i n e klr (ekil: 7 ) . [ F e n a ciltlenmi o l a n k i t a p t a r e s m i n b i r ksm i k i s a h i f e n i n ortasnda kapal kaldndan k u b b e t a m b u r u n u n yars v e etrafn eviren f r i z grlmedii g i b i kk k u b b e n i n st ksm d a kesilmitir]. C a m i , k i l i s e h a l i n e g e t i r i l d i k t e n s o n r a ekli ok deitirilmi Osmanl mimar slbu b o z u l mutur (ekil: 4 ) . O n t a r a f a s o n r a d a n ilve e d i l e n bask y u v a r l a k k e m e r l i r e v a k , c e p h e n i n s a k i n manzarasn bs-btn bozmaktadr.. Btn M a c a r i s t a n m e n byk c a m i i o l a n b u m a b e t 1 9 . 5 0 m e t r e kenarl k a r e d u v a r l a r zerine 1 6 m . apnda 2 2 m . yksekliinde

5 F i s c h e r v o n E r l a c h , Entzourf einer historschen Architektur, W i e n 1 7 2 1

3 3 0 MACARSTAN'DA TRK BDELER

byk b i r t r o m p l u k u b b e i l e m i h r a p zerinde kk b i r k u b b e d e n i b a r e t t i r , yapl 1 6 0 0 d e n e v v e l d i r .

M a c a r i s t a n d a kalm o l a n e n gzel Trk bidesi Eer (Eri) m i n a r e s i d i r . C a m i oktan yklm f a k a t 2 5 m e t r e b o y u n d a k i z a r i f m i n a r e , Osmanl d e v r i n i n t i m s a l i o l a r a k ykselmekledir, (ekil: 9 ) . B u yap fcir z a m a n l a r Buda-Pete semalarna u z a n a n m i n a r e l e r g i b i gzellii v e ykseklii i l e temayz e t m e k t e d i r . Klahn a l t ksmnda, erefesinde v e k a i d e s i n d e z e n g i n f a k a t ll b i r t e z y i n a t grlyor6.

S i g e t v a r d a Sleyman h a n c a m i i , plnndan anlaldna gre btn Macaristan'n yegne i k i m i n a r e l i c a m i i i d i . 1 5 6 8 d e yaplm olmas m u h t e m s l b u l u n a n c a m i , 1 6 8 8 d e n s o n r a k i l i s e h a l i n e getirilmi k u b b e l e r i n st d i k at i l e rtlerek yapya u z u n l a m a sna b i r b a z i l i k a ekli verilmi, m i n a r e l e r i n y e r i n e d e drt ke b i r an k u l e s i konulmutur (ekil; 8 ) . C a m i 1 5 . 2 0 m . kenarl k a r e biiminde b i r yap o l u p t r o m p l a r zerine 1 2 . 5 0 m . apnda 1 6 m . yksekliinde b i r k u b b e i l e rtldr. T r o m p l a r m u g a r n a t -

l a r l a ssldr7. S i g e t v a r d a b i r d e 1 5 6 6 d a yaplm dz at i l e rtl A l i Paa m e s c i d i vardr; duvarlar 2 4 X 1 2 X 5 eb'adnda tula i l e rlmtr. Ayn c i n s tuladan yaplm dier b i r m e s c i t i l e b i r d e trkler d e v r i n d e n k a l m a sde b i r e v m e v c u t t u r .

E v l i y a elebi'ye gre E s t e r g o m ' d a c a m i y e evrilen k a t e d r a l ierisine M i m a r Snan b i r m i h r a b , b i r m i n b e r , b i r m a h f i l - i hakan ina e d e r e k slm b i r ehre vermitir. E v l i y a elebi b u n a Kzl E l m a C a m i i d e m e k t e d i r .

Trbeler

B u d i n ' d e din yaplardan kalm o l a n yegne bide K a l v a r i a t e p e s i zerinde Gl-Baba trbesidir (ekil: 1 7 ) . B i r bekta babas o l a n Gl-Baba'nn 8 trbesi 1 5 4 3 - 1 5 4 8 arasnda B u d i n v a l i s i o l a n Y a h y a Paa z a d e M e h m e d Paa zamannda yaptrlmtr. S e k i z keli b i r p l a n a gre m u n t a z a m kesilmi byk k a l k e r talarndan sde b i r yapdr (ekil: 2 1 ) . D u v a r l a r s i v r i k e m e r l i sath nilerle tekiltlandrlm o l u p baka d e k o r y o k t u r (ekil: 1 9 ) . S e k i z g e n i n

6 F o e r k E r n o , TorSk emlskek Magyarorazagban, B u d a p e s t 1 9 1 8 7 A g n , esr.j 8 B u z a t hakknda tafsilt iin b k . O r h a n F . Kprl, G l - B a b a

islm Ansiklopedisi*

O K T A Y A S L A N A P A 3 3 1

kenarlar 3 3 1 m . k u b h e n i n ap 6 1 0 m . ykseklii 5 5 0 m . duvarlarn kalnl 7 5 c m . d i r . S e k i z blml k u b b e s a d e f a k a t o l g u n b i r gzellikle trbenin zerini rtmekte v e t e p e s i n d e b i r f e n e r l e n i h a y e t l e n m e k t e d i r (ekil: 18). Osmanl trbelerinde f e n e r ndir grlen b i r eydir, zerine b i r d e hill konulmutur. Trbenin ierisinde yar karanlk din b i r a t m o s f e r hkm sryor. O v a l p e n c e r e l e r o n s e k i z i n c i asrda almtr. E s k i v e t e k p e n c e r e y i rten r e n k l i m o z a i k c a m l a r d a n baz paralar kalmtr k i b u n l a r d a n , c a m l a r zerine r e n k l i o l a r a k yetler yazld anlalyor. 1 6 9 0 d a kk b i r apel h a l i n e g e t i r i l m e s i b u trbeyi yklmaktan kurtarm iind e k i eya d a o z a m a n kaybolmutur. C e z v i t l e r b u n u u z u n z a m a n igal etmilerdir. S o n r a huss e l l e r e geen b u b i n a n i h a y e t 1 8 8 5 d e Bablinin mracaat i l e t e k r a r trbe h a l i n e konulmutur9. Asrlarca mhim b i r ziyretgh o l a n Gl-Baba trbesine b u gn b i l e z i y a r e t l e r e k s i k deildir, M a c a r i s t a n d a Gl-Baba trbesinden baka k a l a n dier b i r m e z a r bidesi P e c s (Peuy) ehrinde dris B a b a trbesidir. K e z a b i r bektai babas o l a n dris babann trbesi d e ekil i t i b a r i y l e Gl-Baba trbesi g i b i d i r (ekil: 1 5 ) . Yalnz Gl-B a b a trbesinin m u n t a z a m i r i k e s m e talardan yaplm olmasna m u k a b i l b u trbe krma talardan d o l m a d u v a r l a ina edilmitir.

S i g e t v a r k a l e s i muhasarasnda k a l e n i n ' f e t h i n d e n i k i gn nce len Kanun S u l t a n Sleyman'n ahas S i g e t v a r k a l e s i i l e hl Sleyman ky d e n i l e n kyn gneyinde ltif b i r m e v k i d e d e f n olunmutur. B u r a y a m a c a r l a r Trbek d i y o r l a r . S o n r a d a n b i r m e t r e kalnlnda dvarlarla 5 0 m . uzunluunda 3 0 m . geniliinde d i k drtgen biiminde m u v a k k a t b i r trbe ina edilmi, e t r a f a aal a r dikilmi, bahenin dna d a k a l e eklinde dvarlar yaplmtr. E v v e l c e Kanun S u l t a n Sleyman'n ahasnn gml olduu y e r d e m e r m e r stun varm. Trbe b u gn b i r k i l i s e h a l i n e getirilmi o l u p Trbe k i l i s e s i v e y a Trk k i l i s e s i d e n i l m e k t e d i r 1 0 .

H a m a m l a r t

Osmanllar d e v r i n d e n B u d a ' d a h a m a m kalm o l u p b u n l a r R u d a s hamam, mparator hamam, v e k r a l hamamdr. B u i s i m -

9 L a j o s F e k e t e , A g n . e s r . , B u d a p e s t 1 9 4 4 1 0 Rumbeyolu, F a h r e t t i n , Macaristan'da bz Asr' O s m a n i y e , S i g e t v a r

ehri v e Kanun Sultan Sleyman trbesi, Tarih- Osman Encmeni mecmuas, I I I , 1 3 2 8 , s a h i f e 1394-490

3 3 2 MACARSTAN'DA TRK BDELER

l e r h e p s o n r a d a n verilmitir. X V I I I . asrda R u p p r e c h t ' i n B u d i n ' i t a s v i r e d e n b i r estampnda k r a l hamam v e dier h a m a m l a r grlyor. O z a m a n b i r ka c a m i v e m i n a r e h a r a b e s i n i n d e mevcd olduu b e l l i olmaktadr (ekil: 1 5 ) .

R u d a s hamam: B u d a ' d a m e v c u d Trk hamamlarnn e n gz e l i o l a n R u d a s hamam B u d i n ' i a imrnda byk pay o l a n v e B u d i n v a l i l e r i arasnda e n ok tannm b u l u n a n S o k o l l u M u s t a f a Paa tarafndan 1 5 5 6 d a yaptrlmtr (ekil: 2 2 ) . S e k i z keli o l a n hamamn h e r kesinde 6 0 c m . apnda krmz r e n k l i stunlar vardr. S i v r i k e m e r l e r l e b i r b i r i n e balanan b u stunlar zerinde k u b b e oturmaktadr. K u b b e 1 0 m . apnda v e yarm kre biimindedir. E v l i y a elebi b u h a m a m a iinde b u l u n a n b i r p o r f i r stun dolaysiyle Yeil d i r e k l i lca i s m i n i v e r m e k t e -d i r u . Kaln stunlarn balk v e -ayaklar olduka k a b a v e b a s i t f a k a t salam ekiller gsteriyorlar (ekil: 1 1 ) . Trkler zamanna a i t ksm, yni o r t a d a k i byk k u b b e l i h a v u z l a b u n u n etrafnda e v v e l c e kurnalarn bulunduu t o n o z l a r hi b o z u l m a d a n zamanmza k a d a r kalmtr. X I X . asr ortasnda R u d o l f Alt'n b i r d e s e n i n d e R u d a s hamamnn trklerden k a l a n muhteem h a v u z u grlyor (ekil: 1 6 ) . E v l i y a elebi b u hamam m e d h e d e r k e n gayet pk v e pkize o l u p h a v u z iine be s o f a vsi nerdbanlardan inilir12 d i y o r k i b u gn d e ayn m e r d i v e n l e r kullanlmaktadr (ekil: 1 2 ) . Yalnz y a n l a r d a k i t o n o z l a r d a kurnalarn y e r i n e kk h a v u z l a r yaplmtr, (ekil: 1 3 ) d e b u h a v u z l a r d a n b i r i grlmekt e d i r . R u d a s hamam M a c a r i s t a n ' d a k i Trk hamamlarnn e n m u h teemi v e mimar bakmndan e n o l g u n u d u r . 1 8 5 5 d e yaplm b i r r e s i m d e R u d a s h a m a m i y l e Gl-Baba trbesi ayn s a h i f e d e grlmektedir, (ekil: 1 4 ) .

mparator hamam: B u hamamn 1 5 7 0 d e S o k o l l u M u s t a f a Paa tarafndan yenilendiine ( t e c d i d ) d a i r b i r k i t a b e v a r s a d a n e z a m a n yapld b i l i n e m i y o r . 1 8 4 1 - 1 8 4 8 v e 1 8 9 5 d e t a m i r gren b u hamamn e s k i ksmlar i l e y e n i ksmlar i y i c e ayrd e d i l m e mitir. B u n u n d a ortasnda s e k i z keli v e be a y a k m e r d i v e n l e i n i l e n b i r h a v u z vardr. K u b b e y i tayan k e m e r l e r d u v a r l a r a istind e t m e k t e y a n i stun bulunmamaktadr. B u n d a n dolay hamamn

1 1 E v l i y a elebi, Seyahatname, V T , s . 2 4 3 12 A g n , e s r . , 2 4 3

O K T A T A S L A N A P A 333

ierisi daha genitir. B u hl mparator hamamnn makta ile kubbenin plnnda grlmektedir 1 3.

Kral hamam: Daha kk ve sde olan kra l hamam nis-beten az deimitir. B u binann an'aneye gre 1556'da Sokollu Mustafa Paa tarafndan yaptrld kabul edilirse de bir vesika yoktur . Hamamn dnda grlen 1556 tar ih i yanltr. Sokollu Mustafa Paa 1556'da Budin vlsi olmutur.

Klsisizm devrinde hamam iyice geniletilmi fakat asl ekli bozulmamtr. Hamamn ortasnda drt basamakl merdivenle inilen sekiz keli bir havuz, duvarlarda byk sivri kemerli niler grlr. Payeler zerine oturan nilerin kemerleri olduka basktr. Burada sekiz keli dvarlar ierisinde dier bir sekizgen meydna gelmektedir. Yarm kre biimindeki kubbe duvarlar zerine oturmaktadr. Hamamn ierisi de ok sde olup ayrca istirahat iin odalar yoktur. Orijinal kubbesinin zerine sonradan gotik bir at rtlmtr.

Fischer von Erlach'm rleveleri arasnda Buda'da dier bir Trk hamam vardr. Ortasnda geni bir havuzu olan bu hamam d taraftan ahenkli nisbetleri ve ok ince duvar iilii ile czib bir manzara arzediyor. B u hamam, hlen tamamen ortadan kalkmtr. Bacs'ta bu lunan hamam harabesi de Macaristan Trk hamamlarnn tekilt hakknda f ikir vermesi itibariyle mhimdir.

E v l i y a elebi'ye gre B u d i n ' i n en muhteem hamam V e l i B e y hamam i d i . 1 4 ini ile kapl penbe r e n k l i b i r kubbesi ve sekiz tonozu i le sekiz havuzu vard. Hamam Soko l lu M u s t a f a P a a "n m yaptrdna dair bir k i tabe b u l u n u y o r d u . 1673 de ngiliz seyyah E r o w n , V e l i B e y hamamndan bahsederken bunun Rudas hamamndan daha ssl ve k u b b e y i tayan stunlarn saysi onun i k i mis l i y a n i 16 olduunu ortadaki byk havuzdan baka kenar lardak i ke havuzlarnn zerinde de kubbeler bulunduunu z i k r e d i y o r 1 5 . H a l b u k i Rudas hamamnn b ir tek byk kubbesi vardr.

E v l i y a elebi 1660 1664 arasndaki seyahatlerinde b u gnk Szent Gel lert hamam yer inde bu lunan ak lcadan bahseder.

1 3 F o e r k E r n o , A y n . e s r . , 1 4 A n d r e M e d r l c z k y , L e s bains de Budapest a travers les ges, B u d a p e s t

1 9 4 2 O f f i c i n a - H u n g a r i c a . 1 5 E v l i y a elebi, A g n . e s r . , V I s . 2 4 3 .

3 3 4 MACARSTAN'DA TRK BDELER

D a h a o z a m a n b u hamamn s u y u n u n ifal hassas b i l i n m e k t e id. Z i r a E v l i y a elebi t e d a v i iin b u r a y a Osmanl mparatorluunun h e r tarafndan olduu g i b i F r e n g i s t a n d a n d a saysz h a s t a l a r g e l diini y a z a r 1 6 .

T a b a k h a n e Ilcas hakknda E v l i y a elebi'den rendiimize gre O d e v i r d e buras muhteem b i r hamamd, s u y u n u n l e z z e t i bozay andryordu. K e s k i n kkrt k o k u l u o l a n b u s u y u k u y u m c u l a r kymetli ta v e m a d e n l e r i s i l m e k iin kullanyorlard. K e n d i s i : < H a t t a h a k i r i n parmamda f e r i d i c e l i h a t t i y l e zmrt zre kazlm (Seyyah- lem E v l i y a ) nmnda b i r gm htemim v a r i d i . B u dibahne lcasna o l htemle g i r i p tara ktm, htemim sm-i h a l i s i k e n z e r - i hlis g i b i r e n k balam di, t a O y v a r f e t h i n e gidp B e l g r a d ' d a b i r s e n e meta e y l e d i k , y i n e htemimin r e n g i tagayyr etmemi idi d i y e bandan geen vak'ay hikye e t m e k t e d i r 1 7 . T a b a k h a n e lcas sabahlar e r k e k l e r e leden s o n r a k a dnlara akt. S e k i z h a v u z u vard v e h a m a m b e r a b e r i n d e pete-m a l v e s i l e c e k g e t i r e n l e r e b e d a v a i d i . E v l i y a elebi ayrca V e l i b e y hamam civarnda Gl v e Lle baheleri v e Balar arasnda b u l u n a n B a r u t h a n e lcasn d a z i k r e t m e k t e d i r . B a r u t h a n e iledii z a m a n b u r a y a yaklamak yasakt, f a k a t B a r u t h a n e almad z a m a n b a r u t deirmeninin altndan geen s u y u n etraf kadnlar v e kzlarla dolard18,

M a c a r i s t a n ' d a Trkler tarafndan yaplan saysz m e d r e s e , t e k k e v e e v l e r l e kasrlar e k s e r i y a ahap inlar olduundan t a m a m e n o r t a d a n kaybolmutur. B u d i n v a l i l e r i a z z a m a n s o n r a M a t i a s k r a ln sarayn t e r k e d e r e k s a y f i y e l e r d e oturmulardr. mparator h a mamnn civarnda t a m a m e n Trk tarznda denmi kasrlar vard.

A v kk o l a r a k yaptrlan k u l e biimindeki H o r o z kasr 1 8 9 0 d a yklmtr. Kafann batsnda Karaka Paa'nn yaptrd dier b i r kasr d a geen asrda yklmtr, B u n u n a l t katnda ate e t m e k iin m a z g a l d e l i k l e r i vard v e a v iin kullanlyordu39.

Trklerin M a c a r i s t a n ' a g e t i r d i k l e r i kk s a n ' a t e s e r l e r i m a -carlarn k u y u m c u l u k , s i l a h , k e r a m i k , t e k s t i l , hal g i b i san'atiar zerinde aka te'srini gstermitir. F a k a t b u t e ' s i r l e r balad

1 6 E v l i y a elebi A g n . e s r . , V I . 2 4 2 . 1 7 E v l i y a elebi A y n t e s r . , V I . s . 2 4 9 . s E v l i y a elebi A g n . e s r . t V I . s . 2 4 3 . 1 9 G e n t h o n stvan, A g n . e s r . , B u d a p e s t 1 9 4 4 .

O K T A Y A S L A N A P A 3 3 5

z a m a n artk trkler M a c a r i s t a n ' d a n ayrlm b u l u n u y o r d u . 1 6 8 6 s e n e s i n d e a y l a r c a sren m u h a s a r a v e iddetli arpmalardan s o n r a k a l e n i n muhafz yetmi yanda a k sakall A b d u r r a h m a n A b d i Paa e l i n d e kln k a h r a m a n c a derek 2 Eyll 1 6 8 6 t a r i h i n d e gn b a t a r k e n ehit dm v e Budn kafas d a t e s l i m olmutur (ek: 2 4 ) .

B u d i n ' i n Trkler tarafndan yaplan e n e s k i haritas hlen B o l o g -n a ehri Enstitsnde m u h a f a z a e d i l m e k t e d i r . B u r a d a B u d i n k a f asnn btn tekilt v e bidelerin mhim b i r ksm gsterilmitir.

B u d a kafasnda b u l u n a n i k i e v d e k a v u k l u trk balarn t a s v i r e d e n rlyefler vardr. 1 7 8 0 d e yaplm o l a n b u rlyefler o z a m a n b i l e trk te'sirnin canl olduunu gsterir (ek: 2 6 ) . B u d a pete t a r i h mzesinde d e trkleri t a s v i r e d e n i k i bst vardr. Uslb i t i b a r i y l e b u n l a r o n s e k i z i n c i asr A v u s t u r y a B a r o k plastiin i n t e s i r l e r i n i gstermektedir (ek: 2 5 ) .

Babakanlk ariv d a i r e s i n d e b u l u n a n v e s i k a l a r d a n M a c a r i s t a n ' d a k i Trk bideleri hakknda b i r f i k i r e d i n m e k ok gtr. B u n l a r d a e k s e r i y a bidenin i s m i h a t t a b a z e n s a d e c e c i n s i z i k r e d i l m e k l e iktifa e d i l i y o r . Mesel: t a p u d e f t e r i N o : 7 9 4 s e n e 1 0 7 5 H . d e u satrlar o k u y o r u z : < v e Uyvarn E s t e r g o n kapsnda mced-d e d e n b i n a o l u n a n cmi'-i erifin nnde n e h r i n zerinde vki csre varnca o l a n t a r i k - i min sa tarafnda m i m a r z i r a i y l e onbe v e z i r a - i z e m i n d e r b e n d c i s r - i mezbrdan E s t e r g o n k a p u s u n u n nnde v a k i t a r i y k - i me g e l i n c e z i k r o l u n a n tarykm d a h i s o l t a r a fnda onbe zra- a r z i y e karu karu dkknlar bina o l u n m a k iin v u k u t e m l i k o l u n m a k l a t a h r i r o l u n d u > d e n i l m e k t e d i r .

M a c a r i s t a n ' d a k i e n mhim Trk bidelerinin B u d i n ' d e b u l u n mu olduunu yukarda bilmnasebe sylemitik. E l i m i z d e , m e z kr ehrin Osmanl d e v r i n d e k i v a z i y e t i n i v e binalarn gsteren v e o z a m a n Trkler tarafndan izilmi o l a n b i r p l a n vardr k i b u p e k mhim vesikann deeri hakknda f a z l a sz sylemee hi d e ihtiya grmyoruz. L . F e k e t e ' n i n B u d a p e s t a Trkkorban adl e s e r i n e f a c - s i m i l e h a l i n d e ilve ettii b u plann asl B o l o g n a ehri enstitsnde m a h f u z d u r . F e k e t e ' n i n kitab kinci C i h a n h a r b i n d e , h a v a aknlarnda, ( b i r ka nshas mstesna) h e m e n t a m a m e n yandndan b u k i t a p t a n v e i h t i v a ettii p l a n d a n istifde imkn s o n d e r e c e zorlamtr. M a k a l e m i z e f a i d e s i d o k u n a n b u plann M a c a r i s t a n ' d a Osmanl hkimiyeti d e v r i zerinde alanlar iin d e lzumlu b i r v e s i k a olduunu dnerek nerini u y g u n

336 MACARSTAN'DA T R K B D E L E R

b u l d u k . P landa , B u d i n ' i n binalar, surlar, hatt sur zerindeki ku le l e r in muhafz adetleri vzhan gsterilmisede t e k n i k sebepler yznden onu Fekete : nin kitabndaki kadar temiz b ir surette basmak mmkn olamamtr (ek: 27).

B u m a k a l e y i y a z a r k e n , Orhan F. Kprl elzem o l a n ndir kitaplar grmemizi t e ' m i n etmi ve brahim Kafesou da macarca bz m e t i n l e r i izah etmitir. Yardmlarndan dolay bu kymetli dostlarma teekkr etmei bor b i l i r i m .

M e h a z l a r : Baveklet arivi Macaristan tapu def ter ler i ve mhimme def

t e r l e r i ; Bay sun ( M . Cavid) B u d i n m a d slm a n s i k l o p e d i s i ; V.. Bierbauer , L e s b & i n s t u r c en Honrie, Europa I , Budapest 1943; B r o w n (Edward ) , A c c o u n t o t some t r a v e l s i n Unaria, L o n d o n 1673; E r l a c h (Fischer von) , E n t w u r t emer k i s t o r i s c h e n A r c h i t e k t u r . . W i e n ; 1721 ( M D C C X X I ) ; E r n o F o e r k , Trk emlekek mayarorszaoan (Macaristanda Trk yadigrlar). Budapest 1 9 1 8 ; A . B u d a p e s t i Mayar a l l a m i Epit Fe/sp,. pasiskoia sznidei Felvetei- 4 c.; B u dapete yksek m i m a r mekteb in in t a t i l rlveleri; E v l i y a elebi, s e y a h a t n a m e , V I s. 237, 246, 254, .265, i l ; Fekete Lajos, M o a -n a t , a B u d a i Sas-hey trk n e v e , n y e l v t u d o m a ' d y i kzlemenyek'-den ayr basm 1936; Mars ig l i (Alois) D a n u b i u s P a n n o n i c o - M y s i c u s 1726; B u d i n muhasarasnn t e k n i k plann hazrlyan bu talyan mhendisi, M a r s i g l i ' n i n t e k n i k not , har i ta ve yazlarndan ibaret 120 c i ld tutacak vesika yn Bologna da Enstitde saklanmaktadr; M e d r i c z k y Andre , .Les- B a i n s d e B u d a p e s t a t r a v e r s l e s ges. B u d a pest 1942; N e m e t h y Lajos, Trk mecseiek B u d a n , Budapest 1878; Townson (Robert) T r a v e l s i n Hunary, Londpn 1797; Rumbeyolu Fahredd in , M a c a r i s t a n d a baz Asr- O s m a n i y e , T a r i h - i Osman Encmeni Mecmuas stanbul 1328, sene I I I s. 962-965, stanbul 1329 sene I V , s. 1391-1400; Schn (Arno ld ) Gl-Baba trbeje X I I . Budapest 1936; W . Trencseny (Emeric ) B r i t i s h t r a v e l l e r s i n o l d B u d a p e s t 1937; Wrat i s lav (Vencel) Merkwrdie G e s a n d s c h a f t s e i s e v o n W i e n n a c h Contantinopel, Le ipz ig 1592 ; Werner (Georges) De a d m i r a n d i s H u n g a r i a e a q u i s h y p o m n e m a t i o n , 1561; Fekete (Louis) , S o u v e n i r s T u r c s e n Honrie {Nouvele R e v u e d e Honrie 1943. Budapes t ) ; Fekete Lajos, B u d a p e s t a Trkkorban, adl eserin de s. 315-353 Genthon stvan, Trk Muemekek (Trk bideleri)..

OKTAY A S L A N A P A 337

S O L ! v A N V 5 > . M ? ' L H : \ T O R

I V R C h A R . V M - -

ekil 1 . Kanun Sultan Sleyman

T a r i h Dergisi 2 2

ekil 3 - Budapete ( 1 6 8 6 )

O K T A Y A S L A N A P A 3 3 9

ekil 6 - Pete'de b i r c a m i '

ekil 7 - P e c s (Peuy) Kasm Paa cami

340 MACARSTA^ 'D-T^KV BDELER

ekil S. E g e r (Eri) d e m i n a r e

ekil 1 0 - P e c s ' d e Y a k o v a h H a s a n Paa c a m i i

O K T A Y A S L A N A P A 341

ekil 1 2 . R u d a s hamamnn h a v u z

m e r d i v e n l e r i

ekil 1 3 . R u d a s hamam

y a n h a v u z l a r d a n bri

3 4 2 MACARSTAN'DA TRK BDELER O K T A Y A L A N A P A 343

ekil 2 0 . ekil 1 9 - Gl-Baba P e c s ehrinde dris-Baba Trbesi ( m a k t a ' ) Trbesi ( m a k t a ' )

344 MACARSTAN'DA TRK BDELER

ekil 2 1 . Gl-Baba trbesi ( a r k a t a r a f )

ekil 2 2 . R u d a s hamam

( k u b b e )

ekil 2 3 . B u d i n ' d e O s m a n Paa c a m i i

( 1 7 7 0 )

O K T A V A S L A N A P A 3 4 5

ekil 2 4 . B u d i n ' i n son V a l i s i A b d u r r a h z n a n Paa

ekil 2 5 . Trk t i p l e r i n i gsteren i k i b a r o k bst

ekil 2 6 . B u d i n e v l e r i n d e Trk t i p l e r i n i gsteren b a r o k rliyefler