M. UMAROVA, X. HAMROQULOVA, R.TOJIBOYEVA Umumiy o‘rta...

M. UMAROVA, X. HAMROQULOVA,

R. TOJIBOYEVA

O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

vazirligi tasdiqlagan

„O‘QITUVCHI“ NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI

TOSHKENT – 2016

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining

3- sinfi uchun darslik

3- nashri

2

ISBN 978-9943-02-951-4

Mas’ul muharrir: Naim Karimov — filologiya fanlari doktori,

professor.

Ta q r i z c h i l a r :

Tursunboy Adashboyev — O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi

a’zosi, bolalar shoiri;

Baxtiyor Mengliyev — filologiya fanlari doktori, professor;

Tojigul Turg‘unboyeva — RTM boshlang‘ich ta’lim bo‘limi

metodisti;

Ziyoda Yuldasheva — Qashqadaryo viloyati, XTXQTMOI katta

o‘qituvchisi;

Mamnuna Ma’ripova — Toshkent shahar 302-maktab bosh-

lang‘ich sinf o‘qituvchisi.

Shartli belgilar:

– savollar

– savol va topshiriqlar – uyga vazifa

– darsning tugashi

– topshiriqlar

– topishmoqlar

– maqollar

– tez aytishlar

© „O‘qituvchi“ NMIU, 2012

© M. Umarova va b.

Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari

hisobidan chop etildi.

UO‘Ê: 811.512.133(075)

ÊBÊ 81.2 O‘zb – 93

U47

3

Agarki, dunyo imoratlari ichida eng ulu-

g‘i maktab bo‘lsa, kasblarning ichida eng

sharaflisi o‘qituvchilik va murabbiylikdir.

ISLOM KARIMOV, „Yuksak ma’naviyat —

yengilmas kuch“ kitobidan

ÎNÀ BITTÀ, VÀTÀN YAGÎNÀ

Bàyràmingiz qutlug‘ bo‘lsin

Dilfuza Kamoljonova

Mustàqillik – bu àvlîd-àjdîdlàrimiz ko‘p yillàr

îshà kutgàn erkinlik, hurlik dågàni. Mustàqillik – bu

erkin fikrlàsh, mustàqil hàràkàt qilishdir. Bîy tàriõini

ko‘z qîràchig‘idåk àsràsh, àvàylàsh, kålàjàk àvlîd-

4

làrgà àsl hîlidà yåtkàzib bårishdir. Ertàning egàlàri –

Siz yoshlàrgà fàn, tà’lim, màdàniyat, spîrt và sàn’àt

sîhàsidà imkîniyatlàr eshigini îchib bårgàn îltin

kàlitdir.

1991-yilning 31-àvgusti Vàtànimiz tàriõi sàhifà-

làrigà îltin hàrflàr bilàn yozildi. Chunki shu kuni

O‘zbåkistîn Råspublikàsining mustàqilligi e’lîn qilin-

di. 1991-yil 1-såntàbr O‘zbåkistîn Råspublikàsining

Mustàqilligi kuni dåb bålgilàndi. Shu yildàn bîshlàb

1-såntàbr umumõàlq bàyràmi sifàtidà butun màmlà-

kàtimizdà kång nishînlànib kålinmîqdà.

Yurt mustàqil bo‘lishi uchun o‘zining dàvlàt ràmzlàri –

bàyrîg‘i, gårbi, màdhiyasi, màydîni, mustàhkàm chå-

gàràlàri, àrmiyasi bo‘lishi kåràk. Mustàqil O‘zbåkistîn

o‘z dàvlàt ràmzlàri, kuchli àrmiyasi và mukàmmàl qî-

nunchiligigà egà dàvlàtdir.

Mustàqillik tufàyli Vàtànimizni dunyo tàn îldi, u o‘z

o‘rni, îbro‘-e’tibîrigà egà bo‘ldi.

1. Mustàqillik nimà dågàni?

2. Nimà uchun 1991- yilning 31-àvgusti Vàtànimiz tàriõi

sàhifàlàrigà îltin hàrflàr bilàn yozildi?

3. Mustàqillik tufàyli Vàtànimiz nimàlàrgà egà bo‘ldi?

5

1 To‘tiyo – judà àziz, muqàddàs nàrsà.2 Zàrgîr – zar undiradigan, unumdor.

O‘zbåkistîn

Îrif To‘õtàsh

Îzîd Vàtàn, hur Vàtàn,

Tuprîg‘i zàr, dur Vàtàn.

Ko‘zimizgà to‘tiyo

1

Àylàsàk àrzir Vàtàn –

Sårquyosh O‘zbåkistîn,

Båqiyos O‘zbåkistîn!

Jilvàlànàr jàmîli,

Yurtlàrning bàrkàmîli.

Bir Vàtànki, zàrgîr

2 yår,

Hàm musàffî sàmîli –



Tånglàr ichrà tångi yo‘q,

Eng muqàddàs, eng buyuk!

Ko‘pdir sàrhàdi kånglàr,

Bundày bàg‘ri kångi yo‘q –



Bîràr yo‘li ziyoli,

Fàrîvînlik shiîri.

Bu o‘zigà båk bo‘lgàn,

O‘zbåklàrning diyori –

6



1. Shå’rni to‘õtàmlàrgà riîya qilib, ifîdàli o‘qing.

2. Qîfiyadîsh so‘zlàrni àniqlàng.

3. Shå’rdàgi tàkrîrlàngàn misràlàrni qàytà o‘qing.

„Båqiyos“ so‘zini unga mos boshqa so‘z bilan al-

mashtiring.

Vàtàn

Miràziz À’zàm

Vàtàn bizning uyimiz,

Vàtàn bizning ko‘chàmiz.

Sîylàrdà sîf suvimiz,

Màzà qilib ichàmiz.

Îltin to‘là kînimiz,

Tàndir to‘là nînimiz.

Vàtàn màktàb, înàmiz,

O‘qishni o‘rgànàmiz.

Qirq õil hunàr o‘rgànib,

Yurtimni shîd qilàmàn.

Go‘zàl, erkin, muzàffàr,

Bîy và îbîd qilàmàn.

Mån shu yårdà ulg‘àydim,

Vàtànimni såvàmàn.

Kåràk bo‘lsà yurt uchun

Jînimni hàm båràmàn.

7

1. Nimàlàr bizning Vàtànimiz ekàn?

2. Muàllif shå’rni kimlàrgà bàg‘ishlàgàn?

3. Nima uchun Vatanimizni sevamiz?

Siz kelajakda Vàtànni qàndày qilib bîy và îbîd qili-

shingiz haqida so‘zlab bering.

She’rni yod oling.

Vàtàn mo‘tàbàrdir

Õurshid Dàvrîn

Insîn uchun hàvî, quyosh, suv, nîn, îtà-înà

qànchàlik àziz và muqàddàs bo‘lsà, Vàtàn hàm

shunchàlik mo‘tàbàrdir.

Vàtàn înà tuprîqdàn bîshlànàdi. Vàtàngà mu-

hàbbàt uning dàlàlàri, qir-àdirlàri, mîviyràng tîg‘làri,

dàsht-u sàhrîlàrigà bo‘lgàn muhàbbàtdàn bîshlànàdi.

Qàdimdà dushmànlàr turk dàvlàtining õîqîni

O‘g‘uzõîndàn ungà qàràshli tàshlàndiq, håch nàrsà

bitmàydigàn bir pàrchà yårni tàlàb qilishàdi.

Bîbîmiz shundà: „Vàtàn yolg‘iz bizning mulkimiz

emàs. Mîzîrdà yotgàn îtàlàrimiz và endi tug‘ilàjàk

àvlîdlàrimizning bu mubîràk tuprîqdà hàqlàri bîrdir.

Vàtàndàn îzginà bo‘lsà hàm, bir qàrich bo‘lsà hàm

yår bårmàkkà håch bir kimsàning hàqqi yo‘qdir“, dåb

jàvîb båràdilàr.

Biz Vàtànni såvmîqni dînî bîbîlàrimizdàn o‘rgàn-

mîg‘imiz kåràk. Insîn uchun Vàtàndàn îrtiq måh-

rigiyo

1 bîrmi? Yo‘q, àlbàttà! Vàtàn – înà kàbi

yagînà. Yagînàligi bilàn muqàddàs và båbàhîdir!

1 Mehrigiyo – mehrni tortuvchi narsa.

8

1. Vàtàn nimàdàn bîshlànàdi? Vàtàngà bo‘lgàn muhàb-

bàt-chi?

2. O‘g‘uzõîn Vàtànni qàndày e’zîzlàgàn?

3. Nimà uchun biz Vàtànni såvishni bîbîlàrdàn o‘rgànàmiz?

Înà yårning tuprîg‘i înà sutidåk àziz.

Mustàqillik àhillikdàn

Po‘làt Mo‘min

Mustàqillik dågànin,

Bilib qo‘y nå ekànin.

Eng àvvàl mustàqillik –

Bo‘lmîq puõtà, àhillik.

Bu õil sifàt insîndà,

Fàzilàtdir hàr îndà.

Tànib îl hàq-huquqing,

Sàqlàgil îdîb-õulqing.

Såvgil înà yurtingni,

Kåtkàzmà làfz – burdingni.

Màg‘rur tutgil bîshingni,

Îldirmàgil îshingni.

Mustàqillik – dàdillik,

Tånglik ilà àhillik.

Îchiq gàp, ko‘pdir shàrti:

Bo‘l eng àvvàl el màrdi!

1. Shå’rni ifîdàli o‘qing.

2. Siz mustàqillikni sàqlàsh uchun nimà qilmîqdàsiz?

Shîirning màslàhàtlàrini so‘zlab bering.

9

Til qudràti

(Rivîyat)

Qàdim o‘tgàn zàmîndà ikki îlim fàrzàndgà ilm bårish

hàqidà suhbatlashib, tortishib qolishibdi. Fikrlàrini îqil

và îdil bir kishigà àytib, undàn bu bîràdà qày birlàri hàq

ekànliklarini so‘ràmoqchi bo‘lishibdi.

Olimlàrdàn biri fàrzànd ko‘rsà, riyoziyotdàn

1, fà-

làkiyotdàn

2 sàbîq bårmîqchi, xorijiy tillàrni o‘rgàt-

mîqchi bo‘libdi.

Ikkinchi olim hàm fàrzànd ko‘rsà, ungà àvlîddàn

àvlîdgà mårîs qîlàdigàn àsîsiy bîylik – til ekànini

tushuntirmîqchi bo‘libdi. Înà tili uchun jînini hàm

fidî qilishni o‘rgàtmîqchi, tilgà õiyonàt qilmàslikni

uqtirmîqchi ekàn. Shuning uchun qo‘shiq, ertàk,

dîstînlàr àytib bårmîqchi bo‘libdi. Bu gàplàrni eshit-

gàn birinchi îlim qàh-qàh urib kulibdi. Ràqibini àqlsiz-

likdà àyblàbdi. O‘rtàdàgi tîrtishuv jànjàlgà àylànibdi.

1 Riyoziyot – matematika.2 Falakiyot – astronomiya.

10

Shunda oqil kishi:

– Yurtdà ulug‘ dînishmànd bîr. Hîzir huzurigà bîràmiz,

hàmmàsini o‘shà yårdà hàl qilàmiz, – dåbdi.

Shundàn so‘ng ulàr dînishmànd îldigà bîrishibdi.

Donishmand hamma gàp-so‘zlàrni tinglàbdi.

Îõiri ikkinchi olimgà qàràb: „Fàrzàndgà bilim

o‘rgàtishdàgi såning fikrlàring mà’qul“, – dåbdi.

1. Olimlàrning istàgi nimàlàrdàn ibîràt edi?

2. Nimà uchun îqil kishi dînishmànd huzurigà bîrishni

màslàhàt bårdi?

3. Siz o‘z ona tilingizni såvàsizmi? Nimà uchun?

Înà tilim

Tursunbîy Àdàshbîyåv

Buyuk Tåmur jàhîn bo‘ylàb,

O‘z dîvrug‘in sîlgàn tilim.

Mir Àlishår bîbîmlàrdàn

Mårîs bo‘lib qîlgàn tilim.

Bîbur Mirzî shå’rlàridàn

Ràng và qiyos îlgàn tilim.

Shoh Mashrabni bulbuldayin,

Sayratgan ham ona tilim.

Mirtemirni shoir qilib,

Yayratgan ham ona tilim

Shundày tildàn tînàr bo‘lsàm,

Qiymà-qiymà bo‘lsin tilim.

Àllà bo‘lib jàrànglàgàn,

Înà tilim – jîn-u dilim.

11

Nima uchun shoir she’rda „Ona tilim — jon-u dilim“ degan?

Shå’rni yod îling.

Tuhfa

Oygul Suyundiqova

Qora dengiz bo‘ylarida

Jo‘sh uradi

1 katta bayram.

Bulg‘oriya

2 kuylarida

Do‘stlik, sport zavqi

3 xurram

4.

Rus, ukrain, misr, yapon

Gimnastlari ichra o‘zbek

Gulg‘unchasi misli osmon

Yurt sha’nini ko‘tardi tik.

Malikamiz to‘qqiz yoshli,

Shohsupaga xo‘b yarashdi.

Nozik, xushro‘y ko‘z-u qoshi,

Do‘stlar havas-la qarashdi.

Mustaqillik – ulug‘ bayram,

Taralar xush erk nafasi.

Tuhfa

5 erur zo‘r chinakam,

G‘olib qizning g‘alabasi.

1 Jo‘sh uradi – to‘lib toshadi.2 Bulg‘oriya – Bolgariya.3 Zavq – ishtiyoq.4 Xurram – shod, xursand.5 Tuhfa – sovg‘a.

12

1. She’rni to‘xtamlarga rioya qilib, ifodali o‘qing.

1. Qora dengiz bo‘ylarida qanday bayram bo‘ldi?

2. Kim yurt sha’nini ko‘tardi?

3. Do‘stlari unga nima uchun havas bilan qarashdi?

Înà-Vàtàn

Muhàbbàt Hàmidîvà

Biz yashàyotgàn go‘zàl, båpîyon màmlàkàt O‘zbå-

kistîn dåb àtàlàdi. O‘zbåkistînning pîytàõti –

Tîshkånt. U judà go‘zàl shàhàr. Ko‘chàlàri kång,

îzîdà. Hàmmà yoqdà elåktr chirîqlàri chàràqlàb

turàdi. Poytaxtda turli millat kishilari yashaydilar va

mehnat qiladilar. Toshkent ko‘chalaridan avtobus,

tramvaylar qatnaydi. Bulardan tashqari yerosti

temiryo‘li – metro qurilgan. Toshkentda O‘zbekiston

havo yo‘llari aviakompaniyasi, ikkita temiryo‘l vokzali,

avtovokzallar bor. Poytaxtimizga har kuni chet

ellardan, viloyatlardan mehmonlar keladi. Toshkent

do‘stlik, tinchlik, birodarlik shahri sifatida butun

dunyoga mashhurdir.

O‘zbåkistîndà ko‘rkàm binîlàr, måhmînõînàlàr,

istirîhàt bîg‘làri, îrîmgîhlàr ko‘p. Shuningdek,

mamlakatimizda „Epika“, „Dàmàs“, „Kaptiva“ kàbi

yångil àvtîmîbillàr ishlàb chiqàrilmîqdà. Ulàrning

hàmmàsi õàlq uchun õizmàt qilàdi.

13

Poytaxtimizda ko‘p qavatli osmono‘par binolar,

istirohat bog‘lari, mehmonxonalar bor. Mustaqillik

maydoni, „Xalqaro anjumanlar saroyi“ shahar chiro-

yiga chiroy qo‘shib turibdi.

Biz o‘zimiz yashàb turgàn màmlàkàtni înà-Vàtàn

dåb àtàymiz. Buning sàbàbi nimàdà? Bu yårdà

qàdimdàn bizning îtà-bîbîlàrimiz yashàgàn. Biz

hàm shu yårdà tug‘ildik, shu yårdà ulg‘aymoqdàmiz.

Vàtànimiz bizni înàmiz kàbi o‘zining issiq bàg‘-

ridà måhr bilàn erkàlàydi. Shu sàbàbli hàm biz

Vàtànimizni înàmiz kàbi såvàmiz. Uning nîmini

înà-Vàtàn dåb àtàymiz.

1. Biz yashàyotgàn màmlàkàt qàndày nîmlànàdi?

2. Toshkentdà qàndày binolar qurilgan?

1. Pîytàõtimizning ko‘rinishi hàqidà so‘zlàng.

2. „Înà-Vàtàn“ so‘zining mà’nîsini tushuntirib

båring.

14

Îbîd màhàllà bo‘ylàb

Kàvsàr Turdiyåvà

Bizning màhàllà và ko‘y,

Hàr bir õînàdîn và uy.

Måhrlàrgà to‘lmîqdà,

Shundàn îbîd bo‘lmîqdà.

Undà hàr båkàt, guzàr,

Insînlàr bilàn go‘zàl.

Gullàrgà to‘lgàn ràstà,

Tutàr sizgà guldàstà.

Bizdà dîim qàynàr ish,

Hàr sîàtdà o‘zgàrish.

Undà bilim o‘chîg‘i,

Quvnîq màktàb dàrgîhi.

15

Màhàllà bîlàlàri

Tàrqàlib turli yoqqà,

O‘ynàshàr ko‘zbîylàg‘ich,

Båkinmàchîq và sîqqà.

Màhàllàm àjib ko‘rkàm,

U hàm bir kichik o‘lkàm.

1. Màhàllà bîlàlàri nimàlar bilàn shug‘ullànàdilàr?

2. Màhàllàni Vàtàn dåsà bo‘làdimi?

O‘zingiz yashayotgan mahalla hàqidà kichik màtn

tuzing.

Tîshkåntim – înàm

(„Tîshkåntnîmà“dan pàrchà)

Màqsud Shàyõzîdà

– Nimàsi ko‘p Tîshkåntning?

– Suvi, sîyi, sîyasi...

Tîshkåntgà iõlîsmàndning

Tugàmàs hikîyasi!..

– Nimàlàr ko‘p Tîshkåntdà?

– Îshlàr, ishlàr, kishilàr,

Sîzàndà-yu pàzàndà,

Ishchilàr, ishbîshilàr.

– Nimà ko‘rding Tîshkåntdà?

– Måvàlàrning àslini,

Dîim quyosh fàslini,

Quyosh bundà izzàtdà.

16

Tîng yorishgàn chîg‘làrdà

Yergà kulgu sîchilàr,

Shu uchun dudîqlàrdà

Sho‘õ g‘unchàlàr îchilàr.


2. Birinchi, ikkinchi to‘rtlikdà Tîshkånt hàqidà nimà dåyilgàn?

3. „Nimà ko‘rding Tîshkåntdà?“ sàvîligà màtndàn jàvîb tîpib

o‘qing.

4. Oõirgi bàndning mazmunini o‘qituvchi yordamidà

izohlang.

Vàtànni suymàk

Àziz Àbduràzzîq

Qàdimdà Tîshkåntdày shàhri àzimdà Qàhràmîn

ismli bir pàhlàvîn yigit yashàgàn ekàn. U sîvrindàn

tushgàn pul-u buyumlàrning o‘zigà lîyig‘ini îlib, qîl-

gànlàrini kàmbàg‘àllàrgà tàrqàtàr ekàn.

17

Bir kuni Qahramon îtigà minib, qishlîqdàgi qàrin-

dîshlàrinikiga borish uchun yo‘lgà chiqibdi. Qishlîqqà

bîràdigàn yo‘l jàziràmà cho‘ldàn o‘tàr ekàn. Qàh-

ràmîn cho‘lning qîq o‘rtàsigà yåtgànidà bàqàlàrning

vàqillàb sàyràyotgànini eshitib qîlibdi. U bîrib qà-

ràsà, suvi yarimlàb qîlgàn eski hîvuzdà o‘ntàchà

bàqà sàyràyotgàn emish.

– Qo‘shig‘ingiz nimà hàqidà? – dåb so‘ràbdi

pàhlàvîn yigit.

– Mànà shu Vàtàn – hîvuzimiz hàqidà.

– Vàtàningiz judà hàm lîyqà, bo‘tànà-ku.

– Bàribir shu bizning jînàjîn Vàtànimiz, – då-

yishibdi bàqàlàr.

– Men sizlarni olib ketib, suvi tip-tiniq hîvuzgà

qo‘yib yubîrày. Rîzimisizlàr?

– Yo‘q, Vatan bitta bo‘ladi, ikkita bo‘lmaydi. Bizning

Vatanimiz ham mana shu hovuz. Biz shu yerda dunyoga

kelganmiz. Nima bo‘lsak ham mana shu hovuzda

bo‘laylik, – deyishibdi baqalar.

2 – O‘qish kitobi, 3-sinf

18

II

„Bulàrni qutqàrish kåràk“, dåb o‘ylàbdi Qàhràmîn. U

qurib qîlgàn àriq yoqàlàb kåtàvåribdi. Nihoyat, kichik-

rîq bir sîygà yåtib bîribdi. Sîydàn àriqqà suv o‘tàdi-

gàn yo‘l tîsh bilàn to‘sib qo‘yilgàn ekàn. Qàhràmîn

tîshni îlib tàshlàbdi, àriq bo‘ylàb shàrillàb suv îqibdi.

„Bu suv àlbàttà bàqàlàrgà yåtib bîràdi“, dåb o‘ylàbdi

õàlîskîr yigit.

Îràdàn bir yildàn ko‘prîq vàqt o‘tibdi. Qàhràmîn

yanà o‘shà cho‘l îrqàli qàrindîshlàrini ko‘rgàni bo-

ribdi. U judà ko‘p bàqàlàrning sàyràyotgànini eshi-

tib qîlibdi. Bîrib qàràsà, hovuz lim-lim to‘lib turgàn

emish. Hîvuzning qirg‘îqlàri turli-tumàn gullàr-u ko‘m-

ko‘k giyohlàr bilàn båzàngàn ekàn. Hîvuzning ichidà

vij-vij bàqàlàr sàyràyotgàn emish.

„Xàyriyat, – dåb o‘ylàbdi pàhlàvîn o‘zichà. – Mà-

nà, Vàtàn hàqidàgi qo‘shiq dàvîm etyapti. Xày-

riyat...“

1. Qàhràmînning qanday odati bor ekan?

2. Pahlavon qayerda bàqàlàrgà duch kålibdi?

3. Pàhlàvîn bàqàlàr bilàn nimà hàqidà so‘zlàshdi?

4. Nimà uchun bàqàlàr „Vàtàn bittà bo‘làdi“, dåbdilàr?

5. Qàhràmîn bàqàlàrni qutqàrish uchun nimà qilibdi?

O‘zga yurtning gulidan

O‘z yurtingning cho‘li yaxshi.

19

O‘qituvchining o‘gitlàri

Ànvàr Îbidjîn

Ey o‘quvchi, bilki, hàr so‘z

Nîndåk àziz, nîndåk uvîl.

Til bîyligin bir bîg‘ dåsàk,

Hàr bittà so‘z – bittà nihîl.

Ulg‘àyib yot yurtgà bîrsàng,

Nå àtàlur eling, dårlàr.

Qày millàtning vàkilisàn,

Bîrmi înà tiling, dårlàr.

Shundà måning qutlug‘ tilim –

Nàvîiyning shå’ri, dågil.

Yurtim – Ulug‘båk-u Bîbur,

Àmir Tåmur yåri, dågil.

20

Màqtànmà håch qimmàt kiyim,

Îltinlàr-u qàsring bilàn.

Fàõr et dîim qudràtli yurt,

Bîy bilim-u kàsbing bilàn.

Ey o‘g‘il-qiz, îbro‘yingni –

Bàlànd tutmîq qo‘lingdàdir.

Såning îlàmdàgi nàrõing

Vàtàn, millàt, tilingdàdir.

1. O‘qituvchi înà tilimizning bîyligini nima bilàn qiyoslà-

gan?

2. She’rda dunyogà dîng tàràtgàn ulug‘ àjdîdlàrimiz nîmi

nimà màqsàddà tilgà îlingan?

3. Yurtimiz kålàjàkdà yanàdà qudràtli bo‘lishi uchun nimàlàr

tàlàb qilinàdi?

4. Shoir bu o‘gitlàri îrqàli o‘quvchilàrni qàndày fàzi-

làtlàrgà egà bo‘lishgà chîrlàmîqdà?

Vàtàn

(Sàhnà)

Erkin Màlikîv

Bîlà: Înà-Vàtànim! Sångà fidîdir jîn-u tànim.

Qîrli tîg‘làring, sårhîsil bîg‘làring, cho‘l-u biyobîn-

làring înàmdåk, îtàmdåk qàdrdîndir. Yerusti, yårîsti

bîyliklàring – bîyligimizdir. Bu quyosh o‘lkàsi – Îsiyo-

dà bittàsàn. Shuning uchun hàm såni dårlàr:

Bîlàlàr:

O‘õshàshi yo‘q bu go‘zàl bo‘stîn,

Dîstînlàrdà bitgàn gulistîn.

21

O‘zbåkistîn dåya àtàlur,

Uni såvib el tilgà îlur.


Jàhîn tàn îlgàn dînishmàndlàr nàbiràsimàn.

Dunyogà dîstîn bo‘lgàn To‘màris, Shirîq, Jàlîliddin

Màngubårdi àvlîdimàn.

Bîlàlàr:

Kuychilàri o‘qiydi yallà,

Àyollàri àytàdi àllà,

Pàzàndàsi yopàdi shirmîn,

Qàrilàri kutàdi måhmîn.

Bola: Îlàmni màhliyo etgàn qàdimiy shàhàrlàr:

Buõîrî, Sàmàrqànd, Õîràzm mån uchun jînli bir

kitîb. Shuning uchun dårlàr:

Bîlàlàr:

O‘õshàshi yo‘q bu go‘zàl bo‘stîn,

Dîstînlàrdà bitgàn gulistîn.

22

O‘zbåkistîn dåya àtàlur,

Uni såvib el tilgà îlur.


Bugun sån îzîdsàn, mustàqilsàn. O‘z dîning, o‘z

nåfting, o‘z gàzing, o‘z màshinàng, o‘z pàõtàng, o‘z

îltining bîr.

Jàhîndà o‘z o‘rning, o‘z îbro‘ying bîr. Shuning

uchun dårlàr:

Hàmmà: Înà-Vàtànim! Sångà fidîdir jîn-u tànim.

1. Màtndà înà-Vàtànimiz qàndày tàsvirlàngàn?

2. Sizlàr kimlàrning àvlîdisiz?

3. Tinch và îbîd yurtning îdàmlàri nimà bilàn shug‘ullà-

nàdilàr?

4. Hàmmàning „Onà-Vàtànim! Sångà fidîdir jîn-u tànim“,

dåyishigà sàbàb nimà?

Elga xizmat —

Oliy himmat.

Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash

1. Siz qàysi råspublikàdà yashàysiz?

2. Vatanimiz hàqidà nimàlàrni bilib îldingiz?

3. Kelajakda Vatanimizga qanday xizmat qilmoqchisiz?

4. Bo‘limdàn yod îlgàn shå’rlàringizni àytib båring.

5. „Biz Vatanning kelajagimiz“ mavzusida kichik hikoya

yozing.

6. „O‘qituvchining o‘gitlàri“ shå’ridà o‘quvchilàrni qàndày

fàzilàtlargà egà bo‘lishgà da’vat etiladi?

23

Qo‘shiqlar

Mustàqil, hur Vàtàndà

O‘ynàb kulàmàn, deymàn.

Vàtànimni yashnàtib,

Dîstîn qilàmàn, deymàn.

Mehnàt qilib yurtimdà,

Bîg‘-u bo‘stîn yaràtib,

Bulbullàrni sàyràtib,

Gulzîr qilàmàn, deymàn.

Mustàqil, hur Vàtàndà

Keling, do‘stlàr, o‘ynàylik.

Îzîd diyor yallàsin

Birgàlikdà kuylàylik.

ÕÀLQ ÎG‘ZÀKI IJÎDI

24

Àllà

Àllà, bîlàm, àllà-yo,

Tîg‘ yuràklim, àllà-yo,

Õîlis tilàklim, àllà-yo.


Qo‘riqlîvchi înàng bîr,

Àllàlîvchi mîmîng bîr,

Shukur qilgin, bîbîng bîr,


Shàrîfàtli zàmîndà

Iqbîling kulsin, àllà-yo.

1. Siz yanà qàndày xalq qo‘shiqlàrini bilàsiz?

2. Qo‘shiqlarni yod oling.

Bîtir mergàn và chàqimchi

(O‘zbek õàlq ertàgi)

Bir bîr ekàn, bir yo‘q ekàn, tîg‘ îràlig‘idà, qirq

uyli îvuldà Bîtir degàn dovyuràk mergàn yigit o‘tgàn

ekàn. Bir yili qish qàttiq kelib, îvulning mîli qirilibdi.

Dîni tugàb, îdàmlàri îch qîlibdi. Îdàmlàrning îg‘ir

àhvîldà qîlgànini ko‘rgàn Bîtir mergàn pîdshîning

mîllàridàn keltirib, îdàmlàrgà sî‘yib beràveribdi. Shu

bilàn õàlq qishdàn esîn-îmîn chiqib îlibdi.

Shu îvuldà bir chàqimchi kishi bo‘lgàn ekàn. U

pîdshîgà bîrib, Bîtir mergànni chàqibdi.

– Îlàmpànîh, Bîtir degàn yigit sizning mîllà-

ringizni o‘g‘irlàyapti, – debdi.

25

Pîdshî Bîtir mergànni îlib kelish uchun nàvkàr-

làrni yubîribdi. Àmmî nàvkàrlàrgà Bîtir mergàn ràd

jàvîbini beribdi. Mergàn nàvkàrlàrni jo‘nàtib, pîd-

shîning îldigà o‘zi bîribdi. Pîdshî Bîtir mergànni

so‘ràmày-netmày dîrgà îsmîqchi bo‘libdi. Shundà

mergàn pîdshîgà:

– Tàqsiri îlàm, Sizgà sàvîllàrim bîr. Shulàrgà

jàvîb bering, so‘ngrà dîrgà îssàngiz rîzimàn, – debdi.

Pîdshî:

– Qànàqà sàvîllàr? – deb so‘ràbdi.

Bîtir mergàn pîdshîgà:

– Tàqsir, bîlà îch qîlsà, kimdàn nîn so‘ràydi? –

debdi.

Pîdshî o‘ylàb turib:

– Îtàsi bilàn înàsidàn so‘ràydi, – debdi.

– Bîlà kimgà erkàlik qilàdi? – deb so‘ràbdi yanà

mergàn.

– Îtà-înàsigà, – deb jàvîb beribdi pîdshî.

– Undày bo‘lsà, tàqsir, men sizning mîlingizni

yolg‘iz o‘zim o‘g‘irlàb yegànim yo‘q. Qirq uyli îvulimni

qishdàn sîg‘-sàlîmàt îlib chiqdim. Ulàrni o‘limdàn

sàqlàb qîldim. Õàlq qirilib ketsà, kimgà pîdshîlik

qilàrdingiz? Fàrzànd îch qîlsà-yu, îtàsidàn nîn so‘-

ràsà, gunîhmi? Siz el-yurt îtàsisiz. Àyting-chi, biz,

fuqàrîlàr nînni sizdàn bîshqà kimdàn so‘ràylik? –

debdi Bîtir mergàn.

Bu gàplàrni eshitib hàyrîn bo‘lgàn pîdshî:

– Chàqimchini chàqiring, – debdi.

Nàvkàrlàr chàqimchini îlib kelibdilàr. Pîdshî:

26

– Bîtir mergànni yomînlàgàn bu chàqimchi bir

kuni bîshqà kishini hàm yomînlàydi. Buni dîrgà

îsing, – deb buyuribdi. Bîtir mergàngà esa to‘n

kiygizib, îvulgà îqsîqîl etib tàyinlàbdi. Bîtir mergàn

îvuldà kàttà îbro‘ tîpib, murîd-màqsàdigà yetibdi.

1. Nima uchun podshoh botir merganni chaqirtiribdi?

2. Pîdshî bilàn Bîtir mergànning suhbàtini o‘qing.

3. Pîdshî chàqimchini nimà uchun jàzîlàbdi?

4. Ertàk qàhràmînlàridàn qàysi biri sizgà yoqdi? Nimà

uchun?

Hàlîllik

(O‘zbek õàlq ertàgi)

O‘tgàn zàmîndà bir dehqîn bo‘lgàn ekàn. Uning

kàmbàg‘àl îshnàsi bîr ekàn. Kunlàrdàn bir kuni u

dehqîndàn bir tànîb yerini sîtishni iltimîs qilibdi.

Dehqîn yerning bir chekkàsini kàmbàg‘àl îshnàsigà

sîtibdi.

Yerni îlgàn îdàm bir qàlin îg‘àynisidàn qo‘sh

ho‘kiz îlib kelib, yer hàydàyotgànidà, îmîchning tishi

bir nimàgà tegibdi. Dehqîn pàrvî qilmày hàydày-

veribdi. Qàytib o‘shà yergà kelgànidà îmîchning

tishi yanà hàligi nàrsàgà urilibdi. Kàmbàg‘àl dehqîn:

„Ilgàri bu yerdà dàràõt bo‘lgàn, uning to‘nkàsi qîlib

ketgàn, shekilli“, deb o‘ylàbdi.

U ketmîn îlib kelib, îmîch tishigà qàdàlgàn nàr-

sàni kovlày bîshlàbdi. Nihîyat, u yerdàn õumchà

chiqibdi. Uni îchib qàràsà, ichi to‘là tillà emish.

27

Dehqîn yerning qîlgàn qismini hàm hàydàb, urug‘

sepibdi. So‘ng ho‘kizlàrni egàsigà tîpshiribdi. Õum-

chàdàgi tillàni ko‘tàrib, to‘g‘ri yer sîtgàn dehqîn

îshnàsining uyigà bîribdi. U îshnàsigà:

– Sizdàn îlgàn yerimni hàydàyotgàn edim, mànà

shu õumchàni tîpib îldim, ichidàn tillà chiqdi. Uni

o‘zingizgà îlib keldim, – debdi.

Dehqîn kàmbàg‘àlgà:

– Men sizgà yerni sîtgànmàn. Demàk, u yerdà

nimàiki bo‘lsà, sizniki bo‘làdi. Men yer tàgidà nimà

bîrligini bilmàgànmàn. Sizgà õudî beribdi. Bîlà-chà-

qàngiz bilàn màzà qilib yashàng, – deb õumchàni

îlmàbdi.

Kàmbàg‘àl dehqîn esà: „Bu bîshqà kishining

nîni. Uni îlsàm, o‘g‘ri, jinîyatchi bo‘lib qîlàmàn“,

deb o‘ylàb, õumchàni yanà bîy dehqîngà uzàtibdi.

Ikkàlàsi hech kelishà îlmàbdi.

Nihîyat, bir donishmandning oldiga bîràdigàn, un-

dan so‘ràb, bu ishni hàl qilàdigàn bo‘lishibdi ...

28

Donishmand „Qishlîqdàgi yetim-yesir và bevà-be-

chîràlàrgà bo‘lib beringlàr“, deb màslàhàt beribdi.

Bungà dehqîn hàm, kàmbàg‘àl hàm rîzi bo‘libdi.

Shundày qilib, ulàr tillàni qishlîqdàgi bevà-be-

chîràlàrgà, kàmbàg‘àl, yetim-yesirlàrgà tàrqàtishibdi.

Kàmbàg‘àl dehqîn esà o‘z mehnàti bilàn hàlîl

kun ko‘rib, murîd-u màqsàdigà yetibdi.

1. Bîy dehqîn nimà uchun o‘z yerini sîtibdi?

2. Kàmbàg‘àl dehqîn và uning îshnàsi nimà uchun

donishmand huzuriga bîrishibdi? Donishmand ularga

qàndày màslàhàt beribdi?

3. Siz nima deb o‘ylaysiz, kàmbàg‘àl dehqîn to‘g‘ri

ish qildimi?

Dînishmànd yigit

(O‘zbåk õàlq ertàgi)

O‘tgàn zàmîndà bir dînishmànd chîl yashàgàn

ekàn. Uning uch o‘g‘li bo‘lgàn ekàn. O‘g‘illàri

vîyagà yåtgàch, chîl ulàrgà shundày dåbdi:

– Bîlàlàrim, mån sizni yåyish-ichishdàn kàm-

sitmày o‘stirdim. Endi îtlàninglàr, turli shàhàrlàrgà

bîrib, qo‘rg‘în sîlib kålinglàr!

To‘ng‘ich o‘g‘il îtàsi tîpgàn îltin-kumushlàrdàn

îlibdi. Fàrg‘înà vîdiysining hàmmà shàhàrlàrigà

bîribdi. U yårlàrgà bittàdàn kàttàkîn uy sîlibdi.

O‘rtànchà o‘g‘il bo‘lsà, Buõîrî, Sàmàrqànd

tîmînlàrgà bîrib, qo‘rg‘înlàr qurdiribdi.

Kånjà o‘g‘il îqil, dînî ekàn. U o‘zicha: „Dàdàm

turli shàhàrlàrdà qo‘rg‘în sîlinglàr, dåyish bilàn hàr

29

bir shàhàrdàn do‘st, yor-birîdàr îrttiringlàr, dåmîq-

chi. Men bîshqà shàhàrlàrgà bîrib, uy sîlib yur-

mayman!“ dåbdi. Kånjà o‘g‘il sàfàrgà chiqib kåtibdi.

U qàyårgà bîrsà, u yårdà eng yaõshi, vàfîdîr

kishilàrni tîpib, ulàr bilàn do‘stlàshibdi. U o‘z

sàfàri dàvîmidà o‘rtîqlàri îràsidà màshhur bo‘lib

kåtibdi. U àkàlàridàn àvvàl uyigà qàytibdi.

Chîl bir kuni:

– Qàni, kim qàysi shàhàrgà qàndày qo‘rg‘on

qurdi? Yuringlàr, bir àylànib ko‘rib kålàmiz, – dåbdi.

U o‘g‘illàri bilàn birgà kàttà o‘g‘li qurgàn qo‘r-

g‘îngà bîribdi. Qàràsà, uy-jîyning o‘zi so‘ppàyib

îdàmsiz turgàn emish.

Chîl indàmàbdi. So‘ngrà o‘rtànchà o‘g‘lining qil-

gàn ishini ko‘zdàn kåchiribdi. Uniki hàm õuddi

àkàsinikigà o‘õshàr ekàn.

– Bu qo‘rg‘înlàrning îdàmlàri qàni? – dåb so‘-

ràbdi chîl. To‘ng‘ich và o‘rtànchà o‘g‘il ungà jàvîb

bårà îlmàbdi. Hàmmàlàri kånjà o‘g‘ilning yor-bi-

rîdàrlàri yashàydigàn jîylàrgà bîrishibdi. Ulàrni kenja

o‘g‘ilning yor-u do‘stlari izzàt-hurmàt bilàn kutib

îlibdilàr, kåtmà-kåt ziyofàtdàn bo‘shàmày qîlibdilàr,

shundà chîl o‘g‘illàrigà qàràb bundày dåbdi:

– Hàr bir shàhàrdàn îrttirilgàn do‘st u yårgà bir

qo‘rg‘în qurish bilàn tång. Måning màqsàdimni fàqàt

kånjà o‘g‘lim tushunibdi. Måning ismim, bilim-tàjribàm

ungà mårîs bo‘lib qîlsin.

1. Ota o‘g‘illariga qanday topshiriq beribdi?

2. Otaning maqsadini qaysi o‘g‘il to‘g‘ri tushunibdi?

3. Ertakdan qanday xulosa chiqardingiz?

30

Àhillik – ulug‘ bàõt

(Qirg‘iz õàlq ertàgi)

Qàdimdà dînishmànd bir chîl o‘tgàn ekàn. Uning

yåtti o‘g‘li bîr ekàn. Låkin ulàr îtàlàrining so‘zigà

kirmàs, hàr qàysisi o‘zichà ish tutàr ekàn. Kàttàlàri

kichiklàrini do‘ppîslàb, kichiklàri kàttàlàrigà qarshi

bo‘lib yuràr ekàn. Îdàmlàr:

– Àqlli chîlning o‘g‘illàri õo‘p àhmîq bo‘lib o‘s-

yapti-dà, – dåyishàrkàn. O‘g‘illàrni yolg‘iz uchràt-

gàndà ulàrgà tànbåh bårishàrkàn.

Kunlàrdàn bir kun chîl o‘rmîngà bîribdi-dà, yo‘-

g‘înligi bîsh bàrmîqdày kålàdigàn nîvdàlàrdàn yåt-

titàsini qirqib kålibdi. So‘ng o‘g‘illàrini chàqirib:

– Bîlàjînlàrim, sizlàrning kuchingizni sinàb ko‘r-

mîqchimàn. Mànà shu yåttità nîvdàni bir dàstà

qilib sindiringlàr-chi, – dåbdi.

O‘g‘illàri nàvbàt bilàn urinib ko‘rishibdi, låkin

uddàsidàn chiqishà îlmàbdi. So‘ngrà îtàsi o‘g‘il-

làrigà bittàdàn nîvdà båribdi, o‘g‘illàr ulàrni bir

zumdà sindirishibdi. Shundàn kåyin îtà o‘g‘illàrigà:

– Mànà, ko‘rdingizmi, bittà nîvdàni tåz sindir-

dingiz, dàstàlàngànigà esà kuchingiz yåtmàdi. Àgàr

birlàshib, àhil yashàsàngiz, håch qàndày dushmàn

sizlàrni yångà îlmàydi, – dåbdi.

Chîl îràdàn sàl o‘tmày îlàmdàn o‘tibdi.

O‘g‘illàri esà inîq yashày bîshlàshibdi. Kichiklàri

kàttàlàrining so‘zigà qulîq sîlàdigàn, hàmmàlàri

ishlàb, bir-birlàrigà ko‘màklàshàdigàn bo‘lishibdi.

Shundàn kåyin õàlq „Àhillik – ulug‘ bàõt“ dågàn

nàqlni tåz-tåz tàkrîrlàydigàn bo‘libdi.

31

1. Ertàkning bîshidà chîlning o‘g‘illàri hàqidà nimà

dåyilgàn?

2. Chîl nîvdàlàrni o‘g‘illàrigà nimà uchun dàstàlàb

båribdi?

3. Ertàkdàn qàndày õulîsàgà kåldingiz?

Adabiy ertaklar

Chumchuqcha

(Ertàk)

Mahmud Murodov

I

Bîr ekàn-u, yo‘q ekàn. Bir uyning bo‘g‘otida

chumchuq oilasi yasharkan. Ota bilan ona pala-

ponlarga galma-gal ovqat tashishar ekan...

Chumchuq bolalari asta-sekin mayin pat chiqari-

shibdi. Keyin qalin patlar kiyib olishibdi. Bir kuni

eng katta chumchuq bola tavakkal qilib inidan

sakrab yerga tushibdi. Uning hech qayeri og‘rimabdi.

Chunki u sekin tushibdi. Uning sekin tushishiga qa-

notlari yordam beribdi. Chumchuqchaning o‘z holicha

ovqat yeyayotganini ko‘rib ota-onasi xursand bo‘libdi.

Buni ko‘rgan boshqa chumchuq bolalari ham inidan

tushib kelishibdi. Ota-onasi ular oldida „chiriq-chiriq-

chiriq“ deb parvona bo‘libdi. Bu „chiriq-chiriq“ degani

„yashanglar, bolalarim“, degani ekan.

Shu tarzda oradan bir necha kun o‘tibdi.

II

Bir kuni Ahmad degan bola qo‘lida rogatka bilan

kelib qolibdi. U tekkanga tegib, tegmaganga kesak

otadigan bola ekan.

32

Ahmadning daraxtda shoxdan shoxga qo‘nib, qurt-

qumursqa terib, yayrab o‘ynab yurgan chumchuqlarni

ko‘rib g‘ashi kelibdi. U rogatkasidan ona chumchuqni

mo‘ljallab tosh uchiribdi. Buni eng katta chumchuq

bola sezib qolibdi. U ko‘ksini qalqon qilib, onasini

to‘sibdi, lekin tosh zarbidan shu zahoti pitirlab

yiqilibdi.

Ahmad sevinib: „Tegdi, tegdi!“ – deb qichqiribdi.

Lekin o‘ziga qarab irillab kelayotgan itni ko‘rib

qochib qolibdi. Ona chumchuq bolasi oldida gir-gir

aylanibdi. Bolasining bir oyog‘i singan ekan. Chum-

chuqcha bir necha bor „chiriq-chiriq“ debdi. Bu:

„Onajon, meni dunyoga keltirdingiz, boqdingiz, o‘s-

tirdingiz. Siz uchun jonimni berishga tayyorman“, de-

gani ekan.

Shu payt it chumchuqchani asta labiga qisibdi-

da, egasi Rahimjonning oldiga olib boribdi. Rahimjon

darrov chumchuqchaning oyog‘iga cho‘p bog‘labdi.

Uni yashikka solib boqibdi. Ona chumchuq ham

ovqat keltirib turibdi. Hozir chumchuqcha tuzalib

ketganmish. Endi u o‘zi mustaqil yasharmish. Lekin

har kuni onasiga salom berib, Rahimjonga rahmat

aytib o‘tishni sira unutmasmish.

1. Ertakning ikkinchi qismini so‘zlab bering.

2. Chumchuqchaning „chiriq-chiriq“ degani nima degani?

Matndan shu o‘rinni topib o‘qing.

3. Ahmadga qanday baho berasiz?

4. Qismlarga sarlavha qo‘ying.

33

Dànàkvîy

Yayrà Sà’dullàyevà

I

Bîr ekàn-dà, yo‘q ekàn. Yesàng bir hàftàgàchà

to‘q tutàdigàn Shàftîlivîy bîr ekàn. To‘ravoyning

shàftîlidàn yegisi kelibdi. Buni sezgàn Dàràõtmîmî

tilgà kirib:

– Yeging kelyaptimi, bîlàkày? – debdi.

– Judàyam, – deb yubîribdi To‘ravîy. Shundà Dà-

ràõtmîmî àstà shîõlàrini yergà egibdi.

To‘ravîy qip-qizil shàftîlini îlibdi. Negàdir qip-qizil

bo‘lsà-dà, qàttiqrîq ekàn. „He, bunisi õîm ekàn“,

debdi-yu, îtib yubîribdi. Bîshqà shàftîlini îlibdi. Uni

àpil-tàpil yebdi-dà, dànàgi bilàn nàridà turgàn mu-

shukni mo‘ljàlgà îlibdi. Yanà shàftîli uzib, dà-

nàklàrini îyog‘ining îstigà îlib tepkilàbdi.

Shu pàyt ingràgàn îvîz eshitilibdi. Qàràsà, bî-

yagi îtib yubîrgàn dànàklàridàn bittàsining àhvîli

yomîn emish. Qîlgànlàri ungà àchinib yig‘làyot-

gànmish. Ulàr To‘ravîyni ko‘rib qîchà bîshlàshibdi.

To‘ravîy hàyrîn bo‘libdi.

– Qàyoqqà qîchyapsizlàr?

– Sendàn qo‘rqàmiz-dà, – debdi dànàk.

– Àchchiqsàn-dà, shuning uchun tepàmàn.

Bu gàp dànàkkà judà àlàm qilib ketibdi. Bu

ishdàn Dàràõtmîmî hàm rànjibdi.

II

Kunlàrning biridà To‘ravîyning înàsi kàsàl bo‘lib

qîlibdi. Kundàn kungà nàfàs îlishi qiyinlàshib, îzib-


34

to‘zib ketàveribdi. Tàbiblàrning qilmàgàn dîrisi qîl-

màbdi.

Shundà shifîkîr: „Qàysidir qishlîqning bîlàlàri

ko‘p-ko‘p shàftîli dànàgini yig‘ishgànmish. Îlimlàr

dànàkning màg‘zi và po‘chîg‘idàn sehrli dîri tàyyor-

làshgàn emish. Dîrilàr ming dàrdgà dàvî bo‘làyot-

gànmish“, debdi.

To‘ravîy bu gàpni eshitibdi-yu, tàshqàrigà îti-

libdi. Yer yuzidàgi bàrchà dànàklàrni yig‘ib kel-

mîqchi bo‘libdi.

– Dànàklàr, hîy dànàklàr! – deb chàqiribdi.

Hech qàndày jàvîb bo‘lmàbdi.

– Hîy, dànàklàr! – deb îvîzi bîrichà yanà

chàqiribdi. Hech qàndày jàvîb bo‘lmàbdi. Tî‘ravîy:

„Endi nimà qildim. Îyijînimgà dànàkni qàyerdàn

tîpàmàn“, deb ko‘zigà jiq-jiq yosh îlibdi. O‘shàndà

dànàklàrni tepgànigà àfsuslanibdi.

35

– Jîn dànàkjînlàr, bekinib yotgàn bo‘lsàngiz, chi-

qinglàr, – deb yalinibdi.

Shu pàyt mitti dànàkvîy chiqib kelib:

– Yalingàningizni eshitib uyg‘înib ketdim, To‘-

ravîy àkà. O‘shàndà sizdàn qo‘rqqànimdàn bekinib

îlgàndim, – debdi.

– O‘zim hàm seni qidirib yurgàndim, Mittivîy, –

debdi uni erkàlàb bîlà. – Mengà judà-judà hàm

keràk bo‘lib qîlding.

Dànàkvîy suyunib bir silkingàn ekàn, ustidàgi

õàs-cho‘plàr tushibdi. Bîlàning îldigà tushib,

pildirab ketà bîshlàbdi.

Dàràõtmîmî shîõlàrini màmnun qimirlàtib, To‘ra-

vîygà debdi:

– Mevàlàr g‘àrq pishgàndà àkà-ukàlàring bilàn

kel. Qîp-qîp dànàk yig‘àsàn. Undàn qànchàdàn

qànchà bemîrlàr shifî tîpàdi.

1. To‘ravîy shàftîlilàrgà qàndày munîsàbàtdà bo‘libdi?

2. Nimà uchun To‘ravîy yer yuzidàgi dànàklàrni yig‘ib

kelmîqchi bo‘libdi?

1. To‘ravîyning mitti dànàkvîy bilàn uchràshuvini so‘zlàb

bering.

2. Ertàk màzmunini gapirib bering.

36

Arazlagan koptok, kitob va qalam

(Ertàk)

Muazzam Ibrohimova

I

Bor ekan-da, yo‘q ekan, Sanjar ismli dangasa

bola bo‘lgan ekan, uning xonasidagi javonda ertak

kitob, futbol maydonini ko‘rmaydigan koptok, „Menda

hech rasm chizmaydi“, deb ranjiydigan qalam yashar

ekan. Sanjar maktabdan zo‘rg‘a sudralib qaytib kelib,

sumkasini bir burchakka otibdi. Yechinib, uxlab qo-

libdi. Buni ko‘rib turgan javondagi kitob sumka ichi-

dagi darsliklarning ahvoliga achinib:

— Bechoralarning qovurg‘alari sinib ketgandir, —

debdi.

Qalam va koptokning ham sabri tugabdi. Ular

birgalikda Sanjardan yaxshiroq bolani topmoqchi

bo‘lishibdi.

37

Qalam barcha rangli do‘stlarini to‘plab, Boburning

oldiga ketib qolibdi. Ertak kitob javondan tushib,

barcha kitoblarni yoniga chaqiribdi. Sumka ichidagi

darsliklarni ham olibdi. Ular Malikaning uyiga ke-

tishibdi. Uning qo‘lidan kitob tushmas ekan.

Koptok Sanjarning partadoshi Behruzning oldiga

boribdi. U uy vazifalarini qilgach, futbol maydonidan

chiqmas ekan.

1. Ertàkni ifodali o‘qing.

2. Javondagi kitob, koptok, qalamlarning boshqa bolalar-

ning yonida ketish sababini so‘zlang.

3. Ertakni rollarga bo‘lib o‘qing.

II

Yozgi ta’til boshlanibdi. Sanjar ham boshqa bo-

lalar qatori oromgohga boribdi. Oromgohda ba’zi

bolalar kitob, boshqalari rasm chizar, o‘g‘il bolalar

esa futbol o‘ynashar ekan.

Sanjar juda zerikibdi, ertak o‘qimoqchi bo‘lib

qarasa, kitobi Malikada, rasm chizmoqchi bo‘lsa,

qalamlari Boburda ekan.

Bolalarga qo‘shilib futbol o‘ynamoqchi bo‘lsa,

Sanjarni ko‘rgan koptok maydondan chiqib ketibdi.

Bu Behruzning oldiga ketib qolgan o‘zining koptogi

ekan. Sanjar qilgan ishidan juda pushaymon bo‘-

libdi.

— Endi dangasalik qilmayman! — deb hamma-

ning oldida va’da beribdi. Koptogi, qalamlari va

kitoblaridan astoydil kechirim so‘rabdi.

38

1. Sanjar oromgohda qanday ahvolga tushdi? So‘zlang.

2. Sanjarning hammaning oldida bergan va’dasini aytib

bering.

Yurt boshiga ish tushsa, er yigit hozir.

Màs à l l à r

Qàysàr buzîqchà

Îlim Qo‘chqîrbekîv

Yaylîvdà bir buzîqchà

Àràzlàbdi to‘dàdàn.

Ketib qîlib uzîqqà,

Àdàshibdi pîdàdàn.

Yakkà o‘zi o‘tlàrkàn,

Bîrib yaylîv to‘rigà.

Buzîq shundà to‘sàtdàn

Duch kelibdi bo‘rigà.

Mà’ràsà hàm qànchà u,

Bilmàbdi do‘stlàri hech.

Màzà qilib îch bo‘ri

Uni yebdi o‘shà kech.

Bîbîlàr bu hàqdà der:

„Bo‘lingànni bo‘ri yer“.

39

1. Nimà uchun buzîq bo‘riga duch keldi?

2. Do‘stlik, àhillik hàqidà yanà qàndày màqîllàrni bilàsiz?

1. Màsàlni ifîdàli o‘qing.

2. Îõirgi misraning màzmunini so‘zlàb bering.

O‘jàr Tîshbàqà

Hamidulla Yoqubîv

Bir o‘jàr yosh Tîshbàqà,

Injiq, bebîsh Tîshbàqà

Înàsigà: Dîd! – dedi,

– Mengà ilîj tîp, – dedi.

Keràgi yo‘q kîsàmning,

Bundà yurish îsînmi?

Õàlàqit beràr, qàràng,

Chîpàmàn sekin, àràng.

Quyonni ushlîlmàsàm,

Sichqînni mushtlîlmàsàm.

Îna sho‘rlik yupàtàr,

Bîlà ko‘nglin ko‘tàràr:

– Kîsàng jîninggà huzur,

G‘àlvà qilmà, qo‘y, tek yur.

Sengà qàlqîn ust-u bîsh,

Gàpgà kir, bo‘lmà bebîsh.

– Yo‘-o‘-o‘q! – deb o‘rmàlàb qàysàr,

Înàsin jerkib vàysàr.

Kîsàsin ulîqtiràr,

Pàrchà go‘sht bo‘lib yuràr.

40

Àmmî jilîlmàs qittàk,

Bîtàr tîsh và cho‘kirtàk.

Yalàng‘îch yurish kulgi,

Ko‘rsà hàp yutàr tulki.

Jish Tîshbàqà yurîlmày,

Chîpîlmày và turîlmày

Kîsàgà kiràr qàytib,

Înàgà uzr àytib.

Endi o‘jàrlik qilmàs,

Înà so‘zidàn chiqmàs.

1. Yosh Tîshbàqàning jànjàl qilish sàbàbini àyting.

2. Nimà uchun yosh Tîshbàqà înàsidàn uzr so‘ràdi?

1. Màsaldàn înà nàsihàtini tîpib o‘qing và tushungàning-

izni so‘zlàng.

2. Shîirning Tîshbàqà hàqidàgi õulîsàsini àytib båring.

Usti tosh, osti tosh,

To‘rt oyoqli bitta bosh.

Màqîllàr

Vàtàn hàqidà

Vàtànni sotgan er bo‘lmas.

Vàtàni bîrning bàõti bîr,

Mehnàti bîrning tàõti bîr.

Înà yurting – oltin beshiging.

(Toshbaqa)

41

Do‘stlik hàqidà

Bàliq suvsiz yashàmàs,

Insîn – do‘stsiz.

Dàràõtni tîmiri,

Îdàmni do‘sti sàqlàr.

Kitîb hàqidà

Kitîbdàn yaõshi do‘st yo‘q.

Kitîb – bilim mànbàyi.

Ilm-fàn hàqidà

Bilàgi zo‘r birni yiqàr,

Bilimi zo‘r mingni.

Ko‘p o‘qigàn ko‘p bilàr.

Îdîb-àõlîq hàqidà

Bîlà àziz, îdîbi undàn àziz.

Yomîndàn qîch, yaõshigà yondàsh.

Îtà-înà và fàrzànd hàqidà

Îtà-înàng – dàvlàting.

Îtà-bîlà – bir bîg‘,

Biri – gul, biri – bîg‘bîn.

Siz yanà qàndày màqîllàrni bilàsiz?

42

Tîpishmîqlàr

Beli bog‘liq pichoqlar,

Bir-birini quchoqlar.

Qizdirsang ishlar,

Kiyim tekislar.

O‘zim silliq tàyoqmàn,

Keksàlàrgà kerakmàn.

Tundà ko‘rib cho‘g‘ deysàn,

Tîngdà ko‘rib yo‘q deysàn.

Ongimizgà nur sîchàr,

Sirlàr eshigin îchàr.

Îlsàm o‘ng qo‘lgà,

Tushàdi yo‘lgà.

Bo‘làr sàriq yo qizil,

Yer tàgidà yetilàr.

Ustidà yashil to‘ni,

Yoz-u qish yechmàs uni.

Siz yana qanday topishmoqlarni bilasiz?

43

Làtifàlàr

Insîf

Àfàndi õurjunining ikki ko‘zini yukkà to‘ldirib,

eshàgigà îrtdi và ustigà o‘zi minib, uyigà jo‘nàdi.

Îriq eshàk îg‘ir yuk îstidà zo‘rg‘à qàdàm bîsib

bîràr edi.

Yo‘ldà birîv Àfàndini ko‘rib:

– Àfàndi! Eshàkkà judà jàbr qilibsiz-ku! – dådi.

Àfàndi hàm eshàgigà qàràb, o‘zichà insîfgà

kålgàn bo‘ldi.

– Dàrvîqå, båchîrà jînivîrning yuki hàqiqàtàn

judà îg‘ir bo‘lib kåtibdi, – dådi và eshàkdàn

tushmày, õurjunni îlib, o‘z yålkàsigà tàshlàdi.

Afandining harakatidan nima o‘zgardi?

Hushtàkkà tugmà

Pîdshîning hîvliqmà vàziri bîr edi. Bir kuni u

màqtànà bîshlàdi:

– Dunyodà men o‘qib o‘rgànmàgàn ilm-hunàr qîl-

màdi. Men yechmàgàn màsàlà yo‘q.

44

Bu gàplàrdàn àchchiqlàngàn Àfàndi:

– Shundày dînishmànd ekànsiz, bir sàvîl berày,

jàvîb bering, – dedi.

– Màrhàmàt.

Àfàndi cho‘zib hushtàk chàldi-dà:

– Shungà to‘rttà tugmà qàdàb bera olasizmi? –

dedi.

1. Àfàndi nimàdàn àchchiqlàndi?

2. Vàzir Àfàndining sàvîligà jàvîb bera oldimi?

Àfàndi – mergàn

Àfàndi mergànmàn, deb màqtànib yuràr edi. Bir kuni

pîdshî uni îvgà îlib chiqdi. Bir jîydà o‘tlàb yurgàn kiyik

uchràb qîldi. Àfàndi dàrrîv kàmîndàn o‘q uzgàn edi,

õàtî ketdi. Àfàndi õijîlàt bo‘ldi và pîdshîgà qàràb:

– Bu sizning îtishingiz, – dedi.

Àfàndi yanà o‘q uzdi. U hàm õàtî ketdi.

– Bu vàziringizning îtishi, – dedi.

Uchinchi màrtà o‘q uzgàn edi, kiyikkà tegdi.

– Bu mullà Nàsriddinning îtishlàri, – dedi Àfàndi.

Àfàndi nimà uchun õijîlàt bo‘ldi? U õijîlàtlikdàn qàndày

qutuldi?

Tez àytishlàr

Shirin sharbatning shirasi shakardan shirin.

Haligina Halima xola halloslab kelib ketdi.

45

Qishda qatiq qattiq qotib qolibdi.

San’at saroyi — saroylarning sarasi.

Mahallaning manzarasi Manzuraga yoqibdi.

To‘ti to‘rda to‘rtta to‘ti tutibdi.

Qandak o‘rikning qoqisi qanddek shirin.

O‘tkir o‘tkir o‘roqda o‘t o‘rdi.

Tolib turpni tarozida tortib topshirdi.

Oltin olmay olqish olgan odam — odam.

Tezkorlar, tez aytish ustida ishlang.

Bo‘lim yuzasidan takrorlash

1. Bo‘limda yod olgan qo‘shiqlaringizdan birini yod ayting.

2. Siz nima deb o‘ylaysiz, kambag‘al dehqon to‘g‘ri ish

qildimi? Buni qaysi ertakda o‘qigansiz?

3. „Bo‘linganni bo‘ri yer“ maqoli qaysi asarda keltirilgan? Siz

shu maqol mazmuniga yaqin qanday maqol bilasiz?

Ayting.

4. Bo‘limda chaqimchi haqida qaysi asarni o‘qidingiz?

5. „Donishmand yigit“ ertagidan qanday xulosa chiqargan

edingiz? So‘zlang.

6. Tez aytishni nima uchun mashq qilasiz?

46

KUZ MANZARASI VA MEHNAT

Îltin kuz

Kuz... Înà diyorimizdà îltin kuz såpini yoygàn.

Kåchàlàri sàlqin. Ertàlàb shudring tushà bîshlàydi.

Tîg‘làrdàgi qîyalàrdà qirîv. Pàõtà dàlàlàrining

ko‘rinishi o‘zgàchà. Lo‘ppi-lo‘ppi îchilgàn pàõtàlàr

quyosh nuridà tîvlànàdi. Bu mànzàrà kuz kålgàni-

dàn dàràk båràdi.

Kuzning birinchi îyidà nîk, îlmà, shàftîli, uzum,

ànjir và ànîrlàr g‘àrq pishàdi. Sàbzàvît và qîvun-

tàrvuzlàr sårîb bo‘làdi. Yig‘im-tårim ishlàri bîsh-

lànàdi.

Tuyoqli jînivîrlàrning hàyotidà hàm o‘zgàrish

bo‘làdi. Ulàr ko‘k o‘tlàr bilàn birgà dîn îziqàsi,

yovvîyi urug‘làr, måvàlàrni istå’mîl qilàdilàr. Bu ulàr-

ning qishgà kuch to‘plàb îlishigà yordàm båràdi.

47

Kuz kålib, hàvî sîviy bîshlàgàndà turnàlàr, chu-

g‘urchiqlàr, qàldirg‘îchlàr, uzunqànîtlàr, ko‘kqàrg‘àlàr

yurtimizdàn issiq tîmînlàrgà uchib kåtàdi.

„Yilnîmà“dàn

1. Màtndà kuzning birinchi îyi hàqidà nimà dåyilgàn?

2. Kuzdà tuyoqli jînivîrlàr hàyotidà qàndày o‘zgàrishlàr ro‘y

båràdi?

1. Qàysi qushlàr issiq tîmînlàrgà uchib kåtadi?

2. Màtndàn kuz mànzàràsigà îid pàrchàni tîping và o‘qing.

Kuz kålgàndà

Tîlib Yo‘ldîsh

Kuz kålgàndà uyimizdà to‘y bo‘làdi,

Qo‘zichîg‘im o‘sib kàttà qo‘y bo‘làdi.

Uzumlàrni pày uràmiz, qîvun îsib,

Hàmmà yoqni yoz nå’màti kåtàr bîsib.

Qîpdà yong‘îq, õumdà shinni qish bo‘yigà,

Ko‘zimiz to‘q, dimîg‘làr chîg‘ õush bo‘yigà.

1. Shå’rni îvîz chiqàrmày o‘qing.

2. „Yoz nå’màti“ dågàndà nimàni tushunàsiz? „Hàmmà

yoqni yoz nå’màti kåtàr bîsib“ gapining màzmunini

so‘zlàb båring.

Îlmà

Màhmud Murîdîv

I

Kuz. Yakshànbà kuni edi. Uchinchi sinf o‘quv-

chilàri îlmàzîrgà bîrishdi. Îlmàzîr yonidàgi tîk-

zîrdà Qudràt îtà tîklàrni chilpib yurgàn ekàn.

48

„Kålinglàr!“ dåb bîlàlàrni õursànd kutib îldi. Bîlàlàr

îdîb bilàn îtàgà sàlîm bårishdi.

– Yashànglàr, àzàmàtlàr, yashànglàr. Îlmàlàrgà

qàrànglàr, tàgi bilàn bittà bo‘lib to‘kilib yotibdi.

Bîlàlàr îtàning gàpigà dàrrîv tushunishdi. Ulàr

qo‘llàrigà bittàdàn sàvàtchà îlishdi-dà, îlmà tårishgà

tushib kåtishdi.

Îtà o‘qtin-o‘qtin kålib, bîlàlàrdàn õàbàr îlib turdi.

U so‘nggi màrtà kålgànidà:

– Yashànglàr, àzàmàtlàr! – dådi. – Hàmmàsini

tårib qo‘yibsizlàr-ku! Ràhmàt, bîlàlàrim.

– Yanà bo‘lsà tåràmiz, – dådi Sîdiqjîn.

– Endi ertà o‘tib, indingà kålinglàr. Àytgàndày,

ànàvi qîràchà o‘rtîg‘inglàr kålmàdimi? Ismi Kà-

mîlmidi?

49

– Hà. Bîshi îg‘rib qîlibdi.

– E, àttàng! Shàmîllàgàndir-dà, – dådi Qudràt

îtà bîsh chàyqàb. So‘ng bîlàlàrgà: – Îlmàdàn

îlinglàr, bo‘tàlîqlàrim! – dådi.

– Uyimizdà hàm bîr.

– Bîr bo‘lsà hàm îlinglàr. Måhnàting singgàni

shirinrîq bo‘làdi, – dådi Qudràt îtà. Kåyin tànlàb-

tànlàb, hàr bir bîlàgà båshtàdàn îlmà bårdi.

II

Bîlàlar uylàrigà qàytishàr ekàn, Sîdiqjîn ulàrni

to‘õtàtib, bittàdàn îlmà îldi.

O‘zi hàm bittà îlmà qo‘shib, ulàrni gàzåtàgà

o‘ràdi.

– Hîzir buni Kàmîlgà îlib bîràmiz. Àgàr bîshi

îg‘rib qîlmàgàndà, u hàm kålgàn bo‘làrdi. Îlmà

tårishàrdi, – dådi.

Bîlàlàr birgàlàshib Kàmîlni ko‘rib chiqishdi.

Kàmîlning buvisi hàm, înàsi hàm bîlàlàrning bir-

birigà g‘àmõo‘rligidàn õursànd bo‘lishdi. Kàmîl esà

o‘zini tuzàlib qîlgàndày his qildi.

1. Hikîyadàn nimalàrni bilib îldingiz?

2. Hikîyaning ikkinchi qismini îvîz chiqàrmày o‘qing và

so‘zlàb båring.

3. Hikîya qismlàrigà mîs sàrlàvhàlàr tîping.

Màtndàgi ràsmdàn fîydàlànib inshî yozing.


50

Kuz

Abdurahmon Akbar

Kechagina yoz edi,

Endi bo‘lsa kuz.

Xohla, bog‘da uzum ye,

Xohla, anor uz.

Yoz bo‘yi irmoqdan

Chiqmagan suvo‘t

Bugun ko‘kdan suv kutar

Ko‘zi bo‘lib to‘rt.

Havo biram huzurbaxsh

Tonggi pallalar.

To‘kin bag‘riga chorlar

Bog‘lar, dalalar.

O‘qish, ishga kuzatib

Oltin kuz bizni,

Kiydirtirar erinmay

Kamzulimizni...

1. She’rni ifodali o‘qing.

2. Bog‘da qaysi mevalar pishadi?

3. Kuz nega kamzulimizni kiydiradi?

51

Måhrjîn sàyli

Màlik Murîdîv

Måhrjîn bilàn Nàvro‘z o‘zbåk xalqining eng go‘zàl,

eng tàrîvàtli bàyràm sàyillàridàn hisîblànàdi. Chunki

ulàr õàlqchil, hàyotiy àn’ànàlàrdir.

Nàvro‘z bàhîr kirishi, qishning àyozli kunlàridàn

uzil-kåsil qutulib, yangi kun, yangichà hàyotning bîsh-

lànishini nishînlàsh bàyràmidir.

Måhrjîn esà hîsil ko‘tàrib, qishgà tàyyorgàrlik ko‘-

rishdir, to‘kin-sîchinlikkà shukrînàlik, hàyotgà muhàbbàt

ràmzidir.

Õàlq kuzgi bàyràm sàylining nîmini „Måhrjîn“ dåb

bilib qo‘ygàn. U dåhqîn yil bo‘yi qilgàn måhnàtining

làzzàtini tîtib ko‘ràyotgàn pàytdà – 25-såntàbrgà o‘tàr

kåchàsi nishînlànàdi.

Àbu Ràyhîn Båruniy so‘zi bilàn àytgàndà, Quyosh

và Îy fàlàkning ikki ko‘zi bo‘lgànidåk, Nàvro‘z bilàn

Måhrjîn hàm zàminning ikki ko‘zidir.

1. O‘zbåklàrning qàndày àn’ànàlàrini bilàsiz?

2. Måhrjîn sàyli qàysi pàytdà nishînlànàdi?

Nàvro‘z bilàn Måhrjîn sàylining fàrqini àyting.

Måhnàting – zåb-u ziynàting.

Beqasamdan to‘ni bor,

Ichi qizil lolazor.

(Tarvuz.)

52

Qo‘riqchining sàbîg‘i

(Ertàk)

Fåruzà Jàlilîvà

Bir bîr ekàn, bir yo‘q ekàn. Qàdimdà måh-

nàtsåvàr, mirishkîr bir dåhqîn yashàgàn ekàn.

Pîyonini ko‘z ilg‘àmàs dàlàsidà uzzukun måhnàt

qilàrkàn. Yetishtirgàn qîvun-tàrvuzlàr-u kàràmlàrigà

kishining qulîchi bàzo‘r yåtàrkàn.

Bir kuni tushlik qilib dàlàsigà qàytsà, pîlizgà

„o‘g‘ri“ îràlàbdi. O‘g‘ri kim ekàn dåysizmi, shu

yaqin àtrîfdàgi o‘rmîndà yashîvchi jàjji tipràtikàn

và quyonchàlàr ekàn.

Dåhqînning jàhli chiqib, ulàrgà kåsàk îtib,

quvlàbdi. „Õo‘sh, sån qàyoqqà qàràyapsàn?“ dåya

o‘dàg‘àylàbdi pîlizgà tikilgàn jînsiz qo‘riqchigà

qàràb...

Shu yili dåhqînning dàlàsidàgi ekinlàr kàsàllikkà

chàlinib, bîr hîsili nîbud bo‘libdi. Uning ertà

bàhîrdàn kåch kuzgàchà qilgàn måhnàtlàri zîyå

kåtibdi. Õàfà bo‘lib yotib, uõlàb qîlibdi và g‘àlàti

bir tush ko‘ribdi. Tushidà pîlizigà tutàsh

o‘rmîndà kåksà bir dînishmànd tipràtikàn yashàr-

mish. U jàjji quyonchàlàr và tipràtikànlàrni bir

yårgà to‘plàb, nàsihàtlàr qilàrmish. Kàràm, sàbzi

yågisi kålib pîlizgà kåtàyotgàn jînivîrlàrgà

„Ekinlàrni pàyhîn qilib tàshlàmànglàr, isrîf qilmàng-

làr, bîbîdåhqîn rànjiydi“, dåya tàyinlàrmish.

Dåhqînning tunîv kuni jàhl bilàn îtgàn kåsàgi

mittiginà quyonchàning îyog‘ini màyib qilgàn ekàn.

Quyonchà tipràtikàngà: „Biz àõir ekinlàrni pàyhîn

53

qilmàsdàn, àytgàningizdåk, bir

dînàginà sàbzini hàmmàmiz

bàhàm ko‘ràyotgàndik-ku“, dåya

zîrlànàyotgànmish.

Shu pàyt qàrshisidà dàlà-

sidàgi jînsiz qo‘riqchi pàydî

bo‘libdi và tilgà kirib:

– Dåhqîn bîbî, siz judà måh-

nàtkàsh insînsiz. Låkin birîz ziqnàsiz-dà. Bir dînà-

ginà sàbzingizni mitti jînivîrlàrgà ràvî ko‘rmàdingiz-à?

Îyog‘i singàn quyonchàning àhvîlini ko‘rdingizmi? –

dåbdi.

Jînsiz, hissiz bir qo‘riqchidàn tà’nà eshitgàn dåh-

qîn rîsà mulzàm1 bo‘libdi...

Bu vîqåàlàr tushidà sîdir bo‘lsà-dà, u o‘zigà

tågishli õulîsà chiqàrib îlibdi. Sàvàtchàgà pîliz màh-

sulîtlàridàn sîlib, o‘rmîngà eltib qo‘yadigàn îdàt

chiqàribdi. Bundàn buyon qo‘li îchiq, sàõîvàtli insîn

bo‘lishgà so‘z båribdi.

1. Nimà uchun dåhqînning jàhli chiqibdi?

2. Dåhqînning tushini so‘zlang.

3. Dåhqînning mulzàm bo‘lish sàbàbini ayting.

4. Dåhqîn qàndày õulîsà chiqàribdi?

5. Siz-chi? Qanday xulosaga keldingiz?

1Mulzam — aybli ishi uchun xijolat bo‘lish.

54

Båbàhî bîylik

(Hikîya)

Hàkim Nàzir

Bîbî nàbiràsi bilàn suhbàtlàshib o‘tirgàn edi. Nàbiràsi

Durdînà:

– Buvàjîn, „Vàqting kåtdi – naqding kåtdi“ dågàni

nimà o‘zi? – dåb sàvîl bårib qîldi.

Bîbî nàbiràsigà jàvîb bårishdàn îldin dunyodà eng

qimmàtli bîylik nimà ekànligini Durdînàdàn so‘ràdi.

Nàbiràsi o‘ylàb turdi-dà:

– Îltin, – dåb jàvîb bårdi.

– Yo‘q, – dådi bîbî. – Àgàr bilsàng, dunyodà

îltindàn qimmàtlirîq bîylik bîr. Uning nîmi „vàqt“

dåb àtàlàdi. Vàqt dunyodàgi jàmiki bîyliklàrning eng

qàdrlisidir. Vàqtni båhudà o‘tkàzgàn îdàm eng

qimmàtli nàrsàsini yo‘qîtàdi.

Kuzdà qishlîqdàgi do‘stim Dåhqînbîyni ko‘rgàni bîr-

gàn edim. Dåhqînbîy båtîb bo‘lib qîlibdi.

Õîtini Îftîb àya u bilàn îvîrà bo‘lib, dàlàgà

chiqîlmày qîlibdi. Båmîr sàl tuzàlgànidàn kåyin ungà

nàbiràsi qàràb turàdigàn bo‘libdi. Îftîb àya bo‘lsà,

dàlàgà chiqib ishlàb kålàr ekàn.

– Dàstyorginàmdàn àylànày, fîydàsi tågàdigàn

bo‘lib qîldi. Chîy qàynàtish, îvqàt pishirishni uddà-

làyapti, bàràkà tîpkur! – dåya nàbiràsini duî qilà kåtdi

Îftîb àya.

Mån buni eshitib:

– Buvànggà qàràr ekànsàn-ku, dàrsni qày vàqtdà

tàyyorlàysàn, – dåb so‘ràdim. Shundà u:

55

– Buvàjînim uõlàgànlàridà, – dåb jàvîb bårdi.

– Ànà, Bàrnîning jàvîbini eshitding-à? U kàsàl

buvàsini bîqib, uning jînigà îrî kiràrkàn, yanà

dàrslàrini tàyyorlàshgà hàm ulguràrkàn. Bu nimà-

dàn? Bu Bàrnîning birîr dàqiqàni båkîr o‘tkàzmày,

qimmàtli vàqtdàn unumli fîydàlànishidàn.

Vàqt hàmmàgà shunchàlàr àziz. Shu sàbàbli uni

båbàhî bîylik dåymiz. Vàqtni àstîydil qàdrlàb,

undàn to‘g‘ri fîydàlàngàn kishi bàõtgà erishàdi.

Bîbîsining hikîyasini tinglàb o‘tirgàn Durdînà „Vàq-

ting kåtdi – naqding kåtdi“ dåya bårgàn sàvîligà jà-

vîb îldi. U chàqqîn, ishchàn bo‘lishgà àhd qildi. Bî-

bîsigà Bàrnîgà o‘õshàb vàqtdàn unumli fîydàlànish-

gà và’dà bårdi.

1. Siz vàqtdàn qàndày fîydàlànàsiz?

2. „Vàqting kåtdi – naqding kåtdi“ degan jumladan nimani

tushundingiz?

1. Bîbîning Bàrnî hàqidàgi hikîyasini so‘zlàb båring.

2. Màtndàn bîbîning vàqt hàqidàgi gàplàrini tîping và

o‘qing.

Màtn màzmunigà mîs màqîl toping.

Bîbur và kàbutàr

(Rivîyat)

Mirzî Bîbur yoshligidàn ziyràk bîlà bo‘lib o‘sibdi.

Kunlàrdàn bir kun Umàrshàyõ sàrîy à’yonlàri bilàn

qàsrdà o‘tirgàn ekàn. Bir kàbutàr uchib kelib, àyvîn

peshtîqigà qo‘nibdi-dà, „g‘ulu-g‘ulu-g‘ulu“ qilàveribdi.

Umàrshàyõ à’yonlàridàn: „Kàbutàr ne deydur?“ deb

56

so‘ràb qîlibdi. Ànchàdàn buyon urush ko‘rmày, qi-

lichlàri qînsiràb qîlgàn à’yonlàr: „Îliyhàzràt, kàbutàr

qilichlàrni qindàn sug‘urmîq keràk, deydur“, deb jà-

vîb berishibdi.

Gàpgà qo‘shilmày, bir chekkàdà jim o‘tirgàn Mirzî

Bîbur: „Yo‘q, kàbutàr undày demàydur, îtà, u qîvun

sàyligà chàqiribdur. Jînivîr õushõàbàr keltiribdur“,

debdi. Umàrshàyõ kàbutàrni tutib keltirishni buyuribdi.

Kàbutàrni tutib kelib, îyog‘idàgi mis hàlqàni îlib

qàràshsà, ichidàn bir õàt chiqibdi. Õàtdà: „Îliyhàzràt,

qîvun àyni pishdi. Kelib, qo‘l urib bersàlàr“, deb

yozilgàn ekàn. Mirzî Bîburning gàpi to‘g‘ri chiqqà-

nidàn hàyràtgà tushgàn Umàrshàyõ o‘g‘lidàn: „Bun-

chàlik tîpqirliginggà bîis nedur?“ deb so‘ràbdi.

„Îtà, – debdi Bîbur, – bu kàbutàrgà e’tibîr

qilmàdingiz. O‘tgàn yili qîvun sàyli õushõàbàrini

õuddi ànà shu jînivîr õàbàr qilg‘în erdi, kàminàning

57

ko‘zi kàbutàrning o‘ng qànîtidàgi qîrà õîlgà tushgàn

zàhîti àni tànidim và shu so‘zni tàõmin etdim“, deb

jàvîb beribdi.

Yosh Mirzîning hushyorligi, tîpqirligigà qîyil

qîlgàn Umàrshàyõ à’yonlàrigà qàràb: „Qilichni emàs,

àql-idrîkni ishgà sîlmîq lîzimdir. Õàbàr qilinglàr,

bàrchà qîvun sàyligà îtlànsin!“ – deb fàrmîyish

beribdi.

1. Umàrshàyõ à’yonlàridàn nimàni so‘ràdi?

2. À’yonlàr nimà dåb jàvîb bårishdi?

3. Bîburning ziyràkligini nimàdà ko‘ràsiz? Màtndàn shu

o‘rinni tîping.

Bobur tanigan kabutar rasmini chizing.

So‘nggi àõbîrît

Ànvàr Îbidjîn

Bo‘lib o‘tdi qishlîqdà

Kåchà zo‘r shàmîl.

Nàtijàdà ro‘y bårdi

Ànchàyin kîr-hîl.

Uzum bîshi àylànib,

Bo‘p qîldi kàsàl.

Shîõdàn yiqilib îlmà

Yotibdi o‘sàl.

Hàttî gilîs làt yådi,

Bo‘lsà hàm àbjir.

To‘qnàshuvdà ànîrgà

Chàplàndi ànjir.

58

Uyquchirîq bir tàrvuz

Yumàlàb bîrib,

Uyg‘înibdi qîvunning

Bîshini yorib.

Nîklàr yårgà to‘kildi,

Bo‘lishib bir jîm.

... Àmmî zàràr ko‘rmàdi

Sàbzi và shîlg‘îm.

1. Shàmîl nimàlàrgà zàràr yåtkàzdi?

2. Nimàlàr zàràr ko‘rmàdi? Nimà uchun?

3. Bu kàbi hîdisàlàr qàysi fàsldà ro‘y båràdi?


Ilmli ming yashàr

Nurmàt Màqsudiy

Yolqinjîn kuz kunlàrining biridà tîg‘àsinikigà

måhmîn bo‘lib bîrdi. Tîg‘àsi fårmår õo‘jàligi

bîg‘idà guruh bîshlig‘i bo‘lib ishlàydi. U jiyanini

ko‘rib õursànd bo‘ldi.

– O‘-o‘, Yolqinjîn, kålgàning judà yaõshi bo‘libdi-

dà, – dådi. – Hàli sångà õo‘jàlik bîg‘ini

ko‘rsàtàmàn.

* * *

Tîg‘àsi Yolqinjînni uzumzîrgà îlib bîrdi. Yol-

qinjîn uzumlàrni ko‘rib hàyràtdà qîldi. Bàlànd

ishkîmlàrgà o‘rmàlàb chiqqàn husàyni, chàrîs và

bîshqà õil tîk nîvdàlàridà kàttà-kàttà uzum bîshlàri

59

îltindày tîvlànàr edi. O‘hho‘, uzum bîshlàrining

kàttàligini qàràng! Hàr bittàsi Yolqinjînning buvàsidàn

qîlgàn sàmîvàrdày kålàdi-ya!

– Tîg‘à, bu uzumlàrni qàndày qilib yåtishtirding-

iz? – dåb so‘ràdi Yolqinjîn.

– Tîkni qàndày pàrvàrish qilish to‘g‘risidà bir

dîngdîr sîhibkîr kitîb yozibdi, – dådi tîg‘àsi. –

O‘shà sîhibkîr o‘zining îltmish yillik tàjribàsini shu

kitîbdà bir-bir bàyon qilibdi.

Tîg‘àsi o‘shà kitîbni o‘qibdi. Kåyin kitîbdàn o‘r-

gàngànlàrini ishgà sîlibdi. Nàtijàdà so‘ridàgi uzum-

làrni yåtishtiribdi.

– Sîhibkîr kim o‘zi? – dåb so‘ràdi Yolqinjîn.

– Sîhibkîr dåb o‘z ishining ustàsigà àytilàdi, –

dåya jàvîb bårdi tîg‘àsi.

– Vîybo‘, – dådi Yolqinjîn o‘zichà, – o‘shà sîhib-

kîrning îltmish yillik ishini birdànigà o‘rgànib îlding-

izmi? Undà yoshingiz qànchà bo‘làdi?

– Yoshim qirqdà. Àgàr ungà sîhibkîrning

îltmish yillik tàjribàsini qo‘shsàng, yoshim rîppà-

rîsà yuz yosh bo‘làdi.

1. Hikîyani rîllàrgà bo‘lib o‘qing.

2. Tog‘a va jiyan suhbatini so‘zlab bering.

60

Õàzînchinàk

O‘tkir Hîshimîv

I

– Ertaga G‘àni àmàkingnikigà bîràmiz, – dådi

shànbà kuni Erkingà dàdàsi.

Erkin suyunib kåtdi. G‘àni àmàki qishlîqdà turàdi.

Uning 3-sinfdà o‘qiydigàn Àbdullà dågàn o‘g‘li bîr.

Àbdullà Erkingà yoqib qîlgàn edi.

– G‘àni àmàkingning bîg‘idà õàzînchinàk qilàmiz,

– dådi dàdàsi. Ulàr àvvàl shàhàr ko‘chàlàridàn

o‘tishdi, kåyin qishlîqning tuprîq yo‘llàridàn yurishdi.

Nihîyat, màshinà kàttàkîn yong‘îq tàgigà kålib

to‘õtàdi.

II

Erkin màshinàdàn tushdi. O‘rtîg‘i Erkin bilàn

ko‘rishdi và ishkîmlàrni àylàngàni kåtishdi.

Ishkîm yashil gumbàzli yo‘làkning o‘zginàsi edi.

Uzum nîvdàlàridà sàriq, qizil yaprîqlàr lîvullàb

ko‘rinàr, îyoq îstidà õàzîn shitirlàr edi.

– Qàni, uzum yo‘q-ku! – dådi Erkin àlànglàb.

– Õàzînchinàk dåb shuni àytàdi-dà! Uzumlàri

uzib îlingàndàn kåyin qîlib kåtgànini qidiràmiz.

Mànà, qàrà! – Àbdullà sàp-sàriq uzum yaprîg‘ini

u yoq-bu yoqqà surib, uzum tîpdi.

– Mån uzày, mån uzày! – dådi qo‘l cho‘zib Erkin.

– Màyli, uzà qîl. Àmmî õàzînchinàkning qîidàsi –

hàr kim o‘zi tîpgàn uzumni o‘zi uzàdi.

Erkin nàrigi tîkning yonigà chîpib bîrdi. Yap-

rîqlàrini titkilàb qàràsà, uzum bîshi îsilib turibdi.

61

– Månàm tîpdim! – dådi qichqirib. Erkin hàr gàl

uzum bîshini tîpgànidà quvînib kåtàrdi.

III

– Yaqindà tîklàrni ko‘màmiz. Ko‘mmàsàk, sîvuq

urib kåtàdi. Uzum nîvdàlàrini õàshàk bilàn o‘ràb,

ko‘mib qo‘yamiz. Kåyin bàhîr kålib, yår iligàndà, yanà

îchàmiz. Tàg‘in ishkîmlàrgà ko‘tàrib bîg‘làymiz, –

dådi Àbdullà.

Erkin tîklàrni qàndày ko‘mishni judà ko‘rgisi

kåldi. Kålàyotgàn dàm îlish kuni Erkin o‘rtîg‘i-

nikigà yanà bîràdi. Àbdullàgà yordàmlàshàdi. Tîk

nîvdàlàrini qirqish, bîg‘làsh, ko‘mish usullàrini o‘r-

gànib îlàdi.

1. Erkinning dàdàsi nimà dådi?

2. Erkin nimà sàbàbdàn quvîndi?

3. Erkin Àbdullàdàn nimàlàrni bilib îldi?

62

1. Erkinning Àbdullà bilàn uchràshuvi hàqidà so‘zlàb båring.

2. Ishkîm tàsvirini hikîyadàn tîpib o‘qing.

Qo‘shtåràk

Àbdusîdiq Irisîv

Bîqi G‘azalkentdà turàdi. G‘azalkent bilàn Tosh-

kent îràsidà chiroyli baland bir tåpàlik bîr. Tåpàlik-

ning hàvîsi tîzà và g‘ir-g‘ir shàbàdà esàr edi.

Chunki uning etàgidà suv îqàrdi.

Bir kuni yo‘lîvchi bir chîl:

– Shu yårgà bir tup dàràõt ekilgànidà judà àntiqà

jîy bo‘làr ekàn-dà! – dåb qîldi. Bîshqà îdàmlàr

hàm ungà qo‘shilib: „Hà, sîz bo‘làrdi“, dåyishdi.

Kuz keldi. Bîqi o‘shà chîlning gàpini eslàb qîldi.

Ikki tup tåràk nihîlini îlib, tepalikka bîrib, o‘tqàzib

kåldi. Låkin buni håch kim ko‘rmàdi. Tåràklàr tåzdà

qàd ko‘tàrdi. Îràdàn uch-to‘rt yil o‘tgàch, bu tepalik

„Qo‘shtåràk“ dåb yuritilàdigàn bo‘ldi.

II

Bir kuni Bîqi shàhàrdàn qàytàyotib, Qo‘sh-

tåràkdà dàm îldi. Shundà bir chîl yonbîshlàb

o‘tirib: „Zàp tåràk bo‘libdi-dà, ekkànning îtàsigà

ràhmàt. Bir kishi ekkàndàn ming kishi bàhrà îlàr

ekàn. Kim ekkàn bo‘lsà hàm, umri bîqiy bo‘lsin“,

dådi. Bîqining qulîg‘igàchà qizàrib kåtdi, àmmî

håch nàrsà dåmàdi.

So‘ng bir dåhqîn „Qo‘shtåràk“kà ekin ekib,

chàylà qurib o‘tirdi. Kålgusi yili dàng‘illàmà uy

qurib, shu yårdà qishlàb qîldi. Kåyin bîshqà bir

63

dåhqîn ko‘chib kåldi. Bîrà-bîrà

„Qo‘shtåràk“ kàttà qishlîqqà àylàndi.

Màktàb, bîlàlàr bîg‘chàsi, kutubõînà

và kàsàlõînàlàr qurildi. Ko‘chàlàridàn

màshinàlàr qàtnày bîshlàdi. Birîv-

dàn „Qàyårliksàn?“ dåb so‘ràlsà,

„Qo‘shtåràklikmàn“, dåydigàn bo‘ldi.

Bîqi bo‘lsà tåràklàrigà zàvq bilàn

bîqàrdi. Kishi bilmàs yaõshi ish qi-

lishning hàm zàvqi bîr. Buni Bî-

qigà o‘õshàgànlàr bilàdi.

1. „Qo‘shtåràk“ nîmi qàndày yuzàgà

kåldi?

2. Nimà uchun Bîqi tåràklàrni o‘zi

ekkànligini àytmàdi?

3. Siz Bîqigà qàndày bàhî båràsiz?

1. Matndan o‘zingizga yoqqan qismni so‘zlang.

2. „Qo‘shterak“ning obod bo‘lishi haqida gapirib bering.

Hikîyaning hàr bir qismigà sàrlàvhà qo‘ying.


1. Bo‘limdan nimalarni bilib oldingiz?

2. Kuz kelib, havo soviy boshlaganda qaysi qushlar yurtimizdan

issiq o‘lkalarga uchib ketadi?

3. Erkin Abdulladan nimalarni o‘rgandi?

4. Boqi ismini bo‘limdagi qaysi hikoyada o‘qidingiz? U nima

ish qilgan?

5. Kuzatishingiz asosida kuzning belgilarini so‘zlab bering.

64

O‘TMISHNI O‘RGÀNISH – BURCHIMIZ

Tîshkånt

Erkin Màlikîv

I

Judà qàdimdà Tîshkånt bîshqàchà àtàlàrdi.

Shàhàr kångàyib, uning àtrîfidàgi yårlàr o‘zlàshtirilib,

Chîch dågàn vilîyat tàshkil tîpdi. Tîshkånt uning

màrkàzi bo‘ldi. Uni uzîq vàqt gîh Chîch, gîh Shîsh

dåb yurishdi.

Îdàmlàri dushmànlàrdàn sàqlànish uchun shàhàr

àtrîfini tîsh dåvîrlàr bilàn o‘ràshdi. Shàhàrgà kirib-

chiqish uchun ulkàn dàrvîzàlàr qurib, sîqchilàr

qo‘yishdi. Dàrvîzàlàrni, dåvîrlàrni sàyyohlàr: „Bu yår

Tîshqàl’à, Tîshminîr ekàn“, dåb tàriõ sàhifàlàrigà

yozib qîldirishgàn. Bu nîmlàr kåyinchàlik Tîshkånt

dågàn nîmni kåltirib chiqàrgàn. Tîshkåntning o‘n

ikkità dàrvîzàsi bo‘lgàn. Bu dàrvîzàlàr Làbzàk, Tàõ-

tàpul, Qîràsàrîy, Sàg‘bîn, Chig‘àtîy, Ko‘kchà, Sà-

màrqànd, Kàmîlîn, Båshyog‘îch, Qo‘qîn, Qàshqàr,

Qo‘ymàs nîmlàri bilàn àtàlgàn. Dàrvîzàlàr tundà

yopilgàn và tînggàchà shàhàrgà håch kim kiri-

tilmàgàn.

Shàhàrning ko‘pchilik àhîlisi hunàrmàndchilik bilàn

shug‘ullàngàn. Ko‘plàb màhàllàlàrning nîmlàri hàm

ànà shundàn kålib chiqqàn.

II

Tîshkånt o‘tmishdà sàvdî màrkàzlàridàn biri

bo‘lgàn. Tîshkåntdà hunàrmàndchilik, bîg‘dîrchilik,

65

dåhqînchilik và sàvdî-sîtiq judà rivîjlàngàn. Bîzîr

ràstà1làridà ipàk màtî, ip gàzlàmà, zàrbîf kiyimlàr

ko‘p bo‘lgàn. Shàhàrgà turli yårlàrdàn sàvdîgàrlàr

mîl kåltirishgàn. Màsàlàn, rus sàvdîgàrlàri Tîsh-

kåntgà mîvut2, qunduz tårisi, ip gàzlàmà, tåmirdàn

yasàlgàn buyum và turli bo‘yoqlàr îlib kålishgàn.

Tîshkåntdàn chåt o‘lkàlàrgà pàõtà, pàõtà màh-

sulîtlàri, ipàk, guruch, quritilgàn måvàlàr, jun và

bîshqà mollàr îrtilgàn tuya kàrvînlàri jo‘nàtilgàn.

Hàr tîmîndàn kålgàn sàvdî kàrvînlàri Tîshkåntdà

to‘õtàb, kåyin yanà yo‘lgà chiqishgàn. Àyniqsà, Tîsh-

kånt bilàn Bàlõ, Õivà, Buõîrî, Sàmàrqànd, Ko‘lîb,

Shàhrisàbz kàbi shàhàrlàr o‘rtàsidà sàvdî rivîj-

làngàn.

Tîshkåntdà qurilgàn Bàrîqõîn và Ko‘kàldîsh

màdràsàlàridà bîshqà o‘lkàlàrdàn hàm kålgàn

tàlàbàlàr tàhsil îlishgàn.

1. „Tîshkånt“ so‘zi qàndày pàydî bo‘lgàn?

2. Shàhàrdà qàndày dàrvîzàlàr qurilgàn?

3. Savdo màrkàzi bo‘lgàn Tîshkåntda nimàlàr rivîjlàndi?

4. Tîshkånt aholisi ko‘prîq qàysi shàhàrlàr bilàn sàvdî

qilgàn?

Dàrvîzàlàr và shàhàrlàr nîmini yozing, imlîsini o‘r-

gàning.

1 Rasta – do‘konlar qatori.

2 Movut – o‘ng tomoni silliq jun mato.


66

Jàlîliddin Màngubårdi

Chingizõîn hàrbiy kuch bilàn Urgànchni bîsib

îlîlmàgàch, hiylà ishlàtishgà o‘tdi. Mo‘g‘ullàr

Jàyxunning tîshqinidàn sàqlàb turàdigàn to‘g‘înni

îchib yubîrdilàr. Shàhàrni suv bîsdi. Hàmmà

imîràtlàr qulàb, suv îstidà qîldi. Ko‘plàb àhîli

hàlîk bo‘ldi.

Bu vàqtdà shàhzîdà Jàlîliddin mo‘g‘ullàrgà

qàrshi kuràshish uchun Erîn và Àfg‘înistîndà qo‘-

shin to‘plày bîshlàgàn edi. U ko‘p qo‘shinni bir-

làshtirib, Nåsà1 yonidà Pàrvînà shàhri àtrîfidà mo‘-

g‘ullàr bilàn qàttiq kuràshdi và dushmàn ustidàn

g‘àlàbà qîzîndi. Judà ko‘p o‘ljà îlindi.

Jàlîliddinning làshkàrboshilàri o‘ljàni tàqsimlày

bîshlàdilàr. Shu pàyt îràlàridàn nizî chiqib, làsh-

Mirkarim Osim

1

Nesa — hozirgi Ashxobod shahri.

67

kàrbîshilàrning ko‘pchiligi kåtib qîldi. Jàlîliddinning

àskàrlàri kàmàyib kåtdi.

* * *

Jaloliddinning askarlari kamayib ketganini bilgan

Chingizxon Hind daryosi sohilida Jaloliddinga qarshi

yurish boshladi va g‘alaba qozondi.

Jaloliddin dushman qo‘liga tushmaslik uchun

ishongan navkarlari bilan ot solib daryoning narigi

qirg‘og‘iga o‘tib oldi.

Chingizxon o‘ziga musht ko‘rsatib ketayotgan Ja-

loliddinning jasorati, mardligiga qoyil qolib, lashkar-

larini undan o‘rnak olishga chaqirdi.

Jaloliddin bu fojiali jangda yengilganidan so‘ng

yana o‘n yil davomida mo‘g‘ullarga qarshi kuch

to‘pladi. Dushman bilan bo‘lgan jangda goh yengdi,

goh yengildi. Sarkarda 1231-yil halok bo‘ldi.

68

1. Chingizõîn qàndày hiylà ishlàtdi? Nimà uchun?

2. Hikîya qàhràmînlàridàn qày biri sizgà yoqdi? Nimà

uchun?

1. Jàlîliddinning mo‘g‘ullàrgà qàrshi kuràshini so‘zlàb

båring.

2. Qàysi vîqåà sizni hàyajîngà sîldi?

Måhnàtkàsh qiz

Îybåk

Shîkir îtàning kichkinàginà, shinàmginà hîvlisi. Bu

yårdà Unsin ismli yåtim qiz ikki yarim îydàn buyon

yashàydi. Shîkir îtà và uning kàmpiri qizning ko‘nglini

ko‘tàrishgà tirishàdilàr. Îtàning biri îlti, biri to‘rt yashàr

yåtim nàbiràlàri hàm Unsinni yaõshi ko‘ràdilàr.

Unsin uy ishlàridà kàmpirgà ko‘màklàshàdi. Bîlàlàrni

yuvintiràdi, eski-tuski kiyimlàrni yamàb-yasqàb, butun

qilàdi. Kåchqurun sho‘rvà, àtàlà, umîch1, mîshõo‘rdà

kàbi îvqàtlàrni pishiràdi. Shîkir îtà bîshliq hàmmàlàri

o‘rtàdà bàhàm ko‘rishàdi. Låkin qiz bulàrni ish dåb

hisîblàmàydi.

Unsin îtàning måhnàtkàshligini yaõshi bilàdi. U

îtàning ishini yångillàshtirishni istàydi. Dàstlàb ip eshib,

mumlàb båràdi. Màhsilàrgà shîn qîqàdi, shîndàn

tushiràdi, pàrdîzlàydi, lîk surkàydi. Àmmî bu bilàn

îtàning ishi yångillàshmàydi. Unsin îilàgà yordàm

bårish chîràsini ko‘p o‘ylàydi. Îõiri màhsi tikishni

1 Umoch – uvalangan xamir solib pishirilgan suyuq osh.

69

o‘rgànishgà qàrîr qilàdi. U Shîkir îtàdàn shîgirdlikkà

îlishini so‘ràydi. Îtà àvvàligà rîzi bo‘lmàydi. Kåyin-

chàlik qizning intilishini ko‘rib, màhsi tikishni o‘rgàtàdi.

Îtà ungà so‘zàn, bigiz tutishni ko‘rsàtàdi. Ziyràk

qizning qo‘li dàrrîv kålishà qîlàdi.

Tàgigà kichkinà kursi qo‘yib, epchil qulîch tîrtàdi.

Birinchi kunlàrdànîq chîkni pishiq tikishi bilàn ustà

Shîkir îtàni hàyrîn qîldiràdi. Endi ulàr o‘rtàsidà ish

tàqsim qilinàdi: chîl do‘kînõînàdà o‘tirib, ish bichib

båràdi. Unsin uni ichkàri uydà o‘tirib tikàdi. Shundày

qilib, îtàning ishi ànchà yångillàshàdi. Îtà endi hàr

kim kåltirgàn yamîqlàrni yamàsh uchun hàm vàqt

àjràtàdi. Bundày hàyot kichiklikdàn måhnàtgà ko‘nikib

o‘sgàn qizni sirà båzdirmàydi.

1. Unsinning yumushlàri hàqidà so‘zlàng.

2. Unsin îtàdàn nimàlàrni o‘rgàndi?

Quyidàgi råjà àsîsidà màtnni qisqàrtirib hikîya qiling.

70

R å j à :

1. Unsin kàmpirgà ko‘màklàshàdi.

2. Unsinning istàgi.

3. Unsin màhsi tikishni o‘rgàndi.

Daryo suvini bahor toshirar,

Odam qadrini mehnat oshirar.

Bir chuqurda ming o‘ra.

O‘g‘lîn

(Rivoyat)

„Qirq hàdis“dàn

Bir zàmînlàr yo‘llàrdà qàrîqchilàr ko‘pàyib kåtibdi.

Ulàr o‘tgàn-kåtgàn kàrvîn và yo‘lîvchilàrgà hujum

qilàr, nàrsàlàrini tàlàr ekànlàr. Àsir tushgànlàrni

bîzîrdà qul qilib sîtàr ekànlàr. Qàrîqchilàrning

shundày hujumlàridàn biridà kåksà bir îdàm àsir

tushib qîlibdi. Qàrîqchilàr chîlgà:

– Àgàr qul bo‘lib sîtilishni istàmàsàng, sån bizgà

àvvàl yuz tàngà îltin tîp, kåyin qo‘yib yubîràmiz,

– dåyishibdi.

Chîl kàmbàg‘àl ekàn. Shundày bo‘lsà hàm îilà-

sigà õàt yozibdi: „Måni qàrîqchilàrdàn qutqàrib

îlishgà qurbingiz yåtmàsligini bilàmàn. Àmmî hîlim-

dàn õàbàrdîr bo‘lib qo‘yinglàr“.

Chîlning dîvyuràk và jàsur o‘g‘li bîr ekàn. Õàtni

o‘qib, qàrîqchilàr màkînigà bîribdi.

71

– Îg‘àlàr! Bulàr måning îtàm bo‘làdilàr. U kishini

tåkingà qo‘yib yubîringlàr, dåmàymàn. Îtàm qàri,

kuch-quvvàtdàn qîlgànlàr, sîtib hàm yaõshi pul

îrttirmàysizlàr. O‘rnilàrigà måni sîtinglàr. Mån yosh-

màn, bàquvvàtmàn, ko‘p pul tîpàsizlàr, – dåb yol-

vîribdi. Bu tàklif qàrîqchilàrgà yoqib tushibdi và

dàrhîl buni bîshliqlàrigà yåtkàzibdilàr. Uzun mo‘y-

lîvli qàrîqchibîshi uning bu gàplàrini eshitib,

qulîqlàrigà ishînmàbdi và yigitning yonigà kålib:

– Vîybo‘! Dunyodà qàndày màrd o‘g‘lînlàr bîr-à!

Bundày insonlàrning sàdàg‘àsi kåtsàng àrziydi.

Îtàngni sångà bårdim, îzîdsizlàr, – dåbdi.

Bu rivîyat hàzràti pàyg‘àmbàrimizning mànà bu

àjîyib hàdislàrini yodgà sîlàdi: „Håch bir fàrzànd

îtàsining hàqini to‘là o‘tày îlmàydi. Fàqàt qul bo‘lsà-

yu, uni sîtib îlib îzîd etsà, o‘shàndàginà hàqini

o‘tàgàn bo‘làdi“.

Kåksà îdàmning àsirgà tushib qîlgàni hàqidà so‘zlàb

båring.

1. Qàrîqchibîshi chîlgà qàndày shàrt qo‘ydi?

2. Chîl yozgàn õàtning màzmuni nimàdàn ibîràt edi?

3. Nimà uchun qàrîqchilàrning bîshlig‘i chîl và uning

o‘g‘lini qo‘yib yubîrdi?

O‘g‘ilning qàrîqchilargà bårgàn tàklifini yod îling.

72

Kitîb

Tohir Màlik

I

Bizning dînî bîbîlàrimiz hikmàtlàrni tugànmàs

õàzinàgà o‘õshàtishgàn. Õàzinàdàgi tillà-kumush kàmà-

yadi, hàttî tugàshi mumkin. Låkin kitîbdàgi hikmàtlàrni

o‘qigàn îdàm tugànmàs õàzinàgà egà bo‘làdi, àqli

bîyiydi. Àqli bîy îdàm hàttî o‘limni hàm yångishi

mumkin. Kitîbning qudràti shundày kuchli. Sizlàrgà

shu hàqdà bir rivîyat àytib bårày.

II

Bir yigit îqillàr dàrsini ko‘p o‘qib, o‘zi hàm dînish-

mànd dàràjàsigà yåtgàndà, pîdshîh uni o‘zigà vàzir

qilib îlibdi. O‘shà yigitning ukàsi o‘qishgà tîqàti yo‘q

ekàn-u, låkin àkàsi kàbi hukmdîrgà yaõshi ko‘rinishni

îrzu qilàrkàn. „Mån hàm àkàmgà o‘õshàgàn dînish-

màndmàn, bîrib àqlimni nàmîyish etàmàn-u pîdshîhni

qîyil qîldiràmàn“, dåbdi. Kitîb o‘qimàgàn, dînîlàr

hikmàtini o‘rgànmàgàn îdàm nimà hàm dårdi?

– Mån îsmîndà itlàrning hurishini eshitdim, –

dåbdi. U nîdîn „gàpimdà àjîyib mà’nî bîr“, dåb

o‘ylàgàn ekàn. Pîdshîh esà:

– Huzurimdà bundày båmà’ni gàp àytmîqqà

jur’àt etgàn bu nîdînni zindîngà tàshlàng, – dåb

hukm qilibdi. Shundà dînishmànd àkàsi o‘rtàgà

tushibdi:

– Pîdshîhim, bu måning ukàm, gàpgà birîzginà

no‘nîq, màqsàdini durust bàyon qilà îlmàydi.

Kåchà burgut bir kuchukchàni îlib uchgàn ekàn. U

73

o‘shà kuchukchàning àngillàshini eshitgàn, – dåb

ukàsini jàzîdàn qutqàrib îlibdi.

Shundàn so‘ng hàm ukàgà àql bitmày, yanà

pîdshîhgà ro‘pàrà kålibdi-dà:

– Mån uzgàn kàmîn o‘qi kiyikning hàm qulî-

g‘igà, hàm tuyog‘igà tågdi, kåyin o‘z-o‘zidàn qî-

vurildi. Mån uni màzà qilib yådim, – dåbdi.

Pîdshîh bàttàr g‘àzàblànib:

– Bu nîdîn dîrgà îsilsin! – dåb hukm qilibdi.

Shundà àkà yanà o‘rtàgà tushibdi:

– Pîdshîhim, ukàmning gàpgà no‘nîqligini àvvàl

àytib edim. U hîzir hàm yolg‘în so‘z àytmàdi.

Ukàm nihîyatdà mårgàn. U o‘q uzgàn dàmdà kiyik

tuyog‘i bilàn qulîg‘ini qàshiyotgàn ekàn. O‘q tuyoq

bilàn qulîqni tåshib o‘tib, qàyrîq tîshgà tågibdi-yu,

uchqun chiqib, õàshàk o‘t îlibdi.

III

Àkà îqilligi tufàyli ukàsini o‘limdàn sàqlàb qîlgàn

ekàn. Nîdînlik bîshgà kulfàt kåltirsà, îqillik bàõtli

hàyot bàõsh etàdi.

1. Nimà uchun pîdshîh dînishmàndning ukàsini zin-

dîngà tàshlàshni buyurdi?

2. Dînishmànd ukàsini jàzîdàn qàndày qutqàrdi?

3. Nimà uchun pîdshîh ikkinchi màrtà jàzî hukmini

chiqàrdi?

4. Àkà ukàsini jàzîdàn qutqàrish uchun pîdshîhgà

nimàlàr dådi?

1. Kitob haqidagi rivoyatni so‘zlab bering.

2. Õàlq îg‘zàki ijîdi bo‘limidàn màvzugà îid tîpish-

mîq tànlàng và tushuntirib båring.

74

Bîlà Àlishår

(Qissàdàn pàrchà)

Îybåk

I

Àlishår yangi tàõtàchàni qo‘ltig‘igà qistirgàn,

shîd và màg‘rur hîldà îtàsining îldidà bîrur edi.

Înàsi iõlîs bilàn cho‘miltirib, pîkizà kiyintirgàn.

Îppîq sàllà, mullàyoqà ko‘ylàk ustidàn yångil

àdràs to‘n kiygàn, îyoqlàridà etik. G‘iyosiddinbåk

hàm sîddàginà kiyingàn. Ustidà uzun yaktàk, kàttà

sàllà, îyog‘idà màhsi-kàvush.

– Dîmullà mo‘tàbàr îdàm. Hurmàt ilà sàlîm

bårib, qo‘lini o‘p! – dåb G‘iyosiddin o‘g‘lining yål-

kàsini quchdi.

II

G‘iyosiddinbåk o‘g‘lini yåtàklàb màktàbõînàgà kir-

di. O‘qish shîvqini shàrttà to‘õtàdi.

Bîlàlàr duv etib o‘rinlàridàn turdilàr và „Àssàlîmu

àlàykum!“ dåya tà’zim qilgàch, qàytà o‘rinlàrigà cho‘k-

dilàr. G‘iyosiddin Àlishårning qo‘-

lidàn ushlàgàn hîldà dîmullà

îldigà bîrib, ehtirîm ilà sàlîm

bårib ko‘rishdi. Àlishår hàm:

– Àssàlîmu àlàykum, tàq-

sirim! – dåya egildi-dà, qizàrib

dîmullàning qo‘lini o‘pdi.

– Bîràkàllî, o‘qishgà kål-

dingizmi? Bàlli, o‘g‘lim! – dådi

dîmullà.

75

III

G‘iyosiddin dîmullàgà qulluq qildi. U tugunni

dîmullà îldigà surdi và kissàsidàn bir tillî chi-

qàrib, tà’zim ilà dîmullàgà tutdi.

– Tàshàkkur, tàqsir, eti sizniki, suyagi bizniki. Endi

kàminàgà jàvîb bårsinlàr, – dåya qo‘lini ko‘ksigà

qo‘ydi.

– Àlishår mullî bo‘lg‘ày! – dåya jiddiy và

ulug‘vîr îhàngdà dîmullà duî qilib, qo‘llàrini

yuzigà surtdi.

G‘iyosiddin hàm ungà ergàshib iõlîs bilàn duî

qildi-dà, õàyrlàshdi.

1. G‘iyosiddin domulla haqida gapirib, Alisherga nima

deb nasihat qildi?

2. Alisher ota nasihatini qanday qabul qildi?

Matndan Alisherning tashqi ko‘rinishi tasvirlangan

o‘rinni toping va ovoz chiqarib o‘qing.

Yîsh hàkim

Mirkàrim Îsim

Husàynning îtàsi màrhum Àbdullà pîdshî sàrîyidà

õizmàt qilàr edi. U o‘g‘ligà yàõshi tà’lim-tàrbiyà

bårgàn, muàllim yollàb o‘qitgàn edi. Îtàsi o‘lgàndàn

kåyin Husàyn tàbiblik qilib kun kåchirà bîshlàdi. Tåz

îràdà uning nîmi butun Buõîrîgà yoyildi.

Pîdshî Nuh binni Mànsur kàsàlmànd îdàm edi.

Buõîrîning màshhur tàbiblàri bårgàn dîri-dàrmînlàr

76

ungà kîr qilmàs edi. Vàzirlàrning màslàhàti bilàn

Nuh binni Mànsur Ibn Sinîni sàrîyigà chàqirtirdi.

* * *

Àrk suv quygàndåk jimjit. Yîsh hàkimni ichkàrigà

tàklif etdilàr. U õînà ichigà kirib, to‘rdàgi ipàk

to‘shàk ustidà yotgàn kishigà tà’zim qildi. Bu Nuh

binni Mànsur edi. Uning ishîràsi bilàn yosh hàkim

to‘shàk yonigà tiz cho‘kdi. Båmîrdàn qàyåri

îg‘riyotgànini so‘ràdi. Uning tîmirlàrini ushlàb ko‘rdi,

tilini ko‘zdàn kåchirdi.

Kåyin o‘rnidàn turib, ko‘prîq sutli îvqàtlàr, ho‘l

måvà istå’mîl qilish kåràkligini tàyinlàb:

– Mån sizgà dîri bårib yubîrgàymàn. Hàr kuni

uch màrîtàbà: ertà bilàn, chîshgîhdà, kåchqurun

istå’mîl qilsinlàr. Àmmî qîvurilgàn go‘sht, àchchiq

îvqàt yåmàsinlàr. Ho‘l måvàni Sàmàrqànddàn kål-

tirib yåsinlàr. Buõîrî måvàsi sizgà to‘g‘ri kålmàs, –

dådi.

Ibn Sinîning o‘zini bunchàlik erkin tutishi sàrîy

vàzirini hàyrîn qîldirdi. Buni ànglàgàn Ibn Sinî:

„Àgàr hurmàtni jîyigà kåltirmàgàn bo‘lsàm, àfv

etsinlàr“, – dådi.

* * *

Ibn Sinî bir hàftàdàn kåyin sàrîygà kåldi. O‘z

qo‘li bilàn tàyyorlàgàn dîri-dàrmînlàr båmîrgà

yàõshi tà’sir qilgànini ko‘rdi. Binni Mànsur ibn

Sinîni îchiq chåhrà bilàn qàrshi îldi. O‘z minnàt-

77

dîrchiligini bildirib, nimà so‘ràsà shuni bårmîq-

chiligini àytdi.

Ibn Sinî:

– Mångà ... sàrîy kutubõînàsidà mutîlàà qil-

mîqqà ijîzàt bårsinlàr. Mångà pul emàs, ilm kå-

ràk, – dådi.

Pîdshî hàyrîn bo‘lib, vàzirigà qàràdi:

– Umrimdà puldàn ilm-u fànni yuqîri qo‘yàdigàn

îdàmni birinchi ko‘rishim, îfàrin. Iltimîsingizni bà-

jîn-u dil qàbul qildim, – dådi và vàzirigà buyurdi:

– Kitîbdîrgà àytib qo‘ying. Ibn Sinîgà hàr kuni

kutubõînàdà màshg‘ulît o‘tkàzmîqqà ruõsàt bårdim.

1. Birinchi qismdan nimani tushundingiz? So‘zlang.

2. Nima sababdan Ark suv quygandek jimjit?

3. Yosh hakim nimalarni tavsiya qildi?

4. Podsho nimadan hayron bo‘lib, vazirga qaradi?

5. „Menga pul emas, ilm kerak“. Bu kimning gapi?

Àlpîmishning bîlàligi

(Ertàk)

Qàdim zàmîndà Qo‘ng‘irît elidà Bîybo‘ri và

Bîysàri dågàn àkà-ukàlàr yàshàgàn ekàn. Bîybo‘ri

o‘g‘il fàrzànd ko‘ribdi. Ungà Hàkimbåk dåb ism

qo‘yishibdi. Bîysàri esà qiz fàrzànd ko‘ribdi. Ungà

Bàrchinîy dåb ism qo‘yishibdi. Õînàdînlàrdà õur-

sàndchilik bo‘libdi.

Kundàn kun o‘tibdi. Îydàn îy o‘tibdi. Bîlàlarning

tili chiqibdi. Hàkimbåk bilàn Bàrchinîy to‘rt yoshga

78

yåtgàndà màdràsàgà o‘qishgà

båribdilàr. Ulàrning sàvîdi chi-

qibdi, mullî bo‘libdi.

Endi Bîybo‘ri o‘g‘ligà shîh-

lik, sipîhlik ilmini o‘rgàtmîq-

chi bo‘libdi. Uni kàmîn îtish,

nàyzà sànchish, kuràsh tushish

àmàllàrini o‘rgàtuvchi ustîzlàr qo‘ligà tîpshiribdi.

Hàkimbåk îlti yoshgà to‘lgànidà, màshhur Qîsim

mårgàngà shîgird tushibdi. Ustîzi Hàkimbåkkà yoy

tîrtishni o‘rgàtibdi.

Hàkimbåkning bîbîsidàn qîlgàn o‘n to‘rt yàrim

bîtmîn kålàdigàn pàrli yoyi bîr ekàn. Uni håch

kim jîyidàn qo‘zg‘àtà îlmàs ekàn. Bir kuni Hà-

kimbåk ànà shu yoyni qo‘lidà ushlàb ko‘tàrib turib,

so‘ng qo‘yib yubîribdi. Yoyning o‘qi yàshindåk

bo‘lib kåtibdi. O‘q Àsqàrtîg‘ning bàlànd cho‘qqisini

yulib o‘tibdi. Shundàn so‘ng Hàkimbåkning yoyni

ko‘tàrgàni hàqidàgi îvîzà îlàmgà yoyilibdi.

Õàlq yig‘ilibdi. Ulàr îràsidàn bir dînishmànd

chiqib:

– Dunyodà bir kàm to‘qsîn àlp o‘tgàn edi.

Shu àlplàrning bîshlig‘i Rustàmi dîstîn edi. Îõiri

Àlpîmish àlp bo‘lsin. Shundà to‘qsîn àlpning

qàtîridàn jîy îlàdi, – dåbdi.

Shundày qilib Hàkimbåk àlp bo‘lib, to‘qsîn àlp-

ning biri bo‘lib qàtîrgà qo‘shilibdi.

79

1. Bîybo‘ri nimà màqsàddà Hàkimbåkni ustîzlàr qo‘ligà

tîpshirdi?

2. Hàkimbåk qàndày qilib àlp nîmini îldi?

1. Bîybo‘ri và Bîysàri õînàdînidàgilar nimadan quvonishdi?

2. Hàkimbåk và Bàrchinîyning sàvîd chiqàrganini gàpirib

båring.

3. Ràsmda kimni ko‘ryapsiz? U haqida so‘zlang.

Cho‘pîn yigit Shirîq

(Rivîyat)

Erîn shîhi Dîrî O‘rtà Îsiyogà hujum qildi.

Màssàgåt, sàk và sug‘d qàbilà bîshliqlàri Dî-

rîni yångish to‘g‘risidà màslàhàtlàshmîqdà edilàr.

Shundà ulàr huzurigà îddiy cho‘pîn – Shirîq kåldi

và màqsàdini àytdi, u o‘z jînidàn kåchib, hiylà

bilàn dushmànni qirib tàshlàmîqchi edi...

Shirîq õànjàri bilàn o‘z qulîqlàrini, burnini kåsdi

và dushmàn turgan joyiga yo‘l îldi.

– Shîhim, mån, qulingiz

Shirîq, qàbilà yig‘ilishidà Sizgà

tàslim bo‘lishni àytgàn edim,

måni shu àhvîlgà sîlishdi.

Ulàrdàn o‘ch îlish niyatidà hu-

zuringizgà kåldim. Mån ulàrning

qàyårdà làshkàr to‘plàgànini

bilàmàn. Sizlàrni o‘zim bîshlàb

bîràmàn. Yetti kunlik îziq-îvqàt

g‘àmlàng, – dådi.

80

Dîrî Shirîqning so‘zlàrigà ishîndi. Shirîq ulàrni

yåtti kun dågàndà cho‘l-u biyobîngà bîshlàb bîrdi.

Sàkkizinchi kuni îchlik, to‘qqizinchi kuni tàshnàlik

bîshlàndi. Ànà shundàginà Dîrî àldàngànini bildi.

– Bizni qàyårgà îlib kålding? Qàni sàklàr?! –

dåb so‘ràdi shohànshîh.

– Mån bir o‘zim qudràtli shohànshîhni yång-

dim, – dådi Shirîq.

G‘àzàblàngàn làshkàrbîshi qilichini chiqàrdi. Le-

kin Dîrî uni to‘õtàtdi. Dîrî yonidàgi îltinlàrni,

îlmîs qàdàlgàn tîji, zàbàrjàdlàr tàqilgàn qilichini

Shirîqning îldigà tàshlàdi:

– Hàmmà îltin cho‘pîngà! – hàyqirdi shîh.

Tåzdà Shirîq ro‘pàràsidà ulkàn îltin tîg‘i pàydî

bo‘ldi. U esà:

– Butun dushmàn làshkàrini màg‘lub qildim.

Qàbilàmni, înà tuprîg‘imni dushmàndàn sàqlàb

81

qîldim, – dådi màg‘rur turib. Làshkàrbîshi g‘àzàb

bilàn Shirîqning bo‘ynigà qilich sîldi. Erîn làsh-

kàrini esà issiq quyosh, suvsizlik, îchlik kutmîqdà

edi.

1. Erîn shîhi Dîrîning màqsàdi nimà edi?

2. Shirîq kim? U nimà uchun jînidàn kåchishgà rîzi bo‘ldi?

3. Dîrîning àldànishini so‘zlàb båring.

Shîh sàvîligà Shirîqning bårgàn jàvîbini yod îling.


1. Tîshkånt o‘tmishdà qàndày shàhàr bo‘lgàn?

2. Xàlq îzîdligi uchun kuràshgàn shàõslàr bo‘limdagi

qaysi asarda berilgan?

3. „O‘g‘lîn“ rivîyatidà bårilgàn hàdisdà nimà dåyilgàn?

4. „O‘g‘lîn“ rivîyatidà bîlà qàrîqchigà nimàni tàklif qildi?

5. „Kitîbdîrgà àytib qo‘ying. Ibn Sinîgà hàr kuni

kutubõînàdà màshg‘ulît o‘tkàzmîqqà ruõsàt bårdim“.

Ushbu jumlà bo‘limdàgi qàysi àsàrdà bårilgàn?

6. Shu bo‘limdagi qaysi asar qahramoni sizga yoqdi?

Nima uchun?

7. Bola Alisherning maktabga ketayotgandagi tashqi ko‘rini-

shini so‘zlang.


82

Qish

O‘lkàmizdà dåkàbr îyidà îltin kuz o‘rnini qish fàsli

egàllàydi. Båpîyon dàlàlàrni, bîg‘làrni îppîq qîr qîp-

làydi. Hàmmà yoqdà sîvuq izg‘irin kåzàdi. Ertàlàb và

kåchqurunlàri kimdir qulîq, burunlàrni chimchilàb, hà-

zil qilàdi. Qish mànzàràsini yozuvchi Îybåk dîmlà

judà chirîyli ifîdà etgàn:

Qish kåchàsi, guvullàr shàmîl,

Dàlàdà qîr, qush inidà qîr.

Ingràr îg‘riq kàbi qàri tîl,

Îynàlàrni båzàr qish – gulkîr.

Qishdà yårgà såpilgàn urug‘làr qîr îstidà zàràrsiz

turàdi, muzlàmàydi. Bàhîrdà qîrlàr eriydi. Qîr suvlàri

yårning tàshnàligini qîndiràdi, hîsilning mo‘l bo‘lishi-

KUMUSH QISH

83

gà yordàm båràdi. Hîzir urug‘làr tinch uyqudà. Dàràõt

kurtàklàri rîhàtlànib uõlàmîqdà. Àyiqlàr hàm, bo‘rsiqlàr

hàm, kàltàkåsàklàr hàm, tipràtikànlàr hàm in-inlàridà

tinch uõlàb, îrîm îlmîqdà.

Qish fàslidà, àyniqsà, dåkàbr îyidà judà tåz qîrîng‘i

tushàdi. Kun qisqà, tun esà uzun bo‘làdi.

„Yilnîmà“dàn

1. O‘lkàmizdà qish fàsli qàysi îydàn bîshlànàdi? Qishning

bålgilàrini àyting.

2. Qish fàsli hàqidàgi to‘rtlikni kim yozgàn?

3. „... kimdir quloq, burunlarni chimchilab, hazil qiladi“ gapini

qanday tushundingiz?

3. Màtndà urug‘, dàràõt và hàyvînlàr hàqidà nimà dåyilgàn?

Shu o‘rinni tîping và o‘qing.

Qîr

Shuhrat

Guppa-guppa yog‘ar qor,

Go‘yo ko‘kda ini bor.

Tomlar oppoq, yer oppoq,

Shox, novdalar arg‘imchoq...

Mayli, vaqti, ko‘p yog‘sin,

To‘xtamasin, xo‘p yog‘sin

Kelganida navbahor,

Suv bo‘ladi beg‘ubor.

Ariq to‘lib oqadi,

Dala, qirga yoqadi.

Lola shundan, gul shundan,

Boychechak, sumbul shundan...

84

Olam kiysin oq libos,

Oq libosi qanday soz!

Oq yo‘l senga, oppoq qish,

Himmatingga ming olqish!

1. Shå’rda qish manzarasi qanday tasvirlangan? Shu satrlarni

toping va o‘qing.

2. Shoir qorning foydasi haqida nimalar deydi?

3. „Olam kiysin oq libos, Oq libosi qanday soz!“ satrlarini

qanday tushundingiz?

4. She’rni ifodali o‘qishga tayyorlaning.

Kumush kàpàlàgim uchà-uchà yårgà qo‘ndi.

Chànà

O‘tkir Hîshimîv

Fàrhîdning dàdàsi chànà îlib kåldi. Chànàning

îrqàsidà suyanchig‘i bîr. Sirpànchiq qànîtlàri yaràq-

yaràq qilàdi.

– O‘g‘lim, chànàngni o‘rtîqlàring bilàn birgà uch-

gin, õo‘pmi? – dåb tàyinlàdi dàdàsi.

Fàrhîd indàmàdi. Ertàsigà nînushtà qilàr-qilmàs,

chànàsining ipidàn tîrtib, ko‘chàgà chiqdi. Îsmîn-

dàn kàpàlàkqîr yog‘àr, bîlàlàr qiy-chuv ko‘tàrib

o‘ynàshàrdi. Birîv sirpànchiq uchàr, birîv qîrbîbî

yasàr edi.

Bîlàlàr Fàrhîdni ko‘rishlàri bilàn àtrîfini o‘ràb

îlishdi. Fàrhîd bo‘lsà:

(Qîr)

85

– Qîchinglàr, bîsib kåtàdi! – dåb chànàning ipidàn

màhkàm ushlàb îldi-dà, Shàvkàtni turtib o‘tib kåtdi.

Ko‘chàning nàrigi båtidàgi tåpàlikkà keta bîshlàdi.

– Måni hàm uchir, – dådi Dildîrà ungà ergàshib.

– Hî, sinib qîlàdi, – dådi Fàrhîd và chànàsini sudràb

kåtàvårdi.

Tåpàlik ustigà chiqib, chànàgà o‘tirib îldi. Kåyin

îyog‘i bilàn bir siltàngàn edi, chànà shuvullàb pàstgà

uchib kåtdi. Fàrhîdning yuzigà qîr uchqunlàri urilàr,

chànà esà qushdåk uchib bîràr, uning qulîg‘i îstidà

shàmîl g‘uvullàr, àmmî u sîvqîtmàs edi.

Chànà pàstgà tushgànidàn kåyin to‘õtàb qîldi.

Fàrhîdning yonigà Bàhîdir yugurib kåldi và Fàrhîdgà

qàràb:

– Gàlmà-gàldàn uchà qîlàylik. Bir gàl sån tîrtàsàn,

bir gàl mån tîrtàmàn, – dådi.

Shundà Fàrhîd:

– Yo‘q, ipi uzilib kåtàdi, – dådi-dà, qîvîg‘ini

sîlib îldi. Bàhîdir Fàrhîdning qizg‘ànchiqligidàn õà-

fà bo‘ldi và sirpànchiq uchàyotgàn bîlàlàrning îl-

digà kåtib qîldi.

86

U yanà tåpàlikkà chànàsini sudràb chiqdi. Kåyin

pàstlikkà uchib tushdi. Båsh-îlti màrtà shundày

qilgàndàn kåyin chàrchàb qîldi.

Fàrhîd chànàsini sudràb bîlàlàrning îldigà bîr-

di:

– Yur, Bàhîdir, gàlmà-gàl uchàmiz, – dådi.

– Kåràkmàs! Mån bîlàlàr bilàn o‘ynàymàn, –

dådi Bàhîdir.

Fàrhîd Dildîràning îldigà bîrdi:

– Yur, Dildîrà, ikkàlàmiz tåpàlikdàn chànàdà tu-

shish o‘ynàymiz, – dådi.

– Hàli bårmàding-ku chànàngni! Endi kåràkmàs, –

dådi Dildîrà và qizlàr bilàn qîrbîbî yasàyvårdi.

Fàrhîd ulàrning o‘yinini birpàs tîmîshà qilib

turdi-dà, zårikib kåtdi. Bîlàlàrning îldigà bîrày

dåsà, Bàhîdir bilàn Shàvkàtdàn uyaldi. Bittà o‘zi

chànà uchày dåsà, håch qizig‘i qîlmàdi.

U àlàm qilgànidàn yig‘làb yubîrày dådi. Dàdàsi

nimà uchun: „Chànàngni bîlàlàr bilàn birgàlàshib

uchgin“, dågànini endi tushundi. Såkin-såkin bîlà-

làrning îldigà bîrdi-dà, chànàni ulàrning o‘rtàsigà

surib qo‘ydi và:

– Hàmmàmiz gàlmà-gàldàn uchàmiz, bo‘ptimi? –

dådi såkinginà.

Bîlàlàr bu sàfàr yo‘q dåyishmàdi.

1. Îtàsi Fàrhîdgà nimà dåb tàyinlàdi?

2. Bàhîdir kimdàn, nimà uchun õàfà bo‘ldi?

3. Fàrhîd o‘z õàtîsini qàchîn tushundi?

Màtndàn Fàrhîdning qizg‘ànchiqligi ifîdàlàngàn gàplàrni

tîpib o‘qing.

87

Bîsh kitîb

Sàfàr Bàrnîyåv

Îzîd, erkinlikning

Ràmzi – bu kitîb.

Undà àks etgàndir

Hàq-huquqimiz.

Yo‘limiz yoritàr

Misîli îftîb.

Qo‘ldà bàlànd tursà

Àgàr tug‘imiz.

Milliînlàr tàqdiri

Undà mujàssàm.

Qîmus1làr qîmusi

Dåydi õàlqimiz.

Yer shàrin yoritdi

O‘zbåkistîn hàm.

Yurtgà fidî bo‘lsàk,

Kulàr bàõtimiz.

Bosh kitob — Konstitutsiyamiz haqida nimalarni bilasiz?


Qish bo‘lmàsà-chi?

Yayrà Sà’dullàyåvà

Sànîbàr uyg‘însà, yotîqõînàsi sîvib kåtibdi. Pà-

g‘à-pàg‘à qîr yog‘ibdi. Hàli håch kim isitgich yoq-

màgàn edi. U erinibginà o‘rnidàn turdi-yu, iliq

suvgà yuz-qo‘lini yuvib kåldi.

1 Qîmus – b u o ‘ r i n d a : fuqarolarning huquq va burchlarinihimoya qiluvchi qonunlar majmuyi.

88

Îyisi:

– Kåchàginà kuz edi, bugun qish hàm kålib qî-

libdi, – dådi.

Sànîbàr oyisidan:

– Qish bo‘lmàsà, nimà qilàdi-ya, – dåb so‘radi.

Muruvvàt îpà qiziga shunday javob berdi:

– Qish bo‘lmàsà, yår yaõshi hîrdiq chiqàrà îl-

màydi. Yer tàbiàtning uch fàslidà qàttiq måhnàt

qilib, õàlqqà nîz-u nå’màtlàr båràdi. Qishdà

bàmàyliõîtir dàm îlàdi. Qîr và yomg‘ir suvlàrini

yig‘ib, nàmligini kålgusi yil hîsili uchun àsràb

turàdi. O‘zidà kuch to‘plàydi. Bàhîr kålishi bilàn

insîngà o‘z bàg‘rini îchàdi, måhrini sîchàdi.

– Qish bo‘lmàsà, yår chàrchàb qîlàdimi? – dåb

so‘ràdi Sànîbàr ko‘zlàrini jàvdiràtib.

– To‘g‘ri tîpding, qizim. Yer chàrchàb qîlàdi. U

tîliqsà, sån yåyayotgàn îlmà-ànîrlàr, qîvun-tàr-

vuzlàr, kàrtîshkàlàrning hîsiligà putur yåtàdi. Qîr

yog‘màsà, Qîrbîbî yasày îlmàysan, yaõmàlàk

uchîlmàysan.

Sànîbàr îg‘zini îchib qîldi. Rîsti bilàn qish

bo‘lmàsà, bugungidày to‘kinchilik, bîylik bo‘lmàs

ekàn-dà? Hàli u bundày gàplàrning màg‘zini chàqib

ulgurmàsdàn, înàsi yålkàsigà qîqib:

– Bo‘làqîl, înà qizim, o‘qishinggà kåch qîlmà, –

dådi-dà, uni màktàbigà kuzàtdi.

Sànîbàr yo‘l-yo‘làkày înàsining àytgànlàrini

o‘ylàb bîràrdi. Chunki îyijînisigà bårgàn sàvîliga

olgan javobni o‘rtîqlàrigà hàm àytgisi kålàrdi.

89

1. Muruvvàt îpà qiziga qish haqida nimalar dedi?

2. Hikîya nimà bilàn tugàdi? Shu o‘rinni o‘qib båring.

3. Qishning vàzifàlàrini bilib îldingizmi?

„Qishdà bîlàlàr o‘yini“ màvzusidà inshî yozing.

Qish zàvqi

Îtàsh Õîlmirzàyåv

Qishning mîmiq chîpîni,

Bîshidà-chi, îq qàlpîq.

Bizni zàvqqà to‘ldiràr,

Ko‘chàlàr rîsà îppîq.

Àriqlàrdà shishà muz,

Suv yuzidà pàrdàsi.

Dîv-dàràõtgà såpib tuz,

Qàynàr îqshîm zàrdàsi.

Tàrnîvdàgi tîmchi suv

Muzgà o‘ràr bîrini.

Simyog‘îchlàr guvullàb,

Tîngdàn chàlàr tîrini.

Qish judà hàm àjîyib,

Hàyràt bilàn bîqàmàn.

Chànà uchib qirlàrdà

Qish zàvqini tîtàmàn.


2. Shîir shå’rdà qishni nimàlàrgà o‘õshàtgàn?

3. Sizgà qish nimà uchun yoqàdi?

90

Qish ertàgi

Àzizà Àhmådîvà

Hàvî sîviy bîshlàbdi. Sîvuqdàn dir-dir qàltiràshàyot-

gàn Tipràtikàn, Qizilishtîn, Quyon bir jîygà yig‘ilishib,

suhbàt qurishibdi.

– Mån qilàdigàn ish qîlmàdi, endi dàm îlàmàn,

– debdi Qizilishton.

– Nimàlàr dåyapsàn, hîy o‘rmîn shifîkîri? – dåbdi

ungà Quyon. – Nàhîtki endi håch kimgà kåràging

bo‘lmàsà?

– Vîy, vîy, vîy! Shunàqà hàm sîvuq bo‘làdimi? Endi

qàyårdà jîn sàqlàymiz? – dåya bàrîqdum Tulki kålib

qîlibdi. Tulkini ko‘rgàn Quyonning jîn-pîni chiqib kåtibdi.

Shu pàyt Qizilishtîn:

– Kålinglàr, bir bîshpànà topàylik. Qishgà kåràkli

hàmmà nàrsàni uygà tàshib îlàmiz-dà, yashàyvårà-

miz, – dåbdi.

– Yaõshi tàklif. Låkin sizlàrning qishgà g‘àmlàgàn-

làringizni biz, tulkilàr yåya îlmàymiz. Bizgà tîvuq,

quyon, qush go‘shti kåràk, – dåbdi-dà Tulki ko‘zlàrini

surbåtlàrchà Qizilishtîngà qàdàbdi. So‘ng sàl nàrirîq-

qà, quyuqrîq butàlàrning îràsigà kirib îlibdi. Qi-

zilishtîn hàm qàltiràb, qo‘nib turgàn butîg‘igà màh-

kàmrîq yopishib îlibdi và:

– Yegulik hàqidà kåyin o‘ylàb ko‘ràrmiz. Hîzir bîsh-

pànà màsàlàsini hàl qilàylik, – dåb Quyongà o‘girilibdi.

II

Quyonlàr yig‘ilishibdi. Tulki hàm àyyor do‘stlàri bilàn

shu yårgà kelibdi. Ulàr birgàlikdà bîshpànà qidirà bîsh-

làbdilàr.

91

Tulkilàrdàn biri bîshqàsining qulîg‘igà shivirlàbdi:

– Qîrnim rîsà îchdi-dà, kål, mànà bu quyonlàrdàn

bir-ikkitàsini màzà qilib tushiràylik.

– Yo‘q, yo‘q, birîz chidàsh kåràk. Kåyin hàmmàsi

o‘zimizniki bo‘làdi, – dåbdi bîshqà Tulki.

Hàyvînlàr îõiri bir g‘îr tîpishibdi. G‘îr kichikrîq ekàn,

bu quyonlàrgà yoqib tushibdi.

– Yaõshi jîy ekàn, fàqàt biz sig‘àmiz, bîlàlàri bilàn

Tipràtikàngà hàm jîy tîpilib qîlàdi. Birîq Tulkiõîn bilàn

do‘stlàri o‘zlàrigà bîshqà jîy tîpishlàri kåràk, shåkilli, –

dåbdi Quyon.

Quyonning gàpigà Tulkining jàhli chiqibdi. Àmmî jàhli

chiqqànini såzdirmàbdi.

– G‘îrni biz hàm izlàshdik. Quyonlàr birîz siqilishsà,

jîy hàmmàmizgà yåtàdi, – dåbdi Tulkivîy.

– Yaõshisi, g‘îrgà sizlàr àvvàl kirib ko‘ringlàr,

sig‘sànglàr sizlàrniki, – dåbdi Quyon. Bu gàp tul-

kilàrgà mà’qul kålibdi. Ulàr g‘îrgà kirishibdi. Qànchà

92

siqilishmàsin, tulkilàrning hàmmàsi g‘îrgà sig‘màbdi.

Buni ko‘rgàn Tipràtikàn tulkilàrgà qàràb:

– Quyonning gàpi to‘g‘ri. Sizlàr o‘zingizgà jîy

tîpishingiz kåràk, bîshqà ilîj yo‘q, – dåbdi.

1. Jînivîrlàr nimà hàqidà suhbàtlàshishibdi?

2. Tulkilàr qanday ayyorlik qilmoqchi bo‘lishibdi?

Ertàkning I va II qismini rîllàrgà bo‘lib o‘qing.

III

Tulkilàr bîshqà chîrà tîpîlmàbdilàr. To‘plànishib

shivir-shivir bîshlàbdilàr. Tulkilàrning biri:

– Rîzi bo‘làvåràylik. Hîzirchà tîpgàn-tutgànlàrini

g‘îrgà tàshib, eshikni båkitib o‘tiràvårishsin. Birdàn

hujum qilàmiz, hàmmàsini qo‘lgà tushiràmiz, – dåbdi

ikkinchi Tulki.

Màslàhàtgà bårilib kåtgàn tulkilàr dàràõtdàgi Qi-

zilishtînni såzmày qîlibdilàr. O‘rmîn shifîkîri tulki-

làrning hiylàsidàn Tipràtikànni õàbàrdîr qilibdi.

– Båkîrgà shivirlàshmàyotgàn ekàn-dà! – dåbdi

Tipràtikàn Qizilishtîngà ràhmàt àytib. – Yaõshiyam

bizni õàbàrdîr qilding. Båchîrà quyonlàr àyyor-

làrning qo‘ligà tushishlàrigà sàl qîlibdi-ya!

IV

Tipràtikàn quyonlàrni qutqàrish yo‘lini o‘ylày bîsh-

làbdi. U quyonlàrdàn birini g‘îrgà kiritibdi và tuynuk

bîr-yo‘qligini bilib chiqishni àytibdi. Quyon tàsh-

qàrigà îchilgàn kichikrîq tuynuk bîrligini bilib chi-

qibdi.

Shu pàyt bàrîqdum kålib:

93

– Biz rîzimiz. Màyli, bu bîshpànà quyon do‘st-

làrimizgà bo‘là qîlsin. Biz tàshqàridà g‘îrni qo‘-

riqlàb yashàyvåràmiz, – dåbdi.

Quyonlàr rîzi bo‘lishibdi. Tipràtikàn esà quyon-

làrgà tuynukdàn tåzrîq chiqib kåtishni ishîrà bilàn

tushuntiribdi.

Quyonlàr g‘îrgà kirib, yashirin yo‘ldàn chiqib

kåtà bîshlàbdilàr. Quyonlàrning îõirgisi chiqib bo‘l-

gàch, Qizilishtîn Tipràtikàngà ko‘z qisibdi. Tip-

ràtikàn tulkilàrgà g‘îrgà kirishgà ruõsàt båribdi.

Tulkilàr bir-birlàrini bîsib-yanchib ichkàrigà îtilib-

dilàr. Birîq u yårdà håch kim yo‘q ekàn. Àldàn-

gàn, îch tulkilàr g‘àzàb bilàn tàshqàrigà chiqi-

shibdi. Bu hiylàni Tipràtikàn o‘ylàb tîpgànini dàr-

hîl bilishibdi. Ulàr Tipràtikàngà tàshlànishibdi.

Tipràtikàn esà g‘ujanàk bo‘lib îlib, ulàr tîmîngà

dumàlàbdi. Õullàs, àyyor bàrîqdum và do‘stlàrining

màqsàdi àmàlgà îshmàbdi. Ulàr shàrmàndà bo‘lib,

jo‘nàb qîlibdilàr.

– Yashàvîr, Tipràtikàn îg‘àyni! – dåbdi Qizilish-

tîn. – Dînî màslàhàting bilàn quyonlàrning hàyo-

tini sàqlàb qîlding.

– Hà, do‘stim, sån hàm kàttà yordàm bårding,

– minnàtdîrchilik bildiribdi Tipràtikàn. – Àgàr biz

birlàshmàgànimizdà, àyyorlàr ustidàn g‘àlàbà qi-

lîlmàs edik.

1. Tipràtikàn nimàgà o‘ylànib qîlibdi và qàndày tàdbir

qo‘llàbdi?

2. Nimà uchun tulkilàr o‘z màqsàdlàrigà erishà îlmàbdilàr?

3. Ertàkdà qàndày fàzilàtlàr ilgàri surilgàn?

94

Ertàk qàhràmînlàrigà bàhî båring.

Do‘sting bilàn dildîsh bo‘l,

Qilàr ishigà qo‘ldîsh bo‘l.

Yangi yil àrchàsigà

Dilfuza Kamoljonova

Bo‘ylari shiftga yetgan,

Igna bargli, ko‘k archa.

Zar-u marjonlar taqib,

Yasanishing o‘zgacha.

Yangi yil bayramida

Qorboboni kutamiz.

Qop orqalab kelsa gar,

Zavqqa to‘lib ketamiz.

Kichkintoylar kuylashib,

Atrofingda aylanar.

Egningdagi chiroqlar,

Kech kirganda tovlanar.

Ko‘rkam archa, ko‘k archa,

Bayramda bosh qahramon.

Baland tog‘lar oshib kel,

Uyimizda bo‘l mehmon.

1. Shîir àrchàni qàndày tà’riflàgàn?

2. Shå’r màzmunigà mîs ràsm chizing.


95

Àyamàjiz1

Qudràt Hikmàt

Biydày cho‘l-u dàlàlàr,

Bo‘ràlàr qîr kàpàlàk.

Bîg‘làr sîkin, mizg‘ishàr

Misîli îq kàpàlàk.

Muz îynàlàr sîvuq yåb,

Ànhîrchàdà qirsillàr.

Tàrnîvlàrdà sumàlàk

Shîdàlàri chirsillàr.

Sàõiy înà tàbiàt

Quchîg‘idà hàvî sîf.

Îndà-sîndà ko‘rinàr

Nursiz, qizg‘ish îftîb.

Àyamàjiz izg‘iydi

Ko‘chàlàrdà tutaqib.

Shîõ-shàbbàni tîrtqilàr

Yalmîg‘izdåk yutîqib...

Ko‘k màysàlàr nish urib,

Yerning bàlànd-pàstidà,

Go‘zàl bàhîr sårkillàb

Yetilàr yår îstidà.

1. Uchinchi to‘rtlikdà nimà dåyilgàn?

2. Àyamàjizdà tàbiàtdà qàndày hîdisàlàr ro‘y båràdi?

1 Ayamajiz – qishning oxirgi eng sovuq haftasi.

96

Shå’rning birinchi to‘rtligini o‘qing và „Bo‘ràlàr qîr

kàpàlàk“, „Misîli îq kàpàlàk“ misràlàrining mà’nîsini

tushuntirib båring.

O‘tdà yonmàydi,

Suvdà bîtmàydi.


1. Qishdà o‘lkàmiz tabiatida qanday o‘zgàrishlàr yuz

båràdi?

2. Qish fàsli bîlàlàrgà yoqàdimi? Buni qàysi àsàrdàn

bilib îldingiz?

3. Bo‘limdàgi qàysi àsàrlàr sizgà ko‘prîq yoqdi? Nimà

uchun?

4. Bo‘limgà kiritilgàn shå’rlàrdàn o‘zingizgà yoqqànini

yod àytib båring.

5. „Qishdà bîlàlàr o‘yini“ màvzusidà yozgàn uy inshî-

ingizni o‘qib båring.

6. Shu bo‘limdàgi qàysi àsàrdà àhillik bilàn ish îlib

bîrilgànligi tàsvirlàngàn? Ishtirîkchilàrini àyting. Ulàr

nimà ish qildilàr?

7. „Qish ertagi“dagi tulkilar nima uchun o‘z maqsad-

lariga erisha olmadilar?

(Muz)

97

O‘zbåkistîn pîsbînlàri

Miràziz À’zàm

Bir sinfdàn uch bîlà

Hàrbiylikkà àhd qildik.

Turli hàrbiy fànlàrni

O‘rgànmîqqà shàhd qildik.

Mån yangi qurîllàr-u

Àvtîmàtni sinàymàn.

Qo‘limdà durbin bilàn

Chågàràni sàqlàymàn.

Zirhli mîshin, tànklàrni

Hàydàb yuràjàk Elbåk.

Zirillàtib yårlàrni,

Nà’rà tàràtib shårdåk.

VATAN HIMOYACHILARI


98

Bîtir esà sàkràydi

Råàktiv uchîqdàn hàm

Dåsàntchi bo‘lib sàqlàr

Yurtning tîg‘làrin bàrdàm.

Låkin bîsqin ko‘zlàmàs

Biz uch do‘stning håch biri.

O‘ylàgànimiz fàqàt

Înà-Vàtàn tinchligi.


2. Uch bîlàning àhdi nimàdàn ibîràt?

3. Elbåk và Bîtir nimà haqida o‘ylàdilàr?

Yigitning botirini maydonda sina.

Bugun bîlàsiz, ertàgà àskàr bo‘làsiz

Muõbir: Iskàndàr àkà, àyting-chi, bîlàlàrning tàsh-

qi ko‘rinishi, õàtti-hàràkàtigà qàràb àskàrlàrgà õîs

fàzilàtlàrni bilish mumkinmi?

Ràhmînîv: Àlbàttà mumkin. Bîlàlàrning qo‘r-

qîq yoki bîtirligi, dàngàsà yoki måhnàtkàshligi,

chàqqîn yoki epchilligi shundîqqinà ulàrning hàrà-

kàtidàn bilinib turàdi. Dàrvîqå, õàlqimizning „Bîlà

bîshidàn...“ dågàn ibîràsi hàm bîr.

Muõbir: Àskàr bo‘lish uchun bîlàjînlàrimiz îldin-

dàn qàndày tàyyorgàrliklàrni ko‘rib bîrishlàri kåràk?

Ràhmînîv: Gàpi îg‘zidàn tushib kåtàdigàn, înà-

sining etàgigà yopishib, hiqillàb yuràdigàn erkàtîy-

làrdàn chinàkàm àskàr và zîbitlàr chiqmàydi. Hàrbiy

1xatti-harakat – yurish, turish xulqi.

99

õizmàtdà àskàrlàr judà qisqà fursàtda bîshdàn îyoq

kiyinib, sàfgà turishlàri kåràk. Àskàrning ust-bîshi

dîimî îzîdà, kiyimi dàzmîllàngàn bo‘lib, pîyàbzàli

yaràqlàb turishi shàrt! Bulàrni ungà birîv qilib bår-

màydi.

Ulàrni bàjàrish îsîn emàs. To‘g‘ri, kimki kichikligi-

dàn shunàqà fàzilàtlàrgà egà bo‘lsà, ulàrgà bir-

munchà îsîn bo‘làdi. Erkàtîylàr esà judàyam qiynà-

lishàdi. Bîlàlàrimiz, àvvàl, sîg‘lîm bo‘lishlàri kåràk.

Sîg‘lîmlik esà jismîniy tàrbiya, turli hàràkàtli o‘yin-

làr và spîrt bilàn muntàzàm shug‘ullànishni tàlàb

qilàdi.

Muõbir: Hà, to‘g‘ri. O‘tmishdà hàm, hîzir hàm

Vàtànni qo‘rqîq, nîmàrdlàr emàs, bàlki màrdlàr

qo‘riqlàgàn, qo‘riqlàydi. El ànà shundày màrdlàrni

îlqishlàydi, àrdîqlàydi. Àskàrlik hàyoti o‘tàdigàn

hàrbiy bo‘linmà esà màrdlàr màktàbidir.

Ràhmînîv: Shundày, bîlàjînlàrimiz màrdlàr màk-

tàbidà chiniqib, tîblànsinlàr. Mustàqil O‘zbåkistîni-

miz Qurîlli Kuchlàri sàfidà õizmàt qilish hàr bir

fàrzànd uchun shàràfdir.

Qurîlli Kuchlàr fàõriysi, istå’fîdàgi tibbiy õizmàt

pîdpîlkîvnigi Iskàndàr Ràhmînîv bilàn suhbàtdan

1. Suhbàtdàn nimàlàrni bilib îldingiz?

2. „Bîlà bîshidàn...“ ibîràsi kimning nutqidà uchràdi?

3. Màqîlàdà àskàrlàrning tàrtibgà bo‘ysunishlàri, ko‘rinishlàri

hàqidà nimàlàr dåyilgàn?

4. „Màrdlàr màktàbi“ dågàndà nimàni tushundingiz?

Bo‘làdigàn bîlà bîshidàn mà’lum.

100

Dunyoni sàqlàr bîlàlàr

Kàvsàr Turdiyåvà

Ko‘zlàr bilàn, do‘stlàr bilàn,

Sizlàr bilàn dillàshàylik.

Måhr bilàn, sîg‘inch bilàn,

Quvînch bilàn birlàshàylik.

Bu birlikni, àhillikni

Buzày dåmàng, îvîràlàr.

Vàtàn bo‘ylàb, kuylàb-kuylàb

Hàyotni sàqlàr bîlàlàr.

N à q à r î t :

Dunyoni pîklàr bîlàlàr,

Ishînchni îqlàr bîlàlàr,

Tinchlikni yoqlàr bîlàlàr,

Quvînchni õîhlàr bîlàlàr,

Ishîngàn bîg‘làr – bîlàlàr,

Suyangàn tîg‘làr – bîlàlàr.

Kålàjàkning iplàrigà

Umidni bîg‘làr bîlàlàr.

Eshit, zàmin, eshit, sàmî,

Bizning kuyni etsin nàvî.

Måhr bilàn ulàshsà qàlb,

Bîshimizgà qo‘nàr Humî.

Humî qushim, sàmî qushim,

Qutlàr gullàr, fàvvîràlàr.

Yurtgà shîdlik và îbîdlik,

Kåltiràr kimlàr?

Bîlàlàr!

N à q à r î t :

101

1. Qo‘shiqni ifîdàli o‘qishgà tàyyorlàning.

2. Îvîz và to‘õtàmlàrgà àhàmiyat båring.

3. She’r asosida „Tarmoqlash“ usuli bilan bolalarga ta’rif

bering.

Bîbînur

(Hikîya)

Sàfàr Bàrnîyåv

Niginà àkàsidàn kålgàn õàt qàtidàgi ràsmni ko‘rib,

ko‘zlàri chàqnàb kåtdi. Sàbriya bibinikigà chîpdi.

Sàbriya bibi suràtni îlib sinchiklàb tikildi. Uning

chåhràsi yorishdi.

– Àõir bu o‘zimning Bîbînurim-ku! Vîy, bibiginàng

àylànsin. Qizim, mànà bulàrgà qàrà, ko‘zimgà issiq

ko‘rinyapti.

– Bibijîn, Bîbînur àkàm uzîq jîydà emàs, Sà-

màrqànddà õizmàt qilyaptilàr.

Sàbriya bibi:

– Bîbînurim àskàr emàsmi?

– Àskàrlàr, – tushuntirdi Niginà, – ulàr Sàmàr-

qàndni qo‘riqlàydilàr.

– À? – dådi Sàbriya bibi, – Sàmàrqàndni qo‘riq-

làydimi?

So‘ng:

– Õàyriyat-ey, – dåb o‘ygà tîldi.

Qishlîq yigitlàri birin-kåtin bo‘y cho‘zib, hàrbiygà

kåtà bîshlàdi. Bibi ulàrning hàrbiygà jo‘nàtish

màrîsimigà pàtir yopàrdi. Yigitchàlàr bilàn õàyr-

õo‘shlàshàr ekàn, yopgàn pàtiridàn îlib chiqib:

– Nåvàràginàm, mànà bu yåridàn tishlà, esîn-

îmîn kålsàng, rizqingni o‘zing yårsàn, – dåb pàtirni

102

ilib qo‘yardi. Ko‘pchilik kålib o‘z nàsibàsini îlib

kåtardi.

Bîbînur àrmiyagà kåtàr kuni hàm Sàbriya bibi

pàtir tutqàzib:

– Mànà buni issiqligidà tishlà, bîlàm, nàsibàng

dîim butun bo‘lsin! – dåb uygà kirib kåtgàn edi...

Bibining kiprigigà yosh qàlqidi. Buni ko‘rgàn Niginà

so‘ràdi:

– Bibijîn, någà yig‘làyapsiz?

– Bîbînurimning rizqi butun ekàn, shungà qu-

vîngànimdàn yig‘làyapmàn, bîlàm. Nàsib etsà, nå-

vàràginàmni o‘zim bîrib ko‘rib kålàmàn.

Sàbriya bibi ràsmni qàytàrib båràr ekàn, qo‘lini

îchib duî qildi:

– Ilîhî, yurtimizgà ko‘z tågmàsin, mustàqilligimiz

mustàhkàmlànib bîrsin.

1. Nimà uchun Sàbriya bibining chåhràsi yorishdi?

2. Bibi qishlîq yigitlàrigà àrmiyagà jo‘nàshlàridà qàndày

tilàk bildiràr edi?

3. Sàbriya bibi Bîbînurni qanday duî qildi?

Bîtir àskàrchà

Hàbib Ràhmàt

– Dàdàjîn, àskàr àkàm

Qàdàm tàshlàr gurs, gurs, gurs.

Vàtànimgà, õàlqimgà

Sîdiqmàn, dåb bårgàn so‘z.

– Shundàymi?

– Shundày!

103

– Mån ulàrning ukàsi,

Qàndày bo‘lishim kåràk?

Vàtàn ishigà tàyyor –

Bo‘lib turishim kåràk.

– Shundàymi?

– Shundày!

– Vàtànimni, õàlqimni

Ko‘z qîràmdåk sàqlàymàn.

Àskàr àkàmgà o‘õshàb

El ishînchin îqlàymàn.

– Shundàymi?

– Shundày!

– Îfàrin, îtà o‘g‘il.

Tilginànggà bîl, shàkàr.

Sån hàm bir kun ulg‘àyib,

Bo‘làsàn bîtir àskàr.


2. Îtà-bîlàning suhbàtidàn nimàni tushundingiz?

3. Bîlàning istàgi nimà?

4. Shå’rni yod îling.

Tinchlik bilàn el ko‘kàràr,

Yomg‘ir bilàn – yår.

104

ÎRZULÀR QÀNÎTIDÀ

Biz – istiqlîl fàrzàndlàrimiz

Ràuf Tîlib

Tug‘ildik biz îrzu bo‘lib,

Dilgà tushgàn yog‘du bo‘lib,

O‘zimizni îldik tànib,

Yashàymiz shu yurt dåb yonib.

Qàddi màg‘rur, tik bîshlàri,

Biz – istiqlîl fàrzàndlàri.

Rizq-ro‘zimiz to‘liq dîim,

Yuzlàrimiz yoniq dîim,

Tillàrimiz biyrîn-biyrîn,

Îrzumiz jàhîn-jàhîn.

Zàmînàning dilbàndlàri,

Biz – istiqlîl fàrzàndlàri.

105

O‘g‘il-qizning àsllàri,

Biz màrd Tåmur nàsllàri.

Tåmur kàbi shijîàtli,

Înà yurtgà muhàbbàtli,

Bilimdînmiz, ishbilàrmîn,

Bizlàr bilàn yashàr dàvrîn.

Hàr yuràkdà åzgu niyat –

El-yurtgà qilish õizmàt.

Shå’rni ifodali o‘qing.

Omonning orzusi

Abdurahmon Akbar

— Yangi yilni o‘rmonlarda

Kutardim topsam imkon, —

Qay bir oqshom akasiga

Shunday deb qoldi Omon.

— Tanlab olib bir archani

O‘yinchoqlar taqardim.

Yo‘q, yo‘q, aslo kesmas edim,

Unga to‘ymay boqardim.

Eltar edim qushlarga don,

Quyonlar uchun karam.

Nishonlardim Yangi yilni

Ular bilan shod, xurram.

106

O‘rmonni sayr aylamoqqa

Taklif etib barchani,

Asrar edim kesilishdan

Aqalli bir archani.

1. Shå’rni yod oling.

2. She’r kim haqida?

3. Omonning orzulari nimalardan iborat?

4. Sizning qanday orzularingiz bor?

Kîinîtgà sàyohàt

(Fàntàstik ertàk)

Àbdusàlîm Umàrîv

Bir bîr ekàn, bir yo‘q ekàn. Shu kunlàrdà, àziz

yurtimiz O‘zbåkistîndà Jàhîngir dågàn bîlà bîr ekàn.

U kåchàsi hîvligà chiqib, båg‘ubîr îsmîndàgi yul-

duzlàrni tîmîshà qilishni yaõshi ko‘ràrkàn. Jàhîngir-

ning Jàvlîn ismli ukàsi bo‘lib, u àkàsidàn yulduzlàr,

sàyyoràlàr sir-àsrîri hàqidàgi hikîyalàrni zàvq bilàn

eshitàrkàn. Ulàrning Jàsur hàmdà Jàvdàt ismli yaqin

do‘stlàri bîr ekàn.

Kunlàrdàn bir kun to‘rt îg‘à-ini bîtirlàr àql bilàn

ish yuritib, uchàr ît – ràkåtà yasàbdilàr. Bu ràkåtà

îddiy emàs ekàn. U tîvushdàn hàm tåz uchib,

yorug‘likni quvib o‘tàr ekàn. Ungà mustàqil Vàtànimiz

shàràfigà „Istiqlîl“ dåb nîm båribdilàr.

Jàhîngir bilàn Jàvlîn „Istiqlîl“gà o‘tirib, kîinîtgà

sàfàrgà chiqàdigàn bo‘ldilàr. Jàsur bilàn Jàvdàt esà

107

înà yurtdà turib, ulàr yubîrgàn mà’lumîtlàrni bîsh-

qà tångdîshlàrigà yåtkàzishgà và’dà bårdilàr. Àlîqà

uchun àqlli màshinà – kîmpyutår tàrmîg‘idàn fîy-

dàlànmîqchi bo‘lishibdi.

1. Ertàkdà to‘rt îg‘à-ini bîtirlàr hàqidà nimà dåyilgàn?

2. Bîlàlàr qàndày yàngilik yàràtishdi?

3. Bîlàlàr nimàni råjàlàshtirishdi?

„Istiqlîl“ kåmàsi

Àbdusàlîm Umàrîv

Qàni, endi „Istiqlîl“ kåmàsidà nimà gàplàr bo‘là-

yotgànigà bir qulîq sîlàylik-chi.

Jàhîngir: „Istiqlîl“ kåmàsi bizgà yaqin bo‘lgàn

yulduzgà yaqin màsîfàdà turibdi.

Jàvlîn: Bu Quyosh-ku! Vîy-bo‘, kàttàligini.

Jàhîngir: Hà, bu Quyosh. U o‘rtàchà kàttàlikdàgi

yulduzlàrdàn hisîblànàdi. Quyoshdàn chiqàyotgàn

ràdiîàktiv nurlàr judà kàttà îqim bilàn àtrîfgà

tàrqàlmîqdà.

108

Jàvlîn: „Istiqlîl“ning himîya qîbig‘i bizni ràdiàtsiya-

dàn1 himîya qilib turàdi.

Jàsur: Quyoshgà bîshqà yaqinlàshà îlmàs

ekànmiz-dà. Undày bo‘lsà, endi kåmàmiz qàysi

mànzil tîmîn uchàdi?

Jàhîngir: Kîinîtdàn qàràsàng, Yerimizdàgi qit’àlàr

õuddi dångizdà suzib yurgàn kichik îrîllàrgà o‘õshàb

ko‘rinàdi.

Shundà gàpgà kånjà Jàvdàt àràlàshdi:

Javdat: Mån kitîbdà o‘qigànmàn. Õ àsrdà yashà-

gàn bîbîmiz Àbu Ràyhîn Båruniy o‘shà vàqtdà Yer-

ning shàr shàklidà ekànligini àniqlàgànlàr. Hàttî

Yerning dàstlàbki mîdåli – glîbuslàrdàn birini yaràt-

gànlàr. Yerning qàràmà-qàrshi tîmînidà hàm quruqlik

bîrligini Kîlumb Àmårikàni kàshf qilmàsdàn 500 yil

ilgàri bàshîràt qilgànlàr.

Jàsur: Sizlàr Quyosh àtrîfidà Yerdàn bîshqà

yanà 7 sàyyorà àylànishini bilasizlàrmi?

1 Ràdiàtsiya – nurlanish.

109

Jàvdàt: Hà, àlbàttà. Bulàr: Mårkuriy (Utîrud), Vånårà

(Zuhrà), Màrs (Mirriõ), Yupitår (Mushtàriy), Sàturn,

Uràn, Nåptun sàyyoràlàridir.

Jàhîngir: Biz bu sàyyoràlàr hàqidà kåyinrîq,

ulàrgà yåtib bîrgànimizdàn so‘ng mà’lumît båràmiz.

Endi sàyohàt1

imiz Quyosh tizimidàgi îsmîn

jismlàri sàri bo‘làdi.

Màtndàn Àbu Ràyhîn Båruniy hàqidà nimàlàrni bilib

îldingiz?

1. Àsàrni rîllàrgà bo‘lib o‘qing, tushungànlàringizni so‘zlàb

båring.

2. Jàvdàt àytgàn yulduzlàr nîmini dàftàringizgà

yozing và yozilishini bilib îling.

Oila sog‘lom ekan — jamiyat mustahkam,

jamiyat mustahkam ekan — mamlakat

barqarordir.

Zàmînàviy îilà

Muàzzàm Ibrîhimîvà

Båhruzlàrning îilàsini màhàllàdà hàmmà hurmàt

qilàdi. Chunki uylàridà kàttà kutubõînàlàri bîr. Ki-

tîblàrning ko‘pligini àytmàysizmi? Dàdàsi kutubõînàni

„õàzinà“ dåydi-yu, àmmî håch kimdàn qizg‘ànmàydi.

Dàrvîzàlàri kitîbsåvàrlàr uchun dîim îchiq turàdi.

Kàttàmi-kichikmi kitîb o‘qigisi kålsà, båmàlîl ku-

tubõînàgà kirib kålàvåràdi. Bîlàlàr uchun àlîhidà

1 Sayohat – dunyoni ko‘rish, o‘rganish maqsadida qilingan safar.

110

pàst jàvînlàrdà tårilgàn turli õàlqlàr ertàklàri, shå’r

và qiziqàrli hikîyalàr Båhruzning jîn-u dili. Dàdà-

sining àytishichà, hàyotdà erishgàn yutuqlàridà ki-

tîblàrning àhàmiyati kàttà bo‘lgàn.

Dàdàsi kàttà kîrõînàdà lîyihàchi-muhàndis. Qà-

chîn qàràmàng, ish stîli usti chizmàlàr và ki-

tîblàrgà to‘là bo‘làdi. Înàsi hàmmà såvib o‘qiy-

digàn jurnàl muhàrriri. U hàm kitîb o‘qishni judà

såvàdi. Båhruz và ukàsigà hàr kuni uõlàshdàn

àvvàl bittà ertàk àytib båràdi. Îpàsi Lîlà mo‘y-

qàlàm ustàsi – ràssîm. Båhruz àvvàl ràssîmlàr

kitîb o‘qishmàsà kåràk, dåb o‘ylàrdi. Lîlà îpàsi:

„Kitîb o‘qimàydigàn îdàmdàn ràssîm chiqmàydi“,

dåydi. Îpàsi chizgàn ràsmlàr ko‘rgàzmàsi Pàrij,

Rim, Lîndîn kàbi Yevrîpà dàvlàtlàridà tàshkil

qilingàn.

111

Àkàsi Dilshîd Jàhîn tillàri universiteti tàlàbàsi.

U o‘zbåk tilidàn tàshqàri rus, ingliz, õitîy và

frànsuz tillàridà gàplàshà îlàdi. Kutubõînàlàridà

uning àlîhidà jàvîni bîr. Til o‘rgànish uchun kå-

làdigàn bîlàlàrgà dàrs o‘tib, o‘shà kitîblàrdàn bårib

turàdi.

Båhruz îpàsi và àkàsigà judà hàvàs qilàdi. U

kålàjàkdà shifîkîr bo‘lmîqchi.

Båhruzlàrning îilàsini màhàllàdà „zàmînàviy îilà“

dåyishàdi. Båhruz bundàn judà fàõrlànàdi.

1. Båhruzlàrning îilàsidà qàndày „õàzinà“ bîr ekàn?

2. Båhruzlàrning îilàsigà nimà uchun hàmmà hàvàs qilàr

ekàn?

Ulàrning îilàsi hàqidà màtnga àsîslanib so‘zlàb båring.

Ikki qiz

Jàmilà Hàydàrîvà

Kàrimà o‘qiydigàn sinfgà qo‘shni màktàbdàn Gul-

nîrà ismli yangi qiz keldi. Uning ikki o‘rim sîch-

làri o‘zigà yaràshgàn edi.

O‘qituvchi Bàrnî îpà Gulnîràni Kàrimàning yoni-

gà o‘tqàzdi. Gulnîrà dàftàr và kitîblàrini pàrtàning

ustigà qo‘ydi.

Tànàffus pàyti edi. Kàrimà màtemàtikà dàftàrini

uydà qîldirib kelgànini bilib qîldi. Gulnîràdàn

yangi dàftàring bîrmi, deb so‘ràdi. Gulnîrà:

– Dàftàrim yo‘q edi, – dedi-yu, qip-qizàrib ketdi

và shîshà-pishà àtrîfgà àlànglàb qo‘ydi. Shundà

112

Kàrimà Gulnîràning „r“ hàrfini àytishgà qiynàlishini

bilib qîldi. Uning bîshqàlàr ustimdàn kulmàsin,

deb õàvîtirlàngànini tushundi.

Dàrsdàn so‘ng Kàrimà Gulnîràni uyigà tàklif

qildi. Ungà kichik îpàsi hàm „s“ và „r“ hàrflàrini

àytishgà qiynàlgànini so‘zlàb berdi:

– Îpàm àytishgà qiynàlgàn so‘zlàrini dàftàrgà

yozib îlgàndi. U yozgàn so‘zlàrini hàr dîim

tàkrîrlàb yuràr edi.

Gulnîrà yangi dàftàr tutdi. Ungà àrrà, ràndà,

deràzà, burrî, bir, dur so‘zlàrini yozdi. Gulnîrà

hàr kuni shu so‘zlàrni àytàr, Kàrimà yordàm be-

ràrdi.

Yozgi tà’tildà hàm tinchimàdilàr. Tinimsiz màshq

qilishdi. Gulnîrà „r“ hàrfi qàtnàshgàn so‘zlàrni tutil-

màsdàn àytà bîshlàdi. Kàrimàning quvînchi cheksiz.

Chunki Gulnîrà „r“ hàrfli so‘zlàrni àytishni o‘rgàngàn

edi.

Gulnîràning qàndày kàmchiligi bîr edi?

1. Kàrimàning Gulnîràgà qilgàn yordàmi haqida so‘z-

làb bering.

2. Màtnni ichdà o‘qing. O'qituvchi yordàmidà qismlàrgà

bo‘ling. Unga reja tuzing va reja asosida matn

mazmunini so‘zlang.

Re j a :

1. Gulnîràning xavotirlanishi.

2. Karimaning dugonasiga yordami.

3. Yozgi tà’tildàgi mashqlar.

113

Unutilmàs bàyràm

Erkin Màlikîv

Mån nîgirîn bîlàlàr uyigà bàyràm kunlàri bîrib

turàmàn. Bîlàlàr shå’rlàr àytishàdi, kitîbchalàr bilàn

mukofotlanishadi. Bir qàtîr shå’r àytishàdimi, yuz

qàtîrmi fàrqi yo‘q. Bà’zilàri ertàk àytib båràmàn

dåb „Bîr ekàn-dà, yo‘q ekàn“dàn nàrigà o‘tmàydi.

Shungà hàm tàrbiyachilàri õursànd. Sàbàbi bu yårdà

õîtiràsi past, birîn-bir à’zîsi nîgirîn bo‘lib qîlgàn

bîlàlàr dàvîlànishàdi. Bà’zi bîlàlàr gilàmgà chîrdanà

qurib, bà’zilàri yonbîshlàb îlàdi. Kursilàrdà o‘tirà

îlmàydi. Bà’zilàri bîlàlàr àràvàchàsigà miõlàngàn.

Bu sàfàr hàm bàyràm kunlàri yig‘ilàdigàn õînàgà

jàm bo‘ldik. Îdàtdàgidåk, bîlàlàr o‘rtàgà chiqib,

shå’r, ertàk àytàr và kitîblàr bilàn tàqdirlànàrdi.

Îldingi qàtîrdàgi bîlàlàr àràvàchàsidà o‘tirgàn kàt-

tàginà qizàlîq e’tibîrimni tîrtdi. U hàr bir tångdîshi

o‘rtàgà chiqqàndà, hàyajîn bilàn kuzàtàr, to‘õtàmày

chàpàk chàlàrdi. Kitîb bilàn mukofotlàngàn o‘rtîg‘igà

hàvàsi kelardi. Uchràshuvimiz îõirlàgàndà birdàn

àràvàchàdà o‘tirgàn qiz o‘rnidàn turib kåtdi. Yonimdà

o‘tirgàn bîsh shifîkîr bir cho‘chib tushdi. Tàrbiya-

chilàrdàn biri „vîy“ dåb yubîrdi. Qizchà ikki qàdàm

îldingà yurdi-dà, håch kim tushunmàydigàn tildà

chug‘ur-chug‘ur qildi. Kåyin mångà qàràdi. Måndà

kitîb qîlmàgàn edi.

Bîsh hàmshiràga atalgan kitobni, o‘zining iltimosiga

ko‘ra, qizchàning qo‘ligà tutqàzdim. U kitîbni quchîq-

làgànichà qàytib bîrib àràvàchàsigà o‘tirdi.


114

Måning hàyajînim tàdbir tugàgàndàn kåyin bîsh-

làndi. Bu qizchà shu yoshgàchà àràvàchàsidàn tur-

màgàn và bir îg‘iz so‘z àytmàgàn ekàn. Bugungi

bàyràm uni dàvîlàbdi. Yurib kåtishigà, tili chiqishigà

sàbàb bo‘libdi. Bu uning îrzusi emàsmidi?! Mån båiõtiyor:

„Ey yaõshilàr, bîlàlàr îràsidà ko‘prîq bo‘ling, sizlàrning

tàshrifingiz ulàr uchun bir shifîdir“, dågim kålàrdi.

1. Hikîyàning muàllifi kim? U qàyårgà bîrib turàdi?

2. Nimà uchun îldingi qàtîrdà o‘tirgàn qiz muàllifning

e’tibîrini tîrtdi?

3. Àràvàchàdà o‘tirgàn qiz nimàdàn tà’sirlànib o‘rnidàn

turdi?

4. Nîgirîn bîlàlàrning îrzulàrini amalga oshirish uchun

kàttàlàr nimà qilishi kåràk ekàn?

Bàràkàllà, bo‘tàm

Fàrhîd Musàjîn

I

Bir kuni Àbdulàzizning dàdàsi uch-to‘rt àtirgul

ko‘chàti ko‘tàrib kåldi:

– Qàni, o‘g‘lim, qàràshib yubîr, gul ekàmiz, –

dådi.

– Õo‘p bo‘làdi, – dådi Àbdulàziz.

Dàdàsi chuqurchà qàzidi. Àbdulàziz suv quyib

turdi. Hàr bir chuqurchàgà gul ko‘chàti o‘tqàzib,

ustidàn tuprîq tîrtishdi.

Àbdulàziz:

– Gul qàchîn îchilàdi? – dåb so‘ràdi dàdàsidàn.

115

– Pàrvàrishgà bîg‘liq, o‘g‘lim, tàgini tåz-tåz yum-

shàtib, suv quyib tursàng, ànà o‘shàndà îchilàdi, –

dådi dàdàsi.

– Bo‘pti, pàrvàrish qilàmàn, – dådi Àbdulàziz.

U tåshà bilàn gul ko‘chàtining tàgini yumshàtib,

tåz-tåz suv quyib turdi. Ko‘p o‘tmày, qip-qizil àtirgul

îchildi. Àtirgul shundày chirîyli ediki, Àbdulàziz

qàràb to‘ymàsdi.

II

Yakshànbà kuni dåvîr-dàrmiyon1 qo‘shnilàri Fà-

yozàning tug‘ilgàn kuni edi.

Îilà à’zîlàri Àbdulàzizning Fàyozàgà qàndày

sîvg‘à îlib chiqishini màslàhàtlàshdilàr.

– Àtirgulni îlib chiqà qîl, – dådi dàdàsi.

– Ho... – dådi Àbdulàziz, – hàli mån Fàyozà

uchun shunchà îvîrà bo‘lib gulni îchiltirgàn ekàn-

màn-dà. Kåràk emàs!

1 Devor-darmiyon – devori bir yon qo‘shni.

116

– Mån yolg‘iz o‘zing uchun gul o‘stirgàningni

bilmàgàn ekànmàn. Bàribir uch-to‘rt kundàn kåyin

so‘lib, bàrglàri to‘kilib kåtàdi, – dådi dadasi rànjigàn

îvîzdà.

III

Dàdàsining gàpidan to‘g‘ri xulosa chiqargan

Àbdulàziz gulni shàrttà qàychidà qirqdi-dà, qo‘shni-

sinikigà yo‘l îldi. Fàyozà gulni ko‘rib judàyam

quvînib kåtdi. Guldîngà sîlib stîlning o‘rtàsigà

qo‘ydi. Bir uy bîlà o‘tirgàn ekàn, hàmmàsining

gulgà hàvàsi kåldi.

Shu pàyt uygà Fàyozàning bobosi Ergàsh îtà

kirib kåldi. Gulni ko‘rib:

– Bu gulni kim o‘stirdi? – dådi.

– Gulni mån o‘stirdim, – bu gàp îg‘zidàn qàndày

chiqib kåtgànini Àbdulàziz såzmày qîldi. – Hàli

g‘unchàsi ko‘p. Mànà ko‘ràsizlàr, îchilgàndà Få-

ruzàgà hàm, Muslimàgà hàm båràmàn!

Bîbî jilmàyib, uning yålkàsigà qîqdi.

– Bàràkàllà, bo‘tàm. Niyating birîvlàrning ko‘nglini

îlish ekàn. Dåmàk, såndàn hàqiqiy bîg‘bîn chi-

qàdi.

1. Îilà à’zîlàri nimà hàqidà suhbàt qilishdi?

2. Siz o‘rtîg‘ingizgà nimà sîvg‘à qilgànsiz?

Birinchi qism màzmunini so‘zlàb båring.

117

Jigàrlàrgà tilàklàrim

Màqsud Shàyõzîdà

Yillàr sizni kutàdi,

Siz yillàrni kutàsiz!

Bir, ikki, uch dågunchà

O‘smirlikkà yåtàsiz...

Ishlàringiz „båsh“ bo‘lsin!

Quvînch sizgà esh bo‘lsin!

Hîy, bîlàlàr, bîlàlàr,

Chàmàndàgi lîlàlàr.

Hàrflàrni tànibsiz,

O‘qiyapsiz yanglishsiz.

Àmmî biling, jigàrlàr,

Judà kàm bu hunàrlàr...

Yanà ko‘prîq bilmîqqà,

Ko‘prîq bilim îlmîqqà,

Ishni egàllàmîqqà,

Dunyodàn „sir“ îlmîqqà,

Tàrbiyali, gàpi rîst,

Vijdîni sîf, båg‘àràz

Bo‘lmîqqà siz intiling!

Vàzifàngiz – shu, biling!

1. Shîir bîlàlàrni nimàgà chàqiryapti? Shu o‘rinni shå’rdàn

tîpib o‘qing.

2. Shå’rdàn siz nimàlàrni bilib îldingiz?

3. Shå’rni ifodali o‘qing.

118

Ilmga kon,

Mazmunga makon,

So‘zi serhikmat,

Bizga do‘st-ulfat,

O‘rgatar odob,

Bu nima, Ozod?


1. Bo‘limdà bårilgàn Abdurahmon Akbarning „Omonning

orzusi“ shå’rini yîd àytib båring.

2. Bo‘limdàn siz nimàlàrni bilib îldingiz?

3. Orzungiz nima? Unga erishish uchun nimalar qilish

kerak?

4. Bo‘limdagi Maqsud Shayxzodaning „Jigarlarga tilak-

larim“ she’rida yoshlarni bilim olishga chaqirgan o‘r-

nini ifodali o‘qib bering.

5. „Koinotga sayohat“ ertagidagi to‘rt og‘a-ini botirlar

nomini daftaringizga yozing. Imlosini bilib oling.

6. Topishmoqning javobini toping.

Jilovi yerda,

O‘zi osmonda.

7. Bo‘limga mos maqol ayting.

(kosmik kema)

119

Zehni o‘tkir bîlà

Mirkàrim Îsim

I

Õîràzmlik Àbu Nàsr ibn Irîq dînishmànd, îlim-

làr bilàn suhbàtlàshishdàn zàvqlànàdigàn îdàm edi.

Ungà shàhàr tàshqàrisidà turàdigàn zehni o‘tkir bir

yetim bîlàning tà’rifini àytishibdi. Àbu Nàsr uni

ko‘rishni istàb qîlibdi.

Bir kuni Àbu Nàsr õînàsidà kitîb mutîlàà qilib

o‘tirgàn ekàn. Õizmàtkîri u ko‘rishni istàgàn yetim

bîlàni bîshlàb kelibdi.

– Àssàlîmu àlàykum, – debdi bîlà qo‘l qî-

vushtirib.

– Và àlàykum àssàlîm! Kel, berirîq kelib o‘tir, –

debdi uy egàsi.

Uy egàsi bo‘z chîpîn kiygàn, peshanàsi keng,

qirràburun, ko‘zlàri o‘tkir bîlàgà diqqàt bilàn qàràbdi.

So‘ngrà ismini, nechà yoshdà ekànligini so‘ràbdi.

ULUG‘LÀRDÀN O‘RGÀNMÎQ — ÎQILLIK

120

Bîlà ismi Muhàmmàd ekànligini, o‘n yoshgà

kirgànligini àytibdi. Uy egàsi uni imtihîn qilib,

sàvîdõîn ekànligini àniqlàbdi.

– Zehning o‘tkir ekàn. Istàsàng, seni o‘zimgà

shîgird qilib îlày, – debdi.

1. Yetim bolaning Abu Nasr uyiga kelishini so‘zlang.

2. Bolaning tashqi ko‘rinishini ayting.

3. Abu Nasr bîlà bilàn nima haqida suhbàtlashdi?

II

– Biz kàmbàg‘àl îdàmlàrmiz. O‘qish hàqini to‘lày

îlmàymiz. Înàm bilàn tirikchiligimiz zo‘rg‘à o‘tàdi.

Men cho‘lgà qàtnàb, shàhàrgà sàksîvul, cho‘ldàgi

hàr õil giyoh o‘tlàr và ulàrning urug‘ini îlib kelib

sîtàmàn, – debdi.

Uy egàsi bîlàning jàvîbini eshitib, shundày debdi:

– Sendàn hàq îlib bîyib ketàrmidim. Bepul

o‘qitàmàn. Seni vîyagà yetkàzàmàn. Qîrningni

to‘ydirib, ust-bîshinggà qàràb turàmàn. Sen yaõshi

o‘qisàng, shuning o‘zi kifîya. Ertàgà shàhàrdàgi

hîvlimgà înàng bilàn birgà kel, gàplàshib îlurmàn.

Muhàmmàd quvînib o‘rnidàn turibdi. Înàsini

õursànd qilish uchun uyigà yuguribdi.

Înàsi Àbu Nàsrdek mo‘tàbàr zîtgà bîlàsini jîn

deb tîpshiribdi. Shu kundàn bîshlàb Muhàmmàd

ibn Àhmàd và uning înàsi muhtîjlikdàn qutulibdilàr.

Ibn Irîq Muhàmmàdgà hisîb và hàndàsà1dàn,

yosh îlim Àbu Sàhl àràb tili hàmdà tibbiyotdàn

dàrs berà bîshlàbdi.

1 Handasa – geometriya.

121

III

Bà’zidà Muhàmmàd bîlàligiga borib, bo‘sh

vàqtlàridà o‘zi tengi bîlàlàr bilàn birgà cho‘lgà

chiqib o‘ynàb kelàr ekàn. Bir kuni Àbu Nàsr

Muhàmmàdning bir dàstà o‘t-o‘làn ko‘tàrib kelà-

yotgànini ko‘rib qîlibdi.

Undàn giyohlàrning nîmini so‘ràbdi. Shundà Mu-

hàmmàd:

– Bu – îlàbo‘tà. Yunînchà „ràm-ràm“. Bunisi –

zà’fàr. Yunînchà „aniõus“, – debdi.

Muhàmmàd bîlàligidàn bîshlàb turli giyohlàr

và ulàrning õîsiyatlàrini bilishgà qiziqàr ekàn. Shu-

ning uchun Muhàmmàd ibn Àhmàd „Àbu Ràyhîn“

làqàbini îlgàn ekàn.

1. Nima sabab bo‘lib Muhammad ibn Ahmad va onasi

muhtojlikdan qutuladi?

2. Muhammadga kimlar dars berdi?

3. Muhammadga „Àbu Ràyhîn“ làqàbi nimà uchun beril-

gan?

Ibn Sinîning shîgirdlàri

(Rivîyat)

Tàbiblàrning tàbibi Ibn Sinî kunlàrdàn bir kuni

qàttiq îg‘rib, ko‘rpà-to‘shàk qilib yotib qîlibdi. Ibn

Sinîning shîgirdlàri, eng yaqin do‘st-birîdàrlàri yig‘ili-

shibdi. Ulàr yaõshi so‘z àytib, ulug‘ tàbibning

ko‘nglini ko‘tàrishgà hàràkàt qilishibdi. Shîgirdlàri

122

ustîzlàrini dîri-dàrmînlàr bilàn dàvîlàshgà kirishib-

dilàr.

Ibn Sinî do‘st-birîdàrlàrigà ràhmàtlàr àytib, shî-

girdlàrigà esà bundày debdi:

– Shîgirdlàrim, mening kunim bitgàn ko‘rinàdir.

Shu bîisdàn meni dàvîlàymàn deb behuda hàràkàt

qilmànglàr. Bîrdi-yu, kunim bitib, vàfît etsàm, yig‘i-

sig‘i qilib o‘tirmànglàr. Fàqàt hàqqimgà duî qilib,

îndà-sîndà qàbrimni ziyoràt qilsànglàr bàs. Và yanà

ustîz îlàmdàn o‘tdi, endi tàbîbàt îqsàydi, deb hàm

qàyg‘urmànglàr. O‘rnimgà besh zo‘r tàbibni qîldirib

ketmîqdàmàn. Shu tàbiblàrning màslàhàtigà hàr dîim

àmàl qilinglàr. Bîshqàlàrni hàm ulàrgà dà’vàt eting-

làr, – debdi.

Shundà Ibn Sinîning shîgirdlàridàn biri:

– Ustîz, siz qoldirib ketayotgan tàbiblàr kimlàr? –

deb so‘ràbdi.

Ibn Sinî:

– Men qîldirib ketàyotgàn zo‘r tàbiblàrning biri –

tîzàlik. Ikkinchisi – pàrhez. Uchinchisi – bàdàntàrbiya.

Qîlgàn ikkisi mizoj kàyfiyatidir. Dîimî pîkizà, îzîda

bo‘lishni unutmàng. Ko‘ringàn îvqàtni yeyavermàslik,

àpil-tàpil îvqàtlànmàslik, îvqàtlànishdà pàrhez

me’yorini bilishlik lîzim. Bàdàn à’zîlàrini hàràkàtsiz

qîldirmàslik, mizojni unutmàslik, kàyfiyatni yaõshi

tutishgà hàràkàt qilish keràk. Mànà shu àytgànlàrimgà

àmàl qilinsà, kàsàllànish u yoqdà tursin, bevàqt

o‘lim hàm îrqàgà chekinàdi.

123

1. Ibn Sinî shîgirdlàrigà nimàlàr hàqidà so‘zlàdi?

2. Ibn Sinî qîldirgàn tàbiblàrni màtndàn tîping và

o‘qib bering.

3. Rivîyat sizdà qàndày tààssurît qîldirdi?

Elim deb, yurtim deb yashàgàn insîn

(Qisqàrtirib îlindi)

Bo‘ribîy Àhmådîv

I

Sîhibqirîn bîbîmiz Àmir Tåmur 1336-yilning

9-àprålidà Mîvàrounnàhrning ko‘rkàm shàhri Shàhri-

sàbz (Kåsh)ning Õo‘jà Ilg‘îr qishlîg‘idà tàvàllud

tîpgànlàr. Àmir Tåmurning îtàsi Tàràg‘ày „Bîlà

bîshidàn“ dågàn nàqlgà àmàl qilib, o‘g‘ligà yosh-

ligidàn yaõshi tà’lim-tàrbiya bårdi.

Tåmurbåk bilim îlishni yåtti yoshidàn bîshlàdi.

Bu hàqdà uning o‘zi bundày dåydi: „Yetti yoshgà

to‘lgànimdà Shàhrisàbzdàgi màdràsàgà îlib bîrishdi

và qo‘limgà so‘zlàr jàdvàlini bårishdi“. U so‘zlàrni

qiynàlmày o‘qiy bîshlàdi. Chunki hàrflàrni uyidà

o‘rgàngàn edi. 9 yoshgà to‘lgàndà màdràsàdàgi hàm-

mà bîlàlàrdàn ustun bo‘lib îldi.

II

Tåmurbåk 12 yoshidà bîlàlàr bilàn o‘ynàshni

kàmàytirdi. Tà’til vàqtlàridà îtàsi và bîshqà kishilàrdàn

hàrbiy sàn’àt hàmdà bàhîdirlik ràsm-rusumlàrini

mukàmmàl egàllàdi. 15 yoshgà yåtgànidà ît minib,

îv qilishni såvib qîldi. Bu ishdà kàttà màhîràtgà

124

erishdi. Õullàs, Tåmurbåk yaõshi o‘qib, ziyràk và

jàsur yigit bo‘lib o‘sdi, el-yurtgà måhr qo‘ydi. Àmmî

uning yigitlik dàvri îg‘ir kunlàrgà to‘g‘ri kåldi.

1. Tåmurbåk o‘zining bilim îlishi hàqidà nimà dågàn?

Shuni o‘z so‘zingiz bilàn àytib båring.

2. Yosh Tåmurbåk tà’til vàqtidà nimàlàr bilàn shu-

g‘ullàndi?

III

Qîzînõîn o‘ldirilgàndàn kåyin – 1360-yildà màm-

làkàtni mo‘g‘illàr bîsib îldi. Vilîyat båklàri màm-

làkàtni himîya qilmàdilàr. Àksinchà, ulàrning ko‘p-

chiligi yurtni tàshlàb qîchdi. Qîlgànlàri esà mo‘-

g‘illàr îldigà bîrib, tiz cho‘kdi.

Mànà shundày îg‘ir kunlàrdà el-yurt yukini Tå-

murbåk yålkàsigà îldi. U õàlqni o‘z àtrîfigà to‘plàb,

mo‘g‘illàrgà qàrshi kuràsh bîshlàdi. Bu kuràsh o‘n

yil dàvîm etdi. O‘shà yillàri Tåmurbåk tîg‘-tîshlàrdà,

cho‘l-u biyobînlàrdà kun o‘tkàzdi. Àsirlikdà 62 kun

zindîndà yotdi. Bir umr àziyat chåkdi. Låkin eligà

hàmishà sîdiq qîldi. El bilàn birgà bo‘ldi.

Îqibàtdà Tåmurbåk và ungà ergàshgàn àmirlàr

mo‘g‘ullàr ustidàn g‘àlàbà qîzîndi. Bîsqinchilàr

màmlàkàt hududidàn quvib chiqàrildi.

IV

Àmir Temur elim deb, yurtim deb jînini fidî

qilgàn, îg‘ir-vàzmin, mulîhàzàli, buyuk shàõs bo‘lgàn.

125

Tàriõchi îlim Ibn Àràbshîh Sîhibqirîn bîbîmizni

shundày tà’riflàgàn:

„Temur bàlànd bo‘yli, tik qîmàtli, keng peshanàli

kishi edi. G‘îyatdà kuchli, îq-qizil yuzli, qo‘l-îyoqlàri

bàquvvàt edi. Yelkàsi, bàrmîqlàri yo‘g‘în, pîychàsi

semiz, qàddi-qîmàti kelishgàn edi. Sersîqîl, qîshlàri

qàlin, o‘ng îyog‘i bilàn o‘ng qo‘li zàxmdîr1 và yo‘g‘în

îvîzli edi. U yolg‘înni yoqtirmàydigàn, yutuqlàrdàn

shîdlànib ketmàydigàn îdàm edi. Qo‘rqmàs, shijîàtli,

bîtir và màrd kishilàrni yoqtiràrdi“.

Ulug‘ bîbîmiz hàyotini, tàriõini qunt bilàn qànchà

o‘rgànsàngiz, õàlq nimà, Vàtàn nimà và fàrzàndlik

burchi nimàligini bilib îlàsiz.

1 Zàxmdîr –

jarohatli.

126

Nima uchun el-yurt yukini Temurbek o‘z yelkasiga

oldi?

1. Àmir Tåmurning ko‘rinishini îg‘zàki tàsvirlàng. Tàs-

virlàshdà kitîbdàgi ràsmdàn fîydàlàning.

2. O‘qituvchi yordàmidà màtn råjàsini tuzing.

Råjà àsîsidà matn mazmunini qàytà hikîya

qiling.

Sîhibqirîn Tåmur bîbî

(Rivîyat)

Bir kuni Àmir Tàràg‘ày Bàhîdir ko‘p qo‘ylàrni

o‘g‘li Tåmurbåkkà bårib, Sàmàrqànd bîzîrigà jo‘nàtdi.

U qo‘ylàrning hàmmàsini ming îltingà sîtib, pullàr-

ni båligà bîg‘làb sàyr qilib yuràr edi. O‘shà yårdà

õushîvîz bir qàlàndàr îdàmlàrgà so‘zlàb turgàn ekàn.

Uning qo‘lidà shå’r bitilgàn qîg‘îz bo‘lib, u dår

edi:

– Shul yozuvning qàdrigà yåtib, kim ming îltingà

îlsà, dunyoning îõirigà yåtàdi.

Tåmurbåkning himmàti jo‘shib, ming îltinni qàlàn-

dàrgà tutqàzdi. U Tåmurbåkkà tikilib turdi-dà, nàsl-

nàsàbini so‘ràdi.

So‘ng tàyin qildi:

– Îtàng îldig‘à bîrg‘il. Buni îtàng îldidà o‘qi,

bîrg‘unchà îchmà.

Tåmurbåk qîg‘îzni kåltirib, pàdàri buzrukvîrigà

bårdi. Îchib o‘qidilàr.

Undà: „Zulm bilàn dunyodà nîm qîldirib bo‘lmàydi.

Jàmshid, Sulàymîn, Iskàndàrlàr o‘tib kåtdi. Nàvbàt

127

sångà hàm yåtishi tàyin. Dunyogà kåldingmi, yaõshilik

bilàn nîm qîldir“, màzmunidàgi rubîiy bîr ekàn.

Rubîiyning muàllifi – o‘shàl qàlàndàr àllîmà,

shîir Kàmîl Õo‘jàndiy ekàn. U zîtni Tåmurbåkning

pàdàri buzrukvîri ko‘p hurmàt qilàr ekànlàr.

– Bàràkàllî, o‘g‘lim, îltinlàrni ko‘p dînî ishgà

sàrf etibsàn. Endi ming îltingà îlg‘àn ushbu

hikmàtgà qàt’iy riîya qilmîq lîzimdir, – dåbdi.

Pàdàri buzrukvîrining àytqînlàrini Tåmurbåk bîsh

ustidà tutibdi.

1. Tåmurbåkning qàlàndàr bilàn uchràshuv vîqåàsini

so‘zlàng.

2. Qàlàndàr Tåmurgà nimàni tàyinlàdi?

3. Kàmîl Õo‘jàndiy rubîiydà nimà dåb yozgàn ekàn?

4. Pàdàri buzrukvîri1 Tåmurbåkkà nimà dådi?

Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak,

avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak,

mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak,

shoirlarning sultonidir.

Dînîlàrning dînîsi

Àbduqodir Hayitmetov

I

Bîbîmiz Àlisher Nàvîiy bîlàlik chîg‘làridàyoq

hàmmàning e’tibîrigà tushgànlàr. Eng àvvàlî, îdîbli

bo‘lgànlàr. Ko‘p kitîb o‘qigànlàr. Zehnlàri o‘tkirligidàn

1 Padari buzrukvori – ulug‘, hurmatga loyiq ota.

128

minglàb misrà g‘àzàllàrni yod bilgànlàr. Kichiklikdà

yozgàn she’rlàrigà ustîzlàri hàm qîyil qîlishgàn.

Înà tilini yaõshi bilgànlàr. Fîrs và àràb tillàrini

puõtà o‘rgàngànlàr.

Àlisher Nàvîiy birinchilàrdàn bo‘lib înà tilidà

„Õàmsà“ (besh dîstîn) yozdilàr. Nàvîiyning ko‘pginà

go‘zàl g‘àzàllàri hàmîn qo‘shiq bo‘lib yangràmîqdà.

Nàvîiy bîbîmizning tàlày misràlàri õàlq màqîllàri,

hikmàtli so‘zlàrgà àylànib ketgàn. Jumladan:

Tilga ixtiyorsiz –

Elga e’tiborsiz.

Bu hikmàtgà eng avvalo o‘zlàri àmàl qilgànlàr.

Bàrcha àsàrlàridà hàlîllikkà, màrdlikkà, yaõshilikkà

chàqirgànlàr. Hàttî shîhning vàziri bo‘lgànlàridà hàm

õàlq uchun ko‘p yaõshi ishlàr qilib, el mehrigà

tushgànlàr.

129

II

Shoir bobomiz, ayniqsa, ustozlarni ulug‘laganlar:

„Hàrf o‘rgàtgàn o‘qituvchingni hurmàt qilib, hàqqini

uzmîqchi bo‘lsàng, õàzinàlàrdàgi bàrchà îltinlàr bilàn

hàm uzîlmàysàn“, – deydilàr.

Nàvîiy bîbîmiz àsàrlàrini o‘qigàn sàri chuqur

tushunà bîràmiz. Bà’zidà esà o‘qib, uqishgà qiynà-

làmiz. Àõir yozilgànigà besh

àsrdàn îshdi-dà! Shuning uchun

ustîzning „Bilmàgànni so‘ràb o‘r-

gàngàn îlim, ...“ degàn nàsi-

hàtlàrigà àmàl qilib, so‘ràb-so‘ràb

o‘rgànàveràmiz.

Õullàs, ul zîtning ijîdini dàr-

yogà o‘õshàtàmiz. Bu dàryodàn

dunyo õàlqlàri bàhràmànd bo‘l-

mîqdà. Shuning uchun hàm Nà-

vîiy bîbîmizning nomlari butun

dunyoga mashhur.

1. Birinchi xatboshida Alisher bobomiz haqida nima

deyilgan?

2. Màtndan Nàvîiyning til hàqidàgi hikmàtini tîpib o‘qing.

Ma’nosini tushuntiring.

3. Nimà uchun õàlqimiz Àlisher Nàvîiy nîmini mehr

bilàn tilgà îlàdi? Jàvîbingizni misîllar bilan isbîtlàng.

4. Àlisher Nàvîiy ustîzlàr hàqidà nimà degànlàr?

5. Bîbîmiz ijodidan kimlar bahramand bo‘lmoqda?


130

Nàvîiyning do‘sti

(Rivîyat)

Ulug‘ shîir Àlisher Nàvîiyning Pàhlàvîn Muhàm-

màd degàn do‘sti bîr ekàn. Shîir uni judà yaõshi

ko‘ràr, o‘zigà qàdrdîn, sirdîsh deb bilàr ekàn.

Kunlàrdàn bir kuni Pàhlàvîn Muhàmmàd kichik bir

gunîhi tufàyli Sultîn Husàynning qàttiq g‘àzàbigà

uchràbdi. Vîqeà bundày bo‘libdi: Sultîn Husàyn

g‘àzàb îtigà minib turgàn bir pàytdà, Pàhlàvînning

xato ish qilib qo‘ygànini yetkàzishibdi. Husàyn

Bîyqàrî:

– Pàhlàvînning sîqîl-mo‘ylovini qirib tàshlànglàr,

so‘ng kàltàdum libîs kiydirib, ko‘chà-ko‘ydà sàzîyi

qilinglàr, – deb buyruq beribdi. Pàhlàvînning bundày

jàzîgà giriftîr1 bo‘lgànini Nàvîiygà àytishibdi. Nàvîiy

àgàr bu jàzî àmàlgà îshirilsà, Pàhlàvîn Muhàm-

màdning izzàt-nàfsi kàmsitilib, bungà chidîlmày o‘lib

qîlishini ànglàbdi. Uni shàrmàndàlikdàn qutqàzish

uchun tezlikdà Husàyn Bîyqàrî oldiga bîribdi:

– Sultîni Bîyqàrîm, mà’lumingizki, men và Pàh-

làvîn Muhàmmàd yoshligimizdàn bir õil kiyinàmiz,

birgà sîqîl-mo‘ylîv qo‘yib, do‘st-birîdàr bo‘lib yuràmiz.

U bîshqà kiyinib, men bîshqà kiyib yursàm, o‘r-

tàdàgi àhillik buzilib, gàpimiz tuzsiz, o‘zimiz su-

butsiz bo‘lib qîlàmiz. Buyursàngiz, mening hàm

sîqîl-mo‘ylîvlàrimni qirsinlàr, mengà hàm õuddi

1Giriftor – duchor, yo‘liqqan.

131

Pàhlàvîn Muhàmmàdgà berilgàndek kàltà libîs kiy-

gizib, do‘stim bilàn birgà ko‘chà àylàntirsinlàr, –

debdi.

Nàvîiyning do‘stigà bo‘lgàn sàdîqàtini, mehr-îqi-

bàtini ko‘rgàn Husàyn Bîyqàrî g‘àzàb îtidàn tushib,

kàràm dàryosi màvj îlgànini o‘zi hàm bilmày qîlibdi-

dà:

– Pàhlàvînning gunîhidàn o‘tdim, jàzî qîldiril-

sin, – deb buyuribdi.

1. Husàyn Bîyqàrî nima uchun Pàhlàvînni jàzîlàshgà

buyruq båribdi?

2. Nimà sàbàbdàn Nàvîiy Pàhlàvîn Muhàmmàdni jàzîdàn

qutqàrish hàràkatigà tushibdi?

Àlishår Nàvîiy o‘zigà jàzî so‘ràshining sàbàbini

àyting.

Zàhiriddin Muhàmmàd Bîbur

Õàyriddin Sultîn

I

Àndijîn.

Umàrshàyõ Mirzî sàrîyi.

Beklàr, sàrîy àmàldîrlàri, shàriàt peshvîlàri tizilib

o‘ltirishibdi. To‘rdàgi tàõtdà – Umàrshàyõ Mirzî. Bugun

chàqàlîqqà ism qo‘yish màrîsimi o‘tkàzilmîqdà.

Umàrshàyõ Mirzî màvlînî Munirõîjàgà qàràb:

– So‘zingizgà intizîrmiz, – dedi.

132

Munirõîjà Màrg‘ilîniy o‘rnidàn turib tà’zim qildi

và:

– Go‘dàkkà „Zàhiriddin Muhàmmàd“ deb nîm ber-

mîq lîzim, – dedi.

– Mà’qul. Õo‘p, mà’qul! – dedi Umàrshàyõ Mirzî.

II

Qutlug‘ Nigîrõînimning õîs õînàsi.

Beshikdà îydek bo‘lib, pàhlàvîn go‘dàk jilmàyib

yotibdi. Umàrshàyõ Mirzî, Yunusõîn và Esîn Dàv-

làtbegim bàõtiyor înàni qutlàb turàdilàr.

– Ko‘z tegmàsin, bàhîdir o‘g‘lîn tug‘ilibdur, –

dedi Yunusõîn. – Ismi ne bo‘ldi?

– Zàhiriddin Muhàmmàd, – dedi Umàrshàyõ

Mirzî.

– Qutlug‘ bo‘lsin, ulug‘làrning ismi, – dedi Yunus-

õîn kulimsiràb.

– Nàsib etsà, inshîîllîh, yo‘lbàrsdek bàhîdir

bo‘lg‘usidir. Shunday ekan, „Bîbur – yo‘lbàrs“ deb

chàqirsàk hàm bo‘ladi.

Umàrshàyõ Mirzî yalt etib ungà qàràdi và:

– Yo‘lbàrs?! Õînîtà, yo‘qsà, ismini „Zàhiriddin

Muhàmmàd Bîbur“ deb àtàylik, – dedi hàyajînlànib.

III

Yunusõîn beshik ustidàn bir hîvuch tillà tàngà

sîchdi. Kànizàklàr tàlàshib-tîrtishib terib îlishdi.

Beshikdàgi go‘dàk guvrànib-jilmàyib qo‘yadi.

– Bàhîdir sàrkàrdà bo‘lsin, – deb duî qildi

bobosi.

133

– Îlàmgir pîdshîh bo‘lsin, – deb tilàk qildi otasi.

– Nuridiydàm îlim bo‘lsin, – deb niyat qildi

momosi.

– Bîlàginàm shîir bo‘lsin, – deb îrzu qildi onasi.

1. O‘qigan matningiz kim haqida ekan?

2. Umarshayx Mirzo saroyidagi marosim haqida so‘zlang.

3. Bolaga nima uchun Bobur deb ism qo‘ydilar?

4. Bolaga yaqinlari qanday tilak bildirdilar?

Sàyildà

Mirzî Kàrim

I

Àndijînning jànubiy qàl’àsigà tutàsh Õîkàn vilîyat

àhli nîg‘îràlàrning îvîzidàn ertà uyg‘îndi. Bugun

sàyil bo‘làr ekàn. Zàhiriddin Muhàmmàd Mirzî nîmi

tilgà îlinyapti. Shàhzîdà besh yoshgà to‘lgànmish.

Àqli ràsî, zàrbli emish...

Jàrchi vilîyat àhlini Õîkàn àdirlàrigà chîrlàydi.

Zàhiriddin Muhàmmàd ertà tîngdànîq bugungi

sàyilgà tàyyorgàrlik ko‘ràr, îtàlig‘i1 Shàyõ Màziddin-

dàn o‘rgangan hunarlari: ît chîptirish, qilich urish-

tirish và zàrb2 berish bo‘yichà ko‘rikdàn o‘tishgà

shîshilàrdi. U to‘riq îtgà minib, îtàsigà o‘zining

qudràtini, ît chîptirish màhîràtini, yoshigà mîs

qilib yasàlgàn qilichini urishtirish và zàrb berish

tàyyorgàrligini ko‘rsàtishgà îshiqàrdi.

1 Îtàlig‘i – tàrbiyachisi.2 Zàrb – kuch.

134

To‘riqning sàg‘irlàri yuvilgàn, yollàri tàràlgàn, til-

làqîsh egàr urilgàn, zàr kimxîb yopilgàn. Zàhiriddin

îtàlig‘i yordàmidà tillà uzàngigà îyog‘ini qo‘ydi-dà,

sàkràb egàrgà qo‘ndi. U tillà sîpli qàmchisini

bàlànd ko‘tàrib, hàvîdà o‘ynàtdi. To‘riq uchib

ketdi...

II

Umàrshàyõ Mirzî kàftlàrini bir-birigà qàttiq urdi.

Kàrnày, surnày, nîg‘îrà tîvushlàri shu zàhîti tindi.

Zàhiriddin Muhàmmàd qilich yalang‘îchlàb, nàvkàr

bilàn îlishà ketdi. Ulàrning shiddàtli îlishuvlàri

qàlqînni jàrànglàtàr, hàr ikkisi epchillik bilàn chàp

berishàrdi.

Zàhiriddin qilichni zàrb bilàn urdi. Bu sàfàr

nàvkàr Zàhiriddin Muhàmmàd zàrbigà bàrdîsh

135

berîlmàdi. U otdan qulab tushdi. Tîmîshàbinlàr

Zàhiriddingà hàmd-u sànîlàr o‘qishdi.

– Zàrbini qàràng-à, shîhim! Àynàn o‘zingizgà

o‘õshàydi. Jàsîràti misîli bîbur1dir, – deyishdi

àmirlàr.

Zàhiriddin Muhàmmàd qiblàgîhi qàrshisigà kelib,

tiz cho‘kdi. Umàrshàyõ Mirzî fàrzàndining peshà-

nàsidàn o‘pib, shundày dedi:

– Îtà zàrbini îlibsàn, bàlli, o‘g‘lim! Bîbursàn,

Bîbur...

Jarchi odamlarni qanday sayilga chorladi?

1. Zàhiriddinning sàyildà qàtnàshishdàn màqsàdi nimà

edi? Màtndàn shu pàrchàni tîpib o‘qing.

2. Zàhiriddin Muhammadning nàvkàr bilàn îlishuvi ha-

qida so‘zlàng.

3. „Õàlq îg‘zàki ijîdi“ bo‘limidàn shu màvzugà mîs

màqîl tànlàng, màzmunini tushuntiring.

Minîrà

Sàfàr Bàrnîyev

Buõîrîdà bo‘lgàningdà

Ko‘rgànmisàn, Gulnîrà?

Shàhàrning qîq o‘rtàsidà

Turàr ulkàn minîrà.

1 Bîbur – yo‘lbàrs.

136

Qànchà yurtdàn hàvàs bilàn

Kelishàdi ko‘rgàni.

O‘ymàkîrlik nàqshlàri

Diqqàtingni tîrtàdi.

Qàràmîqchi bo‘lsàng ungà –

Do‘pping tushàr bîshingdàn.

O‘tib qîlsàng yonidàn-chi,

Mehring tàg‘in îrtàdi.

Yo‘lim tushsà, ungà dîim –

Tà’zim qilàmàn hàr gàl.

U – bîbîmgà màngulikkà –

Tîshdàn qo‘yilgàn hàykàl.

She’rni ifîdàli o‘qing.

Minîràning bàlàndligi ifodalangan sàtrlàrni tîpib

o‘qing.

Hîtàmning toyi

Sà’diy Shårîziy

Hîtàmning tim qîrà, uchqur îti bîr ekàn. Îtning

uchqurligi îldidà hàttî shàmîl hàm îrtdà qîlàr

ekàn. Kishnàshi esà mîmàgulduràkkà o‘õshàrmish.

Ànà shu îtning dîng‘i Rum pîdshîsining qulîg‘igà

yåtibdi. Uning îtgà hàvàsi kåtib: „Uni Hîtàmdàn

so‘ràsàm, mångà båràrmikàn?“ – dåb vàzirlàrigà

màslàhàt sîlibdi. Dînî vàzir: „Hîtàm sàõiydir, u

muruvvàtli, Sizgà îtini bårsà kåràk. Àgàr bårmàsà,

137

uning shuhràti puch, yolg‘în bo‘lib chiqàdi“, –

dåbdi.

Pîdshîh bilimli, îqil bir îdàmgà o‘n kishini

qo‘shib, Hîtàmning uyigà yubîribdi. Ulàr Hîtàmning

uyigà zo‘rg‘à yåtib kålishibdi, chunki bu pàyt qàttiq

bo‘rîn bîshlàngàn ekàn.

Hîtàm måhmînlàrni îchiq chåhrà bilàn kutib

îlibdi. Ît so‘yib, dàsturõîngà bîr nîz-nå’màtlàrini

qo‘yib, ulàrning dilini õushnud etibdi. Rum elidàn

kålgàn måhmînlàr ertàsi kuni ertàlàb Hîtàmgà

pîdshîh uning îtini so‘ràttirib yubîrgànini àytishibdi.

Hîtàm bàrmîg‘ini àfsus bilàn tishlàb: „Nå uchun

burunrîq mångà bu hàqdà àytmàdingiz? Kåchà

kuchli bo‘rîn tufàyli qo‘ràgà bîrib qo‘y yoki ît

îlib kålishning ilîji bo‘lmàdi. Shuning uchun mån

ànà shu uchqur îtimni so‘ygàn edim.

Månimchà, muruvvàt emàsdi shu în,

Qàràb tursàm-u, yotsà îch måhmîn“, – dåbdi.

138

Måhmînlàr kåtàr pàytidà Hîtàm ulàrgà turli

sîvg‘à-sàlîmlàr bårib, õàyr-õo‘shlàshibdi. Ulàr o‘z

Vàtànigà yåtib bîrib, bo‘lgàn vîqåàni shîhgà àytib

bårishibdi. Shundà shîh: „Yashà, îfàrin, zàfàr

tîp“, – dåb Hîtàmning sàõiyligigà qîyil qîlibdi.

1. Nimà uchun Rum pîdshîsi Hîtàmning uyigà îdàm

yubîrdi?

2. Hîtàm måhmînlàrni qàndày kutib îldi?

3. Nimà uchun shîh „Yashà, îfàrin, zàfàr tîp“, dåb

Hîtàmgà qîyil qîldi?

4. Àsàrdà Hîtàmning qàysi jihàti ko‘rsàtilgàn?


1. Bo‘limdàgi qàysi àsàrlàr sizgà ko‘prîq yoqdi?

2. Måhnàt hàqidà kimning qàysi àsàrini o‘qidingiz?

Shu asardan misol keltirib fikringizni isbotlang.

3. Ustîzlàr hàqidàgi fikrlàr qàysi àsàrdà bårilgàn?

4. Àlishår Nàvîiyning bîlàligi hàqidà yozgàn uy inshîing-

izni o‘qib båring.

5. Qanday insonlar saxiy hisoblanadi? Bu haqda bo‘limda

qaysi asarni o‘qidingiz?

6. Bo‘limdan Amir Temur haqida nimalarni bilib oldingiz?

7. Bo‘limga mos maqol va topishmoqlardan topib ayting.

139

Ertà bàhîr

Dilfuzà Kàmîljînîvà

Yurtimizgà gullàrgà burkànib bàhîr kirib kåldi. Jînli

tàbiàt uyqudàn uyg‘îndi. Quyoshning sàõiy nurlàridàn

bàhrà îlgàn onà zàmin yuzigà àniqlik yugurdi.

Musàvvir tàbiàt qo‘ligà nàfis bo‘yoqlàrini îldi.

Tîg‘-u qirlàrni bîychåchàg-u binàfshà bilàn, dà-

ràõtlàrni kurtàklàr bilàn båzàdi. Tîl kurtàklàri yorilib,

undàn bo‘z mîmiq g‘unchàlàr chiqdi. Bo‘g‘îtdà sàp-

sàriq bo‘lib îsilib turgàn sumàlàklàr quyosh shu’là-

sigà chidàyolmày yosh to‘kdi.

Bir zumdà îsmînni bulut qîplàdi. Yomg‘ir yog‘di.

Àriqlarni suvgà to‘ldirdi.

Yomg‘ir tindi. Fåruzà îsmîndà yanà quyosh

chàràqlàdi. Îlis îsmîndà turnàlàr kàrvîni ko‘rindi.

Tàrtib bilàn sàfgà tizilgàn qushlàr: – Bàhîr, bàhîr, –

dåya ko‘klàm qo‘shig‘ini kuylàb kåldilàr.

KELDI BAHOR — GULBAHOR

140

1. Màtndà bahor tabiatiga xos qanday o‘zgarishlar tasvir-

langan?

2. „...sumàlàklàr quyosh shu’làsigà chidàyolmày yosh

to‘kdi“ gàpining màzmunini tushuntirib båring.

Bàhîr yaqin

Zàfàr Diyor

O‘tib kåtdi qishning sîvuq

Hàm bo‘rînli kunlàri.

Îrtdà qîldi îy, yulduzsiz,

Tim qîrîng‘i tunlàri.

Endi quyosh ko‘prîq bîqàr,

Dàlàlàrgà, bîg‘làrgà.

Quchîq-quchîq yog‘du sîchàr,

Àdirlàrgà, tîg‘làrgà.

Båzànishàr dàlà-qirlàr,

Chåchàk tàqàr o‘tlîqlàr.

Bàhîr yaqin, bàhîr yaqin,

Bàhîr yaqin, o‘rtîqlàr.

Ko‘nglim yanà tîg‘dày o‘sàr,

Ko‘rkàm bàhîr kålgàndà.

Quvîngàymàn dàstà-dàstà

Gul-chåchàklàr tårgàndà...


2. Bàhîr yaqinlàshib kålàyotgànidà tàbiàtdà qàndày o‘zgà-

rishlàr yuz båràdi?

3. Siz bahorni sevasizmi? Nima ucnun?


141

Tàbiàt bilàn suhbàt

(Rivîyat)

Bo‘rîn dådi:

– Kuchdà mångà tång kålàdigàni yo‘q. Mån

qudràtlimàn. Istàsàm, dîv-dàràõtni ildiz-pildizi bilàn

sug‘urib tàshlàymàn. Õîhlàsàm, tîg‘ni tîlqîn

qilàmàn. Istàsàm, bîg‘làrni sîygà ulîqtiràmàn. Is-

tàsàm, quyosh yuzini to‘sib, dàryolàr o‘zànini o‘z-

gàrtirà îlàmàn. Hà, mån ànà shundày dàh-

shàtlimàn.

Jàlà dådi:

– Ey Bo‘rîn, sån månchàlik emàssàn. Mànà

måni zo‘r dåsà bo‘làdi. Jàhlim chiqib, qàhrim

qo‘zib, bir quysàm bîrmi, såni tinchitàmàn, yår

yuzini suvgà bîstiràmàn. Håch kim, hàttî sån

hàm qîchishgà jîy tîpîlmày qîlàsàn.

Dàryo dådi:

– E, nàmunchà màqtànàsànlàr. Ming màqtàn-

sànglàr-dà, bu dunyodà eng zo‘ri månmàn. Sån,

Bo‘rînvîy, mångà yo‘liqqàningdà o‘z-o‘zingdàn tin-

chiysàn.

Jàlàvîy, shuni unutmàginki, sån mångà qo‘shil-

gàningdàginà kuchlisàn. Àks hîldà, såni zàmin

yutib yubîràdi. Uning îldidà håch nàrsà emàssàn.

Quyosh dådi:

– Nimà dåb vàqillàyapsànlàr o‘zi? Måning

hàrîràtimgà bàrdîsh bårîlmày to‘rt tîmîngà qîchib

kåtàsànlàr-ku.

142

Dàryo dådi:

– Båkîrgà tîrtishmàylik. Kålinglàr, yaõshisi kim

kuchliligini Îdàmdàn so‘ràb qo‘ya qîlàylik.

Bo‘rîn Îdàmgà dådi:

– Dunyodà eng zo‘r kim? Månmi yoki Jàlà,

Dàryomi?

Îdàm dådi:

– Yo‘q. Dunyodà shundày bir kuch bîrki, u

såni hàm, Jàlàni và Dàryoni hàm jilîvlàb îlàdi và

istàgàn ko‘yigà sîlàdi.

Ey Quyosh, qudràtlisàn, låkin ko‘p kàttà kåtmà.

Såni hàm izmigà sîlà îlàdigàn qudràtli kuch bîr.

– Õo‘sh, nimà o‘zi o‘shà qudràtli kuch? – dåb

bàràvàrigà so‘ràshdi jàhldàn dàrg‘àzàb bo‘lgàn

Bo‘rîn, Jàlà, Dàryo và Quyosh.

Îdàm dådi:

– Bu qudràtli kuch – Do‘stlik! Do‘stlik bîr jîydà

sånlàr håch nàrsà emàssànlàr!

„Hàdis ilmi sàbîqlàri“ kitîbidàn

Màtnni rîllàrgà bo‘lib o‘qing.

Bîychåchàk

(Qo‘shiq)

G‘àyràtiy

Bàhîrdàn bårding dàràk,

Îsîn bo‘lmàdi kutmàk.

Sångà tàlpingàch yuràk,

Såvgàn gulim bîychåchàk.

143

Nà q à r î t :

Bîychåchàk, bîychåchàk,

Såvgàn gulim bîychåchàk.

Yerdàn tîrtqilàb quyosh,

Siynàng uzrà qo‘ydi bîsh.

Yasàntirding tîg‘-u tîsh,

Chirîydà sån îy chåchàk.

N à q à r î t :

Såni ko‘rdim bîg‘làrdà,

Baxmal adir, tog‘larda,

Yam-yashil o‘tloqlarda,

Sån husngà bîy chåchàk.

Bîshlàb kålding bàhîrni,

Tîzà kumush nàhîrni.

Îlibsàn iõtiyorni,

Såplàringni yoy chåchàk.

Bîychåchàk qàndày gul ekàn? U qàyårdà o‘sàdi?

1. Shå’rni ifîdàli o‘qishni màshq qiling.

2. Qo‘shiqni yod îling,

Yerdà àstà unàdi,

Ilk bàhîrdà kulàdi.

(Bîychåchàk)

144

Bàyràmingiz mubîràk

Yusuf Shîmànsur

Sàkkizinchi màrt bugun,

Quvînchlàrim bir jàhîn.

Bàyràmingiz mubîràk,

Àziz înà – înàjîn!

So‘zlàri bîl, durdînà,

Måhnàtdà eng màrdînà,

Îlàm ichrà yagînà,

Sizsiz, ey àziz înà!..

Bizni yuvgàn, to‘ydirgàn,

Quvîntirgàn, kuldirgàn,

Elgà måhr qo‘ydirgàn,

Înàjînlàr bo‘làdi.

Shuning uchun måhribîn,

Înàlàrni àrdîqlàng.

À’lî o‘qib dîimî,

Înà hurmàtin îqlàng.

1. Shå’r nimà hàqidà yozilgàn?

2. Bàhîrdà yanà qàndày bàyràmlàr nishînlànàdi?


Quyonchà

(Hikîya)

Nîsir Fîzilîv

Båktîsh bilàn Hîshim màktàbdàn qàytishdi. Ulàr

dàlàdà ishlàyotgàn bîbîlàrigà îvqàt îlib bîràdigàn

bo‘lishdi.

145

Hàmmà yoqdà bàhîr. Jînivîrlàr yår båtigà

o‘rmàlàyotgàn pàyt. Tràktîrlàr gurullàb àtrîfni làr-

zàgà sîlyapti.

Bîlàlàr àtrîfni tîmîshà qilishàr edi. Shudgordagi

zîg‘chà gàlàlàrigà kåsàk îtib uchirishàr edi.

Båktîsh otgan kåsàk shudgîr chåkkàsidàgi qàlin

butàzîrgà bîrib tushdi. Uning ichidàn bir kichkinà

quyonchà hurkib sàkràb chiqdi. Bîlàlàr qiyqirishib

quyonchàgà îtilishdi. Båchîrà quyonchà shîsh-

gànidàn hàydàlgàn yårgà qàràb qîchdi. Båktîsh

uch-to‘rt hàtlàshdàyoq quyonchagà yåtib, uni bàg‘-

rigà bîsib îldi.

– Vuy, kichkinàligini, – dådi Hîshim.

Ulàr tutgàn o‘ljàlàridàn õursànd bo‘lib, qo‘sh

bîshigà bîrishdi. Båktîsh îlib kålgàn îvqàtni

bîbîsigà bårmàsdànîq, tutib îlgàn quyonchàsini

ko‘rsàtib, màqtàndi:

– Mànà, bîbî, ko‘ring.

Bîbîsi quyonchàni qo‘ligà îldi và àstà-àstà si-

làdi:

– Vîy båchîrà-åy, yaqindà tug‘ilgàn ekàn! Uya-

sini tràktîr buzibdi-dà. Båchîràning înàsi izlàb

yurgàndir, – dådi. Kåyin nàbiràlàrigà qàràdi.

Bîbîning so‘zidàn hàyrîn bo‘lgàn Hîshim bilàn

Båktîsh bir-birigà qàràshdi...

Båktîsh birîz o‘ylàb turdi-dà, bîbîsidàn qu-

yonchàni îlib, îrqàsigà burildi. Ungà Hîshim hàm

ergàshdi...

1. Båktîsh quyonchàni qàndày tutib îldi?

2. Bîbî quyonchà hàqidà nimàlàr dådi?


146

1. Hikîyadàn bàhîr mànzàràsi tàsvirlàngàn o‘rinni tî-

ping và o‘qing.

2. Hikîyani dàvîm ettiring.

Vàrràk

Yo‘ldîsh Shàmshàrîv

Bàhîr. Àdirlàrdà g‘ir-g‘ir shàbàdà esàdi. Àdirlàr

bîlàlàr bilàn gàvjum bo‘lib kåtàdi. Îsmîndà

vàrràklàr shîõ tàshlàb uchàdi.

Ràshid gîh u bîlàgà, gîh bu bîlàgà:

– Ipidàn birpàs ushlàb turày, – dåb yalinàdi.

– Nàri qîch! Îyoq îstidà o‘ràlàshàvårmà. Uying-

gà jo‘nà!

Dàrîz làqàbli bîlà esà:

– Puling bîrmi? Bîr, pul îlib chiq îyingdàn, –

dåb Ràshidgà tirjàydi.

– Uyalmàysànmi, kichkinà bîlàni àldàgàni? – dådi

Sîbir.

– Pul îlib chiqsà, vàrràk uniki bo‘làdi. Tåkingà

mushuk îftîbgà chiqmàydi. Îyisi tikuvchi, puli

ko‘p.

– Îdàm emàssàn-dà, – Sîbir shundày dåb tås-

kàri o‘girilib kåtdi.

Ràshidning õo‘rligi kåldi. Yig‘làmsiràb uygà qàyt-

di. Îyisi uydà ish tikàrdi, båzîvtà qilgisi kålmàdi.

Àrz-dîdini àkàsigà àytdi.

– Mångà hàm vàrràk yasàb båring. Ànàvi Dàrîz

bîlàning vàrràgidàn chirîyli bo‘lsin.

Àkàsi uydàgi sàvàcho‘plàrdàn îlib, o‘tkir pichîg‘i

147

bilàn o‘rtàsidàn yordi, silliq qilib yo‘ndi. Dîkàni

yårgà yoyib, sàvàcho‘plàrni siràchlàb yopishtirdi.

Îyisi qiyqimlàrning hàr õilini ulàb, dum qilib bårdi.

Bîshining ikki yog‘idà shîõchàgà o‘õshàb chiqib

turgàn sàvàcho‘plàrgà qizil shîyidàn qulîq yopish-

tirishdi.

– Îyi, màshinà ipingizni båràsizmi? – so‘ràdi Rà-

shid.

Îyisi bîsh chàyqàb jilmàydi-dà:

– Burgutdày qànîtini kårib turishini qàrànglàr.

Mànà buni vàrràk dåsà bo‘làdi! – dåb yubîrdi.

Ràshidning „burguti“ bàlàndlàb, àstà tåbrànib

uchàrdi. Shîõidàgi qizil kîkillàri pirpiràrdi, uzun dumi

u yoqdàn bu yoqqà tåbrànàr edi. Ràshid „iching

kuysin“ dågàndày, Dàrîzgà qàràb-qàràb qo‘yardi.

148

Ràshidning vàrràgi îsmîngà ko‘tàrilishi bilàn

bîlàlàr yugurib kålishdi. Vàrràkni birgà uchirdilàr.

Hàmmà bîlàlàr õursànd. Dàrîz-chi?

Kåch kirib, qîrîng‘i tushà bîshlàgàndà, bîlàlàr

birin-kåtin vàrràklàrni tushirà bîshlàdilàr. Bugun

bîlàlàr Dàrîzgà emàs, Ràshidgà ergàshdilàr.

Ràshid uchun eng quvînchlisi shu bo‘ldiki, Bî-

làlàr tàshkilîti tîmînidàn 26-màrt kuni pîytàõ-

timizdà „Vàrràklàr bàyràmi“ Råspublikà ko‘rik-tànlîvi

o‘tkàzildi. Ràshid vàrràgi bilàn tànlîvdà qàtnàshdi.

Uning vàrràgi tànlîvdà birinchi o‘ringà lîyiq tîpildi.

1. Vàrràkning nimàlàrdàn yasàlgànini gàpirib båring.

2. Nimà uchun bîlàlàr Ràshidgà ergàshdilàr?

3. Dàrîz bîlàgà qàndày bàhî båràsiz?

4. Ràshid nimàdàn quvîndi?

Hikîyaning màzmunigà mîs ràsm chizing.

Chizgàn ràsmingizni îg‘zàki tàsvirlàb bårishgà tàyyorlàning.

Kàttà vàràq, dumi tàrîq,

Akàsining ismi qurîq.

Qàldirg‘îch

Sultîn Jàbbîr

Qàldirg‘îchim, o‘zingmi

Bîshlàb kålgàn bàhîrni?

Shu sàbàb hàmmà sångà

Måhr bilàn bîqàrmi?

(Varrak)

149

Go‘yo so‘ylàb õushõàbàr

To‘lib-tîshib sàyràysàn.

Shu uchunmi àyvîndà

Bîlà îchib yayràysàn?

Yo rizq izlàb îlisdàn

Biz tîmîngà yåldingmi?

Yoki yaõshi îdàmlàr

Måhri tîrtib kåldingmi?

Nå bo‘lsà hàm, qàldirg‘îch,

Yo‘qlàbsànki àtàylàb.

Såni siylàb àsràymiz

Uyimizdà àvàylàb.


2. Shå’rdà qàldirg‘îch hàqidà nimàlàr dåyilgàn?

3. Qàldirg‘îchni ko‘rgànmisiz? Bålgilàrini àyting.

Àyvînimgà in qurdi

Àyri dumli zo‘r må’mîr.

Kuzdà uchib jànubgà

Qàytib kålàr hàr bàhîr.

(Qàldirg‘îch)

150

Nàvro‘z – bàhîr bàyràmi

Muzàyyanà Àlàviya

Ikki daryo – Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida

joylashgan diyorimizning eng qadimiy bayramlaridan

biri – Navro‘zdir.

Qadimdan dehqonchilik ishlarining boshlanishini

bahorning yigirma birinchi martidan hisoblaganlar.

Bu bayram Navro‘z, ya’ni Yangi kun deb atalgan.

Yurtimizda Navro‘z bayramini har yili katta tay-

yorgarlik bilan kutib olishadi. Bu bayram elimizning

eng yaxshi udumlaridan bo‘lib qolgan.

Dehqonlar Navro‘zda dalada yer hayday bosh-

laydi. Navro‘zgacha ko‘chalar tozalanib, ariqlar qa-

151

ziladi. Hamma yoq supirib-sidiriladi. Navro‘z kirar

kuni moy, qaymoq, jizza solib kulcha, lochiralar

pishiriladi. Yalpiz, ismaloq kabi ko‘katlardan som-

salar yopiladi.

Navro‘z kuni yoshlar yalpiz, binafshalar olib kek-

salarni ko‘rgani borishadi.

Qariyalar: „Esonlig-u omonlik, hech ko‘rmaylik

yomonlik, yangi oy-u yillarga o‘ynab-kulib yetaylik“, –

deb tilak bildirishadi.

Hàmmà dàlà, bîg‘-rîg‘làrgà chiqib, o‘yin-kulgi

qilib dàm îlàdi. Navro‘z bayrami oliy o‘quv yurtlari,

maktab, litsey va kasb-hunar kollejlari, korxona va

tashkilotlarda keng nishonlanadi. Mahallalarda dosh-

qozonlarda sumalak tayyorlanadi.

1. Nàvro‘z qachon nishonlanadi?

2. Navro‘z kunlari dehqonlar nima qilganlar, yoshlar-

chi?

3. Siz Navro‘z bayramini qanday o‘tkazdingiz?

Bir yil tut ekkàn kishi

Yuz yil gàvhàr tåràdi.

Yurtim kàmîli

Ràuf Tîlib

Shàmîl tågdi ko‘ksigà

Buyuk înà õàlqimni.

Bàõt kåltirdi istiqlîl,

Tànidi o‘z hàqini.

152

Bàrchà udum, àn’ànà,

Qàytdi yanà elimgà.

Nàvro‘z qildi tàntànà,

Hurmàt îrtdi tilimgà.

Humî qushi misîli

Qo‘ndi bîshgà iqbîli.

Àdîlàtning timsîli

Istiqlîl – yurt kàmîli.


Dàràõtlàrni îqlàgàndà

Yusuf Shîmànsur

Dàm îlish kun bîlàlàr

Cho‘tkà ushlàb bàrîbàr,

Ishlàshdi kàttà yo‘ldà,

Dàràõtzîrdà, o‘ng-so‘ldà.

Qîldirmày håch dàràõtni

Îhàk bilàn îqlàshdi.

O‘quvchilik burchini

Bu sàfàr hàm îqlàshdi.

Dàràõtlàr turàr qàtîr

Îq shim kiyib îlgàndåk.

Bàrglàr hàm båiõtiyor

Quvnîq chàpàk chàlgàndåk.

Qurt-qumursqà, hàshàrît

Kîvàk qilîlmàs endi.

Õursànd bo‘lib hàr dàràõt

Bîshin egib silkindi.

153

1. Bîlàlàr dàràõtlàrni nimà màqsàddà îqlàdilàr?

2. Shå’rdà dàràõtlàrning îqlàngàn qismi nimàgà o‘õ-

shàtilgàn?

„Îqlàshdi“ so‘zi qàtnàshgàn to‘rtlikni o‘qing. „Îqlàshdi“

so‘zining mà’nîlàrini tushuntiring.

Lîlà

Ilyos Muslim

Bàhîr kåldi elimizgà,

Ko‘m-ko‘k bo‘ldi bîg‘, dàlà.

Såvinch to‘lib dilimizgà,

Tårib kåldik gul-lîlà.

Qàndày rîhàt bàhîr chîg‘i!

Tàbiàt hàm o‘zgàchà.

Vàtànimning chàmàn-bîg‘i

Yam-yashildir kuzgàchà.

154

Go‘zàl bàhîr kunlàridà

Sàyr etib qàytàmiz.

U hàqdà qish tunlàridà

Dîim eslàb o‘tàmiz!

Bàhîr kåldi elimizgà,

Yashil to‘n kiydi dàlà.

Shîdlik to‘ldi dilimizgà,

Tårib kåldik biz lîlà.

1. Shå’rdà bàhîr fàslining qàysi dàvri tàsvirlàngàn?

2. Siz lîlà sàyligà bîrgànmisiz?

Ertà bàhîr qirmizginàm,

Tîg‘gà yoydi qizil gilàm.

Go‘zàlning gullàri gultuvàkdà gullàdi.


I. Savol va topshiriqlar:

1. Bo‘limdagi qaysi asarlarda bahor manzarasi tasvirlangan?

2. Jonivorlar hayoti haqida nimalarni bilib oldingiz?

3. Onajonlarimiz haqida kimning qaysi she’rini o‘qidingiz?

Yoddan aytib bering.

4. Daroz bola qaysi asarda ishtirok etgan? Unga baho

bering.

5. Bahor kelishi bilan dala va bog‘larda qanday o‘zgarish-

lar bo‘ladi? O‘qiganlaringizdan foydalanib javob bering.

(Lîlà)

155

Înà tàbiàt

Toshpo‘lat Xolmatov

Yoz der:

— Suvim beg‘ubor,

Suz baliq misol!

Kuz der:

— Mevam, bolim bor,

Bari senga, ol!

Qish der:

— Kumush qorim bor!

Qorbobo yasang!

Bahor der:

— Gulim ko‘rkam,

Guldasta yasang!

Dåmàk, înà tàbiàt

Bizni dår hàr vàqt.

TABIATNI SEVING VA ASRANG

156

1. She’rni ichda (ovozsiz) o‘qing.

2. She’rni rollarga bo‘lib o‘qing.

3. Yil, kun, turli fasllarda tabiatni go‘zallashtirish uchun

siz qanday ishlar qilasiz?

4. She’rni yod oling.

Yersåvàrni – el såvàr

Màlik Murîdîv

Tàbiàtning àjîyib tuhfàsi – înà Yerimizdir. Yer

jàmiki bîyliklàrning, nå’màtlàrning înàsi hisîblànàdi.

Tàbiàtni såvish, uni àsràsh, yon-àtrîfni ko‘kà-

làmzîrlàshtirish, bîg‘-rîg‘làrgà àylàntirish hàm înà

Yerni såvish dåmàkdir.

Nimà uchun înà Yer dåymiz?

Shuning uchunki, dunyogà kålibîq uning nàfàsi

bilàn nàfàs îlàsiz. Birinchi qàdàmni uning bàg‘ridà

qo‘yasiz. U sizni kiyintiràdi, to‘ydiràdi, àrdîqlàydi...

Înà qo‘ynidà qàndày yayràb-yashnàsàngiz, zàmin

tàftidà hàm o‘shàndày unib-o‘sàsiz, vîyagà yåtàsiz.

Înàngiz sut, îtàngiz tuz bårsà, înà Yer nîn

båràdi, îbihàyot båràdi... Shuning uchun hàm u

eng mo‘tàbàr insîn – înà nîmi bilàn bîg‘làb

àytilàdi.

1. Tàbiàtning bizgà qilgàn tuhfàsi nimà? Tàbiàtni såvish

dågàndà nimàni tushunàsiz?

2. Nimà uchun înà Yer dåymiz? Jàvîbini màtndàn tîpib

o‘qing và o‘qigàningizni yod îling.

157

Suhbàt

(Ertàk)


Bir bîr ekàn, bir yo‘q ekàn, hîvuz bo‘yidà Tîl bi-

làn Màjnuntîl o‘sgàn ekàn. Ulàr nihîllikdàn birgà

o‘sgàn, biri hîvuzchàning u båtidà bo‘lsà, biri bu

båtidà turib qo‘shnichilik qilishàrkàn. O'tgàn-kåtgànlàr

ulàrning qàddi-bàstigà suqlànib-suqlànib qàràshàrkàn,

tàglàridà màzà qilib dàm îlib kåtishàrkàn.

– O'rtîq, o‘rtîq, – dåbdi Tîl Màjnuntîlgà kun-

làrdàn bir kun, – såni qàchîndàn båri bilàmàn.

Någà dîim bîshingni egib turàsàn, qàddingni sirà

rîstlàmàysàn? Ko‘pinchà pàrishîn ko‘rinàsàn.

– Yo‘g‘-å, o‘rtîqjîn, sån o‘ylàgànchàlik pàrishîn

emàsmàn. Bîshim egikligi îdàmlàrgà bo‘lgàn mu-

hàbbàtimdàn. Ulàrni hurmàt qilgànimdàn îldilàridà

bîshimni egib turàmàn. Àyniqsà, bàrvàqt turib îyi-

sigà yordàm bårgàn o‘g‘il-qizlàrni, màktàbgà kåtà-

yotgàn o‘quvchilàrni ko‘rsàm, õursànd bo‘làmàn. Bî-

shim egikligi – yaõshilàrgà tà’zimim.

– Någà undà kåchàsi bîshingni ko‘tàrmàysàn?

– Tunlàri mån yog‘du sîchgàn yulduzlàrgà sàlîm

båràmàn. Tun hàmrîhi – Îy-

mîmàni qutlàymàn. Måni ko‘-

rib kishilàr îrîm îlsin, ko‘ngli

tinchlànsin, dåymàn. Àytmîqchi,

någà sån mångà o‘õshàb bîsh

egmàysàn, nuqul tåpàgà, yon-

våringgà qàràb o‘sàsàn?

158

– Mån hàm îdàmlàrning kunigà yarày, dåymàn.

Nîvdàlàrim yåtilgàch, uni kåsib îlàdilàr.

– Tànàng zirqiràmàydimi?

– Yo‘g‘-å, àksinchà, bàhrà îlàmàn. Yangi qà-

nîtlàr chiqàràmàn. Pîyalàrim kimningdir tîkini ko‘-

tàràdi. Kishilàr kunigà yaràsh – måning bàõtim.

Ikkàlà o‘rtîq kishilàr uchun õizmàt qilishlàridàn

g‘îyat màmnun edilàr.

1. Suhbàtdàn Màjnuntîl và Tîl hàqidà nimàlàrni bilib

îldingiz?

2. Ikkàlà o‘rtîq nimàdàn màmnun edi?

Ertàkni rîllàrgà bo‘lib o‘qishgà tàyyorlàning (Tîl và

Màjnuntîlning gàplàrini àniqlàng).

Nîn haqida

Tolib Yo‘ldoshev

Non haqida o‘ylasam,

O‘yim tamom bo‘lmaydi.

Siz ham o‘ylang, bolalar,

Lekin yomon bo‘lmaydi.

Oqmi, qora, non bo‘lsin,

Mayli, eski, qotgani.

Vaqti kelsa topilmas,

Uning yerda yotgani.

Keksa-yu yosh shu non deb,

Ter to‘kishar, o‘ylasak.

159

Kim nima der, biz uni

E’zozlamay, o‘ynasak?!

Uning har ushog‘i ham

Non, hech to‘kib-sochmaylik.

Non – tiriklik, non – hayot,

Tuganmas baxt va boylik!

1. Shoir she’rda bolalarga nima deb murojaat qilyapti?

2. Bobolar non haqida nima deganlar?

3. Siz nonga qanday munosabatda bo‘lasiz?

Tîg‘îràdà shishàdi,

Tàndirdà u pishàdi.

Sîy suvi hàqidà ertàk

Zîhir À’làm

Bir bîr ekàn, bir yo‘q ekàn, qàdim zàmîndà bir

dåhqîn bo‘lgàn ekàn. U bîlà-chàqàsi bilàn tîg‘ning

etàgigà kålib jîylàshibdi. Tîg‘ning usti dàràõtzîr

ekàn, yonidàgi sîydàn shàrqiràb suv îqàr ekàn.

Dåhqîn dàrrîv to‘rt tànîbchà yårni hàydàbdi,

sîydàn suv îlib sug‘îrib, ekin ekibdi. Kåyin esà

tîg‘dàgi dàràõtlàrni kåsib, uy quribdi. Hîvli tåvà-

ràgini chåtàn1 dåvîr bilàn o‘ràb îlibdi. Dàràõtlàrning

ànchà-munchàsini bîzîrdà pullàbdi. Shu îràdà bir

yil o‘tibdi.

(Nîn)

1 Chetan

–

b u y e r d a : tut, tol novdalaridan to‘qib yasalgan

devor.

160

Kålàsi bàhîrdà dåhqîn ekin

ekib, sug‘îrmîqchi bo‘lgàn ekàn,

qàràsà, sîydà suv yo‘q emish.

Dehqon soyga:

– Sîy, mångà suv bår. Eki-

nimni sug‘îrày, – dåbdi.

– Mån suvni sångà qàyår-

dàn îlib båràmàn? Yaõshisi,

qîrdàn so‘rà, – jàvîb qilibdi sîy.

Dåhqîn qîrning îldigà bîribdi.

– Ey, qîr! – dåbdi. – Sån sîygà suv bår. Mån

ekinimni sug‘îrày.

Bu gàpni eshitib, qîrning àchchig‘i kålibdi va:

– Men bu yil må’yoridà yog‘dim. Låkin nàmni

ushlàb turàdigàn dàràõtlàrni o‘zing kåsib kåtding.

Dàràõt bo‘lmàsà, qishdà yog‘gàn qîr bàhîrdà erib,

îqib kåtàdi. Sîygà suv kålmàgànigà o‘zing àyb-

dîrsàn, – debdi. Dåhqîn o‘ylàb turib, qîrning gàpi

rîstligigà ishînch hîsil qilibdi. Bir tàlày ko‘chàt

kåltirib, tîg‘gà ekib tàshlàbdi. Ulàr tåz o‘sib, kàttà-

kàttà dàràõtlàrgà àylànibdi.

Shundàn kåyin sîydàn yoz bo‘yi suv îqàdigàn

bo‘libdi. Dåhqîn esà õîhlàgàn pàytdà ekinini su-

g‘îrib, bîlà-chàqàsi bilàn yaõshi hàyot kåchiribdi.

1. Nimà uchun sîyning suvi qurib qîlibdi?

2. Dåhqîn nimàlàrdàn suv so‘ràbdi?

3. Dåhqîn sîygà qàndày qilib suv kåltirdi?

4. Yozuvchi ertàk îrqàli nimà dåmîqchi?

161

Õàtî qilmîq bîrdir,

Tuzàtmàslik îrdir.

Bîg‘im

Hàbib Ràhmàt

Dunyoni bîg‘ etishni

Îrzu qilàr îdàmlàr.

Dàràõt ekish sirlàrin

O‘rgàtdilàr dàdàmlàr.

O'yib bir gàz chuqurchà

Nihîl ekdim àvàylàb,

Pàrvàrish qildim dildàn

Ungà måhrimni bîylàb.

Ko‘kkà cho‘zib qîmàtin

Qulîch yozàr shîõlàri.

O‘sishidàn zàvqlànib

Yanà måhr bîylàdim.

Chàmàn bo‘lib ko‘rindi

Hàr bir dàràõt,

Hàr bir shîõ.

Ko‘ring qàndày chirîyli

O‘zim bunyod qilgàn bîg‘.

1. Shå’rdà qàysi fàsl tàsvirlàngàn?

2. Shå’rdà nimà hàqidà gàp bîràdi?

3. Dàdàsi bîlàsigà nimàni o‘rgàtdi? Shu o‘rinni

tîpib o‘qing.

4. Bîlà nimàdàn õursànd?


162

Înàni rîzi qilish hàqidà

Bir kishi Ràsulullîhdàn: „Mån yaõshiligimni kimgà

qilsàm bo‘làdi?“ dåb so‘ràbdi. „Înànggà“, dåbdilàr

Ràsulullîh. U kishi shu sàvîlni uch màrtà qày-

tàribdi. Ràsulullîh „Înànggà“, dåyavåribdilàr. To‘r-

tinchi màrîtàbà so‘ràbdi. Shundà: „Îtànggà và

yaqin bo‘lgàn qàrindîshlàringgà!“ dåbdilàr Ràsulullîh.

„Hàdis“dàn

1. Bu hàdisdàn qàndày õulîsà chiqàrdingiz?

2. Siz yanà qàndày hàdislàrni bilàsiz?

Îtà-înàni hurmàtlàsh hàqidà

Àql bilàn ish tutgàn fàrzànd îtà-înàni izzàt và

hurmàtlàshi lîzimdir. Chunki ulàr fàrzànd uchun

o‘limgà hàm tàyyor turàdilàr. Îtà-înàning ishi fàr-

zàndni pàrvàrish qilish và yaõshilikni o‘rgàtishdir.

GO‘ZAL FAZILAT – INSON HUSNI

163

Fàrzànd àqlli và dînî bo‘lsà, îtà-înàning måhr-

muhàbbàtini àdî etàdi. Àgàr fàrzànd îtà-înàning

ko‘nglini sàl bo‘lsà-dà rànjitsà, ulàrning qàlbini

àzîblàgàn bo‘làdi.

Ko‘rdingki, îtà-înà såni jîn-dili bilàn pàrvàrishlàb

vîyagà yåtkàzdi. Àgàr sån ulàrgà nisbàtàn õàtî ish

qilsàng, sån håch yaõshilikkà sàzîvîr emàssàn.

Chunki hàr kishi îtà-înàning yaõshiligini bilmàsà,

birîvning yaõshiligigà bàhî bårîlmàydi.

„Qîbusnîmà“dàn

1. Fàrzàndning îtà-înà îldidàgi vàzifàsi nimàlàrdàn ibîràt?

2. Siz îtà-înàni hurmàtlàsh dågàndà nimàni tushunàsiz?

Màtndàn îtà-înàning fàrzàndgà måhri ifîdàlàngàn o‘rinni

tîping và o‘qing.

Bîbur và Humîyun

Pirimqul Qîdirîv

Bîbur dîvyuràk, epchil, kuchli, o‘tà idrîkli insîn

bo‘lgàn. U înà yurti Àndijînni, îilàsini qàdrlàgàn,

fàrzàndlàrini såvgàn. Fàrzàndi uchun o‘z jînini

bårishgà tàyyor turgàn îtàdir.

Bir kuni Humîyun båtîb bo‘lib qîldi. U tuni

bo‘yi àlàhlàb, båhush yotdi.

Sàrîy tàbiblàri bu îg‘ir dàrdgà håch bir dàvî

tîpîlmàdilàr. Humîyunning înàsi Mîhimbågim yum-

yum yig‘làydi. Bîbur o‘rtànàdi. Îg‘ir pàytlàrdà Bî-

burdan yordàm îlishgà o‘rgàngàn îdàmlàr hîzir

164

hàm birîn chîrà tîpishni undàn kutàdilàr. Låkin

hîzir Bîburning o‘zi hàm chîràsizlikdàn qiynàlàrdi.

Bîbur o‘zigà umid bilàn qàràb turgàn îdàm-

làrning îràsidàn o‘tib, Humîyunning to‘shàgi yonigà

kåldi.

– Humîyun, jigàrbàndim. Såning shu îg‘ir dàr-

dingni õudî såndàn îlib mångà bårsin...

Gulbàdànbågimning yozishichà, o‘shà kuniyoq

Humîyunning àhvîli yaõshilànà bîshlàbdi. Bîburning

esà màzàsi qîchib, yotib qîlibdi.

1. Birinchi xatboshidan nimani tushundingiz?

2. Nima sababdan Mohimbegim yig‘laydi? Bobur o‘rtanadi?

3. Saroy amaldorlari, odamlar Boburdan nimani kutdilar?

4. Nima sababdan Boburning mazasi qochib, yotib qoldi?

165

Îtà-înà duîsi

Sàfî Îchil

Îlmàsàm gàr ko‘nglim to‘lmàs,

Îtà-înàm duîsini.

Îlmàsàm gàr yo‘lim bo‘lmàs,


Qàydà bo‘lmày yodlàgàymàn,

Måhrin àsràb sàqlàgàymàn.

Àõir, qàndày îqlàgàymàn,


Umrim bo‘yi g‘àmin yårmàn,

So‘zin durgà àlishtirmàm.

Siym-u zàrdàn1 îrtiq dårmàn



Înà måhri

(Ertàk)

O‘ktàm Usmînîv

I

Bundàn ming yillàr ilgàri Sîylik dågàn jîydà

yalmîg‘iz kàmpir yashàgàn ekàn.

Kunlàrdàn bir kun o‘shà yalmîg‘iz yårgà àg‘à-

nàbdi-dà, qànît chiqàrib uchibdi. Kun bîtish vàqtidà

Uzuntåràk dågàn qishlîqdàgi îlmàzîrgà qo‘nibdi.

Dàràõtlàr pànàsigà bårkinib, àtrîfni kuzàtibdi. Shu

1 Siym-u zar – oltin.

166

dàqiqàdà îlmàzîr burchàgidàgi uyning eshigi îchi-

libdi.

Uydàn bîlà ko‘tàrib, yoshginà àyol chiqibdi. U

bîg‘gà kirib o‘g‘ligà îlmà uzib båràyotgàn ekàn, uni

yalmîg‘iz ko‘tàrib qîchibdi. Yarim kåchàdà Sîylikkà

yåtishibdi. Ayolning ko‘zi uyulib yotgàn suyaklàrgà

tushib, dîdlàb yubîribdi. Bîlàni bàg‘rigà bîsgànichà

dàg‘-dàg‘ titràr emish. U o‘zidàn hàm bîlàsini

qàttiq àyarmish.

II

Yalmîg‘iz hàyrîn bo‘libdi. „Insîndà înàlik måhri

g‘îyat kuchli dåb eshitgàndim. Qàni, bir sinàb

ko‘rày-chi“, – dåbdi o‘zigà o‘zi.

– Hîy, îdàmzîd. Buyrug‘imni bàjàrsàng, hîzir

qutulàsàn. Àgàr so‘zimni ikki qilsàng, fàqàt su-

yaklàring qîlàdi. Qàni bo‘l, ko‘z îldimdà bîlàngni

ànàvi jàrgà tashla, – dåbdi yalmîg‘iz.

167

Juvîn bîlàni màhkàm quchibdi. Yalmîg‘iz g‘à-

zàblànib, bîlàgà qo‘l uzàtibdi. Înà fàryod ko‘tàrib,

uning yuzigà chàng sîlibdi.

Yalmîg‘izning g‘àzàbi qo‘zib, qulîg‘i ustidàgi uzun

sîchidàn bir tîlà yulibdi. Shu zàhîti înà-bîlà qîp-

qîrîng‘i, zàõ o‘ràgà tushib qîlibdi. O‘ràning to‘rt

tîmînigà uzun-uzun miõlàr qîqilgàn ekàn. Sîn-

sànîqsiz kîvàklàrdàn chipîr ilînlàr bîsh chiqàrib

turishàr, înà-bîlàgà qàràb vishillàshàr emish. Îyoq

îstidàgi qumdà esà dumlàrini gàjàk qilib chàyonlàr

yuràrmish. Yalmîg‘iz àyolgà do‘q urib:

– Bîlàngni bo‘g‘ib o‘ldiràsànmi yoki ilîn và

chàyonlàrgà yåm bo‘làsànmi? – dåb so‘ràbdi.

– Go‘shtimni qiymàlàsàng hàm bîlàmdàn àjràl-

màymàn! – dåb qichqiribdi înà.

1. Înà và bîlà qàndày qilib Sîylikkà bîrib qîlishibdi?

2. Nimà uchun înà yalmîg‘izning yuzigà chàng sîldi?

3. G‘àzàblàngàn yalmîg‘iz înàni qàndày jàzîlàdi?

168

III

Yalmîg‘iz qulîg‘i ustidàn yanà bir tîlà sîchini

yulibdi. O‘shà dàqiqàdàyoq o‘rà ichidàgi miõlàr,

chàyon và ilînlàr qàyoqqàdir yo‘qîlibdi. Àmmî

qum îstidàn biqir-biqir lîyqà suv chiqà bîshlàbdi.

– Hà, bîtir juvîn, qàlàysàn endi? – dåbdi yal-

mîg‘iz. Înà o‘lishini bilibdi. Bîlàsini bàg‘rigà

bîsib, yalmîg‘izgà:

– Sån, îdàmõo‘r, mångà jàzî båràvår. Mångà

so‘zingni o‘tkàzà îlmàysàn. Àõir mån – înàmàn.

Màyli, tànàmni nimtàlàb tàshlà. Låkin mån o‘lmày

turib, bîlàmgà tågà îlmàysàn, – dåbdi.

Suv ko‘pàyib, înàni ko‘mà bîshlàbdi. Go‘dàk

yig‘làbdi. Înà bîlàsini o‘ng kàftigà o‘tqàzibdi.

Qo‘lini bàlànd ko‘tàrib, suvdàn chiqàrib turibdi.

Buni ko‘rgàn yalmîg‘izni titrîq bîsibdi. Chunki

u bundày qàt’iy irîdàli àyolni sirà ko‘rmàgàn ekàn.

Yalmîg‘iz yångilibdi. U îsmîngà qàràb àlàm

bilàn o‘kiribdi. So‘ng bir dumàlàb, qànît chiqàribdi.

Tîg‘-tîshlàr îràsigà yo‘l îlibdi.

IV

O‘ràdàgi suv såkin-àstà kàmàyibdi và qumning o‘zi

qîlibdi. Båchîrà înà bîlàsini màhkàm quchîqlà-

gànichà båhush1 yotgàn emish. Shu vàqt bulbulchà

pàydî bo‘libdi. U înà-bîlà turgunchà sàyràyvåribdi.

Înà bir ilîj qilib bîlàsini o‘ràdàn îlib chiqibdi.

Înàning ko‘ngli yorishibdi. U bîlàsi bilàn qish-

lîg‘igà yo‘l îlibdi. Îràdàn tàlày yoz-qish o‘tibdi. Înà

1 Behush – o‘zidan ketgan, hushsiz.

169

qàrib qîlibdi. O‘g‘ilchàsi esà pàhlàvîn bo‘lib ul-

g‘àyibdi. Bir kun pàhlàvîn tîg‘-tîshlàrdà îv qilib

yurgàn ekàn. Uni bulbulchà uchràtib, tànib qîlibdi. U

sàyràb pàhlàvîngà hàmmà vîqåàni hikîya qilibdi.

Pàhlàvîn yalmîg‘izdàn îdàmlàr o‘chini îlishgà bål

bîg‘làbdi.

Pàhlàvîn yalmîg‘izni yåtti yil izlàbdi. Îõiri Sîy-

likdàgi eski g‘îrdàn tîpibdi. U bilàn ikki kåchà-yu

ikki kunduz îlishibdi. Uchinchi kun yalmîg‘izning

yuràgigà qilich sànchibdi. Shu-shu el-yurt yal-

mîg‘izdàn qutulib, båõàvîtir yashày bîshlàbdi.

1. Yalmîg‘izni någà titrîq bîsdi?

2. Bulbulchàning uzîq sàyràshigà sàbàb nimà?

3. Pàhlàvîn yalmîg‘izni qàndày yångibdi?

„Vånn diàgràmmàsi“dàn fîydàlànib, ertàk qàhràmînlàrining

umumiy và fàrqli tîmînlàrini àniqlàng.

Yordàm bårdi

(Hikîya)


I

Fàridà shîshà-pishà maktabdan kåldi. Ichkàridàn

Inîbàt îpà:

– Fàridà, kåldingmi, qizim? Ukànggà qàràgin,

mån... – dådi-yu, bo‘g‘ilib-bo‘g‘ilib yo‘tàlà bîshlàdi.

– Tåàtrgà kåch qîlàmàn, îyi, – dådi u pitirlàb.

– Mån båtîbmàn, bu gàl bîrmàsàng, kåyingi gàl

bîràrsàn.

170

– Bîrmàsàm bo‘lmàydi, o‘rtîqlàrim kutàdi, – dådi-

yu, „kåtdim“ dågànichà chîpqillàb chiqib kåtdi.

II

Chàqàlîqning uyqusi kålib, g‘ingshir, Inîbàt îpà-

ning isitmàsi esà bîrgàn sàri ko‘tàrilib bîràr edi.

Shu pàyt Fàridàning sinfdîshi Shîhidà uygà kirib

kåldi. U yig‘làyotgàn chàqàlîqning îg‘zigà so‘rg‘ich

sîldi. Chàqàlîqning ko‘zi ilinà bîshlàdi. Shîhidà

tårmîmåtrni silkitib tàshlàb, Inîbàt îpàgà uzàtdi.

O‘zi esà birpàsdà àchchiq chîy dàmlàb kåldi.

Tårmîmåtrning simîbi 39 dàràjàni ko‘rsàtgànini ko‘-

rib, yuràgi „shuv“ etib kåtdi. Tålåfîndà „Tåz yor-

dàm“ màshinàsini chàqirdi. Îpàning ertàlàbdàn båri

tuz tîtmàgànini bilib, yovg‘în õo‘rdàgà unnàdi.

Xo‘rdà pishdi. Uni kîsàgà suzib, qàtiq àràlàshtirib,

Inîbàt îpàgà îlib kåldi. Istàmàsà hàm zo‘rlàb

ichirdi. Endi kîsàni yuvib bo‘lgàn edi, „Tåz yor-

dàm“ kålib qîldi.

III

Shifîkîr båmîrgà ukîl qildi. Ungà qimirlàmày

yotishni tàyinlàb, bir nåchà õil dîri yozib bårdi.

– Îyingni ehtiyot qil, urintirib qo‘ymà, – dådi.

Shîhidà o‘z înàsi kàsàl bo‘lgàndåk tàshvish

tîrtdi. Shifîkîr kåtgàch, dîriõînàdàn dîri îlib

kåldi. Båmîrgà ichirdi. Hàytîvur, Nurillà àkà ish-

dàn kålib qîldi. Shohida kåtà turib: „Tåzrîq

tuzàling, õîlà“, – dådi-dà, ko‘chàgà chiqdi. Ko‘chàdà

Fàridàgà duch kåldi.

171

– Någà tåàtrgà bîrmàding, rîsà màzà qildik, –

dådi Fàridà.

1. Hikîyadàgi qàysi qàhràmîn sizgà yoqdi? Ungà

qàndày bàhî båràsiz?

2. Shîhidà Fàridàgà nimà uchun uning uyidà bo‘l-

gànini àytmàdi?

Îdîb – kishining zåb-u ziynàti.

Qàlàmning o‘kinchi

Shuhràt

Qàlàm dåydi: – Måni chizmà

Dåvîr, tîshgà.

Àõir måning õizmàtim bîr

Bundan bîshqà.

Yaõshi niyat, îrzu bilàn

Qo‘linggà îl,

Qîg‘îzgà yoz, gàr istàsàng,

Suràtlàr sîl.

Husniõàt yoz, õizmàtinggà

Mån hîzirmàn.

„Båsh“ îlgàndà:

„Ràhmàt“, dåsàng,

Mån àrzirmàn.

Måni såvsàng qiynàmà håch,

Etmà isrîf.

Mån do‘stingmàn, yuràgi kång,

Niyati sîf!

172

1. Shå’rni tinish bålgilàrigà riîya qilib o‘qing.

2. Qàlàm o‘quvchigà nimàlàr dådi?

3. Shå’rni o‘qib qàndày õulîsàgà kåldingiz?

Sàfdà o‘n ikki àskàr,

Bo‘yi bàsti bàrîbàr.

Yo‘nsàng yog‘îch po‘stini,

Ràsmlàrgà ràng båràr.

Hàssà

(Hikîya)

Õudîybårdi To‘õtàbîyåv

Qîbil bîbîning Shàvkàt bilàn Shuhràt dågàn

nàbiràlàri qo‘shni õînàdà o‘ynàb o‘tirishàr edi. Nimà

bo‘ldi-yu, ikkîvlàri bàhslàshib qîlishdi.

Shàvkàt yugurib bîbîsining îldigà chiqdi-dà:

– Bîbî, bîbî! Kim îdîbli, månmi yoki Shuh-

ràtmi? – dåb so‘ràdi.

Qîbil bîbî hîvligà chiqmîqchi bo‘lib turgàn edi.

– O'g‘lim, àvvàl hàssàmni kåltirib bår, kåyin

o‘ylàb jàvîb båràmàn, – dådi u nàbiràsigà.

– Yo‘q, àvvàl àytàsiz! – dåb îyoqlàri bilàn pîlni

tåpib turib îldi Shàvkàt.

– Àõir o‘ylàb ko‘rish kåràk-dà! – dådi Qîbil bîbî.

– Bo‘lmàsà, hàssàngizni kåltirib bårmàymàn, –

dåb Shàvkàt qàysàrlik bilàn pîlgà o‘tirib îldi. –

Kåltirib bårmàymàn!

(Qalam)

173

Qîbil bîbî hàssàni îlish uchun o‘rnidàn qo‘z-

g‘àldi. Shu pàyt bîbîsigà sàlîm bårib, Shuhràt

kirib kåldi. Bobosi Shuhratga:

– O‘g‘lim, hàssàmni kåltirib bår, – dådi.

– Õo‘p bo‘làdi, bîbîjîn! – dådi Shuhràt bîbî-

sining gàpi tugàmàsdànîq.

U chîpib bîrib bîbîsining hàssàsini kåltirib bår-

di. Kåyin o‘rnidàn turàyotgànidà bîbîsining qo‘lidàn

ushlàb, turishigà yordàmlàshdi.

– Ràhmàt, o‘g‘lim, – dådi Qîbil bîbî Shuhràtning

peshànàsini silàb, – umring uzîq bo‘lsin!

– Bîbî, kim îdîbli? Månmi yoki Shuhràtmi,

àyting àõir! – dår edi Shàvkàt yår tåpinib.

Qîbil bîbî hàssàsini do‘qillàtgànichà hîvligà

chiqàrkàn:

– Kim îdîbli ekànligini õulq-àtvîringizning o‘zi

ko‘rsàtib turibdi, – dådi.

1. Nimà uchun Qîbil bîbî Shuhràtning påshànàsini

silàb qo‘ydi?

2. Màtndàn hikîyaning àsîsiy màzmunini ifîdàlîvchi

so‘zni tîping. Îdîbli bîlà qàndày bo‘lishi kåràk?

Hikîyani rîllàrgà bo‘lib o‘qing.

Kàmtàrlik hàqidà

Erkin Vîhidîv

Gàrchi shunchà màg‘rur tursà hàm,

Piyolàgà egilàr chîynàk.

Shundày ekàn mànmànlik nåchun,

Kibr-u hàvî nimàgà kåràk?

174

Kàmtàrin bo‘l, hàttî bir qàdàm

O‘tmà g‘urur îstînàsidàn.

Piyolàni insîn shuning-chun

O‘pàr dîim påshanàsidàn.


2. Shîir bu shå’rdà nimà dåmîqchi?

Do‘stlàr

(Ertàk)

Bir chàmànzîrdà Qàrg‘à, Tîshbàqà, Îhu và

Sichqîn do‘st bo‘lib yashàr edi. Ulàr àtrîfi qàmish

bilàn o‘ràlgàn jîygà yig‘ilishib suhbàt qurishàrdi và

shîd-õurràm kun kåchirishàr edi.

Bir kuni Qàrg‘à, Sichqîn và Tîshbàqà, îdàt-

dàgidåk, qàmish bilàn o‘ràlgàn jîygà to‘plàndilàr.

Låkin Îhu kålmàdi. Õàvîtir îlib, Qàrg‘àgà dådilàr:

– Hàvîgà uchib, àtrîfni qàrà. Zîrà birîr õàbàr

kåltirsàng.

Qàrg‘à uchib bîrib, ko‘p jîylàrni qàràdi.

Nihîyat, Îhuning to‘rgà tushib yotgànini ko‘rdi.

Dàrhîl qàytib kålib, vîqåàni do‘stlàrigà àytib bårdi.

Shundà Qàrg‘à bilàn Tîshbàqà Sichqîngà qàràb:

– Birîdàr, bu ishdà ungà sånginà yordàm bårà

îlàsàn. Tåz bo‘l, fursàt qo‘ldàn kåtmàsin, – då-

yishdi.

Sichqîn tåzlik bilàn Îhu yonigà yåtib bîrdi. U

chàqqînlik bilàn to‘rni qirqà bîshlàdi. Shu pàyt

Tîshbàqà kålib qîldi. Îhu esà ungà shundày dådi:

175

– Do‘stim, någà kålding? Birdàn îvchi kålib

qîlsà, nimà qilàsàn?

Tîshbàqà dådi:

– Birîdàr, qàndày qilib kålmàyin? Bàõtsizlik yuz

bårgàndà tàsàlli båràdigàn do‘st-ku, àõir! Do‘st bilàn

birgà bo‘lish lîzim.

Tîshbàqà so‘zini tugàtmày, uzîqdàn kålàyotgàn

îvchigà ko‘zi tushdi. Sichqîn esà to‘rni kåsib

bo‘lgàn edi. Îhu turib qîchdi. Sichqîn o‘zini

tåshikkà îldi. Qàrg‘à uchib ko‘kkà ko‘tàrildi. Îvchi

kålib to‘rning qirqilgànini ko‘rdi. Ko‘zi Tîshbàqàgà

tushdi. Îvchi Tîshbàqàni to‘rvàgà o‘ràb shàhàrgà

jo‘nàdi.

Do‘stlàr îvchi kåtishi bilànîq yig‘ilishib, Tîshbà-

qàni qutqàrishni o‘ylàshdi.

Shu payt Sichqîn Îhugà dådi:

– Bir chîrà tîpdim. Sån îvchining yo‘lidàn

chiqib, o‘zingni yaràdîr ko‘rsàtàsàn. Qàrg‘à såni

176

tirnàb o‘ldirmîqchi bo‘lgàndày, bîshinggà qo‘nib

îlàdi. Îvchi såni ko‘rishi bilàn tutib îlish pàyigà

tushàdi và Tîshbàqàni yårgà qo‘yadi. U sångà

yaqinlàshgàn sàri sån cho‘lîqlànib, yiqilib-yiqilib

undàn uzîqlàshàvåràsàn. Îvchining bîshini bir

sîàtchà àylàntiràsàn. Mån bu muddàtdà Tîshbàqàni

uning to‘rvàsidàn îzîd qilàmàn.

Do‘stlàr shundày qildilàr. Îvchi Îhuni tutmîq

uchun rîsà îvîrà bo‘ldi, låkin håch ish chiqmàdi.

Pushàymîn bo‘lib îrqàsigà qàytdi. Qàràsà, Tîsh-

bàqà yo‘q. To‘rvà yirtilgàn. Îvchi bo‘lgàn vîqåà-

làrni eslàdi. Bu jîy pàrilàr và jîdugàrlàr màkîni

ekàn, dåb qo‘rqib kåtdi. Bu yårni tashlab, jo‘nàb

qîldi.

Îvchi kåtgàch, do‘stlar yig‘ilishdi. Ulàr såvinà-

såvinà, esîn-îmîn o‘zlàrining õilvàt mànzillàrigà

bîrdilàr. U yårdà rîhàt và fàrîg‘àtdà umr kåchirà

bîshlàdilàr.

„Kàlilà và Dimnà“dàn

1. Nimà sàbàbdàn Tîshbàqà îvchining qo‘ligà tushdi?

2. Do‘stlàr Tîshbàqàni qutqàrish uchun qàndày tàdbir

qo‘llàdilàr?

3. Do‘stlàrning yanà qàytà bàõtli hàyot kåchirà bîshlà-

gànlàrining sàbàbi nimàdà?

4. Îvchi någà qàytib kåtdi?

Àsàrdà ishtirîk etuvchilàrning nîmlàrini àyting.

Dàràõtni tîmiri sàqlàr,

Îdàmni – do‘sti.

177

Sîhibà kimdàn õàfà?

(Hikîya)

Màhmud Murîdîv

I

Påshin pàyti edi. Ko‘chàdàn hàllîslàb yugurib

kålgàn Sîhibà àyvîndàgi îsmà sîàtgà qàràdi-yu,

qo‘lidàgi kîptîkni bir chåtgà ulîqtirdi. So‘ng o‘chîq

bîshidà kuymàlànàyotgàn îyisigà qichqirdi:

– Îyi, sàriq gulli ko‘ylàgim qàni? Tåzrîq tîpib

båring!

Hàbibà îpà îshõînàdàn kålgunchà Sîhibà uygà

ikki-uch kirib chiqdi.

– Qizginàm-ey, àõir kiyimlàringni hàr yårgà tàsh-

làmà, ilgàkkà ilib qo‘y, dåb sångà nåchà màrtà

àytàmàn, – dådi Hàbibà îpà uy ichini ko‘zdàn kå-

chirib. U ko‘ylàkni kàravot tàgidàn tîpdi.

Sîhibà îyisining qo‘lidàn ko‘ylàkni îlib, ki-

yinishgà kirishdi.

– Qizim, dugînàngning tug‘ilgàn kunigà g‘ijim-

làngàn ko‘ylàkdà bîràsànmi? Kål, dàzmîllàb bå-

ràmàn, – dådi Hàbibà îpà.

Låkin Sîhibà unàmàdi.

– E-e, shundîq kåtàvåràmàn, – dåya chîpib chi-

qib kåtdi.

II

Mànà, Sîhibà dugînàsining uyidà o‘tiribdi. Uy

bîlàlàr bilàn gàvjum. Sîhibà o‘rtîqlàrigà bir-bir

ko‘z yugurtirib chiqdi. Qizlàrning hàmmàsi yaõshi

kiyinishgàn, sîchlàrigà chirîyli låntàlàr tàqishgàn.


178

Sîhibà to‘zigàn sîchini bàrmîqlàri bilàn silliqlàgàn

bo‘ldi.

Sàîdàtning ko‘ylàgi tåkis dàzmîllàngàn và o‘zigà

judà yaràshib turàrdi. Sîhibà Sàîdàtgà hàvàs bilàn

tikilib turib:

– Ko‘ylàging judà chirîyli ekàn, o‘rtîqjîn, – dådi.

– Såniki hàm yomîn emàs, fàqàt dàzmîl-

lànmàgàn õîlîs, – dådi Sàîdàt.

Sîhibà qizàrib kåtdi. Õînàdà kuy yangràdi.

Sàîdàt uni o‘yingà tîrtdi. Sîhibà o‘rnidàn turdi-yu,

låkin o‘ynàmày, uydàn chiqib kåtdi. Uning chàrîs

ko‘zlàridà yosh qàlqidi: „Hàmmàsigà o‘zim sàbàbchi,

någà îyijînim àytgànlàrigà ko‘nmàdim?“

Sîhibà hàqidà siz qàndày fikrdàsiz? Nimà uchun?

1. Hikîyaning II qismidàn Sîhibàning o‘zini o‘zi àyblîv-

chi o‘rinni tîpib o‘qing.

2. Qismlàrgà sàrlàvhà qo‘ying.

Erinchîq ikki ishlàr, îõiri bàrmîg‘in tishlàr.

Mohir qo‘llar qo‘shig‘i

Tolib Yo‘ldosh

Bizni mohir qo‘l qilgan

Vatan g‘amxo‘r onamiz.

Maktabimiz qoshida

Bordir ustaxonamiz.

179

Qo‘lda parma, teshamiz,

Mehnat bilan yashaymiz.

Hunar bizga yoshlikdan

Do‘st bo‘lgan jondan ortiq.

O‘rganamiz biz uni,

Bolg‘a urib „Taqa-tuq“.

Qo‘lda arra, teshamiz,


Stol, stul, partaning

Bo‘lsa buzuq, singani

Tuzatamiz birpasda

Katta usta singari.

Qo‘lda randa, teshamiz,



2. Shoir she’rni kimlarning tilidan yozgan?

3. Maktab ustaxonasida nima ish qilinadi?

Yaõshi fazilat

(Hikîya)

Nurmàt Màqsudiy

Yàkshànbà kuni edi. Zàrifjîn înàsi Nàzîkàt îpà

bilàn kinîtåàtrgà kåtàyotgàn edilàr. Ulàrning yonidàn

o‘rtà yoshlàrdàgi bir àyol o‘tib kåtdi. U cho‘n-

tàgidàn ro‘mîlchàsini îlgàn edi, puli yårgà tushdi.

Àyol buni såzmàdi.

Nàzîkàt îpà dàrhîl yårdàn pulni îldi:

180

– Hîy îpà, – dåb hàligi àyolni chàqirdi, – pulingiz

tushib qîlibdi, – dåb uni egàsigà bårdi. Àyol pulni

îlib minnàtdîrchilik bildirà-bildirà yo‘lidà dàvîm etdi.

– Îyi, ànàvi àyol puli tushib qîlgànini ko‘r-

màgàn edi-ku! Någà bårdingiz? – dådi hàyrîn bo‘lib

Zàrifjîn.

Shundà înàsi quyidàgi vîqåàni so‘zlàb bårdi:

– Bir kuni uyimizgà to‘sàtdàn måhmîn kålib

qîldi. Màydà-chuydà îlib kålgàni do‘kîngà bîrdim.

Qàràsàm, yonimdà pulim yo‘q. Uydàn pul îlib

chiqqàn edim. Uni yo‘ldà tushirib qo‘yibmàn.

Kàyfim uchib, yugurib ko‘chàgà chiqdim. Xàyriyat,

uni kåksà îdàm tîpib îlgàn ekàn.

– Hîy, chirîg‘im, pulingiz tushib qîlibdi, – dåb

pulimni bårdi. U îdàmgà hàlîlligi uchun ming-ming

ràhmàt àytdim. Shundà qànchàlik õursànd bo‘l-

gànimni bilsàng edi! Bîrdi-yu, pulimni tîpib îlgàn

îdàm qàytàrib bårmàgànidà nimà bo‘làr edi?

– Yomîn bo‘làr edi, – dådi Zàrifjîn.

– Hà, ànà. Hàligi àyolgà pulni qàytàrib bårmà-

gànimdà, måning àhvîlimgà tushàr edi.

Hàlîllik – kishining eng yaõshi fàzilàti, bîlàm.

1. Yakshànbà kuni qàndày vîqåà yuz bårdi?

2. Zarifjon onasiga nima dedi?

3. Nàzîkàt îpà o‘g‘liga qaysi voqeani so‘zlab berdi?

181

Hunàrni såv

Tîlib Yo‘ldîsh

Hunàrni såv, hunàrni!

Hunàr sångà àsqîtàr.

Hunàr îtin sîni yo‘q,

Sànàsàng, qàtîr-qàtîr.

O‘rgàn, sån hàm yigitsàn,

Yetmish turi îz sångà.

„Hunàrli er kàm bo‘lmàs“

Màqîlin îl esinggà.

Màyli, duràdgîr ustà,

Chilàngàr bo‘l, õîhishing.

Õàlqqà birîr mànfààt

Yetkàzsin qilgàn ishing.

Binîkîr bo‘l, hà bàlli,

Bizgà zo‘r uylàr kåràk.

Bàstàkîr bo‘l, màrhàmàt,

Sho‘õ, shirin kuylàr kåràk.

Hunàrli bo‘l, ilm îl,

Hàr ikkisi hàm zàrur.

Hunàr – bu bàõt-u iqbîl,

Bålgà quvvàt, ko‘zgà nur.


2. Shîir yoshlàrni nimàgà chàqiryapti?

3. Shå’rdà hunàrgà qàndày tà’rif bårilgàn?

4. Siz kelajakda kim bo‘lmîqchisiz?

Vali àrràlàydi, Sîrà àllàlàydi.

182

Nîàhillik îqibàti

(Hind ertàgi)

Bir îvchi o‘rmîngà to‘r qo‘yib, qàrg‘à, chug‘ur-

chuq, kàptàr và bîshqà hàr õil qushlàrni ilintirib

îldi.

Ulàr hàdåb bir-birîvlàrigà:

– Sîchilgàn dîngà àldànib qo‘lgà tushdik. Kå-

linglàr, qàndày qilib qutulish yo‘lini o‘ylàb ko‘rày-

lik, – dår edilàr.

– Kålinglàr, hàmmàmiz bàràvàr qànît qîqib

uchib ko‘ràylik. Ehtimîl, to‘rni ko‘tàrib kåtàrmiz, –

dåyishdi.

Dàrhàqiqàt, bàràvàr qànît qîqib, to‘rni ko‘tàrib

uchib kåtdilàr. Îvchi qàràsà, qushlàr to‘rni ko‘tàrib

uchib kåtàyotibdilàr. U hàyràtdà qîlib, îrqàlàri-

dàn quvib kåtdi. Îvchi chîpib kåtàyotib: „To‘rgà

tushgàn qushlàr hàr õil-ku! Ulàr, àlbàttà, jàn-

jàllàshib qîlàdilàr. Jànjàllàshdilàrmi – tåz uchà îl-

màydilàr. To‘r ulàrni pàstgà tîrtàdi“, – dåb o‘ylàdi.

Õuddi shundày bo‘ldi.

Qàrg‘àlàr qàg‘illàshib:

– Håch kim bizdåk hàràkàt qilmàyotir! Àgàr biz

hàm sizlàr singàri mug‘àmbirlik qilsàk, to‘r àllà-

qàchîn hàmmàmizni yårgà îlib tushib kåtgàn bo‘-

làr edi, – dåyishdi.

Qàrg‘àlàrning so‘zini eshitgàn kàptàrlàrning jàhli

chiqdi.

– Bàs endi, qàrg‘àlàr! Biz sizlàrdàn îrtiqrîq

hàràkàt qilyapmiz! – dådilàr.

Jànjàlgà bîshqà qushlàr hàm àràlàshdi. Do‘stlik

buzilgàch, ish yaõshi yurishmàydi. Qushlàr jànjàl-

183

làshib, àràng qànît qîqàrdilàr. Shundày qilib, to‘r

àstà-såkin pàstlày bîshlàdi...

1. Ertàkni o‘qing và dàvîm ettiring.

2. Ertàkdà qàndày vîqåà tàsvirlàngàn?

3. Sizgà ertàkning qàysi o‘rni yoqdi? Shu qismni

so‘zlàb båring.

4. Îvchi o‘z màqsàdigà erishdimi, yo‘qmi?

Ertàk àsîsidà bàyon yozishgà tàyyorlàning và yozing.

Bàhs

Sunnàtillà Ànîrbîyåv

I

Îqsîy qishlîg‘idà Hàlim, Sàlim, Kàrim dågàn bî-

làlàr bîr. Ulàr sinfdà hàm yonmà-yon o‘tirishàdi.

Dàrsni hàm birgà tàyyorlàshàdi. Tà’til yaqinlàshgàn

edi. Uch o‘rtîq yozdà qilàdigàn ishlàri to‘g‘risidà

suhbàtlàshib qolishdi.

– O‘qish tugàgàn kunning ertàsigàyoq yaylîvgà

kåtàmàn, – dådi Kàrim. – Bo‘ribîsàrni ergàshtirib,

qo‘y bîqishdà îtàmgà ko‘màklàshàmàn. Kàttà

bo‘lsàm-chi, îtàmdåk cho‘pîn bo‘làmàn. Cho‘pîn-

likdàn yaõshi kàsb yo‘q îlàmdà!

Kàrimning kåyingi gàpidàn Hàlim bilàn Sàlimning

jàhli chiqdi.

– Någà endi? – dåyishdi ikkîvlàri birdànigà.

– Mànà, màsàlàn, måning îtàmdày hisîbchi

bo‘lish yomîn ekànmi? – dådi àchchiqlànib Hàlim.

184

– Fårmår õo‘jàligidà kim qàndày ish qiladi, qànchà

ish hàqi îlàdi, cho‘pînlàr dàvlàtgà qànchà jun,

go‘sht, yog‘, sut yåtkàzishini îtàm hisîblàb båràdi.

Kàttà bo‘lsàm, àlbàttà, îtàmdày hisîbchi bo‘làmàn.

– I-i, ànàvini qàrànglàr! – ermàk qildi Kàrim.

II

Sàlim yuvîsh bîlà edi. Låkin ikkàlà o‘rtîg‘ining

gàpi g‘àshini kåltirdi.

– Õo‘jàlik mulki îmbîrõînàdà sàqlànàdimi yoki

ko‘chàdàmi? – so‘ràdi Sàlim.

– Àlbàttà, îmbîrõînàdà!

– Îmbîrõînàni kåchàsi îtàm qo‘riqlàydi. Õo‘jàlik

dîn-duni, go‘sht-yog‘i-yu àsbîb-uskunàlàrini îtàmgà

ishînib tîpshirib qo‘yibdi! Mån kàttà bo‘lsàm, àl-

bàttà, îtàmdåk qîrîvul bo‘làmàn.

Shundày qilib, uch o‘rtîqning bittàsi undày dåb,

ikkinchisi bundày dåb gàp tàlàshib qîlishdi.

185

1. Oqsoy qishlog‘idagi uch o‘rtoqning suhbatini so‘zlang.

2. Nima sababdan uch o‘rtoq gap talashib qolishdi?

III

O‘qishlàr hàm tugàdi. Kàrim ertàgà buvàsi bilàn

tîg‘gà jo‘nàydi. Shungà yo‘l hîzirligini ko‘rishdi.

Låkin, någàdir, qîvîg‘i sîliq edi. Buvàsi hàyrîn

bo‘ldi.

– Buvà, cho‘pînlik yomînmi? – dådi Kàrim så-

kin.

– Yo‘q, chirîg‘im.

– Qîrîvulchilik-chi?

– Qîrîvulchilik hàm yomîn emàs.

– Hisîbchi bo‘lish-chi?

– Hisîbchilik hàm yaõshi.

– Ichidà eng yaõshisi qàysi?

– Kàsbning yomîni bo‘lmàydi, – dådi buvàsi.

Kàrim buvàsining îg‘zidàn bu gàpni eshitgàndà

yuzidàn îlîv chiqib kåtdi. Àõir u fàqàt dàdàmning

kàsbiginà yaõshi, dåb do‘stlàrini kàmsitgàn edi-dà!

Kàrim yugurgànichà sîy bo‘yigà kåtdi. O‘rtîqlàri

îldigà bîrib, chimgà cho‘zildi-yu:

– Håch bir kàsbning yomîni bo‘lmàydi! – dådi

o‘pkàsini bîsîlmày hànsiràb.

U o‘rtîqlàri bilàn àràzlàshgànini hàm unutib

qo‘ygàndi.

– Såning îtàngning qorîvulchilik kàsbi hàm

yaõshi, såning îtàngning hisîbchilik kàsbi hàm

yaõshi...

186

– Såning îtàngning kàsbi hàm yaõshi! – dåb

ungà qo‘shimchà qildi Sàlim.

Uchîvining hàm ichlàridà chirîq yongàndày

chåhràlàri yorishib kåtdi...

1. Karimning buvasi bilan suhbatini so‘zlang.

2. Karimga qanday baho berasiz?

3. Sizning otangizning kasbi nima? Siz u kasbni seva-

sizmi?

Bîbîngiz õàfà bo‘lsàlàr màylimi?

Mirzàkàlîn Ismîiliy

Ràvshànjînning bîbîsi hàmmà ishgà chåchànlàr.

U kishining qo‘llàri gul dåyishàdi. Yer chîpishmi,

àriq îlishmi, dåvîr suvàshmi, tàõtà ràndàlàshmi –

hàmmàsini hàvàs bilàn qilàdilàr.

Àsbîblàrini àytmàysizmi? Judà ko‘pki, sànàgàn bi-

làn àdî bo‘lmàydi. Kåtmîn dåysizmi, bålkuràk dåy-

sizmi, qo‘làrrà, îybîltà, tåshà, gulqàychi, ràndà, àn-

dàvà...

Bu àsbîblàrni o‘zlàri ishlàtàdilàr. Kåtmîn bilàn

yår chîpàdilàr. Bålkuràk bilàn dàràõtlàrning tàgini

yumshàtàdilàr. Îybîltà, qo‘làrrà, tåshà bilàn dàràõt-

làrning qing‘ir-qiyshiq o‘sgàn shîõlàrini kàllàklàydilàr.

Ràndà bilàn tàõtà ràndàlàydilàr, àndàvà bilàn

dåvîr suvàydilàr. Shunisi qiziqki, u kishi ishlàri

ko‘p bo‘lsà hàm shîshilmàydilàr. Àvvàl bittà ishni

chirîyli qilib bàjàràdilàr. Kåyin bîshqà ishgà qo‘l

uràdilàr. Innàykåyin, àsbîblàrini ishlàtgàn jîylàridà

187

tàshlàb kåtmàydilàr. Ulàrni tîzàlàb, jîy-jîyigà qo‘-

yadilàr.

Ràvshàn bo‘lsà bundày qilmàydi. U ishni qilsà,

bu ish qîlib kåtàdi. Àsbîblàrni yig‘ishtirib qo‘y-

màydi. Ishlàtgàn yåridà qîldirib kåtàvåràdi. Àvvàligà

bîbîsi nåvàràm o‘zi tushunib îlàr, dåb håch nimà

dåmàdi. Hàr yårdà qîlgàn àsbîblàrni o‘zi tîzàlàb,

jîy-jîyigà kåltirib qo‘yib yurdi. Qàràsà, bo‘lmày-

digàn. Birîr àsbîb kåràk bo‘lib qîlsà, jîyidàn

tîpilmàydi. U yoqni qidiràdi, bu yoqni qidiràdi –

håch qàyårdà yo‘q. Ràvshàndàn so‘ràsà, u hàm

qàyårdàligini bilmàydi. Qo‘ying-chi, tàrtib dågàn

nàrsà qîlmàdi.

Îõiri bîbîsi Ràvshànni birîz kîyidi:

– Àsbîblàrni îldingmi, ishlàtib bo‘lgàndàn kåyin

dàrrîv jîyigà qo‘yish kåràk. Kimgà kåràk bo‘lsà, u

shu yårdàn îsînginà îlàdi, qidirmàydi. Sån bo‘l-

sàng, måning àsbîblàrimni hàr yårgà tàshlàb kå-

tàsàn. Bundày qilsàng, mån õàfà bo‘làmàn, – dådi.

– Yo‘q, yo‘q, bîbîjîn. Sizni õàfà qilmàymàn.

Endi àsbîblàringizgà tågmàymàn. Uydàn bir nimà

îlsàm, ishlàtgànimdàn kåyin yanà dàrrîv jîyigà

kåltirib qo‘yamàn. Õo‘pmi? Shundày qilsàm õàfà

bo‘lmàysizmi?

– Shundày qilsàng, õàfà bo‘lmàymàn, bîlàm, –

dådi bîbîsi.

1. Ràvshànning bîbîsi ish àsbîblàri bilàn qàndày

yumushlàrni bàjàradi?

2. Bîbî qàndày fàzilàtgà egà?

188

3. Bîbî Ràvshànni qàysi ishlàri uchun kîyidi?

4. Ràvshàn nimà qilsà, bîbîsi õàfà bo‘lmàydi?

Kålib îg‘zini îchàr,

Tishlàb îlsà qîchàr.

Yaxshilik yerda qolmas

Hàkim Nàzir

Tîyir bilàn Zîyir màktàbgà bîràyotib, yo‘ldàn

hàmyon tîpib îlishdi. Îchib qàràshsà, pul bîr

ekàn. „Buni nimà qilàmiz?“ dåb bir-birlàrigà qà-

ràshdi.

– Egàsini tîpib bårishimiz kåràk, – dådi Tîyir.

– E, qàyoqdàn tîpàrding egàsini! Undàn ko‘rà-

chi, bu o‘ljà pulgà bîlàlàr do‘koniga bîrib, vålî-

sipåd îlàmiz. Uni shårikchilikkà minib yuràmiz, –

dådi Zîyir.

– E, bo‘lmàydi! – dådi Tîyir.

Bîlàlàr màktàbgà bîrishdi. Dàrsdà o‘tirgànlàridà

hàm shivir-shivir qilàvårib, o‘qituvchi îpàlàridàn gàp

hàm eshitib îlishdi. Tànàffus vàqti edi. Tîyir bo‘l-

gàn vîqåàni o‘qituvchigà àytib bårdi. O‘qituvchi

sårgàk tîrtdi-dà:

– Endi bu pulni nimà qilmîqchisizlàr? – dåb so‘-

ràdi.

Tîyir Zîyirgà àytgàn gàpini qàytàrgàndi, o‘qi-

tuvchi:

(Îmbur)

189

– Hà, àlbàttà, egàsini tîpib qàytàrish kåràk, –

dåb mà’qullàdi. Hîzirchà bu pulni màhàllàdàgi

chîyõînàgà îlib bîrishni màslàhàt bårdi.

Bîlàlàr dàrsdàn qàytishdà shundày qilishdi.

Sàmîvàrchi yigit „Bàràkàllà, – dåb pulni îlib qîldi

và, – ertàgà mångà bir uchràshib o‘tinglàr“, – dådi.

Någàdir, bugun õushchàqchàq G‘àfur îqsîqîl

kålmàgàndi. Sàmîvàrchi, qàriyalàr bir-birlàridàn uni

surishtiràyotgàn edilàr. Shu pàyt G‘àfur îtà kirib

kåldi. Uning chåhràsi õîmushrîq edi. Qàriyalàrdàn

biri uning xomushligi sàbàbini so‘ràdi. G‘àfur îtà

hàmyonini tushirib qo‘ygànini àytdi. Sàmîvàrchi yigit

G‘àfur îtàning so‘zini eshitib qîldi.

– Nimà, îtàõîn, pul yo‘qîtdim dådingizmi? – dåb

so‘ràdi và bîlàlàr qîldirgàn hàmyonni îtàning qo‘ligà

tutqàzdi.

– Mànà buni ko‘ring-chi...

G‘àfur îtà hàmyonni îchdi, ichidàgi dàstà pulni

àpil-tàpil sànàdi-yu:

– Buni qàyårdàn tîpding, o‘g‘lim? – dåb yubîrdi.

– Tîpgàn mån emàs, bîlàlàr. Ko‘chàdàn tîpib

kålishib, ehtiyotdàn mångà tàshlàb kåtishuvdi.

– Qàyårdà ekàn o‘shà bàràkà tîpkurlàr, bir ko‘ri-

shim kåràk! – dådi chîl và bîlàlàrning turàr jîylàrini

surishtirdi. Sàmîvàrchi:

– Ulàrdàn bittàsi Tîyir dågàn bîlà, Ràzzîq so‘fi-

ning nàbiràsi. Yonidàgi qo‘shnisi ekàn. Ertàgà ulàr

màktàbdàn qàytishdà mångà uchràshishàdi, – dådi.

G‘àfur îtà hîzir bîrmîqchi bo‘lib o‘rnidàn qo‘zg‘àldi.

190

– Hà, îqsîqîl, tåzrîq àtàgàn suyunchingizni bå-

rib, jujuqlàrni õursànd qilmîqchimisiz? – dåb so‘ràshdi

o‘tirgànlàr.

– Suyunchi o‘z yo‘ligà. Shundîq bîlàjînlàrni yå-

tishtirgàn îtà-înàlàri, ustîzlàrigà àtàgàn àlîhidà su-

yunchilàrim bîr.

1. O‘qituvchi yordàmidà màtnni qismlàrgà bo‘ling và hàr

bir qismgà sàrlàvhà qo‘ying. Råjà hîsil bo‘làdi.

2. Hikîya qàhràmînlàrining nîmini àyting. Ulàrdàn

qàysi biri sizgà ko‘prîq yoqdi?

3. Råjà àsîsidà hikîya màzmunini to‘liq so‘zlàng.


1. Siz îtà-înàni hurmàtlàsh dågàndà nimàni tushunàsiz?

2. Bo‘limdàgi qàysi àsàr sizgà yoqdi? Nimà uchun?

3. Hunàr hàqidà kimning qàndày àsàrini o‘qidingiz?

4. „Bàhs“ hikîyasining uchinchi qismini so‘zlàb båring.

5. Odamlarga xos yaxshi fazilatlar bo‘limdagi qaysi asar-

larda ifodalangan?

6. Noahillikning oqibati bo‘limdagi qaysi asarda be-

rilgan? Qisqa ayting.

7. „... ichlarida chiroq yonganday chehralari yorishib

ketdi“ gapi qaysi matnda uchraydi? Shu jumlaning

mazmunini tushuntirib bering.

8. Bo‘limdan nimalarni bilib oldingiz?

191

Eng muqàddàs kun

Yoqutõîn Ràhimîvà

Bir necha yillardan buyon „Xotira va qadrlash

kuni“ yurtimizda keng nishonlanmoqda. Poytaxtimiz

markazida bunyod etilgan Xotira va qadrlash

maydoniga mangu alanga yodgorligi va Motamsaro

ona haykali o‘rnatilgan. Xiyobon ayvonidagi „Xotira

kitobi“ga esa Ikkinchi jahon urushida farovon kun-

larimiz uchun jonlarini fido qilgan o‘zbekistonlik

jangchilarning nomlari bitilgan, xotiralari abadiy-

lashtirilgan.

9- MAY — XOTIRA VA QADRLASH KUNI

192

Õàlqimiz o‘z tarixida îg‘ir kunlàrni bîshidàn kå-

chirdi. Ikkinchi jàhîn urushidà 50 milliîn kishi hàlîk

bo‘ldi.

Birginà bizning vàtànimiz – O‘zbåkistînning 450

mingdàn îrtiq yigitlàri jàng màydînlàridàn qàyt-

màdilàr. Ming-minglàb yurtdîshlàrimiz màyib-màjruh

bo‘lib kåldilàr. Nåchà-nåchà minglàb îdàmlàr dîm-

dàràksiz yo‘q bo'lib kåtdilàr.

Yurtdîshlàrimiz o‘shà qînli urushdà jînàjîn yur-

timiz, uning îzîdligi và mustàqilligi, yorug‘ kålàjàgi

uchun jîn fidî qilgànlàr. Ulàrning õîtiràsini àbà-

diylàshtirish màqsàdidà 1999-yil 2-màrtdà O‘zbåkistîn

Råspublikàsi Pråzidåntining Fàrmîni e’lîn qilindi.

Fàrmîngà ko‘rà, 9- Mày „Õîtirà và qàdrlàsh kuni“

dåb bålgilàndi. Shu yili „Õîtirà và qàdrlàsh kuni“

umumõàlq bàyràmi sifàtidà O‘zbåkistîndà birinchi

màrîtàbà kång nishînlàndi.

Õîtirà kuni... Kimdir Õîtirà màydînidà urushdàn

qàytmàgàn yaqinlàrini eslàsà, kimdir qàrindîshlàri

qàbrini ziyoràt qilàdi. Yanà kimdir nurîniy îtà-înàsi,

tàbàrruk buvi-buvàlàrining hîlidàn õàbàr îlàdi,

ko‘ngillàrini ko‘tàràdi. Chunki bu kun Qàdrlàsh kuni

hàmdir.

Õîtirà màydîni bizning bàõtli kålàjàgimiz uchun

jîn bårgànlàr ruhi yod etilàdigàn muqàddàs qà-

dàmjî bo‘lib qîldi. U bizgà bugungi shirin hà-

yotimiz, tîtli turmushimiz qàndày qurbînlàr evàzigà

kålgànligini, ulàrning qàdrigà yåtishimiz kerakligini

eslàtib turàdi.

193

1. Õîtirà và qàdrlàsh màydînidà nimàlàrni ko‘rish mumkin?

2. Ikkinchi jàhîn urushi qàndày îqibàtlàrgà îlib kåldi?

3. Yurtdîshlàrimiz nimà uchun kuràshdilàr?

4. 9-Mày qàndày kun dåb e’lîn qilindi? Qàchîn?

„Õîtirà và qàdrlàsh kuni“ hàqidà so‘zlàng.

Yurtim, àdî bo‘lmàs àrmînlàring bîr

Muhàmmàd Yusuf

Yurtim, àdî bo‘lmàs àrmînlàring bîr,

Tîshlàrni yig‘làtgàn dîstînlàring bîr.

O‘tmishingni o‘ylàb îg‘riydi jînim,

Ko‘ksing to‘là shàhid o‘g‘lînlàring bîr.

Yurtim, ko‘nglingdåk kång îsmînlàring bîr,

Yulduzni yig‘làtgàn dîstînlàring bîr.

Îsmînlàringdàn hàm diydîringgà zîr,

Jàyrîndåk tårmilgàn Cho‘lpînlàring bîr.

Qo‘ling qàdîg‘igà bîsày yuzimni,

Înàmsàn-ku, îg‘ir îlmà so‘zimni.

Qàyinbàrglàr yopib qàrî ko‘zini,

Îlislàrdà qîlgàn Usmînlàring bîr.

Qurbîning bo‘làyin, ey înàjînim,

Såning fàryodlàring – måning fig‘înim,

O‘tmishingni o‘ylàb o‘rtànàr jînim,

Àytsàm àdî bo‘lmàs àrmînlàring bîr.

Shå’rni ifîdàli o‘qing.


194

E’zîz

Ullibibi

9- Mày. Mustàqillik màydîni îdàmlàr bilàn gav-

jum.

Bîbî Nîdirning qo‘lidàn ushlàb chåtgà bîshlàdi.

U yårdàn „Mîtàmsàrî înà“ yodgîrligi yaqqîl

ko‘rinib turàrdi. Bîbî và nàbirà yog‘îch o‘rindiqqà

yonmà-yon o‘tirdilàr.

Bîbî gàp bîshlàdi:

– Mànà bu „Mîtàmsàrî înà“ yodgîrligi màj-

muàsidàgi måtàll „Õîtirà kitîbi“gà urushdà hàlîk

bo‘lgàn yurtdîshlàrimizning ism-shàriflàri yozilgàn.

Biz ularni „Doimo qàlbimizdàsiz“ dåb õîtirlàymiz.

Shu pàyt bîbî o‘zidàn sàl nàridà kålàyotgàn

kåksàlàrni ko‘rib, o‘rnidàn qo‘zg‘àldi và ulàr bilàn

ko‘rishmîqchi bo‘ldi.

– Biz ulàrni tànimàymiz-ku, – dåb hàyrîn bo‘ldi

Nîdir.

195

– Tànimàsàk hàm màyli. Ulàr urush qàtnàsh-

chilàri. Ànàvi àmàking esà urushgà bîrmàgàn

bo‘lsà hàm, urushgà bîrgànlàrni qàdrlàb shu yårgà

kålibdi. Qàdrlàsh kunining mà’nîsi hàm shu, o‘g‘lim.

Bîbî ulàr bilàn õuddi qàdrdînlàrdåk quchîqlàshib

ko‘rishdi. Ko‘zlàri yoshlàndi.

Kåksàlàr:

– Endi håch qàchîn urush bo‘lmàsin, o‘g‘lim.

Sizlàr bàõtli yashànglàr! Dîimî tinchlik bo‘lsin! –

dådilàr.

1. Bîbî bilàn Nîdir qàyårgà borishdi?

2. „Mîtàmsàrî înà“ yodgîrligi hàqidà nimàlàrni bilasiz?

3. Õîtirà và qàdrlàsh kunining mà’nîsi nimàdàn ibîràt

ekàn?

4. Siz 9- Màydà Mustàqillik màydînidà bo‘lgànmisiz?

Màg‘zi shirin

Sîbit G‘àfurîv

Bàhîr kåldi. O‘riklàr gulgà burkàndi. Låkin

Hàmrîbîy îtàning hîvlisidàgi bir tup o‘rik gul-

làmàdi. Hàr bàhîr o‘rik qiyg‘îs gullàgàndà îtàgà

îlàm-îlàm quvînch îlib kålàrdi. Àmmî bu yil...

Hàmrîbîy îtà hàsràt bilàn o‘rikning g‘àdir-budur

tànàsini qo‘llàri bilàn îhistà siypàlàdi. Uning ko‘z

îldigà o‘g‘li Rustàmjîn kåldi. Îtà: „O‘g‘lim bu

o‘rikni o‘z qo‘li bilàn o‘tqàzgàn edi. Qàribdi, hà,

qàribdi“, dådi và ko‘zlàrigà yosh qàlqidi.

Îtàning yosh, nàvqirîn o‘g‘li Rustàmjîn jàngdà

hàlîk bo‘lgàn edi. Îtà shu o‘rik îrqàli o‘g‘lini

196

eslàb, Rustàmjînni ko‘rgàndày bo‘lib yuràrdi. Îtà

õàyol surib:

– Mån bu o‘rik dàràõtini o‘g‘lim õîtiràsi uchun

pàrvàrish qilàrdim. Bu hàm qàribdi, – dåb chuqur

õo‘rsindi.

Shundà îtàdàn õàbàr îlgàni kålgàn bîlàlàr:

– Yo‘q, õàfà bo‘lmàng, îtàjîn! Bizning pîrlîq

kålàjàgimiz uchun jînini fidî etgàn Rustàmjîn àkà

yashàydi. U hàmishà biz bilàn. O‘rik qurib qîlgàn

bo‘lsà, àtrîfidà dànàgidàn chiqqàn nihîllàr bîr. Biz

ulàrni àvàylàb îlib, màktàbimiz bîg‘igà ekkàni

kåldik. Bu o‘rik àvvàl bittà bo‘lsà, endi yuztà,

mingtà bo‘làdi, – dåyishdi îtàni yupàtib.

* * *

Hàmrîbîy îtà màydà o‘rik nihîllàrini màktàb

bîg‘igà o‘tqàzishdà qàtnàshdi.

Ko‘p o‘tmày màktàb bîg‘idàgi yosh o‘rik dà-

ràõtlàri hîsilgà kirdi. Îtà và bîlàlàrning quvînchi

chåksiz edi.

Îtà yirik-yirik, shirin-shàkàr o‘rikdàn bîlàlàrgà îlib

bårib:

– Hàyot tîtli, dànàgidàn màg‘zi shirin bo‘làrkàn,

dågànlàri shu ekàn, – dådi.

1. Nimà uchun Hamroboy îtàning ko‘zlàrigà yosh qàl-

qidi?

2. Îtà nimàlar haqida o‘yladi?

3. Bîlàlàr îtàni nimà dåb yupàtdilàr?

Qandak o‘rikning qoqisi qanddek shirin.

197

Yoz

Îbid Ràsul

Yoz kåldi-yu, yoz kåldi,

Ko‘lgà o‘rdàk, g‘îz kåldi,

To‘kinchilik sîz kåldi.

O‘rgilày fàsli yozim,

Sångà rubîbim – sîzim.

Quyosh bîbîm – sàõiy qo‘l,

Ràng – bisîti judà mo‘l,

Ko‘zlàgàni – to‘g‘ri yo‘l.

O‘rgilày îltin fàsl,

Sångà yot qing‘ir hàzil.

YOZ FASLI — SOZ FASL

198

Pîlizgà qo‘ysàng qàdàm,

Få’li kång dåhqîn dàdàm,

Yozib dàsturõîn shu dàm,

O‘rgilày, – dåb, – gulyuzdàn,

So‘yar qîvun-tàrvuzdàn.

Bîg‘dà chilgi, husàyni

Yetilgàn màhàl àyni,

Kålib qîlsàng, îg‘àyni,

O‘rgilày, – dåb bîl yåysàn,

Ekkàngà ràhmàt, dåysàn.

She’rda nima haqida so‘z boradi?

She’rni ovoz chiqarib, ifodali o‘qing.

Yo‘ldà

Shukur Õîlmirzàyåv

I

Îtà, înà và o‘g‘il shàhàrgà kåtàyotgàn edilàr.

Înàsi bilàn îtàsi – îtdà, bîlà eshàkdà.

Dàlà yo‘li. Kun isib kåtdi. Bîlà chànqàdi. Dà-

dàsidàn suv so‘ràdi.

– Chidà, o‘g‘lim, chidà. Shàhàrgà tushàvårishdà

bulîq bîr. O‘shàndàn ichàsàn. Biz hàm ichàmiz.

Ulîvlàrni hàm sug‘îràmiz, – dådi îtàsi.

Bîlà chidàb, eshàkni hàydàyvårdi.

199

Hàvî isigàndàn isidi. Tuprîq yo‘l ustidà àllà-

nimàlàr jimir-jimir etàrdi. Tàndir îg‘zidàn chiqqàn

hîvur1gà o‘õshàydi.

Bîlàning suv ichgisi kålib, bàttàr qiynàldi. Tàng-

làyi qîtib, làblàri bir-birigà yopishib qîlà bîshlàdi.

Yig‘làb yubîrdi. Suv so‘ràdi.

– Suv yo‘q-ku, o‘g‘lim. Ko‘rib turibsàn o‘zing.

Dåmàk, chidàsh kåràk. Chidàmsiz kishi qiyinchilikkà

bàrdîsh bårîlmàydi. „Mån chidàmlimàn!“ dåb o‘ylà.

O‘zingni chàlg‘it, àtrîfni tîmîshà qil, – dåb màs-

làhàt bårdi îtàsi.

II

Ota, ona va o‘g‘il yo‘ldà dàvîm etishdi. Shà-

hàrgà tushàvårishdà tîshlàr îstidàn îqib chi-

qàyotgàn bulîq bo‘yigà yåtishdi. Ulîvlàrdàn tu-

shishdi.

Hàmmà õursànd edi. O‘zlàri hàm bulîqdàn suv

ichdilàr. Ulîvlàrini hàm sug‘îrishdi. Kåyin àstà yo‘l-

gà tushishdi.

– Qàlày endi, o‘g‘lim! Chidàsà bo‘làr ekànmi? –

dådi îtàsi.

– Hà, îdàm chidàsà bo‘làr ekàn. O‘zini chàl-

g‘itàdimi, bîshqà ish qilàdimi, bàribir chidàsà

bo‘làr ekàn.

Îtàsi chidàmlilik, qiyinchiliklàrgà bàrdîsh bårà

îlish îdàmning eng yaõshi fàzilàtlàridàn biri ekàn-

ligini tushuntirdi.

1 Hovur – issiqlikdan chiqqan bug‘.

200

1. Îtàning bîlàgà bårgàn màslàhàtlari haqida so‘zlàng.

2. Siz insîngà õîs yanà qàndày fàzilàtlàrni bilàsiz?

3. Hikîyadàn qàndày õulîsàgà kåldingiz? Xulosangizni

matnning oxirgi xatboshisidan o‘qib, isbotlang.

4. Insonga xos fazilatlarni „Tarmoqlash“ usulida ko‘rsatib

bering.

Insîn insîngà o‘rtîq

Hamidulla Yoqubîv

Turîb ekdi ko‘k piyoz,

O‘t bîsibdi àyni yoz.

O‘tni yulib bir o‘zi,

Tîldi bàrmîg‘i, ko‘zi.

Chàkkàsigà qo‘l tiràb:

– Nimà qilsàm? – dår Turîb.

Birdàn Sàvri, Sîtvîldi

Yordàmgà kålib qîldi.

Îh, dåhqînning vàqti chîg‘,

Yeng shimàrib uch o‘rtîq

O‘tày bîshlàr pîlmà-pîl,

Tîp-tîzà qilàr dàrhîl.

Suv, nurgà to‘yib piyoz,

Erkin o‘sàr båqiyos.

Hà, Turîb emàs yakkà,

Tångdîshlàr shày ko‘màkkà.

Insîn insîngà hàr chîg‘

Qàdrdîn, àhil o‘rtîq.

201


2. Shå’rdà nimà hàqidà gàp bîràdi?

3. Siz o‘rtîqlàringizgà qàndày ishlàrdà ko‘màklàshgàn-

siz?

4. Shå’r màzmunigà mîs qàndày màqîl và tîpishmîq

bilàsiz?


Gulzîrdà

Àbdullà Qîdiriy

Ànvàr yosh bo‘lsà hàm jiddiy và kichkinà

miyasi o‘tkir edi. Uning bîlà chîg‘idànîq såvgàn

nàrsàsi gulzîr và undàgi gullàr edi. Ànvàr Màõ-

dumning îilàsigà kålib turà bîshlàgànidàn so‘ng,

bîg‘ning gulzîr qismini o‘zi pàrvàrishlàydigàn bo‘ldi.

Gullàrni sug‘îrish, o‘tlàrni yulib, tîzàlàsh ishlarini

o‘zi bàjàràr edi. Gullàrdàn håch kimgà uzdirmàsdi.

Agàrdà bir bîlàning gulni îlgànini ko‘rsà, o‘zi hàm

õàfà bo‘làrdi, bîlàni hàm õàfà qilàr edi.

Ànvàr bîlàlàrning yordami bilàn hàr kimning

uyidàgi yangi gullàrdàn ko‘chàt và urug‘ îlib,

yildàn yilgà gulzîrni bîyitdi.

Yoz kunlàri kålsà, bîlàlàrni kàpàlàk và tillà-

qo‘ng‘iz tutib kålishgà buyuràrdi. Qiynàmày, îzîr

bårmày, kàpàlàk tutib kålgànlàrning sàbîg‘ini o‘qitib

qo‘yish bilàn mukîfîtlàr edi. Kàpàlàk và tillàqo‘n-

g‘izlàrni gulzîrgà uchirib yubîràrdi. Àgàr ulàr

gullàrgà qo‘nib qîlsàlàr, o‘zidà yo‘q såvinàr edi.

202

Yoz kunlàri Màõdumning bîg‘i îq, nimràng, îlà,

zàngîr, màllà và bîshqà tus kàpàlàklàrning yalt-

yult uchishlàri bilàn àlîhidà bir ko‘rinishgà kiràr

edi. Ànvàr o‘qishdàn bo‘sh pàytlàrini gullàr ichidà

và shu kàpàlàklàr îràsidà o‘tkàzàr edi. Ulàrni

àsràb-àvàylàrdi.

1. Anvar Maxdum bog‘ining gulzor qismida nima ishlar

qildi?

2. Nima uchun Anvar bolalarni mukofotlar edi?

3. Nima sababdan bog‘ yoz kunlari chiroyli ko‘rindi?

4. Siz gullarni qanday parvarish qilasiz?

203

Oromgoh marshi

Zahro Hasanova

Bir, ikki, uch, to‘rt,

Qadamlarim shahdam, zo‘r.

Kelgin, do‘stim, biz bilan

Ta’tilda dam olib ko‘r.


Sportda chiniqdim zo‘r,

Futbol, karate, shaxmat,

Biz-la kuching sinab ko‘r.


G‘ayratimiz juda zo‘r.

Maza qilib dam olgach,

A’lo o‘qishimiz ko‘r.

204


Ona-Vatan mehri zo‘r.

Ko‘k, yashil, oq, qizil rangda

Qo‘lda bayrog‘imiz zo‘r.

1. Muallif she’rida bolalarni nimaga chaqiryapti?

2. Oromgohda bolalar nimalar bilan shug‘ullanishdi?

3. She’rni yod oling.


1. Anvar o‘qishdan bo‘sh vaqtlarda nimalar bilan shug‘ul-

lanadi? Siz o‘qishdan bo‘sh vaqtingizda nima qilasiz?

2. Kishilarning yozgi mehnati tasvirlangan biror she’rni yod

aytib bering.

3. Bo‘limdagi qaysi asar sizga ko‘proq yoqdi? Nima uchun?

4. Insonga xos qanday fazilatlarni bilasiz? Aytib bering.

5. Tàbiàtning yoz faslidagi o‘zgàrishlarini kuzàtishlàringiz

àsîsidà so‘zlàb båring.

6. Siz yozgi ta’tilda qayerda dam olmoqchisiz?

205

L u g ‘ à t

À

Àfv – kåchirim, uzr.

Àjnàbiy – chåt ellàrgà yoki chåt elliklàrgà îid; õîrijiy.

Àrdîqlàydi – àyaydi, àvàylàydi.

Àrk – õîn sàrîyining mustàhkàmlàngàn qismi; sàrîy.

Àrmîn – àmàlgà îshmàgàn îrzu yoki o‘z vàqtidà qilinmà-

gàn ish tufàyli ko‘ngildà qîlgàn o‘kinch.

Àyamàjiz – àyyom(i) àjuz – qishning îõirgi hàftàsi.

Àsràndi – bîshqà îtà-înà qàràmîg‘igà fàrzàndlikkà îlib

tàrbiya qilish.

B

Bàndi – àsir tushgàn îdàm, tutqun.

Båhudà – fîydàsi yo‘q, håch kåràgi yo‘q, båfîydà.

Båkvàchchà – båkdàn tug‘ilgàn bîlà; båkzîdà.

Båmàdîr – màdîrsiz, kuchsiz, dàrmîni yo‘q.

Båmàjîl – kuchsiz, dàrmîni yo‘q.

Bigiz – pîyabzàldo‘zlàrning yog‘îch sîpli àsbîbi.

Bo‘z – qo‘l dàstgîhidà pàõtà ipidàn to‘qilgàn màtî.

D

Dînishmànd – ko‘p nàrsàni bilàdigàn, bilimdîn, îlim, dînî.

Dîrî – Erîn dàvlàtining pîdshîhi.

E

Ehtirîm – yuksàk hurmàt, izzàt-ikrîm.

E’zîz – hurmàt, izzàt.

F

Fàqirînà – håch nàrsàsi yo‘q, kambag‘al

Fàrîvîn – hàr jihàtdàn to‘là-to‘kis, hàmmà nàrsàsi mo‘l-ko‘l.

Fàõr – màmnunlik hissi, màmnuniyat, g‘urur.

Firqà – guruh, to‘dà.

206

Fuqàrî – birîr màmlàkàtning dîimiy kishisi.

Fursàt – birîr ishni bàjàrish uchun eng qulày vàqt.

G

Gàdîyvàchchà – gàdîy bîlàsi.

Go‘shà – îdàmlàr nàzàridàn uzîq yår, îvlîq jîy, turàr jîy.

H

Hàkim – o‘tkir tàbib, shifîkîr.

Hijrîn – àyriliq, judîlik.

Himmàt – birîvgà qilinàdigàn yaõshilik, màrhàmàt, yordàm.

I

Iltifît – kishigà yaõshi munîsàbàt, diqqàt-e’tibîr.

Imîn – ilîhiy kuchgà bo‘lgàn ishînch, e’tiqîd.

Istå’mîl – ishlàtish, fîydàlànish, yåyish-ichish.

Ittifîq – guruh, jàmiyat yoki dàvlàtlàrning birlikdà ish

îlib bîrishi uchun tuzgàn birlàshmàsi, uyushmà.

J

Jàm – yig‘ilgàn, to‘plàngàn.

Jàrîhàt – shikàstlàngàn, singàn, chiqqàn, yaràlàngàn jîy.

Jiddiy – puõtà o‘ylàb ish ko‘ràdigàn, mulîhàzàli.

Jur’àt – õàvf-õàtàr, qiyinchiliklàrdàn hàyiqmày qilingàn jàsîràt.

K

Kàyfiyat – àhvîl, hîlàt và kishining ruhiy hîlàti.

Kàshf – kàshf qilmîq, yaràtmîq.

Klàviàturà – turli õil måõànizmlàrdàgi klàvishlàrning jàmi.

Knîpkà – qîg‘îz màtîlàrni qàttiq nàrsàgà qàdàb qo‘-

yish uchun ishlàtilàdigàn kång qàlpîqchàli

bîsmà miõchà.

Kulfàt – qiynàydigàn, àzîb båràdigàn hîlàt.

Ko‘hnà – uzîq o‘tmishdàn dàvîm etib kålàyotgàn, qàdimiy.

207

L

Làvîzim – àmàl, mànsàb.

M

Mànzil – sàfàrdà, yo‘ldà to‘õtàb o‘tilàdigàn yoki yåtib bîrish

mo‘ljàllàngàn jîy.

Màrsiya – birîr shàõs vàfîti munîsàbàti bilàn uning õîtirà-

sigà bàg‘ishlàb yozilgàn mîtàm shå’ri.

Màtînàt – bàrdîsh, chidàm, sàbît.

Màõdum – ulàmî và ruhîniylàr unvîni và shu unvîngà

egà bo‘lgàn kishi.

Màxluq – insîn và butun jînivîrlàrning, tirik màvjudîtning

umumiy nîmi.

Mànglày – påshànà.

Måzbîn – måhmîn kutuvchi, ziyofàt, to‘y egàsi.

Mijîz – dîimiy õàridîr.

Minnàt – 1) qilingàn õizmàt, yaõshilik uchun bo‘lgàn qàrz-

dîrlik; 2) qilingàn yaõshilikni yuzgà sîlish yoki

birîvlàrgà gàpirib bårish.

Mirzàbîshi – o‘zbåk õînliklàridà mirzàõînà bîshlig‘i.

Mirzà – yozuv-chizuv ishlàrini îlib bîrgàn kishi; kîtib.

Misli – kàbi, singàri, bàmisîli.

Mizîj – kishining o‘zigà õîs tàbiàti.

Mîviy – tiniq, ko‘k, hàvîràng.

Mîvut – o‘ng tomoni silliq jun mato.

Mungli – g‘àmgin, mà’yus.

Mulzam – aybli, uyalib qolgan.

N

Nàf – birîr ish yoki nàrsàdàn îlingàn ijîbiy nàtijà, fîydà.

Nàvkàr – fåîdàl hukmdîrlàrning hàrbiy õizmàtkîri, àskàri.

Nizî – o‘zàrî kålishmîvchilik, dushmànlik îrqàsidà tug‘il-

gàn hîlàt, munîsàbàt.

Nîtàvîn – zàif, nimjîn, nîgirîn, nîchîr.

208

Î

Îtàliq – mîddiy, màdàniy yordàm ko‘rsàtishni nàzàrdà

tutib, tàshkilît yoki kishilàrni bir-birigà bîg‘làsh

àsîsidàgi ijtimîiy fàîliyat, ijtimîiy burch.

P

Pàrhåz – sîg‘liqqà to‘g‘ri kålmàydigàn îvqàtlàrdàn o‘zini

tiyish và uning tàrtibi.

Pàrishîn – hàr tîmîngà sîchilgàn, tàrtibsiz, to‘zg‘igàn.

Q

Qàdr – hurmàt, e’tibîr.

Qàrîqchi – yo‘lto‘sàr.

Qit’à – Yerning dångiz và îkåànlàr bilàn qurshàlgàn îltità

àlîhidà qismlàridàn biri.

Qiyofà – tàshqi ko‘rinish, tus.

Qulun – bir yoshgà to‘lmàgàn tîychà, tîychîq.

Qo‘g‘irmîch – qîzîndà qîvurilgàn bug‘dîy.

R

Ràdiàtsiya – birîr nurlànuvchi jismdàn, màsàlàn, Quyosh-

dàn chiqàdigàn elåktrîmàgnit nur, enårgiya,

Quyosh ràdiàtsiyasi.

S

Sàmîviy – îsmîngà, sàmîgà îid.

Sàrbîn – kàrvînbîshi (ko‘chmà mà’nîdà yo‘lbîshchi).

Sàrvàr – yo‘lbîshchi, ràhnàmî.

Sàyyorà – Quyosh àtrîfidà àylànuvchi và undàn nur îluvchi

îsmîn jismi.

Såkund – sîniya (dàqiqàning 60 dàn bir qismi).

Sur’àt – ish-hàràkàtning jàdàlligi.

Suvîri – ît mingàn kishi, îtliq.

So‘lim – båg‘ubîr, sîf, go‘zàl và yoqimli.

So‘zàn – etikdo‘z kîsiblàr ishlàtàdigàn ignà.

209

T

Tànîb – yår o‘lchîv birligi.

Tàrh – ko‘rinish, lîyihà.

Tààjjub – kishini hàyràtdà qîldiràdigàn, àjàblàntiràdigàn,

àjàblànàrli, hàyrînlik.

Tànhî – yakkà, yolg‘iz.

U

Ulàmî – îlim, îlimlàr.

Ummàt – bir millàt, bir dingà mànsub kishilàr.

Ungur – tîg‘làrdàgi tik o‘yiq jîy, g‘îr.

Õ

Õulq – kishining õàtti-hàràkàti.

G‘

G‘àrib – kimsàsiz, musîfir, birîr hîmiysi, ko‘màkchisi

bo‘lmàgàn, kimsàsiz îdàm.

G‘urbàt – g‘àm-g‘ussà, õàfàlik.

Z

Zàrb – qàttiq urilish, kuch, shiddàt.

Zîbit – îfitsår.

O‘

O‘zlik – hàr bir kishining shàõsiyati, tàbiiy hîlàti, bîrlig‘i.

SH

Shà’n – yuksàk insîniy fàzilàt, qàdr-qimmàt, yaõshi nîm.

Shirîq – sàk qàbilàsidàn chiqqàn cho‘pîn yigit, pîdàchi.

Shîn – màhsi yoki etik qo‘njigà urilàdigàn qîlip.

CH

Chilpish – dàràõtlàrning, shîõlàrning uchlàrini kåsish.


210

MUNDAR I JA

Înà bittà, Vàtàn yagînà

Bàyràmingiz qutlug‘ bo‘lsin. Dilfuza Kamoljonova ............................ 3O‘zbekiston. Orif To‘xtash..................................................................... 5Vatan. Miraziz A’zam ............................................................................ 6Vàtàn mo‘tàbàrdir. Õurshid Dàvrîn ..................................................... 7Mustàqillik àhillikdàn. Po‘làt Mo‘min ................................................... 8Til qudràti. (Rivîyat) .............................................................................. 9Înà tilim. Tursunbîy Àdàshbîyåv .................................................... 10Tuhfa. Oygul Suyundiqova................................................................. 11Ona-Vatan. Muhabbat Hamidova....................................................... 12Îbîd màhàllà bo‘ylàb. Kàvsàr Turdiyåvà ........................................ 14Tîshkåntim – înàm. Maqsud Shayxzoda ........................................ 15Vatanni suymak. Àziz Àbduràzzîq.................................................... 16O‘qituvchining o‘gitlàri. Ànvàr Îbidjîn .............................................. 19Vatan (Sahna). Erkin Màlikîv .......................................................... 20Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash. ............................................................... 22

Õàlq îg‘zàki ijîdi

Qo‘shiqlar. ............................................................................................. 23

Alla ........................................................................................................ 24

Bîtir mergàn và chàqimchi. (O‘zbek õàlq ertàgi) ........................... 24Hàlîllik. (O‘zbek õàlq ertàgi) ............................................................. 26Dînishmànd yigit. (O‘zbåk õàlq ertàgi) ............................................ 28Ahillik – ulug‘ baxt. (Qirg‘iz õàlq ertàgi) .......................................... 30Adabiy ertaklar ..................................................................................... 31Chumchuqcha. (Ertàk) Mahmud Murodov ........................................ 31Dànàkvîy. Yayrà Sà’dullàyevà .......................................................... 33

211

Arazlagan koptok, kitob va qalam. (Ertàk) Muazzam Ibrohimova .. 36Màsàllàr. ................................................................................................ 38

Qaysar buzoqcha. Olim Qo‘chqorbekov ........................................... 38O‘jàr Tîshbàqà. Hamidulla Yoqubîv ................................................ 39Màqîllàr. ............................................................................................... 40

Tîpishmîqlàr. ....................................................................................... 42

Làtifàlàr. ................................................................................................. 43

Tez àytishlàr. ........................................................................................ 44

Bo‘lim yuzasidan takrorlash. ............................................................... 45

Kuz mànzàràsi và måhnàt

Îltin kuz. „Yilnîmà“dàn ...................................................................... 46

Kuz kålgàndà. Tîlib Yo‘ldîsh ........................................................... 47Îlmà. Màhmud Murîdîv .................................................................... 47Kuz. Abdurahmon Akbar .................................................................... 50Mehrjon sayli. Malik Murodov............................................................ 51Qo‘riqchining sàbîg‘i. (Ertàk) Fåruzà Jàlilîvà ................................ 52Båbàhî bîylik. (Hikoya) Hàkim Nàzir .............................................. 54Bîbur và kàbutàr. (Rivîyat) ............................................................... 55So‘nggi àõbîrît. Ànvàr Îbidjîn ........................................................ 57Ilmli ming yashàr. Nurmàt Màqsudiy ................................................ 58Õàzînchinàk. O‘tkir Hîshimîv ........................................................... 60Qo‘shtåràk. Àbdusîdiq Irisîv ............................................................. 62Bo‘lim yuzasidan takrorlash ................................................................ 63

O'tmishni o‘rgànish — burchimiz

Tîshkånt. Erkin Màlikîv ..................................................................... 64Jàlîliddin Màngubårdi. Mirkarim Osim............................................... 66Måhnàtkàsh qiz. Îybåk ....................................................................... 68O‘g‘lîn. (Rivoyat) „Qirq hadis“dan ..................................................... 70Kitîb. Tohir Màlik ................................................................................ 72Bîlà Àlishår. (Qissadan parcha) Îybåk .......................................... 74Yîsh hàkim. Mirkàrim Îsim .............................................................. 75Àlpîmishning bîlàligi. (Ertàk) ............................................................ 77Cho‘pîn yigit Shirîq. (Rivîyat) .......................................................... 79Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash ................................................................ 81

212

Êumush qish

Qish. „Yilnîmà“dàn ............................................................................. 82Qîr. Shuhrat ......................................................................................... 83Chana. O‘tkir Hoshimov ...................................................................... 84Bosh kitob. Safar Barnoyev ............................................................... 87Qish bo‘lmasa-chi. Yayra Sa’dullayeva ............................................ 87

Qish zàvqi. Otash Xolmirzayev ......................................................... 89Qish ertàgi. Àzizà Àhmådîvà ............................................................ 90Yangi yil àrchàsigà. Dilfuza Kamoljonova ....................................... 94Àyamàjiz. Qudràt Hikmàt ................................................................... 95Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash ................................................................ 96

Vatan himîyachilàri

O‘zbåkistîn pîsbînlàri. Miraziz A’zam ............................................. 97Bugun bîlàsiz, ertàgà àskàr bo‘làsiz ................................................ 98

Dunyoni sàqlàr bîlàlàr. Kàvsàr Turdiyåvà ..................................... 100Bîbînur. (Hikoya) Sàfàr Bàrnîyåv ................................................. 101Bîtir àskàrchà. Hàbib Ràhmàt ........................................................ 102

Îrzulàr qànîtidà

Biz – istiqlîl fàrzàndlàrimiz. Ràuf Tîlib ......................................... 104Omonning orzusi. Abdurahmon Akbar ............................................ 105Kîinîtgà sàyohàt. (Fantastik ertak) Àbdusàlîm Umàrîv ............ 106„Istiqlîl“ kåmàsi. Àbdusàlîm Umàrîv ............................................. 107Zàmînàviy îilà. Muàzzàm Ibrîhimîvà ........................................... 109Ikki qiz. Jamila Haydarova .............................................................. 111Unutilmàs bàyràm. Erkin Màlikîv.................................................... 113Bàràkàllà, bo‘tàm. Farhod Musajon ................................................ 114Jigàrlàrgà tilàklàrim. Màqsud Shàyõzîdà ....................................... 117Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash .............................................................. 118

Ulug‘làrdàn o‘rgànmîq — îqillik

Zehni o‘tkir bîlà. Mirkàrim Îsim ..................................................... 119Ibn Sinîning shîgirdlàri. (Rivîyat) .................................................. 121Elim deb, yurtim deb yashàgàn insîn. Bo‘ribîy Àhmådîv ........... 123

213

Sîhibqirîn Tåmur bîbî. (Rivîyat) ................................................... 126Dînîlàrning dînîsi. Àbduqodir Hayitmetov................................... 127Nàvîiyning do‘sti. (Rivîyat) .............................................................. 130Zàhiriddin Muhàmmàd Bîbur. Õàyriddin Sultîn ............................ 131Sàyildà. Mirzî Kàrim ........................................................................ 133Minîrà. Sàfàr Bàrnîyev.................................................................... 135Hîtàmning toyi. Sà’diy Shårîziy ................................................... 136Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash .............................................................. 138

Keldi bahor — gulbahor

Ertà bàhîr. Dilfuzà Kàmîljînîvà .................................................... 139Bàhîr yaqin. Zàfàr Diyor ................................................................. 140Tàbiàt bilàn suhbàt. (Rivîyat) .......................................................... 141Bîychåchàk. (Qo‘shiq) G‘àyràtiy ...................................................... 142Bàyràmingiz mubîràk. Yusuf Shîmànsur ....................................... 144Quyonchà. (Hikoya) Nîsir Fîzilîv .................................................. 144Vàrràk. Yo‘ldîsh Shàmshàrîv ......................................................... 146Qàldirg‘îch. Sultîn Jàbbîr............................................................... 148Nàvro‘z – bàhîr bàyràmi. Muzàyyanà Àlàviya.............................. 150Yurtim kàmîli. Ràuf Tîlib............................................................... 151Dàràõtlàrni îqlàgàndà. Yusuf Shîmànsur ...................................... 152Lîlà. Ilyos Muslim............................................................................. 153Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash .............................................................. 154

Tabiatni seving va asrang

Înà tàbiàt. Toshpo‘lat Xolmatov ..................................................... 155Yersåvàrni – el såvàr. Màlik Murîdîv ............................................ 156Suhbàt. (Ertak) Yayrà Sà’dullàyåvà ............................................... 157Nîn hàqidà. Tolib Yo‘ldoshev .......................................................... 158Sîy suvi hàqidà ertàk. Zîhir À’làm ................................................ 159Bîg‘im. Hàbib Ràhmàt ..................................................................... 161

Go‘zàl fàzilàt — insîn husni

Înàni rîzi qilish hàqidà. „Hàdis“dàn .............................................. 162

Îtà-înàni hurmàtlàsh hàqidà. „Qîbusnîmà“dàn ............................ 162

Bîbur và Humîyun. Pirimqul Qîdirîv ........................................... 163

214

Îtà-înà duîsi. Sàfî Îchil ................................................................ 165Înà måhri. O‘ktàm Usmînîv ........................................................... 165Yordàm bårdi. (Hikoya) Yayrà Sà’dullàyåvà ................................... 169Qàlàmning o‘kinchi. Shuhràt ............................................................. 171Hàssà. (Hikoya) Õudîybårdi To‘õtàbîyåv ........................................ 172Kàmtàrlik hàqidà. Erkin Vîhidîv ...................................................... 173Do‘stlàr. (Ertak) „Kàlilà và Dimnà“dàn ............................................. 174Sîhibà kimdàn õàfà? (Hikoya) Màhmud Murîdîv ......................... 177Mohir qo‘llar qo‘shig‘i. Tolib Yo‘ldosh ............................................. 178Yaõshi fazilat. (Hikoya) Nurmat Maqsudiy ...................................... 179Hunàrni såv. Tîlib Yo‘ldîsh ............................................................. 181Nîàhillik îqibàti. (Hind ertàgi).......................................................... 182Bàhs. Sunnàtillà Ànîrbîyåv ............................................................. 183Bîbîngiz õàfà bo‘lsàlàr màylimi? Mirzàkàlîn Ismîiliy .................. 186Yaxshilik yerda qolmas. Hakim Nazir ............................................. 188Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash .............................................................. 190

9- Mày — Xîtirà và qàdrlàsh kuni

Eng muqàddàs kun. Yoqutõîn Ràhimîvà ....................................... 191Yurtim, àdî bo‘lmàs àrmînlàring bîr. Muhàmmàd Yusuf .............. 193E’zîz. Ullibibi ..................................................................................... 194Màg‘zi shirin. Sîbit G‘àfurîv ............................................................ 195

Yoz fasli — soz fasl

Yoz. Obid Rasul ................................................................................ 197Yo‘ldà. Shukur Õîlmirzàyåv .............................................................. 198Inson insonga o‘rtoq. Hamidulla Yoqubov ...................................... 200Gulzîrdà. Àbdullà Qîdiriy ................................................................. 201Oromgoh marshi. Zahro Hasanova .................................................. 203Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash .............................................................. 204

Lug‘àt .................................................................................................. 205

215

O‘QISH KITOBI

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining

3- sinfi uchun darslik

3-nashri

„O‘qituvchi“ nashriyot-matbaa ijodiy uyi

Toshkent — 2016

Muharrir S. Xo‘jaahmedov

Badiiy muharrirlar: D. Mulla-Axunov, B. Abdullayeva

Texnik muharrir S. Nabiyeva

Kompyuterda sahifalovchilar: F. Hasanova, N. Qurbonova

Musahhih M. Ibrohimova

MUHABBAT UMAROVA

XURSHIDA HAMROQULOVA

RA’NO TOJIBOYEVA

81.2 O‘zb-93

U 47

Umarova M.

O‘qish kitobi [Matn] : 3- sinf uchun darslik / M. Umarova,

X. Hamroqulova, R. Tojiboyeva; mas’ul muharrir N. Karimov. –

3-nashri. – Toshkent : „O‘qituvchi“ NMIU, 2016. – 216 b.

ISBN 978-9943-02-951-4

UO‘Ê: 811.512.133(075)

ÊBÊ 81.2 O‘zb-93

Nashriyot litsenziyasi AI¹ 161. 14.08.2009.

Original-maketdan bosishga ruxsat etildi 18.03.2016. Bichimi 70×901/16.

Kegli 14 shponli. AG Helvetika garniturasi. Ofset bosma usulida bosildi.

Ofset qog‘ozi. Bosma t. 13,5. Shartli b. t. 15,79. Hisob-nashriyot t. 9,70.

Adadi 532 628 nusxa. Buyurtma ¹

O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining „O‘qituvchi“ nashriyot-matbaa

ijodiy uyi. Toshkent — 206, Yunusobod dahasi, Yangishahar ko‘chasi, 1- uy.

Shartnoma ¹ 07-02-16

r/Ò gninihcvuq‘O

avimsi

isayilimaf

vuq‘O

iliy

-kilsraD

gnin

-nagnilo

igad

italoh

fniS

irabhar -

gnin

isozmi

gninkilsraD

-lirihspot

igadnag

italoh

fniS

-irabhar

gnin

isozmi

1

2

3

4

5

Ijaraga beriladigan darslik holatini

ko‘rsatuvchi jadval

Darslik ijaraga berilib, o‘quv yili yakunida qaytarib

olinganda yuqoridagi jadval sinf rahbari tomonidan

quyidagi baholash mezonlariga asosan to‘ldiriladi:

ignaYigadnaglirebaghsinaladyofabatoramihcniribgninkilsraD

.italoh

ihsxaY

.nagamlarjanadimsiqyisosagninkilsrad,nutubavoquM

,nagamhc‘ok,nagamlitriy,dujvamiralqaravahcraB

.q‘oyralqizihcavvuzoyadiralteb

ilraqinoQ

,naglirideyiraltehc,bilizihcahcnumrib,naglizeavoquM

-yof,robitalohhsilarjanadimsiqyisosagninkilsrad

naghc‘oK.nagnalrim’atilraqinoqnadinomotihcvunalad

.naglizihcagiraltebmirya,nagnalrim’atatyaqiralqarav

zisraqinîQ

naglarjanadimsiqyisosa,naglitriy,naglizihcavoquM

iralteB.nagnalrim’atzisraqinoq,q‘oyyalnutubikoy

-nalhsatbay‘ob,bizihc,idyamhsiteyiralqarav,naglitriy

.idyaml‘obbalkitinkilsraD.nag

M. UMAROVA, X. HAMROQULOVA, R.TOJIBOYEVA Umumiy o‘rta...

Documents

Transcript of M. UMAROVA, X. HAMROQULOVA, R.TOJIBOYEVA Umumiy o‘rta...