ULUSLARARASI

iSLAM MEDENiYETiNDE ZAMAN SEMPOZ\LJMU 08-11 EI<i:M 2015 I KONYA

INTERNATIONAL

SYMPOSIUM ON TIME IN ISLAMIC CIVILIZATION 08-11 OCTOBER 2015 I KONYA

I. CiLT/VOLUME

Editor I Editor in Chief: Prof. Dr. Bilal KU~PINAR

Editor Yardimczlan I Assistant Editors: Prof. Dr. Ahmet c;AYG

Prof. Dr. Ahmet Turan YiiKsEL Prof. Dr. Mehmet Ali MPAR Prof. Dr. Fikret KARAPINAR

Yrd. Doc,:. Dr. Ali Fuat BAYSAL Yrd. Doc,:. Dr. Berrin O:KKA

ISBN: 978-605-4886-22-7 (l.c) Takrm: 978-605-4886-21-0 (Tk)

------· ---· ·-- -- -.--t .. I'!;~:: / '·- ·· ': . ·¥··j; '--

' ---· . ~~ ·-Matbaa

Bilir Matbaacili.k KaiP-t Urlinleri ve K:utilsiye Malzemeleri San. Tic. Ltd. $ti. llilamurkuyu.Mah:Alemdag-ca:d: Yerii istanbul <;:ar~ISI B Blok No. 21-22

Umrarriye- istanbul Tel. 0216 611 60 01 pbx Sertifika No: 30766

Bas/a istanbul-2016

Organizast;on Bilir Turizm ve Da:!11§IDanhkA.$.

Orhan Veli Kanik Cad. $ehit Murat Akgi.il Sok. No:2 Kat1 Kavaak/Beykoz-istanbul www.bilirgroup.com I 0 216 53711 00

ULUSlARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE ZAMAN SEMPOZVUMU /08-11 EKIM 2015 '""""381 1

Siyasetnamelerde Zamanın Planlanması ve Değerlendirilmesi

Üzerine Sultan ve İdarecilere Öğütler

Nurullah YAZAR"

Özet Siyasetname türü eserler, genel itibariyle, hükümdarlarasiyaset sanatının inceliklerine dair tavsi­yeler içerirken, aynı zamanda deneyim e dayalı devlet idaresi ile yöneticilerin görevlerinin belirlen­mesini ve tanımlanmasını amaçlamaları hasebiyle yazıldıkları dönemin pratik ahlakını da yansıtır­lar. Bu yönüyle de bir anlamda idareciler için kaleme alınmış el kitaplarına benzerler. Siyasetnamei­erde devlet yönetimine, yönetim esnasında dikkat edilmesi gereken hususlara, yöneticide olması gereken vasıflara değinilmiştir. Müelliflerin eserlerinde yer verdikleri öğütler arasında zamanın geçiciliği, nasıl değerlendirilmesi gerektiği, vakti iyi değerlendirmenin yolları, günün nasıl taksim edileceği ve gün içerisinde neler ile meşgul olunması gerektiği de yer almaktadır. Biz de bu çalışmamızda siyasetname türü eserlerde, devlet işlerinde görev alanlara zaman hakkında verilen öğütleri ele almaya çalışacağız. Abdülhamid ei-Katib (ö. 132/750)'in Ahdü

Mervan, İbnü'I-Mukaffa (ö. 142/759)'nın islam Siyaset Üslubu, Maverdi (ö. 450/1058)'nin Ahkamu's-Sultaniye, Yusuf Has Hacib (ö. 470/1077)'in Kutadgu Bilig, Nizamülmülk (ö. 485/ 1092)'ün Siyasetname, Gazzali (ö. 505/llll)'nin Nasühatü'I-Mütak, Turtuşi (ö. 520/1126)'nin Si­

racü'I-Mütak, Sühreverdi (ö. 563/1168)'nin Nehcü's-sü!Dkft siyaseti'I-mü/Dk gibi islam dünyasının farklı coğrafyalarından ve farklı altyapılardan gelen isimler tarafından değişik zaman dilimlerinde kaleme alınan görüşle re mukayeseli bir şekilde yer vermeye çalışacağız.

Giriş

Zaman kelimesi gündelik hayatın içerisinde sıkça kullarulmakla birlikte, onun insanla­

rın zihninde kavram olarak neye delalet ettiği hususunda tam bir mutabakatın olduğu söy­

lenemez. Bu durumun kamh olarak "Zaman nedir?" sorusuna verilen cevaplann çeşitliliği

gösterilebilir.1 Esasen bu çeşitliliğin temelinde zaman kavramını herkesin kendi ilim dalı açısından ele alması ve bakış açısına göre bir açıklama getirmesi vardır. Çalışmamıza konu

olan siyasetnamelerde zaman kavramı genel olarak, içerisinde bulunulan "an" olarak kabul

edilmiş ve hükümdann şahsı ile de özdeşleştirilmiştir.2 Bu sebepten dolayı siyasetname mü­

ellifleri, filozoflann aksine zamanın ne anlama geldiğini tarhşmak yerine, nasıl değerlendi­

rilmesi gerektiği hususunda görüş belirtmişlerdir.

Zaman yönetimi ve zamanın etkin bir biçimde kullarulması tarih boyunca insanoğlunun

en önemli sorunlanndan birisi olagelmiştir. Yaklaşan her önemli deneyim veya kırılma am

Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi, nurullah_yazar@hotmail.com Konuyla alakah detaylı bilgi için, Engin Erdem, ilahi Eıeiilik ve Yaratma Sorunu, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2006. TurtCışl, Ebu Bekr ibn Ebi Rendeka Muhammed b. Velid b. Muahmmed, 520/1126, Sirôcu'I-Mü/Ok: Siyaset ahiakl ve ilke­lerine dair, haz. Said Aykut, insan Yayınları, istanbul, 2011, s. 180.

1 382 '"""'INTERNAllONALSYMPOSIUM ON ll ME IN ISLAM lC CIVIUZAllON/08-11 OCTOBER 2015

olarak görülen her olay öncesinde zamanı yavaşlatma hatta durdurma fikri insanlarm zfu­

ninde belirmektedir. Aynı şekilde, kaçırıldığına inanılan her fırsattan sonra veya atılan her

yanlış adımın akabinde eskiye dönme, zamanı geri alma arzusu da duyulan pişmanlığın bir

sonucudur. Zamanı yavaşlatmaya, durdurmaya hatta geri almaya dair girişimler sonuç ver­

mese de, zamanı daha verimli kullanma adına bir takım tedbirler ve yöntemler her dö­

nemde uygulanmaya çalışılıruşhr. Yaşanılan zamanın farkında olma, plan yapma, öncelik­

leri belirleyerek ona göre hareket etme, detaylarla uğraşmama, "an''ı yaşama gibi bir takım

tedbirler durdurulamayan veya yavaşlatılamayan zamanın daha verimli hale gelmesine

yardımcı olmuştur.

İnsanoğlunun hizmetine sunulan diğer kaynaklarda olduğu gibi zaman da, amaca uy­

gun kullanıldığında etkili bir biçimde değerlendirilebileceği gibi, hesapsızca tüketildiğinde

kişiyi geri dönülemez bir kaybedişe doğru sürükleyebilir. Herkes için yirmi dört saat üze­

rinden işleyen günün ve insanoğlunun eşit olarak kullanabildiği tek kaynak olan zamanın

daha verimli değerlendirilebilmesi adına, öncelikle "zaman yönetimi"nin öğrenilmesi ve

hayata tatbik edilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte başarılı bir zaman yönetiminin ger­

çekleşmesinde kişinin kendi çabası ve ziliinsel hazır olma düzeyinin büyük önemi bulun­

maktadır. Esasenzaman yönetimi kişinin hayatında gerçekleşen olaylarm kontrolünü sağ­

lama çabası ve bireyin önceliklerini belirleyip bu doğrultuda hareket ederek hayatında ce­

reyan eden olayları yönetmesidir.3 Kişinin hedeflerine ulaşffi:ası ve hayatında başarılı olma­

smda zaman yönetimindeki başarısı önemli bir rol oynar diyebiliriz.

Zihinde şekiilendirilen planlarm günlük yaşama aktarılarak günü gününe gerçekleştiri­

lebilmesi~ olarak da tanımlanan zaman yönetiminin önemi, sadece kendi hayatlanndan de­

ğil, tebaalarının hayatlanndan da sorumlu olduklanna inanılan hükümdar ve idareciler için

bir kat daha fazladır. Yöneticiler için zaman, ellerine geçen fırsatlarm ve sahip oldukları

imkanlarm doğru kullanılıp kullanılmamasına bağlı olarak lehlerine işleyebileceği gibi, aksi

bir durumda istenilmeyen bir sonun hazırlayıcısı haline de dönüşebilir. Bu sebeptendir ki,

hükümdarlara verilen öğütler arasında zamanın farkında olmak, onu değerlendirmek ve

planlamak azımsanmayacak oranda yer tutmaktadır. Zikrettiğimiz noktalara dikkat çeken

siyasetname müelliflerine göre hükümdar ve idareciler yüklendikleri sorumluluğun neti­

cesi olarak bir plan dahilinde günlerini geçirmelidirler. Yaptıkları bu planlama içerisinde

hem dünyev1 hem de uhrev1 işlere zaman ayırırken şahsi hayatlarını da ihmal etmemelidir­

ler. Bununla birlikte her müellif, zamanın nasıl değerlendirilmesi ve planlanmasını gerekti­

ğini kendi zaviyesinden ele alınışhr.

Siyasetnamelerde yer alan nasihatler ışığında hükümdarlarm yaşantılarını planlarken

yer vermeleri gerektiği belirtilen konuları genel tavsiyeler, gündelik hayatın içerisinde yer

verilmesi gerekenler ve uzak durulması gerekenler şeklinde başlıklandırabiliriz.

Zaman Planlamasında Uyulması Gerektiği Belirtilen Genel Tavsiyeler

1. Zamanı planlarken itidal ile hareket edilmelidir. Hükümdar, her işinde mutedil olduğu

gib,!, zamanı değerlendirme hususunda da orta yolu benimsemelidir. Ne sadece dünya işleri

ile ilgilenip ahiret hayatma yahrım yapmayı unutmalı, ne de sadece ahiret ile meşgul olup

Nezahat Güçlü, "Zaman Yönetimi", Kurarn ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, Sayı: 25, Kış 2001, s. 89. N ezahat Güçlü, s. 88.

ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE ZAMAN SEMPOZVUMU /08-11 EKiM 2015 """"383 1

dünyayı bir kenara bırakmalıclır. Bükonuda görüş belirten Nizfunülmülk, bugün ölecekmiş

gibi ahiret için, hiç ölmeı;ecekmiş gibi dünya hayatı için çalışın düsturundan hareket ederek

dünya ve ahiret dengesine vurgu yapmıştır. Ona göre hükümdar, iki cihanda kurtuluşa er­

mesi için zamanının bir kısrriını gezme, yeme-içme, av ve dinlenme gibi dünya nimetlerine,

bir kısmını da verdiği nimetler için Allah' a şükür, sadaka, namaz, oruç ve hayır hasenat gibi .

işlere ayırmalıclır.5 Bir diğer siyasetname müellifi olan Yusuf Has Hacib de, aynm yapma­

dan hayatın her alanında orta yolun tutulmasım tavsiye etmiştir. Ona göre idareci, az ye­

meli, çok ibadet etmeli, insarıl erdemierin farkında olmalı, az konuşmalı ve kanunlan uygu­

lamaktan geri durmamalıclır.6 İtidal konusuna eserinde yer veren İbnü'l-Mukaffa da, sul­

taniann zamanlarımn tamamım çalışmaya ayırsalar dahi işlerin hepsini halledemeyecekle­

rini belirttikten sonra gündelik yaşam ile hükümdarlığın verdiği iş yükü arasında bir den­

genin kurulmasım tavsiye etmiştir. Ona göre, yorgun bir beden ile halkın sorunlan çözüme

kavuşturulmaz. Bu yüzden yöneticiler çalışma ve dinlenme süreleri iyi belirlemeli ve hep­

sine gerekli oranda pay ayırmalıclırlar.7 Bu yaklaşım hükümdann kendi iyiliği için gerekli­

dir. Neticede hükümdar sahip olduklarım koruma adına yannım düşünmelidir.8

2. Zamanın geçiciliğinin farkında olunmalıdır. Hayatta sahip olunan her şeyde olduğu gibi,

hükümdarlık makanu da geçicidir. Bu makamın diğerlerinden farkı ise, hükümdann otur­

duğu koltuğun birçok kişinin üzerine planlar yaptığı bir konum olmasıclır. Eserinde zama­

nın geçiciliğine değinen Nizfunülmülk, idarecilerin ellerinde fırsat varken halkın sorunla­

rına çözüm üretmeleri gerektiğini öğütlemiştir. Çünkü yarımn nasıl olacağı bilinmemekte­

dir ve zamanın ne getireceği belli alınadığı gibi o kadar hızlı geçmektedir ki, hiç kimseye

vefa göstermemektedir.9 Gazzaıi de, zikredilen sebep münasebetiyle hükümdarlann sahip

olduklan hükümranlık ve dünyalıklarla gururlanmamalarım nasihat etmiştir.10 Neticede

bugün saltanat makamında oturanlar, yann sahip olduklan makam, mevki ve unvanlan

kaybedebilirler. Zamanın geçiciliği en geniş şekilde işleyen isim Muhammed b. Turtuşi'dir. Sirficu'l­

MülUk adlı eserinin farklı yerlerinde zamanın geçiciliğinden bahseden Turtuşi, konuyu

farklı noktalardan ele alarak görüşünü temellendirmeye çalışmıştır. Eserinin hemen başında

"Bilmelisiniz ki dünya hayatı oyun, oyalanma, süslenme, aranızda övünme ve daha çok mal, çocuk sahibi olmaktan ibarettir."ıı ve" Asıl hayat ahiret yurdundaki hayattır. Keşke bilseler."12 mealindeki

ayetlerle fikrini temellendirmeye ve sultana zamanın geçiciliğini ve sahip olduklarımn an­

lamsızlığını göstermeye çalışmıştır. Ardından, yine Kur'an'dan referansla Hz. Adem'den

başlayarak geçmiş peygamberler ve sultanlardan örnekler vererek zamanın geçiciliği, sahip

Nizamülmülk, Ebu Ali Kıvamüddin Hasan b. Ali b ishak et-Tusi, 485/1092, Siyasetnôme, çev. MehmetTaha Ayar, Türkiye iş Bankası Kültür Yayınları, 2009, s. 344. Aygün Akyol, Kutadgu Bilig'de Ahlak ve Siyaset, Araştırma Yay., Ankara, 2013, s. 141vd. ibnu'I-Mukaffa, 142/759, islôm Siyaset Üslubu, Türkçesi: Vecdi Akyüz, Dergah Yayınları, istanbul, 2004, s. 59.

8 Turtuşi, s. 67. Nizamülmülk, s. 191.

10 Gazzali, Muhammed b. Muhammed, 505/1111, Nas/hatü'I-Mü/Ok, ba mukaddi me, tashih ve haşiye: Celaleddin Hümai, Çaphane-i Meclis, Tahran, hş. 1315-17, s. 17-18.

ıı Kur'an-ı Kerim, Hadid Suresi 57/20. 12 Kur'an-ı Kerim, Ankebut Suresi 29/64.

1 384 ~INTERNATlONALSYMPOSIUM ON TIME IN ISLAM lC CIVIUZATlON /08-11 OGOBER 2015

olunan mal-mülk, makam-mevki ile unvan-sıfata güvenilmemesi gerektiğini, bir an geldi­

ğinde hepsinin geride kalacağını belirtmiştir. B

Eserinde yer verdiği öğütlerinde geçmiş isimlecin hayatlarından örneklere sıkça yer ve­

ren Turtuşi, zamana güvenilmemesi gerektiğini vurgulcırken Caluz'dan naklen bir mezar

taşının üzerine kaydedilen şu sözleri delil olarak kullanmışbr:

"Ey insanoğlu! Hayatının geriye kalan kısmının ne kadar az olduğunu görsen ümitlerinde ve ihtiraslannda biraz daha derli toplu olurdun, daha az şeıJ hayal ederdin ama; arnelini artınr, dünyaya olan hırsını azaltır ve hileZere başvurmazdın. Yann pişman olacaksın. Hani o ayağının kaydığı ve

ailenin seni mezara yolcu ettiği, sevgiZilerin bırakıp gittiği gün var ya! O giin gelince pişman olacak­sın. O gün ne dönüp arnelini artıracak güce ne de yakınlanııla yaşayabilecek güce sahipsin/''14

Turtuşi'nin zamanın geçiciliğini göstermek için kullandığı bir diğer örnek de, sahip ol­

duğu hükümdarlığı kaybeden Haraka isimli kadının sözleridir. Haraka, hükümdarlıklarını kaybetmelerinin müsebbibi olarak zamanı görmektedir. Ona göre, dönek ve kah pe olan" za­

man" tüm felaketiyle oruara asıl yüzünü göstermiş ve hükümranlıkları ellerinden gitmiş­tir. ıs

Sahip olunan güç ve iktidar kişiyi gurur ve kibre sevk edebilir. Bunun1a birlikte aklı ba­

şında idareciler sahip oldukları iktidar ve güce güvenmemeli, zamanın oynayacağı oyun­

lardan korkmalıdırlar. Esasen zamanın ne getireceği belli değildir. Bu yüzden idareciler akı­

betierinden korkmalıdırlar. Her an rüzgar tersine esebilir, günler tersine döner ve devran

değişir. Hükümdar zamanın çabuk değiştiğinin farkında olmalı ve kendisini geliştirmelidir.

Sahip olunan devlete ve güce güvenilmesi ve gururlanmaya başlanılması, hükümdar için

zamanın azaldığının ve sonun başlangıcının bir göstergesi olarak kabu1 edilmektedir.16

Zamanın geçiciliğine dair yapılan tavsiyelerde kullanılan bir diğer argüman da, geçmiş

hükümdarların ve ümmetierin yaşantıları dır. Turtuşi bu durumu şöyle ifade eder: "Geçmiş hükümdarlardan ibret al, geçmiş ümmetierden önceki nesillerden dersler çıkar. Bak

dünya onlar için nasıl da genişletilmiş idi ama sonlannı unuttular, kuruntuZara düştiiler. Araçlarla, mallar la, sayılarla imdat istediler. Böıjle kurtulacaklannı sanıyorlardı. Fakat bir baksana zaman onlan

·nasıl öğüttü, yaldızıyla nasıl aldattı? Yüce yüce sütunlarla dolu ferah saraylardan sonra taşlann ara­sına, toprağın arasına nasıl gönderdi? Zenginlik yüzyıllardan kalan bir hatıra, krallık ise öylesine bir

13 TurtGşi'nin ifadesi "Nerede öncekilerin ve sonrakilerin babast Hz. Adem? Nerede elçilerin pirifanisi Nuh? Nerede ôlemlerin rabbine yükselen idris? Nerede rahman ve ra him olan Allah'm yaktn dostu ibrahim? Nerede nebi/er ve resuller arasmda Allah ile kelam etme şerefine nail olan Musa? Nerede zahidlerin reist; gezgin ariflerin önderi, Allah'm ruhu ve kelimesi isa? Nerede san elçi Muhammed? Nerede onun tertemiz seçilmiş ashabt? Nerede önceki ümmetler? Nerede eski krallar? Hani geçmiş astrlar? Hani başianna taç koyanlar? Hani güç ve ardulanyla övünen/er? Hani despot ülke sahipleri? Nerede baş­lannda sancak dalga/anan/ar? Hani ordu/ara kumandan/tk edenler? Hani saraylar inşa edenler? Hani savaş meydanmda zafer kazananlar? Hani en tehlikeli anlardan aynltp kurtulanlar? Hani doğunun ve batmm hôkimi olanlar? Hani zevk u sefa içinde eğlenenler? Nerede Allah'm kuflarma tepeden baktp içi kibir ateşiyle dolan/ar? Hani sabah akşam meclislerinde gö­nül eğlendirenler? Dedikten sonra yine Kurandan referans/o "Onlardan önce nice nesilleri yak ettik ki, onlar varltkça ve gösterişçe bunlardan daha üstündü/er." (Meryem Su resi, 74. ayet) Nerede doğudan battya yer yönü şeref/e dolduranlar? Nerede saraylanm yumuşak yaygtlar ve kristaller/e döşeyen/er? Nerede yeryüzünü heybeti ile titreten/er? Nerede kullan

- zulüm ile zelil edenler? "Şimdi anlardan hiçbirini duyuyor ya da onlardan hiçbir ses işitiyor musun?" (Meryem Suresi, 98. ayet) şeklindedir. Bkz. Turtuşl, s. 42-43.

ı4 TurtGşl, s. 59. ıs TurtGşl, s. 62. ı6 TurtGşl, s. 548.

ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE ZAMAN SEMPOZVUMU /08-11 EKiM 2015 .._. 385 1

efsaneye dönüş til." Turtuşi bu ifadelerden sonra hükümdara zamanı ganimet bilmesini ve

eline geçen fırsatlan iyi değerlendirmesini öğütlüyor.n

Turtuşi eserinde zamanın geçiciliğini konu edinen şiirler de nakletmiştir. Bu konuda ör-

nek vermek gerekirse, şair Tihfuni'ye ait olduğu kaydedilen şiir:

"Dünyada boş yere çekişip rekabet edersin

Onun en büyük zenginliği nihayetinde bitecek, fakirlik olacak Biz dünyada bir günah halkı gibiyiz ki Hepimiz yerimizde yurdumuzda sanınz kendimizi Ama zaman kuş olup geçer yanımızdan."1s

şeklindedir.

Turtuşi'nin yazannı belirtıneden naklettiği ikinci bir şiirde:

"Dünya hiç ummadığm şekilde senin yanına koşuyar Ve hadiselerden sonra hadiseler meıJdana geliyor Geceler toplantılarla ve ayrılıklarla bitiyor Ve yıldızlar doğuyor, güneşler batıyar Kim zamanın ebedi olduğunu sanır ve sevinirse bilmeli ki Bu imkfinsız! Ebedt değil hiçbir sürilr"19

ifadelerine yer verilmektedir.

Yine kime ait olduğu belirtilmeden aktanlan bir diğer şiirde de zamanın geçiciliği şu

şekilde tarif ediliyor:

"Ey yavaş yavaş binalan yükselteni Zaman fırsat vermeyecek bu binalarda kalmaya Şu yüksek saray belki kalacak ama Herşey son bulacak, sende son bulacaksın Hakikat şu ki, insan eşyasından önce göçiiyor/"20

Topluma örneklik teşkil eden isimler ehl-i dünya ile rekabete kalkışmamalı, onlann ya­

şanblanndan daha üstün bir hayat yaşama hrrsına düşmeden sahip olduklannın farkında

bir yaşam sürdürmelidirler. Çünkü zaman çok luzlı akmaktadır ve onun insana vereceği

üzüntü ve matem, eğlence ve mutluluktan çoktur.ıı

3. Yaşanılan "an"m kıymeti bilinmelidir. Günlük hayatın meşgaleleri içerisinde insanlar,

yaşadıklan zamanın farkına varamayabilmektedirler. Bununla birlikte zamanın farkında ol­

mak, onu iyi yönetebilmek için ön-şarttır. Esasenzaman kendi döngüsü içerisinde akıp git­

tiğinden sorun zamanın yönetilmesinde değil, hükümdar ve idarecilerin kendilerini zaman

içinde yönetebilmesindedir. Bu noktadan bakıldığında zaman, sorunun kendisi olmaktan

çıkmaktadır. Esas sorun, sahip olunan zaman içinde neler yapılabileceğidir.ıı Bu durumun

farkında olan siyasetname müellifleri de, yaşanılan "an"ın kıymetinin bilinmesi ve en iyi

17 TurtCışT, s. 67. 1s TurtCışT, s. 67-68. 19 TurtCışT, s. 68. 20 TurtCışT, s. 70. 21 TurtCışT, s. 67. 22 Abdullah Yılmaz, Seyfettin Aslan, "Örgütsel Zaman Yönetimi", C.Ü. iktisadi ve idari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı ı, 2002, s.

26.

J 386 ~INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON TIME IN ISLAMI C CJVIUZATION /08-11 OCTOBER 2015

şekilde değerlendirilmesine dair öğütlere eserlerinde yer vermişlerdir. Turtuşi'ye göre in­

san, sahip olduğu imldnlar doğrultusunda zamanını iyi değerlendirmeli ve boş geçirmek­

ten sakınmalıdır. Öyle ki, yapılacak şey nefse zor gelecek olsa bile, kişi yarım yaşayacağına

dair garantisi olmadığının farkında olarak hareket etmelidirP Hükümdarların yaşadığı ve

hüküm sürdüğü zaman diliminin farkında olması sal tanatlarının devamı için zaruridir. Bu

durum Turtuşi'nin gözünde o kadar önemlidir ki, bugünün işinin yarına bırakılmasını, sal­

tanatın elden gitmesine sebep olan bir durum olarak görmüştür.24

4. Hükümdar, yaşadığı dönemi şekillendirdiğinin bilincinde olmalıdır. Halkın sorumluluğunu

hüküındarın omuzlarına yükleyen GazzaJ.i, halkın yöneticisinin gündemini takip edeceğini

belirtmektedir. Bu noktadan bakılelığında sultan ve idareciler aynı zamanda toplumlarının

aynalarıdır. Halk onların ahlakıyla ahlaklarıır.25 Bu sebeple idarecinin gündemine dikkat et­

mesi ve halkına örnek olacak işlerle uğraşması gerektiğini savunmuştur. Vermiş olduğu bu

nasihati de Emevi halifelerinin hayatlarından örnekler vererek temellendirmiştir.26 Tur­

tuşi'nin de, aktardığı rivayetlerden hareketle, yaşanılan zaman ile devrin hükümdarırn eş

tutarak yaşanılan zamanın iyi veya kötü geçmesinde sorumluluğu hükümdara yüklediğini

söyleyebiliriz. Ona göre, eğer hükümdar adalet ile hükmeder, doğruluktan ayrılmaz ise, içe­

risinde yaşanılan zaman güzel geçer. Buna mukabil adalet ve doğruluktan ayrılır, ülkesinde

bozgunculuk çıkmasına izin verirse, zaman da bozulurP Zamanın bozulması da hükümda­

rm hakimiyetinin zayıflaması, işlerinin tersine dönmesi anlamına gelmektedir. Böyle bir du­

rumla karşılaşan hüküındara iki önemli öğüt verilmiştir. Birincisi insanların dinlerine karış­

mamasıdır. İkincisi de dünyaianna bumunu sokmamasıdır. Eğer hükümdar bu öğütleri tu­

tabilirse zamanın kendisine getireceği belalardan ve tatsız sürprizlerden emin olabilir.28

5. Öncelikler doğru tespit edilip ona göre hareket edilmelidir. Zamanı etkili ve verimli bir şe­

kilde kullanmak isteyen sultan ve idareciler ilk olarak işleri arasında bir düzenlemeye gidip

önem sırasına koymalıdıriar. İbnü'l-Mukaffa, hill..'Ümdar ve idarecilerin sahip oldukları ma­

kam gereğince halka karşı bir takım sorumlulukları olduğunu belirtmiştir. Bunlardan bir

tanesi de ihtiyaçların doğru tespit edilip işlerin bir plan doğrultusunda yürütülmesidir. ila­

veten asli meseleler dururken tali konularla ilgilenmemelidirler. Hükümdar önce gündemi

23 Bu durumu açıklarken Turtuşl iki örnek vermiştir. Birincisinde arkadaşlarıyla birlikte Mekke'ye doğru yola çıkan Ruh b. Zenba, sıcak havanın da etkisiyle konaklayıp çadır kurduğu yerde oruç tutan bir çoban ile karşılaşır. Yemeğe davet edilen çobanın oruçlu olduğunu belirtmesi Ruh b. Zenba'yı şaşırtır. Bu sıcak havada niçin oruç tuttuğunu merak eder. Çoban ise bu sorunun sorulmasına şaşırır ve günlerini boş geçirmek istemediğini belırtir. Benzeri bir olay Haccac ile alakah olarak da anlatılır. Haccac, sofrasına davet ettiği kişinin oruçlu olduğunu öğrenince, orucu nu bozup ertesi gün tutmasını teklif et­miştir. Bunun üzerine oruçlu kişi, Hacca c' dan ertesi güne ulaşacağı na dair garanti istemiştir. Haccac'ın kendisi için bile böyle bir garanti veremeyeceğini söylemesi üzerine de, ebedl hayatı kazanmasına vesile olacak orucu fani ve geçici zevk­lere değiştirmeyeceğini belirtmiştir. Turtüşl, s. 98.

24 Turtüşi, s. 159. Bir başka versiyonunda "burnu havada adi kimseler bol bol verdim, bugünün işini yarına erteledi m. Bkz. aynı yer.

25 Gazzali, s. 52 26 Velid b. Abdülmelik'in gündemi bina inşa etmek olduğu için onun döneminde halkın gündeminin konak, saray ve bina

-olduğunu; Süleyman b. Mervan'ın çok yemek yemek ve arzularına karşı zaafı olduğu için hilafeti döneminde halkın birbi­rine ne yemek pişirdiğini sorduğunu, Ömer b. Abdülaziz'in ise gece-gündüz i badetle meşgul olması hasebiyle onun döne­minde halkın Kur'an okumakla, sadaka vermekle ve hayır işleriyle ilgilendiği ni belirtmiştir. Bkz. Gazzali, s. 52-53.

21 Turtüşi, s. 180. 2s Turtüşi, s. 329.

ULUSLARARASIISLAM MEDENiYETiNDE ZAMAN SEMPOZVUMU /08-11 EKiM 2015 ~ 387 1

meşgul eden büyük sorunlan çözrİı.eli, ardından küçük problemlerle ilgilenmeliclir. Aksi

takelirde küçük problemler arasında kaybolup, asıl sorunlan gözden kaÇırabilir.29

6. Geçmişe takılıp kalınmamalıdır. Ebu Necib Sühreverdi, hükümdarın kaçırılan fırsatların

ardından hayıflanarak zaman kaybetmemesi gerektiği tavsiyesinde bulunmuştur. Zira ge­

çen zamanın geri getirilmesi mümkün değildir. A ynca eskiye takılıp kalan ve geçmiş ile ya­

şayan insan, günün olaylarını doğru süzerneyeceği için gelecekte daha kötü sonuçların or­

taya çıkmasına sebebiyet verebilir.3o

Zaman Planlamasında YerVerilmesi Gerekenler

Hükümdar ve idarecilere doğru ve başarili bir yönetiminin yollarını gösterme adına ka­

leme alınan eserler, farklı yoğunluklarda olmakla birlikte, içeriklerinde hükümdarın hangi

özellikleri haiz olması gerektiği, hükmederken hangi saiklerle hareket edeceği, devlet me­

murlannın özellikleri, vergi politikalan, ordunun teçhizi, diğer devlet başkanlanyla ilişkiler

gibi siyaset sanatının ana konularına yer vermekteclirler. Aynı zamanda hükümdar ve ida­

recilerin nelerle meşgul olup olmamalan ve günlük hayatlannın tanzimine dair öğütleri de

içermektedir ler. Hükümdarların zaman ayırması vurgulanan noktalan şu şekilde başlıklan­

dırabiliriz.

1. Hükümdarlık nimetin şükrünün edası için vakit aynlmalıdır. Allah'ın Halik, ki bu sebepten

dolayı da gerçek hakim, sultanında mahluk, ki bu sebepten dolayı aslında hadim, olduğunu

belirten Gazzaıi, hükümdarların saltanatlannın daim olması ve Allah'ın onlara bahşettiği31

hükümdarlıklarını kutsaması için haftanın bir gününü Allah' a ayırmalarını öğütlemiştir. Al­lah' ın kendilerine balışettiği hükümdarlığın şükrünün e dası ve ahiret hayatına hazırlık için

tahsis edilen özel günü hükümdarların ibadet ve ta at ile geçirmelerini tavsiye etmiştir. Allah

hakkı olarak isimlenclirebileceğimiz bu özel günün, içerisinde Allah'ın kendisine yapılan

dualan boş çeviriDediği ve kulunun dileğini yerine getirdiği bir saati barındıran32 Cuma

günü olmasının uygun olacağını belirten Gazzilli, Allah' ın hoşnutluğunun kazanılması

adına sultanın gün içerisinde neler yapması gerektiğini de sıralamıştır. Sultanın, bir önceki

günü de ilave ederse daha makbul olacağını belirterek, bu günü oruç tutarak geçirmesi, uy­

gun bir elbise giymesi, sabah namazını cemaatle eda etmesi, namazın ardından dünya ke­

lamı konuşmadan ve yüzünü Allah'ın evinden çevirmeden güneş doğuncaya kadar bin

defa ''La ilahe illailah Muhammedu'r-Rasulullah" diyerek salavat getirmesi verilen öğütler

arasındadır.33 İslam tarihinde siyasetname geleneğinin ilk ömeği34 olarak kabul edilen

29

30

31

ibnu'I-Mukaffa, s. 58-59. Ebu Necib Sühreverdl, 563/1168, Nehcü's-sü/Dkft siyôseti'l-mü/Ok: Yönetenlerin Yönetimi, ilgi Kültür Sanat, istanbul, 2015, s.181. Konu ile ilgili bkz. A.K.S. Lambton, "The Theory of Kingship in the Nasihat-ui-Muluk of Ghazali", The /slamic Quarterly, London, 1954, ss. 47-5S.

32 Müslim, Cuma, 15. 33 Gazzall, s.17-19. 34 Güldane Gündüzöz, Soner Gündüzöz, "Arap edebiyatında ilk Siyasetname Ahdü Mervan Üzerine", Ekev Akademi Dergisi,

Yıl: 11, Sayı: 31 (Bahar 2007), s. 222

1 388 '""""'INTERNATIONALSYMPOSIUM ON TIME IN ISLAMIC CIVIUZATION /08-11 OCTOBER 2015

Doğu'nun Hükümdan adlı eserinde Abdülhamid el-Katib de, Allah'ın hükümdara nimet balı­

şetmesi için hükümdarın her sabah Kur' an-ı Kerim' den bir CÜZ35 okuması gerektiğini belirt­miştir.3s

2. AlimZere ve eserlerine zaman ayrılmalıdır. Siyasetnamelerde karşımıza çıkan bir diğer hu­

sus hükümdarların kendilerine doğru yolu gösterecek alimlere zaman ayırması gerektiği­

dir. Bu konuya değinen isimlerden olan Gazzali, hükümdarların yönetimleri esnasında ey­

lem-söylem birlikteliğine sahip, dürüst ve bildiklerini hayatıarına tatbik eden alimlerin gö­

rüşlerini dikkate almaları gerektiğini vurgulamıştır. Çünkü bu tür bilginler, hükümdarın

elinde bulunan imkanlara tamalı etmeyeceklerinden öğüt ve uyarılarında insaf ve şefkatten

ayrılmazlarY Bu bağlamda Gazzali, başarılı bir hüküm sürmek için her cuma güneş doğ­

duktan sonra kendi eserinin okunmasını tavsiye etmiştir.38 Hükümdar, kitabın okunınası

bittikten sonra dört rekat namaz kılmalı ve kuşluk vaktine kadar Allah' ı tesbih etmelidir.

Günün kalan kısmını da mümkün olduğunca Allah' ı zikrederek geçirmeye özen gösterme­

lidir. Böylelikle Allah'ın hükümdarın günahlarını aifetmesi ve haftanın diğer günlerinde

meşgul olduğu dünya işlerinde ona yardımcı olması ümit edilmiştir.39

Hükümdar ve idarecilerin alimlere zaman ayırma::;ı gerektiğini vurgulayan bir diğer

isim de Yusuf Has Hacib'tir. Kutadgu Biligıo adlı eserinde o, alimlerin kişiyi devlet ve mutlu­

luğa ulaştıracağını kaydetmiştir. Bu nedenle alimlerin ağırlanması ve taleplerinin yerine ge-

tirilmesi gerekmektedir.41 .

Hükümdarın ilme ve ilim adarnma değer verip zaman ayırmasının bir diğer boyutu da

halk üzerindeki olumlu etkisidir. İdaredsinin ahlakıyla ahlaklanan42 ve onu örnek alan halk

da ilim tahsiline daha fazla önem verir.43

3. Dinin öğrenilmesi için vakit ayrılmalıdır. Hükiimdarların zaman ayırması gereken bir

diğer husus da din1 konuların öğrenilmesidir. Tebaanın gündelik işlerini yoluna koymak,

emniyetini sağlamak, refah düzeyini yükseltmenin yanı sıra toplumun dini emir ve yasak­

ları öğrenerek hayatına tatbik etmesi de hükümdarın vazifeleri arasındadır. Her konuda ol­

duğu gibi, elini yaşantıda da idarecinin ömekliği toplumu şekillendirdiğinden idarecinin di­

nin emir ve yasaklarını bilmesi önem arz etmektedir. Bu sebepten dolayı hükümdarın haf­

tada bir veya iki defa din alimlerini huzuruna kabul edip, onlardandinin emir ve yasaklarını

öğrenmesi, ilaveten Kur' an-ı Kerim tefsiri ve Hz. Peygamber'in hadisleriyle peygamber kıs­

salarını öğrenmesi tavsiye edilmiştir. Hükümdarın elini konularda yetkin bir kişi halirie gel­

mesi gerektiği görüşünü ifade eden Nizamülmülk' e göre bu uygulama, bir taraftan sultan­

ların gönlünü dünya meşgalesinden kurtanrken, diğer taraftan huzurunda alimler için ter­

tip edeceği münazaralar sayesinde bilmediği bir mevzu. var ise öğrenme, bildiklerini ise pe­

kiştirme fırsatı sunacaktır. Öyle ki, eğer bu uygulama düzenli hale getirilebilirse, hükümdar

35 Yirmi sayfa 36 Kadir Canata n, s. 18_ 37 Gazzall, s. 13-14. 3a Gazzall, s. 18 39 Gazzall, s. 19. 49 Yusuf Has Hacib, 470/1077, Kutadgu Bilig, GünümüzTürkçesine Aktaran: Reşit Rahmeti Arat, Kabalcı Yay., istanbul, 2008.

Kutadgu Bilig ile ilgili bkz. Aygün Akyol, Kutadgu Bilig'de Ahlak ve Siyaset, Araştırma Yay., Ankara, 2013. 41 Yusuf Has Hacib, s. 749; bb. 4341-4353. 42 Gazzall, s. 52. 43 Nizamülmülk, s. 77-78.

ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE ZAMAN SEMPOZVUMU /08-11 EKiM 2015 '""""389 1

zaman içerisinde hadis, fıkıh ve tefsir gibi alanlarda başkalarından etkilenmeyecek düzeyde

bilgi sahibi olabilir. Böylelikle dini ve dünyevi konularla ilgili takınacağı tutum, izleyeceği

çözüm yollan hakkında kolaylıkla çözüm üretebilir. Sahip olduğu bilgi sayesinde ulaşhğı yüksek vicdan, adalet ve muhakeme gücü de, Nizamülmülk tarafından "dini eğri, mezhebi

bozuk" olarak tasvir edilen kişilerden etkilenmesinin önüne geçecektir. Aynca doğru din

telakkisille sahip hükümdar, memleketinde kötü ernellerin ve sapkınlıkların ortadan kaldı­

nlması noktasında büyük işlericra eder. Hükümdarlık süresi boyunca ahlaksızlığın, yolsuz­

luğun kökü kazınır. Bükfundarın emri bi'l-nıa'ruf ve'n-nehyi ani'l-münker gereğince hareket

etmesiyle hakkaniyetli eller kuvvet kazanırken, bozguncular hüsrana uğrar. Neticede de

hükümdar hem bu dünyada iyi olarak anılırken, hem de ahirette sonsuz kurtuluşa erer.

Nizamülmülk'ün hükümdarın dini yetkinliğine son derece önem vermesini yaşadığı

dönemin şartlan içerisinde değerlendirmemiz konuyu daha iyi anlamlandırmamıza yar­dımcı olacaktır. Siyasetname'nin kaleme alındığı dönem başta Hasan Sabbah önderliğinde

hareket eden Bahniler olınak üzere marjinal olarak tanımlanan akımların Büyük Selçuklu

coğrafyasında fikirlerini yaymaya vetaraftar bulmaya başladıklan bir dönemdir. Nizarnili­

mülk eserinde bu konuya müstakil fasıllar ayırarak44 onlarla nasıl mücadele edilınesi gerek­

tiğine dair fikirlerini aktarırken aynı zamanda hükümdarın yanlış fikirlere kapılmaması için

gerekli bilgi ve birikime sahip alınasının önemini vurgulamıştır. Esasen aynı hassasiyetın

siyasetname ile çağdaş kabul edebileceğimiz Gazzali'nin Nasihatü'l-Mülük'ünde de var ol­

duğunu görmekteyiz. Gazzali'ye göre iyi hükümdarcia bulunması gereken hasletlerden bi­

risi de dindarlıktır. Hükümdar, dini pratiklere hassasiyet göstermeli, farzlan vaktinde eda etmeli, aynca sünnetin çizdiği rotadan aynlınamalıdır. Faziletli insanlara hürmet etmeli, kö­

tülük yapanları cezalandırmalı, herkesi hayra ve iyiliğe sevk etmek için uğraşmalıdır. Hal­

kın dini hassasiyetini zayıflatacak isimlerle mücadele edilınesi ve ülkeden uzaklaştırılması onun bir diğer nasihatidir.4s

4. Halkın sorunlarının öğrenilmesi ve çözüme kavuşturulması için zaman ayrılması gerekir. Si­

yasetnamelerde zamanın planlanmasına dair verilen bir diğer öğüt hükümdarların sadece

günlük işlere ve ibadete vakit ayırmaması aynı zamanda toplumun işleriyle bizzat ilgilen­

mesine dairdir. Bükfundarın halkın işleriyle doğrudan ilgilenmesi idare etmeyi kolaylaşh­

racağı gibi, hükümdarın asli vazifelerinden olan halkın himayesinin ifasını da sağlayacak­

tır.46 Devletin huzurunu halkın mutluluğuna bağlayan Gazzali de, hükümdarın kapısına ge­

len hiç kimseyi boş çevirmemesini ve halkın ihtiyaçlarını gidermek için elinden geleni yap­

ması gerektiğini vurgulamıştır. Hükümdar bu amaca yönelik olarak, gününün bir kısmını

ihtiyaç sahiplerinin sıkıntılarını gidermeye ayırmalı ve onların sorunlarını dinlemelidir.47

Gazzali'nin vurguladığı bir diğer nokta, halk ile arasında sınır koyan, duvar ören, kapı­

lan çağaltan hükümdar ların, halkın içerisinde bulunduğu durumdan bihaber olacakları için

sorunlara çözüm üretemeyecekleridir. Aynca halk ile iletişim kanallarının kapalı alınasın­

dan istifade eden devlet görevlileri topluma zulüm etmekten geri durmayacakhr. Halkın

44 45

46

47

Bkz. Nizamülmülk, kırk beş ve kırk yedinci fasıllar. GazzaiT, s. 51-52. MaverdT, Ebü'I-Hasen AIT b. Muhammed b. HabTb Basri, 450/1058, ei-Ahkômu's-sultaniwe: islamdahilafet ve devlet hu­kuku, tre. Ali Şafak, BedirYayınevi, istanbul, 2015, s. 53-54. GazzaiT, s. 44.

j 390 ~INTERNATIONALSYMPOSIUM ON TIME IN ISLAM lC CIVIUZATION/08-11 OCfOBER 2015

hükümdarakolay erişebilmesi hüküm d ara ülkerün bütün sorunlarından haberdar olma yo­

lunu açarken, memurların da işlerinde özenli olmalanın sağlayacakbr.48 Bu sebeptendir ki,

devlet yönetme hususunda tecrübelerini kaleme alan Nizfunülmülk, hükümdarın haftada

iki gün divan-ı mezalime oturup, mezalime konu olansorunları aracısız bir şekilde tebaadan

bizzat kendisirün dinleyip hüküm vermesini tavsiye etmiştir. Ayrıca diğerlerine göre nispe­

ten önemli görülen kararlar yazılı olarak sultana arz edilmeli ve bu meselelerin her birirün

neticeleri de katipiere yazdırılınalıdır. Hükümdarın haftada iki gün haksızlığa uğrayanları

huzuruna çağırıp onları bizzat kendisirün dinlediği, mazlumun hakkını zalimden bizzat al­

dığı haberi ülke genelinde yayılınca, zalimler endişeye kapılır ve cezaya çarpbrılına korku­

sundan ötürü ayaklannı denk alarak hiç kimseye haksızlık yapmazlar. Böylelikle ülkedeki

yolsuzlukların da önüne geçilmiş olur. 49 Hükümdarların halkın sorunlarıyla doğrudan ilgi­

lenınesi ve bunun için zaman ayırmaları o kadar mühim görülınüştür ki Gazzali, halkın

mutluluğu için geçirilen zamanın nafile ibadetlerle geçirilecek zamandan daha evla oldu­ğunu vurgulamışın.so

Nizfunülmülk'ün düzenli bir şekilde halk günleri organize edilmesi tavsiyesi Turtuşi ta­

rafından bir takım sıkıntılara sebebiyet verebileceği düşüncesiyle sakıncalı bulunmuştur.

Eğer hükümdar halkın sorunlarının halli ve devlet işlerinin görüşülmesi için mutad zaman

belirlerse yapmış olduğu zaman çizelgesine sadık kalma zorunluluğu ortaya çıkar. Aksi bir

durumda hükümdar aleyhine menfi söylentiler halk arasında yayılabilir. Sultan'ın siyasal

gücünün zayıflamasını kollayanlar, sultanın belirlenen zamanda görüşmeye katılmamasını

gücünü kaybelliğine bir işaret kabul edip isyan edebilirler. Ayrıca sultanın görüşmeye ka­

tılmaması halk için de bir tedirginlik sebebidir. Hükümdarın başına bir iş geldiği, hastalan­

dığı hatta öldüğüne dair söylentiler hızla yayılabilir. Hükümdara dair olumsuz iddialar

düşmanları sevindireceği ve hükümdarın ülkesine saldırmaya cesaretlendireceği gibi, dost

ve müttefikleri de bir yandan üzer bir yandan da korkmalarına sebebiyet veru.sı

5. Günler bir plan içerisinde geçirilmelidir. Siyasetnameler içerisinde geçmiş hükümdarların

hayatlarından aktarılan anekdotlar önemli yer tutmaktadır. Önceki hükümdarların yaşayış­

larındaki ve İcraatlarındaki olumlu veya olumsuz yönlerden çıkarılan dersler hükümdar ve

idarecilere öğüt olarak aktarılmışbr. Hükümdarlığı sırasında devletin refah, halkın huzur

içerisinde olduğu hükümdarların İcraatları ve uygulamaları yapılması gerekenler, devletin

zayıfladığı, halkın sıkınhya d uçar olduğu döneınlerde görev yapan sultanların fiilieri ise ya­

pılmaması gerekenler olarak aktarılmışbr. Geçmiş_ hükümdarların hayatlarından çıkarılan

dersler bağlaınında başarılı hükümdarların günlerini bir plan çerçevesinde yaşaması verilen

öğütler arasındadır. Örnek olarak Gazzali, Sasaru hükümdan Behram Gur'un günü ikiye

ayırdığını aktarır. Bu planlama çerçevesinde günün bir yarısı halkın işlerinin halledilmesine

ayrılmışken, diğer yarısı dinlenme için tahsis edilmişti. Genel itibariyle eski hükümdarların

günlerini dört başlık allında değerlendirebiliriz. Allah' a ibadet günlük işler içerisinde yapıl­

ması gerekenler içerisinde ilk sıradadır. Ardından devlet işleriyle meşgul olma, haklının

48 GazzaiT, s. 85. 49 Nizamülmülk, s. 17. so GazzaiT, s. 44. sı Turtüşf, s. 551.

ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE ZAMAN SEMPOZVUMU /08-11 EKiM 2015 '""""'391 1

haksızdan ayrılması, yapılacak işlerin planlanması, devletin uygulayacağı politikanın belir­

lenmesi, resmi kabullerin gerçekleştirilmesi, mektupların yazılması, etçilerin gönderilmesi

ve dirayetli ve bilgili kimselede oturup istişare etme gelir. Allah'a olan kulluk borcunun

ödenmesi ve dünya işlerinin yola koyulmasından soma dünyalık nimetleri tatma adına

yeme-içme, dinlenme ve dünyanın diğer lezzetleriyle meşgul olma vardır. Son olarak da

halkın içerisinde bulunduğu durumdan haberdar olmak için gezinti ve çevreyi tetkik gelir.52

Bu planlama neticesinde hükümdar hem dünya hem de ahiret hayatına dair işlere günlük

yaşantısında yer verirken, bireysel yaşantısını da ihmal etmemiş olur.

6. Bugünün işi yarına bıralalmamalıdır. Her işin bir zamanı vardır ve idareciler işleri tam

zamanında yapmaya özen göstermelidirler. Bu bağlamda Gazzan, bir işin vakti geçtikten

soma veya zamansız ifa edilmesinin, işi yapana fayda yerine zarar, sevinç yerine üzüntü

vereceğini ifade eder.53 Aynı şekilde Ebu Necib Sühreverdi de, zamanında çözüme kavuş­

turulmayan meselelerin zamandan beslenerek büyüyeceği ve halledilmesi zor konular ha­

line geleceğini belirterek hükümdarların devlet meselelerine küçük-büyük veya önemli­

önemsiz ·ayrımı yapmaksızın aynı ciddiyetle yaklaşması ve hiçbir işi ihmal etmeden hızlı bir

şekilde çözüme kavuşturması gerektiği tavsiyesinde bulunmuştur.54

7. Başanya ulaşmak için doğru zamanda doğru hamleler yapılmalıdır. Hükümdarların sahip

oldukları siyasi, askeri ve iktisadi güç her dönemde zirve noktasında olmayabilir. Bazen hü­

kümdarlar farklı olumsuzluklar veya sorunlar sebebiyle ülkelerini savunma adına gerekli

tedbirleri almakta zorluk çekebilirler. Bu tür bir durumla karşılaşan hükümdar zamanı le­

hine işletecek tedbirlere başvurmalıdır. Doğru zamanı yakaladığı anda da harekete geçmek­

ten çekinmemelidir.55

Zaman Planında Uzak Durulması Gereken Genel Kurallar

Başarılı bir yönetim sergilemek için hükümdar ve idarecilerin hayatiarına tatbik etmesi

gerekenler olduğu gibi bir de, yine başanya ulaşma adına, uzak durmaları gereken meşga­

leler vardır. Bu bağlamda devlet adamları tarafından;

1. Fayda vermeyen işlere zaman aynlmamalıdır. Gazzan, sultana, dolayısıyla da devlet ve

millete, bir faydası olmadığı ve de zaman kaybı olarak gördüğünden hükümdarın satranç,

tavla, polo gibi oyunlar ile alkollü içeceklerden uzak durması gerektiğini belirtmiştir. Sulta­

nın üstlenmiş olduğu görevleri tam olarak icra edebilmesi ve halkın mutluluğunu sağlaya­

bilmesi için vakte ihtiyacı vardır. Unutulmamalıdır ki, vaktin boşa harcanması hem devlet ·

maliyesinin gelirlerinin hem de bireysel kazançların düşmesine sebebiyet verir ve netice­

sinde eğlence üzüntüye döner.56 Yusuf Has Hacib'e göre de, içki ve kumar sebebiyle yapıl­

ması gereken işler yapılamaz, gündeme dahi alınmaması gereken işler de yapılır hale gele­

ceğinden bu tür kötü alışkanlıklardan uzak durulması gerekirY

2. Dünya meşgalelerine gerektiğinden fazla vakit aynlmamalıdır. Gazzali'nin zamanı değer­

lendirmeye dair bir diğer öğüdü de idarecilerin dünya işlerine kendini fazla kaptırmaması

52

53 54 55

Gazzali, s. 71. Gazzali, s. 71. Sühreverdi, s. 179-180. Sühreverdi, s. 179-180.

56 Gazzali, s. 70. 57 Yusuf Has Hacib, s. 421; b. 2091, 2092, 2093.

1 392 .-.INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON TIME IN ISLAMIC CIVIL12ATION /08-11 OCTOBER 2015

üzerinedir. O, dünya ile fazla meşguliyetın ömrü uzatacağım düşünmenin hayalden ibaret

olduğunu belirtir. İlaveten dünya meşguliyetine dair açılacak her bir başlığın beraberinde

yüz yeni meseleyi de getireceğinden insarun vaktini ve ömür sermayesini tüketeceğini vur­

gular.58 Aynca, daha önce de ifade edildiği üzere, yöneticiler sadece kendi hayatlarından ve

tercihlerinden değil aym zamanda idare ettikleri toplumdan da sorumludurlar. Sorumlu­

luklannın bilincinde olan bir isim kendisini oyalayacak dünyev1 meşgalelerden uzak dur­malıdır.59

Sonuç

İnsanoğlunun en kıymetli varlığı olan zamarun verimli kullanılması her dönemde bü­

yük önem arz etmiştir. Başarılı bir yöneticilik geçirmek isteyen hükümdarlar için zamarun

önemi katbekat fazladır. Bu sebepten sultanların zamanı boşa geçirmemeleri, bereketlendir­

meleri ve doğru planlamaları adına birçok fikir ortaya atılmış ve tavsiyelerde bulunulmuş­

tur. Zamarun nasıl değerlendirilmesi gerektiğine dair serdedilen görüşlere bakhğımızda ön­

celiğin "an" ın farkında olmak ve zamarun sürekli bir yenilenme içerisinde olduğunun bilin­

ciyle hareket etme olduğunu söyleyebiliriz. Aynca kısıtlı bir zaman dilimi olan hükümdar­

lık evresi sonucunda hem dünyev1 hem de uhrev1 anlamda muvaffak olmak isteyen hü­

kümdarlar için doğru bir zaman planlaması olmazsa olmaz bir gerekliliktir. Bu noktada iti­

dal, farkındalık, "an" ı yaşama, ders alma, kendini yenileme! düzenli ve planlı hareket etme

başarıyı getiren ve zamarun doğru kullanılmasına yol açan en önemli hareket noktalarıdır.

A ynca belirlilimitleriçerisinde sahip olunan zaman kaynağının verimli kullanılması kişinin

sorumlulukları arasında bir önem sıralaması yapması ile yakından ilişkilidir. Bu durumun

farkında olup başanya ulaşmak isteyenler, işleri ve öncelikleri doğrultusunda sistematik bir

zaman planlamasına gitmelidirler.

Siyasetnamelerde yer alan genel hükümler ışığında söyleyebiliriz ki, hükümdarların ba­

şarılı bir yönetim sergileyebilmesi, sahip olunan iktidarın uzun soluklu olup sağlam temel­

lere oturması ve de idarecinin hem bu dünya hem de ahiret hayatmda mutlu olması fiil ve

· takrirlerine bağlıdır. Fiil ve takrirlerin yerindeliği de ancak idarecilerin adımlarını doğru za­

manda atması, doğru bir planlama içerıSinde olması ve iyi bir zaman yönetimi stratejisi ge­

liştirmesi ile mümkündür.

5s Gazzali, s. 50. 59 Yusuf Has Hacib, s. 421,877, 885; b. 2091, 2092,2093, 2094,5208,5263. Geniş bilgi için bkz. Aygün Akyol, s. 146-147.

ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE ZAMAN SEMPOZVUMU /08-11 EKiM 2015 ~ 393 1

KAYNAKÇA

Abdülhamid el-Kati b, 132/750, Doğunun Hükümdan, tre. Güldane Gündüzöz ve Soner Gündüzöz, Antik Şark Kla-sikleri, istanbul, 2007.

Akyol, Aygün, Kutadgu Bilig'de Ahlak ve Siyaset, Araştırma Yay., Ankara, 2013. Canata n, Kadir, islôm Siyaset Düşüncesi ve Siyasetnôme Geleneği, Doğu Kitabevi, Eylül 2014. Erdem, Engin, ilahi Ezelilik ve Yaratma Sorunu, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2006. Gazzall, Muhammed b. Muhammed, 505/1111, Nasfhatü'I-Mü/Ok, ba mukaddime, tashih ve haşiye: Celaleddin

Hümal, Çaphane-i Meclis, Tahran, hş.1315-17. Güçlü, Nezahat, "Zaman Yönetimi", Kurarn ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, Sayı: 25, Kış 2001. Gündüzöz Güldane, Gündüzöz Soner, "Arap Edebiyatında ilk Siyasetname Ahdü Mervan Üzerine", Ekev Akademi

Dergisi, Yıl: 11, Sayı: 31 (Bahar 2007). ibnü'I-Mukaffa, 142/759, islam Siyaset Üslubu, tre. V ecd i Akyüz, Dergah Yayınları, istanbul, 2004. Lambton, A.K.S., ''The Theory of Kingship in the Nasihat-ui-Muluk of Ghazali", The lslamic Quarterly, London,

1954,47-55. Maverdl, Ebü'I-Hasen All b. Muhammed b. Hablb Basri, 450/1058, ei-Ahkômu's-su/taniwe: islamda Hilafet ve

Devlet Hukuku, tre. Ali Şafak, BedirYayınevi, istanbul, 2015. Nizamülmülk, Ebu Ali Kıvamüddin Hasan b. Ali b ishak et-Tusl, 485/1092, Siyasetname, çev. Mehmet Ta ha Ayar,

Türkiye iş Bankası Kültür Yayınları, 2009. Sühreverdl, Ebu'n-Necib Abdülkadir b. Abdullah b. Muhammed, 563/1168, Nehcü's-süluk ft siyaseti'l-müluk:

Yönetenlerin Yönetimi, ed. Çığır Doğu Zorlu, ilgi Kültür Sanat, Sanat 2008. TurtGşl, Ebu Bekr ibn Ebi Rendeka Muhammed b. Velid b. Muahmmed, 520/1126, Sirôcu'I-Mü/Ok: Siyaset ahlakt

ve ilkelerine dair, haz. Said Aykut, insan Yayınları, istanbul, 2011. Yılmaz, Abdullah; Aslan, Seyfettin, "Örgütsel Zaman Yönetimi", C.Ü. iktisadi ve idari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 1,

2002,s. 26. Yusuf Has Hacib, 470/1077, Kutadgu Bilig, Günümüz Türkçesine Aktaran: Reşit Rahmeti Arat, Kabalcı Yay., istan­

bul, 2008.