© Əlirzayev Ə.Q. - 2016 © İqtisad Universiteti - 2016

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ ......................................................................... 6

I FƏSİL: SOSİAL SAHƏLƏRİN MAHİYYƏTİ

VƏ ƏSAS VƏZİFƏLƏRİ ......................................... 8

1.1. Sosial sahələrin mahiyyəti .. ............................. 8

1.2. Sosial-mədəni sahələrin iqtisadi əsaslan ........... 18

1.3. Sosial-mədəni sahələrin metodoloji əsasları və

göstəriciləri ................................................................ 30

II FƏSİL: SOSİAL İNKİŞAFIN MADDİ

ASPEKTLƏRİ ........................................................... 41

2.1. Tələbatın formalaşması və inkişaf amilləri ...... 41

2.2. Əhali gəlirlərinin formalaşması və tələbatın

dinamikasına təsiri ..................................................... 43

2.3. Əhali istehlakının məqsəd və vəzifələri ........... 48

2.4. Əhali istehlakının idarə edilməsinin

mexanizmləri ............................................................. 55

III FƏSİL: SOSİAL İNFRASTRUKTUR

SAHƏLƏRİNİN İQTİSADİYYATI VƏ İDARƏ EDİLMƏSİ 59

3.1. Səhiyyənin sosial-iqtisadi problemləri ............. 59

3.2. Səhiyyənin maliyyə mənbələri və marketinq

tədqiqi ........................................................................ 62

3.3. Səhiyyənin dövlət tənzimlənməsi .......................... 69

3.4. Kulturoloji inkişaf və onun modernləşmə

problemləri ...................................................................... 73

3.5. Mədəni sferanın sosial-iqtisadi islahatları ........ 79

3.6. Təhsilin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi ............ 82

3.7. Mənzil təminatının iqtisadiyyatı və idarə

edilməsi ...................................................................... 86

3.8. Elmi-texniki tərəqqi və sosial inkişaf. .............. 93

IV FƏSİL: SOSİAL MÜDAFİƏ

PROBLEMLƏRİ VƏ SOSİAL MÜDAFİƏNİN ƏSAS

İSTİQAMƏTLƏRİ ............................................... 96

4.1. Sosial müdafiənin əsas istiqamətləri ................ 96

4.2. Sosial müdafiənin iqtisadiyyatı və idarə

ediiməsi ...................................................................... 100

4.3. Pullu xidmət sferasının iqtisadiyyatı və idarə

ediiməsi ........................................................................... 109

4.4. Sosial sığorta sistemi və onun idarə edilməsi... 120

V FƏSİL: REGİONAL SOSİAL-İQTİSADİ

İNKİŞAFIN TƏNZİMLƏNMƏSİ .................................. 127

5.1. Regionların sosial-iqtisadi inkişafının

tənzimlənməsi ................................................................. 127

5.2. Regionların sosial-iqtisadi inkişafının

proqnozu ......................................................................... 129

5.3. Regionların sosial-iqtisadi inkişafının

prinsipləri və idarəetmə mexanizmləri ........................... 132

5.4. Kəndin sosial problemləri və tədqiqi ............... 140

VI FƏSİL: SOSİAL MÜDAFİƏ SİSTEMİ VƏ ONUN

TƏKMİLLƏŞMƏSİ MEXANİZMLƏRİ. 154

6.1. Ünvanlı sosial yardım, onun təkmilləşməsi

istiqamətləri .................................................................... 154

6.2. Müdafiə olunan xərclərin planlaşması .................. 157

VII FƏSİL: GƏLƏCƏYƏ KONSEPTUAL

BAXIŞLAR VƏ PROQNOZLAR .................................. 162

7.1. Gələcəyə baxış konsepsiyası və sosial

proqnozlar ....................................................................... 162

7.2. Elmi və elmi-texniki tərəqqinin proqnozlaş-

ması və sosial nəticələri .................................................. 167

7.3. Gələcəyə baxış konsepsiyasının əsas

istiqamətləri .................................................................... 170

7.4. Sosial proqnozların metodologiyası ...................... 175

7.5. Həyat səviyyəsinin makroiqtisadi proqnozu... 178

7.6. Əmək haqqının proqnozu...................................... 182

7.7. Səhiyyənin proqnozu ............................................ 185

VIII FƏSİL: SOSİAL-MƏDƏNİ SAHƏLƏRİN

MEXANİZMLƏRİ ........................................................ 190

8.1. Sosial-mədəni sahələrin büdcə mexanizmləri... 190

8.2. Sosial sahələrin qanunvericilik bazası və

təkmilləşmə istiqamətləri ............................................... 195

8.3. Sosial sferanın normativ-hüquqi bazası ............ 198

8.4. Sosial sahələrin planlaşma və idarə edilməsi

mexanizmləri .................................................................. 202

8.5. Sosial mexanizmlərin təkmilləşməsi .................... 208

NƏTİCƏ ......................................................................... 213

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI .............................................. 218

GİRİŞ

Sosial-mədəni sahələrin inkişafı, onun aparıcı xalq

təsərrüfatı rolunun genişlənməsi, elm və tədris-metodiki sahə olaraq

yeni aspektlər və məna kəsb edir. Müasir şəraitdə insanın inkişafı

bütün ölkələr və idarəetmə institutları üçün keyfiyyət və qlobal

meyar olaraq qəbul edilir və praktiki olaraq ona can atılır.

Sosial inkişaf, tərəqqi onun iqtisadi əsasları, mali>yə

mənbələri və idarəetmə siyasəti olmaqla dövlətin sosial rolunun

əsas istiqamətlərini və mexanizmlərini təkmilləşdirməyi tələb edir.

Bu məqsədlə sosial anlayışlar, sistemlər və sosial- iqtisadi

göstəricilər iqtisadi tutum və iqtisadi baxışlarla tərtib edilib, praktiki

həll edildikdə daha səmərəli iqtisadi sistem və dövlət siyasəti

formalaşır.

Sosial sistemlər predmet olaraq kompleks həyat fəaliyyəti və

ona təsir edən amillərin dinamik təsviridir. Sosial sahələrin iqtisadi

və təşkilati istiqamətləri sahə çərçivəsindən kənarda qlobal və xalq

təsərrüfatı problemləri ilə əlaqədə öyrənildikdə onun mürəkkəb

bioloji sistem olması və uyğun idarə edilməsi zəruriliyi meydana

çıxır.

Sosial sferaya dair kitablarda ancaq sahələrin iqtisadiyyatı və

onların fəaliyyəti öyrənilir. Bu şəraitdə isə istiqamət olaraq sosial

sahələrin kompleks əlaqəsi, dinamikası, funksional tələbat sistemi,

onu ödəyən sahələrin məcmusu kimi öyrənmək və tədqiq etməklə

əsl geniş mənada mütəxəssis hazırlamağa kömək edirik.

Sosial sferanın predmeti insanın maddi-mənəvi tələbatı,

onun formalaşması amilləri transformasiya formaları və metodları

kimi baxılır.

Sosial sfera sahə və funksional vəzifələrinə görə insanın

hərtərəfli inkişafı, onun həyat şəraiti, sağlamlığı, fəallığı, faydalı

fəaliyyəti və cəmiyyətin inkişafında mənəvi intellektual rolu ilə

fərqlənir. Bu baxımdan, sosial sferanın tədqiqi və

tədrisi qlobal və xüsusi problemləri ilə özünün fərqli sahələrini

özündə birləşdirir.

Sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyası sosial dəyərləri

qiymətləndirmək, ona təsir edən amilləri ölçmək, proqnozlaşdırmaq

yollarını və sahələrini əks etdirir. Ona görə də, bu vəsait sosial

münasibətləı in formalaşması və idarə edilməsi metodologiyasını

əhatə edir.

Kitabın əsas məzmunu sosial sferanın sahə və ərazi

problemlərini öyrətməkdir. Bu sahələrin tənzimlənməsi, idarə

edilməsi meyar və göstəricilərini, mexanizmlərini açmaqla

perspektiv inkişaf üçün proqnozlar vermək müddəalarını əks etdirir.

Kitab iqtisadi-idarəetmə məktəbi, tələbələr və müəllimlər

üçün əhəmiyyətlidir. Kitabın yazılmasında müəllifin elmi-pedaqoji

təcrübəsi, onun xüsusi yaradıcılıq fəaliyyəti və apardığı elmi işlərin

nəticələri ümumiləşdirilib. Kitab tədris-metodiki proqramlara,

iqtisadi təhsil sisteminin tələblərinə və dünya təcrübəsinə əsaslanır.

I FƏSIL, SOSIAL SAHƏLƏRIN MAHIYYƏTI və ƏSAS

VƏZİFƏLƏRİ

1.1. Sosial sahələrin mahiyyəti

Sosial sahələr iqtisadi fəaliyy«jc dairəsi olmaqla insanın

həyat fəaliyyətinin bütün ehtiyaclarmı təmin edən bir sahə və

müəssisə kimi özünü göstərir. Sosial-mədəni sahələrin əsas məqsədi

kommersiya mənfəəti gətirməklə yanaşı bütün maliyyələşmə

mənbələri hesabına insanın hərtərəfli məhsul və xidmət istehsalına

yönəldilir. Sosial inkişaf, sosial tərəqqi cəmiyyətin inkişafının

meyar, hədəfləri olmaqla bütün fəaliyyət dairəsini özünün arxasınca

aparır.

Sosial-mədəni sahələri funksional baxımdan təsnifatlaş- dıra

bilərik. Belə ki, sağlamlıq, ərzaq təminatı, iş yerləri, sosial müdafiə,

sosial təminat, təhlükəsizlik və perspektiv inkişaf meyilləri ölkə

iqtisadiyyatının əsas istiqamətlərini, onun sosial mənası və

nəticələrinin effektini müəyyənləşdirir.

Sosial inkişaf sosial-mədəni tərəqqi, sosial müdafiə və

əhalinin təhlükəsizliyi sosial dövlətin rolunu müəyyənləşdirir.

Sosial sahələri funksional və vəzifə baxımından təsnifatlaş- dırmaq

olar. Həyat səviyyəsi daha çox yoxsulluğun azaldılması, tələbatın

özü və onun ödənilməsi yollan maddi tələbatın ödənilməsi sahələrini

əhatə edir. Sosial mədəni sahələrin funksional təyinatına görə

təsnifatı onun insan tələbatına yönəldilməsi, iqtisadi-təşkilati

baxımından əhalinin təminat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması yollarını

və mexanizmlərini əhatə edir. Sosial inkişaf və sosial təminat

səviyyəsi istehsal, bölgü və mübadilə sisteminin idarə edilməsi ilə

baş verir.

Sosial-mədəni sahələr funksional təyinatına, təşkili

quruluşuna və istehsal xidmət sferasına görə təsnifatlaşdırılır. İnsan

tələbatını ödəmək vəzifələrinə görə sosial sahələr regional və ərazi

quruluşuna malik olur. Sosial-mədəni sahələr insan, onun həyat

fəaliyyətinin mühiti ilə ixtisaslaşır, özünəməxsus

8

xüsusiyyətlər kəsb edir. Sosial sferanın maddi və xidmət növünə

görə birbaşa səmərəsi meydana çıxır. Ərzaq istehsalı əhalinin maddi

tələbatını ödəyirsə, infrastruktur sahələri insanın inkişafına təsir

edən xidmət və mənəvi dəyərləri yaradır. Sosial sahələrin

makrosəviyyəli hədəfləri, onun iqtisadi artıma, həyat səviyyəsinə və

təbii artıma təsiri ilə Oiçülür. Onun mikro- səviyyəli inkişafı insanın

tələbatı, onun öd'snilməsinin ayrı-ayrı sahələri və istehlak

xüsusiyyətləri ilə fərqlənir.

Sosial sferanın bazar tipli inkişaf modeli, həmin sahələrin

maliyyə potensialı, məhsulu və marketinq quruluşu ilə

qiymətləndirilir. Sosial sahələr kompleks sistemli fəaliyyət

xüsusiyyətlərinə malikdir. O, xalis sahə kimi yox, daha çox

kompleks sahələrin məcmuyu kimi baxılması ilə fərqlənir. Hər bir

sosial sahəni formalaşdıran amillər daha çox maddi-maliyyə

potensialı və insanın sosial motivləşməsi ilə səciyyələnir.

Cəmiyyətdə iqtisadi və sosial potensiallar eyni deyil. İmkanlar

onlardan istifadə sosial inkişafın strategiyasını formalaşdırır. Sosial

hədəflər və onları təmin edən resurslar sosial sferanın mahiyyətini,

onun resurs potensialını və onlardan istifadə qaydalarını

formalaşdırır, sosial sferanın problemləri və konkret həlli yolları

ixtisaslaşır.

Sosial sahələrin iqtisadiyyatı müəssisə və institut olaraq

özünün məqsədi, resursları, təşkilati mexanizmləri və idarəetmə

sistemi mövcuddur. Bu sahələrin təşkili quruluşu uyğun olaraq

dünya təcrübəsi, modeli və dünyada baş verən innova- siya

xarakterli struktur dəyişmələrin anatomiyası ilə müəyyənləşir.

Sosial sahələrin maliyyə əsasları bazar tipli model olaraq

dövlət, sahə və əhali resursları, bölgü və yenidənbölgü mexanizmləri

kommersiya xarakterli dəyişmələrlə baş verir.

Biznes mühiti sosial sferanın təsnifatından, onların istehsal

məhsulunun və xidmətinin xarakterindən, keyfiyyət və çeşidindən

asılı olaraq formalaşır. Sosial nemətlər çoxşaxəli marketinq quruluşu

və bir-birini əvəz edən istehlak dəyərinə

malikdir. Ona görə də istehlak bazan olaraq sosial sfera xidmət və

istehsal amillərini, onların texnoloji strukturunu əhatə edir. Sosial

sferanın çox aspektliyi, onun tədqiqatında, tədrisində yeni

yanaşmalar və müxtəlif predmetlərin tədrisinə gətirib çıxarır.

Ədəbiyyatlarda sosial sferanın maddi tərəfləri və əhaliyə xidmət

sferası kimi “infrastruktura” predmeti olaraq öyrənilir. Sosial

sferada həyat fəaliyyətinin maddi əsası həyat səviyyəsi, həyat tərzi,

insanın inkişafı indeksi və digər kriterial yanaşma metodları tətbiq

olunur.

Sosial sferanın həyat səviyyəsi makro və mikrosəviyyəli

istiqamətlər üzrə akademik N.M.Rimaşevskaya, T.İ.Zaslavskaya,

V.F.Mayer, A.Ə.Əliyev, Ə.Q.Əlirzayev tərəfindən öyrənilmişdir.

Ədəbiyyatda sosial inkişaf, sosial tərəqqi, sosial dirçəliş

proses kimi baxılmaqla, amillər və sosial nəticələr kompleksindən

iqtisadi artım, iqtisadi tənzimləmə və idarəetmə meyarları kimi

tədqiq edilir və kriterial inkişafın hərtərəfli hədəfləri kimi qəbul

olunur. Sosial tərəqqi, rifah, sosial tələbat və sosial müdafiə sistemi

formalaşır. İnsanın həyat fəaliyyətinə təsir edən amillər və resurslar

dövlət tənzimlənməsinin əsas meyarı olaraq qəbul edilir.

Sosial sfera regional aspektlər kəsb edib, hər bir regionun

sosial inkişafı, onun əhalisinin məskunlaşması, həyat səviyyəsi və

təbii artım meyarları regiondaxili və xarici amillərin

tənzimlənilməsi yolu ilə baş verir. Sosial tənzimləmə region

potensialı, xarici amillər, dövlət himayəsi və regionda məşğulluq,

yoxsulluğun azaldılması, rifah və təhsil, səhiyyə sahələrinin inkişafı

ilə mümkündür.

Sosial inkişafın dinamikası göstəricilər və fəza formulu

baxımından həll olunur. Belə ki, sosial inkişafa özünəməqsəd deyil,

iqtisadi artımın amili və nəticəsi kimi baxmaqla, sosial- iqtisadi

inkişaf strategiyası hazırlanır.

Sosial inkişaf müasir şəraitdə özünün fəal rolu ilə siyasət və

strateji planlaşma obyekti kimi qəbul edilməlidir. Strateji

10

planlaşma obyekti olaraq sosial inkişafın əsas hədəfləri, çatdırılması

yolları və resursları iqtisadi idarəetmənin son məqsədinj təşkil edir.

Sosial inkişafın idarəetmə obyekti olaraq təsviri, onun milli

dəyərlər, dinamizm, dünyəvilik prinsipləri üzərində təsvir modeli və

reallaşması ilə baş verir, daha çox prioritetlər üzərində qurulur.

Sosial inkişaf uzunmüddətli siyasət olmaqla iqtisadi

idarəetmənin məqsədli proqram xarakterli tədbirlərin, regional

siyasətin və tənzimləmə, uzunmüddətli proqnozlaşmanın strateji

istiqamətləridir.

Sosial siyasətin tərtibi və reallaşması mexanizmləri regional,

qütbləşmə, hamarlama, sosial ədalət, stimullar yaratmaq və əməyin

xarakterinə uyğun bölgü mexanizmləri ilə həll olunur. Sosial

sahələrin konseptual əsasları iqtisadi və rifah məqsədlərinə

yönəldilir. İqtisadi artımın sosial amili əmək prosesi, bölgü sistemi,

ehtiyatlar və təhlükəsizlik sistemi olduğu kimi onun reallaşması

üçün mexanizmlər, proqramlar yaradılır.

Mexanİzmlər olaraq dövlət tənzimlənməsi dövlət siyasəti ilə

həll olunur. Dövlət tənzimlənməsinin əsas istiqamətləri regionların

sosial-iqtisadi inkişafı, yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişafın

kompleks proqramları, sahə-funksional inkişaf proqramları tərtib

olunur. Sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyası və proqramları

uzunmüddətli hədəflərə nail olmaq yollarını və səmərəli

iqtisadi-təşkilati idarəetmə sistemlərini hazırlamağı tələb edir.

Sosial sistem onun formalaşması və idarə edilməsinə cəlb

olunan biri-biri ilə bağlı elementlərin, amillərin, qərar qəbulunun

üzvü bağlılığı və hədəfə nail olmağın əlverişli variantını tapmağa

yönəldilir. Sosial sistemlər mütərəqqi olmaqla yeni hədəf - resurs və

texnologiyalar üzərində təkmilləşir. Onun dəyəri və nəticələri maraq

baxımından qiymətləndirilir. Sosial hədəflər dinamik proses olmaqla

elmi əsaslarla tərtib olunmuş ali məqsədlərdir.

11

Sosial sahələrin iqtisadiyyatı, onun məhsulunun istehlak

xüsusiyyətləri, satışı, mülkiyyət formaları və texnoloji quruluşu ilə

digər maddi istehsal və idarəetmə strukturlarından fərqlənir. Əsas

meyar istehlak bazarına uyğun kommersiya yaratmaqla yanaşı zəruri

nemətlərin istehlak tələbatına uyğun istehsalı deməkdir. Xidmət

sferası sosial inkişafın istehsal strukturu kimi ölkə iqtisadiyyatının

sosial inkişaf modeli ilə tənzimlənir. Əsas xidmət sferası sosial

hüquqlara uyğun tənzimlənilməklə insanın konstitusiya

hüquqlarının reallaşması ilə baş verir. Təhsil, səhiyyə, pensiya,

müavinat və iqtisadi sosial təhlükəsizlik, təminat sistemi, sosial

hüquqların idarə edilməsinin əsas istiqamətləridir. Sosial təminat

sistem halında ölkə iqtisadiyyatında struktur siyasətin, struktur

tənzimləmə modeli olaraq hədəflər və amillər olmaqla sosial

dövlətin əsas funksiyaları və prioritetləri kimi formalaşır.

Modellər sosial xidmət, sosial yardım və sosial təminat

funksiyasının maliyyə mülkiyyət və idarəetmə təşkili prizmasına

görə xüsusiləşir və ölkə iqtisadiyyatında iyerarxiya prioritetləri

təşkil edir.

Ali məqsəd, altməqsədlər, resurslar və onların təşkili,

ardıcıllığı və qərar qəbulu sosialyönümlü inkişafın əsas tələbləri və

prinsipial sxemidir (sxem 11).

istehsal

Əhali rifahı

Bölgü

İstehlak

Resurs

Planlaşma

Təminat

Baza

istehlak

Qərar qəbulu

Sxem 1.1. Sosial modelin prioritetləri

12

Sxemdən göründüyü kimi, əhali rifahı makrosəviyyəli

məqsəd olmaqla iqtisadi və sosial potensialın yüksəldilməsi, iqtisadi

inkişafın sosial nəticəsi kimi ali məqsədlər rolunu oynamaqla sahə,

ərazi planlaşması və idarə edilməsinin əsas meyarıdır.

Rifah, insanın inkişafı maddi və mənəvi dəyərlərin

yüksəldilməsi və hər bir vətəndaşın bu dəyərləri əldə etmək

imkanlarının artırılması səyləri üzərində, sosial inkişafın resurs

təminatı istehsal və bölgü sistemi üzərində qurulur. Resurslar təbii,

coğrafi, real iqtisadi vəziyyət, meyillər və idarəetmə təcrübəsi kimi

maddi, texnoloji və insan resursları halında formalaşır və inkişaf

etdirilir. Resursların idarə edilməsi və onların istifadəsi davamlı

inkişaf, tələbat və maliyyə resurslarını artırmaq, genişləndirmək

baxımından həll edilir.

Sosial-mədəni sahələrin tənzimlənilməsi dolayısı və birbaşa

insan potensialının formalaşması, onun həyat aktivliyi, məhsuldar

qüvvə kimi istifadə səmərəsi və ictimai-dövlət idarəetmə rolunun

yüksəldilməsinə yönəldilir.

İnsan potensialının yüksəldilməsi iqtisadi və sosial sahələrin

inkişafına, ölkənin statusuna, onun mütərəqqi roluna və dünya

inteqrasiyası sistemində mövqeyinin artmasına səbəb olur. İqtisadi

resurslar tükənən olduğu üçün onun təkrar istehsalı insan kapitalının

və insanın hər bir dəyərinin istifadəsi yolu ilə artırılır. Belə ki,

“analıq kapitalı”, “təhsil” və “sağlamlıq” səviyyəsi, “intellektual

mülkiyyət”, “insan inkifaşı” kimi prosesləri tənzimləmək ən əlverişli

və səmərəli iqtisadi siyasət, düzgün bölgü, sosial ədalət və sosial

təminatlar, azadlıqlar və seçim şəraitləri ilə formalaşır, inkişaf edir.

Sosial-mədəni sahələrin əsas məqsədi və onun resurs

mənbələri bu sahənin hər birinin funksional vəzifəsini və onların

təşkili xüsusiyyətlərini, planlaşma Üsullarını və prioritet

istiqamətlərini əsaslandırır. İlk növbədə həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi, maddi təminat mənbəyi, formalarını təkmilləş-

13

dirməklə sosial ədalət və stimullar sistemini idarə etmək vəzifəsi

aparıcı halqa rolunu oynayır.

İctimai tələbat və fərdi qütbləşmənin zəruri şərtlər daxilində

hədəfləri, minimum səviyyəsi və tənzimləmə mexanizmləri axtarılır.

Sosial təminat sistemi və sosial müdafiənin iqtisadi inkişafa təsir

edən, sosial dövlət funksiyasını genişləndirməklə ədalətli bölgü

sistemi və təkrar bölgü mexanizmləri formalaşdırılır. İnhisarçılığa

qarşı, korrupsiya və rüşvətxorluğa şərait yaratmayan, ədalətli şəffaf

bölgü və istehlak sferası yaradılır.

Sosial sahələrin iqtisadi mənbələri və maliyyə-maddi

tərəfləri, makroiqtisadi tarazlıq və dayanıqlı inkişaf baxımından

prioritetlərə bölünür.

Sosial prioritetlər həlli baxımından və nəticələrinin səmərəli

ölçüsündən əhalinin demoqrafik situasiyasının qütbləşmə

səviyyəsini və onların potensialının artımına təsir edən təşkilati və

idarəetmə prinsiplərini yaradır.

Sosial prioritetləri aşağıdakı iyerarxiyada bölmək olar:

1. Maddi rifah və yoxsulluğun azaldılması;

2. Sağlamlıq və insanın ömür müddətinin yüksəldilməsi;

3. Təhsil təminatı və intellektual səviyyənin yüksəldilməsi;

4. Multikulturologiya prosesinin inkişafı, onun milli-mədəni

amillərinin təşkili və idarə edilməsi.

Sosial sahələr funksional vəzifəsinə və sosial-iqtisadi roluna

görə xalq təsərrüfatının tərkib hissəsi olmaqla ictimai- siyasi,

iqtisadi roluna görə zəruriləşir. Onun idarə edilməsi texnoloji

eynilik, funksional vəzifə və məhsuluna görə oxşar xarakterli

qruplara bölünür. Sosial sahələrin özəlləşmə səviyyəsi, onun dövlət

təminatı və proteksionizmi, daha çox mərkəzləşmiş resurslar

hesabına baş verir. Sosial müdafiə hər bir insanın təhlükəsiz həyat

fəaliyyətini müdafiə etmək və şərait yaratmaq yollarını və

metodlarını əhatə edir.

14

Sosial müəssisələr maliyyə məhdudiyyətləri və transfert

gəlirləri, subsidiyalar, sosial sığorta və sosial təminat yolu ilə, sosial

tənzimləmə birbaşa və dolayısı yolla iqtisadiyyata təsir etməklə

təşkil olunur. Belə ki, respublikada bazarın təşkili vacib məhsulların

istehsalı və bazar tələbinə uyğun təminatı, sosial obyektlərin hamı

üçün istifadəsinin mümkünlüyü və bərabər şəraitin yaradılması

prinsiplərinə ərr.əl edilir.

Sosial obyektlərin bazar tipli təşkili, daha çox pullu xidmət

sferası kimi formalaşır. Pullu xidmət sferası əhalinin alıcılıq

qabiliyyətinə, onun istehlak davranışına və gəlirlilik səviyyəsinə

görə rəqabət mühiti şəraitində formalaşır.

Sosial müəssisələr tələb və təklifə uyğun olaraq strateji

planlaşma və marketinq planları ilə təşkil olunur. Strateji planlaşma

obyekti olaraq sosial hədəflər insanın inkişafı, onun tələbatının

ödənilməsi yollarını təşkil edirsə, marketinq planlaşması istehsal və

istehlakin marketinq təsviri, onların əvəz edilməsi layihələrini və

istiqamətləri təşkil edir.

Sosial-mədəni sahələrin makroiqtisadi problemləri və

mikroaspektləri bu sahələrin iqtisadi rolunu, onun əsas fəaliyyət

dairəsi kimi problemlərini əsaslandırır. Sosial problemlər öz

mahiyyəti ilə tarixi, regional və insan resurslarının təkrar istehsalı

baxımından islahatlar proqramının predmetidir. İnsan tələbatı, onun

resurs təminatı, idarəetmə təcrübəsi və dünya standartlarına uyğun

dəyişmələr, makroiqtisadi və mikrosə- viyyəli problemlər

əsaslandırır.

Bu cəhətdən aşağıdakı problemləri göstərmək olar:

- iqtisadi artım, sosial inkişafın qarşılıqlı əlaqəsi və

birsektorlu artım modelinin tərtibi;

- struktur istehsal, bölgü, istehlak modelinin və ayrı-ayrı

nisbətlərin əsaslandırılması;

- sosial nəticələri təmin edən idxal, ixrac, sosial müdafiə və

təhlükəsizlik konsepsiyasının əsas istiqamətlərini vermək və onların

nəticələrini qiymətləndirmək;

15

- ölkədə sahibkarlığın inkişafı, regional siyasət, məşğulluq və

sosial təminatın konseptual əsaslarını, onun konturlarım

göstərməklə idarəetmə və tənzimləmə siyasətini əks etdirmək;

- bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial məhsulun tələb və

təklifini müəyyənləşdirmək, onlara təsir edən amilləri idarə etmək,

prinsipləri və mexanizmlərini əsaslandırmaq;

- sosial inkişafın konseptual əsaslarına uyğun olaraq sahə

xüsusiyyətlərini və mexanizmlərini tərtib etməklə konkret

proqnozlar metodlarını əsaslandırmaq.

Sosial-mədəni sahələrin mahiyyəti dinamik olaraq

məzmunca və struktur dəyişən resurslara uyğun olaraq təkmilləşir.

Belə ki, sosial resurslar təkamül və milli iqtisadi proseslərin,

texnologiyaların, xarici amillərin dəyişməsi ilə təkmilləşir, yeniləşir

və əvəz edilir. Ona görə də sosial məhsul, sosial texnologiyalar,

sosial səmərə anlayışları, prosesləri dünyəvi prinsiplər və metodlar

ilə idarə olunur.

Sosial amillərin əvəz edilməsi bazar şəraitində istehsal

resursları, onların qarşılıqlı əlaqəsi ilə həllolunan resursların əvəz

edilməsi və onların birləşdirilməsi yolu ilə tələbatın ödənilməsinin

səmərəli variantı sosial səmərə meyarı ilə ölçülür. Belə ki, sosial

səmərə fərdi və ictimai tələbat, onların ödənilməsi yollan ilə

mümkün olur. Əgər eyni sosial artımı müxtəlif resurs və xərclə

təmin etmək mümkünsə onun minimal xərcləri sosial artımın

iqtisadi səmərəsi kimi qəbul olunur. Təbii ki, insanın fərdi

xüsusiyyətləri, onun həyat tərzi, iş şəraiti, ailə tərkibi və təhsil,

mədəni səviyyəsi, dünyagörüşü və davranış qabiliyyəti ilə

səciyyələnir.

Sosial-mədəni sahələrin fərdi xüsusiyyətləri, onun sahə və

ərazi xüsusiyyətləri ilə tarazlaşdıqca, əlaqəli təhlil edildikcə

planlaşma, idarəetmə sistemi və xüsusiyyətləri yaranır. Ərazilərin

sosial inkişaf xüsusiyyətləri qlobal iqtisadi və regional

iqtisadi-sosial proqramlara gətirib çıxarır.

Ərazi kompleks sosial-iqtisadi proqramlar, ərazi

potensialının təkrar istehsalı, istifadəsi və istehlak üçün konkret

16

proqramlar tərtib etməklə baş verir. Bu da ərazi kompleks inkişaf

strategiyasına səbəb olur.

Soail-mədəni sahələrin regional problemləri kommersiya

maraqları, resurs potensialı və sosial inkişaf meyilləri ilə xüsu-

siyyətləşir. Makroiqtisadi maraqları dövlətin sosial maraqları,

ölkənin dayanıqlı inkişafı, əhalinin rifah problemləri və ərazi

təhlükəsizliyi istiqamətləri təşkil edir.

Makroiqtisadi sosial problemlər sosial-mədəni sahələrə

yönəldilən investisiya mənbələri və dəyişmə dinamikası, məşğulluq

problemləri, əhalinin istehlak qabiliyyəti və sosial müdafiə sistemi

təşkil edir. Makroiqtisadi sosial problemlər iqtisadi artım və

təhlükəsizlik konsepsiyası baxımından, statistik və proqnoz

xarakterli meyillər isə istehsal, bölgü və istehlak strukturu

baxımından tədqiq olunur.

Makroiqtisadi təhlil və proqnoz resurslarının bölgüsü onların

istifadəsi, ehtiyatların elmi əsaslarla proqnozu və reallaşması

istiqamətlərini əhatə edir.

Rifah problemləri tənzimlənmə və idarəetmə baxımından

sahələrin inkişafı, onların dövlət tənzimlənməsi və mexanizmləri ilə

reallaşır. Ümumi daxili məhsulun artımı, onun yığıma və istehlaka

yönəldilməsi, cari və perspektiv xərclərin əsaslandırılması ilə baş

verir.

Perspektiv xərclər ölkə iqtisadiyyatının prioritetləri üzərində

yaranır və normativ prinsiplərə əsaslanır. Normativ yanaşma

sosialyönlü tənzimləmənin əsas metodoloji əsasıdır. Sosial normalar

sosial sahələrin təşkili, idarə edilməsi və perspektiv

islahatlaşmasının mexanizmi kimi formalaşır. Sosial- mədəni

normativlər müasir inteqrasiya amili olaraq standartlaşmaya

uyğunlaşır.

Sosial sahələrin əsas vəzifəsi insanın maddi və mənəvi

tələbatına uyğun sosial məhsul və xidmət istehsalı, istifadəsi

yollarını və idarə edilməsi mexanizmlərinin xüsusiyyətlərini

təkmilləşdirməklə fəaliyyət dairəsidir. Sosial vəzifələr obyektinə və

subyektinə uyğun olaraq ixtisaslaşır, təsnifatlaşdırılır və

i /

inkişaf etdirilir. Sosial vəzifələr dinamizm üzərində keyfiyyət

insanın tələbat sistemi və kommersiya marağım təmin edən

mexanizmlər üzərində qurulur.

Sosial mexanizmlər regional, qütbləşmə, minimumlar orta

təminat səviyyəsinə görə diferensiallaşır. Minimal səviyyəyə uyğun

təminat obyektiv parametrlərə uyğun olaraq dövlətin vəzifəsini

müəyy-ənləşdirir. Ölkədə inkişaf səviyyəsinə və resurs potensialına

uyğun minimumlar tərtib olunur, idarəetmə mexanizmləri kimi

istifadə olunur. Minimum istehlak səbəti, minimum ehtiyac

meyarları, yaşayış minimumu, minimum əməkhaqqı və konstitusiya

hüquqları üzrə sosial müdafiə sistemi dövlətin tənzimləmə

siyasətidir.

Ölkədə diferensiallaşma obyektiv və hamarlama siyasətinin

əlverişli əlaqəsi ilə tərtib olunur. Təminat sistemi isə minimumlar

üzərində qurulur. Amma bu minimumlar insan təşəbbüsünü və

stimullarını azaltmamalıdır. Yaşayış üçün zəruri ehtiyaclar obyektiv

səbəblər izah edilməklə, onun təkmilləşməsi, orta və yuxarı təminat

səviyyəsinə qalxmaq üçün stimullar brqərar olur.

1.2. Sosial-mədəni sahələrin iqtisadi əsasları

Sosial-mədəni sahələr fəaliyyət dairəsi olmaqla özünün

istehsal, bölgü və istifadə mexanizmləri ilə təşkil edilir. Xalq

təsərrüfatının tərkib hissəsi olmaqla, maddi və mənəvi nemətlər

yaratmaqla insan tələbatının ictimai və fərdi formalarını yaradır.

Sosial-mədəni sahələrin məhsulu xidmət və mənəvi dəyərlərlə

insanın hərtərəfli inkişafı, onun fiziki və mənəvi perspektiv

tələbatını ödəyən istehlak xarakterli dəyərlər yaratmaqdır.

Sosial-mədəni sahələrin məhsulu bazar iqtisadiyyatı

şəraitində həm satılır, mübadilə olunur, yaxud ictimai tələbatı

ödəyən sosial müdafiə məqsədlərini reallaşdırır. Sosial-mədəni

sahələrin məhsulu funksional tələbat və oynadığı rola görə

18

ləsnifatlaşdırılır. Hər bir funksional vəzifəyə uyğun “xalis” istehsal

və xidmət sferası formalaşdırılır. Belə ki, sağlamlıq, in- telektual

inkişaf sosial nemət olmaqla, onları təmin edən sahələr maddi,

təşkilati və əhatə xüsusiyyətlərinə görə formalaşır.

Sosial sferanın ümumi cəhətləri onun insan həyatını

formalaşdırmaq, sivilizasiya, inteqrasiya və kommersiya maraqları

ilə vəhdətdə həllolunmaqla xüsusi xarakter daşıyır. Sosial sferada

mülkiyyət münasibətləri bazar və bazardan kənarda sosial müdafiə

niyyəti ilə ixtisaslaşır.

Sosial sferanın iqtisadi əsaslarını mülkiyyət münasibətləri,

bölgü, mübadilə və idarəetmə formaları təşkil edir. Müasir şəraitdə

xidmət sferası 90% özəlləşib. Bəzi sahələr bütövlükdə xüsusi

mülkiyyətə tabedir.

Sosial sfera istehsal və xidmət yaratmaqla insanın həyat

fəaliyyətinin infrastruktur sahələri kimi formalaşır. Belə ki, maddi

istehsal infrastrukturu istehsala şərait yaratmaqla birbaşa və dolayı

yolla həyat şəraitini, gəlirlər və bazarın tələbata uyğun maddi və

mənəvi nemətlər təminatını formalaşdırır. Sosial infrastruktur

insanın inkişafına təsir edən sahələrin - bank, sığorta, kredit borcu və

maliyyə infrastrukturu sahələri olaraq sosial effekt ilə ölçülür.

Sosial sahələrin iqtisadi əsaslarını aşağıdakı istiqamətlərdə

qruplaşdırmaq olar;

- mənəvi və maddi nemətlərin istehsalı və onların hər bir

vətəndaşın istifadəsi üçün bərabər imkanların, hüquqların təmin

edilməsi;

- sosial sahələrin məhsula, xidmətə görə ixtisaslaşması və

xalis sahə olaraq təşkilatı quruluşunun yaradılması;

- sosial sahələrin təşkilati quruluşuna, ünvanına görə

qruplaşdırılması və onun hər birinin özünəməxsus idarə

mexanizminin yaradılması;

- sosial sahələrin tabelik və qarşılıqlı əlaqədə olan altsis-

temlərinin təşkili və məqsəd əmələgətirən meyarlara uyğun

kompleks sisteminin yaradılması;

19

- sosial sahələrin ünvanına və məqsədinə uyğun olaraq vəzifə

və resursların mənbələrinin tapılması;

- sosial-mədəni sahələrin prioritetliyini, milli, mədəni və

perspektiv məqsədlərə uyğun olaraq iyerarxiya sisteminin tərtibi və

onun elmi aparatının hazırlanması.

Sosial-mədəni sahələrin fəaliyyətinin iqtisadi əsasını tələbat

sistemi və onun dinamika strukturu təşkil edir. Sosial tələbat sosial

dövlətin iqtisadi quruluşu, əhalinin sosial-demoqrafik tərkibi, onun

demoqrafik xüsusiyyətləri və əhalinin maddi təminatı ilə ölçülür.

Sosial tələbat, milli-mədəni dəyərlər, əhalinin inkişaf meyilləri,

təhsil, səhiyyə, ictimai təşkilatları, korrupsiya, rüşvətxorluq və

əhalinin ehtiyaclarına dövlət yanaşması prinsipləri ilə müəyyənləşir.

Sosial tələbat özü də bütün əhali qrupları, sosial təbəqələr,

regional, kənd, şəhər və xarici təsirlərə məruz qalır. Təcrübə göstərir

ki, sosial mexanizmlər sosail sahələr olmaqla menecment, idarəetmə

və tənzimləmə siyasətini formalaşdırır. Sosial sahələrin tədqiqi və

idarə edilməsi inzibati və normativ-hüquqi əsaslara söykənməklə

özünün iqtisadi sistemini forma- laşdınr. Sosial sistemin formalaşma

amilləri onun iqtisadi sistemini, resurs mənbələrini, onların bölgüsü,

yenidən bölgüsü və idarəetmə mexanizmini yaradır. Bu sistem ölkə

iqtisadiyyatının qanunauyğunluqları ilə xüsusiləşdirildikcə, mövcud

iqtisadiyyatın daha məqsədəuyğun islahatlaşdırılması motivini və

əsas modelini formalaşdırır. İqtisadi sistemi aşağıdakı sxem ilə idarə

etmək olar (sxem 1.2).

Sxemdən göründüyü kimi, sosial sistem iqtisadi inkişafın

nəticəsi və onun artımı, onun keyfiyyəti və sonrakı təkmilləşməsi

üçün hədəflər rolunu oynayır. Bu hədəflərin tərtibi, əsaslandırılması

gələcəyə baxış və ölkə iqtisadiyyatının sosial- laşdırılması meyarı

olaraq əsaslandınlır. Hədəflərin tərtibi, onların elmi və resurs

potensialına uyğun reallığı və tənzimləmə yolu ilə yeni ehtiyatların

tapılması müasir dövrdə sosial-iqtisadi sistemin təkmilləşməsi

istiqamətidir.

20

Sxem 1.2. Sosial və iqtisadi sistemin əlaqəsi

Sosial tənzimləmə əhalinin rifahı, sosial müdafiə, istehlakçı

hüquqlarının qorunması, antiinhisar və korrupsiyaya qarşı iqtisadi

metodların tətbiqi, təminat mexanizmləri ilə reallaşır. Təbii ki, bu

sahələrin hər biri özünün sahə quruluşunu, formalaşma mexanizmini

əks etdirir.

İqtisadi ədəbiyyatlarda və idarəetmə sistemində sosial inkişaf,

sosial müdafiə, sosial təminat, sosial tənzimləmə prosesləri müxtəlif

aspektlərdən və daha çox davamlı inkişaf, təhlükəsizlik konsepsiyası

baxımından öyrənilir və gələcəyə baxış kontekstindən yollar

axtarılır.’

Sosial problemlər müasir şəraitdə ölkə əhalisinin rifahi, onun

yüksəldilməsi və dövlətin sosial müdafiə sisteminin

' Алирзаев А.Г. Взаимосвязь социальных и экономических процессов.

Баку, 1986.

Əlirzayev Ə.Q. Azərbaycanın sosial-iqtisadi problemləri, konseptual yanaşma,

maliyyə-büdcə və sahələrarası proqnozlaşma mexanizmləri. Bakt, 2012, 584 səh.

21

təkmilləşməsi üçün yaranan vəzifələr və konkret nəticələrdir. Sosial

məsələlər əhatə dairəsinə uyğun olaraq makroiqtisadi sahə və

funksional ünvanlı xarakter daşıyan istiqamətlərdir. Onun tədqiqi

ümumi iqtisadi problemlərin nəticəsi və amili, sahələrin təşkili və

idarə edilməsində sosial nəticələrin qiymətləndirilinəsi və ayrı-ayrı

əmtəə, xidmət və hər hansı iqtisadi mexanizmin sosial səmərəsini

yüksəltmək yolları ilə mümkündür.

Sosial sahələrin planlaşması, idarə edilməsi bazar

münasibətləri şəraitində əhali tələbatı, resurs təminatının

təkmilləşməsi və istifadəsinin sahə, ərazi sistemi ilə reallaşır. Daha

çox aşağıdakı istiqamətdə sosial təsirlər planlaşdırılır:

a) iş yerlərinin təşkili və məşğulluğun təmin edilməsi;

b) əhalinin maddi təminatı üçün bölgü sisteminin təşkili və

sosial ədalətin təmin olunması;

c) bazar münasibətlərinin təkmilləşməsi, əhali istehiakına

uyğun tələb və təklif qanunları ilə alıcılıq qabiliyyətinin

yüksəldilməsi;

ç) sosial sığorta və sosial təminat sisteminin iqtisadi

əsaslarını, planlaşma və bazar tipli dəyişmələrdə sosial müdafiənin

təşkili;

d) sosial infrastruktur sahələrinin təşkili və idarə

edilməsində, antiinhisar və antiinflyasiya tədbirlərinin

planlaşdırılması və səmərəli variantının təşkili;

e) təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, elm və digər sahələrin

marketinq planlaşmasında rəqabətqablliyyətli mühitin təşkili və

planlaşması;

ə) əhalinin yığımına stimul yaratmaqla faiz və kredit,

divident münasibətlərinin təşkili.

Sosial bazar münasibətləri maddi, mənəvi məhsullara və

mexanizmlərə görə təsnifatlaşdırılır. Maddi tərəf əhalinin rifahı,

istehlak səbəti, gəlirlər, yığım və xərclərin strukturu, dinamikası

təşkil edir, tərəflərin hər biri istehsal, bölgü və istehlak davranışının

dinamikası və formalaşmış xüsusiyyətləri ilə

22

bağlıdır. Maddi tərəf ölkə iqtisadiyyatının artımı, onun strukturu,

idxal, ixrac, bazarın marketinq quruluşu, bazarda əhalinin rifahına

uyğun əmtəə və xidmətin təşkili yolları göstərir.

Mənəvi məhsullar ölkədə inkişaf üçün sosial mühit, hər bir

vətəndaşın minimum dəyərlərə malik olması üçün dövlət təminatıdır.

Bazar münasibətləri inkişaf etdikcə ayrı-ayrı sosial qruplara bərabər

şəraitlər yaratmaqla, təşəbbüskarlığa səy göstərmək mexanizmləri

yaradılır. Mənəvi dəyərlər pullu və pulsuz xidmət infrastrukturu

sahələrini və mədəni mühit təşkil edir. Sosial sahələrin məhsuluna,

təşkilati quruluşuna və maliyyə mənbələrinə görə xidmət və

infrastruktur sahəsi kimi baxmaqla onun təsərrüfat fəaliyyəti,

dövlətlə əlaqə forması və digər sahələrlə əlaqəsi planlaşdırılır. Sosial

sahələr bu əlaqəyə görə sistem xarakterli və kompleks şəraitlərin

məcmuu kimi öyrənilir. Sosial sistemin obyekti kimi insan, onun

inkişaf indeksini idarə edən maddi-maliyyə sistemi formalaşır.

Sosial sistem hər bir mərhələdə son hədəfə təsir edən prioritetlər

üzərində qurulur və qütbləşir. Bu qütbləşmə sosial siyasətin

diferensiasiyasına, onun sosial ədalət üzərində qurulmasına və sosial

maraqların təmin olunmasına yönəldilir.

Müasir şəraitdə qütbləşmə leqal və qeyri-leqal, formal və

qeyri-formal iqtisadi sistemlərin dərinləşməsi dərəcəsi İlə özünün

sosial nəticələrini formalaşdırır.

Sosial-mədəni sahələr xalq təsərrüfatının və bazar

iqtisadiyyatının tərkib hissəsi olmaqla makro və mikrosəviyyəli

problemlər və idarəetmə xüsusiyyətləri kəsb edir. Mikrosəviyyəli

məsələlərdə sosial sahələrin ali məqsədi səmərəli və dünya

inteqrasiya sisteminə qovuşan bir ölkə iqtisadiyyatı dünya iqtisadi

sistemin tərkib hissəsi kimi baxılır.

Mikrosəviyyədə sosial-mədəni sahələr biznes maraqları və

məhdud tələblər səviyyəsində dövlət tənzimlənməsi yolu ilə

fəaliyyət göstərən sahələr, mülkiyyət formaları təsərrüfat quruluşu

kimi formalaşır və inkişaf edir.

23

Sosial-mədəni sahələrin iqtisadi quruluşu onun resursları və

gəlirlərinin artımı ilə maliyyələşən obyektlər kimi fəaliyyət göstərir.

Sosial-mədəni sahələrin özəlləşməsi, lisenziyası və sonrakı

fəaliyyəti dövlət tənzimləmə sistemi və ictimai tələbat prinsiplərinə

əsaslanır. Təhsil, mədəniyyət, elm və səhiyyə sahələri müxtəlif

ölkələrdə özünün maliyyələşmə və nəzarət mexanizmlərinə görə

fərqlənir. Müasir şəraitdə Azərbaycanda bu sahələrin inkişafı dövlət

maliyyələşməsi və rəqabət əmələ gətirən sahələr üzrə inkişaf

etdirilir.

Sosial obyektlərin iqtisadi sistemi xidmət və insanın mənəvi

tələbatına uyğun olaraq yerləşməsi, onların planlaşması hüquqi və

fiziki şəxs timsalında sahibkarlıq fəaliyyəti ilə təyin olunur. Sosial

sahələrdə sahibkarlıq bazar tələbinə uyğun olaraq xüsusi sektor və

dövlət sektoruna bölünür. Onun əsas resursları investisiyaların bütün

mənbələri hesabına xüsusi vəsaitlər təşkil edir. Dövlət büdcəsinin

xərc strukturu sosial məqsədlər və sosial investisiyayönlü xərclərə

bölünməklə sosial- yönlü büdcə strategiyasını formalaşdırır. Dövlət

büdcəsinin sosialyönlü istiqamətinin əsas hissəsini əhalinin müdafiə

olunan xərcləri və sosial sahələrin xərcləri təşkil edir. Azərbaycan

Respublikasında dövlət büdcəsi sosialyönlü xarakterə malikdir. Bu

məqsədlər real əhali, sosial obyektlərin tələbatını ödəmək və

Azərbaycanda real həyat səviyyəsinin mövcud vəziyyətini

yaxşılaşdırmaq zəruriyyətindən meydana çıxır.

Dövlət büdcəsindən sosial istiqamətləri birbaşa müdafiə

olunan fərdi ünvanlı xərclərə və kollektiv istehlak, infrastruktur

şəraiti və sahibkarlığı, məşğulluğu artırmaq üçün verilən sığorta

Ödəmələri, subsidiyalar, kreditlər və dividentlər yolu ilə reallaşır.

Sosial təyinatlı xərclər müasir şəraitdə öz ünvanını və rolunu

dəyişdirir. Belə ki, ipoteka, sahibkarlığa dəstək xərcləri, ayrı-ayrı

vacib məhsulların istehsalına dəstək, ünvanlı sosial yardımın daha

çox stimul yaratması məqsədinə yönəldilməsi sosial inkişafın

təkmilləşməsi yollarıdır. Sosial obyektlərin inkişafı rəqabət mühiti

şəraitində təminat bərabərliyi yaratmaqla

24

inkişaf etdirilir. Sosial sahələrin xüsusi mülkiyyət forması, müəyyən

təminat səviyyəsindən yuxarı keyfiyyətli xidmət, yaxud qiymətli

məhsul istehsal etməklə özünün maliyyə potensialını və davamlı

inkişafını təmin edir.

Sosial sahələrin iqtisadi əsaslarını mülkiyyət formasından

asılı olaraq xüsusi fondlar, əhali vəsaitləri, büdcədənkənar fondlar və

xarici investisiyaların beynəlxalq səviyyəli inkişaf strategiyası təşkil

edir. Azərbaycan Respublikası beynəlxalq təşkilatların üzvü olmaqla

sosial xartiyalara və bəyənnamələrə qoşulur.

Sosial problemlərin tədqiqinin sahə və ərazi aspektləri strateji

və regional xüsusiyyətlər kəsb edir. Strateji araşdırmalar ölkədə baş

verən kəmiyyət və keyfiyyət dəyişmələrini nəzərə almaqla rifaha

yönəldilən dəyişmələri özündə əks etdirir.

İqtisadi struktur, onun dəyişməsi sosial məqsədlərə nail

olmaq niyyətini güdür. Hər bir regionun iqtisadi və sosial

potensialından səmərəli istifadə etməklə region əhalisinin rifahı

yaxşılaşdırmağa yönəldilir.

Sosial-mədəni sahələrin iqtisadi əsaslan onun idarə

edilməsinin və təşkilati quruluşunun xüsusiyyətlərini formalaşdırır.

Bazar münasibətləri şəraitində sosial sahələrin liberallaşması ilə

yanaşı onun tənzimlənilməsi zəruriliyini tələb edir. Bir sıra sahələr,

sosial nemətlər təminat prinsipi ilə bölünür və dövlət tərəfindən

tənzimlənir. Sosial təminat sistemi yaşayış minimumu, istehlak

səbəti, minimum əməkhaqqı və minimum pensiya, müavinətlər və

kollektiv istehlak üçün minimal şəraitlərlə tənzimlənir.

Sosial obyektlər məhsuluna görə ixtisaslaşır və istehsal,

maliyyə, sığorta, bank və maliyyə infrastrukturu olmaqla birbaşa

sosial xarakter daşıyır, yaxud sosial şərait yaradır, nəticələri ilə insan

fəaliyyətinə, onun inkişafına təsir edir. Bu ba- xımdam sosial

xidməti aşağıdakı bölmələr üzrə öyrənmək olar:

- istehsal sferası əmək şəraiti və müəssisənin sosial

xidmətinin təşkili, onun iqtisadi mənbələri və idarə edilməsi;

25

- sosial müəssisələrin marketinq xidmətinin planlaşması,

bazara uyğun məhsul istehsalı, kommersiya səyi və ictimai tələbata

uyğun fəaliyyəti;

- bank və kredit sistemi, faiz siyasəti və kredit formalarının

sosial zəmin üzərində qurulması;

- sosial sığorta sahələrinin, formalarının təşkili və idarə

edilməsi;

- sosial müdafiə sistemi, onun iqtisadi əsaslarının, maliyyə

mənbələrinin və tənzimləmə mexanizmlərinin əsaslandırılması və

təkmilləşməsi.

Sosial müəssisələrin yerləşməsi tələbat sistemi və əhalinin

məskunlaşması, iqtisadi və resurs potensialının səmərəli iqtisadi

dövriyyəyə cəlb edilməsi, həmçinin əhalinin və onun tərtibinin həyat

şəraiti, təhsil və səhiyyə xidmətinin təmin olunması prinsiplərinə

uyğunlaşdırılır. Sosial müəssisələrin təşkili məcburi və kommersiya

səyləri ilə həll olunur. İqtisadi sahələrin bazarı məhsul və xidmət

bazarı ilə əsaslandınlırsa, sosial bazar münasibətləri əhalinin tələbi,

onun perspektivi və əhalinin dövlət zəmanəti ilə inkişaf etdirilir.

Ona görə də sosial sfera uzunmüddətli strategiya olmaqla effekti

baxımından fərqlənir. Sosial effekt təkcə məsrəf və son məhsul

arasında nisbətlə deyil, perspektivdə insan amilinin inkişafı, onun

məhsuldarlığı, intelektual səviyyəsi, milli-mənəvi dəyərlərin

sivilizasiya və dünya inteqrasiyası sistemində rolu və yeri ilə

qiymətləndirilir. Sosial-mədəni sahələrin strukturlaşması sosial

prioritetlər (effektlər) baxımından qiymətləndirilir və onun iqtisadi

sistemdə dominant rolu müəyyənləşdirilir.

Sosial-iqtisadi sistem tədqiqat obyekti və praktiki iqtisadi

sahələr olmaqla stasional fəaliyyəti və mövcud vəziyyəti əhatə

etmir. Ona biz inkişaf prizmasından, iqtisadi sistemin sahə və insan

amili olaraq onun istehsalçısı kimi baxırıq. Ona görə də hər bir sosial

sahədə istehsal, əməkhaqqı, sosial sığorta, vergi, maliyyə və

bazarların zəbt edilməsi, davamlı inkişaf strategiyası formalaşır.

Sosial müəssisələrin istehsal, xərc strukturu

26

arasında maddi-maliyyə nisbətləri və sosial səmərə idarə olunur.

Sosial xidmət iqtisadiyyatın təşkili və idarə edilməsinin

təşkilatı-idarəetmə institutudur. Sosial iş makro və mikrosə- viyyədə

dövlət və müəssisə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq fəaliyyət

dairəsi və regional, ərazi idarəetmə sistemində formalaşdırılır. Ölkə

iqtisadiyyatı səviyyəsində məşğulluq, regionların sosial-iqtisadi

inkişafı, sosial müdafiə, antiinhisar və antiinflyasiya tədbirləri, kənd

və şəhərlərin sosial inkişafı, miqrasiya, məskunlaşma və

təhlükəsizlik, səhiyyə, təhsil, mədəniyyət və kollektiv istehlak

sahələrin, sosial işin əsas strukturudur.

Sosial məsələlərin həlli xüsusi müəssisə və hər bir

müəssisədə sosial bölmə, həmçinin hökumət və qeyri-hökumət

təşkilatları formasında fəaliyyət göstərir.

ictimai təşkilatlar dövlətin, əhalinin və müəssisələrin maliyyə

yardımları hesabına fondlar və ictimai təşkilatlar kimi formalaşır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təşkilati quruluş olaraq sosial qurumlar

sahibkarlıq və pullu xidmət hesabına özünün maliyyə potensialını

formalaşdırır.

Sosial müdafiə iqtisadiyyatı dövlət və özəl formada təşkil

olunur. Pensiya, müavinat sistemi, elm və təhsilin, mədəniyyətin

inkişafı üçün yaradılan fondlar, ictimai təşkilatlar əsasən dövlət

büdcəsindən formalaşır. İslahatlaşma dərinləşdikcə pensiya

islahatları sığorta hesabına maliyyələşmə sisteminə keçir. Amma

Azərbaycan əhalisinin sosial tərkibi sosial müdafiənin dövlət

tərəfindən maliyyələşməsinin uzunmüddət saxlanılacağını

zəruriləşdirir.

Sosial müdafiənin özəl tipi perspektivdə gözlənilir. Hər bir

vətəndaş sosial sığorta ödəyicisi kimi özəl fondlara daxil ola bilər və

onun təminat səviyyəsi möhkəmləndikcə, rəqabət qabiliyyəti

güclənər. Fikrimizcə, tam məşğulluğun olmaması, yoxsul ailələrin

və əlillərin olması dövlət sosial müdafiə sisteminin rolunu

saxlayacaq.

27

Sosial sistemin formalaşması sxemi məqsəd, resurs və

tənzimləmə vəzifələrini həyata keçirən obyekt və subyektlərin

məqsədyönlü təşkili formasıdır. Vahid məqsəd və alternativ

resurslara, texnologiyalara, bölgü və stimullar sisteminə əsaslanan

sosial inkişaf aşağıdakı kimi ifadə edilir (sxem 1.3).

Sxem 1.3. Sosial inkişafın prinsipial sxemi

Sxemdən göründüyü kimi, ali məqsəd sosial tərəqqi və sosial

inkişaf strategiyası təşkil edir. Resurs təminatı və dövlət

tənzimlənməsi sosial inkişafın maddi əsasını formalaşdırır, onun

mexanizmləri cari və perspektiv inkişafın meyarı baxımından həll

edilir.

Sosial tədbirlər zaman etibarilə perspektiv kompleks iqtisadi

və struktur dəyişmələri ilə mümkündür. Bu tədbirlər islahatlar

proqramını və məqsədli proqram xarakterli tədbirlər

28

ilə mümkündür. Sosial-mədəni sahələrin fəaliyyəti, struktur

islahatları bazar prinsipləri və normativ (standart) dəyişmə meyilləri

ilə proqnozlaşdırılır. Belə ki, sosial inkişaf sahələrinin məsrəfləri

insanın tələbatına və ictimai normalara uyğun hesablanır. Sosial

normalar iqtisadi, texniki, fizioloji və mənəvi dəyərlərin elmi

əsaslarla tərtib olunmasını tələb edir. Sosial normalar düryavilik,

milli və resurs təminatı çərçivəsində daima təkmilləşir. Onun

proqnozu iqtisadi və sosial sferada baş verən amillərin dəyişməsini

nəzərə almaqla proqnozlaşdırılır.

Sosial-iqtisadi əlaqə sahələrarası, sahədaxili, makro və

mikroiqtisadi-sosial proseslərin qiymətləndirilməsi və perspektivini

nəzərə alır. Sosial proqnozlar və məqsədlərə nail olmaq sosial

proqramlar ilə tədqiq olunur və proqnozlaşdırılır.

Sosial proqramlar funksional vəzifələr üçün ünvanlanır.

Vaxtı çatmış iqtisadi problemləri həll etmək üçün elmi əsaslanmış

“təsirlər” sistemi hazırlanır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial

“təsirlər” normativ-hüquqi baza və maraqların uzlaşması

prinsiplərinə əsaslanır. Gəlirlərin bölgüsü, renta münasibətləri,

bonus və digər təkrar istehsal mexanizmləri əsaslandırılır. Əsas

məqsəd iqtisadi və sosial potensialı iqtisadi dövriyyəyə cəlb etmək

və onun təkrar istehsalını təmin etmək məqsədi əsas götürülür.

Sosial proqramlar direktiv yox, müəyyən öhdəliklər prinsipi ilə həll

olunur.

Təcrübədə sosial-iqtisadi proqramlar mexanizm plaraq

müasir şəraitdə çevik olur və real imkanlara söykənir. Azərbaycan

Respublikasında 2004-cü ildən başlayaraq hər üç ildə regionların

sosial-iqtisadi inkişaf proqramı tərtib edilib və tətbiq olunub.

Yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf proqramının tətbiqi ilə

yoxsulluq həddi 5-6%-ə endirilib.

Müasir şəraitdə sosial problemlərin həlli, məşğulluq, iş

yerləri, məskunlaşma əhalinin rifahı, qütbləşmənin sosial ədalət və

istehlakla əmək ölçülərinin tarazlaşması, əhalinin sosial müdafiəsi

kimi zəruri problemlər aktuallığını saxlayır. İqtisadi inkişaf meyilləri

və əldə olunan sosial nəticələr göstərir ki,

29

iqtisadi və sosial məsələlərin əlverişli əlaqəsi təmin olunmursa,

inteqral səmərə əldə edilmir.

1.3. Sosial-mədəni sahələrin metodoloji əsasları və

göstəriciləri

Sosial-mədəni sahələrin mahiyyəti, onun formalaşması

xüsusiyyətləri və perspektiv dinamikası elmi, metodiki və

konseptual yanaşma strategiyasına əsaslanır. Sosial sahələrin

mövcud vəziyyəti, əhali tələbatına uyğun xidmət səviyyəsi və

onların məşğulluq, ümumi daxili məhsul istehsalında rolu, ölkəyə

perspektiv inkişafı bir sıra icmal və xüsusi göstəricilərlə dinamikada

təhlil edilib, dəyişmə meyili və perspektivi artım və keyfiyyət

dəyişmələri baxımından qiymətləndirilir.

Sosial-mədəni inkişafın maddi tərəfi adambaşına düşən

ümumi daxili məhsul, onun istehlaka və ehtiyatlara istifadəsi, sosial

xərclər və investisiyaların sosial sahələrin infrastrukturun inkişafı

təhlil olunur. Sosial sahələrin hər biri özünün potensialı çərçivəsində

fəaliyyət göstərir. Hər bir sahənin illik xidməti onun xərcləri və

iqtisadi səmərəsi ilə yanaşı təminat səviyyəsi ilə ölçülür. Sosial

sahələrdə əhalinin tələbatı, normativ tələbata uyğun xidmət və

məhsulun müqayisəsi tələbatın ödənilməsi dərəcəsi kimi qəbul

edilir. Ona görə də, metodoloji baxımdam tələbatın ictimai

xarakteri, onun standartlara uyğunluğu və mütərəqqi forması və

ödənilməsi variantları əsaslandırılır. Sosial tələbat əhali qrupları,

gəlirlilik səviyyəsi və bir sıra motivi- zasiya amillərindən asılı

olduğu üçün standartlaşma metodları keyfiyyətcə təhlil olunur. Ona

görə də sosial bazarı öyrənmək üçün istehlakçıların motivini, onların

yaranma səbəblərini və real iqtisadi sosial amillərini nəzərə almaqla

qütbləşmə və ti- poloji metodlarından istifadə edilir.

Əhalinin istehlakçı və iqtisadi sosial amil olaraq bir sıra

göstəriciləri ilə eynicins qruplara ayırmaq olar. Bu amillər potensial

imkanlar baxımından eynicins olsa da, onların istehlak

30

bazarında və həyat fəaliyyətində aktivliyi eyni olmur. Hətta eyni

sosial qrupda gəlirləri və ailə tərkibi eyni olan adamlar fərdi seçim

meyarı ilə özünün həyat fəaliyyətini qurur. Bəzi hallarda son nəticə

ilə eyni dinamizmə malik, qərar qəbul edən insanlar və istehlakçılar

müxtəlif potensial sosial-iqtisadi göstəricilərə malik olurlar.

İstehlakçıların tipləri ilə, istehlak bazarında əməyin xarakteri ilə

istehlak xarakteri arasında əlaqə formaları və təsirlər klastr

metodologiyası ilə əlaqələndirilə bilər. Matrisa formasında əhali

klastrı ilə seçim, davranış konkret istehlak strukturu arasında klastr

əlaqəsi, onların dəyişməsində hər bir amilin rolunu

qiymətləndirməyə imkan verir.

Matris formasında aşağıdakı sxem təklif edilir. Sosial

sahələrin təsviri modeli, onun bazar münasibətləri şəraitində

kommersiya maraqlarına yox, insan kapitalının artımına və onun

prioritet istiqamətlərinin formalaşmasına yönəlir. İnsan kapitalı

müasir şəraitdə aşağıdakılardan ibarətdir:

a) insan inkişafı, o cümlədən indeks və mütləq mənada;

b) ana kapitalı;

c) intellektual kapital;

ç) təbii resurslar, onların təkrar istehsal gücləri;

d) inteqrasiya kapitalı.

Sosial kapitallaşma proses olaraq mövcud resursların artımı

onların istifadəsi səmərəsi ilə ölçülür və perspektiv qərarlar üçün

tənzimlənir. İnsan inkişafı və insan kapitalı fiziki artımla yox, hər bir

insanın əmək və sosial fəallığı ilə qiymətləndirilməlidir. İnsan

kapitalı, onun artımı əhalinin məhsuldarlığı, fəallığı və elm, təhsil

səviyyəsi ilə artırılır. Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasında da

insan artımının sürəti azalır. Son 90 ildə əvvəlki 80 ilə nisbətən artım

tempi iki dəfə azalıb. Təkrar istehsal problemi fəallığı artırmaq üçün

elm, təhsil, səhiyyə və siyasi həmrəyliyin artırılmasına yönəlir. İnsan

amili sosial kapitalın aparıcı halqası olmaqla onun tələbat sistemi ilə

ödənilməsi yolları arasında yeni yollar axtarılır.

31

Sosial inkişaf göstəriciləri istehsal, bölgü və istehlak

bazarında baş verən dəyişmələr, adambaşına düşən istehsal həcmi,

onun əhali tərəfindən faydalılığı və əhalinin mövcud maddi

vəziyyəti, təminat səviyyəsi ilə ölçülür. Keyfiyyət göstəriciləri

olaraq yoxsulluq səviyyəsi, ehtiyac minimumu, minimum yaşayış

səviyyəsi, yoxsulluq həddi və gəlirlərin formalaşması mənbələri

təşkil edir. Əhali istehlakının dinamik təhlili, onun strukturunun baş

verən dəyişmələrin amillər üzrə təhlilinə və qiymətləndirmə

metodikasına səbəb olur. Yoxsulluğun azaldılması yolları müasir

şəraitdə ədalətli bölgü və inkişaf hədəflərini hazırlamağa imkan

verir. Azərbaycan statistikasında yoxsulluğun dinamikası aşağıdakı

kimi dəyişir (cədvəl 1.1).

Cədvəl 1.1.

Yoxsulluğun dinamikası

2003 2005 2010 2014

Yoxsulluq səviyyəsi 44,7% 29,3% 9,1% 7,1%

Dövlət Statistika Komitəsindən verilən məlumata görə,

Azərbaycanda yoxsulluğun səviyyəsi 2003-cü ildə 44,7%, 2004-cü

ildə 40,2%, 2005-ci ildə 29,3%, 2006-cı ildə 20,8%, 2007-ci ildə

15,8%, 2008-ci ildə 13,2%, 2009-cu ildə 10,9%, 2010-cu ildə isə

9,1% təşkil etmişdir. 201l-ci ilin nəticələrinə görə ölkəmizdə

yoxsulluq göstəricisi 1,5% azalaraq 7,6%-ə enmişdir. Məcburi

köçkünlər arasında isə yoxsulluq həddi son 8 ildə 74%-dən 18%-dək

azalmışdır.

Yoxsulluğun azaldılması istiqamətində atılan ən mühüm

addımlardan biri də Prezident İlham Əliyevin 2008-cİ il 15 sentyabr

tarixli sərəncamı ilə “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan

Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət

Proqramf’nm təsdiq edilməsidir.

İqtisadiyyatın inkişafı və əhali rihafının yaxşılaşması,

qUtbləşmənin ədalətli sisteminin hazırlanması halları, yoxsulluğun

həddində və istehlak strukturunun formalaşmasında, onun

32

dinamikasında özünü göstərir. Əhali gəlirlərinin artımı kəmiyyət

göstəricisidir, onun səviyyəsinin yüksəldilməsi, istehlak

strukturunda mənəvi nemətlərin istehlakı ilə qanunauyğun

dəyişilirsə, onda rifahın keyfiyyət dəyişməsi baş verir. Respublikada

istehlak səbətində xidmətin payı 10% təşkil edir, bu da, hələ ki,

maddi tələbatın prioritetliyini göstərir.

Əhalinin rifah göstəriciləri olaraq maddi balanslar, gəlir

balansları və xərclər arasında riyazi, reqressiya tənlikləri qurmaqla

amillər və onların nəticəsi arasında elastiklik əmsallarını

qiymətləndirmək olar. Gəlir və istehlak balansı gəlir mənbələri ilə

istehlak formaları və mənbələri arasında əlaqəni göstərir. Bu

balanslar əhali, kənd və sosial qruplar üzrə tərtib olunur.

Normalaşmış üsulla sosial sahələrin təhlili və proqnozu

həmin sahələrin xidmət fəaliyyətinin maddi-maliyyə və əmək

tutumlarını hesablamağa, bu göstəricilərin təminat səviyyəsi ilə

maqayisə etməklə təminat yolları axtarmağa imkan verir. Əhalinin

adambaşına düşən xidmət səviyyəsinə görə təminat səviyyəsi yeni

xidmətlərin tapılmasına şərait yaradır.

Normativ metodlar səhiyyənin, təhsilin, mənzil-kommu- nal

xidmətin və ölkədə hər bir insan üçün zəruri olan normal şəraitin

ölçülməsi, qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunur. Bir çox sahələrin

maddi və maliyyə planı zəruri olan normalara uyğun idarə olunur.

Keyfiyyət baxımından adambaşına düşən istehlak normaları, mənzil

şəraiti və pullu xidmət sferası planlaşdırılır.

Sosial normalar və normativləşmə predmet olaraq sosial sahə

mütəxəssisləri üçün tədris olunur. Normalar direktiv xarakter

daşımır, onun təzələnməsi dünyada gedən proseslər, ölkə

iqtisadiyyatında baş verən elmi-texniki xarakterli islahatlar, əhalinin

özünün davranış tərzi və baxışları normaların təkmilləşməsini tələb

edir.

Sosial standartlar milli-mədəni, tarixi və iqtisadi göstəricilər

üzərində, bir sıra xidmət sahələri isə adambaşına, min nəfərə düşən

xərclər, resurslar üzərində qurulur. Sosial nor

33

malar nisbi mənada və sistem halında tədqiq olunur. Potensial

normativlər və real göstəricilər arasında nisbət təminat səviyyəsini

müəyyənləşdirir. Əgər təminat səviyyəsi 100%-ə yaxınlaşırsa, onda

ona təsir edən amillərin seçilməsi və tənzimlənməsi baş verir.

Normativləşmə prosesi istehlak, təminat və struktur

dəyişmələrin təsiri ilə təkmilləşən və idarə olunan sahələr kimi

formalaşır.

Normalar fizioloji, texniki, tibbi və əxlaq normaları olmaqla

təcrübə və elmi əsaslarla hazırlanmış, tövsiyyə xarakterli göstəricilər

sistemidir. Normativləşmədə vahid ölçü sisteminə gətirilmək

metodikası hazırlanır və tətbiq olunur. Belə ki, ölkədə yaşamaq üçün

fizioloji tələbatı Ödəyən kilokalori, yaxud yağlar onların maddi

nemətlərdə təcəssümü olan məhsullarla ifadə olunur. Mövcud

məhsullar bazarını qiymətləndirərək normativ göstəriciləri təmin

edən məhsulların məcmuu variantı və onların əvəz edilməsi

nəticəsində son nəticəyə çatmaq imkanı (effekti) müəyyənləşir. Belə

ki, ölkədə qida tələbatı müxtəlif qida məhsulları ilə, onun bazarını

nəzərə almaqla əsaslandırılır və seçim istehlakçının özünün

davranışını müəyyən edir. Yaşamaq üçün zəruri olan normativ

istehlak göstəricilərinə uyğun istehlak səbəti yaşayış minimumu,

ehtiyac minimumu^ minimum əməkhaqqı və digər gəlirlər

planlaşdırılır. Ölkədə hər il büdcə ilində bu göstəricilər Milli

Məclisin dekabr iclasında Dövlət büdcəsinin təsdiqi prosesində

baxılır və təsdiq olunur. Ölkədə baş verən bahalaşma və qiymət

amilini nəzərə almaqla bu göstəricilər təsdiq olunur.

Sosial sahələrin inkişafı əhalinin demoqrafik tərkibi, onun

rifahı, məşğulluğu, təhsil səviyyəsi, mədəni inkişaf göstəriciləri və

onların perspektiv arzuolunan hala çatmaq üçün tənzimlənən, idarə

olunan amillərin qiymətləndirilməsi və ekzogen parametrlərin

sistemə daxil edilməsi yolu ilə baş verir. Ona görə də sosial sahələrin

və sosial nemətlərin tələb və təklifi çoxamilli və imitasiya modelləri

ilə tənzimlənir. Təcrübə

34

göstərir ki, sosial nemətlər gəlirlər, yığım və xərc strukturuna uyğun

tələb və təklif əyrisi ilə dəyişir.

\s=frcj.dr.Q^,)-y-/T , Burada, İs - adambaşına düşən istehlak səviyyəsi;

Cj - gəlirlər,] - gəlir forması;

d - demoqrafik göstəricilər (vektor demoqrafik);

y> - bazar tələbi;

T - bazar təklifi.

Hər bir amilə görə dəyişmə dinamikası istehlak funksiyasının

çox amillər üzərində dəyişmə strukturunu müəyyənləşdirir.

Müasir şəraitdə dünya ölkələrinin inkişafı, beynəlxalq

maliyyə təşkilatlarının fəaliyyətinin məkan və məzmunca dəyişməsi,

açıq iqtisadi sistem və iqtisadi maraqlar üzərində beynəlxalq

biznesin inkişafı sosial tələbləri formalaşdırır. Bu şəraitdə

konseptual inkişaf strategiyası əsas rol oynayır. Respublikada müasir

inkişaf səviyyəsi, gəlirlərin formalaşması mənbələri və sosial

amillərin üstün artması meyilləri sosial-iqtisadi konsepsiyanın

perspektivini və gələcəyə baxışın anatomiyasını dəyişir. Artıq

inkişaf konsepsiyası artan resurslar şəraitində onlardan istifadə və

saxlanılması təkrar prioritet olaraq qəbul edir. Bu gün Azərbaycan

investisiyayönlü, sosial gərginliyi ön plana çəkir.

Sosial konsepsiya neft gəlirlərinin perspektiv sahələrinin və

fəaliyyət növlərinin genişlənməsinə, insan kapitalının artırılmasına,

sosial infrastrukturun və bütün əhali qruplarının həyat səviyyəsi və

intelektual inkişafı üçün şəraitin yaradılmasına yönəlir.

Respublikada təhsil və elmin inkişafı sosial müdafiə və analıq

kapitalının maddi təminatı üçün neft gəlirlərinin istifadəsini tələb

edir.

Sosial problemlərin tədqiqi mövcud iqtisadi göstəricilər,

əhalinin təbii artımı dinamikası və onların istehlak, təhsil, mədəni

sferada seçim davranışı ilə müəyyənləşir. Müasir şəraitdə

35

adambaşına düşən gəlirləri istehlakm həcmi, strukturu, təhsil,

səhiyyə xidmətinin nəticələri sahə və tələbatın ödənilməsi

baxımından qiymətləndirilir.

Sosial problemlər ictimai tələbat, ictimai rəy və əhalinin

motivizasiyası əsasında tədqiq edildikdə, ümumiləşmə etdikdə

gələcək proqnozlar vermək olar.

Sorğu materiallar» əhalinin ayrı-ayrı sosial qruplar üzrə

həyat səviyyəsini, onların məşğulluğundan asılı olaraq ictimai-

iqtisadi, siyasi və müasir problemlərin həllində rolu qiymətləndirilir.

Təbii ki, əhalinin bütün təbəqələrini sosial sorğulara cəlb etmək

mümkün deyil. Ona görə də müəyyən sayda və əhatə dairəsinə görə

reprezentativ sayda əhalidən sorğu keçirməklə insanların həyat

səviyyəsi, onların xidmət və sosial institutları münasibətlərini təhlil

edib, riyazi üsullar və statistik- riyazi modellərilə bütün əhali üçün

xarakterik ümumiləşmə vermək olar.

Sosial modellər daha çox statistik, məqsədli proqram və

imitasiya hesabatları aparmaq və qiymətləndirmək üçün tərtib

olunur. Gəlirlərin paylanması amillər, normal paylanma və matrisa

modellərinə bölünür. Gəlirlərin paylanması normal və loqonormal

qanunları ilə modelləşir.

Burada C - gəlirlərin adambaşına səviyyəsi, N - gəlir səviyyəsinə görə əhalinin xüsusi çəkisi.

36

İstehlak modeli reqressiya və korporasiya tən ükləri ilə ifadə

olunur. Tələb funksiyası gəlir, ailənin tərkibi və qiymət amili ilə

funksional model olaraq tərtib edilir.

İs=f(C„ Oj, pic)

Burada, İs - istehlak;

C, - gəlirlərin paylanması;

ttj - ailə tərkibi i ailə üzvünə;

Pk - qiymət indeksi k k məhsulu və xidməti üzrə.

İstehlak modeli həmçinin verilən normalara görə də qurulur.

Bu məqsədlə istehlak normasına görə mövcud istehlakın idarə

edilməsi məsələsi həll olunur.

Normativ istehlak parametrləri resurs məhdudiyyətləri,

qiymət dəyişmələri, bazarın əmtəə-xidmət və mədəni nemətlərin

əvəz edilməsi təklifi imkanları ilə ölçülür.

Sosial fəaliyyətin planlaşması metodları strateji və marketinq

prinsipləri üzərində qurulur. Məhsul və xidmətin keyfiyyəti, onun

qiyməti tələb və təklifin tənzimlənilməsi metodları marketinq

planlaşmasında nəzərə alınır.

Marketinq metodları əhalinin xidmət istehlakına tələbatı,

onun ödənilməsi imkanları daxilində istehlakın sosial səmərəyə

səbəb olan strukturunun tapılması ilə mümkün olur. Ona görə də hər

bir əhali qrupu üçün onun gəlirlərinə uyğun orta istehlak strukturu

xarakterikdir. Ona görə də istehlakın struktur tipinə görə əhalinin

paylanması metodlarını tətbiq etməklə əhalinin varlı, orta təbəqə və

yoxsul əhaliyə bölmək olar. Tədqiqat təcrübəsi göstərir ki, istehlakın

dəyişmə dinamikası aşağıdakı qanunauyğunluqla xarakterizə

olunur.

37

yoxsul təbəqə

Qrafıkdən göründüyü kimi, əhalinin varlı təbəqəsinin

gəlirlərinin artması onun ərzağa olan tələbatını azaldır, daha çox

xidmət və səhiyyə xərcləri artır, orta təbəqədə gəlirlərin artması ilə

ərzaq istehlakı artır, sonra doyma halı baş verir və əhali daha çox

qeyri-ərzaq məhsulu istehiak edir. Yoxsul təbəqədə gəlirlərin

artması ilə ərzaq xərcləri artır və sonra sabitləşir.

İstehiak davranışı modeli istehlakçıların sosial-iqtisadi

parametrləri ilə onların istehiak davranışı arasında dəyişməsinin

funksional asılılığını göstərir. Burada daha çox yaxınlaşma

intensivliyi ilə ssenarilər yaratmaq lazımdır, bu da davranışın

motivinin təsirini göstərir.

Sosial-iqtisadi motivizasiya hər bir ailənin və fərdin,

cəmiyyətin istehiak və tələb funksiyasını formalaşdırır. Tələb

əyrisinin dəyişməsi ilə ona təsir edən amillər arasında artım və

azalma nisbəti istehlakin məqsəd funksiyasının amillərə görə xüsusi

törəməsi ilə ifadə olunur.

_ A^(c,g*)4r(c,e*). 'AC Ag ’

Burada, f(c,Q) faydalılıq funksiyası olmaqla istehiak

davranışını formalaşdırır. Onun A artımının hər bir amilə gəlirlər,

38

qiymət və digər amillər üzrə dəyişməsini qiymətləndirməklə

ayrı-ayrı əhali qrupları üçün üstünlük seçimini və reallaşan istehlak

davranışını tapmaq olar. Klassik ədəbiyyatlarla sistem yanaşma

baxımından faydalılıq funksiyası bütöv iqtisadi fəaliyyət kimi

ictimai istehsalda baxılırdı. Bu yanaşmaya istehlak sferasında və

sosial sahələrin inkişafı prizmasından baxırıq. İqtisadi bilikləri olan

hər bir tələbə, aspirant və tədqiqatçı istehlak davranışı modelinin

qoyuluşunu və onun məntiqi sxemini tərtib etməyi bacarmalıdır.

Sosial fəaliyyətin resurs təminatı xarici amillərin hesabına

baş verməlidir. Onun iqtisadi və insan amilləri elmi-texniki tərəqqi,

innovasiya yeni ləşkilati quruluş və insanın məhsuldarlığı, fəallığı,

ictimai, fərdi baxışları ilə əmək fəaliyyəti və yaşayış şəraiti ilə

ölçülür. İqtisadi artımla yanaşı sosial tərəqqi arasında qarşılıqlı əlaqə

və əlverişli nisbətlər hər bir amilin dəyişməsində məhdud yanaşma

ilə yanaşı, onun səmərəli istifadəsi yolları tətbiq edilməlidir.

Sosial tərəqqi metod kimi proqnozlaşmanın nəticələri ilə

qiymətləndirilir. Planlı təsərrüfat sistemində elmi-texniki tərəqqi və

onun sosial nəticələri 1986-2005-ci illərin dövlət proqramında tərtib

olunmuşdur. Müasir şəraitdə elmin proqnozu həm praktiki və həm

də sosial nəticələrə nail olmaq prizmasından həll edilir. İstənilən

islahatın səmərəsi sosial səmərə baxımından qiymətləndirilir.

Sosial-mədəni sahələrin tədqiqi və təhlili metodikası sahə və

ərazi baxımından baxılır. Hər bir regionda sosial inkişaf və rifah,

məskunlaşma regionun iş yerləri, regionda sosial infrastrukturun

təminat səviyyəsi və əhalinin məskunlaşma meyil- ləri təhlil olunur.

Regional yanaşma regionda potensialın istifadəsi yollarını

təkmilləşdirmək, geosiyasi və coğrafi şəraitin yerli əhalinin həyat

səviyyəsi və məskunlaşması üçün istifadə etmək strategiyası əsas yer

tutur.

Sahibkarlığın regional və mərkəzdə yerləşməsinin ciddi

fərqləri əhalinin miqrasiyasına səbəb olur. Azərbaycanda

39

region potensialı respublika potensialının 50%-ə qədərini təşkil edir.

Amma sahibkarlığın 70%-i Bakı və Abşeron iqtisadi regionunda

yerləşir. Regional metodika region resurslarının təkrar istehsalı,

təbii artım və əhali rifahının yüksəldilməsi problemlərinin həllinə

yönəldilir.

Soisial tədqiqatların mərkəzində ictimai mühit, aüə və

uşaqlar obyekt kimi tədqiq olunur. İqtisadi mühit əhalinin

təbəqələşməsi şəraitində aztəminatlığa dəstək, əlillərin sosial

müdafiəsi metodları və mexanizmləri ilə formalaşır. Müasir şəraitdə

hər bir sosial obyektin özünün iqtisadi amilləri və nəticələri, inteqral

sosial siyasətə təsiri mövcuddur. Belə ki, uşaqların artımı, onların

sosial müdafiəsi, gənclərin və qocaların problemi sosial dövlət

formasını, onun əhatə dairəsini və konkret mexanizmlərini yaradır.

Sosial münasibətləri istehsal, bölgü, ailə və dövlət arasında

yaranan iqtisadi-sosial münasibətlər sistemi olub, iyerarxik

struktura və səbəb nəticə əlaqələrini üzvü sürətdə bağlayır. Sosial və

iqtisadi nisbətlər, prioritetlər hər bir ölkədə özünün hədəf yerini

müəyyənləşdirir və ictimai, dövlət tədbirlərini formalaşdırır.

Sosial dövlətin xarakteristikası və vəzifəsi sosial

mexanizmləri təmin edərək, onların təkmilləşməsi istiqamətinə

məsuliyyət daşıyır. Sosial siyasətin aparıcı dövlət halqası rolunu

oynayır.

40

II FƏSİL. SOSİAL İNKİŞAFIN MADDİ

ASPEKTLƏRİ

2.1. Tdləbatın formalaşması və inkişaf amilləri

Əhali tələbatı dinamik proses olduğuna görə onun dəyişmə

dinamikası bir sıra obyektiv və subyektiv, məqsədyönlü

meyarlardan və fəaliyyətdən asılıdır.

Tələbat daha çox iqtisadi amillərlə müəyyənləşir. Bölgü,

yenidən bölgü və istehlak amilləri tələbatın sonrakı inkişafını, yəni

dinamikasını formalaşdırır.

İqtisadi amil kimi tələbat sistemi iqtisadi sistemin nəticəsi və

onun əsas amilidir. Tələbat istehsal olunan məhsul, onun çeşidi,

keyfiyyəti, istehsal strukturu və idxal-ixracdan asılı olaraq

formalaşır. Yığımla istehlak arasında nisbət, cari və perspektiv

inkişafın maddi əsasını təşkil edir. İstehlak, istehsalın və tələbatın

reallaşması deməkdir. İstehsal ilə istehlak arasında, bölgü, yenidən

bölgü, mübadilə şərtləri və şəraiti, tələbatın ödənilməsinə təsir

göstərir.

Bölgü sistemi nəticəsində ÜDM-in bir hissəsi investisiya

xərcləri, digər hissəsi istehsal xərcləri, başqa əsas hissəsi isə əhali

istehlakına bölünür.

Bölgü sistemi: İqtisadi artım olaraq əhali gəlirinin diffe-

rensiyasını formalaşdırır. Bölgü iki istiqamətdə baş verir: əməyə və

tələbata görə.

Əməyə görə bölgü. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əməyə və

istehlaka görə bölgü arasındakı optimal nisbətlər bir sıra konseptual

məsələlərlə idarə olunur. Əməyə görə bölgü əməyin keyfiyyəti

nəzərə alınmaqla istehsala stimul yaradır. Ədalətlilik prinsiplərini

həyata keçirir. Ədalətli bölgü əməyin xarakteri və Ölçüsü ilə istehlak

ölçüşü arasında optimal əsaslı funksional asılılığın olmasını tələb

edir.

Əməyin xarakteri, məzmunu, mürəkkəbliyi, faydal ilığı

özünə uyğun pay tələb edir.

41

Bölgü sistemi tələbatın formalaşmasının ilkin formasıdır.

Bölgü iqtisadi sistemdə ictimai əmək bölgüsünə uyğun olaraq hər

kəsin payını müəyyənləşdirir. Bu baxımdan, milli gəlirin bölgüsü,

dövlət gəlirlərinin bölgüsü, istehlak fondunun sosial- demoqrafık

bölgüsü alıcılıq qabiliyyətini və tələbatın maliyyə əsasını

formalaşdırır.

Maliyyə nisbətləri makrosəviyyədə daha çox ümumi

tələbatla müəyyənləşir. Mikrosəviyyədə isə ayrı-ayrı subyektlərin

fərdi tələbatını nəzərə almaqla inkişaf edir.

Sosial bölgü sistemi sosial amillərin nəzərə alınması ilə

minimumla-maksimumlar üzərində qurulub. Yəni sosial bölgü

sistemində əhalinin bəzi kateqoriyaları üçün müəyyən təminatlar

müəyyən olunur.

Aşağıdakı sosial minimumlar var:

1. Yaşayış səviyyəsi;

2. İstehlak səbəti;

3. Minimum istehlak büdcəsi;

4. Ehtiyac minimumu;

5. Minimum pensiya;

6. Təqaüd;

7. Müavinətlər;

8. Minimum əmək haqqı;

9. Minimum sosial təminat;

10. Minimum hüquqi atributlar.

Bu sistem sosial təminat (qarant) sistemidir. Hər bir ölkədə

minimumlar minimum ehtiyacları təmin edir. Bəzi ədəbiyyatlarda

bu normalara sosial normalar adları verilir.

Yaşayış minimumu insanların minimum yaşayış səviyyəsini

təmin edən maddi və mənəvi sosial nemətlərin həcmi və strukturu

ilə müəyyənləşir. Yaşayış minimumu gəlirlərlə müəyyən olunur.

İstehlak minimumları hər nəfərə düşən ÜDM, hər nəfərə düşən

məcmuu gəlirlər, hər nəfərin il ərzində minimum istehlak

davranışını nəzərdə tutur.

42

Struktur amili olaraq istehlakin tərkibində müəyyən standart,

ağıllı nisbətlər gözlənilməlidir. Yəni ərzaqla qeyri-ərzaq məhsulları

arasında nisbət və sosial xərclərlə maddi xərclər arasında nisbət

gözlənilməlidir. Tədqiqatlar göstərir ki, 70% ərzaq, 30% qeyri-ərzaq

istehlak səbətinə daxildir. ABŞ-da bu xidmət 30% təşkil etdiyi halda

respublikamızda 10% təşkil edir.

Azərbaycanda da ehtiyac minimumu ünvanlı sosial yardımı

təşkil etmək üçün meyardır. Ehtiyac minimumu 65 manatdır, hər il

baxılır və Milli Məclisdə təsdiq olunur.

2.2. Əhali gəlirlərinin formalaşması və tələbatın

dinamikasına təsiri

Əhali gəlirləri ölkədə yaradılan ÜDM-in əhaliyə çatan hissəsi

olmaqla alıcılıq qabiliyyətinin ödənilən hissəsini və real istehlak

səviyyəsini formalaşdırır. Bu baxımdan gəlirlər müxtəlif

prizmalardan öyrənilir. Onlar tənzimləmə mexanizmi kimi istifadə

olunur. Bölgü və yenidən bölgü sistemini və istehlak sferasını

formalaşdırır.

Gəlirlər sahibkarlıq mülkiyyət baxımından dövlət gəlirlərinə,

müəssisə, şirkət və əhalinin gəlirlərinə bölünür. Dövlət gəlirləri xalis

gəlir olub, dövlətin maliyyə, büdcə və əhali gəlirlərini formalaşdıran

dəyər göstəricisidir. Dövlət gəlirləri ÜDM- in 30-40%-ni təşkil

etməklə, müxtəlif sahələrin və fəaliyyətlərin, xarici iqtisadi

əlaqələrin təşkili nəticəsində il ərzində dövlətin sərəncamında ola

bilən gəlirlərdir. Bu məbləğ nə qədər çox olarsa, bir o qədər də milli

gəlir, xalis gəlir, dövlət gəlirləri və əhali gəlirləri formalaşar.

Əhali gəlirləri bölgü və yenidən bölgü nəticəsində müxtəlif

mənbələr hesabına dəyişir. Bütövlükdə götürsək gəlirlər əməyə və

tələbata görə bölgünün nəticəsi olaraq əhalinin hər nəfərinə düşən və

görünən məcmuu gəlirlərdir. Əhalinin məc- muu gəlirləri pul

gəlirləri, natural gəlirlər, pulsuz xidmətlər və

43

müxtəlif sosial müdafiə yolu ilə istehlak olunan, maddi və mənəvi

nemətlərin, xərclərin dəyəri ilə formalaşır. Beləliklə, məcmuu

gəlirlər, bölgü və yenidən bölgü birbaşa və dolayı mexanizmləri

vasitəsilə ayrı-ayrı sosial təbəqələrin, regionların əhalisinin və

müxtəlif fərdi insanların gəlirlərinə bölünür.

Məcmuu gəlirlər məcmuu tələbatla larazlaşır. Onları

ölçməklə (MG) onların ödənilməsi üçün (reallaşması) lazım olan

istehsal tələbatı, idxal, ixrac və istehlak sferaları tənzimlənir.

İqtisadi ədəbiyyatda daha çox tənzimləmə baxımından

nominal gəlirlərə yer verilir. Nominal gəlirlər il ərzində əhalinin

sərəncamında olan bütün mənbələr hesabına formalaşan gəlirlərdir.

Əməkhaqqı, təqaüdlər, yardımlar, pulsuz xidmətlər nominal

gəlirlərin əsas mənbələridir.

Nominal gəlirləri tənzimləmə siyasəti dövlətin sosial- iqtisadi

siyasəti olub aşağıdakı məqsədlərə yönəlir:

- bölgü münasibətlərini tənzimləmək;

- həyat səviyyəsini yüksəltmək;

- bazar tələbinə uyğun olan əmtəə və xidmət təklifinin

formalaşması siyasəti həyata keçirmək.

Nominal gəlirlər, nominal əməkhaqqını, orta aylıq pensiyanı,

daimi müavinətləri özündə əks etdirir.

Yaranma mənbələrinə görə aşağıdakı xarakterik və

tənzimləmə obyekti olan gəlirlər mövcuddur: əməkhaqqı gəlirləri;

sahibkarlıq gəlirləri; kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və

istehlakından gəlirlər; sosial müdafiə sistemindən əldə olunan pul

vəsaitləri və yardımlar; əmanətlərin azalması və artması nəticəsində

əldə olunan gəlirlərdir.

Qeyd edək ki, əmanətlər keçmiş illərin olduğuna görə istifadə

edilən ili istehlakda özündə əks etdirdiyinə görə həmin ilin cari

gəlirləri hesabına daxil olunur. Bu, ona görə edilir ki, istehlak bazarı

alıcılıq qabiliyyətinə uyğun tənizmlənilsin, məcmuu tələblə

məcmuu təklif tarazlaşdırılsın, ticarət, əmtəə xidmət sferası idxal,

ixrac tənzimlənsin və idarə olunsun.

44

Qeyd etdiyimiz gəlir formasında bölgü münasibətlərini daha

çox izah edən, tədqiq edən əməyə görə əməkhaqqı gəlirləridir.

Əməkhaqqı gəlirləri müxtəlif sahələrdən, təsərrüfatlardan müxtəlif

formalarda özünü formalaşdırır, müqavilə, nominal əməkhaqqı

formasında, görülən işin miqdarı formasında verilən əməkhaqqıdır.

Əməkhaqqı nominal və real olaraq iki hissəyə bölünür: nominal

əməkhaqqı ay ərzində sahibkarla işçi arasında uyğun tariflətə əsasən

verilən haqdır. Real əməkhaqqı isə maddi və mənəvi nemətlərdə

təcəssüm edir və istehlak səbətimizi təşkil edir. Ala biləcəyimiz

əmtəələr onun kəmiyyətindən asılıdır. Real gəlirlərin

formalaşmasına təsir edənlər:

- nominal gəlirlərin səviyyəsi;

- qiymət amili;

- əhalinin yığımı, əmanətlətin artımı səviyyəsi;

- vergilər, ödəmələr, rüsumlar və s.

Real gəlirlər əhalinin həyat səviyyəsinin göstəricisidir. Real

gəlirlər istehlak səbətinin strukturunun istehlaka təsir edən amillərin

dəyişməsi ilə formalaşır və dəyişir. Təbii coğrafi şərait, demoqrafik

tərkib, peşə sənəti, iş xüsusiyyətləri real gəlirləri formalaşdırır. Real

gəlirlər artdıqca və strukturu dəyişdikcə dövlətin real gəlirlərə təsiri,

qiymət siyasəti, qiymətlərin aşağı düşməsi və ya qalxması,

vergilərin azaldılması nominal gəlirlərin artırılması yolu ilə

tənzimlənir.

Real gəlirlər görünən gəlirlərdir. Hər bir istehsalçı və

istehlakçı real gəlirləri proqnozlaşdırır və özünün istehlak

davranışını formalaşdırır.

Azərbaycanda ÜDM-in artım dinamikası ilə real gəlirlərin

artım dinamikası arasında düz mütənasib əlaqə mövcuddur. Bunu

aşağıdakı sxemdən görmək olar:

45

UDM

Gəlirlər

Əhali gəlirlərinin tədqiqinin metodologiyası, metodikası və

nəticələri əhali istehlakına təsir edir. Əhali gəlirlərini bilməklə

bazarın tələb və təklifinin və əhalinin rihafının yüksəldilməsi

mümkündür. Belə ki, əməkhaqqı siyasəti, pensiya islahatları,

müavinət sistemi və bazarın təşkili, onun əmtəə strukturu əhali

gəlirlərinin paylanması dinamikasından meydana çıxır. Gəlirlərin

paylanması müasir şəraitdə yoxsulluğun səviyyəsini müəyyən edir.

Yoxsulluq həddi adambaşına düşən gəlirlərlə ölçülür. Dünya

təcrübəsində bir gün ərzində adambaşına iki dollardan aşağı gəlir

düşürsə, bu yoxsulluq kriterisidir. Yoxsulluğun azaldılması

proqramı hər bir ölkədə konkret iqtisadi sistemin reallaşması ilə baş

verir. Dünya təcrübəsində yoxsulluğu metodlar və yollarla

azaltmağa qərar verilir:

1) iş yerlərinin açılması;

2) gəlirlərin artırılması;

3) müavinat və yardımların verilməsi.

Hər bir milli iqtisadiyyatın müasir vəziyyəti və əhalisinin

inkişaf səviyyəsi bu yolların üstünlüyünü müəyyənləşdirir. Çünki

əməyə görə gəlir, əməkhaqqı və ona əlavələr ədalətli

46

bölgü sistemini təmin edir və istehsala stimul yaradır, sahibkarlığı

təmin edir. Regionun iqtisadi potensialının səmərəli istifadə

edilməsi yollarını axtarmağa təşəbbüs yaradır. Sahibkarlıq inkişaf

edir. Belə bir sistem dayanıqlı sistem kimi qəbul edilir. Digər gəlir

formaları olan ictimai tələbata uyğun görülən gəlirlər sosial dövlətin

keyfiyyətli dövlətin təminatlılıq səviyyəsini müəyyən edir.

Qeyd edək ki, hamıya bərabər təminat vermək istehlak və

gəlirlər arasında bölgünün süni yolla hamarlanması deməkdir,

perspektiv üçün qorxuludur. Ona görə də minimumlar insanın hər

bir vətəndaşın Konstitusiya hüququ olmaqla sosial normalar

çərçivəsində həll olunur. Ölkənin resurs potensialı ilə məhdudlaşır

resursların hamı üçün bərabər bölgüsü idarəetmədə bazis rolunu

oynayır, təşəbbüskarlığı artırmaq üçün isə dövlət şərait yaradır,

əmək məhsuldarlığı, təşəbbüskarlıq, sahibkarlıq meyilləri

dinamikası inkişaf edir.

Gəlirlərin inkişafı istehlaka birbaşa və dolayısı perspektiv

inkişafa təsir edir. Gəlirlər çox olduqca əhali yığım toplamaq üçün

və ya istehlakında mütərəqqi formalara üstünlük verir. Onların

keyfiyyətini dəyişdirir, istehlak davranışını formalaşdırır. Əgər biz

istehlak davranışını model kimi təsvir etsək, onda əhali bir formadan

digər formaya can atmaq üçün bazara müraciət edir. Bazarda uyğun

maddi nemətlər və xidmətlər olmasa, onda onu əvəz edən,

kəmiyyətcə və keyfiyyətcə əvəzləyən yeni materiallara, nemətlərə

tələbat yaranır, bu da bazarın idarə edilməsini, onun təşkilinin

məntiqi və funksional modelidir. Gəlirlər istehlak, tələbat arasında

uyğun və fərqli funksional asılılıqları qiymətləndirməklə biz

istehlakın dinamikasını və meyillərini təyin etmiş oluruq.

Gəlir kateqoriyası sahibkarlığın inkişafına təsir edir, dövlət

büdcəsini formalaşdırır. Dövlət gəlirləri 30%-ə qədər vergi

vasitəsilə formalaşır. Dövlət gəlirləri və xərcləri balansı arasında

əlaqə, bunun proqnozu sahələrin istehlak tələbatını və sosial

müdafiənin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Hər bir

47

sahənin (istehsal-qeyri-istehsal) sahibkarlığın maliyyə mənbələrinin

sosial müdafiəsində gəlirlərin verilməsində büdcənin və dövlət

gəlirlərinin imkanından geniş istisadə olunur. Xərclər isə əsaslı

kapital qoyuluşu pulsuz xidmət sahələri təhsil, səhiyyə, mədəniyyət,

elm sahələrinə ayrılan vəsaitlə idarə olunur.

2.3. Əhali istehlakının məqsəd və vəzifələri

Əhali istehlakı idarəetmə obyekti olmaqla yanaşı ölkə

iqtisadiyyatının idarə olunmasının meyar və göstəricilər sisteminə

daxildir. İstehlaka yönəldilmiş istehsal, bölgü, tələb və təklifin idxal

və ixracın tənzimlənməsinə əsas verir, İstehlakın

maksimumlaşdınlması və onun strukturunun təkmilləşməsi

baxımından idarəetmə təşkil olunur. Əhalinin istehlakının idarə

olunması makroiqtisadi və sahə vəzifələrini yerinə yetirir.

İstehlakın idarə edilməsi makroiqtisadi vəzifə olan xalq

təsərrüfatının sahələri arasında proporsiyaları təmin edir, inkişaf

meyilləri yaradır. Yığım və istehlak, onların optimal nisbəti,

sahələrarası nisbətlər, emal və hasilat sahələri arasındakı nisbətlər,

idxal və ixrac, əhali yığımı və istehlak arasındakı nisbətlərini

formalaşdırır.

Əhali istehlakının idarə olunması sosial vəzifələrin və

nəticələrin idarə olunmasına yol göstərir.Həyat səviyyəsi meyarı

olmaqla istehlaka yönəldilən siyasət sosial müdafiənin, əməkhaqqı

sisteminin və gəlirlərin tənzimlənməsinə, idarə olunmasına əsas

verir. Sosial müdafiə sistemi istehlak səbəti, minimum istehlak

səviyyəsi, rasional istehlak strukturu və konkret olaraq hər nəfərə

düşən ən vacib məhsulların istehlakını nəzərə almaqla idarə edilir.

Sosial müdafiənin aparıcı halqasında minimal yaşayış

səviyyəsində olan insanlara istehlak şəraiti yaratmaq vəzifəsi durur.

Bu da, öz növbəsində, minimum əməkhaqqının əsaslandırılması,

hesablanması, sonradan bu minimumdan istifadə etmək yolları və

sahələrini formalaşdırır. İstehlakın minimal.

48

orta və varlı təbəqələr üçün hesab göstəricilərinin tərtibi və müxtəlif

səviyyələrdə istifadəsi bazarın təşkli, ən əsası isə vergi siyasətini

bütünlükdə formalaşdırır. Hər bir ölkədə yoxsul təbəqə mövcuddur.

Adətən yoxsulluğun hesablanması qaydası gəlirlərlə ölçülür.

Fikrimizcə, istehlak meyarı, yoxsulluğun ölçülməsində daha

keyfiyyətli metod ola bilər. İstehlakın strukturunda olan

dəyişiklikləri kəmiyyət və keyfı>'yətcə qiymətləndirməklə ölkədə

bölgü, mübadilə və son nəticədə istehsala təsir etmək yolu ilə əldə

etmək mümkündür.

İstehlakın yaxşılaşdırılması məqsədi nisbi kateqoriyadır.

Çünki istehsala istiqamətlənmiş iqtisadi siyasət, ədalətli bölgü

sistemi ilə tamamlandıqda stimul yaratmaq funksiyasını yerinə

yetirir. Maddi istehlak stimulları mənəvi istehlakla və onun strukturu

ilə tamamlandıqda insanın inkişafı prosesi baş verir.

Tədqiqat obyekti olaraq istehlakın dinamikası, strukturu,

təşkilati-iqtisadi məsələlərin, nisbətlərin formalaşmasına və idarə

olunmasına gətirib çıxarır. Belə ki, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və

digər sosial nemətlərin (mənəvi nemət) təşkili və idarə olunması

zəruriliyi meydana çıxır. Bir növ istehlak prizmasından iqtisadi və

sosial inkişafın sahə prizmasına ən əlverişli yol axtarılır. Bu yol

ölkənin iqtisadi siyasətinin, onun sosial yönümü, forması, istiqaməti,

konkret sahələrin anatomiyasını və təşkili qaydalarını tərtib etməyə

imkan verir. Beləliklə, belə nəticəyə gəlirik ki, istehlak yanaşması

özünə məqsəd deyil, həm də bütün ölkə iqtisadiyyatının

sosial-iqtisadi problemlərinin inkişaf istiqamətlərini, variantlı

dinamikasını proqnozlaşdırmaq, islahatlar keçirmək yolunu

müəyyən edir.

İstehlak yanaşması tarazlı inkişaf deməkdir. Təkrar istehsal,

onun ayrı-ayrı bölmələri, inteqrasiya tarazlığı, sahələr- arası

proporsiyalar, sosial və iqtisadi tarazlıq arasında əlaqələrin

formalaşmasına gətirib çıxarır.

Müasir şəraitdə davamlı inkişaf strategiyası istehlak dayaqları

üzərində qurulduqda daha çox sosial problemlər həll olunur, iqtisadi

təhlükəsizlik konsepsiyası, daxili imkanlar he

49

sabına həll olunur və inteqrasiya prosesində ekvivalent mübadilə və

ölkə maraqlarının prioritetliyi qorunub axlanılır.

İstehlaka yönəldilən iqtisadi siyasət əhali ilə dövlət və digət

dövlətlərlə iqtisadi və sosial münasibətlərin qloballaşma şəraitində

optimal variantına gətirib çıxarır. Əhali istehlakı ayrılıqda iqtisadi

təkrar istehsal prosesi olmaqla idarə olunduğu kimi onun son

nəticəsi, dinamikası və proqnozu, ayrı-ayrı üstün artma meyillərinin

göstəriciləri, istehlaka təsir edən amillərin idarə olunması ilə baş

verir. Belə ki, istehlak amilləri dedikdə əhali, onun tələbatı və

istehsal amilləri əsas götürülür. Bu amillərin hər biri istehlaka təsir

etməklə özünün təsir gücünün elastikliyini formalaşdırır. İstehlakı

təmin edən, dominant rolunu oynayan faktorlar vardır:

coğrafi-iqtisad i amillər, əhali amili, istehsal amili, bölgü, mübadilə

amilləri, idxal-ixrac amilləri və nəhayət, sosial dövlətin idarəetmə,

təşkilati-iqtisadi amilləridir.

İstehlaka təsir edən ən aparıcı amil əhali amilidir. Əhalinin

təbii artımı, onun istehlak davranışı, istehlak bazarından əmtəə və

xidmətlərin əhalinin istehlakı üçün seçmə qabiliyyəti, əhalinin

istehlak əşyaları və xidmətləri ilə təminat səviyyəsi real istehlaka,

onun dinamikasına təsir edir.

Hər bir ölkədə əhali özünəməxsus qanunauyğunluqlar,

artma, azalma meyilləri, miqrasiya, təbii artım, təkrar istehsal

strukturuna malikdir. Əhalinin proqnozu mürəkkəb iqtisadi, sosial,

siyasi əhəmiyyət kəsb edir. Əhali təkcə maddi tələbat problemləri ilə

idarə olunmur, təhsil səviyyəsi, sağlamlıq, sosial durum, iş yerləri,

əhali amilinə təsir edir. Əhali amili, əhalinin məşğulluq səviyyəsi,

əməkqabiliyyətli əhalinin sayı, müa- vinat alan əhali

kontinqentlərinin uşaqları və pensiyaçıları nəzərə almaqla

formalaşdırılır. Əmək ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi onların

potensialına uyğun istifadə istiqamətlərini inkişaf etdirmək

strateqiyası idarəetmə amilidir.

Ədalətli bölgü sistemi əməyin keyfiyyətinə və kəmiyyətinə

görə istehlak etmək qabiliyyətinin təşkili və qorunması.

50

bu istiqamətdə ən mühüm idarəetmə metodudur. Qeyd edək ki, bu

prinsiplər nəzəri-praktiki mümkün olduğu halda, bəzi hallarda

uzaqlaşmalar da baş verir və istehlakda özünü əks etdirir. Əməyin

kəmiyyəti və keyfiyyəti ilə istehlakın keyfiyyəti və kəmiyyəti

arasında əlaqələrin qorunması, idarə olunması mühüm sosial-iqtisadi

inkişafın istiqamətidir.

Qeyd edək ki, istehlak amili olaraq istehsal idarəçiliyi,

sahibkarlıq, mülkiyyət münasibətləri, regional inkişaf istiqamətləri

hər hansı bir sahələrin inkişafı strategiyası istehsala təsir edən əsas

amillər kimi qəbul edilir. İstehsalı idarə etmək bazar mühiti

şəraitində bazar tələbinə əsaslanır. Ona görə də hər bir sahənin

inkişafında xarici bazarları tapmaq, onu genişləndirmək, daxili

bazarı tənzimləmək, tələbatı ödəmək üçün yollar axtarmaq

məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi və inkişafının bazar tipli

tələbat modelinə uyğunlaşdırmaq idarəetmədir.

İstehsal amilinin idarə edilməsi uzunmüddətli struktur

siyasətdir. Resurslara əsaslanır, səmərəlilik prinsipləri üzərində

qurulur, məşğulluq, yerli tələbat və resursları nəzərə alır, həmçinin

ixracata üstünlük verməklə inkişaf etdirilir. Müasir şəraitdə

istehsalın təşkili, sahibkarlığın formaları, məzmunu, mülkiyyət

münasibətlərinin təkmilləşməsi, hər bir müəssisənin menecment və

marketinq idarəçiliyinin təşkili yolu ilə mümkündür. Xüsusi olaraq

istehsalın sosial yönümlü olması, onun məhsulunun əhalinin alıcılıq

qabiliyyətinə, seçiminə uyğun olması, dünya bazarında özünə yer

tapması, ixracatı ilə müəyyənləşir. İstehsalın sosial mənası onun

əməktutumlu, əməkhaqqının yuxarı olması, aktivliyi ilə

müəyyənləşir. Ölkə istehsalın və istehlakın növlərinin prioritetliyinə

görə ixtisaslaşır. Məsələn, kənd təsərrüfatı ölkəsi, sənaye ölkəsi və s.

kimi statusa malik olur. İstehsal əməktutumlu və bazartutumlu

sahələrə bölünə bilər. Ancaq bir istiqamətdə inkişaf meyilləri

(monoton) ölkə iqtisadiyyatının kompleksliyini təmin etmi-.

İstehsalın daxilində səmərəlilik qlobal miqyasda sahədaxili, ərazi və

sahə

51

qovuşması sosial və iqtisadi maraqların, meyillərin bir-biri ilə

əlaqəsi halında baş verə bilər.

Əhali istehlakı idarəolunma obyekti kimi əhalinin rifahının

yüksəldilməsinə, kommersiya mənfəətinin əldə edilməsinə, istehsal

olunmuş məhsulun istehlakına, reallaşmasına şərait yaradır. Onun

idarə olunması məqsəd kimi əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin və

əhalinin təminatının yüksəldilməsi marağını güdür.

İdarəetmə məqsədilə istehlakın prioritetləri əsaslandırılır.

İstehlak priotetlərində əhalinin təminat səviyyəsi, istehsal, əhali

davranışı, seçimi və hər bir əmtəənin və xidmətin motiviza- siyası

rol oynayır.

İdarəetmə üçün bazarı tədqiq etmək, tələbat olan xidmət və

məhsulları aşkarlamaq, onların istehsalına və ya idxalına

istiqamətlənməklə tələbə uyğun təklif hazırlamaq deməkdir. Bazarın

idarə olunması tələb və təklif, qanunauyğun strateji və marketinq

idarə edilməsi, planlaşması yolu ilə həyata keçirilir. İstehlak

sferasında strategiya dövlətin siyasətidir. İstehlak bazarını

formalaşdırmaq cari və perspektiv struktur siyasətin təzahürüdür.

Əhalinin pul gəlirlərinin sosial təbəqələşmənin yığımla istehlak

arasında olan nisbətləri tənzimləmək yolu ilə perspektiv istehlak

bazarının marketinq quruluşu müəyyənləşir.

Strategiya baxımından istehlak sferası iqtisadi artımın, büdcə

siyasətinin, investisiyanın əsas istiqamətlərini müəyyən edir.

Strategiya anlayışı ilə yanaşı istehlaka iqtisadi artımın tərkib hissəsi

kimi baxılır. İstehlakın strategiyası bazar münasibətlərinə, istehsala,

bölgü münasibətlərinə və mübadilə, qiymət siyasətini idarəetməyi

tənzimləmək üçün konseptual yanaşmadır.

Cəmiyyətin hər bir üzvünün istehlak tələbatını nəzərə

almaqla onun ödənilməsi yollarını axtarmaq makroiqtisadi nisbətlər

yolu ilə tənzimlənir. İstehlak strategiyası, təbii ki, ələbaxımlılıq

prinsipi ilə qurulmamalıdır. İstehlakın artımı ilə yanaşı onun

strukturunun təkmilləşməsi, qütbləşmə əsasları ilə

52

dinamikası və təşkili problemlərinin strateji baxımdan əsas

prinsipləridir. Makrosəviyyədə idarəetmə sahə və regional sosial

qütbləşmənin nəzərə alınması ilə dövlətin öz mexanizmləri

vasitəsilə əhalinin alıcılıq qabiliyyətinə, bazara təsiretmə deməkdir.

Strategiya baxımından istehlakın minimal, maksimal və orta

səviyyəsi idarə olunur. Yaşayış minimumu və ona təsir edən

amillərin idarə olunması dövlətin keyfiyyət prizmasıdır.

Yaşayış minimumu istehlak bazarına təsir edən ədalətli sosial

prinsipləri qoruyan və dövlətin müavinat, güzəşt subsidiya pensiya

islahatlarını həyata keçirən mexanizmdir. Yaşayış minimumu

kriteriyadır. Belə ki, yaşayış minimumuna təsir etməklə və onu

ölçməklə zəruri olan məhsulların həcmi, çeşidi, keyfiyyəti, yəni

marketinq quruluşu formalaşdırılır və idarə olunur.

Yaşayış minimumu müxtəlif ölkələrdə müxtəlif həcmdə,

strukturda, qiymətdə, nomenklaturda ifadə olunur və son nəticədə

dəyərlə (manat) ölçülür. Yaşayış minimumu kriteriyası regional və

sosial qruplar üzrə fərqlənir, məşğulluqdan asılı olur, istehlak

bazarının təklifi ilə formalaşır. Yaşayış minimumunun tərtibi,

təsdiqi və ona nəzarət istehlak bazarının və əhalinin is- tehlakının

idarə olunmasının əsas mexanizmlərini formalaşdırır.

Sosial diferensasiya dedikdə yaşayış minimumu, pensia-

çılar, uşaqlar və işləyənlər üçün diferensial fərqlər tərtib olunur. Bu

gün Azərbaycan şəraitində əməkqabiliyyətli insanlar üçün yaşayış

minimumu 145 manat, uşaqlar üçün 118, pen- siaçılar üçün isə 115

manatdır. Yaşayış minimumu meyarı, idarəetmədə vergitutmanı o

cümlədən gəlir vergisindən tutulan məbləği, xərcləri, minimum

istehlak səbəti, minimum pensiya, minimum yardımları müavinətləri

əks etdirir. İstehlak səbəti idarəetmədə həm meyar, həm də

mexanizmlərin tərtibi üçün istifadə olunur. İstehlak səbəti zəruri

olan məhsulların, xidmətlərin ödəmələrin məbləğini müəyyən

etməklə normativ enerjini

53

toplamaq üçün zəruri olan kalori ilə ölçülür. 2600 kilokalori

normativ olaraq istehlak üçün qida məhsullarım əks etdirir. Bu

göstərici ilə məhsulların idxalının, satışının təşkili, istehlak

bazarının idarə edilməsinin əsasıdır.

İdarəetmə aləti olaraq gəlirlərə, əməkhaqqına, bazarın

təklifinə, qiymətə təsir mexanizmləri hazırlanır. Makrosəviy- yədə

istehlak bazarının təşkili və idarə olunması üç əsas mənbədən

formalaşır: istehsal, idxal, ixrac.

İstehlak-istehsal bazarının marketinqinin təşkili deməkdir.

Bu, daha çox səmərəli tələbata uyğun məhsullar istehsal etməklə

əhalinin öz xüsusi istehsalı hesabına tələbatı ödəmək, idxalı

azaltmaq və ixracatı genişləndirmər konsepsiyası əsasında olur. Ona

görə də idxala və ixraca təsir bir sıra meyarlar baxımından idarə

edilir. Bütövlükdə ixracat yönümlü iqtisadiyyat daha səmərəli

iqtisadiyyatdır. Bu gün Azərbaycanda ixracatın quruluşu qənaətbəxş

deyildir. Belə ki, ixrac olunan məhsulların dəyərinin 90%-i neft

sektoruna və ÜDM-da neft sektorunun xüsusi çəkisinin yuxarı

olması meylinin saxlanılması qeyri-neft sektorunun inkişafına mənfi

təsir edir.

İdarəedilmə baxımından struktur siyasəti, istehlakla-id- xal,

ixrac arasında nisbətlər formalaşır. O cümlədən, rəqabət mühiti

bazan zəbt etmək, inhisarlaşdırmaq səyləri istehlaka təsir edir.

Alıcılıq qabiliyyəti həyat səviyyəsi baxımından isə antiinhisar,

ədalətli rəqabət istehlak bazarına təsir edir.

Bütün ölkələrdə ədalətli və qUtbləşmə yaradan bölgü

siyasətinin formalaşdırılması dinamik olaraq dəyişir, bir-birini və

optimal variant axtarmağa sövq edir. Ona görə də fık- rimizcə, belə

kriteriya tətbiq edirik. Əməyin diferensasiyası, ölçüsü və istehlakin

ölçüsü arasında nisbətlər. İstehlak son nəticədir. Psixoloji insan

amilinin nöqteyi nəzərindən baxılan bir sahədir. Nə qədər istehlak

ölçüsü əmək prizmasına yaxınlaşarsa bir o qədər cəmiyyətdə bölgü

münasibətlərinə ədalətli yanaşma, qiymətləndirmə baş verir. Ona

görə də biz istehlaka son nəticə olaraq baxmaqla onun sosial-iqtisadi

nəticələrini ölç

54

məklə, ölçmələri və parametrləri bütöv iqtisadi sahələrin ayrı- ayrı

mərhələlərində tətbiq etməklə sistemli kompleks yanaşmanı təmin

etmiş oluruq.

İstehlak amili olaraq gəlirlərin idarə olunması, qiymətin və

qiymət əmələgətirmənin tənzimlənməsi, idarə olunması, əmtəə

bazarının təşkili və idarə olunması, məhsulun keyfiyyətinin

marketinq quruluşunun, bazara təsir edən psixoloji, reklam və

infrastruktur amillərinin idarə olunmasını qəbul etmək olar.

İstehlak bazarı təşkili nöqteyi-nəzərindən bazar tipli model

kəsb edir. Kommersiya fəaliyyəti, pullu və pulsuz xidmətlər,

maliyyə və sığorta, istehlak bazarının şəraitidir. İstehlak bazarına

təsir edən əsas amil il ərzində hər bir ailənin məcmuu gəlirləri,

kreditləri, güzəştlər, müavinatlar və yığımlardır.

Bu baxımdam, faiz siyasəti, əmanətlərin faiz gəlirləri

(divident), ucuz kreditlər əmtəə və mal bazarına təsir edir. O

cümlədən, kredit bazarı problemli kreditlərin yaranmasına səbəb

olur. Pulun çoxluğu nəticəsində bəzi məhsullara tələbat artır və bu da

tarazlığı pozur, əməyin xarakterini dəyişir, problemli kreditləri

artırır. Ona görə də hər bir amilin təsir gücü, sosial-iqtisadi səmərəsi

qiymətləndirilməklə idarəetmə, proqnozlaşdırma siyasəti

formalaşdırır.

2.4. Əhali istehlakının idarə edilməsinin mexanizmləri

İstehlak sferası bazar tipli fəaliyyət olub bazar iqtisadiyyatı

əsasında inkişaf edir. İstehlakın formalaşması amillərinin

tənzimlənməsi onun idarə olunmasının əsas istiqamətləridir. İs-

tehlakın tənzimlənməsi inzibati yolla deyil, iqtisadi mexanizm- lər

və meyarlar əsasında baş verir. İlk növbədə konseptual yanaşma

metodları, hədəfləri əsaslandırılır.

İstehlak hədəfi diferensial (qütbləşmə) baxımından həll

edilməlidir. Aparıcı amil olan insan amili, onun davranışı

demoqrafik tərkibi istehlakın həcmi və strukturunu formalaşdırır.

55

Konseptual yanaşma bütün əhali təbəqələrinin sosial

şəraitindən asılı olmayaraq minimal istehlak səviyyəsini və

strukturunu təmin etmək ideyasını nəzərdə tutur. Konsepsiya -

gələcəyə baxışdır, istehlakı tənzimləyən yollar və istiqamətlərdir.

Konseptual yanaşma. İstehlaka yönəldilən konseptual

yanaşma ölkə iqtisadiyyatının əhali tələbatına uyğun davranış

modelidir. Yəni iqtisadiyyatın bütün sahələrinin - istehsalın,

bölgünün, mübadilənin, sahə iqtisadiyyatının, region

iqtisadiyyatının, istehlak resurslarının maksimumlaşmasında rolunu

müəyyən etmək, onun meylilərini qiymətləndirmək və tənzimləmək

siyasətidir. Tənzimləmə müasir şəraitdə bazar iqtisadiyyatının sosial

nəticələrini ölçməklə, qiymətləndirməklə, onun dinamikasını və

meyillərini hədəflərə yaxınlaşdırmaq aləti və cəhdi deməkdir.

İstehlakın tənzimlənməsi bütövlükdə əhalinin, onun ayrı-

ayrı sosial-iqtisadi qruplarının tələbatını nəzərə almaqla bazar

strukturları, proporsiya və nisbətləri formalaşdırmaqdan ibarətdir.

Belə ki, tənzimləmə istehlak hədəfinə çatmaq üçün tədbirlər

məcmuudur. Sistem qərarlar və resurslar qarşılıqlı əlaqəlidir (sxem

2.1).

Sxem 2.1. İstehlakın formalaşması və idarə edilməsi

56

Əhali istehlakı tənzimləmə obyekti kimi çətin səbəb və nəticə

əlaqələri ilə bağlı olan prosesdir. Əhali istehlakın bir sıra

sosial-iqtisadi proseslər nəticəsində formalaşır.

Dövlət bazar iqtisadiyyatına istehlak bazarına əlində olan

vergi, maliyyə, sosial müdafiə və hamarlama mexanizmləri ilə təsir

edir.

Vergi sistemi gələcək perspektiv ehtiyatları artırmaq, xərcləri

örtmək, bütün əhali təbəqələrini sosial bazar, tələb və təkliflərinə

uyğun istehlak davranışını təmin etməkdən ibarətdir. Vergi dövlətin

maliyyə tələbatını ödəmək üçün məcburi- könüllü rüsumlar,

ödəmələr formasında təşkil olunur. Belə ki, vergi - vergi bazasından

asılıdır. Çalışmaq lazımdır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz hədəflərə

çatmaq üçün vergi bazası genişləndirilsin.

Vergi istehlak yönlüdür. Vergi >1ikünün azalması isteh- laka

təsir edən amildir. Əlavə dəyər vergisinin azalması qiymətə təsir

edir. Gəlir vergisi əhalinin nominal gəlirinin azalmasına səbəb olur.

Mənfəət vergisi müəssisələrin mənfəətinin azaldılmasına səbəb olur,

bu da əməkhaqqının azalmasına təsir edir.

Sosial vergilər birbaşa perspektiv sosial inkişafa maliyyə

əsası yaradır. Pensiyalara maliyyə və dividentlərin alınmasında

yığım, həmrəylik sisteminin tətbiqi, gələcək perspektiv isteh- lakın

artımına və strukturuna təsir edir.

Dövlətin maliyyə mexanizmi maliyyə alətləri olan büdcə,

dövlət büdcəsi, ailə büdcəsi, sosial müdafiə fondu, pul-krediti

siyasəti, anti-inflyasiya tədbirləri, anti-böhran tədbirlərini həyata

keçirir. Maliyyə tənzimləmə sistemində aparıcı iqtisadiyyatın

törəməsi rolunu oynayır. Maliyyə fəaliyyətindən doğan əsas

istiqamətlər aşağıdakılardır:

- pulun dövriyyədə miqdarını müəyyənləşdirmək;

- milli valyutanın etibarlılığını yüksəltmək;

- bank sistemini tənzimləmək və etibarlılığını təmin etmək;

57

- faiz siyasətinin obyektiv və stimullaşdırıcı, tənzimləyici

rolunu yüksəltmək;

- kreditlərin fəallığını və iqtisadi-sosial rolunu artırmaq.

Tənzimləmənin əsas istiqaməti olaraq aşağıdakılar prioritet

istiqamətlərdir:

1) sosial müdafiə mexanizminin təşkili;

2) pensiyaların təkmilləşməsi;

3) yardımların reallığı;

4) müavinatların adekvatlığı;

5) müxtəlif kollektiv tələbatı ödəyən maddi əşya, parklar,

bağlar və s. kimi istifadə olunan və həmrəylik prinsipi ilə bölümün

müdafiə sistemini genişləndirmək.

58

III FƏSİL. SOSİAL İNFRASTRUKTUR SAHƏLƏRİNİN

İQTİSADİYYATI VƏ İDARƏ EDİLMƏSİ

3.1. Səhiyyənin sosial-iqtisadi problemləri

Səhiyyə sfeıası insan sağlamlığını təmin edən müəssisələrin,

xidmətlərin təşkili, iqtisadi əsasları və idarə olunmasını əhatə edir.

Ölkə iqtisadiyyatının proqnozu dedikdə, onun sosial nəticələri kimi

səhiyyənin yeri müəyyən edilir. Səhiyyə potensialı formalaşdırılır,

bu potensialdan istifadə etməyin yolları müəyyənləşdirilir. Səhiyyə

müəssisələrinin yerləşməsi, onun insan inkişafı indeksinə,

səhiyyənin ömür və həyat səviyyəsinə təsiri qiymətləndirilir.

Proqnoz xarakterli olaraq səhiyyəyə regional və sahə proqnozları

kimi baxılır. Regional proqnozlar: səhiyyə obyektlərinin,

müəssisələrinin və ayrı-ayrı xidmətlərin regionlar üzrə yerləşməsi

sxeminə və hər bir regionda səhiyyə xidmətinin təşkili prinsiplərinə

baxılır.

Sahə proqnozlarında isə funksional vəzifələri təyin edən

insan həyatını, onun fiziki və mənəvi sağlamlığını təmin edən

qərarlar, qanunlar, mexanizmlər nəzərdə tutulur. Səhiyyə proqnozu

cari və perspektiv proqnozlara bölünür.

Səhiyyədə elmi-texniki tərəqqi (ETT), funksional təyinatına

görə istifadə olunan xidmət, müalicə, profilaktika və səhiyyə

bazarına uyğun tibbi dərmanlar, bunların bazarı, 3 və 5 il müddətinə

qədər proqnozlaşdırılır. Mülkiyyət münasibətlərinə görə səhiyyədə

dövlət mülkiyyətinə üstünlük verir. Ola bilsin ki, perspektivdə

dövlətin sosial vəzifəsi daha çox səhiyyə və təhsil istiqamətində

inkişaf etdirilsin.

Səhiyy’ə proqnozu inteqrasiya amilidir. Hər bir ölkədə sağlam

insan amili, məhsuldarlıq, intellektual inkişaf səviyyəsi, sağlamlığın

proqnozu ilə bağlıdır. Ona görə də biz başqa alimlərdən fərqli olaraq

sağlamlığın proqnozuna daha çox üstünlük veririk. Sağlamlıq,

maddi amillər, mənəvi dəyərlər, dövlətin sosial rolu və şəraitlərlə

müəyyənləşən ətalətli prosesdir. Milli

59

xüsusiyyətlərdən, maddi həyat və təhsil səviyyəsindən, iş

şəraitindən, ekoloji mühitdən asılı olaraq sağlamlıq

proqnozlaşdırılır. Səhiyyə sağlamlığı təmin edən bir sahədir. Onun

idarəetmə strukturu, ayrılan kapital, investisiya, işçi qüvvəsi və

təşkilati idarəetmə strukturları formalaşdırılır.

Səhiyyə proqnozu insan inkişafı indeksinin tərkib hissəsidir

və prioritet istiqaməti olaraq insan ömrünün yüksəldilməsinin əsas

ümumiləşmiş sintetik göstəricisidir. Ona görə də dövlətlərin

keyfiyyətcə inkişaf mövqeyini, inkişaf dinamikasını, yerini

müəyyənləşdirəndə müqayisəli göstərici olaraq insanın ömür

müddəti götürülür. Təbii ki, insan ömrü pensiya yaşını, onun

pensiya almaq hüquqlarının müddətini, sosial müdafiə fondunu və

onun tərkibini, eləcə də digər sahə və iş yerlərinin proqnozunu

müəyyən edir. Ona görə də sağlamlıq meyardır, sağlamlıq sahələri

potensialdır və təşkilati-idarəetmə mexanizmidir.

Səhiyyənin proqnozu sistem yanaşma, normativləşmə,

məsrəflər və onların strukturu üzrə maliyyə maddi mənbələrin

aşkarlanması, istifadəsi yollarını müəyyən edir. Səhiyyə proqnozu

kompleks sistemli, proqram xarakterli tədbirlərin həyata

keçirilməsi, yolları deməkdir. Ona görə də aşağıdakı məntiqi sxemi

qəbul edirik (sxem 3.1).

Sxemdən göründüyü kimi, proqnoz istənilən il üçün

məqsədlərin əsaslandırılması, məqsədlər ağacının qurulması, alt

məqsədlər, o cümlədən infrastruktur məqsədlər arasında əlaqə ilə

formalaşdırılır.

60

Sxem 3.1. Səhiyyənin məqsədli proqram idarəetmə üsulu

Məqsədlər hipotez xarakterli olur. Səhiyyədə - inkişaf

göstəriciləri ilə, yaxud təminat səviyyəsinə görə, maksimum orta

səviyyəyə görə proqnozlaşdırılır: (FƏZA); (RƏQƏM) proqnozu

verilir. Səhiyyənin əhaliyə çatma səviyyəsi təminat səviyyəsi olaraq

qəbul edilir. Lakin məqsədlərdə təminatla yanaşı keyfiyyət

proqnozu da verilir. Belə ki, hər bir səhiyyə tədbirinin, metodunun,

məqsədə çatmaq üçün elastiklik məqsədlərdən və resurslardan asılı

olaraq ifadə olunur.

ə e = /(M,/?) R + AR < T

Burada, M- məqsəd, R-resurs.

Səhiyyədə ali məqsədlər həm sahə marağı, həm də

cəmiyyətin ictimai marağı nəzərə alınaraq qurulur.

Sahə marağı gəlirləri artırmaq, kommersiya səyi; ictimai-

ömür səviyyəsi, sağlamlıq, uşaq doğumu, təbii artım, xəstəliyə qarşı

dövlət dəstəyi və dövlətin insanlara səhiyyə yardımı.

Səhiyyənin proqnozunun əsas amili resursların proqnozu,

onların gələcəkdə istifadə mexanizmləri və yollarıdır (o

61

cümlədən, ÜDM, səhiyyəyə ayrılan yığım, investisiyalar, kadr

potensialı və səhiyyənin inkişaf səviyyəsi). Səhiyyə proqnozuna

makrosəviyyədə həyat səviyyəsinin tərkib hissəsi kimi baxılır,

mikrosəviyyədə isə sahə və regional mexanizmlər üzərində qurulan

lokal idarəetmə sistemi kimi baxılır. Resurslar mahiyyətcə və

təyinatına görə uyğun olaraq maddi, elmi, texniki, insan resursları,

idarəetmə bacarığı, onların qarşılıqlı, optimal, əlverişli

kombinasiyası yolu ilə əldə edilir. Ona görə də bu resurslara bir

birini əvəz edən resurslar kimi baxılır.

Maddi (A) insan (B) və idarəetmə resursları (C) ilə AP, yəni

resurs artımı təmin edilir:

AP = AA“ ABP AC^

Bunların yerlərini dəyişdirə və ya düşən payları istənildiyi

kimi müəyyənləşdirə bilərik. Bunlar bir-birini tənzimləyir - biri

azalanda o biri artır. Burada səhiyyənin artımı AP, a, P, |i elastiklik

göstəricisidir, maddi, insan və idarəetmə amillərinin artıma təsirini

izah edir.

3.2. Səhiyyənin maliyyə mənbələri və marketinq tədqiqi

Müasir şəraitdə səhiyyə bazarı qlobal problem olaraq özünün

iqtisadi-sosial və iqtisadi problemlərin həllinin sosial təminatı

rolunu oynayır. Sosial bazarın əhalinin tələbat sistemi və dünya

bazarında baş verən keyfiyyət dəyişmələri elmi-texniki nailiyyətlər,

onların məhsulunun səhiyyə bazarına təsiri ilə qiymətləndirilir.

Səhiyyə bazarının genişlənməsi idxal, ixrac saldosu ölkəyə

gətirilən pul vəsaitinin və əhalinin əmək bazarında məşğulluğunu

artırır. Səhiyyə bazarının əsas təşkili və idarə edilməsi, onun

məhsulunun dəyəri və tələbə uyğun olaraq dəyişməsi resurs təminatı

ilə ölçülür. Səhiyyə bazarının təşkili kommersiya və sosial maraqlar

üzərində qurulur. Daha çox səhiyyə bazarına təsir edən amillər

istehsal, istehlak və qiymət amili təsir edir. Səhiyyə bazarı çoxsahəli,

çoxfaktorlu bazar olmaqla

62

iqtisadi strukturu, iş yerləri, rifah problemləri uyğun olaraq inkişaf

edir, onun maddi xidmət və infrastruktur bölmələri formalaşır.

Səhiyyənin idarə edilməsi üçün tələb və təklif əyrisinin təhlili, onun

dinamikası və amillərinin hər birinin nəticəyə olan təsirini

qiymətləndirməklə baş verir.

Səhiyyə özü strateji planlaşma obyekti olmaqla sosial

inkişafın tərkib hissəsidirsə, onun marketinqi, idarə edilməsi,

sahibkarlıq, biznes və səhiyyənin infrastrukturunun təşkili və idarə

edilməsi ilə bağlıdır.

Səhiyyənin idarə edilməsi, onun marketinq strukturu,

maliyyə təminatına yolları və mənbələri ilə ölçülür. Səhiyyə

idarəçiliyi marketinqin təşkili ilə reallaşır. Marketinq idarəçiliyi

səhiyyə bazarında aşağıdakı ardıcıllıq və uyğun metodlarla həll

olunur.

1. Səhiyyə bazarında məqsədlər, onun həlli və xidmət növü

üzrə prioritet istiqamətlər müəyyənləşir;

2. Səhiyyənin resurs təminatı, onun regional, funksional üzrə

təşkili quruluşu, uyğun sahələrarası nisbətlərin planlaşması və idarə

olunması;

3. Səhiyyənin maliyyə təminatı, mənbələri üzrə səmərəli

formaların və idarəetmə mexanizmlərinin tərtib edilməsi və

reallaşması baş verir;

4. Səhiyyənin potensialının artırılması üçün investisiyanı,

elmi-texniki siyasətinin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirmək və

idarə etməklə dövlətin təşkili sistemini yaratmaq;

5. Səhiyyənin sahələrarası problemlərini qoymaqla digər

sahələrin səhiyyədən asılı və ona yardım strategiyası əsasında

konkret mexanizmlər yaratmaq. Səhiyyənin təşkili tələb və təklif

mexanizmləri vasitəsilə işlənilir. Məqsədli proqram xarakterli

səhiyyə tədbirləri aşağıdakı məntiqi sxemlə reallaşır.

Aşağıdakı reallaşması səhiyyənin marketinq planlaşmasının

təşkilati-iqtisadi strukturu olmaqla səhiyyə xidməti, onun

infrastruktur, maliyyə mənbələri və formalarını əhatə edir. Səhiyyə

sistemi bazar tipli inkişaf modelinə uyğun transformasiya

63

olduqda bir sıra sosial problemlərin və mexanizmlərin təşkili ilə baş

verir. Səhiyyədə daha çox sahələrarası əmək bölgüsü və nisbətlərin

qarşılıqlı əlaqəsi yolu ilə təmin olunur və onun bazarının idarə

edilməsi yolu ilə mümkündür. Dünya səhiyyə təşkilatlarının

qarşılıqlı əlaqəsi və mexanizmlərinin idarə edilməsi üçün modellər

tətbiq olunur. Səhiyyə modeli sosial maraqlar və kommersiya

gəlirlərinin optimal nisbətləri ilə müəyyənləşir. Səhiyyənin

tənzimlənməsində rəqabət qabiliyyətini təşkil etmək və stimullar

yaratmaq məqsədilə kommersiya təşəbbüsünə yol verilir. Amma

yoxsulluq səviyyəsi əhalinin tərkibində pensiyaçıların və uşaqlarının

sayının çox olması uyğun olaraq dövlət idarəetmə sistemində

aztəminatlığın nəzərə alınması ilə vacibliyini doğurur.

Ölkədə iqtisadi, sosial inkişafın dinamikası və səhiyyə

sistemi arasında tarazlıq, təbii artım, yoxsulluğun azaldılması,

uşaqların sağlam və hərtərəfli inkişafı, analıq kapitalının

yüksəldilməsi yollarını müəyyənləşdirir.

Səhiyyənin planlaşdırılmasında marketinq tədqiqatları, tələb,

resurs elmi-texniki tərəqqi və səhiyyə sahələrində inkişaf prosesləri

ilə həll olunur.

Səhiyyə marketinqi xidmətin keyfiyyətini, onun xərcini və

əhalinin motivini nəzərə alır. Pullu xidmət sığorta ödəmələri,

əhalinin səhiyyə ehtiyaclarından asılıdır. Səhiyyədə daha çox pulsuz

və pullu xidmətin təminatı və onun yüksəldilməsi yolları böyük rol

oynayır. Səhiyyə xidmətinin istehlakçı əhalinin həyat səviyyəsi,

onun həyat tərzi, istehsalat davranışı və dövlətin idarəetmə

sistemləri təşkil edir.

Səhiyyə marketinqində həyat şəraiti, gəlirlər səviyyəsi,

əhalinin məşğulluğu və onun ömür səviyyəsi olmaqla səhiyyə

xidmətinin təşkili metodikası hazırlanır. Belə ki, yoxsul ailə və

aztəminatlılıq səhiyyənin planlaşmasında dövlətin rolunu artırır.

Bazar prinsipləri kommersiya maraqları üzərində qurulur.

Səhiyyənin marketinq xidməti bazar tələbinə uyğun olaraq

aptek idarələrində, profilaktika tədbirləri və kosmetik

64

müalicə metodları zamanı tətbiq edilir. Səhiyyə marketinqi

elmi-texniki tərəqqi və innovasiyalı əmək prosesi ilə əlaqəli olduğu

beynəlxalq əlaqələr təcrübə, təşkilati quruluşlar tətbiq olunur.

Səhiyyə xərcləri arasında nisbət onun son faydalılığını artırır.

Səhiyyə məhsulu son xidmətlər xüsusi çəkisinə görə 80- 90% təşkil

edir. Onun məhsulunda keyfiyyətli, çox kriteriyalı sistemidir.

Səhiyyə marketinqin planlaşdırılması səhiyyə tələbatı və

kommersiya mənfəəti əsasında qiymətləndirilir. Onu sahədaxili və

ölkələrarası problemləri planlaşmada əsas götürülür. Səhiyyə

təminatı maddi maliyyə resursları, kadr potensialı və il ərzində

əhalinin xəstələnmə səviyyəsi ilə Ölçülür.

Səhiyyə tələbi iqtisadi və sosial potensialın göstəricisi

olmaqla iqtisadi inkişafdan və əhalinin sağlamlığından asılıdır.

Sağlam mühit ömür səviyyəsini artırır. Planlaşmada hər xəstəyə

düşən xərclər və onların strukturu təşkil olunur, qiymətləndirilir.

Normativ və keyfiyyət göstəricisi olan əhali sorğularından istifadə

olunur.

Səhiyyənin marketinq təşkili onun məqsədi resursları və

daxili amillərinin səmərəli istifadəsi yolu ilə reallaşır. İlk növbədə

əhalinin digər ölkələrdən gələnlərin tələbatı təhlil olunub, onun

resurs təminatı və səhiyyə məhsulunun adambaşına düşən səviyyəsi

mütləq və dəyər göstəriciləri ilə qiymətləndirilir. Səhiyyə

xərclərinin təkrar istehsal strukturu olaraq onlardan istifadənin əsas

istiqamətləri qiymətləndirilir. Səhiyyənin proqnozu onun xidməti

fəaliyyətin məhsulunun istehsalına çəkilən xərclər, hər nəfərə düşən

səhiyyə məhsulu və xərc mənbələrinin mülkiyyət formaları üzrə

təhlili və proqnozu verilir.

Rəqabət şəraitində sahədaxili və sahələrarası səmərə ilə

ölçülür. Sahədaxili sahibkarlığın inkişafı səhiyyə bölmələri arasında

əlaqə və rəqabətin təşkili ilə qiymətləndirilir. Sahələrarası və

dövlətlərarası rəqabət dünya standartlarına uyğun məhsul istehsalı

və ixracı kapitalın artırılması məqsədlərinə yönəlir. Səhiyyənin

marketinq təşkili başqa sahələrdən fərqli olaraq daha

65

çox elmi-texniki tərəqqini, innovasiya xarakterli metodların

tənzimlənməsi ilə mümkündür.

Səhiyyədə elmi tərəqqi və onların faydalılığı nəticəsində

intensiv inkişaf, əlavə xərclər hesabına düşən dəyişmələri və

istehlak keyfiyyəti səhiyyənin marketinq təşkilinin əsas

istiqamətləridir.

Sahələr bazarına tələb /ə təkliflə yanaşma maüsir şəraitdə

təminat prinsipləri sosial dövlətin rolu kimi, aparıcı fəaliyyət

mexanizmi olaraq ölkə iqtisadi və sosial inkişafı meyarı qəbul edilir.

Səhiyyənin marketinq təşkili və proqnozu iqtisadi meyarlarla

yanaşı aşağıdakı meyarlara yönəlir:

- ömür müddətinin artımı;

- uşaq ölümünün azalması;

- əhalinin profilaktika səviyyəsinin yüksəldilməsi;

- kommersiya marağı ilə yanaşı sosial maraqların üstün

artması;

- ixracat potensialının yüksəlməsi və onun strukturunun

təkmilləşməsi.

Səhiyyənin tədqiqiniri əsasları onun maliyyə ayırmaları, xərc

strukturunu və qiymət siyasətini formalaşdırır. Dövlət büdcəsindən

ayırmalar güzəştli və pulsuz xidmətə üstünlük verilməsi ilə normativ

məsrəf metodikasına əsaslanır.

Tn=X^"

Burada, T„ - investisiyalar; - xəstələrin sayı; N* - hər xəstəyə

düşən normativ xərclərin miqdarı. Səhiyyə maliyyəsi, həmçinin,

onun məhsulunun alınması yolu ilə əldə olunan pul vəsaitlərinin

bölgüsü və xidmətin genişlənməsi ilə istifadəçi istiqamətlərini

müəyyənləşdirir.

Səhiyyə xidmətinin maliyyə və.saitləri ilə onun məhsulu

arasında əlaqə formaları investisiyaların səmərəsini əks etdirir.

Səhiyyəyə kapital qoyuluşu digər sahələrdən yüksək olursa,

səhiyyədə maliyyə riskləri baş verir.

66

Səhiyyə marketinqi onun maliyyə əsasları və səmərəli

istifadə müxanizmləri ilə uzlaşdırılır. Məsrəflərin əsaslandırılması

səhiyyə xidmətinin maddi və əmək məsrəfləri bu sahənin xüsusi

gəlirləri hesabına ödənilir. Təbii ki, səhiyyə məhsulunun artımı onun

keyfiyyətinin yüksəldilməsi, xərclərin ölçüsü ilə, maddi və əmək

xərcləri arasında optimal əlaqələrin təşkili ilə bağlıdır. Səhiyyədə

kommersiya gəlirləri investisiya mənbəyi və cari xərclər sosial

sığorta və yığım üçün istifadə olunur. Səhiyyədə də resursların əvəz

edilməsi prosesi elmi xərclərin perspektiv yığım xərclərin, onların

xüsusi effekti ilə formalaşdırılır və idarə olunur.

Marketinq idarəçiliyi maliyyə məhdudiyyətləri ilə reallaşır.

Bütün resurslar məhdud olduğu üçün maliyyə idarəçiliyinin

səmərəsi maliyyə bazarının və onun səhiyyədə səmərəsini artıran

yollar və metodlar ilə baş verir. Səhiyyə bazarında məhsulun həcmi,

onun marketinq quruluşu, səhiyyəyə bütün mənbələr hesabına

ayrılan və çəkilən xərclərlə ödənilir. Dövlət büdcəsinin səmərəli

istifadəsi səhiyyə sistemində elmi-texniki tərəqqi, sosial xərclər ilə

müəyyən standartlara uyğun ayrılması və istifadəsi ilə baş verir.

Əhalinin səhiyyə xərcləri isə insanların mövcud sağlamlığı,

ixrac şəraiti və yığımı ilə bağlıdır. Əhalinin cari xərcləri səhiyyənin

perspektiv xərclərinin və yaxud artması yığım vasitəsilə təsir edir.

Səhiyyə xərcləri motivi ailə tərkibi və demoqrafik situasiya

ilə bağlıdır. İran İslam Respublikası və bir sıra müsəlman

ölkələrində səhiyyə ehtiyacları daha əks perspektiv xərclərin

artımına səbəb olur. Qocalar daha çox perspektiv xərclər üçün

yığıma meyil edirlər. Qocaların xəstəlikləri çox olduğu üçün onların

səhiyyə xərcləri də çox olur. Səhiyyə xərcləri insanın inkşaf indeksi

olan maddi təminat, təhsil səviyyəsi ilə kompleks əlaqədə idarə

olunur və proqnozlaşdırılır. Daha çox demoqrafik qruplar həyat

səviyyəsinə görə diferensiallaşma sosial qruplar səhiyyə

ehtiyaclarını müxtəlif resurslarda axtarırlar.

67

Uşaq xəstəlikləri, məşğul əhalinin xəstələnmək riskləri və evdar

qadınların iş şəraitində asan olaraq təşkil olanların səhiyyə tələbatı

və səhiyyə xərcləri eyni olmayıb, qütbləşmə qanunauyğunluqlarını

formalaşdırır. Ona görə səhiyyədə hazır və keyfiyyətli maliyyə

mənbələri ilə əlaqələndirməklə maliyyə motivinin təsir gücü və əsas

istiqamətləri qiymətləndirilir (sxem 3.2).

Sxem 3.2. Səhiyyənin marketinqi və planı

Sxemdə prinsipial yanaşma metodu olaraq əhali və iqtisadi

amilləri səhiyyənin sosial-iqtisadi nəticələri arasında məntiqi və

təşkilati idarəetmə metodologiyası verilir.

Əhali faktoru, onun təkrar istehsal strukturu və ölkədə

yaşayan miqrantların səhiyyə tələbatını ödəmək meyarı olaraq

səhiyyənin strukturu, onun məhsulunun miqdarı və müalicə

metodlarının əsas istiqamətləri proqnozlaşdırılır. Əhali artımı, onun

demoqrafiya tərkibi, ölkəyə gələnlərin məqsədi və fəaliyyət növü

səhiyyə xidmətinin işlənməsi və onun rəqabət qabiliyyətli

xidmətinin təşkili yolları və uyğun parametrləri tapılır.

Əhali gəlirlərinin paylanması, onun həlli, mənbəə və

mülkiyyət üzrə strukturu səhiyyə vəsaitlərinin artımına əhalinin

68

rifahi ilə onun səhiyyə tələbatının arasında əlaqələrinin

formalaşmasına səbəb olur. Gəlirlər bazar tipli səhiyyə modeli

çərçivəsində xərclərinin və fərdi səhiyyə xidmətinin dünənkinə

uyğun qərar qəbulunu formalaşdırır. Səhiyyəyə əhali gəlirləri

birbaşa və xidmət sferası vasitəsilə tələb əyrisinin formalaş- maaina

təsir edir. İranda əhalinin gəlir səviyyəsi bii sıra ölkələr ə

müqayisədə inkişaf etmiş ölkə kimi qəbul edilə bilir. Səhiyyə

mədəniyyəti artıq dünya standartlarına cavab verir. Bəzi səhiyyə

xidmətinin qiyməti xarici vətəndaşlar üçün dünya qiymətlərinə

yaxınlaşır. Səhiyyə xidmətinin ehtiyaclarını ödəmək üçün ölkəyə

gələnlərin sayı Azərbaycana, Rusiya və yaxın Şərq ölkələrinə

gələnlərdən azdır. Bu da səhiyyədə rəqabətin dünya səviyyəsinə

çıxması üçün asılıdır. Səhiyyənin müasir vəziyyəti onun iqtisadi

artımda rolu, xərcləri və yığım investisiya, hazır məhsulu, kəmiyyət

və keyfiyyətini idarə etmək. Beləliklə, səhiyyənin təşkili problemləri

formalaşır.

3.3. Səhiyyənin dövlət tənzimlənməsi

Səhiyyə proqnozunun iqtisadi əsasını səhiyyə fondları,

səhiyyə investisiyası, səhiyyənin maddi-texniki bazası, ondan

istifadə yolları, maliyyə əsasını isə büdcə, xüsusi vəsaitlər, əhali

gəlirləri təşkil edir.

Bu mənbələrin hər birinin proqnozlaşma meyarları göstərilir

və idarəetmə mexanizmləri əsaslandırılır. İqtisadi mexanizm olaraq

səhiyyənin proqnozu sahə prinsiplərinə əsaslanır və inkişaf modeli

məsrəf - faydalılıq kriteriyasma uyğunlaşdırılır. Səhiyyənin

texnologiyası ETT-nin proqnozu ilə xüsu- siləşir. Dünya təcrübəsi,

dünyada elmin inkişafı Azərbaycanda səhiyyənin əsas sahələri və

dinamikası, onun proqnozunun iqtisadi və təşkilati əsaslarını təşkil

edir. Səhiyyənin maliyyə proqnozu isə maliyyə mənbələrinə və

investisiya mənbələrinə görə və bu mənbələrdən istifadənin

metodikasını təkmilləşdirmək yolu ilə proqnozlaşma layihələri

tətbiq olunur.

69

Müasir şəraitdə səhiyyədə mülkiyyət münasibətlərinin

formalaşması bir sıra yeni fondların məqsədli-təyinatlı yığımların,

maliyyənin inkişafına gətirib çıxarır. Proqram xarakterli tədbirlər,

səhiyyənin inkişafının həm iqtisadi, həm təşkilati, həm də maliyyə

mənbələrini müəyyənləşdirir. Səhiyyədə təsərrüfat formaları,

mülkiyyət münasibətləri, onun maliyyə mənbələrini qiymət i ən dirir

və inkişaf etdirilir. Səhiyyə-maliyyə sistemi dövlət büdcəsi

müəssisənin, təşkilatların büdcəsi, yerli büdcələr, əhalinin gəlir və

xərcləri, xarici investorların vəsaitləri, kapitalları və bank sisteminin

kredit resursları təşkil edir. Cari xərclər perspektiv xərcləri təmin

edən əsaslar, maliyyə əsaslan ölkənin dayanıqlı maliyyə-kredit

siyasəti ilə bağlıdır.

İnvestorlar əlavə gəlir əldə etmək üçün səhiyyə sferasının

daxili və xarici maliyyə mənbələri hesabına investisiya qoyurlar,

ölkədə və xarici ölkələrdə, bir sıra maliyyə korporasiyaları, bank

sistemi (xarici bankların sistemi), şirkətlər, əlavə gəlir götürmək

niyyəti ilə səhiyyə bazarı üstün olan ölkələrə maliyyə və kapital

qoyurlar.

Hər bir ölkədə səhiyyənin xüsusiyyətləri dövlətin və

əhalinin maliyyə imkanları ilə ölçülür. Səhiyyə sahəsi,

mahiyyəti etibarilə gəlir gətirən, dünya bazarına çıxan, xarici

ölkələrdən kontingent qəbul edən bir sahə olduğuna görə onun

genişlənməsi dünya maliyyə rəqabətinə məruz qalır.

Səhiyyə sferası daxili və xarici investisiyalar hesabına

fəaliyyət göstərir. BU sferada pul vəsaitləri onların xərcləri tarazlı

olaraq inkişaf etdirildikdə, səhiyyənin səmərəliliyi yüksəldilir. Ona

görə də səhiyyənin planlaşması və proqnozu resursa yanaşmasından

fərqli olaraq əhalinin tələbat sistemini nəzərə alır, prioritetləri

əsaslandırır. Hər bir ölkədə digər sahələrin inkişafı ilə əhalinin

imkanları ilə tarazlaşdırılır.

Dövlət büdcəsi və ondan ayrılan vəsait, əhaliyə pulsuz dövlət

xərci hesabına maliyyə vəsaiti təşkil edir. Dövlət büdcəsi həm də

sosial müdafiə xərcləri və sığorta xərcləri hesabına səhiyyənin

maliyyə potensialını artırır. Dünya təcrübəsində

70

səhiyyənin maliyyələşməsinin perspektiv istiqaməti olaraq səhiyyə

sığortasından istifadə olunur. Bu sığorta icbari xarakter daşıyır.

Azərbaycan Respublikasında səhiyyənin sığorta maliyyələşməsi

problemləri mövcuddur. Təbii ki, sığorta maliyyələşməsi əhalinin

sığorta ödəmələri imkanlarından sığorta bazarında ödəmə faizindən

və çəkilmiş zərərin ödənilməsi səmərəsindən xeyli asılıdır. Buna

görə də sığorta ödəmələri 2 əsas istiqamətdə aparılır:

1) dövlət büdcəsi hesabına sığortanın ödənməsi;

2) müəssisə və təşkilatların hesabına və əhalinin özünün

hesabına ödəmələrin təşkili.

Təbii ki, 1-ci variantda əhalinin həyat səviyyəsi, məşğulluq,

dövlət sosial müdafiə fondundan maliyyələşən ailələr, fərdlər

nəzərdə tutulur.

2-ci variantda isə imkan yaradılır ki, səhiyyə bazarında öz

tələbatını ödəmək üçün imkanlar varsa, bu imkanların səhiyyə

xidməti növündə keyfiyyətində özünün təzahürünü tapsin.

Ona görə də biz müasir şəraitdə səhiyyənin maliyyə

imkanlarının, maliyyə potensialının təkmilləşdirilməasi yolu kimi

daha çox xüsusi vəsaitlərə, əhalinin vəsaitlərinə üstünlük prinsipini

əsas götürürük. Səhiyyə fondları bir sıra təşkilatların humanitar

yardım siyasəti və fəaliyyəti ilə də həll oluna bilər. Müasir şəraitdə

humanitar fondlar, QHT, sahibkarlar, ayrı-ayrı sosial qruplar,

özlərinin daxili resursları hesabına formalaşan maliyyə imkanları

hesabına ayrı-ayrı vətəndaşların və bəzi səhiyyə növlərinin

maliyyələşməsini öz öhdəliklərinə götürə bilir. Təbii ki, səhiyyənin

Azərbaycan Respublikasında inkişafı bazar prinsiplərinə uyğun

olaraq təkmiHəməklə yanaşı, onun ictimai sosial xarakteri həmrəylik

prinsipi əsasında formalaşır. Ölkə iqtisadiyyatı inkişaf etdikcə onun

maddi-texniki bazası, maliyyə potensialı artdıqca səhiyyə sistemi

özü təkmilləşdikcə maliyyə resurslarının mənbələri və təminatı

yolları təkmilləşir və genişlənir.

71

Səhiyyənin proqnoz qaydaları modelin seçilməsi ilə başlanır,

dünya təcrübəsində xalis sahə modeli- funksional sosial model və

qarışıq təminat səviyyəsi modeli mövcuddur. Xalis sahə modeli

məsrəflər və faydalılıq prinsipi əsasında hesablanır. Səhiyyəyə biz

təsərrüfat fəaliyyəti kimi baxırıq. Hər xərcin istiqaməti və verdiyi

faydanı qiymətləndiririk. O cümlədən, insan inkişafı indeksində,

ÜDM artımında, ömür səviyyəsində və cəmiyyətdə sosial xarclərin

xüsusi çəkisində səhiyyənin rolunu və payını qiymətləndiririk.

Sonradan meyar parametri olaraq iqtisadi əsas kimi səhiyyəyə

çəkilən xərclərin maksimumlaşdırılması və hər bir nəfərə düşən

xərclərin normativlərə uyğun olması göstəricilərin meyarları təhlil

olunur. Qeyd edək ki, səhiyyə proqnozu, həmçinin struktur və

keyfiyyət proqnozudur. Struktur yanaşma səhiyyənin digər sahələrə

təsirini və sosial inkişafa, rafaha təsiri ilə ölçülür. Kəmiyyət

dəyişmələri isə səhiyyə sahəsinin artımı, onun potensialının

qiymətləndirilməsinin və xəstələrin ümumi sayının inkişafı

dinamikası ilə ölçülür.

Proqnozlar dövlət tərəfindən tənzimləmə siyasətini həyata

keçirir. Hər il Milli Məclisdə 3 il müddətinə proqnozlar təsdiq

olunur. Səhiyyə Nazirliyi isə 5 və daha artıq müddətlərə səhiyyənin

strateji istiqamətləri, səhiyyə məhsulunun miqdarı, səhiyyə

obyektlərinin sayı, onların potensialı qiymətləndirilir.

Səhiyyənin proqnoz ardıcıllığı makroiqtisadi və mikrosə-

viyyəli proqnozların qarşılıqlı əlaqəsi və sistemi ilə formalaşır.

Makroproqnozlar ölkədə iqtisadi artımın tərkib hissəsi olaraq

səhiyyənin ÜDM-də rolu və xüsusi çəkisi, səhiyyə işçilərinin sayı,

regional yerləşmə xüsusiyyətləri, hər Azərbaycan vətəndaşına bütün

mənbələr hesabına qoyulan səhiyyə xərcləri, vəsaitləri

planlaşdırırdır, proqnozlaşdırılır. Sonradan isə, yəni 2-ci mərhələdə

səhiyyə fəaliyyətinin təşkili və idarə olunması səhiyyə sistemi üzrə

ayrı-ayrılıqda və bir-biri ilə kompleks formada tərtib olunur.

72

Səhiyyədə proqnozlar ierarxiya sisteminə malikdir. Belə ki,

meyarlar, resurslar, təşkilati-iqtisadi mexanizmlər, onlardan istifadə,

qərarlara uyğun olaraq hər 5 il üçün formalaşdırılır.

Səhiyyə proqnozları riskli və çoxşaxəli idarəetmə sistemi ilə

bağlıdır. Burada fəqdi və ictimai maraqlar, dayanıqlıq, ömür

səviyyəsi, çoxömürlülük, əsas konseptual yanaşma

metodologiyasıdır.

Səhiyyədə planlaşma texnologiyası idarəetmənin

təkmilləşməsi üçün əsas rol oynayır, ilk növbədə səhiyyənin daxili

tələbatı planlaşdırılır. O cümlədən resurslara olan tələbat, tibbi

kadrlara olan tələbat, müəssisədə elmin, texnikanın və innova-

siyanın tətbiqinə olan tələbat ayrılıqda planlaşdırılır və sonra məcmu

səhiyyə tələb və təklifi ilə əlaqələndirilir. Səhiyyə islahatları maliyyə

imkanları, alternativ qaydada seçilməyi və işlənməyi tələb edir. Bu

da səhiyyə müəssisələrinin liberallığı, səhiyyə müəssisələrində

məsuliyyət, maliyyə idarəçiliyinin mümkünlüyü ilə keçirilir.

3.4. Kulturoloji inkişaf və onun

modernləşmə problemləri

Qloballaşma və iqtisadi-sosial inkişaf, milli-mədəni

dəyərlərin inteqrasiyası sferasında yeni yollar və mexanizmlər

yaradır və onların istifadəsi hər bir ölkədə nəticələri ilə özünü

göstərir. Müasir inteqrasiya şəraiti, milli maraqlar və dünyəvi

steriotiplərə yaxınlaşma texnologiyaları ilə baş verir. Daxili ictimai

və fərdi dəyərləri formalaşan iqtisadi və sosial potensial, onların

qütbləşməsi və resurs potensialı və perspektiv tələbat sisteminin

idarə edilməsi kulturologiyanın inkişafının iqtisadi əsaslarını özündə

birləşdirir. Kulturologiya elmi insanın mədəni tələbatının özünün

meyilləri, inkişaf istiqamətləri və təşkili, idarə edilməsinin prosesi

kimi qəbul olunmalıdır. Kulturologiya prosesinin formalaşma

amilləri, onun obyekt və subyektləri iqtisadi maraqdan daha çox

ictimai və inteqrasiya.

73

sivilizasiya və mənəviyyət baxımından ölçülür və onun rolu

qiymətləndirilir. Müasir bazaar iqtisadiyyatı, resursların

məhdudluğu və maddi təminatın prioritetliyi kulturologiyanın

inkişaf problemlərinin, onun siyasət kimi formalaşması və sosial

dövlətin vəzifələrini müəyyənləşdirir.

Kulturologiya sferası insanın həyat fəaliyyəti, qlobal

mənada milli dəyərlər və milli tərəqqinin inkişafını, ictimai

dəyərlərin fərdlər prizmasında özünün təsvirini tapan bir

məntiqi sxem olaraq qəbul edilməlidir.

Kulturologiya insan fəaliyyətinin keyfiyyət göstəricisi

olmaqla, onun potensialının formalaşma mənbələri və ondan

istifadə, yaradılan münasibətlərin şərait və imkanlann obyektiv

və subyektiv təsirlərini tənzimləməklə dinamizm kəsb edir.

Kulturologiya potensialı ölkənin maddi əsaslarlı, təklif,

istehlak xüsusiyyətləri və sahə prinsiplərinə əsaslanan inkişaf

strategiyası və insanın davranışına təsir edən ictimai və sosial

siyasətdə reallaşır. İnsanın tələbat sistemi, maddi və mənəvi şərait

yaradılan resurs təminatı və hər bir nəfərin həyat səviyyəsini

müəyyən etdiyi kimi onun keyfiyyət tərifi, insanın özünün həyat

fəaliyyəti, davranışı, ictimai mədəniyyət səviyyəsi və ictimai

mühitinin inkişafı ilə bağlıdır.

Kulturologiyada məhdud resurslar vacibdir. Hesab edirik ki,

məhdud resurslar insanın inkişafı üçün stimul yaradır. Onun

perspektiv fəaliyyəti üçün ehtiyat rolunu oynayır. Amma kul-

turologiyanın inkişafında mütləq steriotiplər olmalıdır ki, bunlar

normal və mədəni insan üçün vacib şərtlərdən ibarətdir. Belə ki,

kulturologiya sahəsində həyat səviyyəsi, konkret onun formalaşması

mənbələri və əsas göstəriciləri digər bazar tipli sahələrdən üstün ola

bilər. Kulturologiyanın makroiqtisadi problemləri, onun sahə kimi

prioritetliyi bunun elmliyi və inno- vasiya problemləri, aparılan

sorğular və müşahidələr nəzəri cəhətdən maddi rifahla mədəni

inkişaf arasında birmənalı səmərə müşahidə olunur. İnsanın maddi

təminatı yuxarı olduğundan, onun mədəni səviyyəsinin də yüksək

olması nəzəri

74

cəhətdən ola bilər. Praktiki cəhətdən mədəni səviyyə genetik və ətraf

mühitdə onun prioritetliyi ilə, digər tərəfdən maddi ehtiyatların

formalaşması mənbələri ilə bağlıdır. Bu baxımdan kulturologiya

inkişafı əmək hesabına qazanılan gəlirlər baş verdiyi daha dəqiq

postulatdır. Fərdlər təbii ki, bütöv cəmiyyəti xaidkterizə etmir,

amma fərdlərin sayının çox olması və onların qərar qəbulunun

üstünlüyü ilə razılaşmağı tələb edir.

Mədəni inkişaf ictimai məna kəsb etməklə fərdi, şəxsiyyətin

rolu, dünyagörüşü seçim və üstünlüyü əlamətləri ilə seçilir. Bu

baxımdan, əlamətlərə görə əhalinin müasir şəraitdə paylanma

xüsusiyyətlərini görmək, onların yüksək təhsilə, ailə mənşəyinə,

gəlirlərinin xarakterinə və düşdüyü mühitin insana olan təsiri ilə

qruplaşdırılır. Təbii ki, korrupsiya, rüşvətxorluq, ona qarşı mübarizə

inkişafın etalon göstəricisi olmaqla yanaşı mədəniyyətin və

kulturologiyanın əsas əlamətidir. Pula hərislik və digər dəyərlər

elmə, təhsilə üstün gəldikdə kulturologiya sahəsində inkişafdan

danışmaq olmaz. Kulturologiya sferası sahə kimi deyil, kompleks

sistemli, ictimai və sosial elmlər müstəqil olmaqla hədəflər üzərində

formalaşır və inkişaf etdirilir.

İlkin növbədə kulturologiyanın maddi təminatı və onun

məhsulunun kommersiya təyinatı ilə deyil, dünyəvi meyarlar və

dünyada inteqrasiya amili kimi baxmaq olar. Sosializm dövründə

vəzifədə oturanların sayı, müdafiə edən faktorların sayı və onların

hər birinin dünyagörüşü mütləq qəbul olunurdu. Hətta Azərbaycanın

mədəniyyət işçilərinin çışıxları, kinoları bir yarış kimi milləti

formalaşdırırdı.

Heydər Əliyevin siyasi büroda çıxışları və onun hərəkəti milli

dəyərlər kimi qəbul edilirdi. İndi isə iqtisadi maraqlar daha çox

inteqrasiya amilidir. Kim çox qazana bilirsə, kimin varı çoxdursa, o,

ölkənin daxilində və xaricdə tərənnüm edilir. Ona görə də

kulturologiya sahəsi hədəfləri və iqtisadi resurslar, onun yolları

istiqamətində bazar tipli modelə sığısan eybəcərliklərlə qarşılaşır.

75

Fikrimizcə, uzunmüddətli kulturologiya konsepsiyası və

onun əsasında iqtisadi və bölgü, sosial sistemin modernləşdirilməsi

proqramları, islahatları həyata keçirilməlidir.

Kulturologiyanın maddi əsaslarının iqtisadi artım, dövlət

büdcəsinin xərc strukturu, birbaşa və dolayısı yolla sahələrin inkişafı

və kulturologiya infrastrukturuna təsiri ilə kompleks

qiymətləndirilir. Kulturologiya multiplikasiya effekti və sistemli

səmərə baxımından həll olunur. Onun meyar və göstəriciləri

sahələrarası və sahədaxili iqtisadi idarəetmə, maliyyə və maddi

tarazlıq əlaqəsi, onların nisbətləri və gətirilmiş məsrəflərin səmərəsi

ilə ölçülür. Kulturologiya sferasının sosial-iqtisadi rolu və onun

inteqral səmərəsi iqtisadi artım və sosial tərəqqi meyilləri, onların

göstəriciləri ilə ifadə olunur. Digər tərəfdən mədəni-mənəvi inkişaf,

tələbat sisteminin mütərəqqi formasının, istehlak mədəniyyətinin və

xidmət tələbatının, onun ödənilməsi yollarım formalaşdırır.

Keyfiyyətcə optimal struktur dəyişmələr əhalinin tiplərini, onun

seçim davranışına görə təbəqələşmə dinamikasını fonnalaşdırır.

Mədəni tələbat dinamikası maddi və mənəvi tələbatla qarşılıqlı

əlaqədə baxılan əhalinin klastr paylanması əsasında klastr idarə

edilməsini əsaslandırır. Kulturologiya hədəfləri əhalinin maddi

təminatı, gəlir səviyyəsi ilə, paylanma qanunauyğunluqları, kənd və

şəhər əhalisi üçün hazırlanan steriotiplər üzrə formalaşdırılır.

Əhalinin mədəni səviyyəsi, onun maddi tələbatı və onun ödənilməsi

yolları ilə tarazlaşdırılır.

Kulturologiya sferası dövlətin idarəetmə və sosial siyasətinin

perspektiv inkişafında istiqamətverici, məqsədli proqram xarakterli

kompleks proqramların tərkibi və onun reallaşması mexanizmləri ilə

bağlıdır.

Elmi-texniki innovasiya tədbirlərinin inkişafı, onun təd- biqi

sosial nəticələrlə ifadə olunur. Kulturologiya sferasında resursların

əvəz edilməsi prosesi kimi maddi və maliyyə imkanları ilə baş verir.

Mədəni resursların müxtəlifliyi və səmərəliliyi, inkişafı, istehlakın

motivi baxımından qruplaşdırılır.

76

Dövlətin siyasəti, milli mənəvi dəyərləri və xidmətləri tələb

baxımından qiymətləndirilir və proqnozlaşdırılır. Mədəni, şəraiti

əhalinin maddi təminatı, yoxsulluğun azaldılması, əhali gəlirlərinin

artımı və mədəni məhsul bazarının seqmentləş- məsində qütbləşmə

və davranış meyilləri nəzərə alınmaqla təşkilati quruluşun

təkmilləşməsi yolu ilə baş verir

Mədəni xidm. t sferası və onun ayrı-ayrı əhali qruplarının

alıcılıq qabiliyyətində təşkili kulturologiyanın marketinq

planlaşması yolu ilə baş verir. Kulturologiyada özəlləşmə,

kommersiya maraqları və rəqabət mühiti yaratmaq, qanunla və milli

dəyərləri təmin edən prinsiplər və vasitələr yolu ilə həll edilir.

Kulturoloji inkişaf proqnozları təkamül və formalaşmış sterio-

tipləri nəzərə almaqla təsnifatlaşdırılır, hər millətin özünün norma və

milli xüsusiyyətlərini inkişaf etdirməklə dünya kul- turologiya

sferasına inteqrasiya olmaq təkamül yolu ilə baş verməlidir. Mədəni

sahələrin islahatları, onun maddi-əşya bazasında baş verə bilər.

Kulturologiya sahələrinin investisiya siyasəti və onun

prioritet sahələrinin maliyyələşdirilməsi, stimul yaratmaq

mexanizmləri və sahibkarlıq fəaliyyətinə himayədarlıq siyasəti ilə

baş verir. Dövlət maliyyəsinin ayrılması və istifadəsi xərc

strukturunda səmərəli nisbətlərin və stimulların yaradılmasına

yönəldilməlidir. Əməkhaqqının diferensiasiyası, onun sosial

müdafiə xərcləri və yolları, ümumi iqtisadi inkişafın dinamikası və

struktur dəyişmələrindən geri qalmalıdır. Bəzi sahələrdə sahibkarlıq

biznes maraqları ilə yanaşı dövlət subsidiya sistemi ilə

tənzimlənməlidir. Kulturologiya prosesinin bazar münasibətləri

sistemində çevikliyi onun resursların əvəzedil- məsi yolu ilə

tələbatın ödənilməsi yollarını inkişaf etdirməklə kulturologiya

bazarını təkmilləşdirmək, onun tələb və təklifinin passiv

dinamikasına deyil, struktur tənzimlənməsinə üstünlük vermək

lazımdır. Kulturologiyanın inkişafı əhalinin rifahı və insan

inkişafının əsas göstəriciləri ilə əlaqəlidir Yoxsulluq həddi və

səviyyəsi kulturologiya xərclərini azaldır. Hesabla

77

malar göstərir ki, istehlak mədəniyyəti onun struktur dəyişmələri

mədəni inkişaf və insanın özünün dünya görüşü, həyata baxışı və

istehlak mədəniyyəti ilə bağlıdır. Tələbatın ödənilmə dərəcəsinə

görə az inkişaf etmiş kulturologiya nemətləri şəraitində onun

maksimumlaşdırılması real mədəni səviyyəni izah etmir.

Həyat səviyyəsi kulturologiyanın amili olmaqla, onun real

vəziyyəti həyat səviyyəsini və həyat fəaliyyətinin əsas göstəricisidir.

İstehlak davranışı, onun dinamikası sosial- iqtisadi motivasiyası

mədəni inkişafa təsir edir.

Kulturologiyanın inkişafı maddi resurs təminatı ilə yanaşı

insan amilini və insan inkişafının təsiri və qiymətləndirilməsi

yolu ilə strateji planlaşma və sosial dəyişikliklərin məntiqi

əsasında baş verir. Təbii ki, maddi əşya və resurs potensialı

birbaşa kulturologiya sistemi ilə təsir etdiyi və onun sahə

potensialı kimi formalaşmasında rolu ilə yanaşı insanın da

formalaşmasına və onun potensialının istifadəsi və fay- dalılığı

prizması ilə kulturologiya təsir kimi qiymətləndirilir.

Potensial yanaşma fəal siyasət olmayıb, onun

formalaşması və istifadəsində səmərəli təşkilati-iqtisadi üsulların

tətbiqi və istifadəsi yolu ilə baş verir.

Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində kulturologiyanın

potensial imkanları, insana onun subyekti və istehlakçısı kimi

baxmaqla onun tələbatı və istehlakm davranışını idarəetmə,

qiymətləndirmə metodologiyasını tətbiq etmək istiqamətlərini

güdür.

İstehlak amili ilə kulturologiyaya yanaşma daxili və xarici

bazarın təşkili, onun məhsulunun artırılması və marketinq

quruluşunun təkmilləşməsi yollarının yolu ilə baş verir.

İstehlak amili olaraq perspektiv istehlak strukturunun

yaranması üçün cari meyi iləri və struktur dəyişmələrin

məqsədyönlü transformasiya modeli tərtib olunur. Transformasiya

məqsədi resurs potensialı, iqtisadi maraqların təsiri və əlverişli

kombinasiyası ilə son səmərəsini ölçmək yolu ilə islahatlar

78

proqramını hazırlamaq olar. Kulturologiya menecmenti, biznes

dövlət, bazar prinsiplərinin vahid sistemində qiymətləndirilir və

ifadə olunur.

3.5. Mədəni sferanın sosial-iqtisadi islahatları

Əhalinin həyat tərzi və sosial inkişafı mədəni sferanın

mövcud vəziyyəti, onun insan inkişafı strategiyasında rolu ilə

müəyyənləşir. Müasir baza tipli sosial-iqtisadi inkişaf bir sıra sahə,

ərazi və funksional təşkili məsələlər meydana çıxarır. Mədəniyyət

sahələri mədəni dəyərlərin, mədəni məhsulların tələb və təklifinə

uyğun olaraq fəaliyyət göstərən xidmət sferasıdır. Mədəniyyət

sferasına tələbat insanların özünün həyat şəraiti, onun tələbatının

ödənilməsi dərəcəsi digər maddi və mənəvi dəyərlərin istehlak

səviyyəsi və əhalinin təhsili, məşğulluq və sağlamlıq sahəsinə çatan

səviyyəsi ilə formalaşır və dəyişir. Sosial-mədəni tələbatın insanların

maddi tələbatının dəyişmə dinamikası, əhalinin yoxsulluq

səviyyəsinin azalması və demoqrafik situasiyada baş verən

dəyişikliklər ilə özünü göstərir. Sosial-mədəni sahələrin

planlaşdırılmasının və idarə olunmasının nəzəri-metodoloji əsasını

mədəniyyət sahəsində çərçivə qanunları və mədəniyyət sahələrinin

hər birini tənzimləyən sahə qanunları təşkil edir. Müasir şəraitdə

mədəniyyət sferasında bir sıra iqtisadi sosial və təşkilati problemlər

mövcuddur. Bu problemləri aşağıdakı təsnifatla vermək olar:

- ümumi daxili məhsulun (ÜDM) yüksək artımına

baxmayaraq adambaşına düşən ÜDM-in artması ilə yanaşı mədəni

məhsulların adambaşına düşən səviyyəsinin geri qalması müşahidə

olunur;

- mədəniyyət sahəsinin özəlləşməsində buraxılan səhvlər,

həmin sahələrin təyinatının dəyişməsi və bu sahələrin mədəni

məhsulu yaratmaqda rolunun azaldılması ilə bağlıdır;

- mədəniyyət sahələrinin əsaslı investisiya siyasəti və onun

təşviqi problemlərinin tələbata uyğun olmaması və milli-

79

mənəvi dəyərlərin təkrar istehsalı üçün məşrəflərin çatışmazlığı;

- mədəni məhsulların ənənəvi formaları və onların texnoloji

təminatı elmi-texniki və innovasiyalı sahələrə nisbətən ətalətli

olduğu üçün digər texnologiyaların tətbiqi və mədəni xidmətlərin

yeni vasitələrin istehlakçı strukturunda bəzi məhsulların azalması və

aradan çıxması problemləri,

- mədəniyyət işçilərinin sosial müdafiəsi, əməkhaqqı

səviyyəsinin və digər sosial yardımların başqa sahələrə nisbətən

aşağı olması;

- mədəniyyət obyektlərində dövlət mülkiyyətinin, mədəni

inkişafında dövlət siyasətinin çevik və səmərəli təşkil olunmaması.

Azərbaycanın iqtisadi və sosial həyatında mədəniyyət sferası

birbaşa və dolayısı, sahələrarası inkişaf problemləri ilə kompleksdə

sistem haqqında fəaliyyət göstərir. Daha çox mədəniyyət geniş

mənada istehlak, davranış, insan inkişafı və üstünlüklər

nəzəriyyələri və resursları ilə bağlıdır. Fikrimizcə, iqtisadi

islahatların sosial səmərəsi, onun transformasiya modelinin meyar

sisteminə daxil edilməsidir. Mədəni inkişaf adambaşına düşən

mədəni məhsulların milli-mənəvi normativlər və stoitiplər əsasında

proqnozlaşdırılmalıdır.

Mədəniyyət sferası sahibkarlıq obyekti olaraq fəaliyyətinə

metodiki olaraq dövlət tənzimlənməsi yolu himayəçilik və dövlət

idarəetmə mexanizmləri ilə stimullar yaradılmalıdır.

Mədəniyyətin ölçülməsi, obyektlərin sayı, onların tutumu və

yaratdığı maliyyə potensialı ilə yanaşı insanın mədəni inkişafına

təsir edən göstəricilərlə ifadə olunur. İqtisadi ədəbiyyatda mədəni

məhsullar, ehtiyaclar məsrəflərlə ölçülür. Fikrimizcə, mədəni

potensial isə formalaşan daxili və xarici amillərin təsiri ilə

davranış qaydası kimi qəbul oluna bilər. Müasir şəraitdə iqtisadi

amillər cəmiyyətdə və sahibkarlıq fəaliyyətində mədəniyyət ilə

məşğul olanlar və onların göstərdiyi xidmət və mədəni

obyektlərin əmlak və resursları ilə

80

qiymətləndirilir. İqtisadi səmərədən daha çox sosial səmərə əldə

etmək bu sahənin konseptual inkişaf istiqamətidir. Hər bir ərazinin,

məşğulluq növünün və sosial-iqtisadi qrupların istehlakında

mənəvi dəyərlər öz dinamikasına görə fərqlənir. İlk növbədə

əhalinin güzaram, onun maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması

mədəni ehtiyacların inkişafının və onların ödənilməsinə yönəldilən

mədəniyyət məhsuluna ehtiyacı artırır. Mədəni tələbat funksional

ehtiyaclardırsa onun örtülməsi maddi resurslarla ifadə olunur. Bu

baxımdan ölkə iqtisadiyyatının sosial-iqtisadi istiqamətlərində

mədəni sahələrin inkişafı region əhali və çatılmış mədəni

potensialın istifadəsinin kompleks proqramları ilə mümkündür.

Milli iqtisadiyyat, onun potensialı mədəni potensialla tarazlı

inkişaf strategiyası baxımından həll olunmalıdır. Milli mədəni

dəyərlərin saxlanması, təkrar istehsalı ilə müasir texnologiyalarla

onun qanunlarının təkmilləşməsi və standartlara uyğun təşkili

qaydaları ilə mümkündür.

Mədəniyyət sferası iqtisadi və sosial fəaliyyət dairəsi

olmaqla bazar iqtisadiyyatı şəraitində özünəməxsus tənzimləmə və

idarəetmə xüsusiyyətləri kəsb edir. Dövlətin əsas mədəni sferaya

himayəçilik siyasəti və mexanizmləri planlı təsərrüfat sistemindən

fərqli olaraq deformasiyaya uğrayırsa da, onun yeni bazar tipli

sosial mexanizmləri üstünlük təşkil etməlidir. Bu prinsipləri

aşağıdakı istiqamətdə formalaşdırmaq və uyğun qərar qəbul etmək

tövsiyyə olunur:

- mədəniyyət obyektlərinin özəlləşməsi qadağan edilən

özəlləşən müəssisələr isə öz fəaliyyətini davam etdirsin;

- mədəni dəyərlərin istifadəsi bütün əhali qrupları üçün

şamil edilməsi üçün pulsuz xidmət və dövlət tərəfindən

maliyyələşən sahələrin siyahısı dövlət qeydiyyatında genişlənir;

- mədəniyyət sferasında regionların və kənd, şəhər

əhalisinin demeqrafık tərkibi, onların səviyyəsi, ailə tərkibi nəzərə

almaqla normative məsrəf prinsiplərinə uyğun genişlənsin;

81

- mədəni sferanın inkişafının əhalinin rifahı, sosial

müdafiə və alıcılıq qabiliyyətinə təsir edən iqtisadi bölgü və sosial

müdafiə sistemi təkmilləşməklə minimumlar və təminat

səviyyələrini proqnozlaşdırmaqla idarə olunsun;

- mədəni sferada çərçivə və sahə qanunlarının

təkmilləşməsi, onların işləmə mexanizmlərində milli və iqtisadi

artım səviyyəsinə uyğun normativ-hüquqi baza təkmilləşsin;

- mədəniyyət sahəsi inteqrasiya və xarici əlaqələrin

fəaliyyəti kimi baxılmaqla turizmin stimullaşması üçün

infrastruktur və xidmət mədəniyyəti təkmilləşsin.

Mədəniyyət sahələrinin inkişafı, bu sahəyə qoyulan

investisiyaların və mülkiyyət formasından asılı olmayan

sahibkarlığın inkişafı ilə genişlənir. Sahibkarlıq haqqında qanunla

yanaşı mədəni xidmət edən sahələr dövlət himayəsi, güzəştli

kredit, vergi və sosial müdafiə mexanizmlərin tətbiqini vacib

sayırıq. Mədəniyyət obyektləri sahələrarası və digər sahələrlə

əlaqədə inkişaf etməlidir.

Mədəni sfera, əhatə dairəsi və funksional vəzifələrinə görə

çoxşaxəli və müxtəlif məzmunda məhsul, xidmət istehsalı olduğu

üçün onun planlaşması və islahatlar proqramları sahə- lərarası

problemlərin həlli və iştirak payı ilə reallaşır. Bu baxımdan

idarəetmə obyekti olaraq mədəni sahələrin xalis fəaliyyət təsnifatı

ilə yox, onun insanın mənəvi dəyərlərinin formalaşması və

dinamikasında iştirak payı və rolu ilə qiymətləndirməklə tədbirlər

sistemi hazırlanmalıdır. Mədəni sfera ictimai, dövlət və fərdi

keyfiyyətlərin, resursların və vəzifələrin üzvi bağlılığını təmin edən

sistemli yanaşma metodologiyasına uyğun aparılan siyasətin

nəticəsi kimi baxılmalıdır.

3.6. Təhsilin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi

Sosial proqnozlar sistemində təhsilin intellektual

mülkiyyətin proqnozlaşdırılması, idarə olunması bir sıra problemlər

və onların həlli yolları ilə əhatə olunur.

82

Təhsil - iqtisadi, sosial, mənəvi dəyərlərin formalaşması

xüsusiyyətləri və onun proqnozunun metodologiyasını

formalaşdırır. Təhsil sferası tələbat sistemindən asılıdır. Təhsilə olan

tələbat xalq təsərrüfatının iqtisadiyyatı, struktur dəyişmələri, ETT,

onun tətbiqi və insanların dünyagörüşü, insan kapitalının inkişafı ilə

bağlıdır.

Təhsil sferası əhalinin savadlılığını təmin edən və xalq

təsərrüfatının müxtəlif sahələrində məhsuldarlığı artıran rəqabət

mühiti şəraitində əmək fəaliyyətinin məhsuldarlığını və məhsulun

rəqabət qabiliyyətini artıran fəaliyyət dairəsi kimi baxılır və

formalaşdırılır.

Əhalinin təminat səviyyəsi və savadlılığı, ali təhsili bütün

əhaliyə olan nisbəti ilə ölçülür. Təhsil proqnozu sosial və iqtisadi

transformasiyanın aparıcı amili rolunu oynayır. Belə ki, insan

kapitalının formalaşması bu meyarlara əsaslanır. Təhsilin səviyyəsi

və səmərəsi gəlirlərin artırılmasına, ölkənin intellektual

mülkiyyətinin və potensialının artımına, onun dünyada tətbiqi yolu

ilə valyuta axınının təmin edilməsinə gətirib çıxarır.

Təhsilin proqnoz modeli olaraq bütün əhalinin potensialının

yüksəldilməsi meyarını nəzərdə tutur. Hər bir ölkədə təhsilin təşkili

və idarə olunmasına məhdudiyyətlər, resurslar, kadr potensialı,

maddi-texniki baza və digər amillər təsir edir. Təhsil proqnozunun

metodologiyası, xalq təsərrüfatında olan struktur dəyişikliklərini

nəzərə alınaraq təkmilləşir. Təhsil sistemi xarakterli prosesdir, çünki

təhsil sferası bir sıra mərhələlərdən, formalardan, metodlardan

asılıdır. Ona görə də sistemli yanaşma təhsilin təşkili ilə yanaşı həm

də əsas metodoloji meyarıdır. Təhsilin təşkili həmçinin əhali

amilindən asılıdır. Belə ki, potensial olaraq bütün əhali müəyyən yaş

həddinə qədər təhsil almaq hüququna malikdir. Ona görə də təhsil

müəssisələrinin sayı, yerləşməsi, mərhələləri, formaları əhali

amilini, əhalinin artımını, uşaqların sayını, əlavə təhsilə olan

ehtiyacları nəzərə almaqla formalaşdırılır.

83

Təhsil sisteminin ilkin halqası olan məktəbəqədər

müəssisələr, uşaqların təbii artımını nəzərə alır. Amma bu amillər

potensial yanaşma metodudur. Ən son hədd kimi qəbul olunur.

Bütün uşaqların sayını (6 yaşa qədər) onların hər birinə düşəcək

normativlərə vurmaqla zəruri olan resursları planlaşdırmaq olar.

Lakin təhsilin idarə edilməsi iki əsas konseptual yanaşma

metodundan asılıdır: 1) normativləşmə, standartlaşma; 2) resurs

məxsusiyyəylər, resurs yanaşma.

İqtisadiyyat inkişaf etdikcə onun daxili tələbatı və resurs

imkanları, təhsilin perspektivini formalaşdırır. Təhsil proqram

xarakterli praqmatik dəyişmələrə həssas olan bir sahədir. Belə ki,

dünyada gedən proseslər dünya standartlarına uyğun təhsilin

səviyyəsi və iqtisadiyyatda baş verən birbaşa və dolayı proseslər

təhsilin perspektiv inkişafında nəzərə alınır.

Təhsilin ilkin halqası olan məktəbəqədər müəssisələrdə

təşkilati-idarəetmə bir sıra amillərdən asılıdır: maddi təminat,

əməkhaqqı, işləməyən qadınların və ailənin gəlirləri və

dünyagörüşü məlum olduğu kimi 6 yaşına qədər uşaqların sayı

potensial olaraq təhsil müəssisələrinin kontingenti sayılır. Amma

Azərbaycanda bu 10%-ə qədərdir. Aşağı əhatə əmsalının olmasının

bir sıra səbəbləri var: 1) işləməyən qadınların sayının çox olması; 2)

ailənin gəlirlərinin aşağı olması; 3) bir sıra müəssisələrin özəl sektor

kimi pullu olması.

Bu amillər ailə gəlirlərinin azalmasına təsir edir, aztəminatlı

ailələrin uşaq baxçalarından istifadəsini azaldır.

Perspektiv xarakterli tədbirlər olaraq məktəbəqədər

müəssisələrin perspektivi onun kapital, maliyyə əsaslarının

güclənməsi və iş yerlərinin açılması ilə bağlıdır. Ona görə də model

olaraq müəssisələrin inkişafı və yerləşməsi sxemi perspektiv

proqnozların ərazi və sahə konsepsiyası ilə reallaşır. Azərbaycan

Respublikasında digər ölkələrə nisbətən əhalinin təbii artım

səviyyəsi əlverişlidir. Bu da sosial dövlətin proqnoz xarakterli

tədbirlərinin həyata keçirilməsinə yönəlməlidir.

84

Respublika iqtisadiyyatı bugün az əməktutumlu iqtisadi

sahələr üzərində qurulub, bu da təhsilin inkişafına, keyfiyyətinə

tələbatı azaldır. Ümumi təhsil mərhələsi aparıcı rol oynayir. Ümumi

təhsil səviyyəsi 6 yaşdan yuxarı bütün uşaqlar üçün müəyyən

proqramlar əsasında ümumi biliklərə yiyələnmək məqsədilə gələcək

perspektiv istiqamətlərdir. Burada keyfiyyət xlə rol oynayır.

Keyfiy>'ətin yüksəldilməsi isə ümumi təhsil müəssisələrinə qoyulan

vəsait, onların yerləşməsi, hər şagirdə düşən maddi-texniki baza,

metodiki təminat, dərs vəsaiti və müəllim heyyətinin perspektiv

gələcəyi ilə müəyyənləşir. Bütün bu amillər şagirdlərin sayından

asılı olaraq proqnozlaşdırılır.

Təbii ki, əsas problem maliyyə problemidir. Hər nəfərə düşən

kapital, investisiya dünya ölkələri arasında müqayisəli təhlil

aparmağa imkan verir. Ona görə də pullu və pulsuz təhsil sistemləri

formalaşdırılıb. Bir sıra ölkələrdə tamamilə pulsuz, bəzilərində isə

tamamilə pullu və bəzilərində isə qarışıq modellər mövcuddur.

Mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq əsas məsələ təhsilə

vahid nəzarətin metodiki, tədris proseslərinin eyniliyi və dövlət

standartlarına uyğunluğu əsasdır. Bu məsələlərdə təşkilat! idarəetmə

sistemi nəzarət edir və real proqramlar tərtib olunur. Təhsil

Nazirliyi, ali təhsil müəssisələrinin rektorları, dekanlar, elmi şuralar,

rayon təhsil müəssisələri, institutlar, təhsilin ayrı-ayrı pillələrində

nəzarət idarəetmə funksiyasını həyata keçirir. Təhsildə idarəçilik

bazar tipli modellərlə yox, həmrəylik prinsipi əsasında qurulmalıdır.

Amma kommersiya xarakterli fəaliyyətlərdə, təhsilin xərcləri

gəlirləri arasında nisbətlər və son məhsul - gəlir nəzərdə tutulur.

Dövlət müəssisələrində isə maliyyənin dövlət büdcəsi

hesabına formalaşdırılması nəzərdə tutulur ki, bu da bütün əhali

qrupları üzrə təhsil təminatı məqsədi güdülür. Mülkiyyət

münasibətləri üzrə təhsil fəaliyyəti vahid metodiki təminat və

idarəetmə üsulları ilə reallaşır.

85

Təhsilin ali mərhələsi ölkə iqtisadiyyatı üzrə kadr potensialı

və əhalinin intellektual inkişafı üçün inkişaf etmiş insanlara, ailələrə

ehtiyacları ödəmək təşkil edir.

3.7. Mənzil təminatının iqtisadiyyatı və idarə edilməsi

Mənzil şəraiti, mənzil təminatı sosial nemət olmaqla iqtisadi,

sosial və mənəvi rol oynamaqla həyat fəaliyyəti və həyat

səviyyəsinin inteqral göstəricisidir. İqtisadi ədəbiyyatda mənzil

təminatı, tikinti sektoru kimi daha çox tədqiq olunur. Mənzilin sosial

mahiyyəti, onun iqtisadi və sosial problemlərinə az fikir verilir.

Azərbaycan iqtisad elmində mənzil təminatı və onun idarə edilməsi

ancaq professor Ə.Q.Əlirzayevin əsərlərində baxılır.'

Mənzil təminatı, onun təklifi, əhalinin alıcılıq qabiliyyəti,

mənzilin qiyməti, onun bazarının təşkili, dövlətin mənzil

təminatında rolu, sosial kreditlər, mənzil ipotekası kimi iqtisadi və

sosial problemlər yeni aspektlər təşkil edir.

Mənzil təminatı həyat səviyyəsinin göstəricisi olmaqla

əhalinin hər nəfərinə düşən sahənin (kv) həcmi ilə ölçülür. Nisbi

göstərici olmaqla təminat səviyyəsi normativ göstəricilərlə, faktiki

adambaşına düşən mənzil sahələrinin nisbəti kimi qəbul olunur.

Müqayisəli təhlil üçün ayrı-ayrı sosial qrupların kənd və şəhər,

həmçinin, gəlirlərin səviyyəsinə görə paylanmış əhali qruplarında

mənzil təminatının qütbləşməsi səviyyəsi müəyyənləşir. Bu fərqlər

diferensiasiya əmsalı olaraq təhlil edilir. ^(max galir)

K d , f =

Mənzil təminatı bir sıra göstəricilərdən və amillərdən asılıdır.

Mənzil fondunun həcmi, onun tikintisi, mənzil bazarın

' Əlirzayev Ə.Q., Qurbanova F.Ə. Mənzil-kommunal təsərrüfatın iqtisadiyyatı və

idarə edilməsi. Bakı, 2010.

86

əhalinin artımı, pulsuz mənzil bölgüsü, mənzil və onun

infrastrukturu, kompleks sahə olmaqla idarə olunur.

Mənzil-kommunal xidmət sferasının fəaliyyəti kommersiya

və şəxsi istehlak, yaxud fərdi təsərrüfatı təşkil etmək üçün istifadə

olunur. Mənzil-kommunal xidməti insan və xidmət sferasının

infrastrukturu kimi fəaliyyət göstərir. Mənzil tikintisi təşkili

formasından asılı olmayaraq əmtəə və xidmət kimi bazar tələbinə

uyğun planlaşdırılır. Müasir şəraitdə tikinti sektoru genişləndikcə,

onun məhsulunun təklifi artır, əhalinin alıcılıq qabiliyyəti ödənilir.

Mənzillərin qiymətində və onların keyfiyyətində dəyişmələr baş

verir.

Mənzil məsələlərini həll etməyin maliyyə əsasına əhalinin və

hüquqi şəxslərin xüsusi vəsaitlər yığımı bank kreditləri və xarici

investisiyalar təşkil edir. Əhali özünün yığımını qorumaq və onun

dəyərini saxlamaq üçün mənzil və sahə almağa daha üstünlük verir.

Mənzilə ehtiyac təkcə yaşamaq üçün tələbatı ödəmir. Müasir

şəraitdə əlavə gəlir gətirmək, perspektiv tələbatı ödəmək və yığımın

inflyasiyadan qorunması üçün pulunu daşınmaz əmlaka, fərdi

tikintiyə, əlavə xidmət üçün tikintilərə xərcləyir. Ona görə də bəzi

ailələrdə adambaşına düşən mənzil təminatı normativlərdən

yuxarıdır. Tikinti həm də milli və mənəvi xüsusiyyətlərdən asılıdır.

Kənd yerlərində geniş otaqlı mənzil tikintisi hər bir vətəndaşın həyat

borcu kimi qəbul edilir.

Mənzil bazarı iqtisadi sistemin tərkib hissəsi olmaqla, onun

formalaşması ölkədə olan investisiya siyasətindən mənzil və tikinti

sektorunun məhsulunun qiymətindən, resurslardan və pulun

miqdarından asılıdır. Əhalinin məşğulluğu, turizmin inkişafı,

infrastrukturların genişlənməsi tikinti sektorunu genişləndirir.

Azərbaycan Respublikasında tikinti sektoru ümumi daxili

məhsulun formalaşmasında və iş qüvvəsinin istifadəsində 8%

87

yer tutur. Tikinti sektorunun respublikada inkişafı özəl və

kooperativ, fərdi tikinti yolu ilə geniş yayılmışdır.

Əhalinin regionlar, şəhər, kənd yerlərində məskunlaşması

mənzil sektorunun ərazi strukturunu müəyyənləşdirir. Mənzilin

özəlləşdirilməsi dövlət, bələdiyyə xüsusi mənzil və digər tikinti

obyektlərinin artımını müəyyənləşdirir. Mənzil bazarında qiymət,

onun bazar tələbinə uyğun olaraq yerləşdiyi ərazidən əlverişli

infrastrukturundan, evə kommunal xidmətdən asılı olaraq

formalaşır.

Mənzil tikintisi satışı və istifadəsi uyğun idarəetmə struk-

turaları yaradır. Pullu xidmət sahələri olaraq sahibkarlıq inkişaf

etdikcə xüsusi tikililərin artması, yaxud icarəyə verilən sahələrin

təmiri, yenilənməsi respublikada geniş yer tutur. Bir sıra evlər,

evlərin birinci mərtəbələri, yol kənarında tikilən ticarət və xidmət

müəssisələri sosial əhəmiyyət kəsb edir.

İş yerlərinin artması ilə ÜDM-də xidmətin payı 40% təşkil

edir. Şəhərlərdə daha çox ticarət, ictimai iaşə, şadlıq evləri, iri

marketinqlər və otellər tikilir ki, bu da respublikada əhalinin

məşğulluğuna səbəb olur. Tikinti sektoru investisiyaların axınına

səbəb olmaqla sonrakı iqtisadi artıma təsiri birbaşa yox, dolayısı

yolla baş verir. Ona görə də tikinti və mənzil sektorunun inkişafı

daha çox əlavə gəlir gətirmək üçün icarəyə verilmək məqsədini

güdür.

Mənzil-kommunal təsərrüfatı kompleks sahə olaraq xidmət

sferasını genişləndirir. Hər bir yeni tikintinin kommunikasiyası, ona

sonrakı xidmət kommunal təsərrüfatın genişlənməsi, onun

məhsulunun qiyməti və rəqabət mühitində keyfiyyəti ilə əlaqədə

planlaşdırılır. İqtisadiyyat inkişaf etdikcə və mənzillərin özəlləşməsi

artdıqca dövlət büdcəsindən kommunal xərclərin xüsusi çəkisi

azalır. Amma kommunal xərclərin yaşayanlar tərəfindən

ödənilməsi, yoxsul və orta səviyyədə yaşayan ailələr üçün çətinliklər

yaradır. Kommunal xərclərin dövlət tənzimlənməsi bir sıra

mənzillərdə xərclərin dövlət tərəfindən ödənilməsi yolu ilə

maliyyələşdirilir. Kommunal xərclərdə

88

güzəştlərin edilməsi bir sıra dövlət xərclərinin şişirdilməsinə və

maliyyə aşkarlığının pozulmasına gətirib çıxara bilər. Ona görə də

Milli Məclis 2000-ci ildə kommunal güzəştlərin ləğv edilməsi, onun

əvəzinə ünvanlı kompensasiya verilməsi qanunu təsdiq etdi.

Təbii ki, mülkiyyətindən asılı olaraq müəssisələrin,

şirkətlərin, sahibkarlıqla məşğul olan yaşayış və istifadə binalarının

xərcləri mülkiyyətçi tərəfindən ödənilə bilər. Amma bu ödənilmə

dövlət borclarını, vergi yükünü verəndən sonra tətbiq edilməlidir.

Mənzil bazarının tələbi və təklifi onun bölgüsü və istifadəsi

iqtisadi sistemin tərkib hissəsidir. Mənzil xərcləri üçün resurs

məsrəfləri digər sahibkarların və dövlətin əlində olmaqla paylanır.

Dövlət hər bir evin ətrafındakı infrastrukturu təşkil edir, yaxud

fəaliyyətinə lisenziya verir. Dövlət mənzillərin özəlləşməsini, onun

enerji, istilik, lift və təhlükəsizliyinə pullu əsaslarla hər vahid

məsrəfə uyğun qiymətdə vəsait alır. Dövlətin vəzifəsi hər bir evin

ictimai tələbatını ödəmək üçün çəkilən xərcləri təmin edir. Digər

tərəfdən kommunal şərait, layihədən kənara çıxmayan mənzil

xərcləri və təchizatı xüsusi vəsaitlər və pullu xidmətlə təşkilati

orqanlar vasitəsilə təmin oluna bilər. Məhz dövlət büdcəsindən

ayrılan kommunal xərclər bütöv əhali üçün tətbiq edildikdə

ayrı-seçkilik və korrupsiya baş vermir. Ona görə də dövlət

büdcəsindən kommunal xərclərin xüsusi çıkisi ilbəil azalır. Hesab

edirik ki, güzəşt kommunal xərclərdə yox, əməkhaqqı, yaxud

pensiya ödəmələrində baş verməlidir.

Mənzil təminatı klassik ədəbiyyatda normativlərlə

planlaşdırılır və onun bölgüsü planlı təsərrüfat sistemidə məhdud

normalarla reallaşırdı. Müasir şəraitdə mənzil əldə etmək hüququ

bütün Azərbaycan vətəndaşlarının konstitusiya hüququdur. Mənzil

fondu iri şirkətlərin və dövlətin sərəncamında, kooperativ təsərrüfat

formasında tikilir və satılır. Dövlətin ali məqsədlərini həyata

keçirmək üçün onun sərəncamında olan

89

fond istifadə olunur, yaxud vətəndaşa verilir. Müasir şəraitdə mənzil

əldə etmək alıcılıq qabiliyyətindən asılı olaraq formalaşır. Bəzi

müəssisələr stimullar yaratmaq, öz işçilərini saxlamaq üçün xüsusi

vəsaitlərindən mənzil tikintisinə sifariş verə bilir.

Bazar iqtisadiyyatının dəriniəşməsi mənzil təminatı

sahəsində kreditləşmənin geniş istifadəsinə səbəb olur. Ölkədə

pulun miqdarı artdıqca başqa nemətlərlə təminat səviyyəsi

yaxşılaşdıqca daşınmaz əmlaka və torpaq alqı-satqısına meyil daha

çox artır. Artıq ev və bağ təminatı yaşamaq statusundan varidat və

istənilən vaxt reallaşa bilən əmtəə və əmlaka çevrilir. Kre- ditləşmə

sosial və istehlak mahiyyəti kəsb etməklə özünün bazar

xüsusiyyətlərini yaradır. Kredit bazarı mənzilə, torpağa tələb

artdıqca faiz dərəcəsini artırır. Mənzil tikintisi kreditlərə ehtiyacı

artırmaqla onun tələbatı formalaşdırılır. Kredit obyekti olaraq

mənzillər banklarda girov elementi kimi istifadə olunur.

Azərbaycanda torpaq və mənzillə ixtisaslaşan ipoteka kreditləş-

məsini həyata keçirən xüsusi banklar hələ ki, fəaliyyət göstərmir.

Amma kredit almaq, yaxud mənzil və tikintinin özünün banklarda

girov saxlamaqla kredit faizini verməklə onun uzunmüddətli

istifadəsinə yol verilir. Bu da mənzil təminatının gənclər üçün xeyli

yaxşılaşmasına səbəb olur.

İpoteka kreditləşməsi sosial xarakter daşıyır. İpoteka

kreditləri banklar vasitəsilə ilkin ödəniş və illik kredit qaytarmaqla

gənclərə və xüsusi adamlara verilir. Respublikada ipoteka

kreditləşməsi haqqında qanunla, onun şərtləri, resursları və

öhdəliklərini əks etdirən prinsiplər mövcuddur.

İpoteka şərtlərinin real iqtisadiyyata uyğunluğu, gənclərin

evlə təmin olunmasına və bazarda mənzil qiymətlərinin aşağı

düşməsinə səbəb olur. İpoteka kreditləşməsi ilkin dəyərin

həcmindən kreditorun gəlir və əməkhaqqı səviyyəsindən və

mənzilin qiymətindən asılı olaraq formalaşır. İpoteka kreditləş-

məsini dövlətlə yanaşı özəl şirkətlər və iri müəssisələr də öz

90

işçilərinə ev verməklə, onun ödənilməsinin uzun müddətə,

hissə-hissə almaqla təşkil edə bilər.

Kreditləşmə respublikada geniş yayılır, bir sıra gündəlik

tələbatı ödəmək yə mənzil şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün

qısamüddətli istehlak təyinatlı kreditləşmə həyata keçirilir.

Tikinti sektoru kompleks fəaliyyətlərin məcmuu olmaqla,

iqtisadi maraq və sosial tərhinat üzərində resursların təzələnməsinə

və texnologiyaların tətbiqinə və sosial tələbatın ödənilməsinə

yönəldilənislahatlar keçirir. Tikintinin yeni metodları, texniki

imkanları və əməyin qiymətləndirilməsi, onun iqtisadi təşkilati və

sosial aspektlərini formalaşdırır. Tikinti metodları şəhərsalma,

infrastruktur kommunikasiya əhali məşğulluğunu artırır.

Kommersiya marağını bazarın tələbləri daxilində təkmilləşdirir.

Müasir şəraitdə tikinti sferası iqtisadi artım və infrastruktur

obyektlərinin prioritet istiqamətlərini təşkil edir. İnvestisiyaların

artması, xarici və daxili mənbəyindən asılı olmayaraq tikinti sferası

respublikada əhalinin məskunlaşması, xidmət və əhaliyə sosial

infrastrukturun genişlənməsinə yönəldilir.

İnfrastrukturun prioritet istiqamətləri, şəhər və kəndlərin

sosial həyatını dəyişir. Yeni otellər, yollar, beynəlxalq təyyarə

meydanları, turizm obyektləri və kənd təsərrüfatı məhsullarının

emalı, saxlanması təsərrüfatı üçün üstün investisiya artımı

mövcuddur. Əhali və hüquqi şəxslərin yığımının istifadəsinin

perspektiv istiqaməti olaraq əsaslı kapital qoyuluşu və onun

səmərəsi sosial səmərə ilə ölçülür. Sosial obyektlər bütün maliyyə

mənbələri hesabına tikinti sahəsinin istiqamətlərini və kiçik

sahibkarlığın inkişafına səbəb olur.

Tikinti kompleksinin əsas məqsədi kommersiya gəlirləri

gətirmək olsa da, onun tənzimlənilməsi dövlətin sosial siyasəti ilə

bağlıdır.Dövlət hər bir vətəndaşın mənzil hüququnu təmin edən

hüquqi və fiziki şəxslərin idarə edilməsi qanunlarını,

normativ-hüquqi mexanizmlərini və sosial rolunu

qiymətləndirməklə onlara iqtisadi-təşkilati həyat verir. Dövlətin

inves

91

tisiya siyasəti mənzil təminatı yönümlü sosial məqsədlərə uyğun

olaraq tərtib olunur. Onun sahibkarlıq fəaliyyətinə uyğun olaraq

investisiya, kredit və vergi mexanizmlərini tərtib edir. Mənzil

tikintisi və mənzil təminatı, məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi, iş

yerlərinin açılması və regionların iqtisadi- coğrafi potensialının

dövriyyəyə cəlb edilməsi və əhalinin məskunlaşması üçün tədbirlər,

maliyyə və təşkilati mexanizmlər tətbiq olunur.

Tikinti kompleksinin inkişafı, onun sahələrarası nisbətlərinin

inkişafı regional və sosial meyillərin tarazlığı, sosial infrastrukturun

yaşayış və təsərrüfataltı sahələrin tarazlı inkişafını tənzimləyir.

Tikinti məhsulunun bazarına müdaxilə, tənzimləmə qütb-

ləşməyə obyektib baxış əhalinin ayrı-ayrı təbəqələrinin minimum

mənzil təminatı və azad bazar yolu ilə əmlakın artırılmasına səbəb

olur.

Tikinti sferasının sosial mənası onun daxili proporsi-

yalarının istehsal və emal xarakterli infrastruktur və xidmət

sahələrinin tarazlığını təmin edir. Tikinti sferasının idarə edilməsi

rəqabətqabiliyyətli sifarişçilərin, icraçı və istifadəçilərin arasında

əmək bölgüsünü və gəlirlərin bölgüsünün əlverişli variantlarını

hazırlamasına yönəlir.

Mənzil şəraiti, onun komfortu, həyat tərzinə əhalinin

sağlamlığına və təbii artımına birbaşa və dolayısı yolla təsir edir.

Ona görə də mənzil şəraiti yaxşı olan ailələrdə doğum səviyyəsinin

yuxarı olması, əhalinin digər xərclərinin artırılmasına ehtiyatlan

istifadə istiqamətlərini genişləndirir. Mənzil almamaq və yaxud

yığımın mənzil dəyərinə çatdırılması gərgin həyat tərzi və əlavə

enerji sərfini, neqativləri artırır ki, bu da, öz növbəsində, geniş

mənada yoxsulluq deməkdir.

Mənzil təminatının yaxşılaşması, iqtisadi metodlar və tikinti

sektorunda iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi strategiyası ilə

həll olunur. Tikinti sahəsi geniş və universal əhəmiyyətli obyektlərin

tikilməsinə daha üstünlük verir. Müasir

92

şəraitdə ictimai iaşə, otelçilik, xeyir-şər evləri, bağ evlərinin

tikilməsi respublikada əsaslı vəsait qoyuluşunun istifadəsi

istiqamətləridir. Azərbaycan investor kimi xarici ölkələrdə də mənzil

tikintisi ilə məşğul olur. Mənzil və icariyyə müəssisələri tikmək,

gəlir gətirmək, biznes fəaliyyətinin müasir formasıdır. Tikinti

biznesi o cümlədən, mənzil və istifadə infrastrukturuna ehtiyac

əhalinin yığımının artması və əhalidə pul vəsaitinin olması ilə

qiymətləndirilir.

Sosial məna kəsb edərək biz mənzil tikintisini, əhali gəlirləri

və onun yığımı ilə müqayisə etməklə yığımın motivini təmin etmiş

oluruq. Azərbaycan əhalisinin mənzil tikintisinə, ev almaq xərclərini

minimal ehtiyaclar kimi qiymətləndirmək səhv etmiş olarıq.

Respublikada bu xərclərin formalaşması amilləri olaraq milli, ailə və

ənənə ilə izah olunur. Psixoloji və milli xüsusiyyətlər ailə qurmaq

arzuları və riskləri mənzil təminatı ilə ölçülür. Respublikada aparılan

müşahidələr göstərir ki, hər bir uşağın mənzillə təmin edilməsi onun

ailəsinin məqsədli proqram xarakterli fəaliyyətini formalaşdırır.

Respublikada pulun saxlanılması, varidatın irsi ötürülməsi və

texnoloji amillər yığım üçün motiv rolunu oynayır. Ona görə də

mənzil təminatının gəlirlərin səviyyəsinə görə paylanması qanunu

loqorifmik normal qanunla ifadə olunur. Gəlirlərin artımı ilə mənzilə

tələbat artır. Sonradan doyma halı baş verəndə gəlirin artması başqa

xərcləri artırır.

3.8. Elmi-texniki tərəqqi və sosial inkişaf

Elmi-texnili tərəqqi, innovasiya iqtisadi sistemin idarə

olunmasının, tənzimlənməsinin texniki amili olmaqla yeni

texnologiyaların planlaşma təcrübəsinin və onun tətbiqinin iqtisadi

əsaslarını maliyyə təşkilatı quruluşunu təkmilləşdirmək, dünya

ölkələrinin səviyyəsinə qalxmağın əsas istiqamətlərini müəyyən

etmək deməkdir. Elmi-texniki tərəqqi ideya və mülahizələrinin yeni

texologiyaların, perspektiv istiqamətlərini vermək.

93

hazırlamaq, onun tətbiqinin stimullarını, maraqlarını yaratmaqla

mümkündir. Buna görə də, iqtisadi ədəbiyyatlarda həyat və fəaliyyət

təcrübəsində bir çox ölkələrdə elmi-texniki tərəqqi iqtisadi artımın

amili olaraq planlaşdırılır, ona yollar axtarılır, bu fəaliyyətin iqtisadi

artımda xüsusi çəkisi həmin iqtisadiyyatın və sosial həyatın

innovasiyalı olmasını göstərir.

Elmi-texniki tərəqqi istehsal və istehlak amilidir. Onun

istehsala təsiri

y = A“ C^- Kubba Duglas formulu ilə idarə olunur.

A - maddi amil;

B - insan amili;

C - təşkili amil;

a,p,p - elastiklik əmsalıdır.

Əsas məqsəd texnili amili (alfanın) Y artımına olan təsirini

öyrənərək tədqiq etməkdir. Elmi-texniki tərəqqinin sosial nəticələri

özünü aşağıdakı istiqamətlərdə büruzə verir:

- adambaşına düşən xalis gəlirin ixracat yönlü məhsulun

həcmini artırır;

- ETT tətbiqi və inkişafı elmi potensialın formalaşmasına

təsir edir, o cümlədən intellektual mülkiyyət, savadlılıq dərəcəsi

artıq müəyyən normalardan yüksək olur;

- əl əməyi avtomatlaşdırılmış, robotlaşmış, kompyuterləş-

miş texnologiya ilə əvəz olunur, bu da, öz növbəsində, kadr

potensialını, səhiyyəni, təhsili müasir tələblərə uyğun hazırlamağa

imkan yaradır;

- ETT müasir qloballaşma şəraitində dünya ölkələri

inteqrasiyasını, sivilizasiyasının daxil olmağı, struktur siyasəti

formalaşdırmağı ölkənin iqtisadi-ərazi təhlükəsizliyinin maddi-

texniki əsasını yaradır;

- ETT neqativ tərəfləri (sosial nəticələri) qiymətləndirmə

yolu ilə ekoloji tarazlığı maliyyə-büdcə sisteminə dəyən zərəri

ödəmə və kompensasiya sistemini formalaşdırmağa əsas verir.

94

Elmi-texniki tərəqqi elm sahəsinin elmi potensialının,

proqnozun, onun sosial-iqtisadi nəticələrini qiymətləndirmək

meyarları üzərində inkişaf etdirilir.

Elmi potensial elmi dövriyyəyə cəlb olunan maddi əşya,

maliyyə resursları, xüsusi vəsaitlər, kadr potensialı, elmi işçilər,

institutlar, təhsil daxildir. Elm dövriyyəsi müxtəlif ölkələrdə real

iqtisadiyyatla formalaşır. ETT-nin proqnozu sahə proqnozuna və

funksional vəzifələrinə görə təşkil olunursa, sahə proqnozu iqtisadi

sahələri əhatə edir. Funksional proqnoz isə hər hansı məqsədi təmin

edən məcmuu elmi axtarır. Fundamental elmi proqnozlarla və sahə

elmi proqnozlarla vəhdətdə həll olunur.

95

IV FƏSİL. SOSİAL MÜDAFİƏ PROBLEMLƏRİ VƏ

SOSİAL MÜDAFİƏNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ

4.1. Sosial mtidaflənin əsas istiqamətləri

Sosial müdafiə müasir şəraituə geniş spektri və mənbələri,

həlli yollan ilə fərqlənir. Biz sosial müdafiə kursuna onun

predmetinə təkcə transfert istiqamətləri ilə deyil, köklü sosial

islahatların mənbəyi kimi baxırıq.

Sosial müdafiə qlobal və daxili sosial siyasətin və iqtisadi

inkişafın keyfiyyət meyarı və yönəldilən proqram xarakterli

tədbirlərin məcmuu kimi alternativ üsullar və maliyyə-maddi

yollan, idarəetmə mexanizmlərinin kompleks yığımıdır. Sistemli,

ardıcılllıq, ünvanlılıq, qənaət rejimi sosial müdafiənin əsas

prinsipləridir. Sosial ədalət və ələbaxımlılıqdan uzaqlaşma,

stimullar yaratmaq sosial müdafiənin nəticəsidir. Sosial müdafiənin

əsas meyarı imkanlı vətəndaşlara fəaliyyətində və yaşamaq tərzində

şərait yaratmaq, ədalətli bölgü və idarəetmə mexanizmləri tətbiq

etməklə sosial bərabərliyin, iqtisadi bərabərsizliklərin vəhdətini,

səbəb və nəticə əlaqələrini əsaslandırmaqdan ibarətdir.

Sosial müdafiə islahatların məqsədi və onun nəticəsi olmaqla

iqtisadi artıma, təhlükəsizliyə və inkişafa yönəldilən tədbirlərin

məcmuudur. Sosial müdafiə sistemi istifadə olunan maddi-maliyyə,

təşkilati üsul və mexanizmlərin təşkili formasıdır. Sosial müdafiə

sistemi dinamik və davamlı struktur dəyişmə formasıdır. Sistemi

yaratma sosial müdafiə yollarının qarşılıqlı əlaqəsidir.

Sosial müdafiənin əsas istiqamətlərini formaca aşağıdakı

istiqamətlərə bölmək olar:

- iş yerlərinin açılması, əhali məşğulluğu və əməkhaqqı

sisteminin, əməyin kəmiyyət və keyfiyyətinə faydalılığına görə

təşkili;

96

- əhalinin müdafiə olunan qrupları üçün müvafiq əmək və

bərpa mərkəzlərinin yaradılması, onlara dövlət himayəsinin təşkili

formaları və dinamikasının tənzimlənməsi;

- sosial və əmək pensiyalarının təkmilləşməsi, pensiya həcmi

və onun diferensiasiyası arasında üzvü və amillər üzrə bağlılığın,

səbəb və nəticə əlaqələrinin təkmilləşməsi;

- uşaq və gənclərin inkişafı üçün təhsil, elm, idman və ictimai

iaşə sahələrinin inkişafı və idarə edilməsi;

- kollektiv istifadə üçün təşkil olunan mədəni xidmət, ümumi

istifadə infrastrukturunun hər bir Azərbaycan vətəndaşının sosial

hüquqlarının ərazi və sahələrin bərabər istifadəsi üçün şəraitin

yaradılması;

- müavinət sisteminin stimullaşdırıcı xarakterinin üstün

artması ilə birbaşa və dolayısı yolla iqtisadi şəraitin maliyyə,

subsidiya, lizinq və kredit münasibətlərinin təkmilləşməsi;

- ünvanlı sosial müdafiə üçün aztəminatlı ailələrin gündəlik

tələbatı və sonrakı inkişafı üçün uyğun himayəçiliyin təşkili;

- əhalinin ərazi təhlükəsizliyinin qorunması, iqtisadi

təhlükəsizlik və fövqəladə hallarda dövlət himayəsinin, sosial

sığorta sisteminin təkmilləşməsi.

Sosial müdafiənin istiqamətlərin təsnifatı, onun həllinin

yolları və alternativ variantları ilə xüsusiləşir:

- ölkədə iqtisadi islahatların sosial müdafiə məqsədinə

yönəlməsi meyarları və onun fonnalan müəyyənləşir;

- ədalətli bölgü sistemi, şəffaf iqtisadi sistem, əmək və

istehlak uyğunluğu korrupsiya və rüşvətin “0” -a endirilməsi

strategiyaları hazırlanır;

- ölkədə qütbləşmənin elmi-iqtisadi və sosial əsasları ilə

onların sosial müdafiəsi arasında tarazlı siyasətin tərtibi və tətbiqi

sferası genişlənir;

- ərzaq, sənaye, infrastrukturun yerləşməsi, əhalinin ərzaq

təminatı, bəzi xidmət və zəruri resurslarla təmin səviyyəsinin

yüksəldilməsi yolları əsaslandırılır;

97

- sahibkarlıq, investisiyanın təşviqi, əmlak və yığımın

təminatı antiinflyasiya və antiböhran tədbirləri həyata keçirilir.

Sosial müdafiənin ünvanına görə təsnifatı isə perspektiv

təkmilləşmə məqsədini güdür:

- əmlaka yönəldilən sosial müdafiə tədbirləri;

- əhalinin təhlükəsizliyi və maddi təminatı üçün tədbirlər;

- sahibkarlığın inkişafı və investisiyaların təşviqi üzrə sosial

müdafiə;

- məşğulluq və gender problemlərinin həlli üçün sosial

müdafiə sistemi;

- həyat fəaliyyəti, insan ömürünü qoruyan sığorta sistemi və

sığorta ödəmələri;

- regionların ictimai əmək bölgüsündə ərazi planlaşması

özünümaliyyə və idarəetməklə yerli resursların istifadəyə cəlb

edilməsi;

- xarici siyasətdə tarazlı, balanslaşdırılmış maraqlar üzərində

qurulan iqtisadi, siyasi və inteqrasiya amillərinin ölkə mənafeyinə

uyğun təşkili və idarə edilməsi.

Sosial müdafiə dövlətin sosial siyasətinin tərkib hissəsi

olmaqla, öz dərinliyi, maddi və maliyyə formalarının əhatə dairəsi,

miqyası və təşkili quruluşuna görə siyasətin tərkib hissəsidir.

Sosial müdafiənin əsas siyasətdə rolunu aşağıdakı

istiqamətlərlə vermək olar:

- əməkhaqqı siyasəti;

- pensiya təminatı;

- gəlirlər və xərclərin formalaşması və idarə edilməsi;

- antiinflyasiya, qiymət, tarif və bazarın qorunması;

- tələb və təklifin təşkili formaları və inkişafı;

- regional və məskunlaşma siyasəti;

- kəndin sosial inkişaf siyasəti;

- infrastruktur, əhalinin əsas məhsul və xidmətlərlə tə-

minolunma siyasəti;

98

- dövlətin xəzinə siyasəti və xəzinədən istifadə istiqamətləri;

- pul kredit siyasəti, vergi siyasəti.

Sosial müdafiənin səmərəli variantı müxtəlif meyarlar və

imkanların perspektivini nəzərə almaqla təkmilləşir. Daha çox

özünümüdafiəyə üstünlük verməyinin perspektiv inkişafı nəzərdə

tutulur. Sosial müdafiədə ünvanlılıq və şəffaflıq hesabatlar üzrə

reallaşır. Milli Məclisin büdcə şəffaflığına dair tövsiy- yələri,

komissiyada büdcəyə nəzarət funksiyası, ölkə Prezidentinin büdcə

nəticələrinə dair tövsiyyələri və onların təsdiqi istiqamətləri, sosial

müdafiənin dövlət siyasətini formalaşdırır.

Dövlətin sosial siyasəti, onun ehtiyat fondları, daxili və xarici

investisiyaların istifadəsi mexanizmləri və yolları əhatə edir.

Dövlətin sosial və investisiya siyasətinin əlverişli əlaqəsi, daxili və

xarici resursların əvəz edilməsi və istifadəsi yolları sosial

idarəetmənin təkmilləşməsinə səbəb olur.

Sosial müdafiə təşkilati-iqtisadi mexanizmlər olmaqla hər bir

sahənin sosial sisteminin nəticələrini, insanların müdafiəsini, onun

hüquqi və iqtisadi şəraitinin idarə edilməsinin əlverişli variantı ilə

reallaşır. Sosial müdafiənin iqtisadi əsasını iqtisadi artım, ÜDM və

istehlak olunan maddi və mənəvi nemətlərin məcmuu, hər bir nəfərin

təminatına yaradılan şəraitlə bağlıdır. Sosial müdafiənin dövlət

mexanizmi, dövlət təminat sistemi və ayn-ayrı təşkilat və

müəssisələrin təminatına dövlət nəzarəti təşkil edir. Müəssisələr və

təşkilatlar, pensiya təminatı, sığorta ödəmələri, əməkhaqqı artımı,

əlavə yardımlar vasitəsilə öz işçilərinin cari və perspektiv tələbatını

ödəyir. Dövlət ehtiyatları perspektiv və cari xərclərini, investisiya

istiqamətlərini stimullaşdırmaqla təminat sistemini yaxşılaşdırır.

Sığorta sisteminin təşkili ölkədə baş verən dəyişmələri

tənzimləmək üçün istifadə olunur. Sosial sığorta xarici və daxili

hadisələri, baş verən zəruri kompensasiya etməklə, əhali rifahının

pisləşməsinin qarşısını almağa imkan verir.

99

Sosial sığortanın təşkili sığorta fondları, sığorta ödəmələri

uyğun olaraq qanunla tənzimlənir. Müasir şəraitdə sosial müdafiə

sistemi natural və dəyərlə tənzimlənir. Ekoloji mühit, ətraf yaşayış

kompleksləri, mədəni inkişaf obyektləri sosial müdafiə obyektləri

vasitəsilə razılaşdırılır.

Sosial müdafiənin təşkili dövlət, fondlar, maliyyə, kredit və

sığorta mexanizmləri yolu ilə həll olunur. Sosial müdafiənin əsas

aparıcı halqası sosial müdafiə fondu, büdcədənkənar vəsaitlər,

müəssisə gəlirləri və əhalinin xüsusi gəlirləri təşkil edir. Bu

mənbələrin artırılması yolları daimi təkmilləşir.

4.2. Sosial müdafiənin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi

Sosial-iqtisadi proseslərin səmərəsi, insanın və onun təkrar

istehsalının müdafiəsi, əmək və mənəvi stimulların cəmiyyətdə

təşkili, ölkənin sosial müdafiə siyasəti, onun ədalətli təşkili və idarə

edilməsindən asılıdır. Sosial müdafiə cari və perspektiv əməyin,

onun nəticələrinin səmərəli təşkili və planlaşması üçün alət rolunu

oynayır. Sosial müdafiə sistem olaraq əhali qrupları, əməyin

xarakteri və onun nəticələri, həmçinin dövlətin təminat vəzifələri ilə

müəyyənləşir. Diferensiallaşma sosial ədalətin bərqərar olması və

perspektiv yığım üçün şərait yaradır.

Sosial müdafiənin iqtisadi əsaslarını ölkənin iqtisadi

potensialı, onun gəlirləri və bu resursların sosial müdafiə

dövriyyəsinə cəlb edilməsi səmərəliliyi və sosial yükün ağırlığı,

insanların iş yerləri ilə təmin olunması, onların maddi vəziyyəti,

resurslarının zənginliyi, dövlətin sosial müdafiə yükünü azaldır.

Ona görə də sosial müdafiə məqsəd deyil, zəruri amillər üzərində

qurulan prosesdir.

Sosial müdafiəni zəruriləşdirən, onun iqtisadi əsaslarını

formalaşdıran bir sıra amillər mövcuddur. Əhalinin gəlirlərinin

səviyyəsi, məşğulluğu, ailə tərkibində işləyənlərin sayı, əlillik

səviyyəsi və qocalıq səviyyəsi, sosial müdafiə, sosial dövlətin

100

aparıcı vəzifəsi olmaqla iqtisadi artım, dövlət və müəssisə gəlirlərini

və əhalinin gəlirləri ilə təminat səviyyəsinə görə diffe- rensiallaşır.

Sosial müdafiənin aparıcı forması, əmək qabiliyyətli insanların

məşğulluğu, onların təminatı arasında nisbətlərin əməyə və tələbata

görə təşkili metodologiyası təşkil edir. Əmək haqqının yaşayış üçün

səviyyəsi, onun faydalılıq əmsalı ilə artımı, mövcud istehlak və

perspektiv pensiyanı artırır. Sosial müdafiənin kəmiyyət artımı ilə

yanaşı onun stimul yaratmaq funksiyası əməyə görə haqqın

differensiyası və pensiya təminatının real artım və yaşayış üçün

zəruri maddi və mənəvi nemətlərlə əlaqəsi əsas rol oynayır. Sosial

müdafiənin forma və məzmunu, pensiyaçı, tələbə, uşaqların həyat

şəraiti və onların yaşaması üçün dövlət meyarlarının dinamikası ilə

bağlıdır.

Pensiyaçıların sayı və onların yaşaması üçün istehlak

xərclərinin həcmi pensiyanın məbləğinin müəyyənləşməsinə səbəb

olur. Hər bir dövlətdə pensiya islahatları özünün imkanları və

pensiya islahatları baxımından həll olunur. Azərbaycanda pensiya

haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu bütün növ

pensiyaların hesablanmasının metodiki əsasıdır. Pensiya təminatı

prinsipi keçmiş əməyin kəmiyyəti və keyfiyyətini, sosial sığorta

sisteminə ödəmələrin həcmini yaşayış minimumunun dəyişməsini

nəzərə almaqla hər il büdcədə təsdiq olunur. Azərbaycanda 1246

min pensiyaçı vardır. Əsas pensiyaçılara qocalığa görə, ailə başçısını

itirməyə və əlilliyə görə pensiya növü tətbiq olunur. Pensiyaçıların

sayı və onların orta aylıq pensiya səviyyəsi aşağıdakı cədvəldə qeyd

edilmişdir (cədvəl 2).

101

Cədvəl 2

Pensiya məbləği (man.)

Pensiyanın nö\4l 2000 2010 2011 2012 2013 2014

Pensiyalann orta

məbləği

13 100,4 112,9 145,1 151,0 170,5

Yaşa görə 14,6 104,4 117,6 160,1 188,8 187,6 Əlilliyə görə 13,5 98,5 110,7 126,1 129,8 148,4 Ailə başçısını

itirməyə görə

7,7 80,1

89,2 101,0

109,0 126,2

Pesiyaçıların sayının artımı, əhali artımı və onun yeni

quruluşunun dinamikası ilə dəyişir. Pensiya islahatları Ölkədə

sosial müdafiənin və sosial islahatların güzgüsüdür. Onun artması

pensiyaçıların həyat səviyyəsini saxlamağa və xarici təsirlərə

məruz qalmasına müqavimətlərini artırır.

Əmək pensiyası (qocalığa görə) hər bir 63 yaşma çatmış

vətəndaşa verilir. Minimum 12 il iş stajı olan şəxslərə pensiya təyin

olunur. Pensiya qanuna görə orta aylıq pensiya aşağıdakı formula

ilə hesablanır:

?= min+ N-1,96+ SS

Burada, P - orta aylıq pensiya;

N- - iş stajı ilə;

SS - sığorta ödəmələrinin pensiyaya əlavəsi.

Əgər 40 illik iş stajı olan bir vətəndaş 2014-cü ildə

pensiyaya çıxıbsa, onun orta aylıq pensiyası aşağıdakı kimi

hesablanır:

Respublikada yaşayış minimumu hər il Dövlət büdcəsinin

təsdiqində təsdiq olunur. 2014-cü ii üçün yaşayış minimumu

pensiya üçün 100 manat təşkil edir. 40 il stajı olan bir şəxs

pensiyaya çıxırsa, onda

N -1,96= 40-1,96=78,4 man əlavə olunur.

Respublikada 2006-cı ildən məcburi sığorta sistemi tətbiq

olunmaqla işləyən müəssisələr və fərdi işləyənlər sosial sığorta

ödəmələri ilə özünün gələcək pensiyasını sığortalayırlar. Bizim

102

misalımızda orta aylıq əməkhaqqı 500 manat olan şəxsin ödəməsi

ildə 6000 manat olur. Onun sığorta hissəsi 6000x25%=! 500 manat

təşkil olur. 2006-cı ildən bu rəqəm 1500x8=12000 manat təşkil edir.

Əgər hesab edilsə ki, Aqzər- baycan vətəndaşının orta ömür

səviyyəsi 75 ildir, onun 12000:2/144 formulu ilə sığortadan gələn

hissə hesablanır. Bu rəqəm 41.6 manat təşkil edir. Onda pensiya

məbləği uyğun olaraq:

105+78,4+41.6=225 manat

təşkil edir.

Pensiya təminatının konseptual əsasını əhalinin həyat

səviyyəsinin pensiya dövrünə qədər formalaşmış dinamikasına

yaxın həyat tərzini saxlamaq fəlsəfəsi təşkil edir. Təbii ki, pensiya

yaşında xərclərin və istehlakin anatomiyası dəyişir. Daha çox

sağlamlıq və qida məhsullarına tələbat artır. Ona görə də pensiya

təminatında keçmiş əməyin nəticəsi sosial sığorta hissəsi və yaşayış

üçün minimum xərclər baza hissəsi ilə tənzimlənir. Ölkədə baş verən

iqtisadi artım və qiymət, vergi və rüsumlar dəyişdikcə baza

hissəsinin indeksasiyası dəyişir. Baza və sığorta hissəsi, hələ ki,

bütün qrup əhali üçün eyni nisbətdə baş vermir. Çünki pensiyaçıların

tərkibində 2006-cı ilə qədər pensiyaya çıxanlar daha çoxdur. Müasir

şəraitdə keyfiyyətli islahatlar aparmaq üçün orta aylıq əməkhaqqı ilə

orta aylıq pensiya arasında nisbət dəyişməsinə baxmaq və onun

əsasında tənzimləmək siyasəti düzgün variantdır.

Azərbaycan Pespublikasında orta aylıq əməkhaqqı və orta

aylıq pensiya arasında nisbətin təhlili hər iki prosesin arasındakı

əlaqənin və nisbətlərin formalaşması dinamikasını göstərir (cədvəl

3).

103

Cədvəl 3

Əməkhaqqı və pensiyanın dinamikası

Göstərici 2012 Orta aylıq əməkhaqqı 396 Orta aylıq pensiya 152 Orta aylıq əməkhaqqı və pensiyanın

nisbəti

25,0

Orta aylıq əməkhaqqının yüksəldilməsi iqtisadi inkişafın

nəticəsi və iqtisadi artımın stimullaşma mexanizmi olmaqla əməyin

diferensiasiyası üzərində bölgü mexanizmi olmaqla sonrakı

pensiyanın həcminə təsir edir. İşləyən hüquqi və fiziki şəxslər öz

əməkhaqqı fondunun 22%-ni, fərdi əməkhaqqının isə 3%-ni sosial

müdafiə fonduna perspektiv pensiyasını ödəmək üçün vəsait

ödəyirlər. Sosial müdafiə fondu dövlət və özəl sektor, fəaliyyəti isə

bank olmayan sahibkarlıq fəaliyyəti ola bilər. Sosial sığortanın bir

növü olaraq pensiya sığortasının məcburi xarakteri və üstün işləyən

müəssisə ilə fiziki şəxslərin sığorta ödəyicisinə çevrilməyi tələb edir.

Sosial sığorta sistemi məqsədinə görə məcburi və könüllü

olaraq qanunla tənzimlənir. İqtisadi əsasları hüquqi və fiziki şəxsin,

dövlətin maliyyə vasitələri ilə zərərçəkənin ehtiyaclarını və onların

həyatını qorumaq üçün fond yaratmaqdır. Sosial sığorta fondları

dövlət və özəl formada hüquqi şəxs olaraq daxil olan vəsaitlərin

hesabına maliyyələşir. Sosial sığorta fondlarına ayırmalaz məcburi

olaraq müxtəlif ölkələrdə ayrı-ayrı sahələrə tətbiq edilir. Nəzəri

cəhətdən sığortalama maliyyə imkanlarını təmin etmək üçün

yaradılır. Əmlakın və həyatın, nəqliyyatın sığortalanması hüquqi

şəxslərin vəsaitləri və xüsusi vəsaitlərin hesabına ödənilməklə dövlət

və özəl sığorta şirkətləri, habelə xarici şirkətlər kimi fəaliyyət

göstərir. Sosial sığorta sistemi rəqabətqabiliyyətli bazar tipli inkişaf

modelinə malikdir.

104

Səhiyyə xidmətinin sığortalanması dövlət və əhalinin

vəsaitləri hesabına baş verir. Əhalinin yoxsul təbəqəsi və

pensiyaçıların səhiyyə sığortası dövlət büdcəsindən tərtib olunmuş

səhiyyə xidmətinin marketinqinə uyğun qiymətlə ödənilir.

Səhiyyə sığortasının maliyyələşmə mənbəyi dövlət büdcəsi,

müəssisə və təşkilatların büdcədənkənar fondları və əhalinin xüsusi

vəsaitləri olur. Sığorta ödəmələrinin məbləği sığorta dəyərindən,

bazarın tələb və təklifindən asılıdır. Sığorta bazarında tələb, əhalinin

və müəssisə gəlirlərinin həcmindən, sığorta təşkilatının ödədiyi və

göstərdiyi xidmətin dəyərindən asılıdır.

Sığorta sistemi forma-predmet və sığorta ödəmələrinin

əsaslandırılması metodikası ilə həll olunur.

Sığorta bazarında tələb və təklif qiymətləndirilməklə xidmət

bazan formalaşır. Sığorta riskləri sığortalının və sığorta təşkilatının

şəraiti və təminatındam asılı olaraq dəyişir. Lik- vidliyi yuxarı olan

sığorta təşkilatı daha çox rəqabətə davamlı olur. Sığorta haqqı

əmlakın və xidmətin dəyərindən və müddətdən asılı olaraq rəqabət

mühitində dəyişir. Sığorta təşkilatları hüquqi şəxs kimi rəqabətə

dözümlü fəaliyyət təşkil etdikdə onun bazarı genişlənir.

Sosial müdafiə sistemi cəmiyyətdə həyat fəaliyyətinə

təminat, inkişafa ictimai mühit yaratmaq, ədalətli bölgü, aztəminatlı

qaçqın və əlillərin təhsili, inkişafı üçün şərait yaratmaq vəzifəsi

durur. Sosialist iqtisadi sistemindən fərqli olaraq bazar iqtisadiyyatı

genişləndikcə ayrılan vəsaitlər məhdudlaşır, onun dövlət vəzifəsinə

çevrilməsinə ehtiyac artır.

Sosial müdafiə alternativ variantla təmin olunmaqla əhalinin

maddi-rihaf halı, onların seçimi və tələbatını nəzərə almaqla uyğun

sahələr və üsullar, resurslar üzrə aparılır. Daha çox yoxsul təbəqə

üçün maddi təminat özü sosial müdafiə tədbiri olaraq tətbiq olunur,

orta təbəqə və varlı əhali üçün mədəni, təhsil, səhiyyənin pullu

forması və həmçinin, təhlükəsizlik və mənəvi dəyərlər, ədalətli sosial

siyasi mühit əsas rol

105

oynayır. Sosial dövlət aparat olaraq özünün mexanizmləri vasitəsilə

qütbləşməyə alternativ diferensial siyasət formalaşdırır. Əhalinin

maddi təminatı, mənzil, infrastruktur mühiti, rahat və sərbəst vaxtın

səmərəli keçirilməsi sosial müdafiənin müasir istiqamətləridir.

Azərbaycan cəmiyyəti inkişaf etmiş mütərəqqi tələbatı potensial

olaraq axtaran və istəyən xalqdır. Amma əhalinin qütbləşməsində

obyektiv və subyektiv səbəblər mövcuddur.

Sosial müdafiə formaları geniş məna kəsb etməklə maraqlar

üzərində qurulur. İctimai, fərdi, ailə maraqları və onların ödənilməsi

formaları özü də alternativ üsullar və vasitələrlə ödənilir.

Müasir şəraitdə Azərbaycan Respublikasında sosial müdafiə

forması olaraq ünvanlı sosial yardım istehlak səviyyəsini minimum

istehlak səbətinə çatdırmaq üçün ailəyə verilən əlavə vəsaitə deyilir.

Bu məqsədlə qanunvericilik və real iqtisadi şərait, müşahidələr,

eksperimentlər və ictimai fikirlər tətbiq edilir.

Ünvanlı sosial yardım konkret olaraq ünvanına uyğun olaraq

adambaşına düşən gəlirin ehtiyac minimumundan aşağı olan ailələrə

verilir. Belə ki, ehtiyac minimumu minimum istehlak səbətinə

uyğun olaraq ölkədə iqtisadi imkanları nəzərə almaqla hesablanır.

Ünvanlı sosial yardım aztəminatlı, əmlakı, torpağı və iş yeri

olmayan insanlara ehtiyac minimumunu yaşayış minimumu həddinə

çatdırmaq üçün verilir. _ 5F=EM + Ə-S

Burada, - sosial yardım alan ailələrin gəliri;

EM - ehtiyac minimumu;

ƏC - əlavə verilən yardım.

Yaşayış minimumun dəyişməsi, ehtiyac minimumu və cari

bütün mənbələr hesabına aylıq adambaşına düşən gəlir səviyyəsi

sosial yardımın dəyişməsini xarakterizə edir.

106

■5y= fÇC, EM, JM)

Burada, JM - yaşayış minimumunun həddidir.

Qeyd edək ki, əhalinin ələbaxımlılığını azaltmaq üçün sosial

yardımın istehlak yönlü kredit kimi verilməsi daha düzgün olar.

Yaşayış minimumu işləyən pensiyaçılar və uşaqlar üçün

istehlak səbətinə uyğun tərtib olunur.

Sosial müdafiə bir sıra fərdi və ictimai tədbirlər, qanunlar

birdəfəlik və müddətli müavinatlar yolu ilə hər bir dövlətin sosial

təminat sisteminin tərkib hissəsidir. Ölkədə qaçqınlıq, çoxuşaqlı

analara müavinat, əlillik və hər hansı ictimai kollektiv yardımlar

dövlət və özəl sektor tərəfindən reallaşır. Müasir şəraitdə ölkədə

iqtisadi sistem sosial müdafiə sistemini formalaşdırır.

İqtisadiyyata dəstək proqramları və tədbirləri sosialyönlü

istiqamət olmaqla onun nəticəsi ilə əhalinin ictimai və fərdi tələbatı

artır. Güzəştli kredit sahibkarlığakömək və bəzi məhsulların

istehsalına kömək, ipoteka kreditləşməsi sosial təminatın müasir

bazar tipli yönümüdür. Təcrübə göstərir ki, sosial müdafiə sistemi

qlobal tənzimləmə bazarın qorunması, iqtisadi təhlükəsizlik və

sosial təhlükəsizliyin əsas istiqamətidir.

Sosial yardım maddi, mənəvi dəyərlər milli dirçəliş və

ədalətli nəticələrlə orta təbəqənin formalaşmasına, onların

iqtisadi-siyasi fəaliyyətinə fəal təsir etmiş olur. Sosial müdafiənin

təkmilləşməsi proqramları olaraq ayrı-ayrı kontingentlərə, uşaqlara

və xidməti olan insanlara birdəfəlik yardımlar sistemi tətbiq edilir.

Sosial müavinat və sosial pensiyanın məbləği ehtiyac

minimumu və dövlətin resurs potensialı ilə tənzimlənir. Müasir

şəraitdə sosial pensiyaların yaşayış minimumuna çatdırılması səyi

təminat sistemini təkmilləşdirir.

Sosial müdafiədə ünvanlı yardım, güzəşt və subsidiyalar, faiz

siyasətində gənclər və xüsusi xidmət işçiləri, yaxud vacib məhsul

istehsalçıları canlanmaq üçün vəsaitlər alırlar. Sosial

107

müdafiə sistemi bazar iqtisadiyyatı şəraitində rəqabətqabiliy- yətli

istehsal və xidmət yaratmaq məqsədilə bazarın təklifinə təsir edir.

Amma güzəşt və vergi tətilləri şəffaf olmaqla inkişafa yönəlməlidir.

Sosial müdafiənin konseptual əsasını əhalinin aztəminat-

lılığını azaltmaq, əhali təbəqələrinin inkişafına, intelektual

səviyyəsinə yardım etmək vəzifəsi durur. Sosial müdafiə ilə müdafiə

olunan xərclər arasında elmi əsaslarla hesablanmış nisbətlər

olmalıdır. Sosial müdafiə fondlarının yaranması hər bir fərdin

sığorta ödəmələri və topladığı vəsaitlə baş verməlidir. Sosial

müdafiə təşkilatı qanunvericiliklə, bank fəaliyyəti ilə məşğul

olmadan hüquqi şəxs kimi yaranıb və sahibkarlıq fəaliyyəti göstərə

bilər.

Makrosəviyyə isə sosial müdafiənin iqtisadi əsaslarını

ümumi daxili məhsul artımı, onun büdcə xərclərinə ayrılan hissəsi

və qeyri-dövlət sektorunun maliyyə imkanlarının sosial müdafiə

məqsədinə yönəldilməsi təşkil edir.

Sosial müdafiənin əsas xərcləri dövlətin xərc strukturunu,

büdcədən kənar fondların yaradılması, maliyyə-kredit və monetär,

fıskal siyasətin sosial yönlüyünün təmin edilməsi məqsədlərilə

tənzimlənir. Dövlətin ehtiyat fondu humanitar fondlar, mədəni və

təhsil fondları, kimsəsiz uşaqlara və qocalara qayğı sosial müdafiə

sisteminin tərkib hissəsidir. Dövlət himayəsinin maddi əsası dövlət

büdcəsindən ayırmalar, sosial müdafiə fonduna müəssisə və

təşkilatların ayırmaları və qeyri-hökümət təşkilatların vəsaitləri

təşkil edir. Azərbaycan Respublikası Həmkarlar İttifaqı, Heydər

Əliyev Fondu, Dövlətin ehtiyat fondu, ölkə prezidentinin fondu və

qeyri-hökümət təşkilatlarının sosial xərcləri əhalinin müdafiəsinin

maliyyə imkanlarını artırır.

Sosial müdafiənin perspektiv istiqamətləri sosial

investisiyalar və perspektiv inkişafa yönəldilən xərclər, yeni iş

yerləri, infrastruktur təminatı və əhalinin rifahına yönəldilən

tədbirlər daxildir.

108

Sosial müdafiə sistemi geniş mənada əhalinin maddi-mə-

nəvi hüquqlarının qorunması, onun təminatı və həmçinin

iqtisadi-siyasi təhlükəsizliyin qorunması yollarını əhatə edir.

Respublikada hüquqi' bazanın inkişafı, insan azadlıqları və hər bir

insanın əmlak, sağlamlıq və sosial hüquqlarının sivil dövlətlərə

çatdırılması daima dövlətin əsas vəzifəsi kimi formalaşır.

Müasir şəraitdə inteqrasiya sisteminin dərinləşməsi onun

forma və əsas ərazi genişlənməsi, yeni sosial müdafiə tələbatının və

onun həlli vasitələrini formalaşdırır.

Sosial müdafiənin təşkili və planlaşması idarə edilməsi

ölkədə iqtisadi sosial və idarəetmə strukturlarının, ictimai rəyin

kompleks vəhdəti və insanlar üçün daha əlverişli variantlarla

mümkün olur. Sosial müdafiə milli xarakter almaqla ölkədə təbii

artım, əhalinin məşğulluğu, əhalinin adət və ənənəsini inkişaf

etdirməklə yeni vəsaitlərin sistemə daxil edilməsində sosial

səmərəni nəzərə almalıdır. Sosial müdafiə sistemi iqtisadi sistemin

təkmilləşməsini və artıma təsir edən fəal kimi qəbul olunur.

4.3. Pullu xidmət sferasının iqtisadiyyatı

və idarə edilməsi

Bazar iqtisadiyyatı xidmət sferasında liberallığı, azad

rəqabəti, tələb və təklif qanunu ilə inkişaf strategiyasını

formalaşdırır. Xidmət sferası olmaqla əhali və istehsalın sosial

infrastrukturunu yaradır. Xidmət maliyyələşmə mənbələrinə görə

dövlət maliyyəsi hesabına (pulsuz), müəssisə, təşkilat və əhalinin

hesabına ödənilən (pullu) sfera kimi iqtisadi ədəbiyyatlarda

öyrənilir, təhlil edilir və tənzimlənir. Pullu xidmət əhali gəlirləri,

onun təminat səviyyəsi, əmlakı və özünün fəaliyyətində daha

keyfiyyətli istehlak davranışı ilə inkişaf edir.

Pullu xidmət təsnifatı kommersiya təyinatına və tələbatın

növünə əmtəə və xidmətin marketinq quruluşuna görə for

109

malaşır. Aşağıdakı sferalarda pullu xidmət sferasını öyrənmək olar:

- əhalinin mənzil tikintisi, kommunal xidmət və mənzil

təminatı;

- əhalinin məişət xidməti və istehlak xidməti;

- maliyyə, kredit və bank xidməti;

- sığorta xidməti;

- hüquqi və məsləhət xidməti;

- ticarət xidməti;

- əhalinin və yükdaşımanın xidməti;

- teleqraf, telefon və televiziya, radioxidmət;

- şəhərsalma və pullu yol xidməti;

- sair xidmətlər.

Hər bir xidmətin istehlakı, onun növü, xərcləri, qiyməti və

tələb və təklibi ilə yerləşdirilir, inkişaf etdirilir.

Pullu xidmət sferasının əsas amili kommersiya mənfəəti və

rəqabət mühitində onun genişlənməsi imkanları, pullu xidmətin

əhalinin gəlirləri ilə əlaqəsini və onun marketinq quruluşuna uyğun

yeniləşməsi, xidmətin keyfiyyəti, qiyməti və əhalinin tələbinə

uyğun struktur dəyişməsi, həmçinin dövlətin pullu xidmətə

sahibkarlıq fəaliyyəti kimi müdaxiləsi mexanizmlərinin sadələşməsi

və təminatı.

Pullu xidmət sferasında əsas amil sahibkarlıq fəaliyyətidir ki,

azad rəqabətin genişlənməsi, innovasiya və yeniliyə canatma və

bazarın motivinə uyğun strategiya hazırlamaq yolları rol oynayır.

Pullu xidmət bazarı əhalinin yerləşməsi, onların pul

gəlirlərinə görə paylanması, demoqrafik situasiya və bəzi

xidmətlərin pulsuz istehlakı səviyyəsi təsir edir. Pullu xidmət sferası

regional, əmtəə, xidmət və istehsal infrastrukturunu yaradır.

Pullu xidmət sferasının sosial-iqtisadi mahiyyəti onun

iqtisadi əsasları və maliyyə potensialı, müasir şəraitdə əhalinin

tələbatını ödəmək və sahibkarlıq fəaliyyəti kimi gəlir gətirməkdən

ibarətdir. Pullu xidmət bazarı rəqabətqabiliyyətli və

10

gəlirli olduqda onun təbii inhisara çevrilməsi qanunauyğun proses

olaraq qiymətləndirilir.

Pullu xidmət sferası sahibkarlıq fəalliyyəti olmaqla dövlət və

bazar mexanizmləri ilə tənzimlənir və idarə olunur. Bu sahədə

xidmətin növü və onun qiyməti tələbinə uyğunlaşır. Hər bir sahibkar

hüquqi və fiziki şəxs olmasına baxmayaraq vergi və sosial ödəmələri

qanunvericiliklə həyata keçirir. Kiçik sahibkarlıq növü olaraq pullu

xidmət sferası sosial-iqtisadi məna kəsb etməklə qlobal və sahə ərazi

çərçivəsində bir sıra problemlərin həllinə səbəb olur:

- məşğulluğu artırır;

- əhalinin xidmətinin çeşidi, keyfiyyəti və yerləşmə

strukturuna malik olur;

- regionun potensialını iqtisadi dövriyyəyə cəlb edir və

iqtisadi artıma səbəb olur;

- ölkəyə gələnlərin tələbatını ödəməklə dövriyyədə valyuta

ehtiyatlarını artırır;

- turizmin xidmət sferasının bank sistemi və digər xidmət

sferasını genişləndirməklə vahid fəaliyyət üçün kompleks şərait

yaradır;

- əhalinin qütbləşməsi və motivizasiyasına uyğun

keyfiyyətcə dəyişən xidmət və infrastruktur yaradır;

- istehsalı, təmir və yeni texnologiyaları mənimsəyən texniki

işçilər hazırlanmasına və ixtisaslaşmasına səbəb olur.

Qeyd olunan xüsusiyyətlər hər bir pullu xidmət sferasının

xarakteristikasını, onun əsas göstəricilərini və səmərəsinin kompleks

qiymətləndirilməsinə səbəb olur. Pullu xidmət sferasının ümumi

iqtisadi dəyişmə dinamikası aşağıdakı kimi qeyd olunur (cədvəl 4).

II

Cədvəl 4 Əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin və iaşənin göstəriciləri

Göstəricilər 2005 2009 2010 2011 2012 Əhaliyə göstərilən pullu

xidmətlərin həcmi, milyon

manatla

960,7 4088,2 4724,5 5332,4 5828,1

Ondan:

Hüquqi şəxslər üzrə 699,9 3278,2 3680,3 4096,1 4408,0 Pullu xidmətlərin əvvəlki illərə

nisbətən indeksləri (müqayisəli

qiymətlərlə)

26,1 112,5 110,8 107,8 108,0

Ondan:

Hüquqi şəxslər üzrə 129,8 112,4 107,6 106,3 106,3 Hər nəfərə pullu xidmətlərin

həcmi, manatla

114,6 463,1 528,8 589,0 635,2

Məişət xidmətlərinin həcmi,

milyon manatla

210,4 547,1 610,7 662,0

705,4

Məişət xidmətlərinin əvvəlki

illərə nisbətən indeksləri

(müqayisəli qiymətlərlə)

124,5 109,4 108,8 106,7 104,9

İaşə dövriyyəsinin ümumi

həcmi, milyon manatla

74,0 335,1 417,8 565,5 680,0

İaşə dövriyyəsinin əvvəlki ilə

nisbətən fiziki həcm indeksləri,

faizlə

126,1 117,1 116,3 132,6 118,8

Pullu xidmət sferasının iqtisadi əsasını onun illik xidmətinin

həcmi, qiyməti və bu sahədə çəkilən xərclər təşkil edir. Sahə olaraq

hər bir fəaliyyət məsrəf-səmərə modelinə uyğun olaraq özünün

iqtisadi və sosial inkişaf potensialını formalaşdırır. Dövlət orqanları

ilə maliyyə vergi hesablarını ödəyir.

Pullu xidmətin tərkibində öz xüsusi çəkisinə görə əsas yeri

mənzil-kommunal və nəqliyyat xidməti tutur. Bu sahələr, demək

olar ki, bütövlükdə özəlləşdirilib, xüsusi mülkiyyətə əsaslanır. Bu

sahələrdə xidmətin həcminə, onun artımına mənzil-kommunal

təsərrüfatın fəaliyyəti və mənzillərin kommunal

12

xidmət təminat! tələbatı əsas rol oynayır. Mənzillərin elektrik

enerjisi, qaz və su təchizatı dövlət mülkiyyətində və xüsusi şirkətdə

olduğu üçün dövlət tariflərinə uyğun qiymətləndirilir.

Nəqliyyat xidməti əsasən özəlləşib, dəmiryolu və gəmiçilik

isə dövlət mülkiyyətində fəaliyyət göstərir. Əhalinin daşınması

avtomobil xidməti ilə dövlət tərəfindən tənzimlənən tarixlə xüsusi

vasitələrin nəqliyyat xidmətinə cəlb edilməsi ilə reallaşır. Belə ki,

xidmət sferasında qarışıq fəaliyyət növü formalaşır. Hava nəqliyyatı

da xüsusi vəsaitlər və uçuş xidmətləri özəl sektora mənsub olmaqla

rəqabət mühiti yaradır.

Pullu xidmət öz fəaliyyəti ilə xidmətin və resursun növünə

görə hüquqi və dövlət müəssisəsi kimi fəaliyyət göstərir.

Dövlət mülkiyyətində olan pullu xidmət əlavə xidmətə və

yaxud təhlükəsizliyi təmin edən xidmətlərə görə dövlət tarifləri

formasında tətbiq edilir. Bu məqsədlə rəqabət yaradılır və

inhisarçılıq iqtisadi yolla həll edilir.

Səhiyyə xidməti pullu və pulsuz təşkil olunur. Konstitusiyaya

görə Azərbaycanda səhiyyə pulsuz xidmət olaraq dövlətin maliyyəsi

və işləyən müəssisələrin sığorta haqlarına görə fəaliyyət göstərir.

Səhiyyədə pullu xidmət özəl müəssisələrdə, bir sıra nazirliklərin və

müəssisələrin xüsusi müəssisələrində həyata keçirilir. Səhiyyədə

sığorta haqqı sosial qruplar üçün fərqlənir. Pensiyaçıların səhiyyı

sığortası dövlət büdcəsi və bu xərc çərçivəsində proqramlaşdırılmış

səhiyyə xidməti göstərilir. Bu həcmdən artıq mürəkkəb müalicə

üsulları və vasitələri müəssisə və pasient hesabına ödənilir.

Pullu xidmət sferası müəssisə fəaliyyəti olmaqla onun

rəqabət mühiti şəraitində fəaliyyəti və davamlılığı həmin

müəssisənin təşkili, planlaşması və təkrar istehsal məqsədilə

gəlirlərinin bölgüsü ilə baş verir. Hər bir pullu xidmət sferası tələblə

əhalinin və şirkətlərin ehtiyaclarını nəzərə almaqla xidmətin növünü

onun resurs təminatını və texnologiyasını planlaşdırır.

113

Pullu xidmətin əsas xidmət təklifi gəlir gətirmək və resurslar

daxilində səmərəli fəaliyyəti təşkil etməkdir. Pullu xidmət

müəssisələri fiziki və hüquqi şəxs kimi lisenziya alır. Hər bir obyekt

xidmətin həcmini və bazara tələbatı nəzərə alaraq reallaşması

yollarını planlaşdırır.

Nəzəri cəhətdən pullu xidmət, xidmət sferası, qeyri- istehsal

və infrastruktur problemlərinin tədqiqində ümumi cəhətləri və təhlil

baxımından qarşılıqlı əlaqələri ayırmaq olar. Pullu xidmətə biznes

fəaliyyəti kimi baxmaqla əhali istehla- kının formalaşması və

əhalinin xərc strukturunda onun dinamikasını tədqiq etmək aləti

kimi baxırıq. Dövlət tənzimləmə sistemində xidmətin təşkili

sahibkarlığın inkişafı və vergi daxilolmaları ilə ümumi daxili

məhsulun artımı kimi baxırıq.

Pullu xidmətin əhali istehlakında dəyişmə dinamikası həmin

ailələrin maddi rifahı ilə müəyyənləşir. Orta təbəqə və varlı ailələrdə

xidmət istehlakı xüsusi çəkisinə görə 30% təşkil etdiyi halda, onun

70%-ə qədəri pullu xidmətlər hesabına ödənilir. Pullu xidmətlərin

artımı bir sıra sahə, regional və pulsuz xidmətin təminatından,

səviyyəsinin aşağı olmasından asılıdır. Belə ki, əhali arasında

psixoloji amil olaraq pullu xidmətə üstünlük vermək əhval-ruhiyyəsi

formalaşır. Müasir şəraitdə məktəblər, institutlar, uşaq bağçaları,

səhiyyə ocaqları və xarici ölkələrə müalicə üçün gedənlərin sayı

artır. Təbii ki, turizmin inkişafı yerli səhiyyə müəssisələrinin

keyfiyyət göstəricilərinin yüksəldilməsi təhsil səviyyəsi xaricə

xidmət üçün gedənlərin sayını azaldır. Respublikada sahibkarlıq

fəaliyyəti olaraq pullu xidmət müəssisələri hüquqi şəxs olaraq artır.

Özəl klinikaların artması, xarici həkim və idman mütəxəssislərinin

respublikada pullu xidmət göstərməsi pullu xidmətin müasir

xüsusiyyətləridir. Azərbaycanda rifah yüksəldikcə, varlı ailələrin

imkanları artdıqca xaricdə müalicə və istirahət xərcləri artır.

Azərbaycandan gedən valyuna daha çox Rusiyada, Türkiyədə

müalicədə sərf olunur.

114

Pullu xidmət sferası bazar tipli modellə inkişaf etdirilir. Onun

sahə strukturu və xidmət növü planlaşma məqsədi daşımaqla

gəlirlilik və tələbat üzərində qurulur. Dövlət, özəl və xarici firmalar

pullu xidmət göstərməklə maliyyə potensialını artırır. Bəzi dövlət

müəssisələri özünün potensialından maksimal istifadə etməklə öz

işçilərinin stimullaşdınlması üçün pulsuz xidmətlə yanaşı pullu

xidmət göstərir. Təbii ki, pullu və pulsuz xidmət arasında nisbət

dövlət mülkiyyətində olan müəssisələr üçün əhalinin gəlirləri

səviyyəsinə uyğun tənzimlənməlidir.

Dövlət müəssisələrinin pullu xidmət sferası xüsusi

tənzimlənən və bazara təsir etməkdə pozitiv və neqativ tərəfləri olan

fəaliyyət dairəsi olmaqla müasir şəraitdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Müəssisələr iqtisadi cəhətdən maraqlıdır ki, pullu xidməti artırmaqla

özlərinin büdcədən kənar fondlarını və onların xərc strukturunu

sərbəst həll etsinlər. Bu da, öz növbəsində, aztəminatlı insanların

təhsil, səhiyyə və mədəni sferada ehtiyaclarını ödəməyə əngəl

yaradır. Təbii ki, pullu xidmətin artmasında və xərc strukturunda

dövlət resursları istifadə olunur, onların amortizasiya xərclər pullu

xidmət hesabına deyil, dövlət xərcləri hesabına ödənilir. Beləliklə,

dövlət müəssisələrinin pullu xidmət xərcində dövlət xərclərinin

payının olması, onların rəqabət mühitində özəl sektoru sıxışdırmağa

səbəb olur. Buna görə də pullu xidmət sferasının sahə baxımından

öyrənilməsi metodiki yanaşma əsasları ilə aparılmalıdır. Biz

təcrübəmizə əsaslanaraq pullu xidmət sferasının iqtisadi artımda

rolunu və əhalinin xidmətə olan tələbatını ödəmək prizmasından

tədqiq edirik.

Pullu xidmətin iqtisadi təhlili əhali xərcləri və bu xərclərin

mülkiyyət formaları üzrə təhlili düzgün vergi, büdcə və rəqabət

mühitini qiymətləndirməyə imkan verir. Pullu xidmət sferası dövlət

büdcəsindən maliyyələşirsə, onun gəlirlərinin bir hissəsi büdcə

gəlirləri kimi və sosial müdafiə fonduna ayırmalar şəklində cəmiyyət

üçün ayırmalıdır. Pullu xidmətlərin

115

təsnifatı sahə məhsulları ilə tələbatın ödənimləsində roluna görə

funksional əmtəə və xidmət üzrə aparılır. Pullu xidmətlərin müasir

şəraitdə hüquqi və fiziki şəxslərin, ailənin istehsal, istehlak, maliyyə,

yığım və mühafizəni təmin edən başqa hüquqi şəxs və dövlət

tərəfindən ödənilir.

Xidmət sferası ölkədə iqtisadiyyatın infrastrukturu kimi

formalaşır və əhaliyə xidmət etməklə onun həyat səviyyəsinə və

iqtisadi fəaliyyətinin səmərəsinə təsir edir. Ona görə də pullu

xidmətlər bazarında inkişaf və tənzimləmə sahibkarın maraqlarına

uyğun olan bazar rəqabəti şəraitində marketinq planlaşması, qiymət

əmələgətirmə və çeşid keyfiyyət göstəriciləri ilə idarə olunur.

Pullu xidmət qiymətləri tənzimləmək, bazar və tariflər

formasında dəyişir. Dövlət mülkiyyətində olan pullu xidmətlər

tənzimlənən qiymət olaraq əhalinin rifahını və daha çox gəlirlərin

dəyişməsini nəzərə alaraq diferensiallaşır. Nəqliyyat, səhiyyə, təhsil,

mədəni xidmətlər qiymətləri çəkilən xərcləri və sahənin gəlirlərini

nəzərə almaqla idarə edilir. Özəl sektor bazar tələbinə və vergi

dərəcələrini nəzərə almaqla topdan satış qiymətləri kimi formalaşır.

Pullu xidmət fəaliyyəti sahibkarlıq fəaliyyəti kimi dövlətlə əlaqədə

və dövlət qarşısında öhdəliklərlə idarə olunur. Pullu xidmət sferası

və fəaliyyət növü kimi lisenziya alır. Onun biznes planı və vergi,

sosial ödəmələr öhdəlikləri qanunla tənzimlənir. Hüquqi şəxs

yaratmadan fiziki şəxs kimi ev təsərrüfatında, məişətdə, əhalinin

daşınmasında xidmət göstərmək üçün qeydiyyatdan keçirlər. Fərdi

əmək fəaliyyəti xidmət sferasının müasir şəraitdə Azərbaycanda

genişlənməsinin formasıdır. Fərdi xidmət məşğulluğu təmin edir.

Azərbaycanın iqtisadi inkişafı ilə yanaşı əhalinin həyat səviyyəsi

yüksəldikcə pullu xidmətə və fərdi əmək fəaliyyətinə tələb artır.

Müasir şəraitdə ailələrdə uşaqların tərbiyəsi, işləyən qadınların ev

təsərrüfatı, bağ evləri və digər rifah göstəriciləri pullu xidmətin

artımına təsir edir. Ona görə də respublikada gəlirlərin yenidən

bölgüsü hesabına təminat artır.

16

Pullu xidmətlərin artması əhaliyə məsləhət, hüquqi yardım,

bank xidməti, lizinq xidməti, təhlükəsizlik xidməti, əmlakın

qorunması, fərdi təsərrüfata xidmət, mal-qaraya tibbi xidmət və

digər marketinqə xidmət təklifi formalaşır.

Xidmət sferasının təşkili sahə və qarışıq fəaliyyət üzrə

formalaşır. Kiçik və orta sahibkarlıq səviyyəsində xoldinq tipli

şirkətlər kompleks xidmət göstbrməklə elmi-texniki tərəqqi,

innovasiya və informasiya təminatını təkmilləşdirir. Hər bir xidmət

təşkilatının informasiya bazasi, onun xarici ölkələrə çıxışı,

beynəlxalq xidmət statusu xarici ölkələrdən sifarişləri artırır.

Azərbaycan geosiyasi və coğrafi yerləşməsinə görə əlverişli şəraitdə

olduğu üçün onun ərazisində beynəlxalq xidmət sferasını

genişləndirmək olar.

Azərbaycan Respublikasında məhsuldar qüvvə olaraq

təbii-coğrafi şərait və iqlim, turizm potensialı, rekreasiya şəraiti

xarici ölkələrin yerli xidmət potensialından istifadə etməsinə şərait

yaradır. Azərbaycan Respublikasında ev təsərrüfatının

xüsusiyyətləri, demoqrafik tərkibi əhalinin kənd və şəhər

məskunlaşması fərdi xidmət sferasının genişlənməsinə və xidmətin

mübadiləsinə imkan verir. Belə ki, kənd yerlərində ailələrin mənzil,

təmir və təsərrüfata xidməti özünüməşğulluqla təmin edilir.

Respublikada kənd əhalisinin özünəməşğulluğu işləməyən

qadınların sayının çox oıması, ailə tərkibində baba və nənələrin

olması (qarışıq ailə) uşaq bağçaları xidmətindən, dayə və digər

xidmətlərin az inkişaf etməsinə səbəb olur. Respublikada xidmət

istehlakının pulsuz ödənilməsi yoxsul ailələrin pullu xidmətlərdən

istifadəsini azaldır. Gəlirlərin paylanması qanunauyğunluğu onun

istehlakında pullu xidmətlərin dinamikasını formalaşdırır.

İnsanlar arasında pullu xidmət adamların gəlirlərinin

özünüməşğulluqdan artmasına səbəb olur, digər tərəfdən dövriyyədə

olan pulun və dövriyyə vəsaitlərinin miqdarını artırır. Qeyd edək ki,

əhali istehlakında hesaba alınmayan pullu xidmət hesabına heç bir

gəlir mənbəyi olmayan əhali qrupları

117

həyat səviyyəsini təmin etsələr də vergi və sosial ödəmələrdən

kənarda qalırlar. Pullu xidmətin dövriyyəsini ancaq qeydiyyatda

olan hüquqi şəxslərin və fiziki şəxslərin vergi ödəmələri ilə

qiymətləndirsək dövriyyədə olan dövriyyə vəsaitlərinin həcmini

azaltmış oluruq. Əhalinin gəlirlərinin formalaşmasında sahibkarlıq

gəlirlərinin özünün məşğulluq və s. gəlirlərin bir hissəsini pullu

xidmətdən qiymətləndirmək əhali arasında gəlir səviyyəsi bütün

gəlirlərin 40%-ni təşkil edir. Pullu xidmət gəlirləri təkrar istifadə və

fərdi əmək fəaliyyətinin fəallığı ilə formalaşır. Azərbaycan əhalisi

arasında ev təsərrüfatının kirayəyə verilməsi, təmiri və onların

qorunması, bağ təsərrüfatına xidmət, fərdi təsərrüfatda muzdla

işləməklə, fərdi gəlirləri pullu xidmətlərin maliyyə mənbələrini

təşkil edir. Təbii ki, pullu xidmətin respublikada fərdi forması,

regional və ərazi xüsusiyyətləri kəsb edir.

Pullu xidmətlərin genişlənməsi əhalinin istehlak davranışını,

onun ərzaq və qeyri-ərzaq malları ilə təminat səviyyəsinin

yüksəlməsi ilə pullu xidmətə ehtiyacları artırır. Pullu xidmət

ehtiyatları əhalinin ehtiyatları, onların əmlak və yığımına təminat və

dövlətin pul-kredit siyasətinə təsir edir. Dövlət pullu xidmət

bazarının subyekti kimi çıxış edir. Amma dövlətin pullu siyasəti

inhisarçılığa və bazarda azad rəqabətə təsir etməlidir. Ona görə də

Azərbaycan qanunvericiliyində dövlət qulluğu xidmətində vəzifəli

şəxslərin gəlirləri və sahibkarlığı haqqında məhdudiyyətlər var.

Müasir şəraitdə pullu xidmətin genişlənməsi fəaliyyat sahəsi

olmaqla hər bir xidmətin növünü və onun təşkilinin istehsal, bölgü

və xidmətinin reallaşması istiqamətlərini birləşdirir. Xüsusi halda

bazarı tapmaq onun marketinq quruluşunu proqnozlaşdırmaqla

resurs təminatı və ondan istifadə yollarını, texnologiyalarını

tapmağa kommersiya səyini formalaşdırır. Pullu xidmətin sahə

strukturu, onun təzələnməsi üçün zəruri olan investisiya həcmi və

onun təyinatı investisiya mənbələri və investorların şərtləri ilə

müəyyənləşir. Faiz siyasəti kredit şərtləri, sosial kreditlər,

sahibkarlığa kömək

118

fondu, xarici investorların cəlb edilməsi yolu ilə pullu xidmət

müəssisələri və təşkilatlan özlərinin maliyyə mənbələrini for-:

malaşdınr. Xüsusi vəsaitlərin artımı, onun istifadəsi investisiya

mənbəyi və əməkhaqqının stimullaşmasına yönəldilir.

Pullu xidmətlərin müəssisəsi kimi fəaliyyəti biznes planın

hazırlanması xidmət həcmi, onun məhsulunun həcmi istehsalına

xərclər və mənfəət planı tərtib olunur. Pullu xidmət müəssisələrinin

əməkhaqqı sistemi işə görə və müqavilə ilə muzdlu əməyə görə

tərtib olunur. Xidmətin mürəkkəbliyi, onun material məsrəfləri və

əməkhaqqı xərcləri xidmətin qiymətini və uyğun mənfəət normasını

hesablamağa və fəaliyyət üçün xalis gəlirlərin, onun dövlət və

müəssisədə qalan hissəsini qiymətləndirməyə imkan verir.

Menecment idarəçiliyi pullu xidmət sferasında məhsul

istehsalını və xidmətin növünü, onun qiymətini, mövsümü xarakterli

xidmət sahəsində istehsal güclərini və buraxılış qabiliyyətini

planlaşdırır. Pullu xidmət müəssisələri dövlət və yerli icra

orqanlarına qanunvericiliklə vergiləri verdikdən sonra, xalis gəlirləri

əsas fondlar, əməkhaqqı və yığım üçün istifadə edirlər.

Pullu xidmət sferasında prioritetlər bazar tələbini ölçmək və

onun əsas istiqamətlərini planlaşdırmaqla baş verir. Pullu xidmətin

obyekti uyğun olaraq monoton və kompleks formada təşkil oluna

bilir. Holdinq tipli pullu xidmət sferasında kompleks xidmət

göstərməklə resursların istifadəsi üçün səmərəli

variantların hesablanmasına səy göstərir. n n

;=ı e=ı burada, •''i - i xidmətinin həcmi;

Qı - \ xidmətinin i qiyməti;

y, - i məhsulunun xərci.

Pullu xidmətlərin sahə quruluşu əhalinin istehlak, yığım və

əmlakının təkrar istehsalı, gəlirləri və istehlakının qurulu

119

şunda biri-birini əvəzetmə resurslarının meydana gəlməsi ehtimalını

nəzərə almasıdır.

Pullu xidmət istehlakı başqa əmtəə və xidmətlərə nisbətən

daha çox adambaşına düşən gəlirlərin səviyyəsindən, hər bir ailə və

fərdin istehlak motivindən asılıdır.

Pullu xidmətin idarə edilməsi hər bir iqtisadi-idarəetmə

sərəncamında ola bilər. Təbii ki, mülkiyyət formaları və məhsulun,

xidmətin sahə təsnifatı onun idarə edilməsində sərəncam və istifadə

hüququ formalaşdırır. Pullu xidmətin vahid sistem idarə edilməsi

dövlət mexanizmləri ilə əhalinin rifahı və onların tələbinə uyğun

yerləşdirilməsi mexanizmləri formalaşdırır. Ona görə də pullu

xidmət idarə edilməsi sahə, ərazi və funksional formada kompleks

və iyerarxik idarəetmə strukturuna malikdir.

4.4. Sosial sığorta sistemi və onun idarə edilməsi

Əhalinin sosial müdafiəsi və maliyyə-kredit sisteminin əsas

istiqaməti olaraq sığortalanma prosesi öz mahiyyəti və əhatəsinə

görə genişlənir. Onun tətbiqi bir sıra iqtisadi və sosial amillərdən

asılı olaraq hər bir ölkədə nəzəri və praktiki aspektləri, hər cür növ

sığorta üçün formalaşma xüsusisyyətləri mövcuddur. Sosial sığorta

əhalinin həyat fəaliyyətini, sağlamlığını, yığım və istehlakım,

təhlükəsizliyini və əmlakını təkrar istehsala qaytarmaq üçün sığorta

hadisəsi baş veribsə, bərpası və çəkilən maddi, mənəvi zərəri

ödəmək üçün tətbiq edilir. Sığorta hadisəsinin iqtisadi mənası hadisə

və bazar formalaşmasından əvvəl dövriyyəyə maliyyə buraxmaqla

onun sonradan alınması ehtimalına əsaslanan xərc deməkdir. Təbii

ki, həyatda sosial sığortası təbii və zəruri şərtlərdən asılı olaraq

daima baş verən obyektiv hadisədir. Sığorta hadisəsinin iqtisadi

əsasını, onun baş verəcəyi şəraitdə alınan gəlir və sığortalanan

əmlakın və fəaliyyətin dəyərini müəyyən edən məbləğdir. Təbii ki,

sığortalanan dəyər çox, onun riski yuxarı olduqca sığorta haqqı

120

da çox olur. Sığorta hadisəsi baş verərsə sığortalanan obyektin

dəyərinin tam və hissəsini sığortalı tərəfindən alır. Sığorta bazarı bir

tərəfdən sığortaya tələbat, digər tərəfdən onun ödənilməsi imkanları

arasında tələb və təklif qanunu ilə tənzimlənən proses nəzərdə

tutulur.

Sığorta növündən, maddi və mənəvi fəaliyyət formasından

asılı olaraq müxtəlif təsnifata bölünür. Bu növ sığorta fəaliyyəti

bank olmayan maliyyə fəaliyyəti göstərə bilir. Sığorta haqqında

Azərbaycanın çərçivə və xüsusi sahə və fəaliyyəti sığortalayan

xüsusi qanunlar sistemi mövcuddur: əmlak sığortası, nəqliyyat

sığortası, səhiyyə sığortası, yanğından sığortalanma, həyat sığortası,

yığımın sığortası, xarici səfərlərə sığortalanma və s.

Funksional və məqsədinə görə sığortalanma sosial-iqtisadi və

təhlükəsizlik, müdafiə sığortalarına bölünür. Sığorta hadisəsi birinci

və təkrar sığorta prosesi kimi reallaşır. Sığorta prosesi sığortalı

(insan, ailə, hüquqi şəxs, fiziki şəxs) və sığortaçı (təşkilat, müəssisə,

xarici şirkət və hüquqi şəxs) arasında və bank sistemi ilə qarşılıqlı

əlaqədə olan münasibətlər sistemidir. Sığorta prosesi zamanı

müəyyən vəsait toplanır ki, bu da sosial müdafiənin və zərər

çəkənlərin kompensasiyası kimi istifadə olunur. Sığorta bazarı digər

bazar münasibətlərində olduğu kimi tələb və təklifdən, riskdən asılı

olaraq sığorta haqqını (ödəmələri) formalaşdırır. Bu ödəmələr

sığorta qanunları ilə tənzimlənir. Sığortalanma zamanı toplanan

vəsaitlər bir növ kreditləşmə deməkdir. Həmin vəsait qabaqcadan

xərclənməklə ehtimalı gəlir almaq deməkdir. Bu baxımdam, sığorta

məbləği saxlanılır, onun gəlirləri və xərcləri arasında fərq dövlət

büdcəsinə, vergi sistemi ilə keçirilir. Əgər sığortaçı dövlət

müəssisəsidirsə, onun xərc və gəliri öz maliyyə mənbəyi hesabına

baş verir. Hüquqi şəxslər sığorta bazarında rəqabət mühiti şəraitində

onun gəlirləri və xərcləri arasında fərq dövlət büdcəsinə, vergi

sistemi ilə keçirilir. Əgər sığortaçı dövlət müəssisəsidirsə, onun

xərci və gəliri öz maliyyə mənbəyi

121

hesabına baş verir. Hüquqi şəxslər sığorta bazarında rəqabət mühiti

şəraitində özünün şərtləri, əlilliyi və likvidliyi öz müştərilərini artıra

bilir. Ona görə də şirkətlər arasında rəqabət mühiti sığorta

təşkilatlarının səmərəli fəaliyyəti ilə müəyyənləşir.

Sığorta növünün dövlət tənzimlənməsi zəruri səbəblər

üzərindən meydana çıxır. İlk növbədə sığorta bazarı iqtisadi-

maliyyə bazarının tərkib hissəsi olmaqla ölkədə iqtisadi proseslərə,

maliyyə potensialına, pul vəsaitinə təsir edir. Digər tərəfdən sığorta

əhalinin rifahı onun ölkədə daha dayanıqlı və dövlət tərəfindən

himayə gücünü hiss edir. Üçüncüsü isə sığorta sistemi kommersiya

marağı güdür, bank olmayan fəaliyyət dairəsi olmaqla əhalinin

məşğulluğuna, gənclərin və xüsusi ehtiyacların ödənilməsinə

yönəldilən sosial məna kəsb edir.

Sığortanın təşkili formasına görə və tənzimləmə baxımından

məcburi və könüllü sığorta formasına bölünür və hər biri

qiymətləndirmə baxımından özünün metodiki tərəfini formalaşdırır.

Sığorta məcburi olaraq işləyən müəssisələr və əməkhaqqı

alan işçilər, daşınan əmlak (nəqliyyat), səhiyyə sistemi məcburi

sığorta obyekti olaraq onun haqqı qanunla tənzimlənir. Belə ki,

əmlakın dəyərindən və avtomobilin gücündən asılı olaraq məcburi

sığorta ödəmələri diferensiallaşır. Səhiyyə sığortası məcburi olaraq

dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlə və hər bir əlavə səhiyyə xidməti

olan vətəndaşlar tərəfindən xarici səfərlərə və dövlət qulluğunda

olan işçilərə tətbiq olunur.

Müasir şəraitdə sosial sığorta xarakterik olaraq əmanətlərin

sığortalanması və sosial müdafiə fonduna ayırmalar pensiyaların

sonrakı həcmini və bankların böhranı zamanı əmanətçiyə dəyən

zərəri ödəmək üçün yaradılır. Müasir şəraitdə işləyən müəssisələr

sosial sığorta ödəyən obyektlər kimi özünün gəlirlərindən və

fəaliyyətindən öz işçilərini sığortalamaqla onların müəyyən

xərclərini öz üzərinə götürür. Azərbaycanda sığorta ödəmələrinin

dinamikası aşağıdakı kimi dəyişir.

122

Sığorta ödəmələrinin dinamikası

Cədvəl 5

Göstəricilər 2005 2010 2013

Sığorta 36,0 183,1 392,6

Sığorta ödəmələri 18,0 56,0 135,6

Sığorta haqları (mln man.) 70,8 128,4 264,0

Sığorta sistemi bir sıra iqtisadi amilərdən asılı olaraq dövlət,

özəl və sığorta obyekti kimi münasibətləri, qarşılıqlı təsirləri özündə

birləşdirir. Sığorta maliyyə mahiyyəti kəsb etməklə, dövlət və

sığortaçılar, sığortalanan arasında münasibətləri tənzimləyir. İnkişaf

etmiş ölkələrdə səhiyyə sığortası, həyat sığortası maliyyə potensialı

və onun xərclərində xüsusi çəkisinə görə fərqlənir. Azərbaycanda

sığorta riskləri az inkişaf edib. Əhalinin psixoloji vəziyyəti və cari

tələbatının ödənilməsinə üstünlük verməsi onu gələcək sığorta

hadisəsindən ala biləcək, gözlənilən kompensasiyaya inamın olması

ilə səciy- yənir. Sığorta sistemində likvidlik həmin təşkilatın

sığortaçı kimi seçilməsinə üstünlük verir.

Sığorta vasitələrinin istifadəsi problem olaraq həll edilməyib.

Sığorta sistemində aparıcı halqa sosial sığorta istiqamətidir. Əhalinin

əmlakının həyat fəaliyyətinin, sağlamlığın və pensiya təminatının,

təhsilin, nəqliyyatın və uşaqların sığortalanması sosial təminatın

növü olaraq genişlənir. Səhiyyənin sığorta xərcləri hesabına inkişafı,

əməkhaqqının artımına, səhiyyənin büdcədən asılılığının

azaldılmasına və dünya səhiyyə sisteminə daxil olmaq imkanlarını

artırır. Səhiyyə sığorta sistemində əhalinin sosial qurumları üzrə

sosial sığorta ödəmələrinin məbləği və mənbəyi dövlət hesabına

genişlənir. Sosial sığortanın dəyəri və onun ödənilən hissəsi arasında

xidmət göstərilməsi ekvivalent olaraq yaxınlaşdıqca sığortalamağa

səy artır.

123

Pensiya təminatının sosial sığorta hissəsi, işləyən

müəssisələrin artması, əmək haqqı gəlir və əhalinin sığorta bazasına

cəlb olunması onun büdcədən maliyyələşməsinin tədricən sığorta

ödəmələri hesabına üstün artmasına gətirib çıxaracaq.

Sosial sığortanın genişlənməsi və təkmilləşməsi, əmanətlərin

qorunması və onun dəyərinin saxlanılmasında geniş yer tutur.

Əhalinin əmanətlərinin sığortalanması bank sığorta fondu hesabına

baş verir. Banklar sığorta fondu yaratmaqla hüquqi şəxs kimi onun

mədaxili və xərclərinin formalaşmasında pay bölgüsü ilə iştirak edir.

Bank sığortası banklararası yaradılan sığorta fondu tərəfindən

əmanətlərin qaytarılmasına təminat məqsədilə yaradılır.

Özəl banklar sığorta fondunun nizamnaməsinə uyğun olaraq

üzvlük haqqı keçirməklə səhmlərlə həmin fondun idarə edilməsində

iştirak edir.

Sığorta şirkətləri sığorta əməliyyatını reallaşdıran hüquqi

şəxs kimi dövlət orqanlarından lisenziya alır və dövlət qarşısında

bank olmayan təşkilat kimi maliyyə əməliyyatları həyata keçirir.

Təbii ki, metodiki cəhətdən sığortaçının dəyəri bazar qiymətləri,

yaxud qiymətləndirmə təşkilatlarının hesabladığı qiymətlə reallaşır.

Sığortalanan obyektin və insanın həyatına dəyən zərərin,

yaxud sağlamlığın dərəcəsi xüsusi orqanlar və müvafik icra

orqanlarının yaratdığı kompensasiyalarla müəyyən edilir. Sosial

sığortanın metodiki aspektləri, ölkə iqtisadiyyatının sahələrinin,

həyat şəraitinin və əhalinin rifahını nəzərə almaqla xüsusiyyətilər

kəsb etməsidir. Azərbaycanda elliklə sığortalanma sisteminə

keçilməsi şəraiti yetişməmişdir. Yoxsulluq səviyyəsi əmlakın və

gündəlik həyat tərzinin problemləri məcburi sığorta sisteminin

tələblərinə cavab vermir. Belə ki, əhalinin minik avtomobilləri ilə

təminat səviyyəsi həmin avtomobillərin istehsal məqsədinə və fərdi

təsərrüfatı saxlamaq üçün istifadə edilir. Onun sığortalanması

xidmətin dəyərinə (qiymətinə) təsir edir və ailənin sığorta xərcləri

həmin əşyaların saxlanılmasına

124

maneçilik törədir. Sığorta xərcləri ölkə iqtisadiyyatında yenidən

bölgü və gəlirlərin, xərclərin subyektlər və obyektlər arasında

bölgüsünə və yenidən bölgüsünə səbəb olur.

Sığorta prosesi fəaliyyət dairəsi olmaqla dövriyyədə olan

vəsaitlərin istifadəsi onun səmərəsini və davamlılığını yüksəldir.

Sığorta haqqı pul məbləği olaraq pulun dövriyyədə miqdarını artırır,

onun bir subyektdən kredit kimi digər subyektə sığortaçıya keçməsi,

ikincinin daxil olan pulun istifadəsi yolları və mexanizmlərinin

tətbiqi məsuliyyəti meydana çıxır. Təbii ki, həmin vəsaitlər bank

fəaliyyəti olmadan kredit resursu kimi istifadə oluna bilər, yaxud

bankda yığım kimi istifadə olunur. Ona görə də sığorta vəsaitlərinin

istifadəsi yığımın hesabına gəlirlərindən az olduqda onun müsbət

saldosu inkişaf və sığorta haqlarını artırmağa iqtisadi əsas verir.

Sığorta prosesi hər bir növ üzrə ümumi yanaşma ilə bərabər

xüsusi metodlar tətbiq etməyi əsaslandırır. Daha çox çəkilən zərərin

qiymətləndirilməsi və onun kompensasiyası üçün məbləğin

müəyyən edilməsi metodikası təşkil edir. Əmlak və vasitələrin

dəyəri bazar, yaxud texniki göstəricilərə uyğun diferensial qiymətlər

tətbiq olunur.

Həyat sığortası ilə çəkilən zərərin əlillik və bədənə dəyən

ziyanla, yaxud həyatını itirən ailə üzvlərində birdəfəlik qanunla

tənzimlənən məbləğlə ödənilir. Həyatını itirən şəxsin ailə üzvlərinə

varislik əsasında kompensasiya verilir. Əlillik dərəcəsindən asılı

olaraq sığorta dəyərinin 100%, 80%, 70%-i və digər normativlər

tətbiq olunur. Sığorta prosesində üçüncü şəxs kimi ekspertlər və

qiymətləndiricilər iştirak edirlər.

Sosial sığorta əmək müqavilələrinin bağlanmasında müəssisə

tərəfindən edilir. Sığortalı müəssisə özünün işçilərinin həyatını

sığortalamaqla, onun yaratdığı məhsulun bir hissəsini yığım

şəklində bədbəxt hadisə baş verərsə işçiyə və yaxud onun ailəsinə

verilir.

Sığorta təşkilatlarının formalaşması mülkiyyət

münasibətlərinə əsaslanır. Rəqabət qabiliyyətlilik həmin təşkilatın

125

likvidliyi, təminatlığı və şəffaflığı ilə möhkəmlənir. Respublika

daxilində və xarici sığorta təşkilatları fəaliyyət göstərir. Xariei

sığorta şirkətlərinin qeydiyyatı, vergi bazası və sığorta haqqı yerli

sığorta təşkilatları ilə eyni şəraitdə həll olunur.

Sığorta şəraiti əmək bazarında iş yerlərinin seçilməsinə,

onun fəaliyyətinə tələbatı artırır. Sığorta ödəmələri xarakteri

etibarilə perspektiv gəlir mənbəyidir. Müəssisə və dövlətin təminat

sistemində sosial müdafiəsinin təşkili mexanizmi kimi çıxış edir.

İstehlakçıya dəyən zərəri ödəmək vəzifəsi iqtisadi, sosial və

ədalət prinsipləri üzərində qurulur. Sığortalamağa səy göstərmək

gəlirlərin yenidən bölgüsü ilə baş verir. Müəssisənin xalis gəliri,

onun maddi əmək xərclərinə bölünür.

■^=MX + ƏX + SX

Burada, •X - cəmi xərclər;

MX - maddi xərclər;

ƏX - əmək xərcləri;

SX - sığorta xərcləri.

Əhalinin sığorta ödəmələri hesabına gəlirlər sığorta haqqını

çıxdıqda, əldə olunan fərqlə müəyyənləşir.

_Ç ^BHC +SC -^CG-SH Burada, G - əhali gəlirləri;

ƏHC - əməkhaqqı gəlirləri;

SC - sığortadan alınan məbləğ;

SG - sahibkarlıq gəlirləri;

SH - sığorta haqqı.

Dövlət büdcəsinin xərc strukturunda hər bir sahənin xərcləri

uyğun olaraq maddi və əmək xərcləri ilə sığorta xərclərinə ayrıca

qrafa ilə təsdiq olunur. Sığorta gəlirləri isə dövlət büdcəsinin

gəlirləri mənbələrində vergi və sığorta yığımı ilə formalaşdırılır.

126

V FƏSİL. REGİONAL SOSİAL-İQTİSADİ

İNKİŞAFIN TƏNZİMLƏNMƏSİ

5.1. Regionların sosial-iqtisadi inkişafının

tənzimlənməsi

Regionların sosial-iqtisadi proqnozu tarazlılıq, davamlılıq,

sosial rifah, məşğulluq və məskunlaşma kriteriləri üzərində aparılır.

Məşğulluq meyarı regionun iqtisadi potensialının sərə- məli

istifadəsinə yönəldilir, bu baxımdan, yeni iş yerləri, əməkhaqqı

gəlirləri, xüsusi təsərrüfatın inkişafı, regionlarda iqtisadi

məskunlaşmasını artırır. O cümlədən, torpaq, innovasiya, insan

resursları, iqtisadi dövriyyədə səmərəli istifadə olunur və bu da

özünü sosial nəticələri ilə göstərir. Regional inkişaf dövlətin

tənzimləmə siyasəti ilə baş verir. Dövlət regionların sosial-iqtisadi

inkişafının kompleks inkişafı və bir sıra hüquqi təşkilati məsələləri

həll edir. O cümlədən, regionlarda iqtisadi artımı təmin edən, bazar

strukturuna uyğun məhsullar istehsal edən, sənaye, kənd təsərrüfatı

infrastruktur sahələri 2004-2008, 2009-2013-cü illəri əhatə edir və

uzaq illərə proqnozlaşdırılır.

Regionların sosial-iqtisadi proqnozu bu regionlara ayrılan

resurs və əldə olunan gəlirlərin bölgüsü və yenidən bölgüsü ilə təyin

olunur. ÜDM onun formalaşması dövlət büdcəsi, onun gəlir və

xərcləri, regionların payı, onların rolu ilə idarə edilir.

Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin gəlir

hissəsinin 1/3-1, amma regionlarda potensialın 50%-ə qədəri yerləşir,

0 cümlədən, potensial səviyyəyə görə gəlir hesabına formalaşır.

Regionlar diferensiallaşır, qütbləşir. Potensialına və o

potensialdan istifadə etmə metod və yollarına görə regionların

iqtisadi strukturu formalaşır. Regionların inkişafında dövlətin əsas

siyasəti ələbaxımlılığı təmin etmək yox, onlara stimul yaratmaq və

inkişafa təsir etmək strategiyası əsas götürülür. Bu baxımdan,

məqsədli proqram xarakterli tədbirlər dövlətin ida

127

rəetmə mexanizmləri olan büdcə, maliyyə, vergi, sosial müdafiə

proseslərində öz əksini tapır. Dövlət büdcəsinin yarıya qədəri

regionlara və regionda yerləşən müəssisə və təşkilatların inkişafına

yönəldilir. Sosial sahələrdə regionların payı təhsil səviyyəsi və

sosial obyektlərin yerləşməsinə dövlət büdcəsindən daha çox vəsait

ayrılır.

Regionların iqtisadi inkişafı onun sosial nəticələrinə uyğun

olaraq tənzimlənir. Hər bir insanın minimum istehlak büdcəsi

regionda və yaxud şəhər yerində eyni kompensasiyalar eyni

fondlarla tənzimlənir.

Regionların proqnozu ərazi kompleksi, ərazi sistemi halında

formalaşır. Belə ki, meyar resurslar onların mənbələri, istehsal

infrastruktur sahələri və dövlət qərarları ardıcıllığı ilə kompleks

halda tərtib olunur.

Bəzi regionl strateji əhəmiyyət kəsb edir. Bəzilərində daha

çox təbii sərvətlərlə zəngin olub siyasi-iqtisadi və ya geosiyasi rol

oynayır. Bəzi rayonların əhalisinin həyat səviyyəsi aşağıdır. Onda

mərkəzləşdirilmiş vahid hamarlama, inkişaf siyasəti (dotasiya,

subsidiya) meydana çıxır. Regionların bəzilərinə dotasiya və

subsidiya verilir, bəzi sahələrin inkişafı məhz həmin regionda

leqallaşdırılır. Dövlətin tənzimləmə siyasəti formalaşdırılır.

Regionlar öz potensialı qədər Azərbaycan iqtisadiyyatında,

hələ ki, rol oynamır. Dövlətin büdcəsinin gəlir hissisinin 80%-i

Bakı-Abşeron aqlomerasiyalarında yığılır, toplanılır. Amma

regionun potensialı yarıbayarı olduğu halda, onun büdcə gəlirlərinin

formalaşmasında rolu 10 % təşkil edir.

Regionlara mərkəzləşdirilmiş fondlar həm sahələr həm

infrastruktur üzrə, həm də sosial müdafiə üzrə eyni kriteri

baxımından fərqləndirilir və bir sıra güzəşt sistemləri tətbiq olunur.

Məsələn, 9 vergidən kənd təsərrüfatına tutulan vergi cəmi

2-dir. Bu da dövlət büdcəsinə daxilolmaları azaldır. Regionlarda

iqtisadi potensial kənd təsərrüfatı, meliorasiya və bir sıra

128

obyektlərin region ərazisində inkişafına, o cümlədən, turizm

infrastrukturu sahələri, yollar, meşə təsərrüfatı və s. sahələrə

üstünlük verilir. Bu sahələr büdcədən formalaşır, maliyyələşdirilir və

investisiya qoyulduqda bunların inkişafı da dövlət hesabına

formalaşdırılır. Regionların sosial inkişafı kompleks, normativ və

proqmatik konsepsiyaya əsaslanır. İlk növbədə, regionların

əhalisinin sosial tələbatı, onun təhsil, mədəniyyət səviyyəsi normativ

bazaya əsasən formalaşdırır. Regionların sosial inkişafı, kompleks,

normativ və proqmatik konsepsiyaya əsaslanır. Birinci növbədə,

regionların əhalisinin sosial tələbatı, onun təhsil, mədəniyyət,

səhiyyə tələbatı normativ bazaya əsasən formalaşdırılır.

İnvestisiyalar mülkiyyət münasibətlərindən asılı olaraq

dövlət büdcəsinə xüsusi və dövlət investisiyalarla, eləcə də xarici

investisiyalarla formalaşır. Xarici investisiyaların cəlb olunması

üçün investisiyaların təşviqi təmin olunur.

5.2. Regionların sosial-iqtisadi inkişafının proqnozu

Regionlar iqtisadi-sosial şəraitinə görə yerləşmə

xüsusiyyətləri, təbii sərvətləri, əhalisi, onun təbii artımı baxımından

müxtəlif parametrlər və əlamətləri vermək deməkdir.

Hər bir parametrin müsbət və mənfi təsirləri mövcuddur. Belə

ki, iqtisadi təbii potensial sənayenin, kənd təsərrüfatının, tikinti

sənayesinin inkişafında yerli məhsulların və yerli resursların

istifadəsini stimullaşdırır. Bu da, öz növbəsində, məşğulluğa təkan

verir. Region hər hansı istehsal növünə görə və sosial mühitinə

uyğun olaraq ixtisaslaşır. Regional iqtisadiyyat, sosial inkişaf

problemləri, ərazi kontekstindən, əhali prizmasından əldə olunur.

Ərazilərin hər birinin inkişafı ölkənin inkişafı deməkdir.

Mərkəzləşdirilmiş resursların inkişafına təsir edir. Regionların

sosial-iqtisadi inkişaf kriteriyası ictimai əmək bölgüsünün əsas

tərkibi olmaqla, regional siyasətin regional mexanizmlərin

təkmilləşməsinə xidmət edir, yönəldilir. Ffər bir

129

regionda dünya əmək bölgüsündə region kimi maksimum həyat

səviyyəsinin ;^ksəldilməsinə uyğun idarə olunur. Vahid kriteri

olaraq ÜDM adambaşına düşən səviyyəsi (dollar, AZN) dünya

səviyyəsinə, standartlarına uyğun inkişaf etmiş ölkələrlə

müqayisədə qiymətləndirilir. Respublikadaxili regionların

ixtisaslaşması, potensialı bu potensialı, iqtisadi dövriyyəyə sövq

edən, məcbur edən dövlət tənzimlənməsi siyasəti formalaşır. Təbii

ki, müasir şəraitdən regionların sosial-iqtisadi inkişafı ələbaxım-

lılıq siyasəti ilə inkişaf etdirilməməlidir. Çünki planlı təsərrüfat

sisteminin dili ilə desək, özünü maliyyələşdirmə, özünü idarəetmə

prinsipi əsas olmalıdır. Lakin dövlətin sosial siyasəti hər bir insanın

sosial kontingenti dövlətin tənzimləmə subyekti (obyekti) olduğuna

görə regionlara müxtəlif subsidiyalar, pulsuz xidmət yolu ilə

dövlətin hesabına formalaşır.

Təhlil göstərir ki, o regionlarda əhalinin sayının çox olması,

pensiyaçıların sayı, şagirdlər, xəstələr rayonların dövlət himayəsi

payının xüsusi çəkisini formalaşdığından ona təsir edir. Regionların

resursları mülkiyyət şəraitində xalqın və ayrı- ayrı fərdlərin

mülkiyyətinə verilir. Bu da fərdi maraqlar yaradır. Dövlət

xüsusiyyətçilik və fərdi maraqlar, bu maraqların asılılığı bölgü

sisteçini təkmilləşdirməyi tələb edir. Tənzimləmə elementi olaraq

bölgüdə ədalətlilik, stimullar, qənaətlilik, yəni effektivlik

mexanizmləri regionun potensialının və istehsalının, bölgünün idarə

olunması deməkdir.

Bu məqsədlə əməkhaqqı sistemi, gəlirlərin bölgüsü, yenidən

bölgüsü, sosial müdafiə sistemi, ünvanlı sosial yardım ümumi

prinsiplərlə onlara şamil edilir.

Regionlarda yaradılan şərait maliyyə və kredit, sosial

obyektlər, infrastruktur obyektləri, investisiya layihələri, mənbədən

asılı olmayaraq bütün yönəldilən investisiyalar regional potensialın

qiymətləndirilməsinə və istifadəsinə yönəldilir.

Bu, mürəkkəb sistemdir: təbii ehtiyatlar, onların istifadəsi,

istehsal, təbii artım, əlavə vəsait qoyuluşu potensialın perspektiv

meyarıdır. Lakin regionların iqtisadi potensialı dövlət və

130

xüsusiyyətlərin arasında bölgü münasibətlərinə uyğun bölünür və

yenidən bölünür.

Dövlət gəlirləri vergi sistemini formalaşdırır. Ödəmələrin,

rüsumların, ayrı-ayrı sahələrin xüsusi fondlarını əmələ gətirir, bu da,

öz növbəsində, vergi, gəlirlər proqnozu, kredit münasibətlərini

formalaşdırır. Müasir şəraitdə maliyyə-kredit siyasəti -

mərkəzləşdirilmiş fondlar, özəl sector, özəl banklar, kredit ittifaqları

ilə reallaşır. Dövlətin maliyyə-kredit siyasətinin təkmilləşməsi,

inkişafı həm istehsalın artımına, məhsulun artımına, sosial təminat,

sosial müdafiənin həyata keçirilməsinə xidmət edir. Ona görə də faiz

siyasəti kreditlərə qoyulan limitlər, güzəştli subsidiyalar, regional

siyasətin, regionun inkişafının maliyyə mexanizmləridir.

Bəzi sahələr yerli resurslara xammalla insanlara əsaslandığına

görə həmin sahələrin inkişafı və perspektiv üçün investisiya siyasəti

formalaşdırır. Müasir şəraitdə bu prioritet istiqamətdir.

Təhsilin təşkili və idarə olunması hər bir ölkədə real sektorun

maraqlarını nəzərə alıb, dünya təcrübəsinə əsaslanan, inkişaf etmiş

dövlətlərin misalına baxmaqla modellər tətbiq olunur.

Azərbaycan özəlləşmənin, yəni bazar iqtisadiyyatı üçün

yaradılan ilkin şəraiti, özünəməxsus xüsusiyyətləri, mənfi və müsbət

cəhətləri olub, kiçik sahibkarlığın iqtisadi artımda rolu hələ də geri

qalır.

Kiçik sahibkarlığı stimullaşdıran bir sıra mexanizmlər

mövcuddur. Vergi formaları, onların bütövlükdə tətbiqi, subsidiya

yatırımları, hər hansı prioritet sahəyə qoyulan xüsusi kapital, sosial

iqtisadi inkişafın prioritetlərini təşkil edir. Prioritetlər cari və

perspektiv baxımdan təkmilləşir və yeniləşir, həlli yolları idarəetmə

metodları kimi təsdiq olunur. Azərbaycanın müasir iqtisadi artımı

qeyri-neft sektorunun perspektiv inkişafı, sosial infrastrukturunun,

təhsil, səhiyyə sistemlərinin prioritetlərini formalaşdırır.

131

5.3. Regionların sosial-iqtisadi inkişafının

prinsipləri və idarəetmə mexanizmləri

Regional inkişaf iqtisadi artımın və iqtisadi potensialın əsas

nəticəsi və amili olmaqla sosial-iqtisadi inkişafın aparıcı halqasıdır.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafına, əhalinin həyat

səviyyəsi, məskunlaşma və iqtisadi potesialın təkrar istehsalı

prizmasından baxılır. Müasir şəraitdə regional sosial problemlər, hər

bir nəfərin və resursun təkrar istehsalı, istifadəsi və iqtisadi artıma

təsirini tənzimləmə siyasəti regional siyasət olaraq formalaşır və

dərinləşir.

Regional sosial siyasət sahibkarlığın inkişafı, iş yerlərinin

regionlarda yerləşməsi və regionun iqtisadi və sosial potensialının

səmərəsinin yüksəldilməsi meyarları prizmasından tərtib olunur.

Sosial siyasətin əsas istiqaməti olaraq kəndin sosial-iqtisadi inkişafı,

kənd təsərrüfatı, ekologiya və kəndin resurs potensialının səmərəli

istifadəsini əhatə edir. Sosial sahələrin regional xüsusiyyətləri təbii

artım, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və infrastrukturun yerləşməsi,

təşkili və idarə edilməsi istiqamətini əhatə edir.

Müasir şəraitdə region iqtisadiyyatı ictimai əmək bölgüsü və

kommersiya maraqları üzərində qurulur. Hər bir regionun ərazi,

iqtisadi quruluşu kimi fəaliyyəti sosial meyarlara uyğun tənzimlənir.

Regionun potensialının və ehtiyatlarının təbii resursları və əhalisinin

demoqrafik tərkibi təkrar istehsal quruluşu, əhalinin reallığı və

ictimai-siyasi baxışları regional yanaşma konsepsiyasını və

regionun coğrafi, geosiyasi və iqtisadi vəziyyətinə, məhsuldar

qüvvələrin quruluşuna görə əmək bölgüsündə və maddi nemətlərin

bölgüsündə özünün mövqeyini və yerini formalaşdırır. Regional

sosial siyasət və sosial proqramlar həmin regionun xarici və daxili

təsir amillərini qiymətləndirmək, onların dinamikasını ölçmək və

struktur parametrləri regional sistemə daxil etmək yolu ilə

tənzimlənir.

132

Azərbaycan iqtisadiyyatının coğrafi - təbii və istehsal

strukturu müasir iqtisadi və sosial inkişafın regional xüsu-,

siyyətlərini formalaşdırır. Regionlar artıq açıq iqtisadi inkişaf

konsepsiyası əsasında daxili tələbatı ödəməklə kifayətlənməyib

xarici dövlətlərə inteqrasiya olmaq və ixracat yönlü strategiya

əsasında inkişaf edir, makroiqtisadi səviyyədə olmaqla yanaşı şirkət

və ayrı-ayrı ərazi birlikləri ilə baş verir. Regionlarda özünü

maliyyələşmə və özünü idarəetmə prinsipləri, sosial- iqtisadi

mexanizmləri alternativ qərar qəbuluna və sərbəst ərazi

iqtisadiyyatına şərait yaradır. Sosial yönümlü siyasət hər bir regionun

dövlət və özəl, bələdiyyə idarəçiliyinin meyarına və iqtisadi

məqsədinə çevrilir. Regional sosial siyasət ələbaxım- lıqla deyil

region potensialından maksimum və səmərəli yollarla əldə edilən son

səmərəni maksimumlaşdırma əsas meyar kimi qəbul edilir.

Regionun sosial problemləri regiondaxili və xarici

makroiqtisadi problemlər, tənzimləmə resursları və mexanizmləri ilə

təmin olunur. Daha çox regional investisiya siyasəti

infrastrukturunun inkişafı, onun standartlara uyğun təmin olunması

tədbirləri və konkret yolları makro və mikrosəviyyəli mexanizm lərlə

təmin olunur. Hər bir regionda maksimum potensialdan istifadə

etməklə səmərəli sahələrarası və qlobal iqtisadi proseslərlə səmərəli

əlaqələr qurmaq yolları və mexanizmləri tətbiq olunur. Regional

sosial-iqtisadi inkişaf, əhalinin istehlak həcmi və onun bütün maddi

və mənəvi nemətlərlə təmin olunma səviyyəsinin yüksəldilməsi

meyilləri davamlı inkişaf meyarı kimi qəbul olunur. Regionların

kompleks inkişafı onun daxili istehsal, sahələrarası nisbətlərini

istehsal və infrastruktur obyektlərinin qarşılıqlı əlaqəsini

formalaşdırmaq vəzifəsi əsas yer tutur.

Region iqtisadiyyatı və onun sosial inkişafı regionun qapalı

iqtisadi siyasəti ilə deyil, açıq və inteqrasiya siyasəti ilə bağlıdır.

Xarici amillərə əsaslanan iqtisadi inkişaf idxal, ixrac və

strukturlaşma siyasəti ilə tənzimlənir. Xarici bazara yö

133

nəldilən iqtisadi sahələr sahibkarlıq və xidmət sferası, regiona

gətirilən pulun miqdarını artırır. Daha çox xarici investisiyaların

axınına yaradılan şərait sahibkarlığı və yerli resurslardan istifadə

yollarını təkmilləşdirir. Regionların inkişafında struktur dəyişmələr,

yeni texnologiyaların tətbiqi ilə sənaye, emal sənayesi, xidmət

sferası, infrastruktur və turizm inkişafı kompleks inkişafla bağlıdır.

Regional komplekslər ərazi və sahə prinsiplərinin təşkili, optimal

əlaqəsi və maraqların uzlaşması metodlarını və yollarını

formalaşdırır.

Regional inkişafın sosial mənası onun iqtisadi məzmunu və

siyasəti ilə həll edilir. Azərbaycan məkanında iqtisadi və inzibati

regionlaşma, yerli qlobal maraqların tərtibi və reallaşması

mexanizmləri və spektri ilə həll olunur.

Müasir şəraitdə regionlaşma planlı təsərrüfat sistemindən

fərqli olaraq iqtisadi inkişaf və səmərəli inteqrasiya məqsədilə özünü

büruzə verir. Bir sıra müasir tipli təşkilati-iqtisadi obyektlərə iri

kooperasiyalar, holdinqlər, digər xarici və daxili şirkətlər region

tabeliyində olmasa da, iqtisadi əsaslarla, bir sıra vergi, maliyyə,

hüquqi və pay bölgüsündə iştirak payına görə regionun potensialının

formalaşmasına təsir edir. Regional yanaşma özü iqtisadi idarəetmə

metodu və mexanizmi olaraq təsir, xərc və potensail qiymətləndirmə

yollan ilə idarə olunur, uyğun idarəetmə orqanları yaradılır və

onların mexanizmləri təkmilləşdirilir. Regionda inkişaf qlobal

problemlərin ilkin əsası olmaqla, özü də qlobal problemlərin

həllindən asılıdır. Region və respublika arasında düz əlaqə və

qarşılıqlı təsir mövcuddur. Bu əlaqələr sahələrarası, əhali, dövlət və

sahə, sahə və ərazi proporsiyaları ilə həll olunur.

İqtisadi artım bəzi məhsulların tələbi və onların təklifində

regionlar üzrə ixtisaslaşır. Coğrafi və təbii olaraq resursların

zənginliyi regionların iqtisadi mövqeyini, onun adambaşına düşən

ÜDM-un və istehlak həcmini müəyyənləşdirir. Güclü region və

güclü mərkəz arasında qarşılıqlı ekvivalent mübadilə, subsidiya və

dotasiya sistemi tətbiq etməklə davamlı və tarazlı

134

inkişaf strategiyası hazırlanır. Qloballaşma regionun inkişafına mənfi

təsir etdiyi kimi onun dəyərindən istifadə etmək regional inkişafa

səbəb olur.

Regional problemlər bir sıra sosial məsələlərin həlli ilə

xüsusiləşir. Belə ki, regionda ümumi məsələ olaraq sosial dövlətin

vəzifəsi təhsil, səhiyyə, infrastruktur, əhalinin təminatı, iş yerləri,

miqrasiyanın azalmasi və digər məsələlər meydana çıxır. Bu

məsələlərin həlli region miqyasından çıxıb, dövlət və cəmiyyət,

bəziləri isə dünya təsiri ilə həll olunur. Daha çox regionların sosial

inkişafı və yoxsulluğun azalması avtonom həll olunan məqsədlər

deyil. Bu məsələlərdə dövlət himayəsi və təsirləri elmi əsaslarla

hazırlanır, tətbiq olunur. Yoxsulluğun azaldılması, dövlət və ölkə

miqyasında ictimai vəzifə təşkil edir. Yoxsulluğun azaldılması

regional qayğı və onun potensialını istifadəsi ilə mümkündür.

Yoxsulluq həddi iqtisadiyyatın inkişafı ilə dəyişir. Yoxsulluq

səviyyəsi regionlarda bir sıra iqtisadi sosial amillərdən asılı olaraq

formalaşır və azaldılması yolları həmin amillərə təsir etməklə baş

verir. Yoxsul ailələrin sayı adambaşına düşən gəlirlərin dünya

bankının hesablamalarına görə gündə iki ABŞ dollarından aşağı

gəliri olan ailələr təşkil edir. Biz hesab edirik ki, gəlir səviyyəsi

yoxsulluğun səviyyəsinin yeganə meyarı ola bilməz, çünki müxtəlif

ölkələrdə adambaşına düşən gəlir isteh- lakın ödənilməsində aşağı

ola bilir. Ona görə də istehlakın strukturu meyar olaraq ailələrdə

yoxsulluğun səviyyəsini təyin etməkdə daha adekvatdır.

Yoxsulluğun azaldılması regional xüsusiyyətlər kəsb etməklə

iqtisadi inkişafın dinamikası, iş yerləri və gəlir mənbələrinin

istifadəsi üçün yaradılan şəraitlərlə bağlıdır.

Yoxsulluğun azaldılması və regional inkişaf strategiyası

qarşılıqlı əlaqədə olan və davamlı inkişafın əsas tərəfləridir.

Azərbaycanda torpaq islahatları, özəlləşmə, kiçik sahibkarlığa stimul

yaradılması yoxsulluğun azaldılması üçün dövlətin regional

siyasətini formalaşdırır.

135

Regionların sosial təminatı, infrastruktur obyektlərinin

inkişafı ilə bağlıdır. Hər bir regionun inkişafında əhalinin

məskunlaşması üçün təminat səviyyəsinin yüksəldilməsi və ailə

xərclərinin minimuma çatdırılması meyarları istifadə olunur.

Əhalinin istehlak, enerji və istehlak məhsulları, onların gəlirləri və

təminat səviyyəsi ilə ölçülür. Regionda istehsalın strukturu və

məşğulluq, onun gəlirlərini formalaşdırır. Gəlirlər aşağıdakı

mənbələr üzrə daha xarakterikdir:

- əməkhaqqı gəlirləri;

- sahibkarlıq gəlirləri;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakı və satışından gələn

gəlirlər;

- transfert gəlirlər;

- sair mənbələrdən gələn gəlirlər.

Əhali gəlirlərinin istehlakında təcəssümü kənd əhalisinin

natural təsərrüfatı ondan istifadə və natural istehlakla ölçülür. Əhali

istehlakında natural gəlirlərin artımı, hər bir ailənin demoqrafik

tərkibi, onun əmlakı və ondan istifadə səmərəsi ilə müəyyənləşir.

Əhalinin istehlak davranışı regionda bazar tələb və təklifinə uyğun

olaraq əmtəə, xidmət və onların təşkilinin səmərəsi ilə formalaşır.

Azərbaycan regionlarında xüsusi təsərrüfatın iqtisadi rolu həmin

regionun coğrafi strukturu, məhsuldarlığı və coğrafi vəziyyəti ilə

seçilir. Belə ki, Azərbaycan regionları xarici dövlətlərlə həmsədr

olan regionlardır. Təbii ki, bu regionlarda tran, Türkiyə, Rusiya və

Gürcüstan ilə əmtəə və xidmət mübadiləsi istehlak və gəlir

səviyyəsinə, onun strukturuna təsir edir.

Regionların inkişafında əhalinin istehlakının yüksəldilməsi

regional siyasət, iş yerlərinin açılması, transfert gəlirlərinin

təkmilləşməsi və kiçik sahibkarlığa dəstək proqramları vasitəsilə

yardımlar edilməsi yolu ilə mümkündür. Ona görə də

region-istehsal-gəlirlər və istehlak siklik əlaqəsi həmin regionların

sosial problemlərini həll etməyin metodoloji əsasını təşkil edir.

136

Sxem. Respublika və regionun iqtisadi inkişafın

qarşılıqlı əlaqəsi

Regionların sosial-iqtisadi proqnozu tarazlılıq davamlılıq

sosial rifah, məşğulluq və məskunlaşma kriteriyaları üzərində

aparılır. Məşğulluq meyarı regionun iqtisadi potensialının səmərəli

istifadəsinə yönəldilir, bu baxımdan, yeni iş yerləri, əməkhaqqı

gəlirləri, xarici tələbatın inkişafı, regionlarda iqtisadi

məskunlaşmanı artırır. Regional potensial daha çox iqtisadi

dövriyyəyə cəlb olunur. O cümlədən torpaq, innovasiya, insan

resursları, iqtisadi dövriyyədə səmərəli istifadə olunur və bu da

özünü sosial nəticələri ilə büruzə verir.

Regional inkişaf dövlətin tənzimləmə siyasəti ilə baş verir.

Dövlət regionların sosial-iqtisadi inkişafının kompleks inkişafı və

bir sıra hüquqi təşkilati məsələləri həll edir. O cümlədən regionlarda

iqtisadi artımı təmin edən, bazar strukturuna uyğun məhsullar

istehsal edən, sənaye, kənd təsərrüfatı sahələri. 2004-2008,

2009-2013-cü illəri əhatə edir və uzun illərdə proqnozlaşdırılır.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafı bu

137

regionlarda yaradılan resurs və əldə olunan gəlirlərin bölgüsü və

yenidən bölgüsü ilə təyin olunur. ÜDM-nin formalaşması, dövlət

büdcəsi onun gəlir və xərclərində regionların payı onların rolu ilə

idarə olunur.

Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin gəlir

hissəsinin l/3-dən çoxunun rayon gəlirləri hesabına formalaşır.

Regionlar diferensiallaşır, qütbləşir. Potensialına və o

potensialdan istifadə metod və yollarına görə fərqlənir. Regionların

inkişafında dövlətin əsas siyasəti ələbaxımlılığı təmin etmək yox,

onlara stimul yaratmaq, bu inkişafa təsir etmək strategiyası əsas

götürülür. Bu baxımdan məqsədli proqram xarakterli tədbirlər

reallaşır. Dövlətin idarəetmə mexanizmləri olan büdcə,

maliyyə-vergi, sosial müdafiə proseslərində öz əksini tapır. Dövlət

büdcəsinin yarıya qədəri regionlara və regionda yerləşən müəssisə

və təşkilatların inkişafına yönəlir.

Regionların payı təhsil, səhiyyə və s. obyektlərinin sayının

çox olmasına görə dövlət büdcəsindən daha çox vəsait ayrılır.

Regionların iqtisadi inkişafı onun sosial nəticələrinə uyğun

olaraq tənzimlənir. Hər bir insanın minimum istehlak büdcəsi,

regionda və yaxud şəhər yerində eyni kompensasiyalar eyni

fondlarla tənzimlənir. Regionların inkişafı ərazi kompleksi, ərazi

sistemi halında formalaşır. Belə ki, meyar, resurslar, onların

mənbələri, istehsal infrastruktur sahələri və dövlət qərarları

ardıcıllığı ilə kompleks tərtib olunur.

Regionların bəziləri strateji əhəmiyyət kəsb edir. Bəzilərində

daha çox təbii sərvətlər zəngin olduğu üçün siyasi-iq- tisadi və ya

geosiyasi rol oynayır. Bəzi rayonların əhalisinin həyat səviyyəsi

aşağıdır. Onda mərkəzləşdirilmiş vahid hamarlama, inkişaf siyasəti

meydana çıxır.

Rayonlara bəzi dotasiya və subsidiya verilir, bəzi sahələrin

inkişafı məhz həmin regionda leqallaşdırılır. Sosial dövlətin

tənzimləmə siyasəti formalaşdırılır. Regionlar öz potensialı qədər

Azərbaycan iqtisadiyyatında hələ ki, rol oynamır.

138

Dövlət büdcəsinin gəlir hissisinin 80%-i Bakı-Abşeron

aqlomerasiyalarında yığılır (toplanır). Amma regionun potensialı

yarıbayarı olduğu halda o, dövlət büdcəsinin gəlir hissəsində 20%-ə

qədər təşkil edir.

Regionlara mərkəzləşdirilmiş fondlar, həm sahələr həm

infrastruktur, həm də sosial müdafiə üzrə eyni kriteriya baxımından

fərqləndirilir və bir sıra güzəşt sistemləri tətbiq olunur. Məsələn,

kənd təsərrüfatında doqquz verginin vergi cəmi ikisindən tutulur. Bu

da dövlət büdcəsinə daxilolmaları azaldır. Regionlarda iqtisadi

potensial kənd təsərrüfatı istehsalı, meliorasiya və bir sıra

obyektlərin region ərazisində inkişafına üstünlük verilməsidir: o

cümlədən, turizm infrastruktur sahələri, yollar, meşə təsərrüfatı və s.

Bu sahələr büdcədən formalaşır, maliyyələşdirilir və investisiya

qoyulduqda bunların inkişafı da dövlət hesabına formalaşdırılır.

Regionların sosial inkişafı, kompleks normativ və proqmatik

konsepsiyaya əsaslanır. İlk növbədə regionların əhalisinin sosial

tələbatı, təhsil, mədəniyyət və səhiyyə tələbatı normativ bazaya

əsasən formalaşdırılır.

İnvestisiyalar, mülkiyyət münasibətlərindən asılı olaraq

dövlət büdcəsinə xüsusi və dövlət investisiyalarına, eləcə də xarici

investisiyalara cəlb olunur. Regional inkişaf konsepsiyası hər bir

regionun iqtisadi rolu, onun iqtisadi artıma təsiri, regionun sosial

potensialını artırmaq, tənzimləmək, güclü region təşkil etmək

vəzifəsinə yönəldilir. Regionda əsas məsələ kənd təsərrüfatı

infrastrukturu, iş yerləri, sənaye məhsulu istehsalı, təhsil, səhiyyə,

mədəni xidmət sferasının müasir tələblərə cavab verən islahatları ilə

mümkündür. İslahatlaşma meyarı olaraq hər bir regionun kompleks

və məkan baxımından inkişafı üçün mühitin formalaşması ilə baş

verir. Perspektiv inkişaf meyilləri olaraq regionların inkişafı prioritet

istiqamət olaraq qalır.

139

5.4. Kəndin sosial problemləri və tədqiqi

Kəndin sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyası ölkə iqtisadi

inkişaf strategiyasının tərkib hissəsi olmaqla müasir şəraitdə yeni

aspektlər kəsb edir. Kəndin ərazi strukturunun təşkili idarəetmə elmi

olmaqla iqtisadi, təşkilati və sosial maddi maliyyə və resurs təminatı

ilə formalaşır, inkişaf edir. Kəndin sosial problemləri

mikroorqanizm olmaqla birbaşa və dolayı təsirlət, lokal qərarlar ilə

dövlət və yerli prinsiplərə görə tədqiq olunur. Kəndin sosial

problemləri, məskunlaşma, miqrasiya, məşğulluq, demoqrafiya və

iqtisadi-coğrafi amillərlə səciyyələnir. Ona görə də onun təhlili və

proqnozu kompleks, sistem və tənzimləmə metod larma əsaslanır.

Regional iqtisadi artım və sosial-iqtisadi inkişaf istiqamətləri

sıx əlaqədə olub bazar iqtisadiyyatının təşəkkülü və yeniləşməsi

baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kəndin sosial-iqtisadi

inkişafının təşkili ərazi kompleksi kimi bir sıra metodoloji

problemləri ilə bağlıdır.

Kəndin sosial-iqtisadi inkişafı kompleks, sistemli, ərazi və

sahə, həm də funksional idarəetmə obyekti kimi təsvir olunur. Daha

çox kəndin iqtisadi və sosial potensialı, onun yeni transformasiya

modeli, müasir islahatların tərkib hissəsidir. Sosial-iqtisadi inkişaf

ölkə iqtisadiyyatın! bazar iqtisadiyyatı şəraitində

transformasiyasının əsas bölməsidir. Xarakterik cəhət kəndin sosial

problemləri, onun iqtisadi və maliyyə əsaslarının ümumi iqtisadi

inkişafla əlaqədə öyrənilməsi metodları və sistemləri kəsb edir.

Sosial-iqtisadi inkişaf göstəriciləri respublika, ərazi səviyyəli

yanaşma ilə mümkündür. Sosial-iqtisadi inkişafın qlobal

problemləri milli iqtisadiyyat və rifah problemləri baxımından həlli

planlaşdırılır. Sosial inkişaf konstitusiya əsaslarına uyğun olaraq

sosial hüquq normaları və resurs potensialını nəzərə almaqla

formalaşdırılır. Kəndin ərazi potensialı, ərazi resursları və həmçinin

intellektual potensialla müəyyənləşir.

140

Elmi-texniki potensial ünvanlı və ərazi xarakterini onun - tətbiqi ilə

bağlı olduqda öz formasını, təşkili quruluşunu və həmçinin

sosial-iqtisadi nəticələrini tapır.

Kənd əhalisinin maddi vəziyyətinin artımı ərazinin iqtisadi

inkişafı ilə mümkündür. Kəndin istehsal rolu, onun təbii sərvətləri və

xammal bazası, həmçinin, iqtisadi vəziyyəti ilə əsaslanan

ixtisaslaşma və təsərrüfat fəaliyyətinin istiqamətləri ilə

müəyyənləşir. Kəndin rifahı, əhalinin yoxsulluq səviyyəsi, kənddə

olan əhalinin iş yerləri və həmçinin, kəndin əhalisinin sosial

müdafiəsi istiqamətləri və onların rolu ilə səciyyələnir.

Kəndin sosial vəziyyəti iqtisadi durumla yanaşı əhalinin

rifahı və tələbatın ödənilməsi yolları və infrastruktur sahələrinin

inkişafı ilə qiymətləndirilir. Kəndin sosial inkişafı, istehsal və

istehlakin tarazlılığı, əhalinin məskunlaşması və təbii artım, insan,

inkişaf indeksinin əsas istiqamətləri ilə qiymətləndirilir.

Kəndin iqtisadi və sosial rolu daha çox kənd təsərrüfatı və

ərzaq istehlakı, ərzaq təhlükəsizliyi və iqtisadi artımın kənd

təsərrüfatı sektorunda formalaşma mənbələri ilə ifadə olunur.

İqtisadi artımın kənd təsərrüfatı bölməsi, ümumi daxili məhsulun

həcmi və onun strukturu ilə formalaşır. İqtisadi artımın əsas

göstəriciləri olan ümumi daxili məhsulun adambaşına düşən

səviyyəsi respublikanın iqtisadi və sosial inkişafını onun maliyyə

mənbələrini müəyyənləşdirir. Maddi və şəxsi amillər, kənd

təsərrüfatında istehsal həcmini və onun məhsullar üzrə strukturunu

formalaşdırır.

Kənd təsərrüfatının inkifaşı kənd əhalisinin əsas məşğulluğu

və onun tələbatının ödənilməsi ərazi planlaşmasının əsas marağıdır.

Ona görə də kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı regionlarda və kəndlərdə

yerləşməsi xüsusiyyətləri, onların gəlirlər, məşğulluq və istehlak

səviyyəsinə görə ayrı-ayrı sosial qruplara bölünür.

Kəndin sosial-iqtisadi xüsusiyyətləri kənd təsərrüfatı və təbii

sərvətlərin xüsusiyyətləri ilə formalaşır. Ona görə də kən

141

din sosial-iqtisadi potensialını qiymətləndirmək üçün bir sıra

amilləri qı-uplaşdırmaq olar:

- təbii-coğrafi mühit və onların istifadəsinin səmərəli

variantları;

- kənd əhalisinin sosial-demoqrafık və məşuğlIuq səviyyəsi;

- kənddə təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi formaları, təşkilatı

quruluşu və həmin təsərrüfatların məhsuldarlığı, bazar tələbinə

uyğun məhsul və xidmətin strukturu;

- kənd əhalisinin gəlirlərinin sahə quruluşu, forma və

xərclərinin trazlığı;

- əhalinin istehlakımn quruluşu və dinamikası istehlak

məhsullarının istehsalı, idxal və ixracatı üzrə balansların tədqiqi;

- kəndin bazar tələb və təklifinin formalaşmasında kənd

təsərrüfatının rolu və kəndin maliyyə resursları;

- kəndin sosial-iqtisadi inkişafının maliyyə, kredit potensialı;

- kəndin sosial-iqtisadi inkişafı Üçün dövlət siyasəti.

Kəndin iqtisadi və sosial problemləri və onların tədqiqinin

metodoloji xüsusiyyətləri onun tədqiqinin metodologiyasını yaradır.

Kəndin sosial-iqtisadi inkişafı bir sıra problemlərlə bağlı

olub, sosializm sistemindən fərqli olaraq bazar iqtisadiyyatı

şəraitində özünəməxsus xüsusiyyətlər kəsb edir. Azərbaycan

kəndinin sosial-iqtisadi problemləri bir sıra aspektlər baxımından

qoyulur və tədqiq olunur. Bu tədqiqatlar kəndin inkişaf

konsepsiyasını iqtisadi münasibətlərin ərazi formaları və reallaşma

mexanizmlərini tədqiq edir. Daha çox aktual problemlər, kəndin

inkişafmın sosial prolemləri, kənd əhalinin həyat səvi)/yəsi və həyat

fəaliyyəti istiqamətlərində təhlillər və proqnozlar aparılır. Kəndin

sosial inkişaf problemlərinin əlaqəsi iqtisadi artım və ümumi

inkişafla regionların iqtisadi inkişaf mey illəri

142

və qarşılıqlı əlaqəsi, kənd təsərrüfatının inkişafı və kəndin

sosial-iqtisadi inkişafı, kənd və şəhər əhalisinin həyat səviyyəsinin

yaxınlaşması, kənd infrastrukturunun inkişafı və kəndin sosial

problemlərinin həllinə baxılır. Təbii ki, müasir şəraitdə bazar

iqtisadiyyatı kənd əhalisinin və kəndin sosial-iqtisadi inkişafını

məskunlaşma, ərzaq təhlükəsizliyi və həmçinin, iqtisadi islahatlarm

həyata keçirilməsində amil olaraq qiymətləndirilir.

Kəndin sosial-iqtisadi inkişafı kənd əhalisinin özünün so-

sial-demoqrafik tərkibi, onların gəlirləri, istehlakı və həmçinin,

dövlətin kəndin əhalisinin sosial tələbatı təşkil edir. Kənd təsərrüfatı

kəndin sosial-iqtisadi inkişafın sahə stmkturu olmaqla yanaşı, ərazi

problemlərinin həlli baxımından özünün resurs potensialı, iş qüvvəsi

və həmçinin, bazar maraqlarına uyğun dəyişmə meyilləri ilə

səciyyələnir.

Kəndin sosiaj-iqtisadi inkişafı ümumi və konkret göstəricilər

və meyarlar ilə təhlil olunur. Daha xarakterik cəhət kəndə ərazi

istehsal kompleksi və istehlak sferası kimi baxılır. Burada əsas

faktorları kəndə təsir edən dövlət siyasəti, kəndin özünün daxili

quruluşu, onun resurs potensialı və əsas məqsədləri təşkil edir.

Kəndin inkişafının əsas məqsədləri, ümumi respublika və konkret

məqsədlərlə ifadə olunur. Sistemli yanaşma baxımından kəndin

sosial-iqtisadi inkişafı məqsədli proqramlar əsasında baş verir.

Kəndin sosial-iqtisadi inkişaf məqsədləri parametrik olaraq

hər hansı çatılmış səviyyəni əldə etmək məqsədini güdür. Daha çox

iqtisadi artım, ərzaq təhlükəsizliyi ərzaq bazarının tələb və təklifini

tənzimləmək siyasəti əsas yer tutur. Kəndin rolu məcmuu tələbat və

məcmuu təklifdə natural, dəyər göstəricilərdə iştirak payının

yüksəldilməsi meyilləri ilə müəyyənləşir. Kəndin sosial-iqtisadi

inkişaf meyilləri inteqral səmərə prioritetləri kimi qəbul oluna bilər.

Daha çox əhalinin 50%-nin kənddə yaşaması, kənd əhalisinin təbii

artımı və kəndin iqtisadi potensialının iqtisadi dövriyyəyə cəlb

edilməsi məqsədləri

143

regional və ərazi prinsiplərinə uyğun qlobal meyarlar, uyğun

məqsəd və vəzifələr meydana çıxarır. Azərbaycan kəndinin müasir

vəziyyəti, onun resurs potensialı və perspektiv dəyişmə prioritetləri

qlobal məqsədlərə xidmət edir və dövlətin iqtisadi sosial siyasətinin

proqram xarakterli islahatlar proqramının əsas hissəsidir.

Kəndin sosial-demoqrafik dəyişmə meyli miqrasiya ilə

əlaqəli olması iş yerlərinin kənddə azalması və kəndin sosial təminat

səviyyəsinin şəhərlərə və orta respublika səviyyəsinə görə aşağı

olması ilə xarakterizə edilir. Təbii artımın azalması doğum

səviyyəsinin kənd yerlərində də azalması və respublika- daxili

miqrasiya, həmçinin başqa ölkələrə iş yerlərinin axtarılması ilə

getmə hallarının çaxalması baş verir.

Kənd əhalisinin doğum səviyyəsinin azalması, yetkin yaşında

kənddə ailə quran qadınların sayının azalması ilə əlaqəlidir. Kəndin

əhalisinin tərkibində qadınların sayının azalma tempi kişilərin

sayının azalma tempindən geri qaldığı üçün ni- gah cütlüyündə

qadınların sayının artması meyilləri baş verir. Azərbaycan kəndinin

əhalisinin ailə tərkibi istehsal və istehlak mədəniyyəti özünəməxsus

istehsal və istehlak istiqamətlərini təkrar istehsal strukturunun əsas

prioritetlərini və mənbələrini formalaşdırır. Ailə tərkibinin iqtisadi

mənası, onun fərdi təsərrüfatda fəallığı ilə müəyyənləşir. Ailə

tərkibinin daxilində uşaqların sayının çox olması əmək bölgüsündə

fəallığı artırır və əlavə gəlir gətirmək qabiliyyətinə malik olur. Ev

təsərrüfatı yeniyetmə əməyinə əsaslanır, bu da gəlirlərin

artırılmasına təsir edir. Həmçinin uşaqların sayı, onların yaş tərkibi,

validenlərin yaş qruplarına görə bölgüsü, iqtisadi fəaliyyət olaraq

kənd əhalisini və ailələrin tələbat sistemində əmtəə və xidmətlərin

marketinq quruluşunu yaradır. Kənd əhalisinin demoqrafik tərkibi,

onun həyat şəraiti və tələbat sistemində xidmət və mənəvi dəyərlərin

əsas həcmi və strukturunu müəyyənləşdirir.

144

Kəndin sosial-iqtisadi inkişafını, fikrimizcə, kompleks

tədqiqat, elmi və praktiki ümumiləşmə yanaşmasından aşağıdakı

cəhətləri öyrənmək və proqnozlaşdırmaq vacibdir:

- məskunlaşma obyekti olaraq həyat şəraiti və həyat

fəaliyyətinin iqtisadi və sosial mühitinin qarşılıqlı əlaqəsini təsir

edir. Kəndin yerləşmə xüsusiyyətləri, onun ətraf iqtisadi-coğrafi və

xarici ölkələrlə əlaqə forması, əhalinin hərtərəfli inkişafı üçün

ictimai və fərdi mühiti formalaşdırır;

- istehsal, bölgü və bazar mübadiləsi sistemində

formalaşdırılır, alıcılıq qabiliyyətini istehlak davranışını və tələbə

uyğun əmtəə, xidmət bazarının əsas mey illərini və onun seqmentlər

üzrə formalaşma xüsusiyyətlərini yaradır;

- sosial infrastruktur obyektləri və sosial-iqtisadi göstərici

olaraq əhalinin tələbatına uyğun olaraq pullu və pulsuz xidmət

sferasını yaradır. Əhalinin sosial tələbatına uyğun mənzil, məişət və

hər bir ailənin cari, perspektiv inkişaf tələbatına uyğun sosial

indikatorların planlaşması və istifadəsi yollarını müəyyənləşdirir;

- əhalisinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi yollan daha çox

aztəminatlı ailələrin yerli və mərkəzləşdirilmiş resurslar vasitəsilə

müdafiə sisteminin təşkilinin metodiki əsaslarını yaratmaq

istiqamətləri;

- iqtisadi və sosial dəyişmələri ilə struktur dəyişmələrin

arasında əlaqənin iqtisadi əsaslarını və tənzimlənmə mexanizmlərini

formalaşdırmaq və idarə etmək, idarəetmənin əsas istiqaməti kimi

təsir etmək.

Metodların seçilməsi və onlarm tətbiqi uyğun olaraq qoyulan

məqsədlər və resursların imkanları arasında əlaqəni yaratmaqla baş

verir. Ərazi kontekstində iqtisadi ədəbiyyatlarda daha çox kənd

təsərrüfatı istehsalı aqrar münasibətlər baxımından öyrənilir. Kəndin

inkişafının sosial-iqtisadi problemləri kənd əhalisinin güzaram,

sosial infrastrukturun inkişaf səviyyəsi və aqrar islahatların effekti

ilə ölçülür və qiymətləndirilir.

145

Sahə problemləri, kəndin sosial-iqtisadi inkişafı arasındakı

əlaqə səbəb və nəticə əlaqələri baxımından təhlil edilir və

proqnozlaşdırılır. Aqrar sektorun inkişafının meyar və göstəricilər

sistemi baxımından tədqiqi metodologiyası formalaşır. Kəndin

sosial mühiti amil olaraq kənd təsərrüfatı istehsalının maddi istehsal

strukturu əldə edilən gəlirlər, bazar üçün istehsal olunan təklifi əsas

ola bilər. Kənd təsərrüfatı bazar münasibətləri və kəndin bazar

məkanı kimi ayrı-ayrı bölmələri, onların tələbat və təklif

göstəriciləri ilə qiymətləndirilir. Region münasibətlərinin aşağıdakı

obyekti və idarəetmə mexanizmləri mövcuddur:

- əmtəə və xidmət bazan;

- maliyyə bazarı və maliyyə resursları;

- təşkilati-iqtisadi bazar institutları;

-əmtəə bazarı, məşğulluğun mövcud vəziyyəti və perspektiv

dəyişmə mey illəri;

- infrastruktur bazarı, o cümlədən, istehsal və istehlak və

xidmət infrastrukturu bazarları.

Münasibətlər sistemində kəndin coğrafi-iqtisad i amilləri

təbii-coğrafi və kommunikasiya təminatı ilə qiymətləndirilir.

Sosial-iqtisadi inkişafı dövlətin ərazi, regional siyasətinin

reallaşması istiqamətləri ilə formalaşır.

İqtisadi mühit və aqrar münasibətlərdə rəqabət, bir sıra

resursların istifadəsinin bazar, yaxud onun istifadəsi üçün zəruri

olan məsrəflərin az olması ilə üzləşir. Ona görə də kəndin daxili

potensialı ilə həmin əraziyə gətirilmiş potensial arasında optimal

nisbətlər və yaxud əvəz edilməsi strategiyası hazırlanır.

Kəndin sosial problemləri və iqtisadi inkişaf meyillərini

tənzimləyən siyasət formalaşdırır. Kəndin sosial-iqtisadi inkişafı

tənzimləmə obyektidir. Sosial problemlərin formalaşması, onların

həlli yolları uyğun olaraq tənzimləmə və idarəetmə mexanizmlərinə

malikdir. Kəndin kompleks inkişafına onun sosial-iqtisadi

problemlərinin həllinə, kənd əhalisinin həyat

146

səviyyəsinə dinamikası və formalaşma xüsusiyyətlərinə şəhər və

respublika ilə müqayisədə baxılır.

Kəndin sosial-iqtisadi problemləri, formalaşan və daima

dövlət tənzimlənməsinin əsas obyekti olan perspektiv və prioritet

istiqamətlərdir. Kənd əhalisinin maddi rifahının təbii və coğrafi,

həmçinin resurs potensialı ilə vəhdətdə öyrənilməsi, məhsuldar

qüvvələr və regional yanaşma kontekstindən ölçülür. Uzunmüddətli

tədqiqat obyektləri olaraq ayrı-ayrı sənaye mərkəzlərinin, yaxud

regionların tədqiqinə keçmiş SSRİ və Azərbaycan timsalında

baxılmışdır. Belə ki, Rusiyada və onun şəhərlərində fəhlələrin və

mühəndis-texniki işçilərin həyat səviyyəsi gəlirləri və

məhsuldarlıqları uzun müddət iqtisadçı alimlər tərəfindən tədqiq

olunmuşdur. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi panoraması

1996-cı ildən sabit iqtisadi artım və rifahın yüksəldilməsi

konsepsiyasına uyğun inkişaf meyillərinə malikdir. İqtisadi artım və

dinamik struktur dəyişmələri, tarazlı inkişaf, rifahın və sosial

problemlərin həlli mexanizmlərini təkmilləşdirməyə və perspektiv

ehtiyatların ayrılmasına şərait yaradır.

Kəndin sosial-iqtisadi problemləri bir sıra istehsal və ərazi,

sosial yönlü istiqamətlərinə görə spesifik xüsusiyyətlər kəsb etdiyi

üçün onun iqtisadi və sosial həyatı və dövlət tənzimlənməsi

mexanizmləri dünya təcrübəsi və Azərbaycan kəndinin

xüsusiyyətlərini nəzərə alır. Həyat fəaliyyəti faydalılıq nəzəriyyəsinə

uyğun olaraq iş şəraiti, həyat və insan inkişafı indeksi baxımından

qiymətləndirildikdə, kompleks göstəricilər və nəticələrlə

kifayətlənmək olar. Aqlomerasiya səmərəsi kəndə və kənd

təsərrüfatına xas olan xüsusiyyətdir. Aqlomerasiya toplanmış vahid

məqsədə yönəldilən təsərrüfat, əmək, mədəni əlaqələrin nəticəsi kimi

qəbul olunur.

Kəndin sosial-iqtisadi inkişaf problemləri kəndə vahid

iqtisadi məkan və həyat səviyyəsi, həmçinin ailə və məşğulluq

səviyyəsinə fərqlənən əhali və sosial qrupların məcmuu kimi baxmaq

vacibdir. Kəndin sosial problemləri, kənddə və əha

147

linin istehsal qabiliyyəti, kəndin resurs potensialı və ümumi iqtisadi

problemlərin həllində dövlətin iqtisadi, proteksionizm və güzəşt

mexanizmləri əsas rol oynayır. Bu aspektdən kəndin və respublika

iqtisadiyyatı vahid qarşılıqlı əlaqədə təsvir olunur.

Kəndin sosial-iqtisadi inkişafı ümumi iqtisadi artım və

respublikanı konseptual inkişaf istiqamətlərinin aparıcı halqası

olmaqla vahid iqtisadi sistemin əsas meyarı kimi qəbul oluna bilir.

Kəndin sosial-iqtisadi inkişafının idarəetmə obyekti kimi bazar

iqtisadiyyatı şəraitində müəssisə kimi təsvir etməklə, onun xarici və

daxili iqtisadi-sosial transfertlərini qiymətləndirmək və

proqnozlaşdırmaq olar. Kəndin sosial-iqtisadi sistemi, onun istehsal

və uyğun olaraq əhalisinin istehlak quruluşu, onların formalaşma

mənbələri və göstəriciləri ilə müəyyənləşir. İstehsal xarakterli

problemlər region iqtisadi potensialının istehsal marketinq və

istehlak təyinatı ilə təşkil olunur. Kənd təsərrüfatı və emal sənayesi

və sosial infrastruktur obyektlərinin intensiv artımı həmin ərzaqda

məşğulluğun səviyyəsi və həyat səviyyəsini müəyyənləşdirir. Kənd

təsərrüfatı məhsullarının istifadəsi və ixracatı biznes mühiti və onun

reallaşması mexanizmləri ilə ifadə olunur. Kənd təsərrüfatı istehsalı

daha çox xammal və əl əməyinə əsaslanan istehsal sahəsi olduğu

üçün onun istehsal xərcləri və istehlak səmərəsi arasında nisbətlərin

əlaqəsi daha adekvat prosesdir. Hər bir respublikada ərzaq tələbatı

və onun ödənilməsi strateji məqsəd olmaqla, daxili istehsal və yaxud

idxalın təkmilləşməsi hesabına baş verir. Təbii coğrafi mühit və

kənd təsərrüfatı istehsalı üçün zəruri olan amillərin mövcudluğunu,

ixrac strukturunu for- malaşdınr. Respublika istehsalının sahə və

ərazi quruluşu, onun məhsullarının daxili tələbat və ixracat üçün

formalaşma dinamikasını yaradır. Bazar tipli iqtisadi inkişaf

strategiyası dövlət tənzimlənməsi liberal iqtisadiyyat arasında olan

əsas nisbətləri, onların bəzi məhsullar və fəaliyyətlər üzrə

prioritetliyini müəyyənləşdirir. Azərbaycan Respublikasında kənd

təsərrüfatı

148

istehsalı özəl və fərdi təsərrüfata əsaslanır. Kənd təsərrüfatı

məhsullarının daxili istehsal və idxal hesabına ödənilməsi yollarının

tənzimlənməsi sahibkarlığın inkişafının əsas meyillərini və

tənzimlənilmə mexanizmlərini əks etdirir.

Xüsusi təsərrüfatın xüsusi çəkisinin yuxarı olması,

sahibkarlığın inkişafı üçün ilkin şəraiti olmaq və daha çox kiçik və

orta biznes fəaliyyətinə əsaslanan kənd təsərrüfatı, təbii resurslara

əsaslanan formaları, onların məşğulluqda rolunun yüksək olması və

bazara uyğun çevik iqtisadi siyasət sahəsi kimi kəndin iqtisadi və

sosial problemləri qarşılıqlı əlaqədə öyrənilir. Kənd təsərrüfatı və

aqrar sektor, əhalinin məşğulluğu və regionların sosial-iqtisadi

inkişafı qarşılıqlı əlaqədə olan proseslərin məcmuu kimi formalaşır.

Kəndin sosial-iqtisadi proqnozları onun resurs proqnozu və

marketinq planları əsasında təşkili və idarə olunması

metodologiyasını yaradır. Kəndin iqtisadi artım kontekstindən

qiymətləndirilməsi ilə ifadə oluna bilir. Kənddə təbii artım və onun

əhalisinin məşğulluq səviyyəsi, ümumi strateji məqsəd olan ümumi

daxili məhsulun onun sahə quruluşunda kəndin potensialı ilə bağlı

olan fəaliyyətlərin xüsusi çəkisini və perspektivini müəyyənləşdirir.

Əməkqabi- liyyətli əhalinin artım tempi təbii artımla müəyyənləşir.

Əhali istehsal potensialı kimi şəhər və ölkə iqtisadiyyatında

əhəmiyyət kəsb edir.

Kəndin potensial imkanlarını qiymətləndirmək üçün onun

ərazisində yerləşən sənaye, turizm, infrastruktur sahələrinin

inkişafını qiymətləndirmək vacibdir. Yoxsulluq səviyyəsi, kənddə

təhsil, səhiyyə və mədəniyyət obyektlərinin ümumi sayı onlardan

istifadə əmsalı və onun dəyişmə meyilləri kəndin sosial-iqtisadi

rolunu, onun ölkə iqtisadiyyatında resurs və ehtiyatların idarəetmə

vəzifələrini müəyyənləşdirir.

Kəndin iqtisadi rolu və sosial mənası dinamik proses olmaqla

xarici və daxili amillərin hesabına idarə olunur. Xarici amillər kimi

kəndin kompleks inkişafına onun sosial infrastrukturu və sahibkarlıq

fəaliyyətinə stimullar yaratmaq, kənd

149

əhalisinin transfert gəlirlərini tənzimləmək yolu ilə idarə olunur.

Kənd təsərrüfatı istehsalı özəlləşmə və çeviklik səviyyəsinin yuxan

olması stimullar mexanizminin yaradılması zə- ruriyyəti meydana

çıxır.

Dövlətin himayəçilik siyasəti, tənzimləmə mexanizmləri və

iqtisadi təşkilati təsir rıçaqları uyğun olaraq vergi, kredit və

həmçinin maddi və təşkilati yardım təşkilatları və uyğun

mexanizmləri formalaşdırır. Sosial-iqtisadi inkişaf strategiyası

aqlomerasiyası və inteqrasiya effektindən istifadə etmək baxımından

əlverişli ərazi-iqtisadi sistemdir. Kəndin bir sıra təsərrüfat amilləri

və həmçinin coğrafi yerləşmə xüsusiyyətləri torpaq resursları,

onların istehsal fəaliyyətində səmərəli istifadəsi məcmuu və renta

münasibətlərinin yeni prizmasını müəyyənləşdirir.

Kəndin kompleks inkişafı sistemli yanaşma kompleks

indeksikasiya və xarici amillərin dəyişmə meyilərini nəzərə almaqla

həyata keçirilir. Sistemli yanaşma resurs və məqsədli proqram

üsulları ilə baş verir. Kənd əhalisinin artımı kəndin iqtisadi durumu

və sosial müdafiə problemləri tədqiqat metodlarının seçilməsinə və

onların qiymətləndirilməsində istifadə olunan mexanizmlərə

əsaslanır. Bu məqsədlə kənddə əhalinin təbii artımı, miqrasiya

xüsusiyyətləri, kənd təsərrüfatı və sənaye potensialının bazar tipli

tənzimləmə aspektləri qiymətləndirilir. Kənd əhalisinin

sosial-demoqraflk tərkibi, onun yaşayış vəsaitləri ilə imkanlarını

formalaşdırır. Daha çox resurs yanaşma metodları, həmin resursların

innovasiya şəraitində struktur dəyişməsini əhatə edir.

Kompleks metodlar kompleks göstəricilərin seçilməsi,

onların qiymətləndirilməsi və proqnozu ardıcıllığı ilə ifadə olunur.

Respublikada iqtisadi idarəetmə məsələləri sistem halında

kəndin inkişafına, onun iqtisadi və sosial roluna təsir edir. Kəndin

ayrı-ayrı problemlərini həll etmək ideologiyasına, tam və kompleks

mexanizmlər yaratmaq prinsiplərinə əsas isti

150

qamət olaraq tənzimləmə obyekti kimi baxılır. Metodoloji baxımdan

kəndin sosial inkişafı kompleks proqramlar və mexa- nizmlər

vasitəsilə həll olunur.

Kənd əhalisinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial

inkişaf strategiyası ilə şərtlənir, istehsalın səmərəli təşkili və bölgü

münasibətlərinin ədalətli reallaşması ilə baş verir. Azərbaycan

Respublikasının kənd yerlərinin inkişafına tətbiq edilən

ümumrespublika strategiyasının reallaşması xüsusiyyətlərini nəzərə

almaq vacibdir.

Strateji istiqamətlər kəndin sosial-iqtisadi inkişafında qlobal

və ərazi məqsədlərinin uzlaşmasını müəyyənləşdirir.

Kəndin kompleks tədqiqi uyğun olaraq istehsal, İstehlak və

təminat səviyyəsinə görə aparılır. Əhalinin təminatı adambaşına

düşən gəlir, istehlak və dövlət hesabına sosial müdafiə təminatı ilə

ölçülür. Sosial müdafiə sistemi olaraq pensiya təminatı, sosial

müavinatlar və dövlət hesabına maliyyələşdirilən təhsil, səhiyyə

xidməti, həmçinin, kəndin infrastruktur rekreak- siya sistemi təşkil

edir.

Regional inkişaf meyi İləri kəndin coğrafi mühiti, istehsal

quruluşu və əhali məşğulluğu problemləri ilə həll olunur.

Naxçıvanda iqlim şəraitinin sərt olması, torpaqların su basması, Araz

çayından nasoslar vasitəsilə suvarma suyunun əldə edilməsi hər bir

məhsulun maya dəyərini artırır. Naxçıvanda istehsal və xidmət

sferası, daha çox özəl sektorun və yerli şirkətlərin hesabına inkişaf

etdirilir.

Azərbaycan kəndinin iqtisadi və sosial inkişafının ərazi

bölməsi kimi onun əsas istiqamətləri ərazi kompleksləri baxımından

təhlil olunur. Kəndin sosial-demoqrafık fəaliyyətinin inkişafı,

kəndin rifah halı ilə bağlıdır. Əhalinin həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi kəndin ərazi kimi idarə edilməsinin meyarı kimi qəbul

edilir. Kənd əhalisinin tələbatının ödənilməsi kompleks şəraitlərlə

bağlıdır. İlk növbədə kənd əhalisinin tələbatının formalaşması

istiqamətləri və onların ödənilməsində resurs potensialının əsas

mənbələri və onlardan istifadənin

151

səmərəli variantlarının təşkili və idarə olunması əsas istiqamətdir.

Digər tərəfdən kənd yerlərində məşğulluq səviyyəsinin

yüksəldilməsi məhsul və xidmətin, həcminin və strukturunun

təkmilləşməsi, bazar iqtisadiyyatına uyğun kənd təsərrüfatının

dinamik inkişafı və istehsal məhsulunun istifadə istiqamətlərini

təşkil edir. Kənd təsərrüfatı kompleksi iqtisadi və sosial meyarlar

üzərində funksional və sahə maraqları güdür. Bu isə kənd

təsərrüfatının sahələrarası əlaqələrinin onun məhsulunun daxili və

son bölgüsü və yenidən bölgüsü prinsiplərini özündə əks etdirir.

Kənd təsərrüfatı istehsalı emal, kənd təsərrüfatı məhsulları bazarı

arasında tələbat və təklifin dəyişmə meyilinə uyğun olaraq

formalaşır və idarə olunur.

Resurs potensialı ərazidə istehsal və xidmət sferasını yaradır.

Təbii resursların iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilməsi, kənd

təsərrüfatının heyvandarlıq, emal sənayesi və kənd təsərrüfatı

məhsullarının bazar tələbinə uyğun ticarət dövriyyəsini

formalaşdırır.

Kəndin sosial-iqtisadi dövriyyəsində həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi istiqaməti ilə yanaşı yoxsulluğun azaldılması

istiqamətləri əsas rol oynayır. Yoxsulluğun azaldılmasında prioritet

istiqamət kənd əhalisinin məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi, bu

məqsədlə kiçik və orta biznesin formalaşması və bazar təklifinə

uyğun məhsul və xidmət istehsalının həcmini artırmaq məqsədləri

əsas yer tutur. Kənd təsərrüfatının istehsal strukturu mülkiyyət

formalarından asılı olmayaraq bazarın diktə etdiyi mal və əmtəə

tələbatla qiymətləndirilir və təkmilləşmə istiqamətində bu sahəyə

ayrılan vəsaitlər investisiya istiqamətində maliyyələşdirilir.

Respublikada kənd təsərrüfatının maliyyələşməsi xırda və kiçik

sahibkarlığa kömək regionların kompeks inkişafına ayrılan vəsaitlə

reallaşır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının artımı istehsala stimul

yaratmaq, emal sənayesi, satış və məhsulun saxlanılması üçün

potensialm genişlənməsi istiqamətləri üzrə idarə olunur. Kənd

təsərrüfatı dövlət tənzim

152

lənməsi obyekti olmaqla iqtisadi və sosial stimullar üzərində

idarəetmə mexanizmləri və uyğun proqram xarakterli tədbirlər ilə

ifadə olunur. Kənd təsərrüfatı istehsalı kəndin resurs potensialı

arasında qarşılıqlı əlaqədə torpaqlann düzgün istifadəsi, onların kənd

təsərrüfatı sahələri üzrə istifadəsi istiqamətləri və torpaqlarm əhali

istehlakına, yaxud emal sənayesi və ixracat potensialını artırmaq

məqsədilə bölgüsü və səmərəli istifadəsi yolları əsas istiqamətlərdir.

Kənd təsərrüfatı sahəsinin əsas amili olaraq kənd əhalisi,

onların məskunlaşma səviyyəsi və onlardan istifadə səmərəliliyi,

əhalinin aktiv əmək fəaliyyəti və onların adambaşına düşən istehlak

normalarıdır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakı təkcə kənd

əhalisi üçün deyil, bütün respublika əhalisi və kəndin potensialının

istifadəsində iştirak edən gəlmə əhalinin va ixracat üçün istehsal

olunan məhsullann həcmi və onların quruluşu ilə müəyyənləşir. Hər

bir ərazidə məhsullar üzrə istehsal və istifadə balansı həmin kəndin

istehsalı ilə onun istehlakı, gəlirləri və xərcləri arasında balansı və

tarazlı inkişaf istiqamətləri müəyyənləşdirir.

153

VI FƏSİL: SOSİAL MÜDAFİƏ SİSTEMİ VƏ ONUN

TƏKMİLLƏŞMƏSİ MEXANİZMLƏRİ

6.1. Ünvanlı sosial yardım, onun təkmilləşməsi

istiqamətləri

Ünvanlı sosial yardım sosial müdafiənin tərkib hissəsi

olmaqla gəlirlərin səviyyəsi, ehtiyac minimumundan aşağı

səviyyədə olan insanalara və ailələrə tətbiq edilir. Ünvanlı sosial

yardım müasir şəraitdə özünün iqtisadi və sosial amillərini və əsas

vəzifələrini ifadə edir. Belə ki, iqtisadi amil olaraq ölkədə yoxsulluq

həddi, onun aşağı salınmasına yönəldilən tədbirlər daxildir. Digər

tərəfdən obyektiv səbəblər üzündən bütün əhaliyə bölgü sistemindən

və ümumi daxili məhsuldan az pay çatdıqda, həmin əhali qruplarının

rifahını yüksəltmək, onların minimum yaşayış səviyyəsini təmin

etmək vəzifəsi zəruriliyi yaranır. Ünvanlı sosial yardım ola bilsin ki,

inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə ancaq təbiİ səbəblərdən, maddi

nemətlərdən məhrum olan insanlara verilir. Azərbaycan reallığında

yoxsul- luğun, aşağı pensiya həddi və ailədə uşaqların sayının çox

olması və işləməyən qadınların olması ünvanlı sosial yardımın

zəruriliyini yaradır. Ünvanlı sosial yardım birbaşa və dolayısı yolla

ümumi resurslar hesabına yaradılan şəraitlər, sosial müdafiə

fondları, ictimai resurslar, birgə yaşayış üçün yaradılan vəsaitlər

təşkil edir.

Müasir şəraitdə sosial dövlətin funksiyası, humanizm

rıçaqları olaraq pensiyalar, birdəfəlik müavinatlar, yaxud daima

ünvanına görə verilən müavinatlar və stimullaşdırıcı tədbirlər

ünvanlı sosial yardımın əsas mexanizmləridir. Respublikada

demoqrafik tarazlığı, doğum səviyyəsini saxlamaq, kimsəsiz

valideyn və uşaqlara maddi maliyyə yardımı, uşaq müəssisələri,

əlillər evi və ictimai, mədəni-maarif və bədii yaradıcılıq evləri

ünvanlı sosial yardımın halıdır.

154

ünvanlı sosial yardım konsepsiyası maliyyə şəffaflığı və

təyinatına, məqsədinə yönəldilən sosial siyasətin mexanizmidir.

Onun iqtisadi əsasını milli sərvət, onun varislik prinsipinə uyğun

bölüşdürülməsi, sosial ədalət və sahibkarlığa, yardım, yoxsulluq

həddindən uzaqlaşmaq prinsipləri təşkil edir. Hər bir vətəndaş miras

qalmış milli sərVətin varisi kimi bərabər mənimsəmə imkanlarına

malik olmalıdır. Bu imkanları formalaşdıran və maddi-əşya, pul və

natural yardımlarla hər kasıb ailəyə çatan vəsaitlə ölçülür. Ünvanlı

sosial yardımın gətirilmiş meyarı ailədə adambaşına düşən aylıq

gəlir götürülür.

P əH + SC + TG + CG - Äf Burada, ƏH - əməkhaqqı gəlirləri;

SG - sahibkarlıq gəlirləri;

TG - transfert gəlirləri;

CG - sair gəlirlər;

N - ailə üzvlərinin sayı.

Ünvanlı sosial yardım subyekti olaraq adam başına )

m düşən gəlirin

təşkil edir.

ehtiyac minimumundan az olan ailələr

G(L G >

Ailələr ünvanlı sosial yardım alır. Real iqtisadiyyatda əmək

və sosial müdafiə nazirliyinə edilən müraciətdə ailə gəlirləri bütün

mənbələr və perspektiv ehtiyatlar hesablanır, qiymətləndirilir. Təbii

ki, komerial və səyyar yoxlamalar gəlirlərin potensial mənbələrini

informasiyalara uyğun olaraq yoxlayır. Standart yoxlama sənədləri

və müşahidə yolu informasiya mənbələri hesabına cari və perspektiv

gəlirlərin orta aylıq

( ^ ) səviyyəsi ölçülür və ünvanlı sosial yardım almaq səlahiyyəti

qərarla qəbul olunur.

155

ünvanlı sosial yardım, sahibkarlığa kömək və nağd pul

yolu ilə həll oluna bilər. Əgər (2) formuluna əsasən ^ gəlir ehtiyac

minimumundan aşağıdırsa, onda əlavə gəlirin

G+Ç1G =Y min üzərinə XG - daxil edin. Burada, Y min -

yaşayış minimumudur. Əgər hesablasaq ki, G . 40 manatdırsa, onun

ailədə 3 nəfəri varsa, onun gəlirləri 115 manat olarsa, onda əlavə

olaraq həmin ailəyə 190 manat verilir. Təbii ki, bu vəsaitin istehlak

təyinatlı olması sahibkarlığı inkişaf etdirmir. Ona görə də əlavə

gəlirlər istehlak xarakterli və gələn gəlirlərin artırılması şərtlərilə

verilir.

Ünvanlı sosial yardım sistemi əhalinin sosial qrupları üzrə

tərkibi, onların yaşayış üçün zəruri təminat səviyyəsi və təkrar

istehsalı üçün minimum ehtiyacların ödənilməsi konsepsiyası

üzərində qurulur. Sosial yardım müəyyən mexa- nizmlər üzrə dəstək

proqramı çərçivəsində həli olunur. Müasir şəraitdə əmək fəallığı və

iqtisadi potensialın səmərəli istifadəsi və təkrar istehsalı üçün

ünvanlı sosial yardımın mənası və fəlsəfəsi, əhalinin işlə təmin

olunması, fərdi əmək prosesinin təşkili məqsədini güdür.

Sosial yardımın vergi mexanizmi ilə idarə edilməsi, maliyyə

lizinqi, subsidiyalar və ipoteka kreditləşməsi, həmçinin fərdi

təsərrüfatda fəallığı artıran tədbirlər həyata keçirilir.

Sosial yardımın verilməsi, torpaqlardan istifadə edilməsi,

kreditləşmə yolu ilə mal-qara və istehsal vasitələrinin alınması

əməkqabiliyyətli insanlar pul vəsaiti ilə gündəlik istehlaka təsirə

nisbətən daha prioritet istiqamət və yol təşkil edir.

Müasir şəraitdə ictimai əmək daha çox fərdi əməyin ictimai

dəyəri ilə ifadə olunduğu üçün fərdi əməyə dəstək proqramları daha

səmərəli təşkilati yoldur. Ünvanlı sosial yardımın iqtisadi

yönümlüyü müasir şəraitdə təkmilləşmə istiqaməti olaraq

əhəmiyyətlidir.

Fərdi istehsala stimul yaratmaq üçün sosial kreditlər hər hansı

fəaliyyət üçün verilir və onların istifadəsinə nəzarət edilir.

156

Belə ki, istehlak xarakterli kreditlər və güzəştli kreditlər fərdi

təsərrüfatçılıq fəaliyyətini artırır.

Ölkədə bəzi məhsullara ehtiyacı ödəmək və bazarda bir sıra

məhsullar üzrə bolluq yaratmaq üçün xarici ölkələrdən idxalı

azaltmaq və sahibkarlığı stimullaşdırmaq niyyəti ilə subsidiyalar və

güzəştli vergilər istifadə olunur. Azərbaycan Respublikasında vergi

məcəlləsinin prinsiplərinə görə əsas vergi növü olan əmlak və torpaq

vergisindən başqa digər vergilər tətbiq edilmir. Ərzaq məhsullarının

qiymətini saxlamaq, aztəminatlı ailələrin ərzaq tələbatını ödəmək

məqsədilə vergi güzəştləri və vergi tutulmamaq qiyməti azaldır və

yoxsul ailələrin ərzaq təhlükəsizliyini təmin edir. Ünvanlı sosial

yardımların əsas yolu lizinq xidmətləri və taxıl, yaxud digər

məhsullara verilən subsidiyalar təşkil edir. Subsidiya və ucuz

yanacaq verməklə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq,

ölkədə bir sıra məhsulların istehsalına və onun qiymətinə təsir edir.

Təbii ki, dövlətin dotasiyası da ünvanlı xarakter daşıyır. Daha çox

aztəminatlı ailələrin ərzaq tələbatını ödəmək, kənd təsərrüfatının

inkişafına stimul yaratmaq və ərzaq idxalını azaltmaq yolu ilə

istehsala müdaxilə etmək müasir şəraitdə dövlətin sosial yardımının

istehsal xarakterli istiqamətləridir.

Yardım siyasəti dövlət mexanizmlərinin ünvanlı və sosial

effektin artımına yönəldilir. Sosial effekt əmək fəallığı, cari tələbat

və perspektiv inkişafa aparan subyektlər və obyektlər tətbiq edilir.

6.2. Müdafiə olunan xərclərin planlaşması

Müdafiə olunan xərclər insanların təminatı üçün dövlət və

büdcədən kənar vəsaitlər hesabına hər bir vətəndaşın həyat şəraitini,

normal təkrar istehsalını və sığortalaşmasını ödəmək və

maliyyələşdirmək üçün mənbəə və xərclər təşkil edir.

Müdafiə olunan xərclər geniş mənada zəruri olan maddi və

mənəvi nemətləri təmin edən xərclər nəzərdə tutulur. Bütün

157

mənbəə və obyektlər üzrə müdafiə olunan xərclər arasında dominant

rolunu əməkhaqqı xərcləri təşkil edir. Əməkhaqqı və ona əlavələr

işləyən müəssisə özəl sector, muzdlu fəaliyyət və cari təsərrüfatdan

əldə olunan mobil gəlirləri əhatə edir.

Əmək haqqı gəlirləri əməyə görə bölgü və əmək bazarında

tələb və təkliflə tənzimlənir. Əməkhaqqının səviyyəsi, onun

diferensiyası, iqtisadi artımla yanaşı dəyişmə dinamikası ölkədə

sosial ədalət, bölgü və müdafiə sistemini formalaşdırır.

Əməkhaqqının sosial mənası rifah, ədalətli bölgü və stimullar

yaratmaq vəzifəsini güdür. Müdafiə olunan xərclər dövlət

büdcəsinin və ayrı-ayrı müəssisələrin xərclərinin, işçilərin və bütöv

əhalinin maraqları və sosial müdafiəsinə yönəldilməsi ilə baş verir.

Müdafiə olunan xərclər tarazlıq və ədalətli bölgü nisbətləri ilə

tənzimlənir. Məsələn, yığım və istehlak nisbətləri, gəlir və xərclər

nisbətləri, əhali və onun tələbatının ödənilməsi nisbətləri

maddi-maliyyə, büdcə və pul- kredit münasibətləri ilə həll olunur.

Müdafiə olunan xərclərin vahid çərçivədə tənzimlənilməsi

fondların, resursların və təyinatına uyğun olan xərclərin

qruplaşması, onların normallaşması və idarə edilməsi baxımından

həlli yolları ilə mümkün olur. Makrosəviyyədə siyasət sosialyönlü,

əməktutumlu və gəlirli və istehlaka yönəldilən xərclər yolu ilə

mümkün olur.

Müdafiə olunan xərclərin planlaşması və istifadəsi meyarlar

və göstəricilərlə makro və mikrosəviyyəli iqtisadi və sosial alətlərdə

öz əksini tapır. İqtisadi artım və tarazlı inkişaf bazar tələbi və təklifi,

pul həcmi və əmtəə xidmət arasında tarazlılıq yaratmaq və iqtisadi

artıma təsir etmək üçün istehlak və investisiya xərcləri arasında

nisbətlər bir sıra maraq baxımından həll edilir. Daha çox

investisiyanın perspektiv istehlaka şərait yaratması elastiklik və

dinamizmin təşkilinə şərait yaradılması siyasəti mexanizmləri təmin

olunur. İnvestisiya xərclərində birbaşa əmtəə və xidmət yaranırsa,

onun ixracatı və istifadəsi arasında tarazlılıq məcmuu tələb və

təklifin tarazlılığı baş verməlidir. Bütün mənbələr hesabına

investisiya xərclə

158

rinin iş qüvvəsinin təkrar istehsalı və onun bazaar təklifinə təsiri eyni

gücdən tənzimlənilməlidir.

İqtisadi inkişaf və artım xərc strukturundan asılı olaraq

formalaşır. Xərclərin planlaşması iqtisadi və sosial prosesin

əməktutumu, materialtutumu və əlavə kapital xərcləri ilə

müəyyənləşir. Struktur modelləşdirmə prioritet xərclər üzrə reallaşır.

Kommersiya marağı xərclərin düzgün və səmərəli istifadəsi

mexanizmlərini formalaşdırır. Sosial maraqlar isə sosial səmərə ilə

ayrılan vəsaitlər və onların istifadəsi yolları ilə müəyyənləşir.

Sosial xərclər investisiya yönümlü, əməktutumlu sahələrin və

amillərin təkrar istehsalına yönəldilən tədbirlər ilə reallaşır. Sosial

xərclərin yaradılmasında şəffaflıq və ünvanlılıq büdcə tərtibatı, vergi

ödəmələri və rüsumların tutulmasında istifadə olunur. Sosial

müdafiə olunan xərclərin artımı intensiv və ekstensiv faktorlarla və

onların təkrar istehsalı ilə baş verir.

Əməkhaqqı xərclərinin arxasında əmək məsrəfi, onun

faydalılığı rol oynayır. Əməkhaqqı xərcləri işləyən əhalinin həyat

səviyyəsini, investisiya ilə əməkhaqqı xərcləri, iş yerləri ilə

məşğulluğun təşkilinin iqtisadi əsaslarını tənzimləyir. Əməkhaqqı

xərcləri ilə ona əlavələr, sosial sığorta sistemi, pensiya ödəmələri,

sosial yardımlar və subsidiya siyasəti faiz siyasəti formalaşır.

Minimum əməkhaqqı, orta aylıq əməkhaqqı və onların

dəyişməsi qanunauyğunluqları ölkədə iqtisadi və sosial siyasətin

nisbətlərinin ölçülməsi və tənzimlənilməsi istiqamətlərini

müəyyənləşdirir.

Müdafiə olunan xərclər idarəedilmə strukturuna görə dövlət

və sahə-ərazi səviyyələrində tənzimlənir. Belə ki, dövlət büdcəsində

investisiya və əmək haqqı xərcləri, sosial ödəmələr və əməkhaqqı

xərcləri, digər nisbətlər tənzimlənir. Sosial müdafiə xərcləri iqtisadi

və sosial artımın xərc strukturu olmaqla məsrəf və son nəticə

metodudur.

159

Müdafiə olunan xərclərə daha çox işləyənlərin əməkhaqqının

tənzimlənilməsi, pensiyaçı və təqaüdçülərin müavinätının daima

idarə edilməsi və yüksəldilməsi yollan daxildir. Əməkhaqqı xərcləri

əməyin xarakterini, sahələr üzrə onun orta aylıq səviyyəsinin,

stimullaşdırma yollarının təkmilləşdirilməsini əhatə edir.

Əməkhaqqı sistemi iqtisadi artımla və həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi məqsədilə təşkil olunur. İqtisadiyyat üzrə orta aylıq

əməkhaqqı iqtisadi artımla uyğunlaşdırılır.

Əməkhaqqının müdafiə funksiyası, onun həyat səviyyəsinin

formalaşmasında rolu, yaşamaq üçün alıcılıq qabiliyyətini

tənzimləmək funksiyası təşkil edir. Əməkhaqqının sahə, ərazi və

faydalılığa görə diferensiyası son nəticədə düzgün bölgü və sosial

siyasətin formalaşmasının əsas meyarıdır. Minimum yanaşma

meyarları və tənzimləmə mexanizmləri büdcə-maliyyə

mexanizmləri məhz bu minimumlara uyğun idarə olunur.

Müdafiə olunan xərclər qlobal baxımından ölkə

iqtisadiyyatının dayanıqlı inkişafına təminat vermək, investisiya ilə

sosial yönümlü xərclər arasında struktur dəyişmələrin əlverişli

variantını əsaslandırmaq deməkdir. Müdafiə olunan xərclər

prioritetlər üzrə tərtib olunur. Aparıcı halqa olaraq sosial müdafiə

xərclərinin artırılması pensiya ilə əməkhaqqı arasında, minimal

əməkhaqqı ilə orta aylıq əməkhaqqı arasında nisbətləri tənzimləmək

vəzifəsi meydana çıxır.

Müdafiə olunan xərclər dayanıqlı siyasətin əsas amili

olmaqla sahələrarası nisbətləri, regional inkişaf və həyat

səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətlərinin optimal əlaqəsini

özündə əks etdirir. Müdafiə olunan xərclərin strukturu sahələrarası

və sahədaxili nisbətlərin tənzimlənilməsini perspektiv və müasir

inkişaf meyilləri arasında əlaqələrin tənzimlənilməsi yollarını əhatə

edir.

Müdafiə olunan xərclərin təşkili və idarə edilməsi büdcə

planlaşması, maliyyə balansları, toplum maliyyə balansı və iqtisadi

siyasətin əsas istiqamətləri ilə müəyyənləşir.

160

Sosial müdafiə xərclərinin artırılması iqtisadi inkişaf

meyilləri ilə tarazlaşır. Ümumi daxili məhsulun artımı sahələrin

tarazlı inkişafı, regional siyasət və sosial müdafiə sistemi arasında

tarazlılıq baş verməlidir.

Sosial müdafiə xərcləri sahələrin inkişafına yönəldilən

tədbirlər ilə həyata keçirilir. Təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və elm

sahələrinin inkişafı üçün ayrılan vəsaitlərin planlaşması və səmərəli

istifadəsi variantların hazırlanması yolu və tətbiqi ilə baş verir.

Sosial müdafiə xərclərinin əsaslandırılması, onun optimal

ölçüsü və istifadəsi yolları dövlət siyasəti, dövlətin mexanizmlərinin

təkmilləşməsi yolu ilə baş verir. Müdafiə olunan xərclərin təsnifatı

və qruplaşması metodikası təkmilləşməlidir.

161

VII FƏSİL. GƏLƏCƏYƏ KONSEPTUAL

BAXIŞLAR VƏ PROQNOZLAR

7.1. Gələcəyə baxış konsepsiyası

və sosial proqnozlar

Ölkədə iqtisadi potensial resursların təzələnməsi, ehtiyatların

insan kapitalı yeni və keyfiyyətcə dəyişilən iqtisadi və sosial

münasibətlərin formalaşdın İmasını tələb edir. Bu da, öz

növbəsində, perspektiv dəyişmələrin anatomiyasını

müəyyənləşdirmək, məqsədyönlü fəaliyyətlərin iqtisadi və səmərəli

variantlarını, onların resurs təminatını və idarəetmə mexanizmlərini

proqnozlaşdırmaq yollarını əsaslandırmağı tələb edir. Gələcəyə

baxış konsepsiyası tarixi inkişaf, mərhələ-mərhələ dəyişmələrin

üzvü əlaqəsi və səbəb-nəticə əlaqələrinin təhlili nəticəsində baş

verir. Bu gün dünya iqtisadi meyilləri, resurslar və dünyada baş

verən keyfiyyət dəyişmələri, təzadlar və nəticələr hər bir ölkənin

iqtisadi, siyasi ərazi təhlükəsizliyinin əsaslarını və yollarını

düşünməyi, onun hüquqi və iqtisadi bazasını yaratmaqla dünya

ölkələrindən təminat almaqla mümkün olmalıdır.

Hər bir iqtisadi mərhələnin sosial nəticələri təşkilati-

iqtisadi və idarəetmə, düzgün siyasi tədbirlərin hazırlanması.

Müasir şəraitdə qloballaşma şəraitində bütün sahə və

fəaliyyətlərdə yeni təsirlər və nəticələrin baş verməsi gözlənilən

hal kimi genişlənir. Qloballaşmanın təsirlərini görməklə, onu

real iqtisadi həyatın dövriyyəsinə daxil edib, ondan səmərəli

istifadə hər bir iqtisadi sistemin səmərəsi deməkdir.

Azərbaycanın geosiyasi və ərazi xüsusiyyətləri, onun Avropa və

Şərq əməkdaşlığında rolu və inteqrasiya vasitələri onun

gələcəyə yönəldilmiş siyasətinin yeni forma və məzmununu

formalaşdırır. Gələcəyə baxış Azərbaycan üçün neft amili,

karbohidrogenlər, əhali rifahı və ərazi bütövlüyü kontekstində

həll olunmalıdır. Gələcək inkişaf

162

konsepsiyası neft amilinin təsirini azaltmaqla sosial-iqtisadi

potensialın və əmək ehtiyatlarının, təbii və coğrafi amillərin,

səmərəli istifadəsi yollarını inkişaf etdirmək missiyası əsas yer

tutur.

Gələcəyə baxış məqsədlərin (hədəflərin) müəyyənləşməsi,

onların həlli istiqamətində resursların və texnologiyaların

tapılması mənbələri və istifadə mexanizmlərinin tətbiq edilməsi

yollarını özündə əks etdirir. Gələcəyə baxış konsepsiyası

makrosəviyyəli və mikrosəviyyəli, regional, funksional,

institusional vəzifələri və tədbirləri əhatə edir. Daha çox

makrosəviyyəli strategiya dinamik inkişafı saxlamaqla,

keyfiyyət və struktur dəyişmələri həll etməklə sosial hədəflərə

çatmaq strategiyasını birləşdirir.

Əhalinin rifahı, onun həlli yollan iqtisadi artım, bölgü və

lizinq münasibətləri şəraitində ədalətli sistem yaratmaq, antiin-

hisar, korrupsiyaya qarşı mübarizə, ədalətli əmək və istehlak

tarazlığı yaratmaq yollarını özündə əks etdirir.

Perspektiv baxışlar çatılmış iqtisadi nisbətlər, vəziyyət və

onun normalaşmış hədəflərə çatılmağın ən əlverişli variantlarını

hesablamağı kompleks nəticələrini qiymətləndirməklə mümkün

olur. Bu da, öz növbəsində, real iqtisadi sistemi, onun sosial

nəticələrini qiymətləndirmək, kompleks qiymət verməklə

transformasiya modelini vermək və reallaşdırmaq prinsiplərini

həyata keçirməklə baş verir.

Sosial-iqtisadi baxışlar özünün gələcək meyilləri ilə yeni

sahələrin, yeni hədəflərin milli dəyərlərinin saxlanılması,

qloballaşma ilə uzlaşması və ədalətli daxili inkişaf strategiyasını

təmin etmək mümkündür. Sosial sahələrdə insan amili, onun resurs

təminatı, qütbləşmə sosial siyasətin ədalətli olması, həmçinin

stimullar yaratmaq hədəfinə yönəldilməsi bir sıra qarşılıqlı əlaqədə

daban-dabana zidd və təsirli variantlarla mümkündür.

Beləliklə, sosial inkişafın perspektivi, sosial proqnozlar və

həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi ölkədə iqtisadi inkişafla

163

yanaşı sosial inkişafın arasında dayanıqlı siyasətin təşkili

formalarını özündə birləşdirir.

Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün sosial proqnozlar daha çox

regional potensialın təkrar istehsalı, onun iqtisadi və sosial

dövriyyədə payını saxlamaq və artırmaqla daha çox regional

problemlərin həllinə prioritetlər verilməsi yollarını müəyyənləşdirir.

Azərbaycan regionların əhalisinin məskunlaşması, təbii artımı,

onların iqtisadi potensialın formalaşmasında rolunu artırmaq, dövlət

büdcəsi, resursların artımında yeni mənbələrin təşkili və idarə

edilməsinə stimul yaratmaq yolları əsas yer tutur.

Azərbaycan Respublikasında formalaşan dinamik inkişafı

saxlamaq və yeni keyfiyyət dəyişmələri əldə etmək üçün

maddi-mənəvi potensialın hər birini ayrılıqda və kompleks şəkildə

vəhdətlə əlaqələndirmək vəzifəsi meydana çıxır. Sosial inkişafın

əsas həyat göstəriciləri olan regional məskunlaşma, regional inkişaf,

həyat səviyyəsi, kənd təsərrüfatı, infrastruktur, ömür səviyyəsi,

anaların, uşaq artımı kimi məsələlərin hədəflərə daxil edilməsi,

onların hər birinin yaxınlaşma dinamikasını və dəqiq parametrlərini

vermək proqnozlaşma obyektidir.

Regionlar və Azərbaycan xarici amillərin təsiri, daxili

struktur siyasət, bölgü və yenidən bölgü, ədalət və inhisarçılıq kimi

neqativ hallara və amillərə qarşı proqram xarakterli iq-

tisadi-təşkilati tədbirlər həyata keçirməklə, sosial dayanıqlı siyasəti

formalaşdırır. Sosial siyasətin uzunmüddətli strategiyası tərtib

olunur.

Sosial proqnozlar perspektiv inkişafın konkret parametr və

istiqamətlərini, elmi əsaslarla və tələbat sisteminə uyğun gözlənilən

halını verir. Sosial proqnozlar məqsədli və resurs yanaşmasına görə

aktiv və passiv proqnozlara bölünür. Müasir şəraitdə real iqtisadi

sistemi dəyişən yeni situasiyalar və yollar axtarmağa sövq edən

sosial proqnozlar aktiv proqnozlardır.

Sosial proqnozların təsnifatı iqtisadi sistem və dünyada baş

verən sosial dəyişmələrə reaksiya baxımından baş verəcək

164

dəyişmələr dözümlü və yerli əhalinin həyat fəaliyyətinin səmərəli

təşkili üçün qoyuluş xarakteri daşıyır. Ona görə də hədəf və

konseptual yanaşma modeli parametrik və formal təsviri modeli

olaraq mülahizələr, hipotezlər və variantlar üzərində qurulur. Ona

görə də hipotetik və real yanaşma metodologiyası sosial

proqnozların xarakterik cəhətləridir. Sosial proqnozlar hədəflərə

görə prioritet istiqamətlərə, ali məqsədlərə və onun ətrafında sahə və

ərazi funksiyalarını ifadə edən cəhətləri və aspektləri özündə

birləşdirir.

Sosial prioritetlər daha çox qlobal və yerli xarakteristikaları

özündə əks etdirir. Ölkədə iqtisadi təhlükəsizlik, ərzaq

təhlükəsizliyi, məşğulluq, yoxsulluğun azaldılması, məskunlaşma

ali hədəflər olmaqla daha çox fəza meyilləri və səviyyələrlə

müəyyənləşir. Konkret hədəflər isə insan ömrü, ərzaq təminatı,

qocalığa görə təminat, sosial müdafiə, təhsil, səhiyyə təminatı, sosial

iş və kollektiv əhali təminatı proqnozlaşdırılır.

Proqnozlaşma özünə məqsəd deyil, yaxınlaşma və plan-

qabağı qərarlar üçün istiqamətləndirici elmi əsaslarla tərtib olunan

hədəflərdir.

Sosial proqnozlar iqtisadi sistemin hədəfi və iqtisadi artımın

əsas amili olaraq formalaşdırılır. Sosial proqnozlar iqtisadi artımın

sahə, ərazi və məhsullar üzrə marketinq quruluşunu

müəyyənləşdirmə imkan yaradır. Sosial tələbata uyğun olaraq

iqtisadiyyatın sahə strukturu, səmərəlilik əmsalı, onun ayrı-ayrı

məhsullar üzrə istehsal və istehlak həcmi, strukturu verilir. Ərzaq,

qeyri-ərzaq istehsalı idxalı və ixracı, xidmət istehlakı və onun əsas

istehlakçılarının motivini formalaşdıran əsas amillər əsaslandırılır.

Əhalinin istehlak amili, istehsal həcmi ilə yanaşı bazarda

dövlətin sosial mexanizmlərini təkmilləşdirən meyar və me-

xanizmlərin təşkili və idarə edilməsi istiqamətləri verilir. O

cümlədən, istehlak amilində ictimai tələbat, normativ və stan

165

dart keyfiyyətli həyat fəaliyyətinin tənzimləmə mexanizmləri

əsaslandırılır.

Konseptual baxışlar qloballaşma şəraitində qapalı iqtisadi

inkişaf strategiyasına deyil, açıq iqtisadiyyat konsepsiyası və

resursların əlverişli istifadə variantlarını seçmək yolu ilə tərtib

olunur.

Konseptual baxışlar qloballaşma resurslardan dünya iqtisadi

və sosial təşkilatların, resursların istifadəsindən real istifadə və yerli

maraqlara uyğun istifadə mexanizmlərini təkmilləşdirir. Dövlət

büdcəsi daxili investisiya siyasəti, pulun və kreditin tənzimləmə

mexanizmləri, qütbləşmə və sosial müdafiə mexanizmləri

təkmilləşir.

Müasir şəraitdə Azərbaycanın investisiya siyasətində

sosialyönlü prioritetlər daha üstünlük təşkil edir. Respublika

investisiya qoyan ölkəyə çevrilməklə artan ehtiyatların istifadəsində

iqtisadi sosial və perspektiv maraqlara söykənən mexa- nizmlər kəsb

edir. Sosial investisiyaların məqsədi kommersiya, rifah və sosial

maraqların kompleks əlaqəsinə söykənir.

Sosial investisiyalar, dövlət büdcəsinin təkmilləşməsi xüsusi

vəsaitlərin istifadəsi və əhalinin resurslarının perspektiv istifadə

mexanizmlərinin təkmilləşməsi istiqamətlərini əhatə edir.

Sosial investisiyalar sosialyönlü sahə, ərazi və fəaliyyəti

təşkil etmək üçün təkmilləşir. Sahibkarlığa kömək, kiçik və orta

sahibkarlığın inkişafı fərdi təsərrüfat sistemi perspektiv inkişafın

əsas istiqamətləridir.

Müasir şəraitdə Azərbaycanın iqtisadi və sosial potensialı

perspektiv dinamizm və inkişaf üçün əsas kapital rolunu oynayır.

Azərbaycanın xarici borclardan asılılığını minimum endirməklə

daxili və xarici investisiyaların genişlənməsi və ixracatyönlü istehsal

sferasını genişləndirməyə üstünlük verilir.

Sosialyönlü proqnozlar sosial mexanizmlərin

əsaslandırılması, onların adekvat və çevik xarakterli tənzimləmə

aləti kimi təkmilləşməsi ilə mümkündür. Sosial proqnozlar aparıcı

166

istehlak məhsullarının sahə proqnozları, əhalinin sosial müdafiəsi,

təminatı və sağlamlığının qorunması və təşkili mexanizmlərini verir

və perspektivdə islahatların istiqamətlərini və səmərəli variantlarını

əsaslandırır.

Funksional proqnozlar sahələrarası problemlərin və

resursların qarşılqılı əlaqəsində və maraqların uzlaşması

prizmasından proqnozlaşdırılır. Daha çox sahədaxili resursların

istifadəsində vahid meyarların olması, sahələrarası komplekslərin

təşkili və idarə edilməsinin variantları verilir.

Kəndin sosial inkişafı sahə və ərazilərin, əhalinin məşğulluğu

və təminatı, onların fəallığı ilə əlaqədə baxılır. Komplekslilik,

sistemlik, sahələrarası problemlərin kompleks həlli, məqsədli ərazi

və sahə proqramları və onların əlaqəsi ilə həll olunur.

Sahələrin və ərazilərin birgə fəaliyyəti, vahid meyarlara

uyğun üzvü sistem birləşməsi regional idarə etmənin əsas

istiqamətidir.

7.2. Elmi və elmi-texniki tərəqqinin

proqnozlaşması və sosial nəticələri

Elm və elmi-texniki tərəqqi sosial iqtisadi mahiyyət kəsb

etməklə cəmiyyətin inkişafının aparıcı halqası olub, intellektual

potensialın, texnologiyaların, yeni ideyaların, kəşflərin tapılması və

təşkili, elmi potensial, elmi axtarışlara cəlb olunan bütün imkanları

nəzərdə tutur. O cümlədən, elm sferasının maddi- texniki bazası,

kadr potensialı, idarəetmə texnologiyası, struktur bu sahənin

inkişafına şərait yaradır. Elm özü infrastruk olub, iqtisadi və sosial

inkişafın əsas şəraiti və amilidir. Digər tərəfdən bu sahənin özünün

infrastrukturu da mövcuddur. Belə ki, elmi-tədqiqat laboratoriyaları,

metodları, elmə ayrılan maliyyə imkanları, kadr potensialı, elmin

stimullaşdırılması, elmi- texniki tərəqqinin istehsala, cəmiyyətə və

həyata tətbiqi onun potensialını müəyyənləşdirir. Elmi potensial

iqtisadiyyatın

167

mövcud strukturu inkişafı ilə dünyada gedən sivilizasiya və'

inteqrasiya məqsədilə rəqabətqabiliyyətli istehsal, səmərəli sosial

həyat şəraiti yaratmaq niyyəti ilə formalaşdırılır və

proqnozlaşdırılır.

Elmi proqnozlar riskli prosesdir. Cəmiyyətdə və dünyada baş

verən keyfiyyət və struktur dəyişmələrin fövqəladə hallar və

prosesləri, milli iqtisadi maraqları nəzərə almaqla reallaşdırılır. Ona

görə də ədəbiyyatlarda elmin inkişafı və onun sosial iqtisadi

nəticələri konseptual yanaşma kimi ölkənin inkişafının

strategiyasını təşkil edir.

Elmin inkişafı iqtisadi artıma təsir edir, əmək şəraitini

yüngülləşdirir, yaxşılaşdırır, əhalinin həyat şəraitini yüksəldir və

intellektual potensialı artırır. Buna görə onun proqnozu bütün

dövrlərdə istər planlı təsərrüfatlarda, istər bazar iqtisadiyyatında

sosial problemlərin və sosial inkişafın həllinə yönəldilir. Müdafiə

qabiliyyətini artırır, uzunmüddətli davamlı inkişaf meyillərini təmin

edir və elmi məhsulu satmaqla, ixrac etməklə ölkəyə valyuta axınına

yardım edir. Elmin proqnozu bütün proqnozların əvvəlində, ilkin

mərhələ olaraq reallaşır və tətbiq olunur. Ona görə də elmi

məhsuldar qüvvə kimi qəbul edirik. İnsan inkişafının, mədəni

inkişafı, iqtisadi inkişafın təməli kimi başa düşürük və bütün

proqnozlarda istifadə edirik. Elmə tələbat obyektiv zərurətdir.

İqtisadi tələblər, sahə, tələblərini və əhalinin elmə tələbatını

(gələcəyə tələbat) zəruriləşdirir.

Elmin inkişafı uzunmüddətli proqnozlaşma predmetidir. Bu

baxımdan, elmin perspektiv istiqamətlərini bilmək, onun səmərəli

variantlarını hazırlamaq və resurs potensialını proqnozlaşdırmaq

nəzərdə tutulur. Elmin proqnozu ftındamental və tətbiqi elmə

bölünür. Fundamental elm sahələri ümumi nəzəri- metodoloji

prinsiplər, əsas müddəalar, qanunlar və sosial- iqtisadi nəticələrlə

əhatə olunur. Konkret elm isə ayrı-ayrı sahələrə tətbiq olunan, yeni

texnologiyalar, əmək şəraiti, idarəetmə üsulları, iqtisadi və sosial

mexanizmlər ilə baş verir. Ona görə də sahə elmləri meydana gəlir.

Hər bir ölkədə elmin

168

strukturu, onun artımı nisbətləri iqtisadi, sosial inkişafla və

strukturla bağlıdır. Belə ki, sənayeləşmə, kənd təsərrüfatı, turizm

ixracat yönümlü potensial, tikinti və digər sahələr özünün tələbatına

uyğun tətbiqi elmi inkişaf etdirir.

Elmin proqnozu onun səmərəsi və sosial iqtisadi nəticələri ilə

qiymətləndirilir. Elmin maliyyə əsası müasir informasiya şəraitində

dövllət büdcəsi, xüsusi vəsaitlər, sahə vəsaitləri, sahibkarların xərci

ilə ödənilən vəsaitlər hesabına baş verir. Elmi məhsul bazara

çıxarılır, sifarişlərlə inkişaf etdirilir və qiymətini bazarda tapır.

Dövlət sifarişi aparıcı halqa rolunu oynayır. Belə ki, dövlət

bəzi məhsullara yeniliklərə, ideyalara sahib olmaq və tətbiq etmək

üçün büdcədən vəsait ayırır, elmi müəssisələrə sifariş verir.

Digər tərəfdən müəssisələr, təşkilatlar, firmalar, xarici

ölkələrə hər hansı bir yeni məhsula yeni texnologiyaya, ideyaya

sahib olub tətbiq etmək üçün vəsait ayırır.

Elmi-texniki tərəqqi proqnozu uzunmüddətli 10 ilə qədər və

daha çox müddəti əhatə edir. Sxematik olaraq elmi proqnozları

texnoloji, texniki tərəqqi və idatəetmə təcrübəsi ilə reallaşdırmaq

yolunu müəyyənləşdirir. ETT-nin texniki proqnozu əmək şəraitinin,

iş şəraitinin, rifahın yaxşılaşdırılması, əhalinin məşğulluğu,

regionların potensialının iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilməsi

hədəflərinə yönəldilir. Bu hədəflərlə yanaşı elmi proqnoz gəlir

gətirmək, rəqabətədavamh olmaq, xarici ölkələrə çıxışı

genişləndirmək məqsədilə inkişaf etdirilir. Elm inkişaf etdikcə hər

bir ölkənin iqtisadi-sosial, siyasi gücü, onun kadr potensialı inkişaf

etdirilir. Sxematik olaraq aşağıdakı ardıcıllığı nəzərdə tutmaqla

proqnozlar həyata keçirilir.

169

Elmi proqnozlar elm dövriyyəsində imkanları, potensialı

nəzərə almaqla həm də həmin potensialı genişləndirmək, inkişaf

etdirmək, yollar axtarmaq strategiyasını güdür. Ona görə də elm

bütün proqnozlar sistemində, onun tətbiqində nüvə, yəni həlledici rol

oynayır.

Elmi konsepsiya gələcəyə baxışın, islahatların

modernləşmənin və yeni həyat keyfiyyətini formalaşdıran amil

olaraq inkişaf etdirilir.

7.3. Gələcəyə baxış konsepsiyasının əsas istiqamətləri

Sosial inkişaf dayanıqlı iqtisadi siyasətin ilkin halqası və

məqsədi olmaqla istehsal, bölgü və mübadilə, istehlak sferasında

aparılan siyasətin səmərəsi və son nəticəsi kimi qəbul edilir.

Gələcəkdə inkişaf insanın inkişafı və onun fəaliyətinin səmərəli

təşkili mühiti infrastrukturu və mexanizmləri ilə təmin edilir. Müasir

dövrdə nə etmək, çatılmış iqtisadi meyillərin və struktur

dəyişmələrin məntiqi sxemi kimi yox, aktiv və domi- nant rolunu

oynayan problemlərin seçilməsi, onların aparıcı məqsəd kimi

əsaslandırılması və ona aparan yol strategiya kimi qəbul edilə bİlər.

Bu da sosial inkişafın strategiyasını müəyyənləşdirmək, perspektiv

istiqamətlər əsaslandırmaq və konkret mexanizmlər iqtisadi və

social səmərə verən tədbirlər həyata

170

keçirməklə mümkündür. Ona görə də gələcəyə baxış konsepsiyası

nəzəri və praktiki əhəmiyyət kəsb edir, iqtisadi və social proseslərin

riski artdıqca, əvəzetmə amili gücləndikcə alternativ qərar

qəbulunun vacibliyi və onların çevik mexanizmlərlə sazlanması

mümkünlüyü strateji qərar qəbulu üçün vacib şərtdir.

Gələcəyə baxış konsepsiyası resurs potensialının tükənməsi

və onun yeniləri ilə əvəz edilməsi strategiyasına əsaslanmaqla, təbii

artımın azalması və rifahın yüksəldilməsi və insanın inkişafı

məqsədlərinə nail olmaq yollarını əsaslandırmalıdır. intensiv həyat

şəraiti, yeni resursların meydana gəlməsi, elmin, texnologiyaların

yeniləşməsi və əhalinin istehlak davranışında maddi-əşya

üstünlüyündən mənəvi dəyərlərin üstünlüyünə keçirilməsi

strategiyası əsas motivləşmə meyarı kimi baxıla bilər. Gələcəyə

baxış konsepsiyası passiv proqnozlar və çatılmış meyillərə

əsaslanmaqdan daha çox onları güclü dəyişən fəal siyasətlə həll

oluna bilər. Ona görə də gələcəyə baxış konsepsiyası variantlarla

əsaslandırmaqla bir sıra hipotezlərin və şərtlərin qoyulması ilə əldə

olunan sosial səmərənin nəticəsi ilə qiymətləndirilməsi vacib

istiqamətdir.

Gələcəyə baxış konsepsiyası əhalinin həyat səviyyəsini

yüksəltmək, tam məşğulluq, təhsil, səhiyyə və dünyagörüşün

keyfiyyət dəyişmələri, dünya standartlarına yaxınlaşmaqla

milli-mədəni dəyərləri saxlamaq prinsipləri əsas götürülür. Bugün

Azərbaycan iqtisadiyyatında struktur dəyişmələr və iqtisadi

potensialın formalaşma mənbələrini təhlil etməklə, baş verən

keyfiyyət dəyişmələrini, meyillərini və strotipləri qiymətləndirməklə

gələcəkdə yeni istiqamətlər tərtib olunur.

Müasir şəraitdə Azərbaycan iqtisadiyyatı və onun sosial

nəticələri özünün mey illəri, struktur dəyişmələri və müasir vəziyyəti

ilə ümumi artıma məruz qalmasa da, perspektiv tələblər baxımından

modernləşdirmə, struktur siyasət kəsb etməlidir. Bu yanaşma

gələcəyə baxış konsepsiyasının anatomiyasını, onun məqsəd və

resurslarını, tənzimləmə mexanizmlərini və

171

qərar qəbulunun səmərəli təşkili variantlarını, alternativlərini,

məhdudiyyət və intensivləşmə xüsusiyyətlərini açır.

Sosial prioritetlər aşağıdakı istiqamətlərdə və uyğun iqtisadi

proseslərdə öz əksini tapmalıdır:

- iş yerlərinin açılması və əhalinin əmək qabiliyyətli sayının

tam məşğulluğunun təmin edilməsi;

- əhalinin istehlakmın təkmilləşməsi, orta təbəqənin sayının

artması və istehlak strukturunda mənəvi dəyərlərin və xidmətin

xüsusi çəkisinin 30%-ə qədər yüksəldilməsi;

- sosial ədalət prinsiplərinin qərarlaşması, adambaşına düşən

gəlir və xərclərin rasional istehlak büdcəsinə yaxınlaşması, iqtisadi

qütbləşmənin amillərə görə dəyişməsi dinamikasının təmin

edilməsi;

- insan inkişafı indeksinin yüksəldilməsi, ömür səviyyəsi və

təhsil, səhiyyə xidmətinin dünya ölkələri səviyyəsinə çatdırılması;

- sosial müdafiənin, sosial təminatın səviyyəsinin və

mənbələrinin təkmilləşməsi, konseptual yanaşma, meyar, resurs və

texnologiyaların təkmilləşmə baxımından həll edilir. Konsepsiya,

resursların yeniləşməsi, mənbələrin təkmilləşməsi, neft gəlirlərinin

istifadəsi, kənd təsərrüfatı və ekologiyanın inkişafı, infrastrukturun

təkmilləşməsi və digər resursların istehsalı, bölgüsü, istifadəsi

yollarının istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Sxematik olaraq

aşağıdakı prinsip və ardıcıllıqları təklif edirik.

Məqsədlər, resurslar, proqramlar və konkret istiqamətlərə

əsaslanaraq konseptual inkişafın prinsipləri verilir. Onun resurs

təminatı və mexanizmləri: hər bir ölkədə proqnozlaşma, perspektiv

struktur, mövcud vəziyyəti qiymətləndirmək, köklü islahatlar,

struktur dəyişmələri formalaşdırır. Ekzogen və endogen

parametrlərin son nəticəyə təsirini görmək və qiymətləndirməklə

onun tənzimləmə mexanizmlərini vermək yolu ilə həll olunur.

172

Sxem. Sosial yönümlü strategiya

Müasir şəraitdə mövcud problemlərin həlli yollan perspektiv

meyarlar, məqsədlər və mümkün hallara iqtisadi xərc və cari

dəyişmələrin qiyməti baxımından qiymətləndirilir. Bugün

respublikada sənaye potensialı, onun aparıcı rolu, kənd təsərrüfatı,

insan resursları, onlardan istifadə istiqamətləri perspektiv potensial

yanaşma, metodoloji və resurs potensialını müəyyənləşdirir.

Azərbaycanda karbohidrogen ehtiyatları, neft və qaz məhsullarının

gəlirləri, onlardan istifadə perspektiv dəyişmələrin müasir modelini

formalaşdırır və ekzogen olan insan inkişafına uyğunlaşdırılır.

Struktur islahatlar investisiya yönümlü, sosial məqsədli və

riskli proseslərdir. Hər bir strukturun dəyişilməsi formalaşmış

meyillərdən, arzu olunan struktur keçilməsi vaxt, vəsait və elmi

mülahizələrə əsaslanmış idarəetmə metodologiyası tələb edir. Bu

gün hər bir ölkədə miras qalmış struktur mövcuddur. Bunun

tükənməsi və səmərəsinin azalması yeni sahə, ərazi, idarəetmə və

təşkilati sosial-iqtisadi strukturIşma ilə baş

173

verir. Perspektiv dinamizm, keyfiyyət və artım tempini müəy-

yənləşdirir. Struktur islahatların zəruriliyi yeni resursların

yaranması, yaxud investisiya qoymaqla yeni sahələrin təşkili və

stimullar üzərində qurulur, əhali və əmək ehtiyatları sosial in-

kişafı təmin edən resurs təminatı və fəallığı ilə perspektiv dövr

üçün transformasiya olunur. Gələcəyə baxış transformasiya

modelini, transformasiyanın məqsəd, vəzifə və resurslarını ax-

tarmaq yollarını özündə əks etdirir.

Transformasiya iqtisadi cəhətdən səmərəli, sosial cəhət-

dən mütərəqqi struktur dəyişmələridir. Hər bir nəfər və hüquqi

şəxs bu dəyişmələrin sosial effektini, onun payı və faydası ilə

qiymətləndirir. Faydalılıq ftınksiyası bütün halların dəyişmə-

sində multiplikasiya effekti üzərində qurulur.

Əgər faydalılıq funksiyası çox amillərlə təsvir olunsa,

onda inteqral effekt

^-V ' çox funksiyah sistem kimi

qəbul edilir.

Sosial transformasiya yeni resursların, yeni texnologiyaların

və yeni həyat şəraitini formalaşdıran kompleks sistem kimi qəbul

olunur. Yuxarıda Ax və Ay faktorlar və nəticələr

arasında dəyişmələri göstərir. effektdir.

Müasir şəraitdə resurslara yanaşma, perspektiv yeni

resursların texnologiyaların tətbiqi, inteqrasiya amili, qloballaşma

şəraiti və onun iqtisadi, sosial idarəetməyə təsiri, konseptual

mülahizələrin və qərarların xarakterinə, məzmununa, əhatə dairəsinə

və istifadəsi mexanizmlərinə təsir edir.

Müasir şəraitdə neft sektorunun iqtisadi rolu onun

məhsulunun istifadəsi, gəlirlərin formalaşması və istifadəsində rolu

perspektiv dəyişikliklər, səmərəli istifadə baxımından

qiymətləndirilir.

174

Sosial səmərə olaraq perspektiv struktur siyasət bugünkü

gəlirlərin istifadəsi, onların ehtiyat kimi saxlanılması yolları ilə

müəyyənləşir.

Azərbaycanda neft gəlirlərinin istifadəsi üçün Capital

qoyuluşları, investisiyalar, istehlak təyinatlı ayırmalar, kredit- pul

siyasəti və sahibkarlığa dəstək proqramları tərtib edilir. Qeyd edək

ki, nəzəri cəhətdən səmərəli olan turizm infrastrukturu, digər

layihələr sosial səmərə və iqtisadi artım baxımından bazarın tələb və

təklifi nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilir.

Azərbaycanda perspektiv inkişaf üçün davamlı inkişaf

konsepsiyası, onun əsasında iş yerlərinin artırılması, əhalinin

məşğulluğu və həyat səviyyəsi üçün əsas rol oynayır.

Bazar münasibətləri perspektiv tələb və təklifin səmərəli

təşkili, istehsal-idxal və ixrac strukturlarının əsaslandırılması və

dövlət tənzimlənilməsi perspektiv inkişafın tənzimlənilməsi

strategiyasıdır. Müasir şəraitdə idxal və ixrac siyasəti, xüsusi

vəsaitlərin istifadəsi, liberallaşma və dövlətin sosial proteks siyasəti

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sosiallaşma, həmçinin, insanların,

hüquqi və fiziki şəxslərin və ictimai tələbat sisteminin inkişafı ilə

müəyyənləşir. İnsanın tələbatı, onun dünyagörüşü və stimulları

sosial yönlü konsepsiyanın təşkili mexanizmləridir.

7.4. Sosial proqnozların metodologiyası

Sosial proqnozlar iqtisadi inkişafın və meyillərin nəticələri

olmaqla, onun tənzimlənilməsi və idarə edilməsinin amili

baxımından həll edilir.

Sosial proqnozların funksional modeli, potensial imkanları və

standart meyilləri və dəyişmələri əks etdirir. Sosial proqnozların

metodologiyası sistem, normativ standartlaşma və kompleks

yanaşma prinsiplərinə əsaslanır. Sahə, regional və funksional

modellər, prinsiplər, daxili və xarici parametrlərlə idarə olunur.

Sosial konsepsiyalar və əsas məqsədlər metodolo

175

giyasının meyar yanaşma mərhələsini əhatə edir. Metodologiya

sosial təhlil, proqnoz, qərarların qəbulunun səmərəli təşkilatı

mexanizmidir. Sosial proqnozlar üçün aşağıdakı metodlar məcmuu

tətbiq edilir:

- normativ metodlar;

- statistik metodlar;

- birbaşa hesablama;

- iqtisadi-riyazi metodlar.

Sosial sahələrin, nemətlərin təhlili, qiymətləndirilməsi,

mövcud vəziyyətin mütləq və nisbi dəyişmələrini, adambaşına

düşən sosial nemətlərin dinamikasını təhlil etməklə səbəb, nəticə

əlaqələri ilə bağlamaqla tövsiyyələr vermək və hipotetik

ssenariyalar yazmaq istiqamətlərini əhatə edir. Metodoloji prinsiplər

hər bir sosial nemətin bölgüsü şəraitini, onun nəticələri və istifadəsi

mexanizmlərini əks etdirir. Müasir şəraitdə sosial inkişaf kəmiyyət

göstəricilərindən daha çox keyfiyyətcə təhlil və proqnozları

zəruriləşdirir. Əhalinin rifahında mədəni xidmət istehlakı, mənəvi

tələbat adambaşına düşən mənəvi nemətlər istehlakı əhalinin seçim

və həyat tərzi müasir iqtisadi inkişafın nəticələri kimi

qiymətləndirilir.

Sosial metodlar həmrəylik və qütbləşmə prinsipləri və

metodları əsasında tərtib edilməklə əlavə tədbirlərin dövlət

himayəçiiiyinin əsas istiqamətlərini əsaslandırır.

Müasir şəraitdə hamı üçün ilkin və astana şəraiti sosial

dövlətin idarəetmə metodologiyasının tərkib hissəsidir. İlkin sosial

mühit dövlətin məcburi vəzifələrini doğurur. Onun dövlətlərlə

inteqrasiya mühitini, xarici iqtisadi, sosial, maliyyə əlaqələrini

formalaşdırır. Sosial bərabərlik obyektiv və subyektiv amilləri

qiymətləndirməklə yaradılan şəraitin və hər bir vətəndaşın seçim

imkanlarını hesablamağa imkan verir. Qütb- ləşmə yanaşması isə

hər bir kəsin, hüquqi və fiziki şəxsin ekvivalent məsrəf və maraq

prinsipinə uyğun bölgü və istehlak modelləri ilə həll olunur. Bütün

insanlara təhsil, səhiyyə, mədəni xidmət və minimum istehlak üçün

sosial müdafiə rıçaqları

176

tətbiq olunur. Sonrakı inkişaf isə hər bir kəsin iqtisadi və sosial

imkanları ilə ölçülür. Yuxan səviyyədə istehlak üçün əlavə xərc və

yaxud əmək məsrəfi zəruriliyi meydana çıxır.

Bu sahələrin tədqiqinin və proqnozunun əsas istiqamətləri

ümumi və spesifik metodlar tətbiq etməklə mümkündür. Aşağıdakı

metodlar sosial sahə və göstəricilərə uyğun təkmilləşir:

- balans göstəriciləri və balans modelləri;

- normativləşmə və standartlaşma göstəricilərinə uyğun təhlil

metodikası;

- iqtisadi-riyazi üsulla modellər və proqnozlar vermək;

- çoxamillər və hər bir amilin təsirini qiymətləndirmək

metodları;

- əhalinin təbəqə və sosial qrupları üzrə istehlak davranışı

modeli və istehlakın idarə edilməsi metodları;

- planlaşma və marketinq tədqiqi metodologiyası;

- sosial menecmentlər və onların əsas vəzifələrinin

tənzimlənilməsi;

- regional modellərin və ərazi sosial komplekslərin inkişaf

modelləri.

Qeyd edək ki, hər bir sosial funksiya və sosial tərəqqi modeli

nəzəri və praktiki əhəmiyyətinə, həll edilən məsələnin səmərəsinə

görə diferensiallaşır.

Sosial proqnozların metodoloji əsasını hədəflər inteqrasiya

məqsədləri, resurslar və texnoloji idarəetmə metodları təşkil edir.

Hər bir elmi-texniki proqnozun sosial nəticəsi, iqtisadi səmərəsi

onun əsas istiqamətləri qiymətləndirilir.

Sosial proqnozların əsas dominant halqası elmi-texniki

tərəqqi, onun sosial nəticələri, iş yerləri, həyal səviyyəsi, yoxsulluq

və əhali məskunlaşması ilə əlaqəsini təşkil edir. Elmi- texniki

tərəqqi, dünyada baş verən dəyişmələri struktur və artım templərini

qloballaşma və onun sosial nəticələrini qiymətləndirməklə baş verir.

177

Sosial tərəqqinin qiymətləndirilməsi hər bir ölkədə

özünəməxsus mexanizmlərlə həll olunur. Azərbaycan şəraitində

İqtisadi artımın tərkib hissəsi olan neft amilinin təsiri və onların

istifadəsi yollan təkmilləşir.

Sosial proqnozların məqsədli proqram üsulları sahə və

funksional proqramlar üzrə həll edilir. Sahə proqramlarının inkişafı

istehsal, idxal və ixrac balansları ilə tənzimlənir. Funksional

proqnozlar isə hər hansı rifah və istehlak səviyyəsinin

maksimumİaşması, yaxud tələbatın ödənilməsi dərəcəsi kimi

qiymətləndirilir.

Sosial proqnozlar olaraq sağlamlığım qorunması tədbirləri,

ayrı-ayrı xəstəliklərin qarşısının alınması tədbirləri reallaşdırılır.

Proqram xarakterli tədbirlər, kompleks sistemli tədbirlər məcmunu

əhatə edir. Onun reallaşması mexanizmləri əsaslandırılır və yolları

müəyyənləşir.

Sosial proqnozların əsas nəticəsi qoyulan hədəfin həll-

edilmə nəticəsi ilə ölçülür. Məsələn, hədəfə çatmaq üçün atılan

addımlar, onun neçəyə başa gəlməsi və həllindən sonar əldə olunan

nəticələr idarəetmə proqnozu ilə bağlıdır, idarəetmə metodologiyası

struktur və ayrı-ayrı təsirlərin qiymətləndirilməsi yolu ilə həll

olunur.

İdarəetmə sistemi təşkilatı quruluşu, təyinatına görə

vəzifələri müəyyənləşdirir. Məsələn, hər hansı bir vəzifəni yerinə

yetirən addımlar məcmuu halında metodologiyanı formalaşdırır.

Ölkədə idarəetmə strukturu, təkmilləşmə istiqamətləri, vəzifə

bölgüsü idarə etmənin əsas istiqamətlərini formalaşdırır. Kom-

plekslik, sistemlik və ardıcıllıq sosial idarəetmənin əsas

prinsipləridir.

7.5. Həyat səviyyəsinin makroiqtisadi proqnozu

Həyat səviyyəsi sosial-iqtisadi fəaliyyət olub, çox kriteriyalı

resurs resurs potensialına söykənən, demoqrafiya ilə bağlı olan

makroiqtisadi obyektdir. Mahiyyətcə həyat səviyyəsi bir sıra

178

iqtisadi və sosial göstəricilərlə, onların qarşılıqlı əlaqəsi ilə

formalaşır və inkişaf edir, qanunauyğunluqlar kəsb edir. Bir sıra

ədəbiyyatlarda həyat səviyyəsini tələbatın ödənilmə dərəcəsi kimi

öyrənirlər, tətbiq edirlər və proqnozlaşdırırlar.

Həyat səviyyəsi digər baxımdan istehlak olunan maddi və

mənəvi nemətlərin məcmusu kimi formalaşır. Hər iki baxış müxtəlif

şəraitlərdə məhdudiyyətlərlə reallıq kəsb edir, amma ayrılıqda həyat

səviyyəsini tamamilə əks etdirmir. Çünki tələbatın yuxarı olan

həddində əgər tələbat özü inkişaf etməyibsə, primitivdirsə,

sadədirdə, onda istehlak da, həyat səviyyəsi də aşağıdır.

Digər tərəfdən istehlak olunan maddi nemətlər çox ola bilər,

amma tələbat o qədər inkişaf artır ki, onun ödənilmə dərəcəsi faizə

nisbətən az dəyişir.

Fikrimizcə, həyat səviyyəsi ardıcıl olaraq bu iki yanaşmanın

bir-biri ilə uzlaşan elementlərini, göstəricilərini tətqiq etməklə

mümkündür. İlk növbədə ölkə iqtisadiyyatının inkişaf meyilləri

iqtisadi siyasət, əmək şəraiti, demoqrafik proseslər vaxtla təhlil

olunaraq proqnozlaşdırılır. Çünki iqtisadi göstərici olan ÜDM həyat

səviyyəsinin və sosial inkişafın və proqnozun maddi əsasıdır.

ÜDM ölkədə baş verən dəyişikliklərin əsasını təşkil edir.

Həyat səviyyəsi sosial-iqtisadi kateqoriya olub. Əhalinin sayı, onun

artım indeksi, əmək fəaliyyətli insanların dinamikası, məşğulluğun

səviyyəsi və onun dəyişmə meyilləri, ömür səviyyəsi, insanın

inkişafı indeksi həyat səviyyəsinin digər sosial sintetik

göstəriciləridir.

Həyat səviyyəsi bölgü sistemi ilə bağlıdır. Bölgü sistemi

sosial bölünmüş siyasətdir, təkmilləşmə mexanizmidir, diferen- sial

yanaşma metodudur və stimul yaratma üsuludur. Bölgü nə qədər

təkmil olsa, adekvat olsa bir o qədər də sosial əlaqələr təmin olunur

olur və inkişaf üçün stimul yaradır.

İstərsə istehsal, istərsə də istehlak və mübadilədə həyat

tərzində bölgü sistemi idarəetmə mexanizmi kimi müasir

79

şəraitdə həyat səviyyəsini formalaşdırır. Klassik ədəbiyyatlardan

bilirik ki, bölgü proqnozu əsas məqsədlər üzərində təkmilləşir,belə

ki, həyat səviyyəsi ali məqsəd olmaqla bölgüdə təminatçılığı,

ədalətliliyi, əməyin xarakterini, kəmiyyətini və tələbatı nəzərə alır.

Bu prinsiplər hər bir ölkədə özünün modifıkasiyasım

(müxtəlifliyini) göstərir.

Həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinin məqsədi bölgü

metodlarını təkmilləşdirmək, konkret və ya dəqiq meyillər və

proqnozlar verməkdən ibarətdir. Bölgü mexanizmi makrosə-

viyyədə ÜDM-in onun yığıma, istehlaka aid olan hissəsi dövlət

gəlirləri, ehtiyatlar, əhali və müəssisə gəlirləri, təkrar istehsal üçün

zəruri olan investisiyalar, ayırmalar, kapital qoyuluşları bölgü

sisteminin xarakterini və məzmununu açır. Bu makroiqtisadi

göstəricilər arasında olan nisbətlərin və dəyişmələrin təhlili

makroproqnozlar və mikromodellər ilə ifadə olunur (o cümlədən,

birfaktorlu modellər):

Y=A+Bx - şəklində,

yaxud

çoxfaktorlu modellər: Y=AXIAX2AAX3

Struktur modellər və normativ modellər: həyat səviyyəsinin

iqtisadi inkişafla yanaşı perspektiv dəyişmə müddətinə uyğun olaraq

proqnozlar verir. Makroiqtisadi proqnozlar uzunmüddətli mahiyyət

kəsb etməlidir. Konseptual inkişaf qısamüddətli proqramlar, bu

proqramların real ifadəsidir. Həyat səviyyəsi konsepsiyası hər bir

vətəndaşın konstitusiya hüquqlarını qoruyan, onun tələbatını ödəyən

və şərait yaradan tədbirlərin həyaa keçirilməsi deməkdir, lakin qeyd

edək ki, həyat səviyyəsinin makroproqnozu resursların perspektiv

gələcəyini formalaşdırmağı tələb edir. Ona görə də konkret

resurslar, onlardan istifadə və inkişaf arasında funksional, idarəetmə

sistemi yaradılır. Mikrosəviyyədə həyat səviyyəsi ayrı-ayrı

göstəricilər, bölgülər fəaliyyət növləri üzrə kənd, şəhər

sosial-iqtisadi kateqoriyalar, sosial qruplar və fərdi ailələr üzrə

öyrənilir. Belə ki, maddi əsas olaraq ən vacib məhsulların növü,

onların

80

həcmi, strukturu formalaşdırılır. Bazara uyğun olan ərzaq bazarı

məhsulunun keyfiyyəti, qeyri-ərzaq məhsullarının istehsalı, tibbi

avadanlıqlar, ləvazimatlar, xidmətlər proqnozlaşdırılır. Sfera

baxımından sağlamlıq, səhiyyə, mədəniyyət, elm, təhsil sahələrinin

həyat səvİ3^əsinin yüksəldilməsində rolu proqnozlaşdırılır, əsas

istiqamətləri verilir. Təbəqələşmə labüddür: maddi təbəqələşmə,

sahə tiəbəqələşməsi və insanın özünün intellektual səviyyəsinə,

davranışına görə təbəqələşmə tədqiq olunur. Sosial statistikada bu

cür təbəqələşmələr əhalinin və yaxud da fəaliyyətlərin tiplərə

bölünməsi ilə ifadə olunur. Orta statistik dəyişmələrdən başqa

dəyişmələrin onların həyat səviyyəsinə təsiri ilə mümkündür.

Gəlirlər eyni deyildir. Onlar proqnozlaşdırılır: dövlətin,

əhalinin, müəssisə və təşkilatların gəlirləri müəyyənləşir. Gəlirlərin

dəyişmə dinamikası inteqral funksiya ilə ifadə olunur. Əhali

gəlirləri, xərcləri, sosial müdafiə təminatı proqnozların funksional

təsnifatı deməkdir. Həyat səviyyəsi bir sıra mexa- nizmlərin

təkmilləşməsi proqnozunu təşkil edir.

Antiinhisar, antiinflyasiya, antiböhran tədbirləri həyat

səviyyəsinin inkişafının və proqnozunun dövlət tədbirləridir. Bu

tədbirlər konkret proqramlarla səlahiyyətləri, öhdəlikləri, dövlətin

əhali gəlirlərinə və alıcılıq qabiliyyətinə təsiri, aztəmi- natlılığının,

yəni yoxsulluğun aradan qaldırılması , maliyyə- kredit

mexanizmləri fonnalaşdırır.

Beləliklə, bu tədbirlər siyasətin formalaşmasıdır. Siyasət

iqtisadi, sosial, maliyyə, kredit, neft sənayesinin inkişafı,

infrastruktur siyasəti və digərlərini formalaşdırır. Müasir şəraitdə

hər bir ölkədə nüvə rolunu oynayan sahələr tənzimlənir.

Azərbaycanda belə bir sahə neft sənayesidir. Neft sənayesinin

sosial-iqtisadi rolu sahələrarası inkişaf problemlərini, əhalinin

rifahı, iqtisadi artım və sənaye potensialının maliyyə-büdcə və pul

siyasətini formalaşdırır. Maliyyə-büdcə mexanizminin

təkmilləşməsi ölkə iqtisadiyyatının strukturu və onun perspektivi ilə

bağlıdır.

181

7.6. Əməkhaqqının proqnozu

Gəlirlərin idarə olunması həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi və

stimul yaratmaq məqsədini güdür. Gəlirlərin idarə olunması onun

formalaşma mənbələrini sosial-iqtisadi qruplar üzrə əsas formalarını,

növünü və aztəminatlı ailələrinin həyat səviyyəsini yaxşılaşdırmaq

meyarları üzərində təşkil edilir.

İdarəetmə baxımından gəlirlərin artırılması yolu iqtisadi

artımla, onun yığıma və istehlaka bölgüsü ilə məhdudlaşır. Gəlirlər

dövlət, müəssisə, əhali gəlirləri arasında bölünməklə sosial ədalət

prinsipinə uyğun tələbata və əməyə görə bölünməlidir.

Gəlirlərin mənbəyi əməkhaqqı gəlirləridir, əməkhaqqı

gəlirlərinin diferensiasiyasıdır. Qütbləşmə - elmi əsaslarla

proqnozlaşdırılır və sosial ədalət prinsiplərinə uyğun tənzimlənir.

Gəlirlərin formalaşması mənbələri və subyektləri bu ardıcıllıq və

prinsiplə ifadə oluna bilər:

182

Əhali gəlirləri hər bir mənbə üzrə ayrılıqda idarə oluna

bilər:

1) Sahibkarlıq gəliləri;

2) Maliyyə sistemində (pensiya, müavinat) gəlirlər;

3) Əməkhaqqı gəlirləri;

4) Əmanətlərin azalması və ya artmasından asılı olaraq gələn

gəlirlər.

Əməkhaqqının diferensiasiyası, əməyin kəmiyyəti və

keyfiyyəti, onun faydalılığı efekti ilə ölçülür:

Əməkhaqqının diferensiasiyası

Diferensial =

maksimum əməkhaqqı

minimum əməkhaqqı

Yg yg orta əməkhaqqı

minimum əməkhaqqı

Minimum əməkhaqqı zəruri olan əmtəə və xidmətləri, ailə

üzvlərinin kommunal, sosial xərclərini ödəmək üçün kifayət edən

məbləği - nəzərdə tutur. Yəni, nominal əməkhaqqı müəssisə və

dövlət tərəfindən verilir. Ailədə işləyənlərin sayına və təsərrüfatına

görə məcmuu gəlirlər formalaşır, adambaşına düşən gəlir səviyyəsi,

onun yaşayış minimumunu müəyyənləşdirir, Bu gəlir səviyyəsinə

görə əhalinin paylanması qanunauyğunluqları meydana çıxır. Əhali

gəlirlərinin adambaşına düşən səviyyəsinə görə paylanması qanunu

logorifmik normal paylanma qanunu ilə ifadə olunur.

Belə ki, gəlirlərin adambaşına düşən səviyyəsi artdıqca orta

gəlir səviyyəsinə qədər olan əhali sayı artır, sonrakı artma ilə əhali

sayı azalır:

183

Sahibkarlıq gəlirləri istehlaka və tələbata təsir edir.

Sahibkarlıq gəlirləri obyektin mülkiyyət münasibətlərinin

formasından və təsərrüfatçılıq növündən asılıdır.

Sahibkarlıq gəlirləri son illərdə bütün bazar iqtisadiyyatlı

ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda xüsusi çəki və artım tempinə

görə digər gəlir növlərini qabaqlayır. 60%-ə qədər gəlirlərin payını

sahibkarlıq gəlirləri təşkil edir. Təsərrüfat formalarına görə fermer

təsərrüfatı, sənaye müəssisələri, ailə təsərrüfatı sahibkarlıq

gəlirlərinin obyektidir.

Sahibkarlıq gəlirləri birbaşa sosial inkişafın, tələbatın və

istehlakın amilidir. Yeni işçi qüvvəsi yaranır və natural istehsala

təsir edir (kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edir, ailənin gündəlik

və perspektiv tələbatını formalaşdırır və ödəyir).

Özəl sektorun inkişafı bəzi sahələrdə 80-90%-dir. Ümumi

iqtisadiyyat üzrə Azərbaycanda 80%-dir, sənayedə 70, kənd

təsərrüfatında 95% təşkil edir.

184

özəl sektorun həm tələbata, həm də istehlaka təsiri onun

yaratdığı mənfəət, dövlətlə sahibkar arasındakı gəlirlərin bölgüsü,

yenidən bölgüsü, vergi, ödəmələr, rüsumlar yolu ilə baş verir.

Sahibkarla dövlət büdcəsinin formalaşmasında vergi yolu ilə

və öz xalis gəlirlərinin bir hissəsini dövlətə keçirməklə, digər hissəsi

xalis mənfəət şəklində işçilər arasında (əmək) və material xərcləri

qismində bölünür.

Sonradan ailənin gəliri formalaşır, özəl sektorda işləyənlərin

gəlirlərinin çoxu sahibkarlıq gəlirləridir Sahibkarlıq gəlirlərinin

artırılması yolu perspektiv idarəetmənin ən səmərəli və konseptual

yoludur. Sahibkarlığı inkişaf etdirməklə məşğulluq problemi həll

olunur, istehlak bazarında əmtəə və xidmətin xüsusi çəkisi inkişaf

edir.

7.7. Səhiyyənin proqnozu

Səhiyyə proqnozunun iqtisadi əsasını səhiyyə fondları,

səhiyyə investisiyası, səhiyyənin maddi-texniki bazası, ondan

istifadə yollan, maliyyə əsasını isə büdcə, xüsusi vəsaitlər, əhali

gəlirləri təşkil edir. Bu mənbələrin hər birinin idarə edilməsi

meyarları və idarəetmə mexanizmləri mövcuddur. İqtisadi

mexanizm olaraq səhiyyənin idarə edilməsi sahə prinsiplərinə

əsaslanır və inkişaf modeli məsrəf, faydalılıq kriteriyasına

uyğunlaşdırılır. Səhiyyənin texnologiyası ETT-nin proqnozu və

tətbiqi ilə xüsusiləşir. Azərbaycanda səhiyyənin əsas sahələri və

dinamikası, onun idarə edilməsinin iqtisadi və təşkilatı əsaslarını

təşkil edir.

Səhiyyənin maliyyə idarəçiliyi maliyyə və investisiya

mənbələrinə görə və bu mənbələrdən istifadənin metodikasını

təkmilləşdirmək yolu ilə proqnozlaşma layihələri tətbiq olunur.

Müasir şəraitdə səhiyyədə mülkiyyət münasibətlərinin formalaşması

bir sıra yeni fondların məqsədli-təyinatlı yığımların istifadəsi

maliyyənin inkişafına gətirib çıxarır. Proqram xarak-

185

terll tədbirlər səhiyyənin inkişafının həm iqtisadi, həm təşkilati, həm

də maliyə mənbələrini müəyyənləşdirir. Səhiyyədə təsərrüfat

formaları, mülkiyyət münasibətləri, onun maliyyə mənbələrini

genişləndirir və inkişaf etdirir.

Səhiyyə maliyyə sistemi, dövlət büdcəsi, müəssisənin,

təşkilatların büdcəsi, yerli büdcələr, əhalinin gəlir və xərcləri, xarici

investorların vəsaitləri, kapitalları və bank sisteminin kredit

resursları təşkil edir. Cari xərclər perspektiv xərcləri təmin edən

əsaslar, maliyyə əsasları ölkənin dayanıqlı maliyyə- kredit siyasəti

ilə bağlıdır, investorlar əlavə gəlir əldə etmək üçün səhiyyə

sferasının daxili və xarici maliyyə mənbələri hesabına investisiya

qoyurlar, ölkədə və xarici ölkələrdə bir sıra maliyyə korporasiyaları,

bank sistemi (xarici bankların sistemi), şirkətlər, əlavə gəlir

götürmək niyyəti ilə səhiyyə bazarına üstün olan maliyyə və kapital

qoyurlar. Hər bir ölkədə səhiyyənin xüsusiyyətləri dövlətin və

əhalinin maliyyə imkanları ilə ölçülür.

Səhiyyə sahəsi, mahiyyəti etibarilə gəlir gətirən, dünya

bazarına çıxan xarici ölkələrdən kontingent qəbul edən bir sahə

olduğuna görə, onun genişlənməsi dünya maliyyə rəqabətinə məruz

qalır. Səhiyyə sferası daxili və xarici investisiyalar hesabına

fəaliyyət göstərir. Bu sferada pul vəsaitləri, onların xərcləri tarazlı

olaraq inkişaf etdirildikdə səhiyyənin səmərəliliyi yüksəldilir. Ona

görə də səhiyyənin planlaşması və proqnozu resurs yanaşmasından

fərqli olaraq əhalinin tələbat sistemini nəzərə alır, prioritetləri

əsaslandırır.

Hər bir ölkədə digər sahələrin inkişafı ilə əhalinin imkanları

tarazlaşdırılır. Dövlət büdcəsi və ondan ayrılan vəsait əhaliyə pulsuz

dövlət xərci hesabına maliyyə vəsaiti təşkil edir. Dövlət büdcəsi

həm də sosial müdafiə xərcləri və sığorta xərcləri hesabına

səhiyyənin maliyyə potensialını artırır.

Dünya təcrübəsində səhiyyənin maliyyələşməsinin

perspektiv istiqaməti olaraq səhiyyə sığortasından istifadə olunur.

Bu sığorta icbari xarakter daşıyır. Azərbaycan Respublikasında

186

səhiyyənin sığorta maliyyələşməsi aşağı səviyyədədir. Təbii ki,

sığorta maliyyələşməsi əhalinin sığorta ödəmələri imkanlarından,

sığorta bazarında ödəmə faizindən və çəkilmiş zərərin Ödənilməsi

səmərəsindən xeyli asılıdır. Buna görə də sığorta ödəmələri iki əsas

istiqamətdə aparılır:

1) dövlət büdcəsi hesabına sığortanın ödənilməsi;

2) müəssisə və təşkilatların, əhalinin özünün hesabma

ödəmələrin təşkili.

Təbii ki, birinci variantdan əhalinin həyat səviyyəsi,

yoxsulluq, dövlət sosial müdafiə fondundan maliyyələşən ailələr,

fərdlər nəzərdə tutulur.

İkinci variantda isə imkan yaradılır ki, səhiyyə bazarında öz

tələbatını ödəmək üçün imkanlar varsa, bu imkanların səhiyyə

xidməti növündə keyfiyyətində özünün təzahürünü tapsın. Ona görə

də biz müasir şəraitdə səhiyyənin maliyyə imkanlarının maliyyə

potensialının təkmilləşdirilməsi yolu kimi daha çox xüsusi

vəsaitlərə, əhalinin vəsaitlərinə üstünlük prinsipini əsas götürürük.

Səhiyyə fondları bir sıra təşkilatların humanitar yardım siyasəti və

fəaliyyəti ilə də həll oluna bilər. Müasir şəraitdə humanitar fondlar,

QHT, sahibkarlar, ayrı-ayrı sosial qruplar özlərinin daxili resursları

hesabına formalaşan maliyyə imkanları hesabına ayrı-ayrı

vətəndaşların və bəzi səhiyyə növlərinin maliyyələşməsini öz

öhdəliklərinə götürə bilir. Təbii ki, səhiyyənin Azərbaycan

Respublikasında inkişafı bazar prinsiplərinə uyğun olaraq

təkmilləşməklə yanaşı onun ictimai sosial xarkrteri həmrəylik

prinsipi əsasında formalaşır. Ölkə iqtisadiyyatı inkişaf etdikcə, onun

maddi-texniki bazası, maliyyə potensialı artdıqca, səhiyyə sistemi

təkmilləşdikcə maliyyə resurslarının mənbələri və təminatı yolları

təkmilləşir və genişlənir.

Səhiyyənin proqnoz qaydaları modelin seçilməsi ilə başlanır,

dünya təcrübəsində xalis sahə modeli, funksional sosial və qarışıq

təminat səviyyəsi modeli mövcuddur. Xalis sahə modeli məsrəflər

və faydalılıq prinsipi əsasında hesablanır.

187

Səhiyyəyə biz təsərrüfat fəaliyyəti kimi baxırıq. Hər xərcin

istiqaməti və verdiyi faydanı qiymətləndiririk. O cümlədən, insan

inkişafı indeksində, ÜDM artımında, ömür səviyyəsində və

cəmiyyətdə sosial xərclərin xüsusi çəkisində səhiyyənin rolunu və

payını qiymətləndiririk. Sonradan meyar parametri olaraq iqtisadi

əsas kimi səhiyyəyə çəkilən xərclərin maksimum- laşdırılması və hər

nəfərə düşən xərclərin normativlərə uyğun olması göstəriciləri

meyarları təhlil edilir.

Qeyd edək ki, səhiyyə proqnozu, həmçinin, struktur və

keyfiyyət proqnozudur. Struktur yanaşma səhiyyənin digər sahələrə

təsirini və sosial inkişafa, rifaha təsiri ilə ölçülür. Kəmiyyət

dəyişmələri isə səhiyyə sahəsinin artımı, onun po- tesialının

qiymətləndirilməsinin və xəstələrin ümumi sayının inkişafı

dinamikası ilə ölçülür. Proqnozlar dövlət tərəfindən tənzimləmə

siyasətini həyata keçirir. Hər il Milli Məclisdə 3 il müddətinə

proqnozlar təsdiq olunur. Səhiyyə Nazirliyi isə 5 və daha artıq

müddətlərə səhiyyənin strateji istiqamətləri, səhiyyə obyektlərinin

sayı, onların potensialı qiymətləndirilir. Səhiyyə proqnoz ardıcıllığı

makroiqtisadi və mikrosəviyyəli proqnozların qarşılıqlı əlaqəsi ilə

formalaşır. Makroproqnozlar ölkədə iqtisadi artımın tərkib hissəsi

olaraq səhiyyənin ÜDM-da rolu və xüsusi çəkisi, səhiyyə işçilərinin

sayı, regional yerləşmə xüsusiyyətləri, həf Azərbaycan vətəndaşına

bütün mənbələr hesabına qoyulan səhiyyə xərcləri, vəsaitləri

planlaşdırılır və proqnozlaşdırılır.

Sonradan isə, yəni ikinci mərhələdə səhiyyə fəaliyyətinin

təşkili və idarə olunması səhiyyə sistemi üzrə ayrı-ayrılıqda və

bir-biri ilə kompleks formada tərtib olunur. Səhiyyədə proqnozlar

ierarxiya sisteminə malikdir. Belə ki, meyarlar, resurslar,

təşkilati-iqtisadi mexanizmləri, onlardan istifadə qərarları uyğun

olaraq hər 5 il üçün formalaşdırılır. Səhiyyə proqnozları riskli və

çoxşahəli idarəetmə sistemi ilə bağlıdır. Burada fərdi və ictimai

maraqlar, dayanıqlıq, ömür səviyyəsi, çoxömürlülük, əsas

konseptual yanaşma metodologiyasıdır.

188

Səhiyyədə planlaşma texnologiyası idarəetmənin

təkmilləşməsi üçün əsas rol oynayır, İlk növbədə, səhiyyənin daxili

tələbatı planlaşdırılır. O cümlədən, resurslara, tibbi kadrlara olan

tələbat, müəssisədə elmin, texnikanın və innovasiyanın tətbiqinə

olan tələbat ayrı-ayrılıqda planlaşdırılır və sonradan məcmuu

səhiyyə tələb və təklifi ilə əlaqələndirilir.

Səhiyyə proqnozu dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin, onun

təşkili və idarə olunmasının tərkib hissəsidir. Səhiyyədə baş verən

islahatları Səhiyyə Nazirliyinin təşkilati idarəetmə strukturuna

daxildir. Bu proqnozlar müxtəlif variantlarda həll olunur,

proqnozlarda buraxılan, nəzərə alınmayan amillər təsir edir,

qiymətləndirmə yolu ilə hər il korrektə olunur və cari büdcə

tərtibatında təsdiq olunur. Səhiyyə proqnozunun maliyyə imkanları

alternativ qaydada seçilməyi və işlənməyi tələb edir. Bu da səhiyyə

müəssisələrinin liberallığı, səhiyyə müəssisələrində məsuliyyət,

maliyyə idarəçiliyinin mümkünlüyü ilə həyata keçirilir.

189

vm FƏSİL, SOSIAL-MƏDƏNI SAHƏLƏRIN MEXANİZMLƏRİ

8.1. Sosial-mədəni sahələrin büdcə mexanizmləri

Büdcə sistemi iqtisadi və sosial inkişafın maliyyə əsasıdır,

iqtisadiyyatın “törəməsi” kimi çıxış edir. Maliyyə sistemi, dövlət və

qeyri-dövlət maliyyə resurslarına bölünməsilə iqtisadi sahələrin və

sosial müdafiənin ödənilməsi mənbələrini əhatə edir.

Dövlət büdcəsinin sosial xarakteri, onun formalaşması

mənbələri, əhalinin və xidmət sferasının payı və büdcə xərclərinin

sosial sahələrə və müdafiə edilən xərclərə bölgüsü ilə xarakterizə

olunur. Dövlət büdcəsinin gəlirləri vergi sistemi, o cümlədən, sosial

obyektlərin və əhalinin gəlir vergisi, mənfəət vergisi, sosial

müdafiəyə ayırmalar, həmçinin, rüsumlar ilə ifadə olunur. Dövlət

büdcəsinin formalaşmasında vergitutma və vergi bazası sosial

obyektlərin yükünü artırır. Əhalinin nominal gəlirlərinin azalmasına

və müəssisə fəaliyyətində əmək haqqı xərclərini sosial müdafiə

xərclərinin azalmasına gətirib çıxarır. Ona görə də vergi sistemi

vergi yükü birbaşa və dolayısı yolla əhalinin gəlirlərinə, sosial

müəssisələrin xüsusi vəsaitlərinin daxili tələbat üçün istifadəsinə

mənfi təsir edir. Hər bir müəssisədə işçilərin rifahını azaltmağa təsir

edir, stimullar tətbiq edilir və müəssisə şəraitini yaxşılaşdırmaq

üçün vəsaitləri azaldır.

Dövlət büdcəsinin və onun tərkib hissəsi olan Sosial Müdafiə

Fonduna ayırmalar işləyən müəssisələrin nominal əmək haqqısının

faizi ilə ölçülür.

SV=22%ƏHF + 3% FƏH

Burada, SV - sosial vergilər;

ƏHF - əməkhaqqı fondu;

FƏH - fərdi əməkhaqqı.

190

Sosial fonda ayirmalar sonradan sosial xərcləri üçün istifadə

olunur. Sosial xərclərə, nominal əməkhaqqından ayırmalar da təsir

edir. Belə ki, vergi şkalası üzrə diferensial vergi sistemi tətbiq edilir.

V = MinƏH+14%(3min - minƏH)

Burada, V - vergi məbləği;

MinƏH - 0 dərəcə ilə vergi tutumu;

14% - 3 min əməkhaqqı ilə minimum əməkhaqqı arasında

fərqdən tutulur 14%-Iə.

ƏH - 3 mindən yuxarı olduqda yuxarı hissədən 35% vergi

tutulur. Belə ki, 3500 manat gəlirləri olan işçinin gəlir vergisi

V = 100(0) + 2900x 14% + 500 x 35%=360+l 75=475

manat təşkil edir.

Sosial vergilər sosial təminat funksiyasını yerinə yetirir.

Cəmiyyətin maliyyə tələbatını ödəmək, dövlət büdcəsinin gəlirlərini

və xərclərini etmək üçün vergilər və onların dərəcəsi əsas rol

oynayır. Hər bir verginin dərəcəsi qanunvericiliklə tənzimlənir.

Vergi dərəcəsinin aşağı salınması, vergi bazasının genişlənməsi yolu

ilə əhalinin və dövlətin büdcə xərclərinə olan tələbatını ödəmək

vergitutmanın təkmilləşməsi istiqamətləridir.

Sosial vergilər qarşısında əhalinin pensiya təminatı və sosial

müdafiəsinin digər yollarını maliyyə resursları ilə təmin etmək

vəzifəsi durur. Sosial vergiər hər bir vergi növünün daxili aləmində

öz əksini tapır. Vergilər qiymətə və məhsuldarlığa təsir etməklə

məhsulun və xidmətin pərakəndə satış qiymətlərində öz əksini tapır.

Ona görə də, hər bir qiymət artımı onun istehsalına çəkilən xərclər,

istehsal həcmi və vergi tutmaları təsir edir. Birbaşa və dolayısı yolla

verginin istehlaka təsiri, istehsalçı və istehlakçı fəaliyyəti

prizmasından reallaşır. Sosial vergilərin əsas növü, sosial sığorta

ayırmaları, sosial müdafiə fonduna ayırmalar, gəlir vergisi və qiymət

artımı ilə büdcəyə ayırmalar yolu ilə baş verir.

191

Dövlət büdcəsinin sosial xarakteri və yönümlülüyü, onun

xərclərinin təkmilləşməsi və müdafiə olunan (əməkhaqqı, sığorta,

pensiya, subsidiya) xərclərin artırılması və tənzimlənilməsi yolu ilə

baş verir. Dövlət büdcəsinin xərc strukturu sahələrin inkişafı, sosial

müdafiə, sığorta və ehtiyatlar istiqamətində perspektiv dəyişmələri

nəzərə almaqla layihələndirilir.

Büdcə xərclərinin sosial mənası sahələr və birbaşa

funksional təyinatına uyğun olaraq sosial inkişafı səciyyələndirir.

Belə ki, sahəyə ayrılan vəsaitlər, həmin sahələrin inkişafına, yeni iş

yerlərinin açılmasına, müəssisə və təşkilatların sosial xərclərinə

yönəldilir. Büdcə xərclərinin dinamikası aşağıdakı meyi İləri kəsb

edir.

Cədvəl 1

Azərbaycan Dövlət büdcəsinin dinamikası (mln man.)

Büdcə xərcləri 1 2005 2010 I 2013 Gəlirlər 1 2055,2 11403,0 1 19496,3 Xərclər I 2140,7 11765,9 1 19143,5

Büdcə xərclərinin dinamikası müdafiə olunan xərclərinin

(pensiya, yardım, əməkhaqqı, sosial sığorta və s.) üstün artması

meyilləri ilə genişlənir. Sosial xərclər, həmçinin, investisiya

xərclərinin sahə, ərazi və funksional strukturu ilə fərqlənir.

Büdcə tərtibatı tələbat sistemi üzərində qurulmaqla iqtisadi

dəyişmələrin maliyyə əsasını proqnozlaşdırmaq yolu ilə həyata

keçirilir. Büdcə tərtibatında büdcədən maliyyələşdirilən

təşkilatlarda əməkhaqqı fondu, sosial müdafiə fonduna ayırmalar,

müavinatlann maliyyə təminatı, qaçqın və köçkünlərə yardımlar,

sosial sığortalar və sahələrin, ərazilərin kompleks inkişafı, ünvanlı

sosial yardım, sosial kreditləşmə və subsidiyalar ayırmaq

məqsədləri və resursları hesablanır.

Büdcənin sosial xərcləri müdafiə olunan xərclər kimi

dövlətin sosialyönlü siyasətinin əsas istiqamətini təşkil edir.

Sahələrin xərclərinə ayrılan vəsaitlər sahədaxili məsələləri həll

192

etmək üçün maddi-maliyyə və əməkhaqqı dövlət və büdcə arasında

yenidən bölüşdürülür.

Dövlət büdcəsinin sosial yönümlülüyü yaşayış minimumu,

minimum istehilak səbəti, ehtiyac minimumu, prezident fondu,

sahibkarlığa kömək fondu, bələdiyyə və regionların sosial inkişafına

ayrılan vəsaitlər təşkil edir.

Yaşayış minimumu xərcləri əhalinin istehlak xərclərinin

minimum səviyyəsi ilə ölçülür. Hər il inflyasiya və qiymət

dəyişmələrini nəzərə almaqla istehlak səbəti əsaslandırılır və ona

uyğun maliyyə potensialı büdcə ödəmələri qiymətləndirilir. Yaşayış

minimumuna uyğun olaraq minimum əməkhaqqı, minimum pensiya

həcmi, müavinatların səviyyəsi müəyyənləşir. Ünvanlı sosial

yardımın maliyyə təminatı hesablanm və hər il strukturuna görə

maliyyələşdirilir. Dövlət büdcəsinin əsas məqsədi ancaq pul

yardımları və ödəmələri ilə deyil, həmçinin, maddi-təşkilati və

stimullar yaratmaqla baş verir. Sosial kredit- ləşmə, sahibkarlığa

kömək fondu, sosial ipoteka kreditləşməsi, birdəfəlik rüsumlar,

güzəştlər, subsidiyalar ölkədə sosial siyasətin həyata keçirilməsinin

akkumulyasiya amili kimi çıxış edir.

Sosial kreditləşmə, limit və ipoteka kreditləşməsi yolu ilə baş

verir. Büdcədən sosial ipoteka xərcləri ünvanlı olaraq mənzil

təminatını, gənclərin təhsilini və digər xərcləri əhatə edir. Təbii ki,

kreditləşmə resurslarının sosial səmərəsini yüksəltmək üçün ona

nəzarət büdcədən limitlə tənzimlənir. Limitə görə ayrılan vəsaitin

təyinatı və onun istifadəsinin əsas istiqamətləri büdcə qanunu və s.

hesablama palatası ilə tənzimlənir.

Sahibkarlığa kömək fondu hüquqi və fiziki şəxslərin

fəaliyyətinə maliyyə yardımı verməklə, onun sosial nəticələrini

nəzərə alır. Belə ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının saxlanılması,

sahibkarlıq gəlirlərinin artırılması və büdcəyə daxil olmaları

artırmaq üçün sahibkarlığa kömək məqsədilə kreditlər və birbaşa

vəsaitlər ayrılır.

Büdcədən regionların sosial əhəmiyyətli obyektlərinə

investisiya qoyulmaqla iş yerləri açılır, kənd təsərrüfatı məh-

193

şulları artırılır və onların əməkhaqqı fondu və xalis gəlirlərinin

artımı təmin olunur. Subsidiya sistemi bütöv əhali üçün təyinatına

uyğun və sifarişlə istehsal olunan məhsullara verilir. Dövlət büdcəsi

hesabına sosialyönlü obyektlərin və məhsulların istehsalı bazarda

tələb və təklifi tarazlaşdırır, qiymət amilinə təsir edir. Sosial

kreditləşmə təhsil, səhiyyə və digər pulsuz xidmətlərə verilməklə

regionların sosial-iqtisadi inkişafına, məskunlaşma səviyyəsinə və

dağ regionlarının kəndin sosial- iqtisadi inkişafına büdcə dəstəyi

kimi çıxış edir.

Kreditləşmə və subsidiya dotasiya sistemi, büdcə tarazlığı,

investisiyanın sosial məzmununu yüksəltmək və əhali rifahını

yüksəltmək meyarları əsasında tarazlı həll edilir.

Subsidiya regionlara və fəaliyyət növünə verilməklə ölkədə

sahibkarlığın inkişafına, bazarın əmtəə və xidmətin həcminin və

strukturunun mütərəqqi dəyişməsinə qoyulmaqla həll edilir.

Respublikada zəruri məhsulların istehsalı, ölkə əhalisinin

ümumi tələbatını ödəmək üçün meliorasiya, yol, su təchizatı,

həmçinin, təbii resursların qorunması üçün ayrılan vəsaitlər və büdcə

resursları qlobal məsələlərin həllinə yönəldilir.

Dövlət büdcəsinin humanitar kömək dəyən zəruri ödəmək

üçün sığorta fondları və ictimai birliklərə, fiziki şəxslərə, xüsusi

xidməti olan insanlara birdəfəlik və müntəzəm yardımlar büdcəsinin

sosial mahiyyətini çoxaldır. Elm və təhsil işçiləri, yaradıcı adamlar,

qəhrəmanlar və xüsusi növ xidməti olanlara birdəfəlik və müntəzəm

vəsait verilir. Ölkə prezidentinin fərmanı ilə fəxri adamlara prezident

təqaüdləri, evlər və xidmət üçün infrastruktur şəraiti yaradılır.

Dövlət büdcəsi birbaşa və dolayısı yolla sosialyönlü məqsədlərə

xərclənir.

194

8.2. Sosial sahələrin qanunvericilik

bazası və təkmilləşmə istiqamətləri

Sosial fəaliyyət məqsədyönlü olub obyekt və subyektiv

əsaslara görə təsnifatlaşdırılır. Sosial fəaliyyətin sahə, ərazi və

funksional vəzifələri özünün təşkilati quruluşu, idarəetmə

mexanizmləri, səlahiyyət və öhdəliklərini formalaşdırır.

Fəaliyyət dairəsi olmaqla sosial sfera makro və mikrosə-

viyyəli idarəetmə və tənzimləmə mexanizmləri kəsb edir. Sosial

inkişaf tərəqqi və tənzimləmə ölkə miqyasında rifahın, yoxsulluğun

azaldılması, insan inkişafı kontekstində tənzimlənir. Sosial

strategiya iqtisadi və sosial inkişafın aparıcı halqası, son hədəf və

amil olaraq bütün idarəetmə sistemində baxılır. İnvestisiya, sosial

müdafiə və yoxsulluq, təhlükəsizlik konsepsiyasının tərtibi, onun

təsdiqi və reallaşması yolları hüquqi-normativ bazanın əsas

istiqamətləridir. Sosial hüquqlar ali hüquq prizmasından baxılır.

Konstitusiyanın 38 maddəsi insanın hərtərəfli inkişafı, onun həyat

fəaliyyətinin ayrı-ayrı funksiyalarını, dövlətin vəzifələrini və

əhalinin həyat tərzinin dövlət çərçivəsində həlli yollarını göstərir.

Konstitusiya hüquqlarına görə hər bir Azərbaycan vətəndaşı təhsil,

səhiyyə, mənzil, birgə yaşayış və müdafiə olunmaq hüquqlarına

malikdir.

Sosial hüquqlar ali qanunlarla və onların reallaşması

mexanizmləri ilə həll olunur. Ali qanunlar Milli Məclis, prezident

fərmanları və ayn-ayrı hüquqi şəxslərin, nazirliklərin

normativ-hüquqi aktları, mexanizmləri vasitəsilə tənzimlənir. Hər

bir Azərbaycan vətəndaşı ictimai maraqların aliliyi, prioritetliyini

qorumaqla və ona riayət etməklə seçmək, seçilmək, əmlak, bölgü

sistemində özünün hüquqlarını qanunla tənzimləyə bilir. Bu da

hüquqi dövlətin sosial parametrləri və mexanizmləri ilə ölçülür.

Sosial qanunlar sistem halında tərtib olunur. Onun aparıcı

halqası konstitusiya vəzifələri və konkret ayrı-ayrı fəaliyyət

195

lərin tənzimləınə mexanizmləri təşkil edir. Çərçivə qanunları sahə

və ərazinin, yaxud funksional fəaliyyətin tənzimlənilməsi məqsədini

güdür. Hər bir qanun xalis fəaliyyət dairəsi olmaqla, onun sosial

nəticələrini qiymətləndirmək yollan əhatə olunur.

Qanunların əhatə dairəsinə və resursların təminatına görə

sosial qanunları təsnifatlaşdırmaq real iqtisadi quruluş və dövlət

funksiyasının əsas istiqamətləri ilə həll olunur. Aşağıdakı qanunlar

sistemini qruplaşdırmaq olar:

- əmlak qanunları;

- sahə qanunları;

- sosial müdafiə qanunları;

- ailə münasibətləri və sağlamlıq qanunları;

- ərazi idarəetməsi və regional qanunlar;

- dövlət və nazirliklərin fəaliyyətinin və funksiyasının

tənzimlənilməsi qanunları;

- xarici əlaqələr;

- siyasi qanunlar.

Sosial qanunvericilik sosial obyekt, onun iqtisadi əsaslarını,

təşkilati mexanizmlərini və idarəetmə strukturunu əhatə edir. Sosial

qanunlar çərçivə, xüsusi funksional qanunlara bölünür. Hər bir

konkret qanun ümumi qanunun məqsədini yerinə yetirmək üçün

altsistem olaraq ünvanlı tənzimləmə üçün istifadə olunur.

Müasir şəraitdə istehlak qanunları, hər bir iqtisadi subyektin

rolunu, onun əhalinin rifahında rolunu tənzimləyəm mexanizmləri,

vəzifələri və səlahiyyətləri özündə əks etdirir.

İstehlak səbəti zəruri olan ərzaq və qeyri-ərzaq məhsullarının,

xidmətin minimal səviyyəsini özündə əks etdirir. Milli Məclisin

büdcə qanunu, onun sosial tənzimləmə rolu ayrı-ayrı sahələrin və

müdafiə olunan xərclərin idarə olunmasına imkan verir. Aşağıdakı

qanunlar mövcuddur:

- yaşayış minimumu haqqında qanun;

- istehlak səbəti haqqında qanun;

- tibb haqqında qanun;

196

- mıdəniyyət qanunu;

- istehlakçıların hüquqlarının qorunması qanunu.

Sosial qanunlar sistemli olmaqla sahə və funksional

vəzifələri həyata keçirən tədbirlər və normativ-hüquqi baza ilə

tənzimlənir. Sahə qanunları vahid məqsədə nail olmaq üçün

sahədaxili vəzifələri tənzimləmək üçün istifadə edilir. Əhalinin

sağlamlığına dair profilaktik tədbirlər bir sıra xəstəliklər və qarşıda

duran fovqəlada hadisələri təmin etmək üçün funksional qanunlar,

şəkəri i-diabet, qan xəstəlikləri, keçirici xəstələri müalicə etmək

üçün xüsusi qanunlar tətbiq olunur.

Səhiyyə qanunları, səhiyyə sistemini tənzimləmək üçün

ayrı-ayrı funksional vəzifələri özündə birləşdirir. Səhiyyə

orqanlarının vəzifələri, səhiyyə xidmətinin əsas istiqamətləri,

səhiyyə işçilərinin hüquq və vəzifələri əhatə olunur. Səhiyyə

qanunları əsasında müvafiq icra orqanları normativ-hüquqi baza

yaradır. Səhiyyə yardım və nəzarət funksiyasını həyata keçirir.

Səhiyyə qaunları həmçinin digər sahələrin hüquq və vəzifələrini

müdaxilə etmək, dəstəkləmək, vəzifələrini müəyyənləşdirir. Səhiyyə

qanunları maliyyə, təhsil, regionların səhiyyəyə münasibətlərini

tənzimləyir.

Müasir şəraitdə əhalinin sosial təminatı üçün mövcud

vəziyyəti qiymətləndirmək, transformasiya məqsədilə idarəetmə

mexanizmlərini hazırlamaq və tətbiq etmək yollarını əhatə edir.

Sosial qanunları real proseslərə yaxın olmaq və onun məqsədlərə

uyğun dəyişməsini təmin edən mexanizmləri nəzərə almaqla

hazırlanır. Qanunların imperativliyi və normativi iyi prinsipləri

arzuolunan hədəflərə nail olmağın hüquqi bazasıdır.

Sosial qanunların prinsipial sxemi həmin qanunların

vəzifəsini (priampulası), resursları və idarəetmə mexanizmlərini əks

etdirir.

Real şəraiti nəzərə almaqla hər bir nazirlik funksional

vəzifəsini icra edən prinsiplərə uyğun qanun layihəsi hazırlayıb.

Nazirlər Kabinetinə təqdim edir. Nazirlər Kabinetində qanun

197

reallaşmasında müvafiq icra orqanlarının vəzifələri, səlahiyyətləri

daxilində həmin qanunlar müzakirə olunur. Nazirlər Kabinetində

qanunların digər sahələrə təsiri və onların kompleks əlaqəsi

müəyyənləşir. Təcrübə göstərir ki, qanunların işlənməsi və onun

icrası kompleks problemlərin, vəzifələrin və salahiyyətlərin,

maraqların genişlənməsi ilə kompromis qərar qəbulunu təmin edən

mexanizmlər vasitəsilə həll olunur. Sahə maraqları ərazi və fərdi

maraqlar, hüquqi və fiziki şəxslərin maraqları arasında əlaqə və

qərar qəbulu ekvivalent olaraq əmək bölgüsünə uyğun olaraq

bölüşdürülür.

İqtisadi qanunların tərtibi və icrası zamanı sosial effektin

proqnozlaşması, əldə olunan nəticələrin qiymətləndirilməsi ilə

normativ-hüquqi parametrlər tərtib olunur. Qanunvericilik bazası

təkmilləşdikcə real həyatda sosial-iqtisadi hüquqlar təmin olunur.

Qanunlarda olan boşluqlar sonrakı inkişaf və fəaliyyət üçün zərərli

olaraq əhalinin marağına və vəziyyətinə mənfi təsir edir. Beləliklə,

icra mexanizmini qabaqcadan görməklə, onun səmərəli variantını

hazırlamaqla qanunlarda düzəlişlər edilir. Sosial-iqtisadi qanunlar

Milli Məclisin işinin 60-70%-ni təşkil edir. İqtisadi və hüquqi

qanunlar da özünün sosial nəticələrinə görə fərqlənir və həllinin

vacibliyi digər qanunların ilkin şərti kimi qəbul olunur. Ona görə də

qanunlar sistem halında bir-birini tamamlamaqla real və perspektiv

kəmiyyət və keyfiyyət dəyişmələrinin dinamikasıni nəzərə alır.

Qanunların icrası prezidentin fərmanı ilə əmək bölgüsünə,

funksional vəzifəsinə uyğun olaraq nazirlər və hüquqi şəxslər,

insanlar arasında bölünür. Prezident fərmanı ilə hər bir nazirliyə,

ictimai təşkilatlara vəzifə və səlahiyyətlər verilir.

8.3. Sosial sferanın normativ-hüquqi bazası

Sosial sfera normativ prinsiplər və standartlaşma meyarlarına

uyğun tənzimlənir. Sahələrin inkişafı makrotələbata uyğun olaraq

yerləşdirilir. İqtisadi artım və sosial tərəqqi arasında

198

nisbətlər normativ prinsiplərlə idarə olunur. Sosial sferanın normativ

bazasını sosial qanunlar, prezident fərmanları, standart xidmətlərlə

təminatlar, nazirlik və müəssisələrin potensial imkanları təşkil edir.

Sosial normalar sahə, ərazi və funksional vəifələrinə, tənzimləmə

obyektinə görə fərqlənir. Sosial normalara fizioloji, texniki, ictimai

və həyat standartları daxildir. Hər bir norma və nomıativlər, hədəfə

çatmaq yollarım müəyyənləşdirir. Sosial normalar elmi-nəzəri

biliklərə, metodlara və mülahizələrə əsaslanır. Mövcud vəziyyəti

dəyişmək üçün ekzogen parametrlər olaraq sistemə daxil edilir.

Sosial normalar meyar və göstəricilər funksiyası rolunu oynayır.

Sosial normalar tənzimləmə və keyfiyyət göstəricisi olmaqla

müasir iqtisadi və sosial sistemin fəaliyyətinə qiymət vermək

çatışmayan cəhətləri yaxşılaşdırmaq vəzifələrini həyata keçirir.

Zamana görə sosial normalar cari və perspektiv normaları əhatə edir.

Cari normalar iqtisadi və sosial nisbətlərin mövcud vəziyyətini

qiymətləndirmək, perspektiv inkişafa aparan tədbirlər hazırlamaq

üçün istifadə olunur. Ona görə də sosial normalara əsaslanan məsrəf

“buraxılış” normativ-hüquqi metodlar tətbiq olunur. Normativ

göstəricilərə uyğun dövlət sosial proqramlar, məqsədli nonnativ

modellər və standartlara uyğun dövlət proteksionizm siyasəti və

mexanizmləri əsaslandırılır. Normalaşma artıq proses olaraq struktur

dəyişmələri, məqsədli proqnozların, bölgü və təminat sisteminin

resurs tələbinə uyğun normalaşmasına imkan verir.

Sosial normalar uyğun nazirliklər. Milli Məclis və prezident

tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra real mexanizmə çevrilir.

Normalar fəza tənzimlənilməsi üçün hər hansı göstəricinin

dinamikasına son və yaxud başıanğıc halı kimi qəbul olunur.

Normalara uyğun olaraq resurslar balanslar, əmək msrəfləri, bölgü

sistemi təkmilləşir. m

N = M -

199

X Ə/Äf„=ƏE; M

Burada, x, - vahid məhsul və xidmət istehsalı;

^ - hər məhsula düşən məsrəf norması; Əj - j növ əmək məsrəfi və verilən haqq;

^“-normalar.

Normativlər rekonstruksiya və yeniliklərə uyğun olaraq

daima təkmilləşir, proqnozlaşdırılır. Normativ-hüquqi baza

qanunlara uyğun olaraq təkmilləşir, real həyat və əmək problemləri

ilə tarazlaşdınlır. Sosial normalarda inzibatçılıq və dik- tatorluq

olmamalıdır. Sosial normalar alternativ çevik, dife- rensial

prinsiplərə uyğun olaraq həll edilir. Normativ baza geniş

informasiya məcmuu olub, nəticələr fəaliyyət və idarəetmə

meyarları ilə idarə olunur. Fəaliyyət funksiyasına uyğun olaraq

sosial normalar istehlak, istehsal, yığım və davranış istiqamətlərinə

ayrılır. İstehlak normaları maddi nemətlər, xidmət, mənəvi dəyərlər

üzrə sahələr və ayrı-ayrı sosial qruplar üzrə qütb- ləşir, idarəetmə

istifadə və planlaşma qaydaları verilir. İstehsal tələbat sisteminə,

bazarda tələb strukturuna, kommersiya mənfəətinə görə

diferensiallaşır.

Normativlər sosial-iqtisadi qruplar, region və ayrı-ayrı

tələbat növünə, onun ödənilməsi mənbələrinə görə fərqlənir,

kompleks amillərlə dəyişir. Normativ baza elmi hesablamalar üzrə

istehlak, xidmət, təminat, davranış, dövlət, hüquqi şəxs və vətəndaş

olaraq ümumi parametrlərlə ölçülür. İstehlak normaları məhsul və

xidmət, əvəz edilən resursların istehsalı və bazara çıxarılması

imkanlarını nəzərə alaraq vahid parametrlərə və gətirilmiş

əmsallarla qiymətləndirilir. İstehlak tələbatı ölkədə bazara çıxarılan

məhsulların çeşid keyfiyyəti, onların qiyməti və əhalinin alıcılıq

qabilİ3^əti ilə formalaşır. İstehlak normalarının sintetik göstəricisi

olaraq adambaşına bir gündə istehlak olunan kilokalori təşkil edir -

2600 kkal.

200

Normal inkişafın təmin olunması üçün istehlak normalarına

görə istehlak balansı, normativləşmənin istehlak balansı, minimum

istehlak balansı, minimum istehlak büdcəsi, yoxsul, orta təbəqə,

varlı əhali qrupları üçün gəlirlər və xərclərin istehlak balansı tərtib

olunur. Normativlər, göstəricilər olmaqla onun istifadəsi funksiyası

proses olaraq normativləşmə kimi planlaşma və proqnozlaşma

alətinə çevrilir. Normativləşmə prosesi mövcud dinamikanı və

meyilləri dəyişmək, məqsəd və normativlərə uyğun olaraq

transformasiya qaydalarını əhatə edir. Normativləşmə səlahiyyətlər,

resurslar daxilində onlardan istifadə etmək ardıcıllığını ə qaydalarını

müəyyən edir.

Normativ göstəricilər özü dinamik olaraq dəyişilir. Müasir

şəraitdə tələbat, resurs və xarici amillərin təsirinə məruz qalaraq

sosial normalar dəyişir. Sosial normaların tərtibi və təşkili, istifadəsi

sferası uyğun olaraq müvafiq icra orqanları və nazirliklər, iri

müəssisə və hüquqi şəxslər tərəfindən qanunvericiliyə uyğun olaraq

əsaslandırılır. Bəzi hallarda qanunla həmin parametrlərin tərtibi

müvafiq icra orqanlarına tapşırılır. Normativ göstəricilər planlaşma

və proqnozlaşma məqsədilə müasir dünya təcrübəsinə və

standartlarına uyğun tərtib olunur.

Sosial normativlər minimum və maksimal səviyyələr ilə

tənzimlənir, dinamik olaraq kəmiyyət və keyfij'yət dəyişmələrinə

uyğun təkmilləşir. Belə ki, sosial normalara daxildir:

- minimum əməkhaqqı, pensiya, müavinatlar və minimum

yaşayış səviyyəsi;

- ehtiyac minimumu;

- orta aylıq əməkhaqqı, orta aylıq gəlirlər, əməkhaqqı və

gəlirlərin nisbəti, istehlak normaları və hər bir məhsulun isteh-

lakının fizioloji normalarla müqayisədə son nəticəsi;

- ayrı-ayrı sosial sahələrin normal inkişafına təsir edən

amillərin, resursların məsrəfləri, əsas və dövriyyə vəsaitlərin

nisbətləri, hər şagirdə və əhaliyə düşən maddi, mənəvi dəyərlər və

investisiyalar;

201

- sosial qərarlar, normativ-hüquqi vəzifələr, səlahiyyətlər

onların reallaşması göstəriciləri;

- təhsil, səhiyyə, mədəniyyət sahələrinin adambaşına əhaliyə

və kənd, şəhər əhalisinə görə təminat səviyyəsi və onların normativ

göstəricilərlə müqayisəli təhlili.

Sosial normalar sahə, ərazi məşğulluq və həyat səviyyəsinə

görə fərqlənən amillər “fərdlər” və mütəxəssislər, qadın, kişi və

digər kontingentlər üçün formalaşdırılır. Sosial normalar sahə, ərazi

və beynəlxalq səviyyəli normalara bölünür. Dünya ölkələri ilə

müqayisədə ölkənin vəziyyətinin mövcud səviyyəsi

qiymətləndirilir.

Normalaşma statistika ola bilməz, onun dinamizmi və

mütərəqqi dəyişmələri, amillərə uyğun strukturlaşması vacib şərt

olaraq normaların özünə şamil edilir.

Sosial normativlər iqtisadi və sosial dəyişmələrə uyğun

olaraq təzələnir, mütərəqqi dəyişmələri və standart göstəriciləri

nəzərə almaqla yeniləşir. Sosial normativlər variantlı və nəticələrin

dəyişməsinə uyğun olaraq idarə olunur. Onun müasir tələbləri,

iqtisadi artım və struktur yeniləşməli tənzimləyir.

8.4. Sosial sahələrin planlaşması və idarə edilməsi

mexanizmləri

Sosial sahələrin planlaşması və idarə edilməsi adekvat

mexanizmləri və səmərəli təşkilati tədbirlər yolu ilə həll olunur.

Sosial sahələrin idarə edilməsi müəssisə və sahə, ərazi prinsiplərinə

uyğun olaraq maliyyə, kredit, əmək resursları və əməkhaqqı gəlirləri

stimullar yolu ilə idarə edilir.

Sosial sahələrin planlaşması özü mexanizm olaraq bazar

iqtisadiyyatı şəraitində vəzifəsi, texnologiyası və mahiyyəti etibarilə

planlı təsərrüfat sistemindən fərqlənir.

Planlaşma daha çox strateji olmaqla makrosəviyyəli siyasətin

həyata keçirilməsi mexanizmi olaraq formalaşır. Makrosəviyyəli

planlaşma iqtisadi artım, istehlak resurslarının maksi-

202

mumlaşması, rifahın yüksəldilməsi, sosial infrastrukturun

genişlənməsi istiqamətlərini əhatə edir. Plan, proqnoz və qərar

qəbulu mexanizmi kimi formalaşır. Sosial sahələrin planlaşması

meyarı kimi əhalinin tələbatı və resurs potensialı daha çox əhalinin

vəsaiti, xərcləri və istehlak davreınışı rol oynayır. Plan göstəriciləri

məqsəd və normalar standartlar, rasional balanslar və fəzada

yaxınlaşma meyarları ‘götürülür.

Strateji planlaşma bütöv əhali, şəhər, kənd məskunlaşması,

regional inkişaf və qütbləşmənin azaldılması yollarını özündə əks

etdirir. Strateji planlaşma obyekti olaraq ÜDM-in adambaşına düşən

səviyyəsinin yüksəldilməsi, onun dünya inkişaf etmiş ölkələr

səviyyəsinə yaxınlaşması, yoxsulluq həddinin azaldılması götürülür.

Müasir şəraitdə ərazi və sahə planlaşması sosial fəaliyyətə

məhsuldar qüvvə kimi baxmağı tələb edir. Hər bir regionun

daxilində sosial infrastrukturun planlaşması nisbi və mütləq

göstəricilərlə təminat səviyyəsinə görə reallaşır. Hər bir nəfərin

sosial tələbatı normaları elmi-texniki tərəqqi və standartlarla ölçülür.

Planlaşma obyekti olaraq sosial fəaliyyət dairəsi obyekti

məhsul istehsal edir və xidmət göstərir. Xidmət planlaşması pullu və

pulsuz sfera olaraq kommersiya biznes planını, bazara uyğun

marketinq strukturunu layihələşdirir. Sosial obyektlər, müəssisə və

ərazi planına uyğun olaraq təsnifatlaşdırılır. Sahə planları bazar

tələbinin təşkilatı quruluşu və ixracat yönlü strategiya əsasında

uzunmüddətli inkişaf strategiyasını seçir.

Sosial planlar sosial iş, müəssisənin fəaliyyətinin sosial

nəticələrini, sosial inkişafa təsir edən amilləri və yolları kompleks

sistem halında həyata keçirilir. İlk növbədə makroiqtisadi inkişaf

strategiyasına zəruri olan resurs təminatı, onun bölgüsü, sosial

investisiyalar və sosial yardımlar planı hazırlanır. Ölkədə baş verən

iqtisadi və sosial dəyişmələrin qarşılıqlı əlaqəsi mak- ro və

mikrosəviyyəli tənzimləmə mexanizmləri ilə əsaslandırılır. Sosial

effekt mənasında hər bir qərar qəbulunun.

203

struktur siyasətin və islahatların gətirilmiş məsrəfləri multip-

likasiya effekti tarazlı və davamlı inkişaf meyarları ilə uzlaşdırılır.

Əhalinin maddi rifahı adambaşına düşən istehlak resursları,

qütbləşmə səviyyəsi, minimum ehtiyaclar, onların dəyişməsi və

dövlətin bu minimumlardan istifadə üfüqləri müəyyənləşir. Strateji

planlaşma inkişaf, tərəqqinin rifahını təmin edən əməkhaqqı,

gəlirlər, istehlak səbəti istehlak həcmi və onun strukturunu

formalaşdıran bölgü və istehlak sistemini formalaşdırır.

Sosial planlar sosial meyarlar, hədəflər və sosial mexa-

nizmlərin sistemli təşkili, hədəflərin əsaslandırılması və onun təmin

olunması siyasətlər, konkret proqramlar və metodlar məcmuu ilə

həll olunur. Sosial planlaşma mexanizmləri bir sıra tarazlılıq və

uzlaşmış alətlərin tərtibi ilə mümkündür.

Planlaşma üçün cari problemləri qoymaq, perspektiv

problemləri əsaslandırmaq, onların proqnozunu vermək yollarını

əhatə edir. Müasir şəraitdə sosial və iqtisadi inkişaf və hədəflər bir

sıra material dəyər və balansları ilə tarazlaşdırılır:

- maliyyə və maddi balanslar;

- əhalinin gəlir və xərcləri balansı;

- əhalinin diferensial gəlir və istehlak balansı;

- sosial müdafiə fondunun gəlir və istifadə balansı;

- dövlət büdcəsinin gəlir və xərcləri;

- idxal və ixrac balansı;

- tələb və təklif mexanizmləri, onların tarazlaşması.

Müasir şəraitdə sosial tərəqqi və sosial müdafiə proqnozları,

iqtisadi sahə və ərazi proqnozları ilə tarazlı inkişaf etdirilir. Sosial

mexanizmlər demoqrafik dəyişmələr, tələbat, istehlak və əhalinin

davranış modeli ilə xarakterizə olunur. Əhalinin sosial təminatı,

sosial müdafiəsi və sosial tənzimləmə mexanizmləri ilə həll olunur.

204

Sosial mexanizmlərin tərtibi beynəlxalq tələblərə, ölkədə baş

verən keyfiyyət dəyişmələrinə və transformasiya modelinə uyğun

işlənir.

Sahə mexanizmləri orta əməkhaqqı, minimum pensiya

qütbləşmə səviyyəsi, onun real bölgü sisteminə uyğunluğu ilə

əsaslandırılır. Ölkədə bir sıra bölgü münasibətləri, gəlirlərin

formalaşmasında dövlət siyasəti minimum əməkhaqqı, orta

əməkhaqqı və yaşayış minimumları ilə ölçülür.

Minimum əməkhaqqı insanın və onun ailəsinin minimum

istehlak səbətinə uyğun gəlirləri ilə tarazlaşdırılır. Minimum pensiya

ilə minimum yaşayış səviyyəsi orta aylıq əməkhaqqı və hər bir

nəfərin cəmiyyətdə faydalılıq əmsalı ilə qiymətləndirilir. Müasir

şəraitdə minimal istehlak büdcəsi müqayisəli təhlil əhalinin gəlirlərə

görə diferensiasiyasını hesablamağa imkan verir.

K ƏH .

mı«ƏH’ Əməkhaqqının diferensiasiyası pensiyaların, müavinatla- nn

diferensiasiyasını hesablamağa imkan verir.

Sosial sahələrin regional planlaşması mexanizmləri olaraq

hər bir regionda insanların yaşayışı, ehtiyaclarını ödəyən şəraitin

olması, yerli büdcələrin tərtibi, hər bir regiona inkişaf baxımından

subsidiya, dotasiya və digər himayə mexanizmləri tətbiq edilir.

Regionlara verilən subsidiya, həmin regionların əhalisinin sosial

müdafiəsi, təhlükəsizliyi və rifahı üçün şəraitlər yaradılır.

Regionlara tətbiq olunan mexanizmlər ələbaxımlı- lıq deyil,

stimullar yaratmaq, region potensialını təkrar istehsal etmək və hər

bir insanın qayğısına qalan tədbirlər həyata keçirməklə mümkün

olmalıdır. Regionlarda kiçik və orta sahibkarlıq, səhiyyə, təhsil və

digər sahələrin planları, strategiyası dövlət səviyyəsində dövlət

proteksionizmi yolu ilə həll edilir.

Regionların sosial iqtisadi və kompleks inkişafı, region və

mərkəz, dövlət və yerli orqanlar ayrı-ayrı mülkiyyət for

205

maları arasında əlaqənin əlverişli və maraqlarla, ekvivalent dəyərlər

prinsipinə uyğun həll edilir.

Sosial maraqlar daima dəyişir, insanın tələbi onun həyat tərzi

və dünya ölkələri ilə inteqrasiyasını təkmilləşdirmək üçün

regionların liberallığı, güclü dövlət və güclü respublika prinsipinə

uyğun siyasət və mexanizmlər formalaşdırılır.

Regionlarda liberal, açıq iqtisadiyyat, xarici şirkətlərlə

əlaqədə sərbəstlik prinsipləri tətbiq edilir. Dövlətin iqtisadi gücü,

onun resursları artdıqca sosial dövlət mexanizmlərinin genişlənməsi

və istifadəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sosial dövlətin

tənzimləmə mexanizmi olaraq büdcə, maliyyə, kredit, subsidiya,

dotasiya və vergi, sosial ödəmələr tətbiq edilir.

Sosial sahələrin proqnozlaşması və idarə edilməsi mexanizm

lərin real iqtisadi və sosial sahələrə adekvat tətbiqi ilə səciyyələnir.

Sosial göstəricilər daha çox funksional, təyinatlı və ardıcıl,

kompleks prinsiplərə uyğun tərtib edilir. Sosial göstəricilərin təsviri

onun məqsəd, resurs və texnologiyalar baxımından qiymətləndirilir.

Müasir şəraitdə sosial texnologiyaların forma və məzmunu, onların

əhatə dairəsi, bir-birini əvəz- etmə imkanları genişlənir. Sosial

mexanizmlər daha çox nisbi göstəricilər və keyfiyyət əhəmiyyətli

məna kəsb edir. Belə ki, əhalinin təminat səviyyəsi, insan inkişafı,

sosial fəallıq və sosial şəbəkələrdən istifadə göstəriciləri dövlətin və

cəmiyyətin rolu, onun insanın mənəvi və maddi inkişafına təsirləri

ilə ölçülür.

İnsanın maddi rifahı yaxşılaşdıqca, mənəvi dəyərlər artdıqca,

sosial dövlət ehtiyacları artır. İnsanların fəallığı və tələbat sistemi

dəyişir. Maddi tələbatın ölçülməsi iqtisadi inkişafla bağlı həll

edilirdi, mənəvi və sosial inkişaf ədalətli bölgü, aşkarlıq və

demokratik göstəricilərlə həll olunur. Ona görə də qütbləşmə

fikirimizcə, maddi təminatlar üzərində ola bilər. Əmək və fəallıq

roluna görə maddi təminat fərqlənir. Yoxsul, orta təbəqə, onların

həyat tərzu və tənzimləmə mexanizmləri obyektiv yollarla və

aşkarlıq prinsipinə uyğun həll olunur.

206

Müasir şəraitdə qütbləşmə meyarı olaraq gəlir, istehlak və sosial

müavinatlar oynayırsa, bu amillərin tənzimlənilməsi, ələ- baxıllılıq

yolu ilə deyil, fəal iqtisadi və sosial inkişaf təhsil, səhiyyə və

mədəniyyət, kulturologiya mexanizmləri vasitəsilə həll olunur.

Sosial idarəetmə məqsəd, resurs potensialını artırmaq və

ondan səmərəli istifadə etmək yollarını tənzimləməklə cari və

perspektiv inkişaf arasında transformasiya və adaptasiya mühiti

yaratmaq fəaliyyətidir. Ona görə də hər bir sosial addım və tədbir,

hesablanmış və elmi əsaslarla mümkün variantın səmərəli yollarını

seçməklə reallaşır. Sosial idarəetmə mexanizmləri sistemli, çevik və

əks əlaqə yaradan prinsiplər üzərində qurulur. Hər bir sahənin sosial

mühiti ona təsir edən sahə və amillərin təsirinə məruz qalır və həmin

sahəni təkmilləşdirmək üçün ilkin dayaq rolunu oynayır. İnsanın

münasibətlər sistemində aparıcı və istiqamətverici funksiyası,

vəzifəsi, sosial sahələrin insan inkişafına və onun ətraf mühitinə

təsirini formalaşdıran nüvə rolunu oynamaqla imkan verir.

Sosial mexanizmlərin mərkəz əmələgətirici, dominant rolu

istehsal, bölgü və mübadilə sisteminin planlaşma və proq- nozlaşma

strategiyasının, tənzimləmə və təhlükəsizlik konsepsiyasının

işlənməsi və istifadəsində aparıcı halqa rolunu oynayır.

Sosial mexanizmlərin sistem təsviri onun ierarxiyasını

fomalaşdırır. Ali məqsəd olaraq insanın inkişafına təsir edən iqtisadi

və təşkilati tədbirlərin təkmilləşməsi istiqamətləri və onların

dayanıqlığının anatomiyası verilir. Ali məqsəd ölkə iqtisadiyyatının

hədəfləri, onun müstəqil və demokratik prinsiplər üzərində

idarəetmə mexanizmləri, qanunlar və normativ- hüquqi aktlar bir

sıra aparıcı alətlərlə dövlət plan tapşırıqlarında qərarlaşır. Dövlətin

büdcə siyasəti maliyyə və pul siyasəti, sahibkarlıq, idxal-ixrac və

rifah problemləri qoyulur və həlli yolları axtarılır.

207

Sosial iqtisadi sistem ali sistemlər, maddi əşya və texnoloji

idarəetmə elementlərinin üzvü bağlılığı ilə həll olunur. Sistemin

potensial gücü cari nisbətlər, meyilləri və səbəb nəticə əlaqələri də

daima təkmilləşir. Sosial sistemlər özü təşkilati quruluş olmaqla,

yeni endogen parametrlər və ekzogen təsirləri tənzimləməklə

yeniləşir, özü sistem kimi formalaşır.

8.5. Sosial mexanizmlərin təkmilləşməsi

Sosial idarəetmə və planlaşma bir sıra iqtisadi və təşkilatı,

hüquqi və normativ göstəricilər və indikatorlarla həll olunur. Bu

indikatorlar kompleks, adekvat real və dünya təcrübəsinə əsaslanır.

Sosial mexanizmlərin təkmilləşməsi və çevikliyi iqtisadi

dəyişmələrin güzgüsü kimi çıxış edir. İlk növbədə, sosial modelin

konturu çızılır. Aparıcı halqalar və əsas amillər seçilir. Sonradan

mexanizmlərin özünün təkmilləşməsi istiqamətləri verilir. Sosial

mexanizmlərin tətbiqi, onun sahə və insan moti- vizasiyası ilə

qiymətləndirilir.

Motivizasiya tədqiqi kompleks amilləri nəzərə almaqla

qiymətləndirilir. İnsan amili olaraq sosial sfera hər bir fərdin, sosial

qrupun və əhalinin problemləri ilə formalaşır. Bu baxımdan

funksional olaraq insan tələbatı əsas götürülür və onun insan amili

onun maddi, mənəvi, mülkiyyət münasibətləri, seçim və üstünlük

sivilizasiyaya, dünya inkişaf xüsusiyyətlərinə uyğun motivizasiyası

başa düşülür.

tnsan amili onun maddi, mənəvi, mülkiyyət münasibətləri,

seçim və üstünlüı vermək qabiliyyətinin məcmuu ilə ölçülür.

Respublikalar, yerlilik, qanunluq və ortaq təbəqə yaratmaq meyilləri

bir sıra mexanizmlərlə həll olunur. Bu mexanizmlər eksperiment

modeli ilə deyil, əsaslanmalıdır.

Sosial mexanizmlərin təkmilləşməsi istiqamətiərı əhaimin

rifahı, sosial ədalət və stimullaşdırma prinsiplərin əsasında həyata

keçirilir.

208

Sosial rifahın əsas məqsədi ədalətli bölgüsü sistemi, əmək və

istehlak arasında ekvivalentlik, əmlaka və istehsala xidmətə stimul

yaratmaq yollan ilə baş verir. Ədalətli bölgü sistemi xüsusi

maraqlarla imkanların qarşılıqlı əlaqəsi arasında baş verir. Əmək

haqqının diferensasiyasınm iqtisadi və stimullaşma məqsədi,

nəticədə gəlirlərin və istehlakın diferesiasiyasını qiymətləndirməyə

imkan verir.

Diferensiasiya əmsalı olaraq desil (Ds), kvantil (Kv), cini (C)

əmsallarına paylanması, normal və loqorifmik normal paylanma

qanunauyğunluqları istifadə olunur.

Diferensiasiya əmsalı olaraq keyfiyyət xarakteristikalarını

əhatə edir. Belə ki, desil əmsalı ilk 10%-li müqayisəsini verməklə

əhalinin aztəminatlı, orta təminatlı və yüksək təminatlı ailə

qruplarına bölmək olar.

Kdif

C„u„ (10% aşağı)

Стах (i 0%

yuxan) Burada, Cmin 10% - aşağı gəlirlərdə yaşayan on faiz

əhali;

Стах 10% - yuxarı gəlir səviyyəsində yaşayan əhali.

Qütbləşmə meyarı olaraq vahid qiymətləndirmə göstəricisi

adambaşma düşən gəlirə görə əhalinin paylanmasının

qanunauyğunluqları və həmin qanunların riyazi parametrləri qəbul

edilir.

Əhalinin gəlir və istehlak həcminə görə paylanması onun

maddi rifahının və sosial motivinin qütbləşməsini formalaşdırır.

İstehlak məhsullarının xüsusi çəkisinə görə paylanması istehlak

davranışını, əhalinin hər bir sosial qrupunun istehlak prioritetlərini

müəyyənləşdirir.

İstehlak prioritetləri olaraq ərzaq, qeyri-ərzaq və xidmətlər

üzrə əhali qrupları, kənd və şəhər əhalisinin istehlak davra

209

nışı qiymətləndirilir, hər hansı sosial-demoqrafık xarakteristikası

olan əhalinin özünəməxsus istehlak strukturu formalaşır. İstehlakla

gəlirlər arasında və demoqrafik tərkibə uyğun paylanma matrisdə

qiymətləndirilməsi ilə alyanslarla ifadə olunur. Ona görə də

diferensial gəlir və istehlak balanslarım tərtib etmək və onların

əsasında təhlil və proqnozlar yolu ilə mövcud struktur dəyişmələri

qiymətləndirmək olar.

Z X , + J > = Y - ,

Burada, - j istehlak məhsulunun i gəlirlilik və demoqrafik

göstəricisinə görə qütbləşmə göstəricisi, J i - i gəlirlilik

səviyyəsində əhali yığımı, Y i - i qrupun gəlir səviyyəsi. Qeyd edək

ki, bu balanslar dinamik olaraq gəlirlər və istehlak arasında struktur

dəyişmələrin elastikliyini ifadə edir.

Sosial mexanizmlərin təkmilləşməsi makroiqtisadi mexa-

nizmlərin planlaşması, perspektivi və sosial müdafiədə təminat

prinsiplərini əsaslandırır, onun konkret proqnozunu verə bilir. Arzu

olunan və real vəziyyət arasında alternativ yolları əsaslandırır.

Sosial inkişafın mexanizmləri makro və mikrosəviyyədə

funksional təyinatına görə ixtisaslaşdırılır. Belə ki, yığım və

istehlak, əhali gəlirləri, xərcləri və yığım sosial müdafiə sistemi və

əməkhaqqı arasında nisbətlər, yaşayış minimumu və orta təminat

səviyyəsi arasında əlaqələr əmsallarla və nisbətlərlə həll olunur.

Müasir şəraitdə sosial müdafiə pensiya islahatlarının, onun

növləri arasında nisbətləri sosial və əmək pensiyalarının iqtisadi

inkişafla əlaqəsini və hər hansı qanunauyğunluğun yaradılmasını

təmin edir. Normalaşma inzibati metodla deyil, tənzimləmə

minimum səviyyənin daim dövlət siyasəti kimi qəbul etməklə, onun

dəyişməsində məntiqi və funksional vəzifələri müəyyələşdirir.

210

Sosial mexaizmlərdə proqmatizm məhz dövlətçilik və stabil

siyasətin prioritetliyi baxımından həll olunur. Gələcəyə baxış ölkədə

baş verən sosial qütbləşmənin maddi və təşkilati problemlərini

əsaslandırmaqla daha mütərəqqi metodların tətbiqini zəruriləşdirir.

Bu metodlar əsaslandırılır və proqnoz göstəricilərində öz əksini

tapır.

Sosial mexanizmlər keyfiyyət tutumlu dinamizm və bir sıra

qenetik və tarixi aspektləri əks etdirdiyi üçün onun təşkili dünya

təcrübəsi ilə yanaşı milli-mənəvi dəyərləri və prosesləri əks etdirir.

Multikulturalizm, mədəniyyət, maarifçilik, qida təminatı və

kommersiya marağı, əhalinin demoqrafik inkişafı və onun istehlak

davranışı arasında əlaqələri funksional və keyfiyyətcə bağlanılır.

Sosial göstəricilər prioritet olmaqla meyar və inkişaf meyiHərində

öz əksini tapır. Dünyada baş verən keyfiyyət dəyişmələri

konteksində əhali təbii artım, ekoloji tarazlıq, resurslar və onlardan

istifadədə texnoloji amillərin tənzimlənilməsi və idarə edilməsi

istiqamətlərini müəyyənləşdirir.

Müasir şəraitdə sosial mexanizmlər insanın şəraitini

formalaşdıran təsirlərin kontekstində və uzlaşmasında tapılır.

Uşaqların tərbiyəsi ictimai və fərdi tərbiyə, fiziki və əqli düşüncə,

təbii şərait və intensiv texnologiyalar arasında əlaqə sosial mühiti

formalaşdırır və uyğun mexanizmləri əsaslandırır. Sosial

mexanizmlər iqtisadi sistem və əhalinin dinamik inkişafı amillərinə

uyğun təkmilləşir və tətbiq olunur.

Əhalinin sosial amil olaraq həyatı, məşğulluğu tələbatı və

fəallığı onun həyat fəaliyyətinin tənzimlənməsi mexanizmlərini

islahatlar proqramı hazırlamağa imkan verir, sosial mexanizmlər

beynəlxalq meyarlar və siyasi tələblər üzrə tənzimlənir. Dünyada

baş verən təbii-coğrafi, iqtisadi və sosial meyillər və göstəricilər,

iqtisadiyyatın tənzimlənilməsinin əsas meyarı olaraq qəbul edilir.

Sosial prioritetlər hədəf olaraq 2025-ci ilə qədər ölkə

iqtisadiyyatında islahatların əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirir.

Sosial prioritetlər yoxsulluğun əsas səbəbləri və onların həlli yolları,

rifahın mənəvi aspektlərinin üstünlüyü və

211

mənəvi dəyərlərin yüksək sürətlə artımı planlaşdırılır. Strateji

planlaşma obyekti olaraq sosial hədəflər normativ yanaşma və

rasional mexanizmlər vasitəsi ilə həll olunur. Hər bir regionun və

sosial təbəqənin gəlirləri, xərcləri və onların təbii artımına təsir edən

amillər tənzimlənir

Müasir şəraitdə regional sosial mexanizmlər kəndin,

regionun məskunlaşması və miqrasiya mexanizmlərinin

təkmilləşməsini tələb edir. Sosial-iqtisadi mexanizmlər struktur

siyasətin formalaşması, onun real iqtisadi və sosial sistemlə

uyğunluğu və sistem əmələgətirən aparıcı sahələrin "halqaların"

inkişafı əsas götürülür. Sosial prioritetlər iqtisadi artımın, onun sahə

və ərazi quruluşunun istehsal və bölgü prinsiplərini, resurs

mənbələrini, vəzifələri planlaşdırır, sosial proqramların əsasını

təşkil edir.

212

NƏTİCƏ

Sosial-mədəni sahələrin inkişafı ölkə iqtisadiyyatının

prioritetinin hədəfləri və əsas amilləri olmaqla idarəetmə və

tənzimləmə siyasətinin enerji - nüvə əmələgətirici halqasıdır.

Sosial-mədəni sahələr müasir şəraitdə mülkiyyət forma, ondan

istifadə yollarına idarəetmə və proqnozlaşma metodologiyasına,

həmçinin təşkil və struktur layihələrinə görə fərqlənir.

Sosial-mədəni sahələr iqtisadi, sosial nəticələr və maraqları əhatəsi

baxımından qruplaşdırılır, məlum olunur və idarəetmə mexanizmləri

ilə inkişaf sahəlrinin tədqiqi insan amilini, onun həyat şəraiti və

motivləşməsi ilə qiymətləndirilir.

Komplekslik, sistemlik və əks əlaqə ilə insamn tələbat

sistemi, onun ödənilməsi formaları və mexanizmləri bu sahədə

metodoloji əsasını formalaşdırır. Müasir iqtisadi-hu- manitar

maliyyə-pul kreditinin siyasətini və bir sıra antiinfl- yasiya,

antiböhran tədbirləri, sosial-mədəni fəaliyətin təşkili və

idarəedilməsi xüsusiyyətləridir.

Sosial-mədəni sahələrə biz funksional və ünvanlı sosial

siyasətin təzahürü kimi baxırıq. Onun idarəedilməsində daxili və

xarici, insan və iqtisadi potensialın rolunu qiymətləndiririk.

Sosial-mədəni sahələrin tədəqiqi tədrisi və onun idarəedilməsi elmi

potensialın tərkib hissəsi olmaqla nəzərəi və prosessual

xüsusiyyətlər tələb edir.

Hər şeydən əvvəl sosial sahələr ərazi və sahə alt- sistemində

tədqiq edilməsi iqtisadi dövriyyəyə cəlb olunan resursların istifadə

mexanizmlərini təkmilləşdirir. Digər tərəfdən sosial sahələrin

funksional vəzifələrinin səmərəsini artırmaq hədəfi ilə dövlət,

regional və əhalinin Öhdəlikləri, onların maddi-maliyyə və

qabiliyyət mexanizmləri təkmilləşdirilir.

213

Dərs və seminarlara nəzəri və praktiki yanaşmalar, dünya

təcrübəsinə, sosialyönlü siyasət istiqamətlərinə və mümkün həlli

yollarına əsaslanır.

Sosial-mədəni sahələr, inkişafa baxmaq, dövlət, büdcə, gəlir

və xərclər siyasətinin, tənzimləmə mexanizmlərini təhlil edir.

Tədris-metodiki təminat olmaqla sosial bilklərin yenilənməsi

üçün baxılan məsələlər, dinamikada və real həyatda həlli yollan ilə

təhlil olunur.

Dərs vəsaiti elmi tədris və dövlət idarəetmə məktəbləri üçün

yazılmışdır.

Sosial-mədəni sahələrin iqtisadiyyatı iqtisad elminin iqtisadi

təfəkkürün tərkib hissəsi olmaqla müasir şəraitdə yeni problemlər və

onların həlli yollarını əhatə edir. Uzun müddət apardığımız tədqiqat

və iqtisadi idarəetmə, qanunvericilik təcrübəsi, müasir meyi İlər və

resurslar, dünya prosesləri sosial sahələrin yeni aspektlərini, onun

bir sıra müasir problemlərini və həlli yollarını formalaşdırır. Sosial

problemlər insanın inkişafı, onun kapital olaraq təkrar istehsalı,

istifadəsi və mühafizəsi istiqamətlərini formalaşdırır və inkişaf

etdirir. Sosial vəzifələr dövlət, özəl və fərdi xüsusiyyətlər kəsb

etməklə idarəetmə və təşkilatı problemləri əhatə edir.

Sosial problemlərin həlli və onun öyrənilməsi iqtisadçı

kadrların qərar qəbulunda sosial müdafiə və əhalinin rifahının

yüksəldilməsi, insanların inkişafı və qorunması üçün yaradılmasını

təmin edir.

Sosial idarəetmə və sosial tənzimləmə siyasət olmaqla sosial

mexanizmlərin mahiyyətini, onun prinsiplərini və əsas

maliyyə-maddi potensialının formalaşdırılması ilə nəticələnir.

Tədqiqat nəticəsi olaraq əsas istiqamətlər, vəzifələr və mexanizmlər

üzrə aşağıdakı problemləri və həlli yollarını təklif edirik.

Müasir şəraitdə sosial problemlər, sosial sahələr, sosial

siyasət, sosial proqramlar dövlət və idarəetmə sisteminin əsas

prioritet istiqamətləridir.

214

Tədqiqat obyekti sosial inkişafa proses, dinamizm,

münasibətlər sistem kimi baxmaqla onun nəzəri və metodoloji

tərəflərinin tədqiq etmək və tövsiyyələr verməkdir. Sosial

problemləri insanın inkişafı, onun tələbat sistemi, maddi və maliyyə

təminatı proseslərinin və mexanizmlərini əhatə edir. Sosial proseslər

insan fəaliyyətinin nəticəsidir, insanın həyat tərzi və faydalığının

faydası ilə ölçülür.

Sosial problemlər öz rolu və iqtisadi sisteminin islahat-

laşması, modernləşməsinin amili olmağı və dövlət siyasətində öz

əksini tapır. Sosial problemlər, ali məqsədlər, hədəflər, resursların

proqnozlar və mexanizmlər sisteminin təşkil və idarə edilməsi

proseslərini əhatə edir. İqtisadi artımın tarazlığın davamlı inkişafın

və sosial ədalətin prinsiplərin formalaşdırıcı amil olaraq baxılır.

Sosial problemlərin maddi əsasını gəlirlər, istehlak,

yoxsulluq problemin gəlir və istehlak səviyyəsinə görə qütbləşmə

təşkil edir. Müasir şəraitdə Azərbaycanın iqtisadiyyatının

inkişafında sosial problemlərin prioritetliyi, formal baxışdan deyil,

ölkədə olan sosial tələbat və əhalinin rifahı, qütbləşmə səviyyəsi,

region və sahə fərqləri, həmçinin, inteqrasiya amili kimi

şaxələnmələrlə medana çıxır.

Adambaşına düşən ÜDM təhsil səviyyəsinə görə

respublikamızda yoxsul təbəqə yoxdur. Amma real yoxsulluq

səviyyəsi dinamik olaraq azalır. Bu isə sosial və iqtisadi artım

nisbətlərinin elmi və proqnoz xarakterli nisbətlərinin hədəflər olaraq

qəbul edilməsini tələb edir. İlk növbədə, direktiv xarakter deyil,

yığım və istehlak, sosial ayırmalar və investisiyalar arasında

nisbətlər və onları tənzimləyən mexanizmlər əsaslandırılır.

Biz sosializm dövründə istehlaka resursların həcmi deyilən

göstəriciyə bölgü sisteminin hədəfi kimi baxırıq. Onda hiss edərdik

ki, investisiya və istehsal ayırmaları hamısı həddə qədər artıma

çıxarır. Sosial planlaşma, fıkrimizcə, strateji obyektdir. İqtisadi

islahatların əsaslandırılması və əsas istiqamət

215

ləri sosial modernləşmə, struktur dəyişmələr strateji planlaşmanın

mexanizmidir.

Müasir şəraitdə sosial problemlərin məqsədi, vəzifəsi və

təşkili baxımından aşağıdakı istiqamətləri vermək olar:

- əhalinin rifahının yüksəldilməsi;

- sosial hüquq təminatı və təhlükəsizlik;

- sosial müdafiə;

- sosial inkişafın dövlət tənzimlənməsi mexanizmləri;

- sağlamlıq və ölüm müddəti;

- təhsilin problemləri və əhalinin təhsil səviyyəsi;

- kulturologiyanın inkişafı;

- elmin sosial-iqtisadi problemləri;

- sosial sahələrin strategiyası;

- sosial sahələrin maliyyə-büdcə mexanizmlərinin

təkmilləşməsi;

- sosial sahələrin planlaşma mexanizmləri;

- sosial problemlərin regional və əhali qrupları üzrə həlli

istiqamətləri;

- qütbləşmənin tədqiqi və qiymətləndirilməsi metodikası;

- sosial dövlət və onların prioritetləri;

- sosial inkişaf və qloballaşmanın prosesi;

- sosial resurslar və sosial kapitallaşma: “insan kapitalı”,

“analıq kapitalı”.

Bu istiqamətlərin təhlili proqnozu və həlli yolları uyğun

mexanizmlər, maliyyə və təşkilatı sistemlər, təcrübə və hədəfləri ilə

reallaşır. Sosial problemlərin dinamizmi, beynəlxalq qloballaşma,

inteqrasiya və daxili təhlükəsizlik siyasətinin aynası olaraq

tənzimlənir və idarə olunur.

Müasir şəraitdə artım və struktur dəyişmələr arasında elmi

əsaslarla qurulmuş, tərtib olunmuş strategiya olmalıdır. Belə ki,

iqtisadi artımı təşkil edən resurslar, onların sahələrarası nisbətləri,

daxili və xarici amillərin rolu ilə qiymətləndirilir. Bugün yoxsulluq

həddi 6%-ə enib. Amma əhalinin sosial yar-

216

dim almaq təşəbbüsü və istehlak strukturunda ərzaqların yuxarı

olması əhali qrupları üzrə mövcuddur.

Qütbləşmə problemlərin, fikrimizcə, ümumi iqtisadiyyatın

ayrı-ayrı bölmələri arasında nisbətlər kimi baxılmalıdır. Qütbləşmə

və sosial müdafiə sistemi arasında elmi əsaslarla işlənmiş nəzəri və

metodoloji mexanizmlər mövcud olmalıdır.

Sosial müdafiə təminatdan xeyli geniş olub, ölkədə yaradılan

sahibkarlıq mühiti, yoxsulluğun azaldılması, təhsil, səhiyyə, mədəni

inkişaf və hər bir vətəndaşın inkişafına yaradılan mühitlə ölçülür.

Sosial mexanizmlər funksiyası və təşkili formaları üzrə

aşağıdakılar tədqiq olunmalıdır:

- sosial sığorta sistemi;

- sosial müdafiə sistemi;

- maliyyə-kredit sistemi;

- ərzaq təhlükəsizliyi və iqtisadi təhlükəsizlik sistemi.

Sosial müdafiə sisteminin istiqamətləti:

- təminat sistemi;

- ünvanlı sosial yardım;

- sosial kreditlər;

- istehlak bazarının qorunması;

- istehlakçıların hüquqlarının qorunması.

Funksional vəzifələri: sağlamlıq, intellektual inkişaf; təbii

artım; məşğulluq; məskunlaşma; təhlükəsizlik. Bu istiqamətlərdə

əldə olunan nəticələr uyğun mexanizmlərdə ifadə olunur. Sosial

inkişaf iqtisadi artımın və sosial səmərəli iqtisadi idarəetmənin

məqsədi olaraq dövlət tənzimlənmə siyasətini formalaşdırır.

Sosial siyasət ölkənin humanizmini, onun beynəlxalq

səviyyəsini, sivilizasiyasnı və insanyönümlü xarakterini,

dayanıqlığını formalaşdırır.

Sosial siyasətin faydası son nəticədə digər iqtisadi və təşkilati

şaxələnmənin aparıcı halqasıdır.

217

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. ƏlirsKiyev Ə.Q., Əlirzayev E.Ə. Azərbaycanın sosial-

iqtisadi problemləri, konseptual yanaşma, maliyyə-büdcə və

sahələrarası proqnozlaşma mexanizmləri. Bakı, 2012, 584 s.

2. Əlirzayev Ə.Q. Turizmin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi.

Bakı, 2005, 494 s.

3. Əlirzayev Ə.Q. Azərbaycanın iqtisadi inkişaf konsepsiyası

və proqramı. Bakı, 1999, 104 s.

4. Əlirzayev Ə.Q. İqtisadiyyat: düşüncələr, baxışlar. Bakı,

2002, 466 s.

5. Əlirzayev Ə.Q. Sosial sahələrin iqtisadiyyatı və idarə

edilməsi. Bakı, 2010, 210 s.

6. Əlirzayev Ə.Q,, Əlirzayeva T.Ə. Əhalinin gəlirləri və

istehlakınin maliyyə mexanizmləri. Bakı, 2006, 248 s.

7. Римашевская H.M. Человек и реформы. Секреты

выживания. М., 2003,288 с.

8. Алирзаев А.Г. Трансформации экономики стран

переходного периода в условиях интеграции. Баку, 2007, 153 с.

9. Алирзаев А.Г. Взаимосвязь социальных и

экономических процессов. Методология моделирования и

прогнозирования. Баку, 1986.

10. Экономика и математические методы анализа и

прогнозирования уровня жизни. Баку, 1980.

11. Махмудов А.А., Можина М.А., Алирзаев А.Г.

Проблемы развития азербайджанского села. Баку, 1986.

12. Əlirzayev Ə.Q. Sahibkarlığın inkişafının sosial-iqtisadi

problemləri. Bakı, 1995.

13. Ə.Nağıyev, B.Novruzov, H.Allahverdiyev, Ə.Əlirza-

yev. Heydər Əliyev və Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, 1998.

14. Əlirzayev Ə.Q. Azərbaycan dövlətçiliyinin

qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi üzrə təcrübə və

perspektiv düşüncələr. Bakı, 2005, 512 s.

218

15. Əlirzayev Ə.Q., Aslanova S. Turizmin inkişafının

sosial-iqtisadi problemləri. Bakı, 2005.

16. Əlirzayev Ə.Q., Qurbanova F.Ə. Xidmət sferasının

iqtisadiyyatı və idarə olunması. Bakı, 2007.

17. Əlirzayev Ə.Q. Nehrəm. Bakı, 2005.

18. Nağıyev Ə.N., Əlirzayev Ə.Q., Quliyev A.Q. Pensiya

təminatının inkişaf perspektivləri. Bakı, 2001, 234 s.

19. Əlirzayev Ə.Q. Sürətləndirmə strategiyası şəraitində

Azərbaycanın inkişafının sosial-iqtisadi problemləri: təcrübə,

meyillər və perspektiv istiqamətlər. Bakı, 2005, 535 s.

20. Əlirzayev Ə.Q. İqtisadi artım və maddi rifah. Bakı, 1988,

112 s.

21. Алирзаев А.Г. Экономико-математические методы

анализа и жизни. Баку, 1993.

22. Əlirzayev Ə.Q., Əliyev M. Proqnozlaşmanın əsaslan.

Bakı, 1989.

23. Əlirzayev Ə.Q., Yusifova X.V. Sosial sahələrin

iqtisadiyyatı və idarə edilməsi. Metodik vəsait. Bakı, 2012, 110 səh.

24. Turizm və qonaqpərvərlik tədqiqatları. Bakı, 2015. səh.

180-183.

25. Дифференцированный баланс доходов и

потребления. М., 1981.

219

Nəşriyyatın müdiri

Baş redaktor

Redaktor

Korrektor

Kompyuter operatoru

Dizayner

Kamil Hüseynov

İsmdt Səfərov

İsabə Hüseynova

Səbiyyə Səmimi

Təranə Baxşəliyeva

Mehdi Quliyev

Əlirzayev Əli Qəmbərəli oğlu iqtisad elmləri doktoru, professor.

Əməkdar elm xadimi

Sosial-mədəni sahələrin

iqtisadiyyatı: inkişaf və tənzimləmə

Dərs vəsaiti

Çapa imzalanıb 02. 02. 2016. Kağız formatı 60x84 1/16.

Həcmi 13.8 ç.v. Sifariş 12. Sayı 500.

“ İqtisad Universiteti “ Nəşriyyatı. AZ 1001, Bakı, İstiqlaliyyət küçəsi, 6