TAHIR ZAIMI

Lidhja e II° e Prizrenit

dhe

lufta heroike e popullit

për mbrojtjen e Kosovës

Bruxelles - 1964

P E R M B A J T J A

IKUSHTIMI : KUJTIMIT TE DESHMORVEPARATHANJEHYEMJE

IILUFTA E DYTE BOTNORE DHE LIDHJA E II° E

PRIZRENIT

IIIKRIJIMI DHE MISJONI I LIDHJES S'II° TE PRIZRENITVEPRIMTARIJA E LIDHJES S'II° TE PRIZRENIT

IVSHGENJIMI DHE REAKSJONI I POPULLIT

VBRIGADAT SHQIPTARE NE NDIHEM TE

JUGOSLLAVIS

VIMENDIME TE NDRYESHME DHE E VERTETA

VIIGJENDJA EKONOMIKE E KOSOVES

VIIIGJEND.TA DEMOGRAFIKE DHE DISA STATISTIKA

JUGOSLLAVE DHE TE HUEJA

IXE ARDHESHMJA E KOSOVES

XNJI POLEMIKE ME SHOVENISTAT SERB

XIFRYMA ANTI-SHQIPTARE E PANSLLAVIZMIT NE

DEKLARATAT E NJI EKSPONENTI KOMUNISTJUGOSLLAV

XIIHYMNI I KOSOVES

71315

33

3652

74

91

97

102

104

112

114

119

123

5

KUJTIMIT TE DESHMORVET

QI ME GJAKUN E TYNE TË PASTER

MBROJTEN KUFIJT ETHNIK

DH'E PERJETSUEN EMNIN

E

KOSOVËS SHQIPTARE

QI AS RRYMA E MOTEVET, AS PIRAMIDET ARTIFICJALE

PREJ BETONIT, AS EDHE TRAKTATET E PADREJTA,

NUK KAN M'E SHLYE E SHDUKË KURR,

NË SHËJ MIRADIJE E ADHURIMI TE VERTETË

KËT VEPËR MODESTE ME SHUM PËRVUEJTNIË

U-A KUSHTON:

AUKTORI

7

SH

QI

PN

IJ

A

ET

HN

IK

E

PRIZRENI

Kryeqyteti moral in Shqipnis ethnike, djepi i rilindjes, ku meLidhjen e I° rë të Prizrenit xu fillë s'parit lëvizja kombtare përfitimin e liris dhe të pamvarrësis s'Shqipnis. Atje u mbajtë

edhe Lidhja e II-të e Prizrenit prej 16-20 Shtatuer 1943.

12

DY FJALE PER LEXUESAT E DASHTUN

Me botimin e kësaj vepre modeste kam synue me vue nëdukje përpjekjet e Organizatës popullore të « LIDHJES S'II°TE PRIZRENIT » për mbrojtjen e kufijvet ethnik dhe qen-dresen heroike të popullit të Kosovës qi luftoj me vet-mohime trimni të rrallë në fushë të betëjeve, n'e parë kundër çetnikveshovenistë serbomalezez të Drazho Mihajloviçit dhe mandajkundër Brigadave sllavo-komuniste serbe-malezeze-bullgare-maqedone, e mjerisht, edhe shqiptare, gjatë vjetve 1942-1945,tue dhanë prova të sakrificës dhe të patriotizmës shpiptare.

Merret me mënd se me folë e me shkrue për nji luftë qibashkë me tokat e atdheut tashma asht humbë, ma tepër ngaforca madhore e disa rrethanavet ndërkombtare të luftës s'dytëbotnore, ndoshta, ndokuej, mund t'i duket e kotë dh'e teprueme,por asht edhe nji mkat i madh me lanë në hështje dhe në harrësëdeshmorët e shumët, të cilët dhanë jeten e tyne të çmueshme,a në ballë të luftës tue mbrojtë vendin e t'parvet kundëranmiqvet agresorë, ase ranë viktim e u pushkatuen, heu vajë !...me duer-lidhun, mbas pushtimit të Kosovës dhe viseve tjerashqiptare nga fuqit e jugosllavis komuniste.

Kuptohet lehtë se shprëhja gjeografike «KOSOVA» nukkufizon vetem vendet qi përmblidhen mbrenda kufijve adminis-trativ të krahinës, ecila mbanë kët ëmen dhe ka ruejtë shumicendermuese e kompakte të banorve shqiptarë, por shi për këtarsye ajo përfaqëson dhe symbolizon edhe të gjitha viset tjeraShqiptare të robnueme nën pushtimin e Jugosllavis.

Bruxelles, Me 6 Qershuer 1964.

13

HYMJE

(I)

Përpjekjet luftarake-revolucjonare dhe veprimtarija komb-tare-politike e Shqiptarve të KOSOVES xanë fillë bukur heretnë përjudhat e kalueme të historis dhe marrin hov'e gjallni me« LIDHJEN E PRIZRENIT» që shenon fazen e parë tëRilindjes s'onë kombtare.

Qysh me 1878 qënë shpallë botnisht parimet politike-komb-tare të sajë qi përmblidheshin në nji frazë të vetme : Qënja eShqipnis si shtet i pamvarrun dhe mbrojtja e kufijve të sajëethnik.

Për m'e kuptue origjinen e kësaj lëvizje të madhe populloreasht nevoja të hjedhim pak vështrimin t'onë në të kaluemen :Kuvëndi i Berlinit, i influencuem nga Rusija Cariste që patngadhnye kundër perandoris Otomane, kishte vendosë meu-dhanë shqëve të Ballkanit disa pjesë të tokavet shqiptare.

Ky vendim i padrejtë e arbitrar i Pushteteve të MbëdhaEuropjane q'e gjymtorite trupin e Shqipnis së pambrojtme —pa pyetun asfare të zo'n e gjasë ! — si thot nji fjal'e vjetër,shkaktoj n'atë kohë reaksjon të madh e nji tronditje të thellënë shpirtin e Shqiptarve të cilët, për me i dalë zot vendit të tëparvet, lëshuen kushtrimin an'e kand Shqipnis dhe në vjetin1878 realizuen Kuvëndin e famshëm të PRIZRENIT icili meveprimtarin e tij kombtare-politike dhe luftarake përban kapi-

15

tullin ma të ndritshëm të historis s'Vendit t'ynë, sepse atje —për herë të parë — u caktuen kufijt ethnik e gjeografik tëShqipnis dhe u hodhon themelet e Pamvarrësis Shqiptare.

Kjo lëvizje kombtare qi u krijue nga populli dhe drejtohejme zotsi e patrijotizëm prej të parve të vendit t'ynë si : Ali PashGusija, Abdyl Bej Frashëri, Haxhi Zek Peja, Iljaz Pash Dibra,Bibdoda Pasha prej Mirdite, Ilodo Pasha nga Shkodra, HaxhiYmer Efendi Prizrendi, Sulejman Vokshi nga Gjakova, Muftiui Prishtinës dhe atdhetar të tjerë, kishte marrë të gjitha masate nevojëshme për mbrojtjen e kufijve t'atdheut dhe vendosëmos me lëshue asnji pllamb toket, caktue nga kuvendi i Berlinitme u- dhanë të tjervet.

M'anë tjetër Abdyl Bej Frashëri dhe Mehmet Ali Bej Vrionikishin marrë për sipër me drejtue veprimtarin dipllomatike tueshkue vetë në Berlin për të protestue pranë kongresit dhekançelarive të Pushteteve të Mbedha, ndërsa Ali Pash Gusijame shokë i ishin kushtue organizimit të mbrendëshëm dhepregatitjevet ushtarake.

Ashtu kishin vendosë burrat e dheut t'atyne kohnave t'artadhe me të vertetë ashtu u-ba, pse me gjith dynjet e ushtriveanmike sidomos atyne të Malit zië që, të ndihmueme edheprej qeverris së Stamollit — ecila perpara presjoneve të Push-teteve të Mbëdha ishte angazhue me ba dorëzimin e këtynetokavet — qëndresa shqiptare vazhdonte me qënë e pathyeshme.

Madje në kët rasë edhe vet i dërguemi e Sulltanit MehmetAli Pasha, delegat i Turqis në kuvendin e Berlinit, kishteardhë në Gjakovë që t'i këshillonte dhe t'i detyronte Shqiptarëtpër t'i lirue Plaven e Gusinë në favor të Malit të zië, por shkaseme t'a çfaqë qellimin e misjonit të tij, u-sulmue me njiherënga lëvizja popullore ecila, mbas nji lufte të përgjakëshme,përfundoj me mbarimin tragjik të tij, të shtabit dhe të fuqisushtarake qi kishte sjellë me vedi.

Në kët luftë t'ashpër që shpërthëj spontaneisht dhe gufojme shpejti rrufëjet nga an'e popullit të krahinave të Koso-vës, përpos Marshalit turk dhe ushtarve të tij anadollak,mbetën të vram edhe strëhdhansi Abdullah Pash Drënf megjithë pjestarët e familjes dhe të far'e fisit të tij etj. trima tërojës s'pallatit, ndërsa edhe prej sulmuesavet shqiptar IslamAg Botusha, Mehmet Ali Pozhari me shum luftarë të tjerë ranëdeshmorë në fushë të betëjës qi vazhdoj tri ditë e tri net.

Qëndresa heroike e Shqiptarvet vazhdoj gjithashtu edhe ndërMalsinat veriore të Shkodres kundër msymjeve t'ushtrive male-zeze dhe t'atyne të Dervish Pashës, dërgue edhe aj nga Sta-

16

Prijsi i pavdekshem i lëvizjes irredentiste Kosovare,Heroj i kombit

BAJRAM CURRI,

i cili luftoj dhe shkrini jeten e tij per realizimin dhe shlirimine shqipnis ethnike, vra me 29 Mars 1925

18

Revolucjonari i pashoq i Kosovës

HASAN PRISHTINA,

Icili punoj e luftoj tanë jeten e Tij për shlirimin e Kosovës,vra në Selanik në vjetin 1936, viktim e nji atentati të pregatitun

nga personeli i konsolatës Shqiptare n'atë qytet.

20

22

Kryetari i Komitetit të Kosovësme qëndër në Shkodër në vjetët 1918-1920

HOXHA KADRI PRISHTINA,

ish Ministër i Drejtësis shqiptare.

molla për të dorëzue Ulqinin, Tivarinn dhe Triepshin e Zhabla-kun — vise f jeshtë shqiptare — të cilat ndoshta kurr nuk do tëkishin ra në dorë t'anmikut shqa, po mos të kishte ndërhyeflota detare e Pushteteve të Mbëdha në favor të Malit të Zië.

Kjo frymë qëndreset e popullit t'onë të vogël qi mbërrini mepëngue e me ndalue zbatimin e vendimeve të nji kongresindërkombtar me kaqë randësi, siç ishte kongresi i Berlinit,vazhdoj gjithnji e fortë dh'e fuqishme si kundër Serbvet eMalezezvet ashtu edhe kundër fuqivet ushtarake turke tëcilat orvateshin me shtypë e dërmue përpjekjet shqiptare qësynojshin m'e shkundë qafet zgjedhen e huej, në kuptim tëfitimit të liris dhe të pamvarrësis kombtare-shtetnore.

(II)

Prej kohës s'Lidhjes s'Prizrenit e deri në luften ballkanikehistorija e jonë asht e mbushun me përpjekje e me revolucjoneshqiptare. Kryengritja e fundit e Kosovës në veren e vjetit 1912që hodhi Divizjonet ushtarake të perandoris Otomane m'atanë të Vadarit, patjetër do t'a kishte realizue andrren shekulloretë patrijotvet shqiptar, me shpallë në Shkup pamvarrësin eShqipnis me katër vilajetët, sikur mos t'ishte qënë fanatizmifetar i tepruem, intrigat midis krënvet shqiptar dhe ndërhyemjae befasishme e ushtrive të besëlidhuna të shtetevet ballkanike,shtye e pregatitë nga Rusija e Carvet.

Me gjithse kët herë Shqipnija duel Shtet në vedi dh'e fitojpamvarrësin'e sajë kombtare, mase gjymsa e Shqipnis : Kosova,Manastiri dhe Camerija e tjera vise shqiptare, me vendimine padrejtë të konferencës së Londres (me 1913) mbetën prapnën zgjedhjen e të huejvet tue kalue prej nji okupasjoni nën njitjetër, edhe ma i randë se i pari, për t'a vazhdue tragjedinkombtare shum herë shekullore.

E me gjith kët deshtim qi që fatal për kombin tue u-nda përgjymës trupi i tij dhe q'i kushtoj vetëm Kosovës afër 200.000viktima përpjekjet e Kosovarve për liri nuk munguen edhendër rasat kritike të ma vonëshme, siç ishte Kuvendi i Vlonës,qi me 28 Nanduer 1912 realizoj aktin historik të shpalljess'Indipendencës kombtare, ashtu edhe në luften e mbrojtjes sëtë parës Mbretnië shqiptare kundër rebelvet reaksjonarë me1914.

23

(III)

Veprimtarija politike dhe revolucjonare e Komitetittë Kosovës

Mbas mbarimit të luftës s'parë botnore dipllomacija Europ-jane në konferencën e Versailles- it, ndër të tjera, krijoj edheshtetin mozaik të Jugosllavis nën dinastin e Karagjorgjeviçvetqë kishte aspirata e lakmina jo vetem mbi tokat e pushtuemeprej Serbo-Malezezvet me anen e forcës, por edhe mbi Shqipnine cungueme.

Smadhimi i mbretnis s'rë të Jugosllavis jo vetem i shqetsoj,madje i përmbysi fare shpresat e nasjonalistve të Kosovës, tëcilët besojshin në zbatimin e parimeve të vet-vendosjes sëpopujvet, shpallë prej Presidentit Wilson të shteteve të Bash-kueme t'Amerikës.

Ky desiluzjon i shtrengoj kta m'e lanë vendin dhe m'u tër-hjekë ndër malet e Shqipnis, e ma vonë me zbritë në Shkodërku, në fund të vjetit 1918, thëmeluen Komitetin revolucjonartë mirënjoftun për t'i dalun zot tokavet shqiptare të Kosovës.

Kjo organizatë irredentiste me qëndër në Shkodër që nëfillim drejtohej nga të ndjëmit Av. Hoxha Kadri Prishtina meshokë : Qerim Begolli nga Peja, Hysni Curri nga Gjakova, BedriPeja e Halim Gostivari dhe ma vonë nga Bajram Curri prejGjakove dhe Hasan Prishtina e patriot të tjerë, zhvilloj njiveprimtari kombtare-politike shum të frytëshme për revendiki-met mbi Kosoven me anë memorandumësh e botimësh tëndryeshme dhe njikohsisht hapi edhe nji fushatë energjikekundër okupasjonit italjan qi kërkonte me i imponue Shqipniss'1913-tës nji lloj protektoratët.

Në kët fushatë patriotike kundër pushtimit Italjan ashtuedhe në pregatitjen e sheshit të kongresit të Lushnjes qi rista-bilizoj shtetin shqiptar me kryqytet Tiranen vepra dhe roli iKomitetit të Kosovës ka qenë nji faktor me randësi. Asht përt'u shenue se në kët luftë të dyfisht që po zhvillonte Komiteti iKosovës pa pasë asnji nji ndihëm të jashtme filloj shpejtë megjetë kuptim e bashkpunim të sinqert prej shum patrijotvetshqiptar si : P. Gjergj Fishta, P. Shtjefen Gjeçovi, BajramFevziu, Salih Nivica, Kristo Floqi etj. të cilët me shkrimetdhe botimet e tyne i dhanë gjallni e aktualitet problemit tëKosovës dhe kështu fitoj edhe përkrahjen e auktoritetevetushtarake t'Anglo-Françezve, të distakuem aso kohe në Shkodër.Këta autoritete — për mungesë ndërlidhjeje postare e telegrafike

25

Auktori i kryevepres monumentale

« KANUNI I LEK DUKAGJINIT »,Atë SHTJEFEN GJEÇOVI

nga Janjeva, bashkpuntuer i ngusht i Komitetit të Kosovësme qëndër në Shkodër 1918-1920, vra prej shovenistvet serb

më 1929.

28

t'asaj kohe të mbasluftës — lehtësuen shum dërgimin e pro-testavet dhe të memorandumevet të Komitetit në fjalë përvendet e destinueme. E nji ditë kur historjani i ardhshëm do tëgermojë dhe do të shqyrtojë arshiven e kësaj organizate dhepërmendorët, statistikat dhe dokumentat e paraqituna prej sajëKonferencës së Paqës dhe Kançelarivet Europjane e Amerikane,siedhe artikujt e botuem në fletoren POPULLI», Drejtue maparë nga Salih Nivica e Maliq Bushati dhe mandej nga BedriPeja, do të konstatojë se sa e frytëshme e pozitive ka qenëveprimtarija e organizatës së siperthanun në mbrojtjen e Koso-vës dhe të çashtjes shqiptare përgjithësisht.

(IV)

Operacjoni i Shqipnis s'Mesme për shtypjen e lëvizjes Esadistenën komanden e Bajram Currit, në prendveren e vjetit 1920,prej kah filloj me marrë forcë e gjallni shteti i ri shqiptar,marrjapjesë e vullnetarvet Kosovarë e Kruetan në luften eKoplikut kundër sulmevet jugosllave në veren e vjetit 1920,përpjekjet paqtuese e dashamirse me shue lëvizjen e Mirditës,siedhe kontributët e ndryeshme ndër rasa të tjera kritike,provojnë qartazi se nasjonalistët e Kosovës kanë qënë kurdoherëfaktor pozitiv jo vetëm për shlirimin e Kosovës, por edhe përforcimin e shtetit Shqiptar.

Tue pa se bota dipllomatike ndërkombtare tregohej indife-rente dhe mbyllte sytë perpara masakrimeve të Serbvet kundërShqiptarve të Kosovës e se protestat e ankimet po mbeteshinpa asnji efekt dhe nuk gjejshin ndonji ushtimë dhimbsunije,atëherë Komiteti i Kosovës u-shtrengue me organizue luftene dishprimit kundër pushtuesit sllav. Kryengritje të përgja-këshme paten vend në Rogovë të Pejës, në Plav'e Gusi, nëPodgor e në Drenicë, në Prekorupë e në krahina të tjera, kuçetat e Mehmet Ferit nga Plava, Ismail Gusis, Kerit SadriBardhit nga Rogova, Jusuf Vejselit e Bardh Jusufit nga Pod-gori, Azem Galicës nga Drenica, Sadik Ramës nga Gjurgjeviku,Ramadan Shabani nga Kieva, Mehmet Kajumit nga Llapi etjerë kryengritës vjet me radhë e shqetsuen dh'e tranditënBelgradin tue shkrue faqe t'arta trimnijet e heroizmit n'historine perpjekjevet për shlirimin e Kosovës.

Auktori.

29

Falënderoj me gjith zëmër Zotni

prof. Ibrahim Kelmendin për njofti-

met dhe shpjegimet e vjefëshme qi

m'i ka dhanë rreth disa luftimeve

ndër zonat e Preshëvës, të Kuma-

novës dhe të Gjillanit, ashtu edhe

Zotni Rifat Kolgjinit,

I jam tepër mirënjoftës për kujde-

sin dashamirës me të cilin m'i ka

sigurue fotografit e disa Krënve të

lëvizjës irredentiste të Kosovës qi

zbukurojnë faqet e këtij libri modest.

31

II

Lufta e dytë botnore dhe

LIDHJA E IItë E PRIZRENIT

Kjo valë kryengritse e nacjonalistve të Kosovës që mundëe dermue me mjete brutale nga Jugosllavija monarkiste dhe ngaana tjetër me duer të Shqiptarve u vranë e u-zhduken nji nganji edhe Prisat e lëvizjes irredentiste në Shqipni kështu qi,përpos ndonji botimi perjodik në shtypin shqiptar e tëhuej, asendonji demarshi politik pranë LIDHJES s'KOMBEVET dhePushteteve të Mbëdha, për arsyena të ndryeshme Komiteti iKosovës që shtrengue të pushojë aktivitetin e vet.

Por me gjith kët Kosovarët kurr nuk hoqnë dorë nga reven-dikimet për liri dhe nuk e humben shpresen e shlirimit të vendittë tyne nga zgjedha e huej tue pasë besim të plotë se në njit'ardhme të shpejtë ase te vonë do të triumfojë e drejta mbiforcen dhe mbi dhunen.

Në vazhdim të luftës s'dytë botnore shteti artificjal i Jugo-sllavis psoj shkatrrimin e tmërrshëm qi dihet dhe për rrjedhjetë natyrëshme të këtij shkatrrimi Shqiptarët e Kosovës, sikurseedhe popujt tjerë të nënështruem, kaluen prej nji okupasjoninën nji tjetër.

Por edhe kjo perjudhë, që në fillim u duk si gjymës shlirimi,që e shkurtë dhe nuk vazhdoj shum kohë. Ushtrija gjermane —me perjashtim të zonës s'minierave të Mitrovicës — u tërhoqshpejtë nga Kosova të cilen e njofti si pjesë të Shqipnis$'1913tës që gjindej e okupueme prej ushtris italjane ecila,

33

sidomos në vjetin 1943, e kishte sjellë gjendjen në gradë t'atillëqi nuk nepte me shpresue dhe me parapa mundësi përmirsimi.Sjelljet brutale t'ushtarakvet italjan e të Milicvet fashist,siedhe burgosjet e internimet kishin fillue me merrë proporc-jone tepër kërcnuese për Shqiptarët e Kosovës.

Tragjedija e Bihorit, ku u masakruen barbarisht mase 4000shqiptar të pafajëshëm, shumica e të cilvet pleqë, gra e fëmië,nga çetat e çetnikve të Pavlo Gjurishiqit, të cilët ishin shtye earmatosë nga komondanti i Rregjimentit italjan në Mal të zië,me qellim balancimi pëshet të forcavet midis Shqiptarvet dheSerbo-Malezezvet ; djegja e plaçkitja e tregut të Pejës me dametë mbëdhaja materjale, vrasjet e djegjet e njerëzve në zjarm përsë gjallit të disa qytetarve në Gjakovë ; shkurt sjelljet brutalee terroristike të Milicve dhe të ushtarve të Divizionit « Puglie »kundër popullsis shqiptare në Prizren e, në Prishtinë dhe tjeratrajtime forcet e dhunet kishin shkaktue tmërr e pezmatim tëmadh në shpirtin e mbarë popullit të Kosovës, ështu qi përveçaksjoneve të kufizueme çetash, shpërthimi i nji kryengritjejetë përgjithëshme nga an'e popullit ishte ba i paevitueshëm.

Pushtuesi e kishte kuptue mirëfiliit kët gjendje shqirtnoretë popullit dhe për m'e zotnue situaten me forcë, me 7 Korrik1943, shpalli diktaturen ushtarake dhe shtet-rrëthimin nëgjithë Kosoven.

Ndërsa gjendja po ashprohej dhe qytetët me mxi po kon-trolloheheshin nga ushtrija dhe Karabinerija italiane, numri içetavet dhe i t'arratisunve vinte tue u shtue gjithnji e ma tepër.Kto çeta nonse në fillim veprojshin të pamvarruna me aksjonetë kufizueme dhe pa ndonji lidhje midis tyne, ma vonë mbër-rijten me pëngue e me paralizue gjith komunikasjonet dhelëvizjet ushtarake të pushtuesit.

Në kët ndërkohë, dhe piknisht me 8 Shtatuer 1943, u përhaplajmi i kapitulimit t'ushtris italiane, eveniment ky q'e lehtësojshum veprimtarin organizativc te nacjonalistve të Kosovës, tëcilët të ndihmuem edhe nga disa formacjone të vogla ushtarëshgjerman, t'ardhun nga Mitrovica, muerren në dorëzim admi-nistraten e vendit, tue formue njiherit ndër të gjitha qëndrate Prefekturave dhe Nenprefekturave këshille-autonome-ekzeku-tive. Mbrenda dy ditve u krye çarmatimi i trupevet ushtarakeitaliane dhe zotnimi pa asnji inçident i depovet ndër të gjithaqëndrat kryesore.

Ndërsa vazhdonte ky veprim diku-diku zue të keqsohejgjendja nga tentativat e çetavet komuniste, të cilat kërkojshinme ndërhye dhe m'e dominue situaten me forcë e me dredhina.

34

Me qenë se gjendja u keqsue aqë tepër, sa dukej e prirunme degjenerue n'anarshi e në vlla-vrasje, si nji imperativëurgjente e çastit kritik, u shfaq nevoja e nji ndërlidhjeje emarrëveshtjeje midis krahinave të ndryeshme dhe drejtuesavetë vendit pa humbë asnji ças.

E për me realizue kët qellim qi synonte shpetimin e venditnga rreziku Sllavo-komunist, me inicjativen e nji grupi nacjo-nalistësh të përbamë nga Xhaferr Deva prej Mitrovice, MusaShehu e Sheh Hasani nga Prizreni, Asllan Boletini nga Mitro-vica, Tahir Zaimi nga Gjakova, Lukë Simon Mjeda nga Prizreni,Qazim Bllaca nga Suhareka dhe Pjetër Vuçaj nga Prizreni, me11 Shtatuer 1943 u-ba në Prizren nji mbledhje në të cilënu-shqyrtue situata e krijueme dhe nevoja urgjente e masavetqi duheshin marrë, perse çdo vonese do t'ishte e pareparueshmee me rrjedhje tragjike për fatin e atdheut.

35

III

Krijimi dhe Misjonii

LIDHJES S'II-të TE PRIZRENIT

Për shkak të rrethanavet jashtzakonisht kritike vendimet emarruna në mbledhjen e datës 11 Shtatuer 1943, mbledhjeecila ka nji randësi të madhe për fatin e vendit dhe për zhvilli-met e mbasandejshme politike e luftarake, përmblidhen në ktopika kryesore :a) Thirrje e nji mbledhjeje të përgjithëshme popullore me shpir-

tin dhe me frymen e LIDHJES S'PRIZRENIT, në të cilën tëpërfaqesohen të gjitha krahinat e Kosovës, të Dibres, të Stru-gës, të Tuzit dhe të Ulqinit, përmjet delegatve të zgjedhunnga an'e popullit;

b) Për derisa të themelohet e të caktohet nji autoritet suprëmnga mbledhja e përgjithëshme dhe për me mbajtë qetsin dherendin publik siedhe me i përgjegjë ekzizhencavet qi impo-nojnë rrëthanat e intresat e atdheut, me krijue këshille-autonome-ekzekutive ;

c) Ngarkim i këshillit ekzekutiv të Prizrenit me pregatitjen embledhjes së Kuvendit, hapja e të cilit do të bahej jo mavonë se me 16 Shtatuer 1943.

Të marrmen fund mbledhja me njiherë fiilojnë pregatitjete nevojëshme për mbledhjen e Kuvendlt dhe me gjith kohen eshkurtë e mungesen e komunikasjonevet, të paralizueme ngagjendja anormale, puna ecë me nji rrythëm të shpëjtë e të për-

36

Ndërtesa e shkollës

« BAJRAM CURRI » në Prizren,

Godina historike, në të cilën u mbajten dy Kuvendet e«LIDHJES S'II° TE PRIZRENIT» e para me

16-20 Shtatuer 1943 dhe tjetra me 17-20 Qershuer 1944.

38

sosun. Konsultohet populli dhe bahen zgjedhje te rregullta sindër kohna normale.

Në nji kohë relativisht tepër të ngusht prej trikatër ditëshrealizimi i nji ndermarrjeje kaqë me randësi historike e politikeparaqitej shum i vështirë, sidomos për shkak të prëmjes sëshum linjeve telegrafonike dhe mos funksjonimit të tyne, tëhapsis së vendit dhe distancës s'largët të disa krahinavet, siedhemungesës së mjeteve të komunikasjonit. Por për popullin eKosovës q'e shifte rrezikun me sye dhe ishte koshjent i gjendjeskritike do të kalohej çdo pengim dhe as mungesa e komuni-kasjonevet, as edhe naltsinat e malit të Sharit të mbuluememe borë nuk formojshin ndalesa e pëngime për delegatët eDibrës, të Tetovës, të Gostivarit dhe të Strugës për të marrëpjesë në Kuvend, prov'e shkelqyeshme e patriotizmit dh'e shpir-tit të sakrificës së popullit t'onë të shum vuejtun, qi patjetërdo të zanë nji vend të shënuem ndër faqet e historis kombtare

Hapja e Kuvendit

E shi në diten e caktueme me 16 Shtaiuer 1943 qyteti iPrizrenit, i zbukuruem me flamuj dhe me harqe triumfi,paraqitte me të vertetë pamjen e nji feste kombtare të, jashtza-konëshme : përveç banorve të qytetit historik kishin rra ngatë gjitha krahinat me mija e me mija qytetar e katundar t'in-tresuem për fatin e atdheut. Të shoqnuem nga delegatët ekrahinave të ndryeshme dhe nga autorltetët civile e ushtaraketë vendit, Komiteti organizator, i përbamë prej Musa Shehut,Sheh Hasanit, Tahir Zaimit, Lukë Simon Mjedës, Qazim Bllacëse Pjetër Vuçës, drejtohet. për në shkollen e « BAJRAM CUR-RIT ». N'oren 10 para dite në prani të mija e mija qytetarvet,midis gëzimit e entuzjazmit qi gufon nga zëmra e popullit nëte tilla rasa, Kuvendit hapet me nji fjalim të Musa Shehuticili tregon shkurtas arsyenat qi shtyen inicjatorët me thirrëkët mbledhje të përgjithëshme dhe masat e nevojëshme qi lyp-set të merren për t'i ba ballë gjendjes kritike t'atdheut.

Kuvendi, midis brohoritjesh e çfaqjesh entusjaztike të po-pullit, pagzohet « LIDHJA E II-të E PRIZRENIT ». Si pari eKuvendit zgjidhen :

1) Musa Shehu : si kryetar,2) Aqif Bluta : si Nenkryetar,3) Prof. Rexhep Krasniqi : si Nenkryetar,4) Bedri Gjinaj : si Sekretar.

39

Mandej formohen komisjone të posaçëm për me shqyrtue ekontrollue letër-përfaqesimet e delegatvet dhe mbassi kryejnkët veprim ia referojnë Kryesis resultatin dhe kështu hyhet nërendin e ditës, pregatitë nga komiteti inicjatorë qi përmbanëkto pika kryesore :1) Bisedim mbi shpalljen e vullnetit populluer për bashkimin e

viseve të Kosovës, të Dibrës, të Strugës dhe t'Ulqinit eTuzit si pjesë integrale të Shqipnis ;

2) Mbi bashkimin gjithashtu me nanen Shqipni, të krahinavettë Mitrovicës, të Vuçiterrnit, të Podjevës dhe Pazarit të ri,qi ndodhen nën pushtimin e ushtris gjermane, por adminis-trativisht të lidhuna me shtetin e Serbisë ;

3) Mbi organizimin politik e ushtarak të popullit dhe prega-titjen e mbrojtjës së kufijvet ethnik ;

4) Mbi krijimin e nji organi ekzekutiv ase Komiteti Qendruerme seli në Prizren dhe të nën-komiteteve ndër të gjithaqëndrat e tokave të lirueme për të drejtue aktivitetët enevojëshme mbi qeverrisjen e mbrojtjen e vendit;

5) Mbi perpilimin dhe aprovimin e nji statuti t'organizatëskombtare « LIDHJA E II° E PRIZRENIT » ;

6) Mbi proçeduren qi do të ndiqet për zgedhjen e përfaqesis sëkrahinave të Kosovës, të Dibrës, të Strugës dhe Ulqinit eTuzit për në Kuvendin kombtar të Tiranës.

Fillon bisedimi dhe disa delegat, me fjallimet e tyne, tuevajtue e mallkue të kaluemen e ërrët të pushtimeve të huejaqi s'i kanë dhanë kurr rasë e mundësi popullit të Kosovës tëshprehet lirlsht mbi fatin e tij, kërkojnë bashkimin e zanevetë të gjith delegatvet për t'a interpretue e shpallë botnisht vull-netin e popullit për bashkimin me Shqipnië, si nji realitethistorik që traktatet e paqës, as kurrgja tjetër të mos mundenm'e ndryshue. Me kaqë mbledhja e parë, tue mjaftue me cere-monin e hapjes së Kuvendit, mbyllet për të vazhdue bisedimetme 17 Shtatuer 1943.

N'e nesret hapet mbledhja dhe ndër të gjitha pikat e she-nueme ma naltë të rendit të ditës zhvillohen bisedime me intre-sim të gjallë e merren vendime, shpesh hërë me vota unanime.

Diten e tretë me 18 Shtatuer 1943, ndërsa mbledhja hapetdhe fillojnë bisedimet, arrijnë nga Tirana edhe delegatët ezgjedhun nga Kosovarët me qëndrim në Shqipnin e 1913-tës :Z.Z. Bedri Peja, Rexhep Mitrovica, Xhefer Deva e XhelalMitrovica, të shoqnuem edhe nga fletorari nacjonalist Maz'har

40

Veteran i arsimit kombtar,

PROF. KOLË MARGJINI,

Ish Drejtor i Gjimnazit të Prizrenit dhe N/Kryetar i LidhjesS'II-të të Prizrenit, vra nga komunistat Jugosllav në vjetin 1945.

42

Sopoti, të cilët u pritën me brohori nga kongresistët dhe ftohentë marrin pjesë në bisedimet e Kuvendit. Asht për t'u thëksuese veprimtarija e pjestarve të Kuvendit dhe intresimi i gjallëi popullit kundrejt kësaj veprimtarije patriotike ka qënë ivazhdueshëm.

Për sa i përket artikullit 4 të rendit të ditës dhe si nji nevojëe ngutëshme e çastit historik proçedohet në zgedhjen e komi-tetit Qëndruer të LIDHJES S' II° TE PRIZRENIT me funksjo-net e nji autoriteti suprëm të lëvizjes kombtare për mbrojtjene Kosovës dhe në perfundim të votimevet resultojnë tëzgjedhun :

1) Rexhep Mitrovica2) Musa Shehu nga Prizreni3) Prof. Kolë Margjini nga Prizreni4) Sheh Hasani nga Prizreni5) Asllan Boletini nga Mitrovica6) Tahir Zaimi nga Gjakova7) Qazim Bllaca nga Suhareka

si Kryetarsi Nenkryetarsi »si Antarsi »si »si »

Kuvendi vazhdon punimet e veta deri me 20 Shtatuer 1943dhe merr vendime me randësi për organizimin e mbrojtjës sëtokave të lirueme. Nji ndër parimet dhe qellimet kryesore tëLIDHJES S' II-të TE PRIZRENIT ka qenë edhe ristabilizimii autoritetit shtetnuer në Shqipnin e 1913-tës, dhe për t'iambërrijtë këtij qellimi, organizoj zgedhjet e nevojëshme për tëdërgue nji përfaqësië të dëjë në Kuvendin kombtar të Tiranës.

Do t'ishte nji mungesë e madhe me kalue pa e shënue në këtpërshkrim rolin deçisiv të perfaqesis s'Kosovës ecila ka qenë njifaktor me randësi në formimin e Kuvendit kombtar të Tiranës,prej të cilit u-caktue forma e rregjimit me Këshillë të Naltëdhe qeverrija dinamike qi në pak koh'e sipër ristabilizoj rendinpublik dhe qetsin e shkatrrueme ç'në themel nga okupasjoniitaljan dhe nga çetat komuniste e anarshiste.

Me t'i dhanë fund punirneve të veta me 21 Shtatuer 1943, tëgjithë delegatët e Kuvendit u-drejtuen për në selin historiketë LIDHJES S' I-rë TE PRIZRENIT», ku nenëskruen mesolemnitet vendimet e marruna, në prani t'autoriteteve dhe tënji murije të madhe qytetarësh e katundarësh t'ardhun prejshum viseve të Kosovës.

Përfaqesuesat e krahinave të ndryeshme që kan marrë pjesënë Kuvend :

43

1) Musa Shehu2) Sheh Hasani3) Lukë Simon Mjeda4) Qemal Karahoda5) Sulejman Kryeziu6) Hasan Dashi7) Bejtullah Haxhiu8) Nuredin Haliti9) Qazim Bllaca

10) Bahtjar Qaflleshi11) Haxhi Xheledini12) Nexhip Basha13) Xhevat Begolli14) Bajram Gashi15) Shemsi Feri16) Adem Kurtaga17) Mahmut Shabanpasha18) Jusuf Agushi19) Halim Shuku20) Mehmet Devaj21) Esad Berisha22) Asllan Boletini23) Bedri Gjinaj24) Aqif Bluta25) Hasan Zvediç26) Vehbi Hamzagaj27) Tahir Zaimi28) Lutfi Spahiu29) Bajram Haziri30) Mentor Çoku31) Safa Ulqini32) Rrustem Ymeri33) Shahin Cami34) Ahmet Lusha35) Jusuf Jahja36) Remzi Ragibi37) Rexh Meta38) Bedri Peja

39) Rexhep Mitrovica40) Xhafer Deva41) Xhelal Mitrovica42) Maz'har Sopoti

nga Prizreni» »»» »» Gjakova» »» Rahoveci» Suhareka» »» Dragashi» Shkupi» Peja

»» »» Plava» Rozhaja» Prishtina» »» Gjakova» Gjilani» »» Mitrovica» »» Pazar i ri» Senica» »» Gjakova» Kolesjani» Kolgecaj» Ohri» U l q i n i» Dibra» »» Tetova» »» Gostivari» Vuthaj» Peja

» Mitrovica» »» »» Tirana

Delegat i Prizrenit» i »» i »» i »» i Gjakovës» i »» i Rahovecit

-» i Suharekës» i »» i Dragashit» i Shkupit» i Pejes» i »» i Tstogut» i Plavës dhe i Gusis» i Rozhajës» i Prishtinës» i »» i Ferizaj» i Gjilanit» i »» i Mitrovicss» i »» i Pazarit të ri» i Sanxhakut» i Sanxhakut» i Kukëzit» i Bicaj» i Malsis s'Gjakovës» i Strugës» i Ulqinit» i Dibres» i »» i Tetovës» i »» i Gostivarit

i Vuthaj» i Kosovarve me qendrim

në Shqipnië të 1913 tës» i » » » »

» i » » » »» i pranuem prej Kuvendit

44

S T A T U T I

i Orgamzatës

« LIDHJA E II-të E PRIZRENIT »

I

Themelimi

Në bazë të vendimevet, që morri kongresi i Prizrenit me16-19 Shtatuer 1943, ku u-perfaqesuen tokat e lirueme siedhetë tokave të tjera t'ish mbretnis Jugosllave, thëmelohet organi-zata « LIDHJA E II-të E PRIZRENIT ».

II

Qellimi

Kjo organizatë ka për qellim mbrojtjen e tokave të liruemesiedhe të tokave të tjera t'ish Jugosllavis. Si mjet për kët qellimdo të përpiqet të mbledhi dokumenta për Shqiptarësin e visevetnë fjalë dhe t'organizojë popullin fizikisht e moralisht përmbrojtjen e këtij thëzi.

III

Kompetenca toksore

Kompetenca toksore e kësaj organizate shtrihet mbi të gjithatokat e sipershenueme, dmth. mbi Kosoven e lirueme, mbiqarkun e Dibres, siedhe mbi viset tjera Shqiptare t'ish Jugo-sllavis.

Malsinat mbrenda kufijve të 1913-tës që ma parë varrëshinprej qytetcve të Gjakovës, Prizrenit dhe Dibrës s'Madhe meqënë se ekonomikisht dhe gjeopolitikisht janë fare ngushtas tëliclhuna me qytetët në fjalë, mund të përfaqesohen në Kuvendvullnetarisht dhe mund të marrin pjesë në organizatën e« LIDHJES S'IItë TE PRIZRENIT ».

45

IV

Organizimi kompetenca dhe funksjonimi

Organizimi i Lidhjes së Prizrenit përfshinë :1) Kuvendi i Lidhjes me qëndër në Prizren përbahet prej

antarvet nga nji delegat për çdo rreth administrativ (Qendrae Prefekturavet dhe e N/Prefekturavet).

2) Komiteti Qendruer, me seli në Prizren, përbahet prejkatërmbëdhetë (14) antarësh.Kryetari, dy N/Kryetarët dhe gjithë antarët tjerë të Komi-tetit Qendruer zgjidhen prej Kuvendit.Kryetari dekretohet prej Keshillit të Naltë mbi proponimine Kryeministris.

3) Komiteti Qarkuer, me seli në kryevendm e çdo Prefektureperbahet prej shtatë(7) vetvet, të cilët zgjidhen si mbasproçedurës së caktueme prej qarkorës së Komitetit Ekze-kutiv të Tiranës me datë 24-IX-1943 mbi rregullimin ezgjedhjes s'Asemblistevet.Po kjo proçedurë ndiqet edhe për zgjedhjen e antarve tëKomitetit Rrethuer. Antarët e komitetit komunal zgjidhenprej Kryepleqsive të katundeve te komunes me seli-qendrae komunës ; kurse Kryetari caktohet prej Komitetit Qen-druer në mes t'antarve të zgjedhun si ma sipër.

4) Komiteti Rrethuer, me seli kryevendin e çdo N/Prefekture,perbahet prej pësë (5) vetësh, të cilët zgjidhen si ma sipër,kurse Kryetari caktohet prej Komitetit Qarkuer.

5) Komiteti komunal, me seli në kryevendin e çdo komune,përbahet prej tre (3) vetvet, të cilët zgjidhen si ma sipër,kurse Kryetari caktohet prej komitetit Rrethuer.

6) Komiteti katunduer, me qendër katundin, përbahet prejpleqsis së katundit.

V

Nënpunësat, në shërbim t'organizatës, emnohen prej KomitetitQendruër mbi proponimin e Komitetit përkatës.

Në qoft S8 nuk gjinden nëpunësa në numer të mjaftueshëmpër kryemjen e sherbimeve t'organizatës me lejën e kryetaritt'administratës së vendit, mund të ngarkohen me detyrat për-katse sekretarët Bashkijak ose komunal, kundrejt nji shper-blimi prej arkës s'organizatës.

46

VI

Në marrëveshtje me Komandën e përgjithëshme të Mbrojtjeskombtare, organizata merr në shërbim si instruktorë oficerëdhe N/oficerë të cilët si mbas gradës, vehen në dispozitë tëkomiteteve të ndryeshëm.

Instruktorët pranë Komitetit Quendruer përbajnë shtabine Komitetit.

VII

Funksjonet e kësaj organizate dhe kompetencat e organevetë sajë, rregullohen si mbas dispozitavet qi pasojnë :1) Kuvendi i Lidhjes, i zgjedhun prej popullit, përfaqëson vull-

netin e këtij dhe mblidhet tri herë në mot. JashtëzakonishtKuvendi mblidhet, kur thirret prej komitetit Qendruer, nërasë nevoje për me marrë vendime me randësi, ase mbikërkesën e shumicës s'antarve të Kuvendit.

2) Komiteti Qendruer i zgjedhun prej kuvendit si ma sipër ashtauktoriteti ma i naltë ekzekutiv i kësaj organizate ; përfa-qëson organizaten, komunikon vendimet e Kuvendit, jepudhezime dhe urdhna komiteteve te ndryeshem gjerarhi-kisht, kontrollon komitetet ase urdhnon gjerarhikisht kon-trollimin e tyne ; plotson organizimin e Lidhjes ; organizonstërvitjet, emnon funksjonarë të çdo natyre dhe çdo kathego-rije t'organizatës, merr masa diciplinore dhe ndëshkimorekundër këtyne dhe harton buxhetin e organizatës.

3) Komitetët janë auktoritete t'organizatës ; këto përfaqe-sojnë në vendin e vet Komitetin Qendruer dhe veprojnë simbas udhëzimeve dhe urdhnave te tij, që jepen e trans-metohen gjerarhikisht.

Komitetët eprorë kan të drejtë inspektimi e kontrolli mbiKomitetët inferiorë. Gjerarkija e komiteteve asht analoge meato t'auktoriteteve clvile të Shtetit. Kompetenca toksore e tynekoinçidon me atë t'autoriteteve civile të shtetit.

VIII

Funksjonët e mbrendëshme te Kuvendit dhe zgjedhja e Parissë tij rregullohen me vendimet e këtij kuvendi.

47

IX

Funksjonet e mbrendëshme të Komitetit Qëndruer e të komi-teteve të tjera të varruna prej këtij, zgjedhje e antarvet zeven-dës t'atyne, që për arsyena të randa largohen prej Komitetit,themelimi i komitetive ku ënde s'janë themelue, plotsimi iorganizimit si mbas ketij Statuti, rregullohen me vendimet eKomitetit Qendruer.

X

Emnimi, transferimi, gradimi dhe pushimi i nëpunsave tëkësaj organizate kryhet me verdimet e Komitetit Qendruer simbas normave ligjore në fuqi për nëpunsat e shtetit. Denimetdiciplinore kundër nëpunsave t'organizates zbatohen prej Komi-tetit Qendruer si mbas ligjeve te shtetit mbi proçesin e Komi-tetit Qendruer ose komiteteve të ndryeshëm, si mbas ligjevetë shtetit.

Në rasë se nëpunsat në fjalë kryejn nji faj që hyn në rrethine ndeshkimeve penale, me proçes verbalin përkatës çashtja ireferohet gjyqit përkatës për veprim.

XI

Organizata e LIDHJES së II-të të PRIZRENIT ka tagër :1) Me organizue propogandë intensive me qellim të pregatisë

shpirtnisht, materjalisht edhe fizikisht popullin per mbroj-tjen e tokës së vet.

2) M'u pregatitë për luftën dipllomatike në konferencën e paqëstue organizue mbledhjën e dokumentave provuese të karak-terit shqiptar t'atyne visevet.

3) Me organizue aparatin e vet administrativ, si mbas këtijstatuti, ndër të githa viset e kompetencës së sajë toksoreme organe te çdo Prefekture, komune e Bashki dhe katund.

4) Me organizue stërvitjen paraushtarake të djelmoshave ëndetë parekrutuem, në konformitët me ligjën rreth organizimittë paraushtarakve qi asht në fuqi.

5) Me iu perveshë organizimit për stërvitjen e të gjithë mash-kujvet deri me 60 vjeç, veç atyne nën armë, tue i inkuadruesi mbas organizimit të pershtatshëm. Pjestarët e këtynegrupevet nuk mbahen ne stervitje te vazhdueshme, por rre-

48

gjistrohen, betohen dhe qendronjë ndër shtëpijat e veta dhethërritën herë pas here për ushtrime ase veprime të tjera.

6) M'u kujdesë për sigurimin e mjeteve të transportit, t'ush-qimit dhe të tjera pajime të nevojëshme për veprimin eorganizatës.

7) Me kerkue prej autoritetevet shtetnore e parashtetnorendihmen dhe përkrahjen e tyne, të cilët për sa të jetë emundun u a akordojnë.

8) Me kërkue dhe me marrë në dispozitë oficerë dhe nënoficerëprej ushtris e Gjindarmeris dhe rrogat e këtyne do tëvazhdojnë të paguhen prej arkës së shtetit.

XII

Financat

T'ardhunat e kësaj organizate, për me u-ba ballë shpenzimevetë sajë janë :1) T'ardhuna nga ndihma të ndryeshme të dhurueme prej

patrijotve, emnat e të cilvet do të rregjistrohen e do tëshpallen. Këta shenohen edhe si antar ndëri, kur dhuratae tyne asht e konsiderueshme.

2) T'ardhunat nga shitje e pullavet fakultative, të cilat do tëjenë Postare prej pësë (5) qindarka dhe per lutje zyrtareprej njizete (20) qindarka.

3) T'ardhunat nga fushata të hapuna herë pas here, me vendimtë Komitetit Qendruer.

4) T'ardhunat nga pasunija e ish organizates serbe « SOKOL ».5) T'ardhunat nga kontributi i Bashkive dhe i Komunevet të

tokave te lirueme, kontribut icili dotë jetë dhetë për qind(10 %) mbi t'gjitha t'ardhunat vjetore brut të tyne. Bashkitdhe komunet në fillimin e çdo vjeti financjarë kur pregatisinbuxhetin e tyne, janë të detyrueme me caktue në pjesëne shpenzimeve përqindjen e ma sipërme të sajueme nëfavorin e kësaj organizate dhe shuma qi do te resultojë dote derdhet n'arkën ma t'afërme të financës së shtetit, nëllogari të arkës së Komitetit Qendruer.

6) T'ardhunat nga shitje e shëjeve (distingtive) t'organizatës.

49

XIII

Dispozita të posaçme

Shka nuk parashifet në kët statut dhe që nuk asht nëkundreshtim me dispozltat e tij as me qellimin dhe misjonine kësaj organizate rregullohet me vendimet e Komitetit Qen-druer.

XIV

Marredhanjet e kësaj organizate me qeverrin kryhen nepërm-jet Kryesis së Këshillit Ministuer.

XV

Organizata ka vulen e vet, ku shënohen fjalët: « LIDHJAe II-të E PRIZRENIT » dhe emni i zyrës. Po ashtu ka edheshëjen (distingtiven) dhe pullat e veta, ku shenohen fjalët :« LIDHJA E II-të E PRIZRENIT ».

XVI

Organizata ka zyrat e veta në qëndër ashtu edhe nepërkrahinat, ku janë themelue Komitetet. Këto gëzojnë përjash-timin nga taksat postare, telegrafike dhe telefonike, si mbasligjes autorizuese.

XVII

Organizata asht person juridik dhe i gëzon të gjitha të drejtatpërkatse ligjore.

XVIII

Vendimet, rregulloret, qarkoret dhe urdhat e kësaj organizatetë daluna prej komiteteve dhe organeve të sajë kompetente, dhenë konformitet me kët statut, kan fuqi obliguese si për organëte veta dhe antarët e vet.

XIX

Kur e lyp nevoja Komiteti Qendruer i organizatës ka tagërme i tërhjekë vrëjtjën qeverris mbi sjelljet e nëpunsave të

50

shtetit për të cilët kujton se u-nxjerrin pëngime aktivitetitt'organizatës.

XX

Mos-marreveshtjet eventuale midis autoriteteve lokale shtet-nore dhe kësaj organizate zgjidhen në marrëveshtje midis tynedhe, në rasë deshtimi, në marrëveshtje midis Kryetarit tëKeshillit Ministruer dhe te Kryetarit te Komitetit Qendruer.

XXI

Organizata e naltëpermendun vazhdon deri në kryemjen eplotë t'aprovimit të sajë. Në mbarim të këtij qellimi organizatasyprimohet me dekret të Pushtetit Sovran dhe pasunit e sajëdestinohen në favor të shtetit.

XXII

Ky Statut i paraqitët Qeverris për aprovim dhe hyn në fuqiprej datës së shpalljës të Dekretit aprovues,

Prizren, me 21 Kallnuer 1944.

Vertetohet se asht nji me origjinalin.Kryetar'i K.Q. i L.II-të TE PRIZRENIT

Bedri Peja d.V.

SHTETI SHQIPTAR

KESHILLI I NALTE

Mbi propozimin e bamun me shkresen Nr. 324 datë 14-11-1944te Kryeministris,

Si ndigjoj dhe pelqeu vendimin Nr. 96 datë 12-11-1944 të tëKëshillit Ministuer,

DEKRETONAprovimin e Statutit t'Organizates « LIDHJA E II-të E

PRIZRENIT », dhe urdhnon zbatimin e tij

Tirane, Me 14 Mars 1944 KRYETARI :ANTARE : Mehdi Frasheri d.v.

P. Anton Arapi d.v. KRYEMINISTRI :Lef Nosi d.v. Rexhep Mitrovica d.v.

51

VEPRIMTARIJA E LIDHJES S'II-të TE PRIZRENIT

Nji organizatë popullore si «LIDHJA E II-të E PRIZRENIT»,e krijueme ndër kushte e rrethana të vështira të luftës, natyr-isht nuk mund të kishte nji strukturë të plotë e të persosun ngapikpamja juridike, theknike e ushtarake, por me gjith këtveprimtarija e sajë ka qenë e shkelqyeshme.

Mbas shpërdamjes së mbledhjes s'parë të Kuvendit fillon fazae zorëshme e veprimtaris s'Organizatës për të pregatitë e sigurucmbrojtjen e kufijve të cilët kërcnoheshin e cenosheshin vazhdi-misht nga çetat nacjonaliste-terroristike serbe të Drazho Mihaj-loviçit dhe Brigadat komuniste të përbame prej Serbësh, Bull-garësh, Malezezsh dhe pak Shqiptarësh të Kosovës.

Operacjonet ushtarakeAty kah mbarimi i Nandorit të vjetit 1943 çetnikët serb të

Drazho Mihajloviçit lëshojnë sulmin e parë dhe djegin e plaçki-sin disa katunde në qarkun e Pejës, por populli në bef e igatshëm, tue i përgjegjë kushtrimit të Lidhjes s'Prizrenit hud-het me shpejti në fushë të betëjës. Lufta vazhdon plot 22 ditëme të vramë e të plagosun në të dyja palët dhe anmiku, megjithse i vendosun ndër pozita strategjike të maleve të Kolashi-nit, thyhet dhe shpartallohet.

Ky deshtim i sulmit t'anmikut forcon edhe ma tepër moralindhe qendresen e luftarve Shqiptar, të cilët pregatiten të për-ballojnë befasina të tjera eventuale. Pa kalue ënde nji muejçetat e Pavlo Gjurishiqit tentojnë me u-ra rojeve t'ona nëMorinë të Malit të Zië dhe në Çokorr, por ndeshin në kundresh-timin e me njihershëm dhe qëndresen e luftarvet Shqiptarë.

Lufta zgjanohet edhe ndër sektor tjerë të kufinit dhe anmiku,i perqëndruem në Shekullarë, orvatet me penetrue dhe me irrethue fuqit t'ona. Ky plan i shqaut deshton, ndërsa forcatvullnetare shqiptare me nji manevrim të guximshëm dërmojnëpregatitjet malezeze tue pushtue edhe qëndren e tyne-Shekul-larin.

Në mbrojtjen e Pazarit të Ri

Pak ma vonë sulmi i Draxhistve shpërthën n'anen e Tutinitdhe të Pazarit të Ri, por mbrojtësi i pathyeshëm Aqif Bluta, indihmuem edhe nga fuqit vullnetare të Uk Sadikut qi kishinmbëerrijtë atje nga rrafshi i Kosovës i nep grushtin e shkatrri-mit fuqive sulmuese. Në kët qendresë t'ashpër qi vazhdoj bukurshum kohë dallohet rroli i luftarit të Prekorupës Uk SadikGjurgjevikut, icili me zotsin e tij luftarake siguron mbrojtjen

52

e anës ma nevralgjike të qytetit, tue i prapsue çetnikët serbo-malezez qi shtrengohen të tërhiqen prap, tue lanë në shesh tëluftës disa të vdekun dhe materjal luftët.

Ashtu edhe i vllai, Shaban Sadik Gjurgjeviku, me shokët e tijçquhet për guxim e zotsi në mjeshtrin e luftës, në ndëshjet meçetat Draxhiste n'anen e Koloshinit, ku ata kishin shtabin dhepërqendrue forcat e tyne sulmuese.

Mbas shkatrrimit të fuqivet serbo-malezeze në Pazarin e Ri,në Tutin, në Petnicë, në Kolashin dhe në Çokorr e Rozhajëfillojnë me sulmue Brigadat komuniste në të gjitha anët eKosovës.

Anmiku ndjekë kurdoherë taktiken mashtrimtare me sulmuenë dy ballna, me qellim qi t'i angazhonte fuqit t'ona për t'ufutë rnbrenda vijave të mbrojtjës, Por pa ndonji sukses, e madjekto sulme suellen deshtime e dame të randa për të.

E Lidhja e II-të e Prizrenit, nonse nuk e pat kohen dhe per-sonelin e nevojshëm, të pregatitun theknikisht e materjalishtpër mbrojtjen e kufijve të Kosovës, operacjonet luftarake, sido-mos në ballin e Verilindjes, janë zhvillue me nji taktikë tëpersosun dhe anmiku jo vetem nuk ka mbërrijtë kurr me çavljat e kufijve t'anë, po shpesh herë ka psue humbje e dame tëmbëdha, tue lanë në lamë të luftës të vramë e të plagosun,siedhe saslna të konsiderueshme materjalit luftarak ndër duertë luftarve Shqiptarë.

Operacjonet e këtij balli të hapët që zgjatej ç'prej Karadakuttë Gjillanit e deri në skajet e kufijve të Mitrovicës i drejtontevlera e ushtris shqiptare, kolonel Fuat Dibra (Fuat Xhaferraj),Komandant i Regjimentit IV të Prlshtinës, icili me zotsin dheme mjeshtrin e nji drejtuesi të persosun, vu n'ikje e n'panikmase njiherë Brigadat e Divizjonet e anmikut. Madje në vjesh-ten e vjetit 1944, kur lufta kishte hye në fazen perfundimtare,në ras 3 të nji sulmi kundër fuqive t'ona në sektorë të Podjevës,qënë shkatrrue tri Divizjone bullgare të motorizueme, t'udhë-hjekuna nga komunistët, nga të cilët nji i xanun rob, nji tjetërthye e vu n'ikje dhe nji i tretë shpartallue e asgjasue fare.

Por edhe n'anen e luftarve t'anë sakrificat e gjakut nuk kanëqënë të pakta. Në kët luftë të përgjakëshme në grykat e Pod-jevës gra trimnësha shqiptare kanë marrë pjesë aktive tuebajtë arka municjonësh mbi supat e tyne delikat, ashtu edhetë rij 12-15 vjeçarë me shishe vojgurit e benzinet në dorë kanëkcye mbi tanksa tue u-hjedhë flakë e zjarm anmiqvet. Mjaftonme shenue këtu se Bataljoni « Hasan Prishtina » i Rinis s'Vuçi-terrnit, lula e Djelmnis s'Kosovës, asht shkri tansisht në fushëtë nderit.

53

Që se si e përshkruen dh'e perjetson Poeti Shqiptar SH. E,kët epopë të Rinis s'Kosovës :

« TERMOPILAT E KOSOVES » (1)« N'Agim drita nuk kish'prekë majen e artë,

T'Vuçiterrnit t'Kosovës s'travajueme :Treqind Shqiponja si selvi shtat-lartëKaluen kallat fund'e majë t'shkretnueme....Kaluen fusha e male si duhija :N' çark gishtin, zemr'n pjak, syt zjarr shkëndija.

« Rreth per qark pyje e maje thikë n'blerim,Rrëze si fije argjenti lëshonte drita,T'shpendvet cigrrimet gurgullojnë n'agim :N'heshtje kalojnë treqind si zogj-petrita,Thëllë mbshëhë në pyje pret anmiku thëmbër n'thëm-

[bër,T'Kosovës lulen m'e dërmue mu në zëmër.

Trimij ujq mbshëhë në pylle — treqind orl tërmalës ;Ulrima e bishve të pyllit — kapërcej kupen e qiellit :« Arnauta ! për cdo njeri — nji qind vetë keni për ballë »Flië t'kota n'prendim d'diellit — gjaku i juej kët tokë do

[t'lajnë !«Treqind vasha, treqind ama — t'Vuçiterrnit sod do

[t'kjajnë »,« Të kjajnë vashat, të kjajnë amat — t'kjajë Kosova e

[krejtë Shqipnija »« Lidhun top ktu po Ju presim — shoq me shoq lidhë dora-

[dorës, »« Jem'Shqiponjat e atdheut — jem' djalerija »« Jem'pinjolla t'Lebetenit të Kosovës ! »

« E prej pyllit dalin bishët — egersisht t'u ulrue n'lamë,Shqiponjat synojnë e gjuejnë — mbahen top e s'lës-

[hojnë nji pllambëBijnë shqiponjat nji ka nji—por anmiku bjen me mija...Gjaku i shqipeve t'Kosovës — token shqipe e lavron ;U-përsrit me gjak të tyne — t'termopilvet burrnija :Treqind kjene — e asnji nuk këthëj kë shtëpija,T'Lebetenit të Kosovës djalërija ! »

(1) Marrë nga fletorja «L'Albanie libre » 25-XII-1949.

54

Ndoshta tue marrë shkas nga kto episode trimnije të sakri-ficës supreme për liri edhe Radjo B.B.C. e Londres, n'emisjonete sajë me 27 Shtatuer 1944 thoshte : « Shqiptarët po luftojnëtrimnisht në mbrojtjen e kufijve të tyne ethnik, kundër fuqi-navet serbe e bullgare shum herë syperjore në njerëz dhematerjal. »

Humbja tragjike

Lufta ka vazhdue në rrëze të gjana frontale deri në mbarimtë vjetit 1944, kur ushtrit ruse kishin zbritë në Ballkan, prejkah komunistët e kombësive të ndryeshme të Gadishullitndihmoheshin e furnizoheshin drejt për së drejti e me bollëk.

Mandej mbas pushtimit të Kosovës nga Jugosllavija komunistee Tito-s, përpjekjet dhe luftimet e çetavet nacjonaliste ndërmale e ndër fusha nuk kanë pushue gjatë të tanë vjetit 1945,tue dhanë me qinda e me mija deshmorë. Do të shkonte tepërgjatë po të vijojshim me i përshkrue këtu në dataje fazat endryeshme të këtyne luftimevet dhe përpjekjet e tejfuqishmet'organizatës s'Lidhjes sTrizrenit, ecila me forcat dhe memjetët e sajë modeste ka mbajtë në kambë luften e mbrojtjësnë katër ballnat e kufijvet kundër Brigadavet komuniste serbo-bullgare dhe malezeze e shqiptare, kto të fundit të drejtuemenga Shevket Peçi e Aqif Lleshi që u-reshnin plumba e gjylemurtajash vllazenve të tyne Kosovar, tue i qellue mbrapakurrizit.

Koha dhe ngjarjet provuen se, si populli që kishte vue nëdispozisjon pa asnji kurcim jeten e djemvet dhe pasunin e vetmaterjale, ashtu edhe drejtuesat e Lidhjes s'Prizrenit kishinqenë në naltësin e misjonit të tyne patriotik, tue dhanë edheata vetë provat e sakrificës sypreme : jeten e tyne. Mase 3/4 tate këtyne burravet — ajka e burrnis dh'e patriotizmit — uzhduken, a në shesh të luftës tue u perleshë me anmikun ase,mbas pushtimit të vendit, u xunë dhe u pushkatuen nga parti-zanët jugosllav.

Numri i deshmorve të ramë ndër ballnat e luftës dhe i vikti-mave — të pushkatuem mbas pushtimit sllavo-komunist —estimohet në 40.000-50.000 vetë, ndër të cilët, si u thëksueedhe ma sipër, edhe drejtuesat e organizatës, si atdhetarët enjoftun : Musa Shehu, Prof. Kolë Margjini, Aqif Bluta, BedriPeja, Asllan Boletini, Qerim Begolli me gjithë vllaznit e tijXhevat e Rifat Begolli nga Peja, Shyqri Bej Ramadani, MustafaAgushi, Sulejman Xhemal Prishtina etj. nga Prishtina, Sulej-

55

man Ashkiu, Av. Esad Berisha, Faik Okllapi, Aqif Tetova,Ishak Taniku etj. nga Gjilani, Av. Shaib Kameri, nga Tetova,Xhem Gostivari nga Gostivari e qinda të tjerë nga viset endryeshme të Kosovës dhe të Maqedonis.

Të gjithë oficerat shqiptarë t'ushtris dhe të gjindarmaris qëjanë ndodhë me sherbim dhe nuk kanë muejtë m'u largue mekohë nga Kosova dhe kalue në Shqiqni, janë kapë nga koman-dantët shqiptarë e dorëzue autoritetevet jugosllave që i kanëpushkatue krejtësisht, ndër të cilët Kolonel Fuat Dibra, KolonelAsllan Vela, N/Kolonel Sidki Shkupi, Major Hasha, KapitenHajdar Planeja, Kapiten Rasim Dajçi, Kapiten Hysni Rudi,Kapiten Gjon Destanica, Kapiten Mark Thani, Toger MusliDobruna, N/Toger Qazim Gostivari e Aspirant Reshit Kaçaniku.

Kuvendi asht mbledhë dy herë dë Prizrend dhe në të njajtinlokal : i pari me 16-20 Shtatuer 1943 dhe i dyti me 17-20Qershuer 1944, ndërsa Komiteti Qëndruer i LIDHJES S'II-tëTE PRIZRENIT asht kryesue s'parit prej Rexhep Mitrovicësprej 18-26 Shtatuer 1943, ditë në të cilën që thirrë në Tiranëpër të formue qeverrin Shqiptare, tue mbetë në vend të tijsi zëvëndës Musa Shehu ; i dyti prej Bedri Pejës (12 Tetuer1943 e deri me 26 Korrik 1944) dhe i treti nga Xhafer Devabashkë me bashkpuntorët e shenuem këtu poshtë, të zgjedhunnga Kuvendi i fundit, ka vazhdue deri me 17 Nanduer 1944,që nga rrethanat e luftës botnore Komiteti pezullon veprimtarinc vet për t'a vijue misjonin e ngarkuem nga Kuvendi, nëmergim. Që emnat e pjestarve të Komitetit të fundit :

1) Ing. Xhafer Deva2) Prof. Rexhep Krasniqi3) Prof. Kolë Margjini4) Musa Shehu5) Sheh Hasani6) Asllan Boletini7) Mahmut Shaban Pasha8) Tahir Zaimi

9) Rexh Meta10) Qazim Bllaca11) Esad Berisha

KryetarNen-Kryetar

» »Antarë

»»»» dhe Sekretar'i përgjith-

shëm»»»

56

Lufta e Hogoshit të Gjilanit

Në nji mëngjezë të zymt të Gushtit të vjetit 1944, kurë luftaishte nxë e ashprue në të tanë ballnat e luftës, n'anen e Hogo-shit të Gjilanit ishte përqëndrue të tanë zjarmi i mnis dhe ianmiqsis së dyja palvet kundreshtare : dy Divizione serbe,t'ardhuna nga Kushumlija dhe vende tjera të Serbis, të koman-dueme prej Marshal Tito-s, kishin msye e shpërthye kufininn'anen e Hogoshit të Gjilanit, ku u zhvillue nji luftë tepër epërgjakëshme qi vazhdoj dy ditë e dy nett dhe përfundoj medishfaten e sulmuesave sllav ku, kanë mbetë ma se nji mië tëvdekun e të plagosun prej të dyja anve luftuese, ndër të cilëtedhe Marshali jugosllav qi kishte marrë disa plagë të randadhe u-bajt mbi shpindë prej nji kaundari për t'u tërhjekë prejandej, prej kah kishin ardhë në token shqiptare.

Lufta dhe qëndresa shqiptare, e drejtueme prej Mulla IdrizGjillanit dhe oficeravet shqiptarë të Regjimentit IV të Prish-tinës, edhe në kët betëjë t'ashpër duel ngadhnyese, kundër dyDivizjoneve sllavo-komuniste që numrojshin 24.000 luftarë t'ar-matosun. Shkaku i kësaj dishfate t'anmikut e demoralizimii sulmuesave komunistë, padyshim, i dedikohet plagosjes sëkomandantit të tyne Marshal Titos.

Gjatë ndëshjeve të rrepta me armë, me mortaje e mitraliozadhe me bomba doret e me bajonete të përdoruna nga të dyjapalët kundreshtare, ku mbeten kaqë shum të vdekun e tëplagosun sa Reka e Hogoshit (=prroni i katundit) ndër brigjatë së cilës u zhivilluen edhe luftimet ishte qënë skuqë prejgjakut të njerëzve. Dy luftarë qi kanë marrë pjesë n'atë betëjëdishmojnë se prroni bante ma shum gjak njerzish se uj, nështratin e vet të ngusht.

57

Bombardimi i Pejës me 14 Gusht 1944

Mbi kërkesen e Komandantit të fuqive kumuniste jugosllavenji formasjon i aviasjonit Rus apo kombësije tjetër me 14 Gusht1944 bombardojë Pejen, ku gjeten vdekjen 1970 qytetar tëpafajshëm : burra, gra e fëmië, trupat e të cilvet ishin deformuekaqë keq sa mos me muejtë me i njoftë nanat, fëmijt'e tynease i vllaj, të vllanë : dikujë i kishte tretë koka, e dame prejtrupit, dikujë tjetër gjymtyrët e ndryeshëm si kambë, duer tëcoptueme qi paraqitshin nji pamje me të vertetë tragjike.

Kishim shkue atë ditë në qytetin e bombarduem bashkëme Kryetarin e Komitetit Qendruer të Lidhjes s'PrizrenitXhafer Deven dhe me arsimtarin nacjonalist Bedri Gjinaj ngaMitrovica.

Rrugat e qytetit, këthye në gërmadha të tmërrëshme, ishinxanë prej materjalit të godinave q'ishin shëmbë dhe ba tëpakalueshme : gjithkund kufoma e gjymtyrë njerzish të vramë,të cilët kishin ngelë mbi tokë, pse qyteti ishte zbrazë tansishtnga tmërri dhe nga friga dhe nuk kishte mbetë kush që memuejtë me i bajtë e vorrosë të vdekunit.

Shum njerëz kishin mbetë gj'allë nen germadhe qi bertitshindhe kërkojshin me britmen e tyne dishprimtare ndihëm për mei shpetue.

Tue shetitë nepër rrugat e lagjës së Kapishticës nji grue erë, ndëjun qyqe vetun në prag të derës na thirri me hyembrendë tue na thanë : ejani, or vllazen me pa njiherë se ç'kamë ka gjetë mue të zezen nanë në ditë të sodit! — dhe na prinie na çoj në nji dhomë të shtëpis perdhese, ku pamë me trishtimkufomat e dy fëmijve të sajë, të vramë nga bombardimi : njivajzë 12 vjeçare dhe nji djalë 10 vjetësh dhe tue na shique nështoj e shkreta me syet e sajë të mbushun me lot : lene qim'gjet ky kijamet i zi dhe i humba këto foshnje — e vetmjambështetje e ime në kët botë —, por ça t'i baj hallit qi m'kanëmbetë mbi dhë e s'po kam njeri qi te më ndihmojë me i çue nëvorrëze me i vorrosë.

58

Qëndresa dhe vazhdimi i luftimevet në kufijte Preshëvës dhe të Kumanovës

Ndër ballnat e kufijve të Preshëvës dhe të Kumanovës që, përarsyena largësijet, nuk mund të përshiheshin mbrenda strateg-jis së komandës s'operacjoneve të Kosovës, e drejtueme ngaKolonel Fuat Dlbra, vazhdojshin luftimet prej vullnetarve tëvendit, t'armatosun ma tepër me sopata e kmësa, se sa me armëluftët, të cilat u-a merrshin shpesh herë partizanve të shpar-talluem n'ikje e sipër, dhe kështu morali i luftarve shqiptarforcohej e përtrihej për të vazhdue qëndresen.

Mbas shum luftimësh e përpjekjesh të përgjakëshme qi kanëpërfundue me deshtimin e Bullgarve të bashkuem edhe meSerbët e vendit, në rrëthe të Preshëvës dhe të Kumanovës, nëditët e mbrama të Tetorit 1944, fuqit bullgare kanë pushtuekatundin Sopot të Kumanovës, ku kanë pushkatue 68 shqiptarëmu para xhanisë s'katundit. Në përpjekjet që qenë zhvillue mebullgarët, patën mbetë të vramë Xhafer Maka dhe Musa Tafame disa të tjerë nga Kumanova. E, edhe Preshëva, mbasluftimeve qi kanë vazhdue ç'prej 9 Shtatuer e deri me 14 Nan-duer 1944, bje në dorë të Bullgarvet dhe partizanvet Serbo-Maqedonas që kanë pushkatue nji numer prej 500-600 shqip-tarësh, ndër të cilët Komandanti i vullnetarve të katundit,

Tefik Asllani nga Rahvica,Alke Norca,Ajet Rainca,Jakup Zhunica,Adem Kamberi, Kryetar i Bashkis,Hafiz Jusuf Haliti,

vra në Dhetuer 1944» » » »» » » »» » Kallnuer 1945» » » »» » » »

Me gjithse largë e pakontakte e marrëdhanje direkte, lidhjashpirtnore e popullit të Preshëvës me nanen Shqipni që shume fortë dh'e përzëmërt, arsye për të cilën u-quejt dhe mbetëpër t'u kujtue si : kohë Shqinijet....

Për me vertetue randësin e humbjevet në luftime, komandantii Preshëvës, emnit Anton, tue i këshillue popullit bindje e urti,kishte thanë publikisht se lufta e Preshëvës, u kishte kushtue2800 ushtar e partizan.

E kështu edhe Kumanova, për rrjedhje tragjike të mungesëss'armvet dhe municjoneve, mbas nji qëndrese e episode lufti-

59

mësh e sakrificash të mbëdhaja, pushtohet prej anmiqvet sllavqi vranë e masakruen disa qinda Shqiqtarë, ndër të cilët :

Komandanta i pathyeshëm i luftarve të Kumanovës SulHotlla e ka vazhdue rezistencen Shqiptare edhe për disa kohënë krye të çetave ndër male. por adhe aj burr trim, me gjithdjalin e tij, tue luftue me partizanët q'e kishin rrethue, do tëbinte deshmorë për t'a mbyllë qëndresen e asaj krahine Shqip-tare. Në ndëshjen e fundit që ka pasë me partizanët sllav kanëqënë vra bashkë me të edhe Kadri Ahmeti, Ali Syla nga Staneci,Mustafa Heta nga Kokajt e Gjillanit, siedhe Hasan Alija megjith grue prej Remnikkut të Gjillanit.

60

Hamëz Bilali nga kat.Djali i tij ArifiAhmet ShabaniOsman ShabaniMustafa ShabaniArif BeqiriShevket ShabaniShaib AhmetiXhavit Ahmeti

Belanoce»»

»»»

602035333116455550

vjeç»»»»»»»

Vazhdimi i qendresës dhe luftimet në krahinat e ndryeshme

Me 22 Dhetuer 1944 në katundin Muzhovina të Pejës nga an'epatizanve Serbo-Malezez rrethohet Rexhep Muzhovina, icilimbas nji përpjekjeje me armë, me nji guxim të jashtzakonshëmçanë rrethimin e shpeton, kurse 13 pjestarë të familjës së tij,ndër të cilët edhe nji vajzë 6 vjeçare, masakrohen, shtëpija idigjet dhe gjaja e gjallë e krejtë pasunija e tundëshme iplaçkiten.

Nji luftar i quejtun Zenel Mehmet Haxija nga kat. Novosell'ePejas, mbas shum përpjekjesh e luftimësh me partizanëtsllavo-komunistë, kalon në Greki bashkë me 14 shokë të tjerë,ndër të cilët edhe Jonuz; Bajraktari i Banjicës, qi ka qenë vra prejkomunistavet grek n'ishullin e Krëtës, ndërsa i jati Mehmetidhe mixha i tij Jahir Haxhija, që të dy të plagosun, qenëpushkatue në vend bashkë me 16 shokët e tyne, emnat e tëcilvet janë : Fek Haxhija, Halit Feka, Idriz Jahir Haxhija,Shaban Rarna, Niman Rama, Tahir Rama, Jusuf Bajrami, AliMeta, Xem Meta, Mal Meta, Shaban Haxhija, Ajdin Idrizi, dhetre tjerë, të cilët ndodhëshin musafir në atë katund.

Në Fruer të vjetit 1945 në nji ndëshje ma armë në rrethete Pejes janë vra nga partizanët Jugosllavë edhe nacjonalistate Podgorit Bajram Gashi e Ram Alija.

Gjithashtu ndër vendet e ndryeshme të Kosovës janë vravazhdimisht në luftime me okupatorët Sllav, patrioti dhearsimtari i flakët Profesor Ymer Berisha, Mehmet Halimi ngaPreshëva dhe vetem ne katundin Isaukë të Gjilanit kanë qënëmasakrue me qlnda Shqiptarë, kufomat e të cilvet i kanë shtinë dy gropa të mbëdha qi ma vonë, me 17 Fruer 1945, i kanëbajtë vet partizanët viktimat e tyne dhe vorrosë në vorreze tëveçanta, 98 vorre.

N'ato gropa qenë vorrosë nga 3-4 persona prej nji shtëpije,kurse vetem prej familjes s'Jusuf Koracit 5 mashkuj të mjerë.Mandej n'ekspediten e të burgosunvet prej Kumanove në Vranjëqenë masakrue ma se 100 vetë n'udhtim e sipër dhe të tjerëtmbytë me dru në burgun e Vranjës.

Nga te burgosunit e Gjilanit pushkatoheshin 40-50 vetë nëçdo mbramje dhe nji natë të vetme 140 vetë, ndër të cilët edheAvokat Esat Berisha.

Në katundin Gruhali asnji mashkull i rritun, nuk i ka shpetueplumbit t'anmikut.

61

Emnat e deshmorvet dhe të viktimave të pushkatuem

Në pamundësi me dhanë emnat dhe numrin ekzakt të desh-morve të ramë ndër ballna të luftës dhe të viktimave të push-katuem mbas pushtimit sllave-komunist qi, mbas burimeve tërezistencës, estimohet në 40.000-50.000 njerëz ndër të cilët edheshumica e drejtuesve t'organizatës s'Lidhjes së II° Prizrenit, poi shenojmë këtu poshtë :

a) Në Prizren :

62

Musa Shehu, Kryetar 'i Bashkis dhe antar i K.Q. Lidhja II PrizrenitProf. Kolë Margjini, Drejt. Gjimnazit dhe N/Kryetar i L.P.Aqif Bluta, ish depytet i Pazarit ri dheShani Llahusha, pronar dhe njeri me influencëMexhid Llahusha, i biri i Sh. LlahushësJak Gjoni, patriot dhe tregtarGasper J. Gjoni, i biri i Jak GjonitGjon J. Gjoni,Gjergj J. Gjoni,Luz Kajtazi, pronar hoteliDon Pjeter Berisha, Famullitar i kishës katholike në PrizrenProf. Lazer Berisha, Prof. i GjimnazitRrok Sopi, ArgjentarNik Sopi,Ndue Tupeci, nacjonalist e qytetar 'i mirëShahsuvar MuratiZija BerberiIrfan MustafaTom GjiniZija KrushaMisin BalaAdem LlahushaAbdyl BalaIbush Hazir HafiziBahtijar HyseniNijazi MasakiPerlat Gjon Leka, Kryetar komune në ZymSafa ImamiRidvan GoraniSalih Zhuri, studentHilmi Krasniqi, pushkatue në Bylbyl-dere të Prizrenit vj. 1945Nijazi Alishani, pronarFerid Alishani

» »

»»

»»

»»

»

»»»

»»

74485280366740252250

363735452836353232

28

2047

vjeç»»»»»»»»»

»»»

»»

»»

»

vjeç

Ibrahim Lutfiu, ish Prefekt i Mitrovicës, rrethue nga parti-zanët në kat. Budakovë dhe mbassi ka luftue mjaft dhe nëpamundësi me ça rrthimin, për mos m'u dorëzue gjallë, ka vravedin. Zenun Kepa nga Budakova asht torturue për vdekjenga komunistët dhe mbasi nuk ka tregue vendin e IbrahimLutfiut, asht pushkatue para njerëzve të shtëpis s'tij.

Tahir Deda, i denuem bashkë me Halim Spahiun e disa shokëtë tjerë si pjestar i nji organizate nacjonaliste, asht pushkatuenë vjetin 1945

b) Në Gjakovë :

Mehmet Besiska, ish Nenprefekt, 40 vjeç, kryetar çete dhe nënji ndeshje me armë me komunistët asht vra prej tyne.

Halim Spahia, i denuem prej gjyqit komunist bashkë meTahir Deden e disa të tjerë si pjestar i nji organizate naojona-liste, asht pushkatue ndër rrethet e Prizrenit vjetin 1945.Asim Luzha, muderriz (Profesor) asht vra nga partizanët komunist në rrhethet e

Drenicës kurë po vazhdonte atje kryengritja e Drenicës.

63

Rexhep AlishaniPrenk GjiniHazir KruplakiMikel LukaKapter FrrokuMexhid HafiziNazmi KrasniqiTom LangiLuto AlishaniRifat SkripiAziz ÇaçariPerlat Conlekaj, ish kryetar komune në ZymNuhi LushiJakup BasmaxhiuAli Mehmet BakalliAli Sheh GaniuJahja QyseIrfan ÇeliArif MuhaxhiriEtem TulaProf. Gjergj NikaShuqo MushnikovaRamadan CornisellaTahir Çollaku

»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»

28 »

Përpos Don Pjeter Berishës, famullitar'i kishës katholike tëPrizrenit janë vra edhe disa meshtar katholik ndër rrethet eGjakovës ndër të cilët famullitari i katundit Kusarë dhe aj ikatundit Bishtazhin, Pater Lorenc Mazrreku i kishës katholiketë Pejës — kurë po udhtonte me autobus prej Gjakove në Pejëasht vra në malin e Hereçit — siedhe Ali Bajraktari i Junikut,Gjok Domgjoni, 55 vjeç, e qinda katundarë të tjerë nga katun-det Qerim, Osek, Vraniç, Novosell'e Epër, Novosell'e Poshtme,Marmull, Bishtazhin, Doblibare, Smaç, Dol, Raçë, Moglicë, Ujz,Fshaj, Berdosanë, Firzë, Koronicë, Meje, Ramoc, Skivjan etj.emnat e të cilvet nuk ka qenë e mundundun t'i rregjistrojmë.

64

Islam Dula, pronar e luftar i vjetër, vra nga komunistëtHilmi Idriz Dula, BujkRexhep Lil Rogova, KryeplakShefki Rexha, PuntuerXhafer S. Hadri,Metush Myrteza Shllaku, TregtarSirri Ibrahim VulaRiza Brahushi

Brahushi (Vllau i rizajt)Ahmet Koronica, Rrobaqëpës dhe Kryetar i zejtarvetMusli O. Goronci, MishtarZog Man Çela, MishtarMuhamet B. Ali, MsuesXhaladin Ferdulli, TregtarMaxhun Osman Dana, Kapter i GjindarmerisQamil Sali Dobroshi, PolicHysejn Malush Hasi, GjindarmAbedin SH. Imami, BujkSejfidin S. Kryeziu, Student

Bir'i Beqir Këndusit, TregtarShan Tom Batlaku, TregtarEjëll Tuna, Kryeplak dhe Argjentar

Bir i zenun Komanit, TregtarBir i Metush Poshegut, Tregtar

Shaban Vala, Polic i BashkisTafil Beqir Aga,Osman Ali Goronci,Ismet Jakup Rudi,Sadik Ismail Hafizi, Roje e lagjes MullajusufLatif Malush Hasi, Sherbtuer i ProkurorisQazim Terbeshi, Sekretar i BashkisRamiz Shyqri Molliqi

»»»

»»

»»

»

»

7020524830474845433752372536353942451940473926223845172040262625

vjeç»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

c) Në Rahovec :

Në Dhetuer të vjetit 1944, Brigada IV° e Partizanve komunistnen komanden e komisarit politik Prednag Ajtiçi, me shefin eOZNES Vllade Popoviç dhe kapitenin Ali Ukshini nga Tropojakanë shkue në Rahovec ku, kanë arrestue dhe mandej pushkatuetë quejtunit Asllan Haxhija,

a) Në Prishtinë :

65

Shyqri Bej Ramadani, Kryetar i Komitetit Qarkuer të Lidhjes s'Prizrenit7550357045605225457035

4826602622203545402044474230

Mustafa AgushiSulejman Xh. PrishtinaHaxhi Hysen DakaEshref TopiçiMehmet HensiMulla AliuSalahedin EmetiBajram AjetiStak MarkuI biri - Mark st. MarkuGjok DedaMehmet KumnovaKurt Tefik KaleciBanush SsdllariIbrahim B. SedllariRexh B. SedllariRamadan B. SedllariSalih Prishtina, tregtarOsman DamenekuIslam DamenekuMustafa O. DamenekuJonuz Sejdija nga KrajishtiAziz Sejdija nga KrajishtiSelim Salihi nga CernalevaHalim Salihi nga Cernaleva

vjeç, pushkatue prej partizanve sllavo-komunist»

»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»

ish kryetar komunepushkatue në Prishtinë

»»

»»»

»»

»

»»»»

»»

»»»

»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»

»»

»»

Bedri ShehuBehzat Durguti, TregtarDestan Kerqaku,Emin Kafexhija,Mustaf Durguti,Halim Durguti,Rexhep Krasniqi nga Mamusha, Gjyqtar

»

»

»

43

37

523533

vjeç»

»

»

»

Përveç viktimave të shenuem deri këtu numri i të push-katuemve në qytet dhe në rrethet e Prishtinës llcgaritët tëkalojë shifrin 3600 vetve dhe sidomos masakrimet e shiptarvenë Prapashticë janë njilloj me ato të Bihorit, shum të tmër-rëshme.

b) Në Gjilan dhe në rrethet e tij numri i deshmorve të ramënër ballnat e luftës rrotull vjetve 1943-1944 në perlëshje mefuqit Serbe e Bullgare, dhe aj i viktimave të pushkatuem prejpart'zanvet komunist mbas pushtimit të vendit, prej Dhetorit1944 dhe në fillim të vjetit 1945 mjerisht ia kalon humbjeveqë kanë psue krahinat tjera të Kosovës dhe Kapë 8000-shin.

66

»

»

»»»»»

»

»

»

»»»»»

»

»

»

»»»»»

»

»

»

»»»»»

»

45

35

6416553040

48

Beç Bahtija nga GodanciBeç Zeqiri, kryeplak i kat.

Gjorkoc i ShtimjesKadri Beba, kryetar komune

i LipjanitI biri: Taf K. BebaSalih BebaRexhep SalihiRifat RexhaNezir Bojani, Drejt.

Policije në Lipjan

Esad Berisha, Avokat,Ymer Berisha, i ati i EsaditMehmet Behluli,Sulejman Smira,Jusuf Rashiti,Aqif Tetova, Kryetar komune,Xhemail Osmani,Ymer Hamdiu,Idriz Sllovniku,Grueja e Idriz Sllonikut,Esad BajramiRexhep HyseniJonuz MehmetiFahri JonuziSalih JahijaXhafer SulaKadri CufaMustafa HaziriMyrsel UkaShaban Sadiku

nga»»»»»»»»»

nga»»»»»»»

»»»»»»»»»»»

Gjilani,»»»»»»»»

Buçan»»»»»»

Konçul»»

3055656050562345353045404720214427434093

vjeç,»»

»»»

»

»

»»»

vra

»

»

me

»

»

29-12-1944

25

26

»

»

»

»

(oro 93 vjeç)

Hysen Rama »Ram Shabani »Latif Musa »Jonuz Musa »Tal ShishaniAdile Shishani (grueja e tij)Ramadan DedaIsmail RizaIsmail HyseniMehmet HyseniTefik MehmetiJusuf StubllaReshat RexhepiIsak Sherif Gashi, Universitar,Islam RekaShaban IbraShefki IbraRamiz ZgjagiMehmet SalihiMehmet ZyberiHysen EleziNazim BeqaXhemal IbrahimiJusuf IbrahimiKadri KremenicaSulejman Ashkija, gazetar,Latif QosaMehmet DobercaniJetullah GjilaniDaut AlushaniFeriz LashticaMehmet GjilaniIljaz Beg GjinolliIbrahim OranaAlush HasaniJusuf HasaniHasan RexhepiIslam VeseliDervish VeseliBajram YeseliShaban SllovnikuMehmet HamdijaHysen VeseliHaxhi Alija

»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»»»»

GazetarGjilani

»»

»»»»»»

»»»»»»

»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»

»»

»»»»»

»»»»»»

3718423670653548505138503527292035403030242525282858343636405260605030235536302050622575

»»»»»

»

*»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»»

»

»»»»»»

»»»»»

»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»

»»

»»»»»

»»»

6- 1-1945

29-12-1944

6- 1-1945

»»»»»

»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»

»»»»»

»»»

»»»»

»

»

»»»

» .»»

»»»»»»

»»»»

»»»

»»»»»»

»»»»

»»»

»»»»»»»

»»»»»»»»

»»»»»»»

»»»»»»»»

»»»»»»»

»»»»»»»»

»»

»»»

»»»

»»»»

»»»»

»»»»

67

Halit MehmetiShaib RashitiIsmail QerimiRiza XhakliRamiz RamaIbrahim MalokuShaban RexhepiRexhep RexhepiHajdar XhakliRasim AlushiBek SulaRexhep SulaRamadan BahtjariHysen RexhaXhemal ZeqiriIsak RexhepiRashit BislimiSulejman XhemaAbdullah AsllaniRexhep AsllaniMehmet YmeriArif SalihiPajazet MahmutiRamadan ZahiriPajazet FazlijaHafez SahitiMulla ZyberiShaib JusufiNazmi SejdijaXhem RadivojciXhemail HajdariXhemal TafaXhemal NexhibiRahim IbrahimiJusuf XhemaGani AhmetiElez IsakuAli MuslijaIbrahim IdriziEngjell ZefiAsim MitiShefki DokaRamush RamadaniVeli Miti

nga»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»

kat.»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»SilakocKishnopole

»SllavocLivocSllakoc

»KishnopolePosjan

»»»

ZhegerSllatinë

»»»»»»

Selekar»»»»»»

BudrikeRadivojcLubizhdë

»»

Goden»»»»»

Stubell»»»»

4828183518352358354065553535304545403729254535283837552326493322162730322729643536262227

në Dhetuer '44

2-12-1944

28-12-1944»»

»

»

»

»»

»

»

»»

»»

»

»

»

»

68

Hasan IbrahimiSakij XhemaElez JusufiHalim JetullahiUk ZahiriLatif JahijaJusuf MuftariAbdullah AhmetiShevket AhmetiLatif AhmetiAjet YmeriHaki JusufiMuharrem MehmetiSakip SelimiAli AgushiMyslim QerimiEtem AvdijaMuharrem KurtiYmer ShaqiriRashit AjetiKamber ZenuniRrahman KamberiNazir ArifiIbish ShaqiriNezir HajrullahiBejtullah JetishiSinan BuricaSejdi SherifiQazim SherifiSejdi IbrahimiXhemal AbdyliSelman HarullahiRifat SelimiIsak SulejmaniBajram MehmetiRamadan BajramiRamadan HabibiFeriz SalihiJusuf HamidiNasuf FazlijaRexhep AlijaJetish MahmutiBahti FazilijaSelman Hajrullahi

»»»»»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

KabashZheger

»»»»

PidiqCelik

»»

Terpez»»»»»»

BallancëMucibabë

»»»»»»

Boricë»»»»

Lipovicë»»»»

Llashticë»»»»»»»»

3240453740272950303230292616453725354058455024423430552740204540303030554050405031394535

»

»

»»

»

»»

»

»»

»

»

me 2-12-1944

26

30-11-1944

2-12-1944

»

»

»

»

»

»

»

69

Rrahman FeriziShefki RrahmaniRamiz HajdariXhelil XhemailiRrahman XhemaliJonuz QerimiRiza QerimiRexhep AhmetiDalip HamidiSahit BajramiIsa IslamiHajrullah KurteshiDalip RrahmaniIbrahim RrahmaniAbaz IbrahimiZylfi KureçiIdriz KureçiSalih FetahiJusuf Koraci me gjith 4 mashkuj tjerëAbdi Pecena nga kat. PecenëBajram DemiriKadri UkaKasim IbrahimiHajrullah MuratiKadri SinaniRexhep UkaLutfi BajramiBeqir RashitiHalil RashitiIsa VasufiJahir JashariAbaz SelimiYmer Abazi me dy vllazën tjerëXhemail JetishiIdriz AjetiZenel AjetiQerim AhmetiSelim ShaqiriShaqir vSelimiMurat AlijaShaban SalihiAli MoniMaksut ZymeriJetish Ajdini

2550503520351817605035605055

5040458050385026345020402014375660403050403940606048354550

»»»»»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»

»»»»

»ShullanSefer

»»»»»»»»

Zheger»»»»»»

»»

»

»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»

»»

Depce»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»

»»»»»»

»»»»»»

»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»

»»»»»

»

»»»»

»»»»»»»»»»

»»»»»»

»»»»»»»»»»»

»

»»

»

»»»»

»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»

»»

»

»»»

»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»

»»

»

»»»

»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»

»»

»

»»»»

»»»»»»»»»»

»

»»»»

»»»

»»»»»»»

»

»»

70

Azem JashariRexhep DalipiRifat DalipiRamadan DalipiMurat AbdyliAdem CaravajkaMedish CaravajkaAzem CaravajkaNuhi SulaNasuf SulaSalih HyseniHajdar HyseniZahir BekteshiSalih AdemiShaban LahiHasan XhelaGani FazlijaSelim FetahiHalil SelmaniDaut IbrahimiShaban IbrahimiBajram IbrahimiBislim RexhaHasan AgushiYmer SylaRushdi AbdyliBajram Selimi

Halit BoshnjakuMyrsel MustafaSahit AgushiSalih IslamiHajrullah ShevkijaSahit ZeneliXheladin FerhatiAli XhemailiMuharrem FejzaSakip SakipiRamadan SakipiMuharrem IbrahimiRamadan IbrahimiAhmet RamaArif RamaSherif Ibrahimi

»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»

»»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»»»»»

»Caravajkë

»»»»»»»»

Remnik»»»»»»»»»»»»»»»»

»»»

Ramjan»»

Hogosh»

Llupashnicë»»»

Muciverce,»»

306040184538602550411825232535242021384538365040455012

33255042302060243246253744423537

në Majë 1945

(Nxans fillore)

Dhetuer '44

»

»

»»»»

»

»»

»»»

»»»

»

»»»»

»»»

»

»

»»

»»

»»»

»

»»

»»

»»

»

» » » »

» » » »» » » »

» » » »» » » »

» » » »» » » »» » » »

» » » »

» » » »» » » »

» » » »

» » » »

» » » »

»

71

72

Hilmi KallabaAsllan BislimiBajram KromidolliShevki MuftariHamdi KoretiniAziz IsmajliShaban NebijaRrahman KekrrukuKamber MjakuHaxhi GoshicaReshat JonuziJonuz JonuziShaban HalitiMyslim XheladiniOsman AlijaShefki AlijaTefik OsmaniSakip AsllaniAdem SelmaniZenun ShabaniSadik XhemaliLatif HyseniSalih SulejmaniAli MustafaAbaz SadikuRifat BajramiMurat HasaniEsad RexhepiSulejman RexhepiRexhep SulejmaniBajram RexhepiVchbi TahiriAjet FejzaRifat ShevkijaTahir AdemiRexhep SterglevaMustafa RexhepiGani SinaniSherif StaneciBaki StaneciHajdar StaneciMustafa StaneciBektash ShabaniSulejman Stabani

»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»

»»»»

»»

»

»»»»»»»»»»»»»»»»»»»

»»»»»»»»

»»»»»»»»»»»»

PograxheKaraceve

»BusavatKoretinTopanicëKabashDrenogllavëMjakGoshicëPozharan

»»»»

»»»»»

»»»

»»»

»»»

Çerraj

»

»»»

3449373545354040204040198545504335303039184229604036383054214330421650601920501662584038

»»»

»»»»

»»

»»

»»»»»»

»»»»»»»»»»»

»»»»

»»»»

»

»»»»

»»

»»»

»»»»

»»»»»»

»

»

»»»»

në Kallnuer '45

në Dhetuer '44

me 2-12-1944

» » » »

» » » »» » » »» » » »

» » » »» » » »

» » » »» » » »» » » »» » » »

» » » »» » » »» » » »» » » »

» » » »» » » »» » » »» » » »» » » »» » » »

» » » »

» » *> »

» » » »» » » »» » » »» » » »

73

Bajram RexhaFazli RamaAhmet HaziriShaban HaliliYmer HajdariRamadan RashitiShaban GaniuSul ZarbincaMal Kurt BalijaXhafer ZhunicaLluk Stublla

»»»»»»»»»»»

»»

»»»»

»»

»BujiceLovceRanatocUglar

»»

Zarbince

ZhunicaGjilani

4517356440242255 në Kallnuer '45

19461944

»»»»»

»»

»»»»»

»»

» » » »» » » »» » » »» » » »» » » »» » » »» » » »

» » » »» » »

IV

SHGENJIMI (= desiluzjoni) DHE REAKSJONI

Arma ma e fortë e Sllavëvet dh'e komunistavet përgjithësishtgjatë luftës s'dytë botnore ka qenë pa dyshim propoganda, ebazueme mbi rrënen, mashtrimin me dhelpni dhe mbi parullengënjeshtare « shlirimi-nacjonal » që në realitet dhe në praktikënuk asht tjetër veçse e kundërta e kësaj fjale, dmth. robniminacjonal i çde vendi nën terrorin e nji diktature proletare qis'i njef aspak të drejtat e njeriut, as kurrfar lirijet, por ushtronme anen e forcës gjithnji e kudo nji rregjim shtypjeje dhetmërri të vazhdueshëm.

E kështu sikurse ranë viktim të kësaj parulle fallso disapopuj të Balkanit e t'Europës dhe populli i shqipnis s'1913-tës,u mashtrue edhe nji pjesë e popullit të Kosovës nga premtimetpërkëdhelse : liri, autonomië administrative etj. me kusht porqi t'aderohej në rreshtat e forcave nacjonal-shlirimtare për t'aluftue e përzanë okupatorin ; por kurë kta — Gjermanët dheItaljanët — u tërhoqen dhe u larguen definitivisht dhe vendine zotnuen partizanët sllave-komunist asnji nga premtimet edhanme nuk u mbajt dhe ndërsa Malit të Zi e Maqedonis iunjoft e drejta me pasë secila Republikat e tyne respektive,përkundrazi Kosovës qi kishte nji popullsi dy fish ma tepërnga ato, iu mohue kjo e drejtë, për t'u aneksue nga Republika eSerbis dhe disa pjesë dy republikave të sipripërmenduna. Sirrjedhje e këtij mashtrimi ishte e natyrëshme që të vintereaksjoni.

Qysh në fillim të vjetit 1945 akti i parë i fuqis pushtuese të

74

jugosllavis që me ulë flamurin kombtarë të Shqiptarve, që neditët e para të ndryshimit të gjendjes ishte lejue të ngrihej e tënderohej ndër vise të banueme prej Shqiptarësh.

Ky shgenjim (=desillusjon) suell me njiherë reaksjonin epopullit i cili zu të shpërthëj në kundreshtime e në mosbindjecivile dhe në demonstrata patriotike qi filluen të tërtetohennë disa vise të Kosovës.

DEMOSTRATA E ZHURIT

Në ditët e para të Dhetorit 1944, shfaqjen e parë të këtijreaksjoni e dhanë banorët trima të Kat. Zhuri (nji katund prej300 shtëpijash të rretheve të Prizrenit) të grumbulluem, i madhe i vogël prej 14 e deri më 70 vjeçësh, t'inkuadruem në rrështadhe tue formue nji kortezh prej 350-400 vetësh e të primë prejflamurit kuqe-zi e me lodra e kangë kambtare marrshojnë mbiPrizren, ku shkaktojnë më nji anë gëzim e entusjazëm në populldhe në tjetren shqetsim e panik për autoritetët qeverritare tëJugosllavis komuniste.

Në qendren kryesore të qytetit historik qi quhet «Shadravan»mbahen fjalime të zjarrta para turmës popullore dhe broho-ritët : «rrnoft Shqipnija !, rrnoft Kosova shqiptare !, duemliri, duem flamurin t'anë... etj. » dhe me gjith masat shtren-guese që marrin autoritetët e sigurimit për me ndalue demon-stratën e cila iu që e papritme, dhe përpjekjet për me zbulue earrestue inicjatorët e demostratës, demostratorët guximtarë,mbasi u sollen dhe shetitën rreth 'e rrotull të gjitha rrugatkryesore të qytetit, ashtu sikurse ishin kornpakt dhe të bash-kuem, këthyen prap ndër shtëpijat e tyne, të kënaqun se kishinkrye nji detyrë patrijotike kundër pushtuesit grabitqarë.

Shfaqjet e armatosuna

Fillë mbas pushtimit të vendit nga fuqit sllavo-komunistenisin të vertetohen shfaqjet e armatosuna anti-qeverritare nëFerizaj, Gjilan, Janjevë, Preshevë, Gjakovë, Drenicë e tjeravise të Kosovës.

75

LUFTA E FERIZAJ

Si mbas nji vendimi të marrun me 27 Nanduer 1944 në katun-din Petkoviq të Gjilanit nga luftarët nacjonalistë Ing. AdemSelimi, Qazim Sefa Llugaxhija, Prof. Ibrahim Kelmendi, HysenTerpeza, Abdyl Hensi e tjerë, nji fuqi prej 300 burrah, luftarëentusjazët, me 1 Dhetuer 1944 sulmon qytetin e Ferizaj — ikonsideruem si kyç i komunikasjoneve që lidhë Prishtinen,Prizrenin e Gjilanin me Shkupin — dhe atje zhvillohet njiluft'e ashpër e cila vazhdon trië dit'e nett, ku qe angazhue edhenji numer rreth 3000 partizanësh t'ardhun nga Shkupi e rrethetë tjera, qi me mxi nbërrijten m'e zotnue situaten e m'eshpetue qytetin kyç me randësi strategjike.

Në kët luftë që pat mjaft të vdekun e të plagosun në tëdyja anët luftuese ranë deshmorë :

Komondanti i bataljonit «Zija Gashi», Selim Maçastenabashkë me dy vllaznit e tij dhe atdhetariHamdi MramoriKadri Hamidi 42 vjeçRamush RamadaniQerim KadrijaAvdi Velija

nga Godeni i Gjilanit» » »» » »

Xhem GoraniHamdi ImeriYmer SylaZejn GoraniZeç IslamiIbrahim MustafaZymer SalihiHasan AlijaTaf HasaniYmer HalimiSelman HasaniSherif JashariShaban SherifiNuh HamidiRamadan NeredimjaBajram ShaqiriSadik ShaqiriBajram MuslijaIslam ZeqiriRexhep SadikuJonuz Shaqiri

52 vjeç32 »54 » ,45 » ,27 » ,70 » ,35 » ,42 » ,38 » .30 » ,42 » .60 » ,25 » ,38 » .27 » ,40 » ,32 » ,30 » ,56 » ,30 » ,45 » ,

, nga kat. Davidoc» » »» » »» » Jazerz» » »» » »» » »»

, »» » »

, » » », » » », » » Petrovë, » » »

» » »» » Reçak

, » » Petrovë, » » Reçak

76

Adem Gashi 35Aqif Ahmeti 27Selman Ahmeti 25Ali Kajtazi 45Halit Ajeti 58Shefki Rahovica 35Dul Kaçaniku 38Lah Shedadi 47Hajriz Viçaj 37Tadej Marku 56Ajdin Matoshi 60Osman Petrofci 43Daut Sejefi 42Kel Lora 53Riza Goga, komdt. Vullnetaresh 58Abdyl Dura 65Ram Beka 50Rasim Dushki 52Rexhep Zaptija 45Ymer Rubla 48lljaz Dherbani 64

» , » » Shtimje» , » Shtimja» , » »» , » Godanca» , » Dramjak»»»»»»»»»»»»»»»»

, me gjithë dy mahkuj tjerë të shtepis

Atdhetari i vjetër Ymer Devetaku mbas shum përpjekjesh eluftimësh me Brigadat komuniste-jugosllave neper male gjatëdy vjetve qe ka qendrue i arratsun, në prenaveren e vjetit1947, në nji ndeshje të përgjakëshme me partizanët asht vrabashkë me gruen e tij fisnike që e ka shoqnue në vuejtje derinë çasin tragjik të vdekjës.

Në luften e Ferizaj që përshkruem ma sipër dhe ka përfundueme katër Dhetuer 1944, numri i të vramve ka qenë mjaft imadh, kurse edhe aj i anës kundreshtare thuhej se kalonte400 vetët.

EDHE JANJEVA E VOGEL NUK MBETET MBRAPA

Shi n'ato ditë të fillirnit në Dhetorit që në Ferizaj po zhvi-lloheshin luftimet për t'a shlirue qytetin kyç të komunikasjonevetë Kosovës, edhe atje në buzë të kufinit, në Janjeven e GJEÇO-VIT, pelcet lëvizja e kundreshtimi me armë i çetave t'organi-zueme prej Rushdi Janjevës, i cili me nji sulm të befasishëm vënë panik autoritetët qeverritare që nuk dijnë kah t'ia mbajnëdhe për pak do të nepshin verë, po mos t'u kishin mbërrijtë nëndihëm të tyne nga Serbija fuqi të motorrizueme m'e shpetuee zotnue gjendjen.

77

TENTATIVA PER ME E LIRUE GJILANIN

Luftari i vendosun Mulla Idriz Gjillani icili nuk kishte afërvedi veçse 18 trima të betuem për luftë kundër anmikut popregatitte e po shestonte plane për të bashkue fuqina të rëjapër m'e shlirue Gjilanin dhe të burgosunit shqiptarë n'atëqytet dhe ndërsa po merrej me këto pregatitje, nji fuqi prej1800 partizanësh t'armatosun me armë të reja, me mitraliozae me mortaje, me 2 Kallnuer 1945 e sulmojnë dhe ndeshja eparë fillon në majen e Gollakut, ku si vetima edhe në ndihëmtë prisit të Gjilanit mbërrinë njl fuqi prej ma se 1000 luftarëshbash kurë aj, zanë vend pranë nji kërrshi e po luftonte si zaname ata pak shokë të tij kundër partizanve serbo-maqedonasq'e kishin rrethue nga të gjitha anët, por me gjith kohen evështirë me shi e borë që po binte, qendresa vazhdonte e ashpërdhe zgjati mase 40 orë tue i dërmue shum keq komunistët,Brigada e të cilvet humbi 80 % nga efektivet e sajë, tue ushtrengue, me 240 pushktarë q'i kishin teprue, të tërhiqet nëGjilan, ku mandaj me të mbërrijtun të forcave të rëja — sirepresalje — ata masakruen gjithë të burgosunit shqiqtarë dheqytetarë të tjerë, ndër të cilët edhe 72 gra e vajza të mjera.

Në Pejë :

Përveç Qerim Begollit me vllaznit e tij që janë përmendë masipër janë vra :

Xhelal Preveza, Ish Prefekt,Sejfedin Begolli, ish kryetar i Baskis,Muharrem Mitrovica, ish Nenprefekt,Emrush Muftari,Muç Muçolli,

47 vjeç5835 »36 »40 »

dhe 1630 të tjerë, të rretheve, përveç 1970 viktimave ngaqytatarët e Pejës që kanë humbë jeten ditën e bombardimittë qytetit me 14 Gusht 1944.

Në Mitrovicë:

Përveç Aqif Blutës q'asht përmendë ma naltë në radhen eKryetarve të Lidjës s'Prizrenit, janë pushkatue nga partizanëtjugosllav :

78

Mujo Boletini, i biri i ISA Boletinit,Asllan Boletini, ish Prefekt » ,Kapllan Boletini, » ,Skender Boletini, » ,Etem Ferhati, ish Nenprefekt » ,Osman Salihi, Tregtar » ,Hilmi Hasan Aga, » ,Musa Çollakoviçi, » ,Jusuf Mexhidi, ,Ing. Aziz Mexhidi,Tefik Bekteshi,Major i Gjindarmaris, Prenk Pashko,

dhe qinda të tjerë me viktimat e bombardimit që nuk ka qenë emundun të rregjistrohen emnat e tyne.

Në Vuçiterrn :Adem Vocaj, ish depytet dhe njeri me influencëHamdi Gashi, ish NenprefektRexhep Stanoci,Jahir Selmani,Hasan Caka,Bahti Islami,Haxhi Ferizi,Abdullah Hasani,

Etem Vocaj me nja 20 luftarë të tjerë, të ngujuem në kullate tyne, janë sulmue e rrethue prej nji Rregjimenti komunistashserbë kanë përballue nji luftë që ka vazhdue mase 40 orë dhenë fund të qendresës janë djegë flakë nen pullazin e kullave tëshëmbuna prej predhave të topave e të mortajeve.

Edhe Tahir Etem Vocaj, nji djal'i ri e trim i pashoq, megjithse i plagosun me disa varrë në trup dhe mbas nji qendreseprej 24 oresh, ka ça rrethimin dhe ecë 7 kilometra deri në njishëj vendi, ku bjen i mërdhimë e i vdekun mbi borë.

Në katundin Kovaçicë të Shalës s'Bajgorës Ukshin Kovaçicame vllaznit e tij, i rrethuem prej partizanvet kanë luftue tri dit'enett tue shkaktue vdekjen e 50 partizanve.

Gjith'ashtu edhe Osman Binaku nga kat. Lupç i rretheve tëVuçiterrnit me gjithë mashkujt e shtëpis së tij, të mbyllun nënji podrum të fortifikuem, kanë luftue mase 20 orë, derisa janëvra të gjithë nga partizanët komunist q'i kishin rrethue.

79

53 vjeç, vra në vjetin 194530 » , » »26 » , » »18 » , » » » »45 » , » » » »35 » , » » » »40 » , » » » »30 » , » »40 » , » » » »40 » , » » » »38 » , » » » »37 » , » » » »

5255383736404345

vjeç, asht vra në Kalln. '45

»

» » » » »» » » » »» » » » »

» » » » »

Guximi dhe sakrifica e nji grueje shqiptare

Nji grueje plakë nga katundi Kovaçicë e Shalës s'Bajgorit tëcilës nji skuadër partizanësh ia kishin vra të vetmin djalën'oborrin dhe përpara syve të sajë, p'a mbulue në dhë kreatyrene vet që kishte mbetë i shtrimë mbi dhë, për t'a shgjaksue tëbirin, naten kurë sipër në dhomen e miqvet kishin fjetë gjak-sorët, e mbushi me kashtë katun e kullës dhe me nji shkrepcëmorl flakë tue u djegë e shëmbë krejt ndërtesa pa muejtë meshpetue asnji nga skuadra e partizanvet gjaksorë.

N'e nesret, kurë mbërrijten forcat qeverritare në vendin engjarjës dh'e pyeten plaken se si kishte ndollë zjarmi, nanëlokja zemërplasun, pa u trishtue e frigsue asfare, deklaroj seajo vetë e kishte ndezë shtëpin, perse padjalë nuk i kishte mbetëma dishirë qi me jetue në kët botë dhe kështu pa e tjerrë magjatë edhe komandanti serb, muerr dh'e pushkatoj pranë kufo-mës së të birit, për t'a shkimë edhe nji voter shqiptare.

Mbas pushtimit të Kosovës nga fuqit komuniste dhe mbarimittë lëvizjes s'Drenicës, disa çeta nacjonaliste zhvillojshin aksjonelokale kundër dominatës jugosllave, çeta ndër të cilat edhe ajoe Uk Sadik Rama Gjurgjevikut bashkë me Prof. Ymer Berishenpat ardhë disa herë në përpjekje e luftime me partizanët komu-nist dhe ndërsa ata qenë hjedhë në Prekorupë e në rrethe tëRahovecit me qellim me mbledhë e organizue forca të reja, ra isëmundë nga plagët e randa qi kishte marrë ma përpara, u zuetrathtisht në nji banesë dhe u dërgue në Prishtinë, ku denueprej gjyqit komunist, u ekzekutue me pushkatim në vjetin1947 bashkë me disa shokë të tjerë.

Ashtu edhe shoku i tij Kajtaz Ramadani nga Kjeva, i xanundhe i burgosun, pa u qitë fare para gjyqit, që pushkatue nëPrizren në vjetin 1945.

Të pushkatuemit në PodjevëHoxh Visoka, ish Nenprefekt,Jahja Fusha, » » ,Zoja e Jahja Fushës ,Nentoger Isak Beshir Domi

60262325

vjeç»»»

vra në ballë të luftës, krah për krah me Rinin e bataljonit« HASAN PRISHTINA » që shkruen epopënë e luftës s'Kosovës.

80

AKTI GUXIMTAR I HAKI TAHES

Në javen e parë të Frorit 1945, bahet nji mbledhje në Bashkine Gjakovës në të cilën asistojnë Parija e vendit, kryetar'ikëshillit të rrëthit dhe Miladin Popoviçi.

Nji qytetar icili ishte prezent në kët mbledhje i ban këtpyetje Miladin Popoviçit.

— Si u-ba keshtu z. Miladin që s'e mbajtët fjalën dhenuk i zbatuet premtimet që na bajshit, kur ndodhej kësajdeokupatori, tue thanë se Kosova do të jetë e bashkueme meShqipnin, ase do të ketë republiken e vet me të tana liritëdhe të drejtat qi ka nji popull'i lirë ?

— E tash, vijon qytetari i genjyem dhe i dishpruem, asflamurin t'onë nuk po e lejoni të ngrihet!...

Vrae e pezmatue keq nga kjo pyetje e gux'mëshme, ia këthënme njiherë Miladini :

— Or ti shok !, a hala me këso andrrash po e rrëni vet-voten?— Edhe nji herë tjetër — shtoj aj — nuk më pelqen t'a

ndëgjoj kët far huvendi !..., dhe ngrihet e del nga mbledhje pau-përshndet fare me bashkëfjaluesat shqiptarë dh'e thrret sho-ferin e tij q'e priste te porta, të cilit i nep urdhen që t'i ngraheautomobilit me të shpejtë në drejtim të Prishtinës, ku e pritshin,shum punë të tjera ma të ngutëshme.

Nji djaloshi idealist q'e kishte ndëgjue kët bisedë të vrazhdëfilloj t'i nxëhet gjaku e t'i prishen shum keq nervat dhe duelme kerkue nji kubure për t'ia denue jeten këtij malezezi tëpabesë, icili bashkë me shokun etij Dushan Mugoshen kishinmbërrijtë m'e mashtrue rinin e Shqipnis dhe nji pjesë t'asaj tëKosovës. Ma vonë u muerr vesht se djaloshi qi kërkonte armëkishte qënë idealisti Gjakovar HAKI TAHA icili, i armatosunme nji revole Nagante të rë pa humbë kohë niset për Prishtinëdhe vete mu në zyrë të Miladin Popoviçit, të cilin e qellon mu nëkokë tue i thanë : që ky asht denimi i trathtis që të nep Rinijae mashtrueme e Kosovës ! Mandej për mos me u-ra në dorëgjaksorve partizan q'e kishin rrethue e doshin m'e zanë gjallënë nji plëmë kashtët, vret veten dhe i nep fund jetës s'tijdjaloshare për idealin e Kosovës arbnore.

81

Mbrojtësi i patrëmbun i të drejtavet shqiptare në skupçinëtë Blagradit,

FERHAT DRAGA,

icili, i plagosun, vdiq në malet me borë të Kosovës vjetin 1945.

84

Pleqnar i urtë dhe njohës i hollë i kanunit të Lek Dakagjimit

SADIK RAMA GJURGJEVIKU

icili ka marrë pjesë ndër kryengritjet kundër pushtuesave tëhuej dhe në vjetin 1919 ka drejtue vet Kryengrltjen kunder

pushtuesit jugosllav.

86

DRENICA, DJEPI I TRIMNIS LEGENDARE

Lëvizja e Drenicës dhe mbarimi tragjiti udhëhjeksve të sajë

Zjarmi i pashuem i votres së kryengritjeve kundër invazorvetë huej, i ndezum prej ALI PASH Gusis e Jakup Ferit, prejBajram Currit e Hasan Prishtinës, prej Isa Boletinit e IdrizSeferit, prej Aqif Blutës e Mulla Idriz Gjilanit, prej Sadik RamGjurgjevikut e Azem Galicës, do të lëshonte shkëndijet e vetanë vjetin 1945, mbas pushtimit të Kosovës nga Jugosllavijakomuniste, për të përsëritë epopënat e luftave të herëshme, këtherë nën flamurin revolucjonarë të kreshnikut të Drenicës,Shaban Palluzhës, qi me zjarm e me pjak të luftarvet kosovarë,vulosi Shqiptarsin e krashinës Dardane.

Me 14 Kallnuer 1945 ndëshja e parë me Brigadat kcmunistefillon në maje të Çiçavicës ku, u-zhvilluen përpjekje e luftimetë përgjakëshme për të vazhdue deri në funt të Marsit. Në fillimBelgradi nuk i dha randësi kësaj kryengritje të Drenicës dhekujtoj se ky zjarm i rezistencës shqiptare mund të shtypej emund të shuhej shpejt'e shpëjt, por tue pa se Brigadat sulmueset'operacjonit po shgatrroheshin njana mbas tjetres, zu m'utranditë mjaft — aqë sa po kërcnohej edhe kryeqëndra e Koso-vës, Pr'shtina —, dhe organizoj fuqina të rëja në nji masëserjoze tue dërgue Brigada mbas Brigadash që humbshin efek-tivet e tyne në nji mënyrë të tmërrëshme, sa me habitë e shqet-sue Shtabin Madhuer, icili vu në veprim edhe ajrorë bombar-dimit dhe kishte urdhnue komanden e operacjoneve për masa-krime në masë dhe djegje e rrënime katundësh e shtëpijashshqiptare. Thuhot se në kët rasë u dogjen e u-banë hi e pluhun44 katundo tc Drenicës dhe krejtë gjaja e gjallë e pasunija etundëshme e banorvet u plaçkit dhe u bajt nga fuqit qeverritare.

Numri i të ramvet ndër ndëshjet e kësaj lufte dhe aj i tëpushkatuemvet kalon 5000 vetët, ndërsa edhe aj i partizanvetkomunist flitët me siguri se nuk ka qenë ma i pakët. Kahmbarimi i Marsit në nji ndëshje e sipër vritët edhe udhëhjeksii pafat i kryengritjes, Shaban Palluzha, dhe krahu i djathët itij Kapiten Mehmet Gradica me shokë të tjerë trima dhekështu merr fund qindresa e Drenicës, për të vazhdue tragjedijanë vende e kohna të tjera.

Edhe Salih Bajraktari i Drenicës bashkë me 7 shokë të tjerëprej rrahjeve e torturavet kanë vdekë ndër burgje, kurse 160luftarë të tjerë, djelmosha dhe burra të plagosun e të merdhimbë

87

kambësh në luften e Drenicës, kanë vdekë ndër male, pa pasunmundësin, as mjetët ma elementare me i mjekue plagët e tru-pave të tyne. N'atë kohë asht vra edhe Shaban Sadik Gjurgje-viku bashkë me disa shokë të tij në nji përpjekje me Partizanetkomunist.

Komandanti trim Xhem Has Gostivari që kishte drejtue përshum kohë fuqit vullnetare të Tetovës, Gostivarit dhe të Kër-çovës në luftime të përgjakëshme kundër partizanve serbo-maqedonas, mbas pushtimit të vendit nga jugosllavija komu-niste ecila ndihmohej edhe nga Brigada shqiptare nen komandene Aqif Lleshit, u tërhoq ndër male dhe vazhdoj rezistencen meanen e çetavet deri në prenveren e vjetit 1946, por dhelpnijasllave për m'e eliminue e likvidue edhe kët kundreshtar të sajëtë rrezikshëm, qi mase njiherë i kishte shpartallue e asgjasueforcat e partizanvet, gjeti mënyrën për m'e korruptue nji shqip-tar të pabesë, me anen e të cilit, nji natë të ërret kurë koman-danti i pafat po flinte në nji stan, e vrau trathtisht dh'e zhdukutue shue rezistencen edhe n'atë sektorë luftimësh të çetavetshqiptare.

Janë vra gjithashtu në vjetin 1946 në përleshje e sipër mePartizanët edhe Mefail Zajazi dhe Mafaili i vogël nga Kërçova.

Garib Rapashdolli, ish kryetar Komune nga Kërçova,Ejub Llerca, Kryetar çetash, nga Kërçova,Aqif Gllobçica, komandant vullnetarësh nga Tetova,Ferhat Vica nga Tetova e shum të tjerë emnat e të cilve nuk

na ka qenë e mundun t'i mësojmë, veçse në numer.

Si mbas informatave të sigurta në Ulqin dhe në rrëthe, nëmbarin të vjetit 1944 kurë asht pushtue vendi nga komunistëtserbo-malezez, janë pushkatue nji numer prej 500 shqiptarësh,ndër të cilët: Ded Coku, Hodo Begu, Mymin Begu, Zullti Fici,Caf Canki, Hoxh Olunji, Don Nikoll Tusha, Vas Filip Mirdita,Brahim Zeçiri, Musa Dobeq, Sulejman Dobeq, Jonuz Bozaxhija,Pashko Zefi, Kasem Zeneli, Muho Bimi, Ali Kllezniq, RrustoHalili, Ali Beqiri, Osman Shabani, Marush Halili, Ali Kalimani,Çopriqi, Lukaliqi, Daut Shabani, Hasan Dani, Izet Dragoviqi,I vllai i Hamëz Selmanit me gjith djalë.

88

Trimi legendar i DRENICES,

AZEM GALICA,

icili me kryengritjet e tij të guximëshme mase njiherë e tranditiBelgradin dhe e tmëroj ushtrin jugosllave,

vra në luftë në vjetin 1924.

90

V

Brigadat komuniste shqiptare në ndihëm të Jugosllavis

Për m'e shtypë e shkatrrue fare kët rezistencë të fortë mekryeneçsi që sa po shuhej me nji anë, plaste papritmas nëtjetren, kërkohet prap kontributi i shqiptarve të zezë, të cilëtt'inkuadruem në tri Brigada, njana (e V-ta) nën komandene Shevket Peçit dhe tjetra (e III-ta) nen atë të RrahmanParllokut qi kishte për sekretar politik Gafur Qyqyn vrapojnënë ndihëm të Marshalit jugosllav, icili nuk e ndjente vedin aspaknë gjendje m'e zotnue situaten, Brigada të cilat arrijnë meshpejtië, e para e nisun nga Elbasani e tue kalue nepër Libraz-hdë-Klenjë-Zerqan-Peshkopi, Kalaja-Dodës në Lusen të Lumës,ku i plasë pushka dhe mbas nji ndeshjeje të përgjakëshmembetën 14 deshmorë prej Lusne, kurse n'anen tjetër vriten 180nga efektivet e Brigadës ecila kalon nepër Topojan, Shishtevecdhe s'andejmi në Gjemashicë-Bellushë-Prizren, prej kah nëGjakovë, Pejë e vise tjera të Kosovës, ku qendron për nji kohëprej mase dy vjetësh ; dhe tjetra, e nisun nga Shkodra e tuekalue nepër malet e Dukagjinit e nepër Malsië të Gjakovës nëJunik dhe prej andej në Pejë e vende tjera të Kosovës, kurse njitjetër Brigadë nën komanden e Aqif Lleshit niset nga Peshkopijae kalon në Diber të Madhe, Kërçovë, Gostivar, Tetovë e Shkuppër t'ia dorëzue patronit-aleat viset e Maqedonis shqiptare.

Forcat komuniste serbo-maqedone që deri në mbarim të vjetit1944 ishin dermue e paralizue prej komandantit të fuqive nacjo-naliste Xhem Has Gostivarit, mbasi vendi u shkel prej Brigadësshqiptare, filluen prap m'u forcue e m'u shtri n'atë sektorë, ku

91

masakruen me qinda e me mija Shqiptarë, ndër të cilët vetemnë Tetovë 4000, në Gostivarë 700 dhe në Kërçovë 500, midistyne :Aqif Sinani nga Gostivari ,Iljaz Bugovina » ,Lok Llokovica, kryetar çete ,Aqif Qenani, nga Gostivari ,Refik Orashti, Toger ,Arif Brodeci, N/Komandant ,Tahir Vreshalla, nga Tetova ,Hafiz Hasan Hoxha, nga Gostivari

me gjith babë e vllaznit e tij ,Esat Vica, nga Tetova ,Izzet Sinani, nga Gostivari,Ajvaz Shahsivari » » ,Av. Kadri Salihi » » ,Avdi Rrahman Kullaku » »

vra»»»»»»

»»»»»»

në»»»»»»

»»»»»»

mbarim të vjetit 1944»

vjetin»

Tetovë»»»

»»»»»

» » »1945

»»»»»

1944»»»

1945

92

Bilanci tragjik i deshmorve dhe i viktimave të pushkatuem

Këtu poshtë po napim nji listë të përgjithëshme të deshmorvetë ramë ndër ballnat e luftës dhe të viktimave të tjerë që janëpushkatuem mbas pushtimit të vendit, për çdo krahinë veç-a-veç ; marrun nga burimet e rrezistencës :

Ndonji bashkatdhetarë ma i kujdes'shëm do të mundet,ndoshta, ma vonë me na dhanë numrin ekzakt të këtyne vikti-mave të vajtuem, qi muë nuk më që e mundun t'i hetoj dhe t'irregjistroj ma objektivisht.

1) Gjilani2) Prishtina3) Ferizaj4) Drenica5) Peja6) Mitrovica7) Podjeva8) Pazari-ri9) Tutini

10) Bihori11) Rozhajë12) Plav'e Gusi13) Gjakovë14) Prizreni15) Rahoveci16) Suhareka17) Dragashi18) Shkupi e rrethet19) Kumanova20) Preshëva21) Tetova22) Gostivari23) Kërçova24) Tivar etj.25) Ulqin

8.000 viktima3.600 » me rrëthe1.2004.8003.6002.0001.600 » » »1.400 » » »

9004.000

700800 » » »800 » » »

1.200700400500 » » »

1.400 » » »700600

4.000800 » » »500 » » »

2.600500

47.300 » » »

93

Lufta nacjonal shlirimtare dhe rrjedhjet e sajë tragjike

Lufta nacjonal-shlirimtare për popullin e Kosovës jo vetëmfatale, por për arsyena psikologjike dhe rrjedhjet e saja tëdamëshme ka qenë njiherit edhe katastrofale për fatin e luftëssë mbrojtjes, tue qenë se suell nji shkatrrim shpirtnuer dhe njidesorjentim të madh në mendjen e luftarve, të cilët kurrsesi nuke kuptojshin se ku mund të përfundonte lufta e dyanëshme :me Sërbët e Malezezët dhe me Bullgarët e Maqedonasit dihejmirë perse po luftohej ballë për ballë, por me Brigadat shqip-tare mbrapa shpindët, t'ardhuna nga Shqipnija, tek e cilavarrëshin shpresat e ardhmenis dhe fati i Kosovës, kjo ishte njiçashtje e errët dhe misterjoze për Kosovarin e thjeshtë, icili meanmikun sllav që kërkonte m'e robnue ishte i vendosun meluftue e m'u shkrië deri në zhdukje totale, por m'u kundreshtuee m'u vra vlla-me-vlla, kët myster tragjik të fatit qi koha iashtroj përpara..., kët fatkeqsi të kobëshme, kurrsesi nuk mbër-rijte m'e kuptue dhe prandaj ndjente në vedi njifar ligjështije(= faiblesse) dhe njifar mosvendosmenije (= indeçizjon) përm'e vazhdue luften.

Si efekt i kësaj gjendjeje shpirtnore të tranditun asht qen-drimi qi muerr në ditët e fundit Mulla Idriz Gjilani, i cili mbasndëshjes që pat dhe bisedimit të tij me komandantin e Brigadësshqiptare Shevqet Peçin, i cili i tha : « perse luftoni e derdhnigjak kot, mbasi, porsa të stabilizohet gjendja, Kosova dhe gjithviset shqiptare të jugosllavis pa tjetër do të bashkohen meShqipni gja për të cilen mund të jini fare të sigurët ? etj. » dhekështu prej katundit Livoç ku u-ba kjo pjekje, uterhoq gjysemi demoralizuen dhe mbasi u mbajti nji fjalim e u hallallshit meshokët e luftës vazhdoj jeten e tij n'arrati e i izoluem fare derinë çastin tragjik që në vjetin 1948, tue qenë i sëmundë dhei plagosun, e zunë gjallë në nji kolibë dh'e burgosen, ku mbasshum torturave e lyen me gaz e e dogjen flakë për së gjallët.

E them me keq ardhje se un përsonalisht nuk kam pasë kurrsympathië për hoxhallarët, për arsye se shum prej tyne kanëqenë indiferent ase negativ ndaj çashtjeve kombtare, por MullaIdriz Gjilani bante përjashim dhe dallohej nga kolegët e tij.Aj ishte nji typ burrit shqiptar, i nji natyre krejt tjetër, qimidis fesë e atdheut nuk bante asnji dallim ; perse pa nji atdhëtë lirë — thoshte Mulla Idrizi — as feja nuk mbahet dhe nukmund t'ushtrohet. I nisun nga ky parim aj ka luftue personalisht

94

si ma i miri luftarë kundër anmikut, dhe u ka prijë luftarvekosovarë, si nji komandant trim tue i çue shpesh herë nëngadhnjime në fushë të luftës. Vetëm nji fenomen tragjik i fatite trathtoj në lamë të betejës..., jo friga e dekës dhe plumbete anmikut, por nji ndjejë feblesët qi quhet dhimbsuni dhedashuni vllaznore.

95

Që fjalimi i luftarit të pafat, drejtue shokve të tij të luftësqë shkaktoj emocjon të madh dhe lot dishprimit, sikur pobajshin gjamen e përmortëshme para kufomës s'atdheut:

O burra të besës dhe Ju djelmosha trima !Juve Ju bekoft i Lumi Zot dhe u qoft miradija e tanë popullit

shqiptar për trimnin e madhe e shpirtin e sakrificës qi treguetnë ballë t'anmikut për t'i dalun zot kësaj toke të shëjtë qi nakurrkuejt nuk ia kemi grabitë, por na kanë lanë babat t'anë,q'edhe ata vet e trashiguen prej gjyshave e t'parve të tyne tëmbëdhaj, qi sa qenë gjallë nuk guxoj kurr i hueji me vue syee me prekë m'to, sikur tash qi — çue peshë e tërbue si llaya eujqve në dimen — na kanë msye prej të tana anve e po duenme na përbi dhe m'u ba zot-shtëpije ndër votra t'ona.

Deri më sod u kam prië ndër luftat e ashpra q'i kemi fitueme ndihmen e Zotit dhe të gjakut të deshmorve që dërdhen pakurcim kundër sulmuesavet serbo-maleszez qi kërkojshin me nai grabitë me anen e forcës e të dhunës dhe Ju, burra tëpushkës e djelmosha trima, e paçit faqen e bardhë qi deri mësod më keni ndjekë e më keni shoqnue në kët luftë të shëjtëqi na e bamë për t'a mbrojtë vendin t'onë të dashtun.

Ju kujtohet se para se me hye në luftë, si i pari i fesë dhebesimtari i Zotit qi jam, Ju kam kërkue kurdoherë Besen eZotit dhe fjalen e burrit Shqiptar qi kahdo e kudo të na hjedhelufta, nuk keni me plaçkitë gjanë e tjervet, as me prekë m'erztë huej, qoft edhe t'anmiqvet, e Ju — e paçit faqen e bardhë !— besen e mbajtët si fetar e luftarë të mirë dhe lufta na kaecë gjithmonë mbarë e me fitim.

Por tash qi — mo' zot ma keq për në — edhe vllaznit t'anëShqiptar të Shqipnis s'lirë, kanë ardhë me i ndihmue Titos dheshqeve të jugosllavisë, të cilët po duen me i marrë rishtas vendëtdhe me na ba në ndër shtëpijat t'ona, skllav e rrogtarë të tyne,ase me na shdukë e me na qitë fare, ah... i mjeri unë dhebashkë me mue edhe Ju trima të mjerë, lufta e jonë ka mbaruee veç Zoti na pagoft, perse me derdhë gjak e me luftue me bijte nji nane dhe me vllaznit e nji gjaku e nji gjuhe, kuku medetpër në !, se na pushkë për me luftue me Sërbet e Malezezët dheMaqedonasit e tjerë bij të shkinavet kemi pasë dhe kemi, porpushkë për me u vra Shqiptari me Shqiptar nuk kemi.

M'a bani hallall bre luftarë trima dhe Zotynë e shpetoftëShqipnin e Kosoven e mjerë !...

96

VI

Mendime të ndryeshme dhe e verteta

Ka disa defetist dhe skeptikë që shtrojnë pyetjen : çfarëdobijet i suell popullit të Kosovës LIDHJA E II-të E PRIZ-RENIT, lufta e mbrojtjes, e organizueme prej sajë, dhe bash-kimi provizuer me Shqipnin e lirë ?

Pse me derdhë të tanë atë gjak dhe me humbë jeten e kaqëmija e mija Shqiptarvet ? e tjera fjalë pa vend dhe kritikatë pakuptueshme.

Nuk kemi ndëgjue kurr dhe nuk kerni pa n'asnji historië tëbotës qi nji popull me historië dhe me tradita lirije e indivi-dualizmi kombtar t'a pranoje zgjedhen e huej pa kundreshtime.

Përkundrazi kemi ndëgjue dhe kemi msue prej historisë sekurdoherë popujt e sulmuem prej të huejvet kanë përbuzë ekundreshtue dominaten e tyne tue qendrue me çdo mjet esakrificë, shpesh herë tue u shkri totalisht me motton : « mamirë nën dhë m'u vajtue, se për të gjallë me jetue nen tëhuejin ! »

E kështu edhe populli Shqiptar i Kosovës dhe organizatae tij popullore LIDHJA E II-të E PRIZRENIT, tue çmuerandësin e lirisë dhe koshjente e detyrës patriotike, ashtu efrymzueme edhe nga parimi i thjeshtë qi me jetue i lirë nëtroje të veta, kërkoj dhe u-perpoq me sa i që e mundun, jo mesulmue e me u-ra më qafë të tjervet për me grabitë tokë egjana të të huejvet, por vetëm e vetëm për me ruejtë e membrojtë trashigimet mija vjeçare të gjyshavet e stërgjyshavetë vetë, kundër lakmisë grabitqare sllave që, me anen e forcës

97

dhe me përkrahjen e miqve të tyne politik Europjan, ia mbër-rijten qellimit me robnue pronarin legjitim në trollin e vet.

A mundet me qenë nji e drejtë ma e shëjtë se e drejta membrojtë vet-vehten ? Kjo e drejtë ka qenë dhe asht gjithmonëlegjitime.

Prandaj me gjithse kanë humbë kaqë mija e dhetë mija desh-morësh dhe pasunina të mbëdha materjale, me kët veper të vet-mbrojtjes kemi dishmue perpara vehtës t'onë dhe perpara tëgjithë botës, se toka e shëjtë për të cilën u-derdhë të tanëky gjak deshmorësh, asht e jona dhe heret a vonë patjetër dotë jetë prap e jona, e se gjaku i derdhun për nji të drejtë shëjtenuk ka me shkue kot. Asnji atdhë, askurr lirija e nji populli nukasht fitue dhe nuk fitohet pa sakrifica gjakut.

E si rrjedhje e këtyne sakrificavet populli Shqiptar i Kosovësgëzon disa të drejta, si për shëmbull shkollat Shqipe-të hapunanë saje të bashkimit të përkohshëm të Kosovës me Shqipnin'e1913-tës (1941-1944). Këto shkolla tash njizetë vjetë nxjerrin memija të rië e të rëja, të msuem në gjuhen amtare. Evolucjonii shpejtë, realizue gjatë kësaj kohe relativisht të shkurtë, ashtshum i madh.

Deri me 1941 Kosova e mase nji miljon Shqiptarvet nuknumronte as 10 djelmosha të dipllomuem nga Universitetët.Sod lumnisht të dipllomuemit e kësaj kathegorije nga fakultetëte ndryeshëm të ditunisë, kapen afër numrit 2000 vetësh, përveçmija e mija maturantësh që nxjerrin vjet për vjet shkollat eMesme : Normale, Bujqësore, Tregtare e Industriale.

Zhvillimi shkolluer-e kulturuer në Kosovëe vise tjera Shqiptare në Jugosllavië

Si nji dishmië e gjallë e këtij realiteti e nën titullin : « Krojetë rëja në Parnas Shqiptar» në të përkohëshmen letrare« SHEJZAT » Nr. 1 Gusht 1957 dhe Nr. 4-5 Nanduer e Dhetuer1957) shkrimtari dhe Poëti i mirënjoftun, Prof. Ernest Koliqi,ka shkrue dy artikuj të gjatë mbi zhvillimin dhe përparimine madh të shkollavet shqipe, të rinisë s'Kosovës e visevet tjerashqiptare në Jugosllavië dhe ma vonë (në numrin 11-12 Nan-duer-Dhetuer 1959) të të njajtës së përkohëshme me titull : nërasë të Dhetë vjetorit të së përkohëshmes « JETA E RE » qëbotohet në Prishtinë, aj shkruen kështu : « Nji ndër pasojet enduernduerta qi shkaktoj në Ballkan faza e parë e të dytësluftë botnore që hapja e shkollavet shqipe në Kosovë, Metohi,ndër rrëthe t'Ulqinit dhe në disa vende të Maqedonis. »

98

« Në veren e vjetit 1941, dy qind msuesa të shqipnis së vjetër(kështu thirret tashma trolli i përfshime në shtetin Shqiptar)u-derdhen nepër popullsi Shqiptare të viseve naltëpërmendë, ku-deri pak muej përpara, njehej krim gjetja e nji abetari të Shqi-pës —, i vunë thëmelet arsimit kombtar. Faza e dytë e luftës nëfjalë solli prap ndrrime, por shkollat shqipe nuk u mbyllen.Natyrisht ndrruen drejtim, tue mbetë Shqipja si gjuhë msimi.Ç'prej asaj kohe nji krahin'e rë letrare iu shtue shqipës, njikrahinë aqë e madhe në hapsi toke e numer banorësh sa vetëShqipnija e vjetër. Po mbushen afër njizet vjetë prej asajngjarje historike e, sod, mundet m'u llogaritë objektivisht sasijae cilsija e frytevet qi dhuroj fara e hjedhun nepër Shqiptarë nëJugosllavië nga arsimtarët e Shqipnisë s'vjetër. Republika fede-rativa jugosllave e Marshal Titos e ka lanë të lirë, ashtu si egjet, veprimtarin shkollore në gjuhë shqipe. Prej kësaj veprim-tarije ka lindun e lulëzue nji letërsi e rë, me disa trajta karak-teristike e me nji përmbajtje origjinale, ecila në dhetë vjetët efundit erdhi tue u-rritë shkelqimisht » Shkrimtari i ynë, tueanalizue prodhimin letrar e poetik të Rinis s'Kosovës dhe visevettjera shqiptare të Jugosllavis, në nji vend tjetër t'analizës së tijthekson : «Si pohim paraprak, e ndjej nevojen të shprehindjenjen ma të flakët t'admirimit t'im për perparimin vertë tëçuditshëm qi mjeshrija e shkrimit shqip ka ardhë tue ba nëdhetë vjet pune letrare ndër shqiptarët në Jugosllavi. »

Prej numrave të parë të së përkohëshmës në shqyrtim e derinë kët të fundit (Korrik-Gusht 1959) gjinis poetike e tregimtarengjitë si spirale në rrathë të guximshëm në firmamentin eletrave të bukura edhe kaptojnë sfera shum të nalta. Gjuhazhdrivillohet në lakime të paprituna, leksiku vjen në datsh tueu pasunue, në datsh tue u kuliue prej nji vjetit ne tjetrin, thema-tika zgjanohet e thëllohet tue përfshi e rrokë për herë matepër zona të hapta të jetës dhe shtresa të pazbulueme të shpir-tit, perdorimi i mjeteve të ndryeshme letrare hollohet.

Numër në numër përmirsimi shifet i qartë e në tri vjetëte fundit, sidomos vlera e prodhimit artistik arrinë në nji shkallëqi len pa mënd edhe njerin ma të rrahum e të rysun në çashtjeletrare. »

Në nji vend tjetër të shkrimit, Poeti Shkodran vazhdon :«Për t'i kuptue karakteristikat (veçorit), duhet t'ia vëmëmenden edhe të shqyrtojmë me kujdesë kushtet në të cilat ulind e po zhvillohet kjo degë e rë e letërsis shqipe. Këta shkrim-tarë, të gjithë vjerrshatarë e prozatorë, pa pritmas, të thueshnga trillet e pashjegueshme të fatit, paten rasë me xanë në

99

shkollë gjuhen amtare, ecila, për ta, në kohë të ma parëshmeishte gjuhë e folun por jo e shkrueme.

Nga msuesat e Shqipnis s'vjetër xunë alfabetin, gramatiken,syntaksin, dmth. mekanizmin e shkrimit të gjuhës, por s'ar-rijtën në kohë të marrin traditen letrare të sajë. Mbeten me njivegël në dorë pa ditë mirë si m'e shtimun në përdorim. Hullijama e afërt për ta në lamë letrar asht rryma Shkodrane. Mirëpo,kjo rrymë, tue pasun xanafillen e sajë në burime dijtunore dhetue qënë e përshkueme fund e maje nga nji frymë klasike, nëpërmbajtje e në trajta, paraqitej shum e vështirë si shembullpër t'u ndjekë. Arti nuk asht nji gjasend qi krijohet aty përaty, në kambë e në dorë. Arti don qinda vjetësh ushtrimipër t'u ba pajë e nji kombi, don vjet e vjet të gjata punë përt'u ba zëjë e nji njeriu. (Poët njeriu lën (asht dhuratë e natyrëskjo cilsi), artist bahet (mbas nji mundimi të padamë). »

« Kushdo tjetër, në rrethana të këtyne, kishte ngurrue paravështirsive qi ia paraqitshin si përpjekje të falisun çdo veprim-tari letrare në gjuhë shqipe. Por kta janë breznija e tronditjevetë stërmbëdhaja historike qi morri mend e shqlse në flakëandrrash të gjalla e në tym të shandrrimeve ma t'idhta, — janëpinjojt'e nji fise qi asht zgjue trëmshëm nga nji gjumë she-kulluer dhe kërkon hisen e vet në dlell e në lumni të rrokullistoksore, — janë bijt e duhive qi sjellin frymen e idëvet shpar-talluese të rilindjes. Pjesa e kombit shqiptar në Jugosllavi, masëe thukun e ngurët si landa telurike e Alpevet shqiptare, prejtë cilavet rrodhi tëposhtë fushave, duket qartas se paska pasuntë ndryme nji botë të gjallë ndisish, për me shpërthye me kaqëhov në shprëhje të pamendueme nepërmjet gojës së këtynedjemve të vet. Shkambi i vrazhdë në dukje, ruen freskin emrekullueshme t'ujit. Mjafton nji plasë e uji rna i kulluet gur-gullon në kroje t'argjanta.

Ngjarjet e jashtzakonëshme të së dytës luftë botnore plasenmbulojen e ngurtë të popullsis shqiptare në Jugosllavi e tashzëmra e madhe e sajë gufon në shfrim poetik anames vepravettë këtyne shkrimtarve. Prandaj këta nuk na dalin para siletrarë qi vjerrshimin e njehin si argtim tekanjos, tallje meringegijnge fjalësh e rimash, por janë geja e njl populli qi dont'a thot fjalen e vet mbas nji heshtjeje shekullore. »

N'artikullin e tij mbi perparimin e Rinis shqiptare të visevetë robnueme qi kapë plot tetmbëdhetë faqe, letrari i shquem,mbassi shqyrton nji nga nji aradhen e vjerrshtarve dhe tëprozatorve të rië, ma në fund zbulon fenomenin e jashtzakon-shëm që çfaqet në personen e Ganimete Nurës, si e para poe-

100

teshë në historin shqiptare të letrave të bukura. Që se si epërshkruen Aj vet :

« E të vijmë ke zbulimi i jashtzakonshëm qi na dhuron tokae Kosovcs. Më muket se tek e mbramja na u shfaq ma e parapoeteshë e gjakut arbnuer. Në qoft se dyzetepesë vjet leximëshpoetike të parreshtuna — thot auktori — japin njifar aftësijeme ndië poezinë e vertetë, kam përshtypjen se nuk gaboj tuepohue se, Ganimete Nura, thën heshtjen shekullore të granissë kombit t'onë, Nji heshtje shekujsh plot psheretima, plotndrydhje e dhunë gjeti, më duket Shqiptaren qi pregatitët m'uahmarrë n'emen të të gjitha gravet të cilat në kalesë s'muejtentë hapin gojen poetikishkt veç vetem kur ua ndollen gjuminkërthive ndër djepa ase kur vajtuen krijatyret e dashuna ngringa mardha e dekës. Tashti ahmarrja muzikore e GanimeteNurës të tanë atë heshtje e shvulosë edhe e liron në rrjedhjelumejsh melodije.

« Kangë e egër në palcë, sepse e ushqyme me tepër ndisi tërobnueme, por e mvëshun me nji lëvore të njomë e të lëmuetplot aroma rrëshinash të çmueshme. Ganimete Nura hjedhëkushtrime për lirin e grues, lëshon namë herahera edhe këlthëtme za idhnak, por ajo vetë në fund e përshkruen vetën si grue« me zemër ulkoje qi këndcn me sqep bylbyli ». Kur në shpellate nalta të nisin me kjasue stalagitat dimnor të akullnajave, kuu ngrinë kangë të pakëndueme breznish të panjohuna grashë,atëherë kanë me shpërthye prroje të turrëshme e me kumbue eshkumue plot harë në driten e shpateve të gëlberta. Prroni iparë asht poetesha e rë qi paraqitët krahas me aradhen e poëtenve ma të zgjedhun të Shqiptarvet në Jugosllavi. »

Që, pra, pëmët e reja të kopshtit kombtar dhe lulishta ebukur, e vaditun me gjakun e kaqë mija deshmorvet, qi sodshpërdanë erna të kandëshme dhe rrëze t'arta shpresash përt'ardhmen e Kosovës s'onë të dashtun !

101

VII

GJENDJA EKONOMIKE E KOSOVËS

Pamvarrësija ekonomike e nji populli nuk mundet me qenëe shëndoshë dh'e sigurët, po nuk i pat të mjaftueshme edheburimet ekonomike.

Nga kjo pikëvështrimi Kosova zotnon në shkallë të gjanëburime bujqësore e kushte ekonomike që — të lidhuna e tëharmonizueme me ato të Shqipnis s'lirë — do të mjaftojshinjo vetëm me përballue nevojat e vendit, por me nji kapaciteteksportimësh të prodhimeve të ndryeshme do të sigurojshinnji tepricë të konsiderueshme n'aktivin e t'ardhunavet shtetnore,

Me gjithë mungesat teknike në punimin e tokës e të pëmvet,gjendja bujqesore e frutikultura në Kosovë asht mjaft e zhvil-lueme ; vetem në qarkun e Prishtinës prodhimet bujqesore —si mbas nji statistike zyrtare t'autoriteteve të vendit në kohëtë luftës s'dytë botnore — kapen në sasina prej mase gjashtëmiljon kintalësh grun, elb, tërshanë etj. të lashta, eksportimete të cilavet i kanë sjellë vendit t'ardhuna në shkallë të mjaf-tueshme, kurs prodhimet e misrit, të groshës etj., jo vetëm kanëmjaftue me përballue nevojat e banorve të qarqeve tëMitrovicës, Pejës, Gjakovës respektivisht, por edhe ato të kra-hinavet malore si Rogovë, Plav'e Gusi, Rozhajë dhe Rashnaltate Pështerit, Sanxhakut e Pazarit të ri e tjera.

Veçanisht sasija e prodhimit të groshës në qarqet e Pejës,Gjakovës, Tetovës dhe Gostivarit qysh prej kohës së domi-nasjonit turk kanë përba burimin e eksportimevet në shkallë të

102

gjanë që kalonte jashtë nepër Porten e Selanikut. Gjithashtu,marrun prej statistikave të zyrave t'Ekonomis po t'asaj kohe,prodhimi i bylmetit si tëlyen, djath etj. vetëm në Sanxhak e nëkrahinat e Peshtërit kalon sasin e prodhimit të këtij artikullinë krejtë Shqipnin e 913-tës.

Po ashtu frutikultura : vetëm qarku i Prizrenit kishte mase12 miljon rrajë rrushit ; ashtu edhe qarqet e Pejës, Gjakovës,Tetovës e Gostivarit prodhojnë sasina të mbëdha pëmësh si :molla, arra, kështënja, kumbulla e pëmë të tjera kualiteti tëmirë që përbajnë nji pasuni të vlefëshme n'aktivin e t'ardhu-nave të vendit, pa llogaritë ato të nëntokës si minjerët e kromitndër rrethet e Gjakovës siedhe ato të shumllojëshmet e Trepçëss'Mitrovicës, të cilat n'e parë, para luftës s'dytë botnore ishfrytzonte nji shoqni konçesjonare ingleze dhe gjatë luftësindustrija gjermane.

103

VIII

GJENDJA DEMOGRAFIKE

Në saje të klimës së shëndoshë dhe të përshtatëshme banorëte Kosovës përpjithësisht paraqesin pamjen e nji konstruksjonifizik mjaft të fortë e të lidhun, qi premton dhe përban njigaranci për vazhdimin e racës në dobi të brezeva t'ardhëshëm.Për kët arsye fuqija prodhuese demografike e kësaj krahinaasht e admirueshme.

Me gjith humbjet e mbëdhaja që ka psue kjo krahinë mbren-da nji gjysëm shekulli — sadoqi ankëta e institutit CARNE-GIE, e bame me 913, tregon nji shifer prej 125.000 shpirtënsh— numri i sakt i Shqiptarve të masakruem prej Serbësh eMalezezësh që nga lufta ballkanike e mbrapa mund t'estimohetnë 200.000 shpirtë. Vetëm në rasë t'invadimit komunist me1944-1945 numri i viktimavet ka qenë jo ma pak se 40.000-50.000 shpirtë, ndërsa aj i shpërnguljeve të dhunëshme ase tëvullnetëshme për t'emigrue në Turqlë e vende tjera të botës,pa ekzagjerim mund të thuhet se kalon shifrin e madh prej300.000 banorësh.

Me gjith kët prap se prap numri i bonorvet Shqiptar nëKosovë, Metohi e Maqedoni nuk ka ra nën nji miljon, çka provcne verteton nji vitaliteit e shtesë demografike të kësaj popull-sije.

Me gjith mungesat e mjeteve dhe të shërbimevet hygjenikenë popullsin e Kosovës — pjesa katundare e së cilës përbanshumicen dërmuese prej 90 % të sasis së përgjithëshme tëbanorvet — deri në kohen e fundit të luftës s'dytë botnore atje

104

nuk njifeshin fare : tuberkolozi, malarja, sifilisi e tjera sëmundjengjitse, kështu qi sikurse u thëksue edhe ma sipër, nga pikpamjae vazhdimit të racës popullsija e Kosovës asht nji faktor pozitivdhe i shëndoshë për qënjen dhe jetën e kombit. Me gjith orvatjete parrështa të qeverris s'Belgradit për m'e paksue numrin ekësaj popullsije me masa të ndryeshme e veprime të padrejtanuk i asht mbërrijtë këtij qellimi.

Disa shifra të nxjerrun nga statiskat jugosllave

Autoritetët e Serbis në fillim dhe ato të Jugosllavis mbasan-dej në politiken e tyne t'asimilimit e të shkombatrizimit, sidomos kundrejt Shqiptarvet, sa herë qi kan ba rregjistrimet epopullsis janë përpjekë gjithmonë m'e paksue numrin e Shqip-tarvet, a me emigrime të dhunëshma, tue i detyrue m'u shpërn-gulë nga Kosova ase tue i konsiderue si Turq, veçanisht nëqarkun e Shkupit dhe në disa vise tjera Maqedone. Dihet faremirë dhe asht vertetue gjatë kohës qi zgjatët prej luftës ball-kanike e deri nër ditët e sodit se n'ish vilajetin e Kosovës nukka pasë elemente prej origjinet turqe dhe ndonji ishull i vogëlnë grumbujt e mbëdhaj të popullsis që ka ekzistue aty-këtu nëndonji përqindshe mikroskopike, edhe kjo pakicë e elementitturq asht qirue e shperngulë fare gjatë emigrimeve qe kanëvazhdue rrotull 50 vjetvet, kështu qi edhe ata të cilët janëcilësue e figurojnë si turq në statistikat jugosllave, në realitets'janë tjetër veçse Shqiptar autokton të popullsis s'Kosovësdhe aspak Turq, siç kanë dashtë Sllavët okupuesa t'a zvoglojnënumrin e elementit Shqiptar.

Për sa i përket statistikavet jugosllave të shiqojmë se ç'thotHamit Kokalari, auktor i librit « KOSOVA », Djepi i Shqipta-rizmit, botue shqip e frengjisht në Tiranë me 1943 :

«Një vështrim në librin mbi rregjistrimin e popullsis sëJugosllavis më 1921 na tregon me një herë se distriktët shqip-tare ishin banue në sfumicë dërmuese prej Shqiptarësh. Për këtqellim mjafton të krahasohen midis tyre të dy shtyllat e musli-manvet (Shqiptarë) dhe të serbo-kroatve, emër me të cilinstatistika përfshinë të gjithë Sllavët e Jugosllavis : Malezez,Boshnjakë, Kroatë, Serbë, Bullgarë, Maqedonas, Shqiptarë Mus-limanë të sllavizuar ose gjysmë të sllavizuar dhe Shqiptarëortodoksë të sllavizuer ose jo. Për sa u përkët Shqiptarve tësllavizuar, duhet shenuar se po të merret parasyshe edhe numrii tyre, numëri i përgjithshëm i Shqiptarvet që jetonin në Jugo-

105

sllavi kalon për mbi një miljon fryme. Shkruan Prof. AntonioBaldacci në librin e tij ALBANIA (Romë, 1929) në faqen 178 :« Përfundoj se, sipas vërtetimeve të mija, ata qi flasin shqip(duke përfshirë edhe Serbët musliman arnautë që flasin nështepi edhe serbisht edhe shqip) në Jugosllavi janë më tepër senjë miljon frymë. Nga këta, theksoj se 700.000 janë thjeshtëShqiptarë ». Gjithë po në kët vepër të Baldacci-t — thot Koka-lari — figoron përshkrimi i disa qytetevet të Shqipëris ëtnikeme karakteristikat e tyre të posaçme dhe me shifra mbi popull-sin, të cilat shifra qëndrojnë ndën realitetin.

Tash po të nxjerrim disa shifra nga statistika jugosllave evitit 1921 do të shohim se si në shum krahina resulton sasijadërmuese e popullsis Shqiptare me gjithë mistifikimet e kurdi-sura nga kompilorët e statistikës :

ZVEÇANMITROVICA (Kumuna)VuçiterniDrenicaKosovaPrishtina (Kumuna)GjilaniGraçanicaLlapiNerodmilje (Ferizaj)PrizrenPrizren (Kumuna)GoraPodgoriPodrimaMETOHIJA (Dukagjin)Peç (Peja), KumunaGjakovica (Jakova)Peç (Peja) Rrethi

Shqiptarë

50.2666.712

19.84117.864

124.1769.233

48.37718.91425.25122.40177.30410.93412.21011.36626.25065.3819.187

25.60417.367

Serbë dhe Malezez t'ardhun

21.0193.9764.6831.588

47.1854.757

22.1359.8952.5147.884

27.8164.8556.3651.9055.383

16.2126.0271.0173.451

« Në shifrat që radhiten më sipër — shton auktori i libritKOSOVA —, numëri i sllavëvet përbehet prej elementësh tëndryëshëm si Serbë, Kroatë, Malezez, gjë që ia shton rëndësinnumrit të Shqiptarëvet.

Në disa krahina të tjera si në Shkup, Kumanovë, Tetovë etjnë shtyllen e Sërbo-Kroatve përfshihet edhe elementi maqe-donas, icili asht sllavë prej gjuhe, prej fës dhe prej traditave,

106

kurse etnikisht nuk ësht sllav por më shum prej race iliro-trako-maqedone e kryqëzuar me sllavë në disa krahina ndërsaka mbetur më e kulluar në disa të tjera. Nga ana tjetër njëpjes'e elementit maqedonas etnikisht ësht arumune, dhe ruanedhe sot gjuhen dhe traditat rumune. Nga pikpamja politikeelementi maqedhonas ësht i përçarë, si mbas ndjenjave që ushqennë tri grupe të mbëdha : filosërbë, filobullgarë, filorumunë.

Kjo gjëndje e elementit maqedhonas e forcon edhe më tëpërshumicen e grupit etnik shqiptar, icili nga çdo pikpamje para-qitët më kompakt :

Shkup (komuna)Shkup (rrethi)KaçanikTetovaTetova (komuna)GaliçnikGorni Polog (rrethi i Tetovë)Donji Polog (Gostivari dhe rethi)Kumanovë (komuna)Zegligovë (rrethi i Kumanovës)PreshevaOhriOhri (komuna)Gorni DebarOhri (rrethi)Struga

Shqiptar(muslimanë)

15.71324.29910.48770.213

8.1965.180

19.33533.031

4.07111.75717.67324.041

4.3179.011

22510.480

Sërbë (Sllavë maqedhonasdhe serbë të ardhur)

22.31029.790

23353.5087.0908.7389.050

14.4709.204

27.94319.73248.3184.7668.571

29.33015.651

« Për të kuptuar mirë shifrat e rreshtuara këtu sipër —vazhdon Hamit Kokalari — dhe për t'i interpretuar si duhetdo të jenë më poshtë disa shpjegime në kaptinën ku do tëshqyrtohet proporcjoni i popullsis shqiptare.

Sa do që disa nga shifrat e rreshuara më sipër janë të favo-rëshme për elementin shqiptar, duhet patur parasysh se atoqëndrojnë gjithënjë larg realitetit, sepse janë perpiluar nga njëautoritet që ka pasur kurëdoherë për qellim t'a zhdukë ose tashpërngulë elementin shqiptar nga ato vise. Në leximin dheinterpretimin e statistikavet jugosllave duhet patur gjithënjë nësy se mistifikimi ka qënë sistemi i zakonshëm për të fshehurnumërin e elementit shqiptar ; këto mistifikime shtetet ballka-nikë i kanë përdorur në shkallë të gjerë njeri kundër tjetrit, pormjerisht i kanë përdorur sidomos kundër elementit t'onë.

107

Statistika me e rë mbi popullsin muslimane te Jugosllavisjugore ësht ajo e komunitetit musliman (Ulema Mexhlisi) tëShkupit, botuar në Sarajevo në kalendarin e vitit 1941, dhe qëtregon në një pasqyrë të përgjithëshme (faqe 24) sasin dhepërqindjen e popullsis muslimane të çdo distrikti për vitin 1939 :

RozhajaBitolja (Manastir)Velesi (Koprulu)VuçiterniGjilaniGostivariDibraJakovaKaçanikuKërçovë (Kiçevo)MitrovicaKumanovaNovi-Pazari (Pazari i ri)Rahova (Rahovec)OhriPeja (Peç)PlavaPodgoricaPodujevaPreshevaPrizreniPrilepiPrishtinaResnja (Resan)SenicaShkupi (Skolpje)Drenica (Serbica)Tivari (Stari Bar)StrugaTetovaUlqiniFerizaj (Uroshevac)

Muslimanë(Shqiptarë)

14.862 (Shqiptar e Sllav)13.252 (Shqiptar)12.939 (Shqiptar e Turq)25.644 (Shqiptar)63.78338.78612.99534.88513.12420.96714.17321.0.4438.705 (Shqiptar e Sllav)35.150 (Shqiptarë)

5.26746.827

8.7535.412 (Shqiptar e Sllav)

30.184 (Shqiptar)24.04873.43015.56937.226

5.64518.893 (Shqiptar e Sllav)57.791- (Shqiptar)25.054

8.742 (Shqiptar e Sllav)15.925 (Shqiptar)57.3107.497

29.240

Perqindjambi popullsin

e përgjithëshme

45 %16 %27 %90 %74 %70 %60 %87 %98 %52 %45 %16 %66 %90 %15 %66 %32 %13 %95 %60 %90 %16 %70 %28 %65 %43 %

100 %49 %51 %88 %

80 %

Tue analizue çashtjen e proporcjonit të popullsis Shqiptarenë Jugosllavië — H. Kokalari përfundon kështu : — « Kemi

108

thënë më lart se në krahinat shqiptare të aneksuara nga Jugo-sllavija, sasija e Sllavëve t'infiltruar para vitit 1912 përfaqë-sonte 5 % të popullsis së përgjithëshme. Me gjithë se pas vitit1912 infiltrimi sllav në Kosovë shkoi duke u-shtuar dhe megjithë se më vonë qeverrija jugosllave përdori çdo mjet përkët qellim, elementi shqiptarë mundi të ruaj një proporcjon tëfortë. Kështu mund të konstatohet, për shëmbëll, se mbasstatistikës jugosllave të vitit 1921, në Vuçitern, Prishtinë, Gra-çanicë, Nerodmilje, Prizren, elementi Shqiptarë paraqitët nënjë shumicë dërmuese, ndërsa në Drenicë, Llap, Podgorë, Po-drimë, Has, Kaçanik, elementi shqiptarë ka një shumicë aqëtë madhe për kundrejt Sllavëve, sa që këta as që meritojnë tëpërmenden. Për kët qellim këndojsi mund të konsultojë shifratqë kemi paraqitur më sipër. Shifrat më të favorëshëm përelementin t'onë janë sidomos në Has (6.377 Sqiptarë kundër 2Serbë), dhe në Kaçanik (10.487 Shqiptarë kundër 233 Sërbë).

T'i shqyrtojmë edhe disa statistikatë reja jugosllave dhe të hueja

Burimi ma i mirë akademik dhe ma i riu — thot nji Shken-cëtar shqiptar i mirënjoftun qimerret me probleme demo-grafike — asht Dr. Vladimir Blaskovic, i cili në vepren e tijme titullin « Ekonomska Gjeografije jugoslavije », birozavod-Zagreb 1952, shkruen se mbrenda 4 deçenjeve (—4 perjudhavedhetë vjeçare) të fundit qi janë ba rregjistrime demografikenë Jugoslavië, statistika nuk asht aspak e qartë, madie shume komplikueme, sepse nuk i dallon kombësinat e ndryeshme qipërbajnë shtetin, si me thanë gjatë perjudhës 1929-1939 tëgjithë nenështetasit e ish mbretnis janë quejtë : Serbë, Kroatëdhe Sllovenë.

Si mbas këtij libri (faqe 65) numri i përghithshëm i popullsistregohet si vijon :

Në rregjistr imin e vjetit 1921 : 12.059.0001931: 13.982.0001948: 15.901.0001953 : 17.048.0001958: 18.180.000

N'anë tjetër Prof. Rude Petroviç në librin « ZEMLJOPISFNR JUGOSLAVIJE » q'e ka botue me 1960 në Zagreb, si

109

mbas rregjistrimit të popullsis në vjetin 1953, me nji diferencctë shifrave të Blaskoviçit, nxjerrë kta numra :

në vjetin 1953: 16.936.000 frymënë vjetin 1960: 18.687.000 »

tue i dallue kombësinat në kët mënyrë :SerbëKroatëSllovenëMaqedonëMalezezShqiptarëUngarezëTurq

7.068.000 »3.975.0001.487.000 »

893.000 »466.000754.000502.000259.000 » dhe kombësina të

tjera minoritare.

Rogic-Zuljic, GEOGRAFIJE JUGOSLAVIJE, SKOLSKAKNIJGA, Zagreb 1961, faqe 52 kështu i shquen proporcjonet ekombësive të ndryeshme që përbajn Jugosllavinë :

SerbëKroatëSllovenëMaqedonëMalezez

42 %23 %

9 %5 %3 %

Kombësinat e ndryeshme pa i dallue veç a veçShqiptar 4 %, DMTH. 754.000 frymë

Vepra akademike Austrijake (Standart) ecila merret mecashjet e nacjonaliteteve të ndryeshme në Jugosllavië WERNERMARKETT : OSTEROPA Handbuch ? Band Jugoslawien,Bohlau-Verlag, Koln-Graz 1954, faqe 16 : thëkson kështu : rreg-jistrimet jugosllave nuk janë të sakta, sidomos prej vjetve 1921,1931, 1948, sepse nuk janë dallue si mbas kombësive.

Pra si mbas këtij botimi numri i Shqiptarve resulton :

110

Në Kosmet» Vojvodinë» Serbi të vjetër» Kroaci» Slloveni» Bosnë» Mal të zi» Maqedoni

498.243 frymë192 »

33.389 »635 »216 »755 »

19.425 »197.389 »

750.244 »

Libri gjerman i statistikave internacjonale : « DER FICHERWELT ALMANACH, 63 » Frankfurt am Main jep kta shifra :Jugosllavija në vjetin 1961 ka pasë 18.512.805 banorë, ndër tëcilët, 4,4 % Shqiptarë qi korespondon me shifrin e të tjervet :750.000 e ma tepër frymë.

Edhe gazeta e Tiranës « ZERI I POPULLIT » si mbas njistatistike qi ka botue me daten 4 Mars 1964 thekson se nëbazë të rregjistrimit të fundit q'asht ba me 31-III-1961, numrii banorve shqiptarë në Kosovë ka resultue 646.631, me për-jashtim t'atyne qi perfshihen mbrenda republikave maqedonedhe malezeze.

Si konkluzjon : mbi numrin 754.000 banorve shqiptar qinxjerrin statistikat e ndryeshme, po të shtojmë edhe atë tëturqve — qi si mbas Prof. Dr. Rude Petroviç qënka 259.000frymë, atëherë, pra, numri total i Shqiptarve në Jugosllaviëkapet në 1.130.000, me qenë se — sikur e kemi thëksue edhema parë n'analizen e këtij problemi — nenështetasit jugosllavQë gjoja i përkasin kombësis turqe janë cilësue e konsiderue tëtillë me të vetmin qellim qi qeverrija e Belgradit ka synue m'eulë e zvoglue numrin e popullsis shqiptare, icili në realitet dhesi mbas informatave të marruna nga burime zyrtare kapetnë 1.250.000 shqirtë. (1)

(1) Informatat prej burimesh zurtare dishmojnë se kurë asht ba rregjistrimii popullsis në vjetin 1953, për sa i përket elementit shqiptarë, ka resultue njinumer prej mase 1.250.000 frymë, fakt q'i ka tranditë e shqetsue shum autoritetpolitik të jugosllavis, të cilët me gjithë sistemin e kolonizimit, me reformatagrare dhe masat shtrenguese të shpërnguljeve e përpjekjeve të ndryeshme përm'e paksue e zvoglue numrin e Shqiptarve, kurrsesi nuk po ia dalin qellimitnë krye.

111

IX

E ARDHËSHMJA E KOSOVËS

Sikurse individët ashtu adhe kolektivitetët e njerëzvet dhekombet, sado në gjendje të mirë e të kënaqëshme qofshin ngapikpamja politike, ekonomike e shoqnore, prap se prap dishrojnëdhe kërkojnë qi kushtët e jetës së tyne ase të brezave t'ardhshëmtë përmirsohen dhe t'arrijnë në nji shkallë ma të naltë tëmirëqënjes.

Popujt e përparuem që kanë mbërrijtë në kulmin e pasunismaterjale dhe të fatbardhësis së tyne kombtare po përpiqen mehapë e me krijue horizonte të rië për njerzinë, jo vetem nëplanëtin t'onë të vjetër, por madje edhe në hapsinat tjerastratosferike.

Edhe populli Shqiptar i Kosovës, mbas kaqë vuejtjeve dhemundimeve nen pushtimin e të huejvet gjatë shekujve, kërkontë drejten e thjeshtë me jetue i lirë në trojet e veta dhe megëzue nji gjendje jeteset të kënaqëshme, të pakten ashtu siç ekanë kombet tjera fqij.

Për t'ia mbërrijtë këtij qellimi aj ka punue e luftue paprakundër pushtuesave të huej. Vetëm gjatë okupasjonit otomanhistorija turke shënon jo ma pak se 54 kryengritje të Shqip-tarve të Kosovës ashtu edhe mbas pushtimit Serbo-Malezezç'prej luftës ballkanike e këndej përpjekjet e kryengritjet përkët qellim nuk kanë pushue dhe çdo gurë e çdo pllambë toket ekësaj krahine asht njomë e kuqë me gjakë shqiptari.

Mbi të gjitha sa u-theksue këtu sipër tash qëndron edhemerita e pjekunis dhe pregatitja në fushen kulturale e nëlamije tjera t'aktivitet shtetnuer q'i lypsen nji populli për t'adrejtue e qeverris vetvehten.

Në nji kohë, pra, që sistemi i kolonizimit dhe i pushtimit tëtokave të hueja asht tue u zhdukë e tue u likvidue fare dhepopujt e Azis e të Afrikës — sado të ngathët dhe të mbetun

112

mbrapa — po fitojnë lirin dhe pamvarrësin e tyne kombtare-shtetnore, asht fare e natyrëshme q'edhe populli shqiptarë,i mbetun nën pushtimin e të huejvet, t'a gëzoj lirin dhe t'a fitojtë drejten m'u bashkue me pjesen e lirë t'atdheut.

Po shofim dhe po ndjekim me zellë e admirim përpjekjet eshumanëshme të popujvet Europjan për t'arrijtë në nji mar-rështje bashkpunimi të ngusht në fushen ekonomike, shoqnore,kulturale dhe politike tue u-pajtue e vllaznue midis tyne për tëmiren dhe intresin e përbashkët. Dita me ditë këto lidhje epërpjekje t'udhëheqsave të popujve t'Europës plakë po shtohendhe po forcohen gjithnji e ma tepër :

1. Këshilli i Europës me 16 shtete antarë e me qëndër nëStrasburg të Francës,

2. Lidhja e Europës Prendimore me pjestar prej 7 shtetësh,3. Bashkimi për landet e qymyrit dhe të çelikut,4. Bashkimi ekonomik i tregut të përbashkët m 6 shtete pjes-

tarë me qëndër Bruxelles-in,5. Euratom dhe bashkimi Europjan i ndrrimeve të lira (=libre

echange),6. Kuvendi i Pakicavet ethnike Europjane etj. etj.

Institute e organizata kulturore e politike janë në kulmin eveprimtaris s'tyne për me realizue bashkimin politik dhe kriji-min e shteteve të Bashkueme t'Europës. Pengimi ma i madhi këtij realizimi, siç dihet prej gjithë kuejt, qëndronte n'anta-gonizmin Franko-Gjerman qe vazhdonte ç'prej qinda vjetëshme lufta të përgjakëshme midis dy popujve të mbëdhajt'Europës, në saje t'urtis dhe të mirëkuptimit të shtetarve tëBonne-it dhe të Parisit jo vetëm mj'anue, por asht edhe tueu zhdukun farc, për të hapë nji fazë të rë vllaznimi e bashkpu-nimi të sinqertë dhe për t'i lëshue vend Bashkimit të Shtetevet'Europës që po parashifet tashma se në nji t'ardhme tëschpejtë do të bahet nji realitet për fatin e bardhë të popujveto kontinentit të vjetër.

Në pëshim të këtyne perspektivavet plot shpresë e optimizëmpër avenirin e Europës, si rrjedhje e natyrëshme, na pelqen mebesue edhe në nji rregullim të shteteve të Ballkanit qi me vullnettë mirë mund të bahet nji fakt. E kështu mbrenda kuadrittë këtij rregullimi pa tjetër do të zgjidhet edhe problemi i ndër-likuem i pakicavet ethnike bashkë me atë të revendikimevet'ona, tue u realizue e drejta e bashkimit të popullit Shqiptarëmbrenda kufijve të vet të natyrshëm,

113

X

SHOVENIZEM I PASHERUESHEM

Siç e kemi thëksue edhe në faqet e maparëshme të këtijpërshkrimi Serbët përgjithësisht, qofshin me tendenca nacjona-liste, qofshin me ngjyrë komuniste, kanë lakmina të tepruemedhe pretendime të padrejta mbi Kosoven thjeshtë Shqiptare.Me gjithse ka kalue nji gjysëm shekulli të sundimit të tynenuk duen me njoftë faktin historik qi populli Shqiptarë i Kosovësasht autokton dhe virtualisht zot i vendit ; kurse pushtimiserb ç'prej luftës ballkanike e këndej mbështetët vetëm mbiforcen e armve të sanksjonueme nga vendimet e padrejta ndër-kombtare. Nji provë e kësaj tendence të gabueme reflektohetedhe sod në shtypin nacjonalist serb n'emigracjon, në boten elirë.

Prandaj në vijim të këtij përshkrimi, shkrue ma tepër melot e me gjakun e zëmrës, po sjellim tekstin e nji përgjegjejeqi shkruesi i këtyne radhvet i ka pas ba fletorës « SRBIJA » metitullin « Shovenizma serbe dhe Shqiptarësija e Kosovës»,përgjegje ecila ka qenë botue në fletoren shqipe « BESA » tëStambollit, në Dhetuer të vjetit 1959, me pseudonimin « Njiirredentist Kosovar ».

« Para disa ditve m'ka ra rasa m'e pa numrin 6 (Qershuer1959) të fletorës SRBIJA, organ i nacjonalistavet-Drazhista serbqi botohet në Chicago t'Amerikës, kushtu 570 vjetorit të luftëssë Kosovës qi ka qënë zhvillue midis ushtris së perandoris Oto-mane me nj'anë, dhe të nji bashkimi fuqish të popujvet ball-

114

kanik, të komanduem nga princi Lazer i Serbis, më tjetren,fletorja në fjalë me rasen e këtij evenimenti historik ashtmbushë fund e maje me artikuj e vjerrsha të titullueme :«KOSOVA», Nana e Jugosllavëvet, » 570 vjetori i Ditëss'Shejtë », « Përshëndetje SRBIS » dhe « Cilsija e Kosovës » etjerë artikuj dhe vjerrsha, me të cilat ekzaltohet trimnija eserbvet dhe pretendimet e tyne mbi Kosoven, të cilen ata equejnë si tokë të tyne të pakontestueshme. Episkopi Dionisijen'artikullin e tij : « Nji përshëndetje Kosovës », ndër të tjerakështu i përskruen kufijt e « Srbis qiellore » (siç !) : Prej Sela-niku deri në Budapest, prej Trieshte në Vidim, dhe në nji vendtjetër thotë. se krahinat serbe njifen edhe me kta emna : « Ser-bija Nemaniqe, Rashka, Serbija e vogël, Serbija e Moravës,Kosova e Dalmacija etj., tue përfshi në jug edhe Peloponezine Greqis !...

Ku e mbështesin Serbët të drejten mbi Kosoven ?

Për sa i përket emnave të herojvet fantazëm Jug Bogdaniplak dhe Jugoviçet : Boshko, Vojin etj. që se si shprehet« ANTOLOGIA NARODNIH JUNAÇKIH PESAMA (faqe 616,shtylla e 2-të, rreshti 24), veper e auktorit jugosllav VojislavDjuriç, botue në Belgrad, vjetin 1954 : Jug Bogdani dhe Jugo-viçët : Boshko, Vojin, etj. nuk njifen n'historië.

Tue lanë më nj'anë pretendimet absurde dhe dokrrat eshpifjet qesharake të ish Kryeministrit serb Dr. VlladanGjorgjevlçit dhe shkrimet tendencioze, në lidhje me problemine Kosovës, të gjeografit serb Cvijiç etj. trillime të cilat tashmae kanë humbë aktualitetin dhe randësin e nji fushate politike-propagandistike-shoveniste serbe, të bame në shekullin e kaluemdhe në fillirn të këtij, me qellim për me pengue krijimin e njishteti shqiptar Independent. Bota e sotme nuk mund t'i blueje t'i besoj ma, si dikurë, kurë ishte e fjetun ase indiferente ndajfatit të kombit Shqiptarë.

Të shofim njiherë se ku e mbështesin ata të drejten m'e zot-nue Kosoven dho m'e sundue gjymsen e popullit Shqiptarë qëbanon në kët krahinë të madhe ?

Dihet mirëfillit se shovenistët serb, kunder faktit të gjallët'auktoncitetit të popullt Shqiptarë të Kosovës, aty kah gjymsae shekullit të kaluem filluen me krijue disa preteze, mbështetënë legjenda pa bazë historike për të mundun me pasë të drejtambi kët zonë Shqiptare. Ata thonë se Shqiptarët e Kosovës janët'ardhun ase të sjellun përdhunisht n'atë vend me ndihmen e

115

Turqvet, të cilët gjoja paskeshin përzanë s'andejmi popullsinserbe që banonte aty para tyne.

Shifet qartë se ky pretendim nuk formon provë të saktë eobjektive për të mbështetë nji të drejtë historike, mbasi histor-janët e pa-anëshem, të vjetër dhe të rij, dishmojnë se Shqip-tarët janë autokton në Gadishullin ballkanik, ardhja e të cilvepërzihet me mjegullen e kohnave të lashta parahistorike,ndërsa dyndja e Sllavëvet prej Uralvet dihet fare mirë se kandodhë aty kah shekulli i gjashtë mbas Krishtit.

Asht provue e vertetue prej historjanvet se kjo zonë eEuropës së Jugut, në kohna të vjetra, banohej në Veri e nëVeriprendim nga llirët, në Lindje nga Thrakasit dhe në Jugprej Grekësh.

Kush janë Ilirët, të cilët i paten clhanë edhe Romës s'vjetërdisa Perandorë të famshëm shum shekuj perpara se të zbritshinsllavët në Ballkan, na dishmon historija që merret me këtperjudhë.

Kurë erdhen Sllavët ndërmjet shekujve 6 e 7 mbas Krishtitnë Gadishullin ballkanik sakt qi ky vend nuk ishte i zbrazët, pori banuem ç'prej mija vjetësh në pjesen qëndrore e Prendimore,prej llirvet, pasardhësit e të cilve janë Shqiptarët e sodit.

Edhe gjeorafët e vjetër për sa i përket atdhaut t'Ilirvetdeshmojnë se ka qënë : nji krahinë e madhe malesh kah Veri-Prendimi i Greqis, kah Lindja e Adriatikut dhe kah Jugu iDanubit. »

Dishmija e shkrimtarve të huej për kufijt'e Shqipnis

Tani të ndëgjojmë pak edhe se ç'thonë shkrimtarët, histor-janët, dhe dipllomatët e huej mbi kufijt e Shqipnis : G. v. Hannthot se kufijt natural të Shqipnis — kufijt gjeorafik e thno-grafik shtrihen nga veri në jug prej Malit të zi e në gji 'Artës,d.m.th. prej Tivari në Prevëze për të gjatë bregut linduert'Adriatikut, siedhe nga Preveza në Novi-Pazar. Në nji vend tëvepres së tij me shum randësi : «Reise von Belgrad nachSalonik », Wien 1868, auktori në fjalë provon se asht rrjedhjae lumit Morava q'i danë kufijt e Shqiptarvet me ata të Sllavëvet,dhe se banorët autokton të këtyne viseve janë Shqiptarët, tëcilët zbresin nga Ilirët, Epirotët, Maqedonasit dhe Dardanët efise tjera të lashtë. Epaminondas Mavromatis (Konsulli Grek nëShkodër rreth vjetve 1876-1881) në studimet e tij q'i ka botuenë gazeten « AKROPOLIS D'ATHENES » me 1884 thëkson seShqipnija ethnografike përfshinë këto pësë krahina :

116

1. Shqipnija e Jugut qi shtrihet deri në Pargë,2. Shqipnija e Mesme midis Shkumit e Matit,3. Shqipnija e Epërme midis lumit të Matit e Malit të Zi,4. Shqipnija e veri-lindjes, dhe5. Maqedonnija qendrore.

Gjithashtu edhe shkrimtari françez Renë Pinon, tue ba fjalëpër kufijt'e Shqipnis, kështu shkruente në REVUE DES DEUXMONDES : « Prej fushave të Vardarit e m'Adriatik dhe prejThësalije e n'Mal të Zi zot toket asht Sqiptari, ndaç pse ky hyenimbrend ma i pari, ndaç pse ndodhi ma i forti. « Për t'a forcueedhe ma tepër thësen mbi kufijt e Shqipnis po sjellim këtu edhenji pjesë të raportit që Lordi Fitz Maurice, mis i komisjonit tëRumelis në Foreign office dhe delegat i Bretanis së Madhe nëkomisjonin ndërkombtarë, raport që ka qënë botue edhe nëlibrin e blerët Anglez të vjetit 1880. Që, pra, se ç'thot aj : Mefolë të drejten kombit Shqiptarë i perket me u-shtri edhebrenda kufijve të Serbis e të Malit të Zi, e krahina e Kosovës,ç'merr prej Mitrovice e poshtë asht Shqiptare, dhe ka vetematy-këtu ndonji ishull të vogël serb. « Statistikat bullgare egreke mbi të cilat qeverrinat e Sofjes dhe t'Athenës mbështesinpretendimet e tyne mbi Manastir, Oher e Korçë janë ba merrëna, sidomos ato të Greqis janë ba pakurrfar mbështetjeseriose. Do të shkonte gjatë po të vazhdojshim me të tilla citatet'auktorve dhe t'historjanve të tjerë si : Anglezja Miss EdithDurham, Italjani Antonio Baldacci, Edmond Demolins (Fran-çez), Carlo Tagliavini (Italian), Princ Albert Gjika (Rumen),e Franjezët Emil Han, D'Estournelles de Constant, JustinGodart etj. e t j . kompetent ndër punë e Ballkanit. »

Të drejta historike e juridike

Po t'ishte qenë puna që okupimi periodik i nji vendi me anene forcës, të formoje të drejta historike e juridike për zotnimekoksore, at.chorë do të kishte ndryshue krejtë gjendja e kufijvetdhe karta gjeografiko e botës dhe, si rrjedje e logjikëshme, edheSerbët votc do t'ishin detyrue me u-a këthye vendin e tyneTurqve, të cilët. kanë pas pushtue e sundue Serbin e të tanëBallkanin dhe Ungarin deri në portat e Vjenës ; ashtu edheItaljanët, si pasardhësit e Romakve të vjetër, de t'u ngritshinme kërkue zotnimet e tyne të dikurëshme n'Europë, n'Azië dhen'Afrikë etj. e madje edhe në Sqiptarve do të na takonte mekërkue Ballkanin me krejtë bregdetin linduer t'Adriatikut derinë Alpe dhe disa vise t'Europës, ku historija dhe gërmimet

117

e rëja archeologjike kanë nxjerrë në dritë tash vonë punimete hekurit dhe shëjet e qytetnimit ilirjan.

Të braktiset md politika shoveniste e imperjalizmit!

Shkurt, mbas kaqë peripetive dhe përfundimeve t'idhta qëkanë sjellë luftat dhe, sidomos të dy luftat botnore, për në dhepër Serbët, siedhe mbas gjysëm shekulli nën okupasjonin serbomalezez të jugosllavis Monarkiste e komuniste, gja q'i kakushtue Kosovës mase 200.000 viktima e disa qinda mija tëtjerë qi janë shtrengue me lanë vendin e t'parve për t'emigruenë Turkië e vende të tjerë të botës, populli i Kosovës — si njishkamb i pathyeshëm — ka muejtë me i ba ballë tallazeve të mo-tit dhe invazjone të huej e, sidomos fuqis asimiluese sllave. Ajka ruejtë me nji forcë shpirtnore të mrekullueshme fizjonominëkombtare dhe gjallnin fizike të nji miljon e ma tepër banorve,ndërsa gjuha shqipe, si në të kaluemen, tingllon e kërthnest dh'efuqishme.

Prandaj asht kot qi tash, kurë popujt ma të ngathët e tëmbetun mbrapa t'Azis dhe t'Afrikës po shlirohen nga okupas-jonet e huej dhe po fitojnë lirin e pamvarrësin e tyne shtet-nore (1) me pretendue me mbatjë skllav nji popull të vjetërEuropjan, siç asht populli shqiptar'i Kosovës.

Ka ardhë koha tashma qi Belgradi t'a braktise politikenshoveniste imperialistike dhe kesthtu popujn t'anë, Shqiptar'eSerb, si dy fqinj me vuejtje e intresa të përbashkta, t'i mbyllingrindjet shekullore për të hapë nji fazë të rë dhe për të krijuenji atmosferë pajtimi e vllaznimi, siç po bajnë popujt e mbëdhajt'Europës.

(1) Mbas luftës s'dytë botnore e deri më sod 58 kombe kanë dalë shtete mëvedi dhe bajnë pjesë në Organizaten e Kombeve të Bashkueme, krah për krahmë kombët e lirë te botës.

118

XI

FRYMA ANTI-SHQIPTARE E PANSLLAVIZMIT

NË DEKLARATAT E NJI ESPONENTI KOMUNIST

JUGOSLLAV (1)

Ndokush mundet me na ba ndonji vrëjtje e me na qortuese qendrimi i ynë ka frymë të teprueme anti-sllave, sikurse ashtnjilloj edhe fryma anti-shqiptare e Jugosllavëvet dhe e Pan-sllavizmit përgjithësisht.

E drejta m'u mbrojtë nga kundreshtari qi kërkon me tëmbytë dhe mo të zhdukë fare nga faqja e dheut a nuk asht njigja njerzore ?

E tue i vue në dukje kr'met dhe aktët e dhunimit, siedheshkeljet e pajustifikueshme kundër liris dhe të drejtatavet njer-zore të qeverris jugosllave ndaj popullit Shqiptar të Kosovës, nakemi kërkue kurdoherë me ndriçue rinin intelektuale dhe klasenpuntore serbe, me shpresë se sadopak ata do të reaksjonojnëkundër kësaj politike ekstremiste të pashpirtë të Blagradit,ashtu sikurse bani nji ish drejtues i ndërgjegjshëm i Partiskomunisto jugosllave, Millovan Gjilas, dhe kështu me hapë njifazë të rc kuptimi reciprok dhe pajtimi midis dy popujvet fqij.

E për me vertetue e justifikue veprimtarin e Lidhjes s'II-tëtë Prizrenit se lufta e Kosovës gjatë vjetve 1942-1945 nuk kaqënë nji aksjon i vullnetshëm agresiv, po sjellim si dishmi tëthanunat dokumentuese të ish eksponentit komunist të sipër-përmendun, në takimet personale qi aj ka pasë me drejtuesate Klemlinit.

Si mbas librit të tij sensasjonal nen titullin « Bashkfjalimeme Stalinin », ky i fundit me gojen e vet ka urdhnue qi Shqip-

119

nija dhe populli Shpiptarë të likvidohej e të përbihej (= tëgjelltitej) nga Jugosllavija.

Që këtu poshtë disa pjesë të librit në fjalë, në lidhje me fatine Shqipnis :

Libri i Millovan Gilasit «Bashkfjalime me Stalinin » dheShqipnija.

Me rasën e denimit të rië të Millovan Gjilasit, sikurse shumfletore të botës, edhe gazeta turke CUMHURIYET (= Repu-blika) dhe nen titullin : « Libri që ka shkaktue burgosjen eGilasit « Bashkfjalime me Stalinin », ka botue përkëthimin evepres s'bujëshme t'eksponentit jugeslav të Partis komuniste,shok i vjetër dhe krahu i djathët i Titos, icili me nji mjeshtritë hollë dhe me ngjyra të gjalla ka përshkrue përmbajtjen ebisedimevet dhe kontakteve të tij me Stalinin dhe me eksponen-tat tjerë të Kremlinit tue zbulue njiherit edhe shum sekreteme randësi mbi planet imperialistikie-pansllamste të drejtuesavetë Rusis sovjetike, sekrete të cilat kanë shkaktue nji ushtimsensacjonale n'opinjonin publik të botës, arsye për të cilënnatyrisht asht edhe denue rishtas me 12 vjet burgim auktorii pafat i këtyne zbulimevet.

Në fillim të vjetit 1942 me qellim të kërkoj ndihëm për ushtrinnacjonal-shlirimtare jugosllave, nji misjon ushtarak dërgohetnë Moskë dhe pjestari i këtij misjoni Gilasi porositët prej Tito-sqi të kërkoj nga Moska edhe njohjen e Komitetit kombtar përshlirimin e vendit, si qeverri legale e Jugosllavis.

I pritun shum mirë nga diktatori i kuq, Gilasi ka ditë mepenetrue shum thëllë në mbrendinat e Kremlinit dhe, në shumraste të bisedimeve të tij, me zbulue mshehtësinat e politikës qikanë ndjekë dhe shestojnë me zbatue në botë planet e tyneimperialistike.

Në përshkrimin e tij shum intresant mbi jeten e diktatoritkomunist dhe të bashkpuntorve të tij, Gilasi ban fjalë gjanë egjatë edhe mbi veçorinat e jetës së tyne private dhe disa zakonetë çuditëshme që kishin ata me kalue kohen shpesh herë tuebisedue e tue rrahë problemet me randësi politike e ushtarakenë tryezat e bukës, tue ngranë e tue pi votka, vënë e pije gjitha-farësh, deri në orët e mëngjezit.

Njiherë Stalini, mbas shum pyetjesh q'i bani mbi gjendjen eJugosllavis dhe mbi organizimin e fuqivet ushtarake, e sjellëf jalen ke Shqiptarët:

— Po ç'ngjanë dhe si venë punët atje në Shqipnië ? e pyetGilasin, — dhe ç'far lloj njerëz janë Shqiptarët ? Delegati iTito-s shpjegon : — Ato që ngjajnë në Shqipni — thot aj —janë të njillojta me ato qi ndollin edhe në Jugosllavië. Shqiptarët

120

— shton Gilasi — janë populli ma i vjetër i Ballkanit, ma tëvjetër se Sllavët ; madje edhe ma të vjetër se Grekët e moçën,Stalini prap pyet :

— Atëherë, pra, si bahet që institutët dhe vendët e tynekanë marrë emna sllavisht ?, — A nuk kanë ndopak lidhje meSllavët ? Un ia shpjegova, thot Gilasi : — Ndër kohna shumtë vjetra, shton aj, — Sllavët qënë shtri ndër fusha, prej kahkanë marrë shum emna sllavishte edhe vendet, por në kohë tëturqvet, Shqiptarët i kanë përzanë prap s'andejmi (= sllavët).

Stalini luen pak synin dhe me nji buzqëshje dinake-ironikeshton : « — un shpresojshëm se Shqiptarët, sadopak, janëSllav ! »

Mandaj ndërmjet bisedimeve të tjera intime me Stalinin,auktori në fjalë përshkruen holl'e imtas jeten private dhekarakteret e këtij dhe të bashkpuntorve të tij si : Molotof,Bulganin, Zhukof, Krushçev e të tjerë eksponent të Kremlinit,të cilët për nji kohë kaqë të gjatë kanë luejtë jo vetëm mefatët e popujvet rus e sllavë, por çka ma zi : kanë pasë ndikësëtë madhe katastrofale edhe mbi të gjithë kontinentët dhe mbarënjerzimin !.. .

Në përfundim të këtyne bisedimevet dhe pjekjevet direkteme drejtuesat o Rusis sovjetike, Gilasi ka mbërri me zbulue senën masken e ideologjis marxiste-komuniste q'e kanë përdorëvetëm për me genjye boten, sidomos Stalini, në realitet kazhvillue nji politikë nacjonaliste e imperialiste pernjiherit, dheaspiratat e tij pansllaviste lëshin në hije ato të Pjetrit të Madhdhe të Carrve tjerë të Rusis, të cilët — pohon dhe thëksonStalini vet — kishin nji horizont politik shum të ngusht përidenë pansllaviste !

— Po tc bashkohen Sllavët —, i thoshte Gilasit, askush nëbotë s'e lot ma gishtin (= domethanë : s'lot për së gjallit) !

Në të treten pjekje qi ka pasë me Carrin e kuq, MillovanGilasi, thot se hjo u-shkaktue ma tepër nga fakti qi marrëdhan-jet Ruso-Jugosllave kishin fillue t'acarrohen për çashtjen eShqipnis dho kjo ngau fillë mbas vet-vrasjes së Nako Spirosicili — si antar i komitetit qendruer të Partis komuniste tëShqipnis — ishto i vetmi qi kundreshtonte bashkimin e Shqipnisme Jugosllavi dhe bash nj'atëherë qi akordi midis dy palvetishte arritë për kët qellim dhe kurë Stalini kërkon nga Belgradiqë të dërgohet në Moskë nji delegasjon jugosllav apostafat përkët punë, rekomandohet drejtë për së drejti Gilasi, si njeri mai përshtatshëm për me fashitë e zbutë kët mos-marrëveshtjedhe me harmonizue e akordue politiken e dy shtevet vllazen,

121

punë për të cilën me 3 Kallnuer 1948 niset për kryeqytetinsovjetik.

E porsa mbërrinë atje, ënde pau shlodhun mirë nga udhtimii gjatë me njiherë thërritët... dhe pritët n'audjencë atë mbramjeprej Stalinit, pranë të cilit ndodhëshin edhe Molotofi dhe Idanofi.

Mbas përshëndetjës s'zakonëshme Stalini me'j herë e hapëbiseden : — Po ç'ngjanë atje në Shqipni, or Gilas, ku antarëte komitetit qëndruer po vrasin vedin ? — A nuk asht kjo njipunë e keqe dh'e merzitëshme ? Pillove me njiherë — thotGilasi — me ia shqjegue çashtjen : — Nako Spiro, i thaç,ishte i vetmi antar 'i komitetit qëndruer të Shqipnis qi kun-dreshtente kët bashkin me Jugosllavin.

E Stalini, ënde pa mbarue un shpjegimin, m'a preu f jalen mekët vrëjtje qi mue m'habiti fare : — Mue nuk m'intresonaspak Shqipnija, tha, jam i mendimit qi Jugosllavija t'a gjelltisifare Shqipnin !.... E për t'a sqarue e tregue se si asht gjelltitja,çon dy gishtat e dorës s'djathët te goja për të ba shëj, gjaq'e vret dh'e çuditë shum bashkfjaluesin e tij jugosllav !

— Aqë fort ishëm habitë, thot Gilasi, që zue të më merrejgoja, por tue mendue se Stalini e kishte zakon të tallet me tëtilla mënyra të të folonit të tij, i thëksova kështu :

— Asht puna m'e bashkue nji vend... dhe jo m'e përbiëShqipnin !

Mbas kësaj fjale u-hodh Molotofi :— E mirë, pra, — tha aj — puna prap nga ajo portë del ! »M'anë tjetër edhe Stalini, bisha e ëgër e Klemlinit, pa u

shqetsue dhe pa u trishtue aspak qi me atë fjalë po denontejeten e tre miljon Shqiptarvet dhe p'a drashtë denimin dhemallkimin qi do të napë gjyqi i historis së njerzimit, tue baprap të njajtin shëj me dorë përfundoj :

«— Ashtu, pra, si thaç edhe ma parë : jemi d'akord qiShqipnin t'a përbini... dhe nji or'e m'a parë ! »

Me kët fjalë të Stalinit bashkfjalimi merr fund dhe Gilasi,si nji psikolog i hollë, në përshkrimin e këtyne bisedimevetintime, zbulon mshëftësinat ma të thëlla të shpirtit të diktatorittë kuq, icili me gjithse ka pasë kaqë suksese n'artin e politikës,sa asnji shtetar tjetër i kohës së tij, ka qenë njikohsisht edhedespoti ma i tmerrshëm i shekullit dhe krimineli ma i madh qika njoftë e rregjistrue Historija e njerzimet!

(1) Nxjerrë e përkëthye shqip prej nji seri artikujsh të botuem në gazetenturqe « CUMHURIYET » (-Republika) të Stambollit.

122

XII

HYMNI I KOSOVËS

I kushtohet Djelmnis revolucjonare

M'kambë Djelmni, për Ty sod ditaIa ka mbërri, vrapo perpara !Si mos kurr ague ka drita :Për liri, për fate t'mbara.

Djelm'e burra te vrapojmë,Kush asht gjallë, i ri, a plakA Kosoven t'a shlirojmë,A t'a lajmë token me gjak !

Shqaun s'e lamë ma t'na sundojë,E tri-ngjyrshin nVende t'ona,Nuk e duem, jo, qi t'valojë ;Shqip kah flitet asht e jona.

Djelm'e burra

Nuk durojmë ma kurr për s'gjallit,Skllav e t'damun vlla-me-vlla !Kosovarë, sokola t'malit,S'na ka hije t'rrijmë nën shqa !

Djelm'e burra

Edhe shqipja me dy krëna,Tuj flutrue me ndihëm t'ZotitDo t'mbretnojë prap mbi kta dhëna,Si dikurë mbretnue pat motit.

Djelm'e burra

123

DISA SQARIME TE NEVOJESHME

1. Në parathanje asht thanë : « forca madhore e disa rretha-nave ndërkombtare të luftës s'dytë botnore » qi ka për qellimme dhanë të nenkuptohet se : prezensa e ushtrivet ruse nëBalkan dhe aviavjoni aleat iciii, për t'i ardhë në ndih.m forca-vet partizane të jugosllavis, pat fillue me bombardue qytetëte Kosovës, f jala vjen Pejen, ku me 14 Gusht 1944 në glysëmore e sipër humben jeten 1970 qytetarë të pafajëshëm dhenë Mitrovicë që psoj të njajtin katastrof, e bajshin jo vetëmtë padobishme, por edhe të pamundëshme rrezistencën eShqiptarve të Kosovës.

2. Nji radhuer (=notës i vogël) mjaft i pasun me shenime qido të përbajshin landen kryesore të këtij përskrimi si methanë : përmbledhja në formë syntetike e raporteve tëKomandës s'Operacjoneve ndër ballnat e luftës me datat esakta të zhvillimeve luftarake në mënyrë kronologjike, siedheemnat e deshmorve me shpjegime e hollësina të tjera, në rasënji plaçkitjeje qi na që ba në nji hotel të Milanos në Majë tëvjetit 1945 Ali Dragës, Rrok Malokut, mue dhe XhelalMitrovicës, m'ka qenë marrë prej komunistavet italjanë megjithë gjanat tjera të vlefëshme qi kishim për sipër.

3. Jam përpjekë mjaft m'e përtri e nderue kujtimin e deshmorvetë Kosovës tue pajisë faqet e këtij libri edhe me fotografite Komitetit të Kosovës, të Bedri Pejës, Musa Shehut, AqifBlutës, e tjerë të cilët kanë qenë drejtues aktiv të Lidhjess'II° të Prizrenit dhe sidomos të Kolonel Fuat Dibres, koman-dant 'i operacjoneve të luftës, të Shaban Palluzhës e MullaIdriz Gjilanit q'e vazhduen luften e rrezistencës deri nëvdekjen e tyne heroike, por mjerisht nuk kam muejtë mei gjetë.

4. Bibliografija :a) pjesen e statistikavet jugosllave dhe citatat dokumentare

që përmbajnë dishmin dhe vertetimet e të huejve mbiShqipni dhe mbi Shqiptarët i kam marrë prej librit« KOSOVA » shkrue shqip e frengjisht prej atdhetarit tëmadh Hamit Kokalarit.

b) Gjithashtu kam perfitue edhe nga broshura qi përmbanënji konferencë t'Imzot Bumçit, mbajtun vjetin 1919

125

n'Universitetin katholik të Parisit, me titullin : « Shqip-tarët dhe të drejtat e tyne.

c) Në kaptinen : gjendja demografike me titullin «Edhedisa statistika jugosllave dhe të hueja » nji shkëncëtarëshqiptar m'ka dhanë bujarisht disa njoftime të vlefëshmenga studimet e tij rreth kësaj lande, për çka i jam tepërmirënjoftes.

126

Çmimi i librit pashkë me shpenzimet postare :Për Belgjikë e vise tjera t'Europës Fr.B 100,—Për Sht.e Bashkueme t'Amerikës e Kanada Dollarë 2,50

Mund të porositët në këto drejtime :Në Bruxelles : Lidh. Priz., 34, Rue des Ailes 3, BruxellesNë Paris : Lidh. Priz., 21, Bd. Auguste Blanqui, Paris-XIII0

Në New York : 557, Glenmore Av.-Brooklyn 7, N.Y.-U.S.A.Në Kanada : 2833, Dundas St. W. Toronto 9, Ont CanadaNë Turqië : 16, Tarlabasi - Taksim - Istanbul

127