H√Ÿ‡

27

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

j·T÷ìŸ ` 6 : ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ìsêàD+

6.0 |ü]#·j·T+

6.1 nuÛ≤´düHê \øå±´\T

6.2 e÷s¡T‘·Tqï bÕsƒ¡XÊ\ |ü]dæú‘·T\T, ñbÕ<Ûë´j·TTì eTT+<äTqï düyêfi¯ófl

6.2.1 bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú À e÷s¡TŒ\T

6.2.2 ñbÕ<Ûë´j·TTì eTT+<äTqï düyêfi¯ófl

6.3 bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú, n_Ûeè~∆øÏ düs¡«•ø£å n_Ûj·÷Hé ø±s¡ Áø£e÷\T

6.4 uÀ<Ûäq ˇø£ eè‹Ô

6.5 $<ë´e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·

6.5.1 ñbÕ<Ûë´j·TTì ãVüQ$<ÛäbÕÁ‘·

6.5.2 düs¡«•ø£å n_Ûj·÷Hé À ù|s=ÿq $<Ûä+>± bÕÁ‘·

6.6 ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô n_Ûeè~∆

6.6.1 C≤rj·T kÕúsTT˝À $$<Ûä Á|üj·T‘êï\T

6.6.2 ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düe÷»+ |üs¡düŒs¡ n_Ûeè~∆

6.6.2.1 düe÷»+ ˇø£ eqs¡T

6.6.2.2 ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düe÷»+ |üs¡düŒs¡ n_Ûeè~∆

6.7 düe÷»+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì Hêj·Tø£‘·«+

6.8 kÕsê+X¯+

6.9 MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` düe÷<ÛëHê\T

6.10 dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T

6.11 nuÛÑ düq ø£è‘ê´\T

6.0 |ü]#·j·T+

Ç+‘·≈£î eTT+<äT j·T÷ìŸ˝À MTs¡T #ê]Á‘êàø£ #·≥º+ nsTTq ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î

u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ #·≥º+ 2009 (RTE Act) >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. |æ\¢yêì dü+|üPs¡í n_Ûeè~∆jT

H√Ÿ‡

28

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

$<ä´ jÓTTø£ÿ ÄX¯j·T+. |æ\¢\ ô|s¡T>∑T<ä\, n_Ûeè~∆øÏ bÕsƒ¡XÊ\ bÕsƒ¡´, düVü≤bÕsƒ¡´ ø£è‘ê´\qT

s¡÷bı+~+∫ neT\T #düTÔ+~. bÕsƒ¡XÊ\\T |æ\¢\ nuÛÑ düq ø√dü+ nìï s¡ø±\ nuÛÑ düq nqTuÛÑyê\qT

ø£*Œ+#˚y˚~ø£\T.

uÛ≤s¡‘·<X+˝Àì bÕsƒ¡XÊ\\T |ü\Ts¡ø±\T>± eØZø£]+#·ã&çHêsTT.

• $<ë´kÕúsTTì ãϺ ` m*yÓT+≥Ø, ~«rj·T/ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\\T

• Ä]úø£ |üs¡+>± ` Á|üuÛÑT‘·«, Á|üuÛÑT‘·« yÓ&é, Á|üsTTy˚≥T bÕsƒ¡XÊ\\T

• uÀ<ÛäHê uÛ≤wüqT ãϺ ` Ç+ ¢wt MT&çj·T+, Ò<ä e÷‘·èuÛ≤cÕ<Ûë]‘· bÕsƒ¡XÊ\\T

bÕsƒ¡XÊ\\ s¡ø±\T @yÓ’q|üŒÏøÏ $XÊ\yÓTÆq $<ë´ ÄX¯j·÷\ kÕ<Ûäq≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T

ìj·TT≈£îÔ …’ ˇø£ »≥Tº>± (team) |üì #˚kÕÔs¡T. bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø°\ø£ bÕÁ‘·

eVæ≤kÕÔ&ÉT. n+<äTe\¢ $<ë´s¡Tú\ dü+|üPs¡í n_Ûeè~∆ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n‘· ~Ûø£ Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘ê&ÉT.

nsTT‘ Bìì >∑T]+∫ nìï $<ë´ø£MTwüHé\T, ø£$T°\T Á|ü‹kÕ] $#ês¡+ e´ø£Ô+ #XÊsTT (reit-

erated) bÕsƒ¡XÊ\ |ü]dæú‘·T\≈£î nq>± ‘·s¡>∑‹>∑<äT\T, nuÛ≤´dü≈£î&ÉT, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T, |ü]C≤„q+

e+Ï n+XÊ\˝À ìeT>∑ï+ ne&ÜìøÏ nqT>∑TD+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*. yê]

nedüsê\qT rsêÃ*. düe÷»+˝À »]π> $XÊ\yÓTÆq kÕ+|ò”Tø£, Ä]úø£, sê»ø°j·T e÷s¡TŒ\≈£î

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|ü‹düŒ+~+#ê*.

MTs¡T ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT>± s¡÷bı+<ä&ÜìøÏ MT˝À ‘·–q Áù|s¡D ø£*Œ+#·ã&ç ñ+&Ée#·TÃ. @

<˚X¯+˝Àì $<ë´ e´edüú˝ÀHÓ’Hê ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT. ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô˝À

#s¡uÀ‘·Tqï MTs¡T <ëìì >∑T]+∫q $$<Ûä n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q bı+<äe\dæq nedüs¡+ ñ+~.

6.1 nuÛÑ düHê \øå±´\T

á j·T÷ìŸqT n<Ûë´j·T+ #dæq ‘·sê«‘· MTs¡T

• bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·qT $e]+#·>∑\s¡T.

• uÀ<Ûäq ˇø£ eè‹Ô>± <ëì \ø£åD≤\qT #·]Ã+#·>∑\s¡T.

• ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô n_Ûeè~∆øÏ >∑\ ø±s¡ Áø£e÷\qT ù|s=ÿq>∑\s¡T.

• bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú, <ëì n_Ûeè~∆ì SSA #|üfÒº ø±s¡ Áø£e÷\qT #·]Ã+#·>∑\s¡T.

• ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düe÷»+ eT<Ûä >∑\ |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûëìï ñ<ëVü≤s¡D\ <ë«sê ù|s=ÿq>∑\s¡T.

H√Ÿ‡

29

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

6.2 e÷s¡T‘·Tqï bÕsƒ¡XÊ\ |ü]dæú‘·T\T ` ñbÕ<Ûë´j·TTì eTT+<äTqïdüyêfiófl

|ü≥+ Source:http://t1.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcQ2G_9Oy6X7-

zwiOUXyV FEOWDicsAlNcLQs CTkUJMBghocMzyal 2wcqA8yI

ø£è‘· + ` 1

MT ‘·*¢ Ò<ë ‘·+Á&ç m|ü&Ó’Hê yê] bÕsƒ¡XÊ\ nqTuÛÑyê\qT MT≈£î #ÓbÕŒsê? ne⁄qT

nsTT‘ yê] nqTuÛÑyê\‘√ MT nqTuÛÑyê\qT b˛*Ã #·÷&É+&ç. Ò<äT nsTT‘ yê] nqTuÛÑyê\qT

‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+∫ yêÏ‘√ MT nqTuÛÑyê\qT b˛\TÃø√+&ç. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰\T,

eTÚ[ø£ edü‘·T\T Ò<ë yÓTT‘·Ô+ bÕsƒ¡XÊ\ |ü]düsê\˝À @yÓTÆHê uÛÒ<ë\T >∑T]Ô+#êsê? n$ @$TÀ

ù|s=ÿq+&ç.

>∑‘· ø±\+˝À ñbÕ<Ûë´j·T πø+Á~‘· uÀ<Ûäq $<Ûëq+, n‹ Áø£eT•ø£åD ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\qT

>∑T]+∫q ø£<∏ä\qT $H ñ+≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\ uÛÑj·T+‘√ $<ë´s¡Tú\T m˝≤+Ï Á|üXï\T n&É>∑&ÜìøÏ

kÕVü≤dæ+#· Òø£b˛j·÷s¡T. ne>±Vü≤qø£+f… ø£+sƒ¡düú‘·≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ã&ç+~. ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\ìï

ñbÕ<Ûë´j·T πø+Á~‘ê\T. MT s√E\˝À ‘·s¡>∑‘·T\T ‘·≈£îÿe ñbÕ<Ûë´j·T πø+Á~‘·+>±qT, ø=+‘·

Á|üC≤kÕ«eT´ j·TT‘·+>± ñ+&$. Á|üXï\T n&çπ>+<äT≈£î $TeTà*ï nqTeT‹+∫ ñ+≤s¡T. düVü≤bÕsƒ¡

ø±s¡ ø£ ≤bÕ\ Á|üD≤[ø£ À MTs¡T uÛ≤>∑kÕ«eT´ …’ ñ+&ç ñ+≤s¡T.

6.2.1 bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú À e÷s¡TŒ\T

kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À >∑T]Ô+#·<ä–q n_Ûeè~∆ #√≥T #düT≈£î+~. UEE

ÄXj·T kÕ<Ûäq≈£î <X+˝À C≤rj·T $<ë´ $<Ûëq+ (NPE) <ë«sê #=s¡e rdüTø=ì eTT+<äT≈£î

kÕ>∑&É+ô|’ MTs¡T $ì ñ+≤s¡T. n+<ä]øÏ $<ä qT (EFA) n+~+#·T≥≈£î 1980, 1990 <äXø±\˝À

Ä|üπswüHé u≤¢ø˘ uÀs¡T¶ |ü<∏äø£+ (OBB), •øå± ø£]à ÁbÕC…≈£îº (SKP), Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´

ÁbÕC…≈£îº (APPEP), ;Vü‰sY $<ë´ ÁbÕC…≈£îº (BEP), ñ‘·Ôs¡ Á|ü<˚XŸ uÒdæø˘ $<ë´ ÁbÕC…≈£îº (UPBEP),

eTVæ≤fi≤ düe÷K´ (MS), ˝Àø˘ »+_wt ÁbÕC…≈£îº (LJP) e+Ï |ü<∏äø±\T rÁe‘·s¡+ #XÊsTT. õ˝≤¢

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´ ø±s¡ Áø£eT+ (DPEP) 90e <äXø£+˝À <X+˝Àì 12 sêÁcÕº\˝À >∑\ 72 õ˝≤¢ À¢

ÁbÕs¡+_Û+|üã&ç Áø£eT+>± nìï õ˝≤¢\≈£î <äX¯\ yê]>± $düÔ]+#·ã&ç+~. Bì Á|ü<Ûëq \ø£å +

H√Ÿ‡

30

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

<X+˝Àì ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À $<ë´]ú πø+Á~‘· $<ë´ $<ÛëHêìï nqTdü]+#·&É+, <ëìì nìï s¡ø±\

|æ\¢\≈£î n+<äCÒj·T&É+. 2002 dü+ˆˆ˝À düs¡« •ø£å n_Ûj·÷Hé (SSA) <ë«sê <˚X¯+ yÓTT‘·Ô+>±

kÕs¡«Á‹ø£ m*yÓT+≥Ø $<ä (UEE) kÕ<Ûäq≈£î ñ<ä eTØ‹˝À ø±s¡ Áø£e÷\T neT\T |üs¡T#·ã&çHêsTT.

SSA Á|ü<Ûëq \øå±´\T ` kÕs¡«Á‹ø£ n+<äTu≤≥T, #·<äTe⁄ø=qkÕ–+|ü⁄, $<ä ˝À *+>∑|üs¡yÓTÆq,

kÕ+|ò”Tø£|üs¡yÓTÆq n+‘·sê\qT |üP&ÉTÃ≥ eT]j·TT |æ\¢\ nuÛÑ düq kÕúsTT\ ô|+|ü⁄<ä\. á \øå±´\

kÕ<Ûäq≈£î SSA, bÕsƒ¡XÊ\≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î $$<Ûä s¡ø±\ ø±s¡ Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+∫+~.

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À Ç+‘·≈£î eTT+<äT mqï&ÉT Òì$<Ûä+>± »]–q ˇø£ #ê]Á‘ê‘·àø£ dü+|òüT≥qqT

>∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃ≈£î+≤sê? ne⁄qT MT n+#·Hê (guess) dü¬s’q~ø±e#·TÃ. ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î

u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ #·≥º+ ` 2009 <ëì neT\T >∑T]+∫ MTs¡T >∑‘· j·T÷ìŸ À #·~$ ñHêïs¡T.

á dü<äTbÕj·÷\T m*yÓT+≥Ø kÕúsTT˝À 5 ` 14 dü+ˆˆ\ ej·TdüT‡>∑\ |æ\¢\ qyÓ÷<äT

82% ô|]–+~ ø±ì <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ë´]ú πø+Á~‘· uÀ<Ûäq nuÛÑ düq $<ÛëHê\T

neT\T |üs¡T#·ã&çq|üŒÏøÏ 8e ‘·s¡>∑‹ #˚s¡ø£ eTT+<˚ qyÓ÷<Ó’q yê]˝À 50% |æ\¢\T Á&Ü|t

ne⁄À\T>± e÷s¡T‘·THêïs¡T. <ëìøÏ ‘√&ÉT Á|üdüTÔ‘· bÕsƒ¡XÊ\ $<Ûëq+ |æ\¢\ô|’ n~Ûø£ ‹Ô&ç uÛ≤sêìï

ø£*–düTÔHêïsTT. BìøÏ ø±s¡D+ $<ë´ Á|üD≤[ø£ ìsêàD+, e´øÏÔ>∑‘·, kÕ+|òæTø£ |ü]düsê\T ˇø£ <ëì

ø=ø£Ï ø£*j·Tø£ b˛e&É+, n˝≤π> ñbÕ<ë´j·TT\T ≈£L&Ü Äq+<ä<ëj·T nuÛÑ düHêìøÏ eT]j·TT

$<ë´s¡Tú\ nedüsê\≈£î ‘·–q $<Ûä+>± nqTdü+<Ûëì+#·&É+˝À dü¬s’q $<Ûä+>± Á|ü‹ düŒ+~+#·&É+ Ò<äT.

‘êeTT Væ≤+#·T≈£îqï $<ÛëHêHï bÕÏdüTÔHêïs¡T. SSA <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú düMT|ü |ü]düsê\≈£î

>∑]wüº+>± $düÔ]+∫q|üŒÏøÏ HêD´‘· n+X+ô|’ Ç+ø± ÁX$T+#· e\dæq nedüs¡+ ñ+~. MT |ü]düs¡

ÁbÕ+‘ê\˝À |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T˝≤¢ >∑T]Ô+|ü⁄ Òì Á|üsTTy˚≥T bÕsƒ¡XÊ\\T |ü⁄≥Tºø=düTÔHêïj·Tì MT <äèwæºøÏ

e∫ÃHêj·÷? á bÕsƒ¡XÊ\\T Ä+>∑¢e÷<Ûä eT+ ù|]≥ uÛ≤y√<«>∑ s¡÷|ü+˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT eTuÛÑ

ô|&ÉT‘·THêïsTT. Äø£s¡D°j·T Á|üø£≥q\T, bÕ πøõ\‘√ ‘·≈£îÿe ÁbÕe÷DÏø£+ >∑\ $<ä qT n+~dü÷Ô

e´edüúqT qwüº|üs¡TdüTÔHêïsTT.

ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç>± MT bÕsƒ¡XÊ\˝À Ç<=ø£ düyê\T>± nqTuÛÑyê\T #Ó+<äT‘·THêïsê?

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ MTs¡T m<äTs=ÿH düyêfifl C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T#j·T+&ç.

6.2.2 ñbÕ<Ûë´j·TTì eTT+<äTqï düyêfi¯ófl

kÕs¡«Á‹ø£ m*yÓT+≥Ø $<ä bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düyêfiófl $düs¡&É+ ø=qkÕ>∑T‘·÷H

ñ+~. kÕs¡«Á‹ø£ qyÓ÷<äT, kÕs¡«Á‹ø£ #·<äTe⁄ø=qkÕ–+|ü⁄ düeTdü \≈£î |ü]cÕÿsê\qT Ç+ø± #s¡Tø√e\dæ

ñ+~. m*yÓT+≥Ø kÕúsTT˝À HêD´‘· düeTdü qT ≈£L&É |ü]wüÿ]+#· e\dæ ñ+~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

uÀ<ÛäHê kÕeTsêú´\ kÕ<Ûäq‘√ Vü‰MT kÕúìø£ düe÷»+‘√ dü‘·‡+ã+<Ûë\T ø£*– ñ+&ç |ü]düs¡

ÁbÕ+‘ê\˝Àì |æ\¢\+<äs¡T Áø£eT+>± bÕsƒ¡XÊ\≈£î e#·TÃq≥T¢ #=s¡e #·÷bÕ*. SSA, $<ë´Vü≤≈£îÿ

#·≥º+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä bÕsƒ¡XÊ\ düÁø£eT ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä ‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ç <qì ù|s=ÿHêïsTT. Ç∫Ãq

H√Ÿ‡

31

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

ì]›wüºdüeTj·T+˝À $<ë´Á|üD≤[ø£qT |üP]Ô#j·÷*. n˝≤π> πøkÕ] |üØø£å≈£î ã<äT\T>± ìs¡+‘·s¡

düeTÁ>∑eT÷˝≤´+ø£q+ #j·÷*. bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤Dø£$T°\ (SMCs) düuÛÑT´\T, Ç‘·s¡ kÕúìø£ düe÷»

Á|üeTTKT\ |ü≥¢ <ä>∑Z] dü+ã+<Ûë\T ø£*– ñ+&Ü*. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düe÷yXÊ\T ìs¡«Væ≤+∫ yê]

düeTø£å+˝À yê] |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#ê*. |æ\¢\ ô|s¡T>∑T<ä\, n_Ûeè~∆ À yês¡T uÛ≤>∑kÕ«eTT\>∑Tq≥T¢

#·÷&Ü*. >∑‘· ø±\+ø£+f… _Ûqï+>± Á|üdüTÔ‘·+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ düeTÁ>∑bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#ê*.

$<ë´]ú dü+|üPs¡í eT÷]ÔeT‘·«+ Á|ü‘˚´øÏ+∫ |æ\¢\ X¯øÏÔ kÕeTsêú´\T, Á|ü‹uÛÑ\qT >∑T]Ô+∫

ô|+|ü+~+#·&É+ô|’ $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+ Á|ü‘´ø£ <äèwæº ô|Ϻ+~. nuÛÑ düq ø£è‘ê´\T $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘·+>±

ñ+&ç C≤„HêH«wüD, XÀ~Û+#·&É+ (discovery) ô|’ <äèwæº kÕ]+#$>± ñ+&Ü*. s¡M+Á<äHê<∏ésƒê>∑÷sY

ªªmø£ÿ&É y˚T<ÛädüT‡ uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·+>± ñ+≥T+<√µµ (where the mind is without fear) nì ù|s=ÿqï

dü‘· + bÕsƒ¡XÊ\≈£î e]ÔdüTÔ+~. $<ë´s¡Tú\T ùd«#·Ã¤>± ‘·eT Ä˝À#·q\qT e´ø£Ô+ #j·T&ÜìøÏ yê]ì

uÛÑj·÷+<√fi¯Hê\T, ˇ‹Ô&ÉT\≈£î˝ÀqT ø±≈£î+&Ü #·÷&Ée\dæq nedüs¡+ ñ+~. M˝…’q+‘·es¡≈£î

e÷‘·èuÛ≤wü À uÀ~Û+#ê*.

á s¡+>±\T $$<Ûä <äX\˝À eè‹Ô |üs¡«ø£, eè‘· +‘·s¡ •ø£åD\ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô

n_Ûeè~∆øÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘êj·Tì K∫Ñ·+>± MTs¡T n+^ø£]+#·>∑\s¡T. C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø± #·Á≥+

` 2005 uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq˝À ìsêàD≤‘·àø£ yê<ä+ >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$+∫+~. $<ë´]∆ C≤„Hêìï

ì]à+#·Tø√e&É+˝À |æ\¢\ nuÛÑ düq≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT C≤„q ìsêàD+˝À düVü≤`ìsêà‘·>± e´eVü≤]kÕÔ&ÉT.

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kÂø£s¡ ø£s¡Ô>±, C≤„q düèwæºø£s¡Ô>± bÕ≥T|ü&Ü*. ˇø£ eè‹Ô<ës¡Tì>± Ä˝À∫+#ê*.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T düTìï‘·‘·«+ ø£*– |æ\¢\T >∑èVü≤+, kÕ+|ò”Tø£, kÕ+düÿ è‹ø£ |ü]düsê\‘√ nqTdü+<Ûëq+

#dü÷Ô Hs¡TÃ≈£îH≥≥T¢ |æ\¢\T ø£qT>=q&É+ <ë«sê nuÛÑ dædü÷Ô n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&ÜìøÏ ‘·–q neø±XÊ\qT

ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ñbÕ<ë´j·TT&ÉT ‘·–q kÕeTs¡ú + ø£*– ñ+&Ü*.

á˝≤+Ï bÕÁ‘·\T ìs¡«Væ≤+#ê\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ˇø£yÓ’|ü⁄ $<ë´ Á|üD≤[ø£, $wüj·T

|ü]C≤„q+, uÀ<ÛäHêyÓTfi¯≈£îe\ô|’, eTs=ø£yÓ’|ü⁄ bÕsƒ¡XÊ\ e´ed”úø£s¡D, ìs¡«Vü≤Dô|’ dü¬s’q ne>±Vü≤q

ø£*– ñ+&Ü*. $<ä n+fÒ düe÷#êsêìï e÷]Œ&ç #ùd j·÷+Á‹ø£ Á|üÁøÏj·Tø±<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T

düe÷#ês¡ e÷]Œ&ç yê´|ü≈£î\T ø±s¡T. $<ë´Á|üD≤[ø£qT $<ë´s¡Tú\ eTqTdüT‡\˝ÀøÏ dæús¡|üs¡#·&ÜìøÏ

ˇø£ ø°\ø£yÓTÆq eT<Ûä e]Ô>± |üì#j·÷* nuÛÑ düq nH~ πøe\+ ‘·s¡>∑‹>∑~ Hê\T>∑T >√&É\ eT<Ûä πø

|ü]$T‘·+ø±<äT. |ü⁄düÔø£πø+Á~‘· C≤„Hêìπø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü ÄC≤„Hêìï bÕsƒ¡XÊ\ ãj·T≥>∑\

ì»J$‘·+˝À »]π> düìïyXÊ\≈£î nqTdü+<Ûëq+ #j·÷*.

kÕs¡«Á‹ø£ m*yÓT+≥Ø $<ä ÄXj·T kÕ<Ûäq≈£î bÕsƒ¡XÊ\\≈£î SSA ø£*ŒdüTÔqï dü<äTbÕj·÷\qT

‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç.

H√Ÿ‡

32

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 1

Á|üXï\≈£î düe÷<ÛëHê\qT Ç∫Ãq düú\+˝À sêj·T+&ç.

á øÏ+~ yêÏøÏ ªdü‘· +µ Ò<ë, ªndü‘· +µ ‘Ó\T|ü+&ç

1. ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä´ø√dü+ u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ #·≥º+ 3 ` 14 dü+ˆˆ\ ej·TdüT‡>∑\

|æ\¢+<ä]ø√dü+

.................................................................................................

.................................................................................................

.................................................................................................

2. ìsêàD≤‘·àø£ nuÛÑ düq $<Ûëq+˝À, $<ë´s¡Tú\˝À uÛ≤eq\ n_Ûeè~∆øÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·–q

kÂø£sê´\T ø£*ŒkÕÔ&ÉT.

.................................................................................................

.................................................................................................

.................................................................................................

3. m*yÓT+≥Ø $<ä ˝À >∑TD≤‘·àø£‘·qT ô|+bı+~+# u≤<Ûä ‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\ô|’ ø±≈£î+&Ü

πøe\+ bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D ø£$T°\ (SMC)ô|’qH ñ+~.

.................................................................................................

.................................................................................................

.................................................................................................

6.3 bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú, n_Ûeè~∆øÏ düs¡«•ø£å n_Ûj·÷Hé ø±s¡ Áø£e÷\T

ø£è‘· + ` 2

MT bÕsƒ¡XÊ\˝À >∑\ dü<äTbÕj·÷\ C≤_‘êqT s¡÷bı+~+∫ <ëìì MT bÕsƒ¡XÊ\ s√E\‘√

b˛*Ã#·÷&É+&ç.

MTs¡T ‘·j·÷s¡T#dæq C≤_‘ê˝À Ç+Ï qT+&ç bÕsƒ¡XÊ\≈£î <ä÷s¡+, ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T, Ç‘·s¡

>∑<äT\T, s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙s¡T yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ+&ç ñ+≤sTT. bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äTu≤≥T, >∑TD≤‘·àø£‘·,

düe÷q‘·«+ kÕ<Ûäq≈£î SSA nHø£ dü<äTbÕj·÷\T ø£*Œ+∫<äH ø±s¡ Áø£e÷\qT Á|üyXô|Ϻ+<äH

yêdüÔyêìï MTs¡T Á>∑Væ≤+∫ ñ+&Ée#·TÃ. MÏ >∑T]+∫ >∑‘· j·T÷ìŸ À n<Ûä j·Tq+ #dæ ñHêïs¡T.

#·ø£ÿÏ $<ä q+~+#·T≥≈£î, |æ\¢\+<ä]øÏ ø£ dü edü‘·T\T ø£*Œ+#·&ÜìøÏ Á|ü»\+‘ê ø£*dæ ø£≥Tº>±

H√Ÿ‡

33

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

|üì#düTÔHêïs¡T. bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú n_Ûeè~∆øÏ SSA Á|üyX ô|Ϻq ø±s¡ Áø£e÷\T á øÏ+<ä ù|s=ÿqã&çq$.

• Á|ü‹ ìyêdüÁbÕ+‘·+ ˇø£ øÏ.MT |ü]~Û À ˇø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ñ+&≥≥T¢ Ò≈£î+fÒ

q÷‘·q ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\qT kÕú|æ+#ê*. ø£ yfi >∑‘· ¬s+&ÉT dü+ˆˆ\ qT+&ç $»j·Te+‘·+>±

q&ÉTdüTÔqï $<ë´ Vü‰MT |ü<∏äø£+ (EGS) πø+Á<ë\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\T>± ñqïrø£]+#ê*.

sêÁcÕº\T n+<äT≈£î ‘·–q #·s¡ \T rdüTø√yê*.

• Á|ü‹ ¬s+&ÉT ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î ˇø£ ñqï‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ñ+&Ü*.

• Á|ü‹ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ø£ dü+ ¬s+&ÉT ‘·s¡>∑‹>∑<äT\T, es¡+&Ü, Ç<ä›s¡T ñbÕ<Ûë´j·TT\qT ø£*Z

ñ+&Ü*. M …’q+‘· es¡≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£, ñqï‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ø£

>∑~ ñ+&Ü*. ñqï‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\/ôdø£åHé\≈£î ˇø£ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì>∑~ ñ+&Ü*.

• @ kÕúsTT˝Àì $<ä´¬ø’Hê Ç|üŒÏøÏ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø√dü+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T yÓHÓïeTTø£>±

ì\TdüTÔHêïsTT. s¡÷ˆˆ\T 150/`\≈£î $T+#·≈£î+&Ü ÁbÕ<∏ä$Tø£, ñqï‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À

#·<äTe⁄‘·Tqï u≤*ø£\T/SC/ST |æ\¢\+<ä]øÏ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T ñ∫‘·+>± |ü+|æD° #j·÷*.

• ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À >∑\ |æ\¢\T eT÷s¡Ô Á|ü#ê\ø£ C≤„Hê‘·àø£ n_Ûeè~∆ <äX˝À ñ+≤s¡T.

ø±e⁄q á kÕúsTT˝À uÛ≤eq\ n_Ûeè~∆øÏ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á–ì ‘·|üŒ≈£î+&Ü

ñ|üjÓ÷–+#ê*. Bìø√dü+ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq |ü]ø£sê\ (TLE) düeT≈£Ls¡TÃø=qT≥≈£î

dü<äTbÕj·T+ ø£*Œ+#·ã&ç+~.

• kÕúìø£ |ü]dæú‘·T\T, nedüsêìï ãϺ (TLE)qT ùdø£]+#ê*. Ç+<äTø√dü+ SSA <ë«sê

Á|ü‹bÕsƒ¡XÊ\≈£î s¡÷. 10,000/` Ä]úø£ düVü‰j·T+ n+~+#·ã&ÉT‘·T+~. bÕsƒ¡XÊ\ `

Á>±eTkÕúsTT˝À VEC/SMC \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ø£*dæ ìs¡ísTT+∫ #·ø£ÿì

ñ|üø£s¡D≤\qT ùdø£]+#ê*. Ä ÁbÕ+‘·+˝À $<ä´, bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆øÏ Á|ü‹<äX¯˝À

ñbÕ<Ûë´j·TT\T, kÕúìø£ düe÷»+ ø£*dæø£≥Tº>± ◊ø£ ‘·‘√ |üì#j·÷*. Á|ü‹ ñqï‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£

bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ nedüsê\ ø√dü+ s¡÷.\T 50,000/` #=ˆˆq neø±X+ ø£\<äT. Çø£ÿ&É

≈£L&É kÕúìø£ bÕsƒ¡XÊ\ nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± ñ|üø£s¡D≤\ düMTø£s¡D≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T,

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ìs¡«Vü≤D ø£$T°\T eT÷≈£îeTà&ç (collective) ìs¡íj·÷\T rdüTø√yê*.

<ä÷s¡ÁbÕ+‘·+ Ò<ë |ü≥ºD≤\ qT+&ç ø=Hê\ì bÕsƒ¡XÊ\ ø£$T° ìs¡ísTTùdÔ õ˝≤¢kÕúsTT

ø£$T° <ë«sê ùdø£s¡D≈£î dæbòÕs¡düT #j·÷*.

• bÕsƒ¡XÊ\ nq>± uÛÑeq+ ≈£L&É ñ+≥T+~. dæ$ Ÿ |üqT\ô|’ Ks¡TÃqT ìj·T+Á‹+#·T≥≈£î

SSA ì<ÛäT\˝À 33%πø |ü]$T‹ì $~Û+∫+~. á ì<ÛäT\T bÕsƒ¡XÊ\ edü‘·T\T, BRC/

CRC ìsêàD≤ìøÏ $ìjÓ÷–kÕÔs¡T. ø£¢düºsY eqs¡T\ πø+Á<ë\T CRC ñ+& bÕsƒ¡XÊ\˝À

n<äq|ü⁄ ‘·s¡>∑‹ ìsêàD≤ìøÏ neø±X+ ø£\<äT. Ä|ò”düT uÛÑeHê\ ìsêàD+ ]ù|s¡¢≈£î m˝≤+Ï

ì<ÛäT\T πø≤sTT+#·ã&É Ò<äT. #·ø£ÿÏ eqs¡T\ Á|üD≤[ø£ ø√dü+ õ˝≤¢ kÕúsTT˝À ì|ü⁄DT\‘√

H√Ÿ‡

34

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

eTÚ*ø£ edü‘·T\T Á|üD≤[ø£\qT ‘·j·÷s¡T#sTT+#ê*.

• bÕsƒ ¡XÊ\ uÛ Ñeq ìsêàD+, ]ù|s¡ ¢≈£î >∑\ ì<Û äT\qT <äT]«ìjÓ÷>∑|üs¡T#·≈£î+&Ü

düe÷»uÛ≤>∑kÕ«eT´+ <ë«sêH Ks¡TÃ #j·÷\qï~ SMC/VEC <ë«sê »s¡>±*. SSA

]ù|s¡¢ø√dü+ Á|ü‹ dü+ˆˆ s¡÷. 5000/` \≈£î $T+#·≈£î+&Ü Ks¡TÃ#j·TT≥≈£î >∑]wüº |ü]$T‹

$~Û+∫+~. Ç+<äT≈£î bÕsƒ¡XÊ\ ø£$T° <ë«sê Á|ü‹yê<äq\T |ü+bÕ*.

• ñ|üø£s¡D≤\ ]ù|s¡Tø√dü+ Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\≈£î/ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ]ø£]+>¥ Á>±+≥TqT

$ìjÓ÷–+#·Tø=qT≥≈£î neø±X+ ø£\<äT. s¡÷. 2000/` Á|ü‹ dü+ˆˆ ÁbÕ<∏ä$Tø£, ñqï‘·

ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\≈£î n+<äCÒj·Tã&ÉT‘·T+~. Bìì VEC/SMC\ <ë«sêH bÕs¡<äs¡Ùø£+>±

Ks¡TÃ#j·÷* n< $<Ûä+>± Á|ü‹ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ °#·s¡T Á>±+≥T s¡÷. 500/` bÕs¡<äs¡Ùø£+>±

$ìjÓ÷–+#ê*.

• Á|ü‘´ø£ nedüsê\T>∑\ |æ\¢\|ü≥¢ SSA Á|ü‘´ø£ ÁX<ä∆ eVæ≤+∫+~. Á|ü‹ |æ\¢yêìøÏ (CWSN)

s¡÷.\T 1200/` #=|üŒq Ä |æ\¢\qT kÕ<Ûës¡D bÕsƒ¡XÊ\˝À dü$Tà[‘·+ #j·T&ÜìøÏ ì<ÛäT\qT

πø≤sTTdüTÔ+~. Ç‘·s¡ õ˝≤¢kÕúsTT eqs¡T\ dü+düú\T Á|ü‘´ø£ nedüsê\T>∑\ |æ\¢\ $<ä ø√dü+

uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #j·TT≥≈£î Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

C≤rj·T C≤„q ø£MTwüHé (NKC) bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TT\T n‘· +‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq

n+XÊìøÏ (important element) #Ó+~q yês¡ì >∑eTì+∫+~. <X+˝À $$<Ûä $<ë´kÕúsTT\˝À

ns¡Ω‘·\T>∑\, Áù|s¡D bı+~q ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø=s¡‘· rÁe+>± ñ+~. düe÷»+˝À kÕ+|ò”Tø£, Ä]úø£,

sê»ø°j·T e÷s¡TŒ\qT ‘˚e&ÜìøÏ düT$XÊ\ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´e´edüú˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ÛäT\T

ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T yê] eè‹Ô n_Ûeè~∆ >∑T]+# e÷≤¢& eTT+<äT ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô jÓTTø£ÿ

Á|ü‘´ø£ \ø£åD≤\qT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

6.4 uÀ<Ûäq ˇø£ eè‹Ô

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ düVü≤ Á|ü|ü+#·+˝Àì nìï <˚XÊ\T ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô n_Ûeè~∆ô|’ Á|ü‘˚ ø£

ÁX¯<ä∆ eVæ≤düTÔHêïsTT. ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô n_Ûeè~›ì >∑T]+∫ |üP]Ô>± ‘Ó\TdüT≈£îH˚ eTT+<äT eè‹Ô

n+fÒ @$TÀ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. Á|ü‘´ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T ø£*Zq ˇø£ kÕ+Á|ü<ëj·T|üì |ü<ä∆‹ (occupa-

tion) <ë«sê Ç‘·s¡T\≈£î ùde\T n+~+#< eè‹Ô. á ùde≈£î y‘·q+/>ös¡ey‘·HêìøÏ dü+ã+<Ûä Ò<äT.

Ç<=ø£ e÷qeùde. n+<äTπø Ç~ >ös¡eÁ|ü<ä eè‹Ô (noble profession)>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~+~.

Bì <ë«sê e´øÏÔ>∑‘·+>±, dü«‘·+Á‘·+>± Ò<ë dü+düú <ë«sê »≥Tº>±>±ì ùde\T n+~+#·e#·TÃ.

ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô \ø£åD≤\T ø=ìï á øÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.

m) uÀ<Ûäq n+fÒ πøe\+ $wüj·÷+XÊ\qT ne>±Vü≤q Ò≈£î+&Ü ø£*–+#·&É+ø±<äT. BìøÏ

H√Ÿ‡

35

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD, HÓ’|ü⁄D≤´\T nedüs¡+. $<ë´s¡Tú\T Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq nuÛ≤´düHêìøÏ uÀ<Ûäq

#·ø£ÿì Á|üD≤[ø£, ìs¡«Vü≤D‘√ ≈£L&çq~. uÀ<Ûäq n+fÒ #ê˝≤ düT\uÛÑyÓTÆq<äH Á>±Vü≤´XøÏÔ

kÕe÷q´yÓTÆq|üŒÏøÏ #·ø£ÿÏ uÀ<Ûäq XÊÁd”Ôj·T Á|üÁøÏj·T˝À nq>± ` $X‚¢wüD, dü+X‚¢wüD

yÓTT<ä\>∑TyêÏ‘√ ≈£L&ÉTø=ì ñ+≥T+~.

_) eè‹Ô $»j·Te+‘·+ ø±e&ÜìøÏ eè‹Ô ìj·Te÷e[ ñ+~. uÀ<Ûäq ø£ ÁX‚wüyÓTÆq eè‹Ô ø£qTø£

Ç~ ìkÕ«s¡úùde, $\Te\ e´edüú‘√ düyÓTÆø£ |üs¡#·ã&ç ñ+~.

dæ) eè‹Ô ÀøÏ Á|üy•+# eTT+<äT Bs¡Èø±*ø£ •ø£åD, ‘·sê«‘· m|üŒÏø£|ü&ÉT C≤„Hêìï, HÓ’|ü⁄D≤´\qT

yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø=qT≥≈£î dü«\Œø±*ø£ eè‘· +‘·s¡ •ø£åD Çe«ã&ÉT‘·T+~. bÕsƒ¡XÊ\˝À uÀ<Ûäq

nH~ eè‹Ô |üPs¡«ø£, eè‘· +‘·s¡ •ø£åD‘√ ≈£L&ÉTø=ì ñ+≥T+~.

&ç) eè‹Ô nH~ düuÛÑT´\‘√ ø£ Á|ü‘´ø£ Á>∑÷|ü⁄, Ä Á>∑÷|ü⁄ Ädü≈£îÔ\T/\øå±´\T kÕ<Ûäq≈£î ø£èwæ#düTÔ+~.

Ç) eè‹Ô ˇø£ kÕ+|ò”Tø£ ùde. Ç~ ñ∫‘·+ ø±q|üŒÏøÏ, kÕ+|ò”Tø£ Á|ü>∑‹, n_Ûeè~∆, ÄXj·T

kÕ<Ûäqø√dü+ ø£èwæ#düTÔ+~.

mdt) eè‹Ô ‘·q dü«+‘· eè‹Ô e´ekÕú|üqqT ø£*Zñ+≥T+~.

õ) Ç‘·s¡eTT\˝À˝≤π> uÀ<Ûäq ≈£L&É Áø£e÷qT>∑‘· C≤„q+ ñ+≥T+~. á C≤„q+ nìï s¡+>±\

qT+&ç ñ‘·ŒqïeTÚ‘·T+~. uÀ<ÛäHê |ü]C≤„q+ kÕ+|ò”Tø£, e÷qdæø£, #ê]Á‘·ø£, sê»ø°j·T,

Ä]úø£ s¡+>±\ qT+&ç ñ‘·ŒqïyÓTÆq~. MÏ‘√bÕ≥T uÀ<ÛäHêeè‹Ôì Á|üuÛ≤$‘·+ #ùd ‘ê‹«ø£,

eT‘· dü+ã+<Ûä Ä<Ûë´‹àø£ |üs¡yÓTÆq n+XÊ\T m≈£îÿe>± ñ+≤sTT.

@ eè‹Ô nsTTHê düJe+>± ñ+&Ü\+fÒ n~ m|üŒÏø£|ü&ÉT eè~∆ #Ó+<äT‘·÷ ñ+&Ü*. á

dü‘· + uÀ<Ûäq≈£î ≈£L&É e]ÔdüTÔ+~. |ü]XÀ<ÛäHê ø£è‘· + <ë«sê düèwæº+#·ã&çq q÷‘·q C≤„q+ e\¢

uÀ<Ûäq eè‹Ô À ô|s¡T>∑T<ä\ ø£ì|ædüTÔ+~. uÀ<Ûäq˝À |ü]XÀ<Ûäq ˇø£ ÁøÏj·÷o\ø£ s¡+>∑+. ˇø£ e´øÏÔ

uÀ<ÛäHê eè‹Ô À #sê\+fÒ eTT+<äT>± Á|üyX •ø£åD bı+<ë*. <ëìH eè‹Ô |üPs¡«ø£ •ø£åD (pre-

service training) n+≤s¡T. n˝≤π> eè‹Ô À #]q ‘·sê«‘· uÀ<ÛäHê s¡+>∑+˝À m|üŒÏø£|ü&ÉT

#√≥T #düT≈£îH e÷s¡TŒ\qT, n<äTHê‘·q n_Ûeè~∆ì ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ìs¡«Væ≤+# •ø£åDqT eè‘· +‘·s¡

•ø£åD (in serviec training) n+≤s¡T. düe÷»+˝À eè‘· +‘·s¡ eè‹Ô n_Ûeè~∆ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îH

eTT+<äT $<ë´ e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘· >∑T]+∫ nH«wæ<ë›+.

MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 2

á øÏ+~ Á|üXï\≈£î düe÷<ÛëHê\qT Ç∫Ãq düú\+˝À sêj·T+&ç.

á øÏ+~ yêÏ À uÀ<ÛäHê eè‹ÔøÏ #Ó+~q/#Ó+<äì \ø£åD≤\T @$? ne⁄qT nsTT‘ 'Y' nì, Ò<äT

nsTT‘ ªNµ nì dü÷∫+#·+&ç.

H√Ÿ‡

36

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

1. uÀ<Ûäq Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD, HÓ’|ü⁄D≤´\‘√ ≈£L&ç ñ+≥T+~. .............

2. |ü]XÀ<Ûäq ø£è‘ê´\T n+‘· eTTK´+ ø±<äT. .......................

3. uÀ<Ûäq XÊÁd”Ôj·T Á|üÁøÏj·T\‘√ ≈£L&ÉTø=ì ñ+≥T+~ .............

4. uÀ<ÛäHê eè‹Ô À $\Te\T ˇø£ düyÓTÆø£ uÛ≤>∑+ .......................

5. Bìì e´øÏÔ>∑‘·+>±, dü«‘·+Á‘·+>± ìs¡«Væ≤+#· ÒeTT ..............

6.5 $<ë´e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·

uÛ≤s¡rj·T $<ë´ø£MTwüHé 1964 ` 66 ªªuÛ≤s¡‘·<˚X¯ uÛÑ$wü ‘·TÔ Ç|ü&ÉT ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À

s¡÷bı+<äT‘·T+~µµ nì e´ø°Ôø£]+∫+~. n<˚ ‘·s¡Vü‰˝À C≤rj·T $<ë´ $<Ûëq+ ` 1986

ªªñbÕ<Ûë´j·TTì ôVA<ë Ä düe÷»+ jÓTTø£ÿ kÕ+|ò”Tø£, kÕ+düÿ è‹ø£ ø£≥Tºu≤≥¢ô|’ Á|ü‹_+_düTÔ+~.

n+‘ ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕúsTTøÏ $T+∫ @ Á|ü»\T ñ+&És¡T.µµ nì H=øÏÿ#Ó|æŒ+~. á Á|üe#·Hê\T

e÷qe⁄ì C≤„HêH«wüD˝À ø£ C≤„q Á|üuÀ<Ûä≈£î&ç>±, dü÷Œ¤]Ô<ë‘·+>± Áb˛‘·‡Vü≤≈£îìøÏ>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

n‹eTTK´yÓTÆq bÕÁ‘· ìs¡«Vü≤Dô|’ Á|ü‹_+_kÕÔsTT. <X+˝Àì $<ë´ e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·

ø°\ø£yÓTÆq|üŒÏøÏ, ˇø£ eè‹Ô eè~∆ #Ó+<äT≥˝À Ç|üŒÏøÏ yÓqTø£&ÉT>∑T ydüTÔH ñ+~. 1948 ` 49

dü+ˆˆq≈£î ˇø£kÕ] yÓ[‘ j·T÷ìe]‡° $<ë´ø£MTwüHé ªªá <X Á|ü»\T $<ä qT ˇø£ eè‹Ô>± #ê˝≤

HÓeTà~>± >∑T]ÔdüTÔHêïs¡T. n+<äTø√dü+ Ç‘·s¡ eè‘·TÔ\˝À e …H BìøÏ ≈£L&É rÁe+>± (Intensive)

‘·j·÷s¡T#˚j·÷*µµ nì e´ø£Ô+ #˚dæ+~. á Á|üe#·q+ Ç|üŒÏøÏ e]ÔdüTÔ+~. C≤rj·T bÕsƒ¡XÊ\

e´edüú≈£î düeTs¡∆e+‘·T …’q ñbÕ<Ûë´j·TT\ ÁbÕeTTK´‘·qT ø±<äq ÒeTT. nuÛ≤´dü≈£îì $<ë´kÕ<Ûäq,

>∑TD≤‘·àø£‘· Ä]úø£ kÕúsTT˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕeTs¡ú +, düŒèVü≤, Áù|s¡Dô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~.

ñbÕ<Ûë´j·TT\ nø£&É$Tø, eè‹Ô|üs¡ Á|üe÷D≤\T $<ë´ ÄXj·÷\ kÕ<Ûäq˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À

düŒwüºyÓTÆq n+XeTì MTs¡T n+^ø£]+#·>∑\s¡T. eè‹Ô |üPs¡«ø£, eè‘· +‘·s¡ •ø£åD ø±s¡ Áø£e÷\ <ë«sê

düeTs¡úe+‘·yÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TT\qT ‘·j·÷s¡T#j·T&É+, ‘·<ë«sê eè‹Ôì n_Ûeè~∆#j·T&É+ ñbÕ<Ûë´j·T

$<ë´e´edüú ÄXj·T+, ˇø£ yÓ\T>∑T ‘·TqïB|ü+ e÷Á‘·yT eTs=ø£ BbÕìï yÓ*–+#·>∑\<äT. n+<äT≈£î

ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT nuÛ≤´dü≈£î&ç>± ñqï|ü& Ç‘·s¡T\T

Hs¡TÃø=qT≥≈£î ø£èwæ #kÕÔ&ÉT. ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nHø£ bÕÁ‘·\qT ìs¡«Væ≤+#·e\dæ edüTÔ+~.

yêÏì >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

6.5.1 ñbÕ<Ûë´j·TTì ãVüQ$<ÛäbÕÁ‘·

$<ë´e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ãVüQ$<ÛäbÕÁ‘· b˛wædüTÔHêï&ÉT. yÓTT‘·Ô+ $<ë´ yê´|üø±ìøÏ

(transaction) Á|ü‘´øÏ+∫ bÕsƒ¡XÊ\, kÕúìø£ kÕúsTT˝À n‘·&ÉT/ÄyÓT ø£ ìsê«Vü≤≈£î&ÉT>± |üì#kÕÔ&ÉT.

n‘·&ÉT/ÄyÓT ìs¡«Væ≤+# ãVüQ$<ÛäbÕÁ‘·\T øÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.

H√Ÿ‡

37

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

• ‘·s¡>∑‹˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ uÀ<Ûä≈£î&ÉT, nuÛÑ düq≈£î ˇø£ kÂø£s¡ ø£s¡Ô, NCF ` 2005

Á|üø±s¡+ ñbÕ<ë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹>∑~ düVü≤`C≤„q ìsêà‘·.

• ñbÕ<Ûë´j·TTì nìï uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±]. ˇø£ ìsê«Vü≤≈£îì>±

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹>∑~˝À, bÕsƒ¡XÊ\˝À nìï s¡ø±\ $<ë´ ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT.

MTs¡T m|ü&Ó’Hê ‘·s¡>∑‹>∑~˝À @<Ó’Hê ø£è‘· + Ò<ë y&ÉTø£qT ìs¡«Væ≤+#êsê? mìï edüTÔe⁄\T/

$wüj·÷\T/eqs¡T\T nedüs¡eTÚ‘êsTT? MTs¡T düeT≈£Ls¡TÃ≈£îH˚ eqs¡T\ C≤_‘êqT

‘·j·÷s¡T#j·T+&ç. ø£ yfi n$ #ê˝≤ m≈£îÿe nedüs¡+, ‘·≈£îÿe düeTj·T+ ñ+fÒ @+#kÕÔs¡T?

eTs=ø£]ì yêÏì ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ düVü≤j·T+>± rdüTø=+≤s¡T. Á|üdüTÔ‘·+ ìs¡«Væ≤düTÔqï

ø£è‘ê´ìï $»j·Te+‘·+>± |üP]Ô#˚j·T&ÜìøÏ ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì>± MTs¡T $<ë´s¡Tú\≈£î,

Ç‘·s¡ e´≈£îÔ\≈£î dü¬s’q Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+∫ düeTq«j·T+‘√ #·ø£ÿ>± ìs¡«Væ≤+#·>∑\>±*.

• $<ë´s¡Tú\qT ‘·eT J$‘·+˝À n‘·´~Ûø£ X¯øÏÔe+‘·T\T>± ‘·j·÷s¡T#˚ùd+<äT≈£î yê]øÏ

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ øöì‡\sY>± düVü‰j·T|ü&Ü* |æ\¢yê&ÉT dü¬s’q ø√s¡T‡\qT m+|æø£

#düT≈£îH+<äT≈£î #·ø£ÿÏ neø±XÊ\T @$, mø£ÿ&ÉTHêïjÓ÷ n‘·&ÉT/ÄyÓT ‘√&ÉŒ&Ü*. |æ\¢\T

e´øÏÔ>∑‘·+>±, $<ë´|üs¡+>± düeTdü \qT kÕ~Û+# kÕeTsêú ìï @s¡Œs¡T#·T≥≈£î ø£èwæ#j·÷*

á $<Ûä+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, |æ\¢\ dæ<ä∆+>± ñqï düe÷<ÛëHê\qT Çe«≈£î+&Ü, dü«j·T+>±

düeTdü´\qT kÕ~Û+#·Tø=qT≥≈£î nedüs¡yÓTÆq e÷s¡Z<äs¡Ùq+ #˚j·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

düTìï‘·+>±, |ü]o\≈£î&ç>±, düVü‰qTuÛÑ÷‹‘√ \øå±´‘·àø£+>± ñ+≥÷, |æ\¢\qT Áù|$Tdü÷Ô,

yê]øÏ s¡ø£åDø£*Œdü÷Ô, yês¡T MT|ü≥¢ qeTàø£+ ø£*Zñ+&≥≥T¢ yÓT\>±*. ‘Ó*j·Tì <ëì

qT+&ç ‘Ó*dæq yêìøÏ n‘·&ÉT Á|üj·÷D+ kÕ–+#ê*.

• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø±s¡ |ü]XÀ<ÛäqqT bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À ìs¡«Væ≤+∫ uÀ<Ûäq˝À Á|ü‘´ø£ düeTdü \qT

|ü]wüÿ]+#·&É+, q÷‘·q |ü<ä∆‘·T\qT Á|üyX ô|≥º&É+ e+Ï$ #|ü≥Tº C≤„q ñ‘·Œ‹Ô<ës¡Tì>±

s¡÷bı+<ë*.

• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡XÊ\≈£î ` kÕúìø£ düe÷C≤ìøÏ yês¡~Û e+Ïyê&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\ nø£ÿ&ç

düe÷C≤ìøÏ ø£ ñ|üe´edüú bÕsƒ¡XÊ\ kÕúìø£ düe÷»+ eT<Ûä Á|ü‘´ø£ nqTã+<Ûëìï $<ë´Vü≤≈£îÿ

#·≥º+ Á|ü‘´ø£+>± ù|s=ÿ+~. Ç≥T bÕsƒ¡XÊ\, n≥TkÕúìø£ düe÷»+ Á|üjÓ÷»q+ bı+<äTq≥T¢

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûëìï nH«wæ+#ê*. bÕsƒ¡XÊ\, eqs¡T\≈£î kÕúìø£ düe÷»+ô|’

Ä<Ûës¡|ü&ç‘ düe÷» n_Ûeè~∆øÏ bÕsƒ¡XÊ\ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.

• kÕ+|ò”Tø£ e÷s¡TŒ≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ @C…+Ÿ>± ≈£L&É |üì#kÕÔ&ÉT. Ç+<äT≈£î n‘·ì

bÕÁ‘· bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç kÕúìø£ düe÷»yÓ’|ü⁄ Áø£eT+>± düe÷»+ yÓ’|ü⁄≈£î ø=qkÕ>∑T‘·T+~.

XÊÁd”Ôj·TyÓ’K] nedüsêìï eTq yÓTT<äÏ Á|ü<Ûëì »eVü≤sY ≤ Ÿ HÓÁVüA ù|s=ÿq>±, n~

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢ À¢ ÇqTeT&ç+|üCÒj·÷* (inculcate).

H√Ÿ‡

38

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

• sêC≤´+>∑+˝À ù|s=ÿqï Á|üC≤kÕ«eT´ ÄX¯j·÷\qT $<ä´ Ä#·]+|üCÒj·T&É+ô|’ C≤rj·T

$<ë´$<Ûëq+ 1986 (NPE - 1986) $#ês¡+ e´ø£Ô+ #dæ+~. <X kÕ+|ò”Tø£ ÄXj·÷\qT

‘·s¡>∑‹>∑<äT\˝ÀøÏ nqTe~+#·&É+, <X <ës¡Ùìø£‘· ø=s¡≈£î uÛÑ$wü ‘Y ‘·sêìï #j·T&É+ø√dü+

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ @C…+Ÿ>± |üì#kÕÔ&ÉT.

• ˇø£ Hêj·T≈£îì>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹, bÕsƒ¡XÊ\, kÕúìø£ düe÷C≤ìøÏ e÷s¡Z <äs¡Ùq+

#kÕÔ&ÉT. á ~X>± n_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î n‘·&ÉT/ÄyÓT Hêj·Tø£‘·«+ \ø£åD≤\T/HÓ’|ü⁄D≤´\T nq>±

ìs¡íj·÷\T rdüTø√e&É+, n+<äTu≤≥T˝À ñqï eqs¡T\qT düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+#·&É+

Væ≤+#·ì düeTdü´\T m<äT¬s’‘˚ yêÏøÏ |ü]cÕÿs¡+ ø£qT>=q&É+e+Ï$ ø£*Z ñ+&Ü*

Á|üuÛ≤e+‘·yÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üìøÏ Ç~ ≈£L&É ˇø£ Á|ü<ÛëqyÓTÆqbÕÁ‘·.

• uÀsê¶jYT ø£$T° (2009) $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+, <ëì neT\T dü+<äs¡“¤+˝À, $<ä´˝À

ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq<äì SSA ù|s=ÿ+~. m*yÓT+≥Ø $<ä dü+düÿs¡D˝À

ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘· ø°\ø£yÓTÆq<äì $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ >∑T]Ô+∫+~. u≤*ø£\T, nqqT≈£L\,

nD>±]q esêZ\ |æ\¢\+<äs¡T ‘·s¡>∑‹>∑~˝À Á|üyX+ bı+~ #·<äTe⁄ø=qkÕ–+# $<Ûä+>±

yê]ì Áù|s¡D #Ó+~+#ê*. Ç˝≤+Ï ø±s¡ Áø£e÷\≈£î ø£èwæ#dæ $<ë´_Ûeè~∆øÏ bÕ≥T|ü&

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î sêÁwüº|ü‹# ñ‘·ÔeT ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î nyês¡T¶qT Á|üø£Ï+#≥≥T¢ #·÷&Ü*.

6.5.2 düs¡«•ø£å n_Ûj·÷Hé À ù|s=ÿqï ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·

|ü≥+ : SSA bÕsƒ¡XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

Source : http://cms.boloji.com/articlephotos/100-Day10.jpg

bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú À ìsê∆]‘· e÷s¡TŒ\T ‘e&ÜìøÏ, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£ ø±+‹|ü⁄+»+ (torch

bearer)˝À n‘·ìô|’ |üP]Ô $XÊ«düeTT+∫+~. ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT>± MTs¡T e÷s¡TŒ≈£î düèwæºø£s¡Ô

nqT≥ j·T<Ûës¡ú+. SSA ñbÕ<Ûë´j·TT\T ìs¡«Væ≤+# nHø£ bÕÁ‘·\qT ù|s=ÿ+~. n$

H√Ÿ‡

39

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

1. bÕsƒ¡XÊ\ ãj·T≥>∑\ |æ\¢\≈£î (out of school children) düVü≤ø±s¡+ :

n+<ä]øÏ $<ä nH Á|üj·÷D+˝À @ ˇø£ |æ\¢yê&ÉT $T>∑\≈£î+&Ü |æ\¢\+<ä]ì bÕsƒ¡XÊ\˝À

#]Œ+#ê*. $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ Á|üø±s¡+ düeTT∫‘· ej·TdüT‡, kÕúsTT>∑\ Á|üyX+ bı+~q |æ\¢\≈£î

ìs¡+‘·s¡ düVü‰j·T+ n+~+#ê*.

2. e´‘ê´kÕ\T ‘=\–+#·T≥ :

$eø£å|üP]‘· Ä#·s¡DqT bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\T |üs¡#ê\Hêï Ò<ë neT\T|üs¡#·≈£L&É<äT nqï

n+X¯+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT. düeTj·÷qT≈£L\+>± nqTyÓ’q #·s¡´\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT rdüTø√e&É+ |æ\¢yêì dü+|üPs¡í n_Ûeè~∆øÏ >∑T+&Óø±j·T e+Ï$. Ç$ Á|üdüTÔ‘· dæú‹ì

Bs¡Èø±\+˝À e÷s¡TÑêsTT.

3. dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T :

eè‹Ô |üPs¡«ø£ •ø£åD Ç#˚ÃHêÏ <äX¯ qT+&ç dü$Tà[‘· ‘·s¡>∑‹ uÛ≤eqqT ø£*Œ+#·T≥≈£î

ñbÕ<Ûë´j·TT\qT #Ó’‘·q´e+‘·+ #j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. kÕ<Ûës¡D ‘·s¡>∑‹˝À $_Ûqï kÕeTsêú \T>∑\

|æ\¢\qT (CWSN) $T[‘·+ #j·÷*. ì|ü⁄DT\# Á|ü‘´ø£ e÷&É÷´\TqT s¡÷bı+~+∫ ñbÕ<Ûë´j·T

$<ë´, •ø£åD ø±s¡ Áø£e÷\˝À $ìjÓ÷–+#·e\dæ ñ+~. u≤¢≈£î/eT+&É\ kÕúsTT˝À |ü$Tà[‘·+ #j·T&É+˝À

@s¡Œ& Á|ü‘´ø£ düeTdü \ô|’ 20 s√E\ Á|ü‘˚ ø£ eè‘· +‘·s¡ •ø£åDqT ìs¡«Væ≤+#ê*.

4. ñbÕ<Ûë´j·TT\ Á|ües¡Ôq≈£î>∑\ ìj·Te÷\T :

$<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+˝À XÊØs¡ø£ <ä+&Éq, y˚~Û+|ü⁄\ô|’ ìùw<ëìøÏ ø=ìï ìj·Te÷\T

#√≥T#˚düTø=HêïsTT. Ä ìj·Te÷\qT K∫Ñ·+>± bÕÏùdÔ $eø£å|üP]‘· Ä#·s¡D n+XÊ\T

‘=\–b˛>∑\e⁄ ñ<ëVü≤s¡D≈£î <ä[‘· |æ\¢\# ÁXÊ$Tø£ |üqT\qT (menial tasks) #sTT+#&É+.

5. Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq uÀ<Ûäq ñ|üø£s¡D≤\ n_Ûeè~∆ :

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq ñ|üø£s¡D≤\ n_Ûeè~∆, ‘·s¡>∑‹>∑~˝À yêÏì $ìjÓ÷–+#·T≥˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ

düVü‰j·T|ü&É&É+ e\¢ kÕ+|ò”Tø£ nes√<Ûë\T ‘=\–b˛e⁄≥≈£î neø±X+ ø£\<äT. ñ|üø£s¡D≤\ n_Ûeè~∆ À

$wüj·Tì|ü⁄DT\T, bÂs¡düe÷»+˝Àì Á>∑÷|ü⁄\ qT+&ç kÕ+πø‹ø£ düVü≤ø±sêìï $ìjÓ÷–+#·Tø√yê*.

6. bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£ ìs¡«Vü≤D :

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T°\ (SMCs) <ë«sê düe÷» düVü≤ø±s¡+ rdüTø=ì bÕsƒ¡XÊ\

n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+∫, ìs¡«Væ≤+∫ bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆øÏ ø£èwæ#j·÷*.

ô|’q #·]Ã+∫q, bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·≈£î #Ó+~q n+XÊ\T dü÷∫+|üã&çqy

ø±ì, Çy˚ |üP]ÔkÕúsTTøÏ (exhaustive) #Ó+~q$ø±e⁄. ñbÕ<Ûë´j·TTì n+‘· ø°\ø£yÓTÆq e´øÏÔ

$<ë´_Ûeè~∆øÏ yπs mes¡T dü]b˛\s¡T. n+<äTe\¢ ñbÕ<Ûë´j·TTì eè‹Ô n_Ûeè~∆ #ê˝≤ eTTK´+. Bì

>∑T]+∫ ‘·sê«‘· ôdø£åHé À #·<äTe>∑\s¡T.

H√Ÿ‡

40

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 3

á øÏ+~ Á|üXï≈£î düe÷<ÛëHêìï Ç∫Ãq düú\+˝À sêj·T+&ç

1. bÕsƒ¡XÊ\, kÕúìø£düe÷» |ü]dæú‘·T\˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì jÓTTø£ÿ ◊<äT bÕÁ‘·\qT sêj·T+&ç.

..................................................................................................

..................................................................................................

..................................................................................................

6.6 ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô $ø±dü+/n_Ûeè~∆

ñbÕ<Ûë´j·TTì n_Ûeè~∆ ˇø£ düeTÁ>∑ Á|üÁøÏj·T Ç+<äT˝À nHø£ n+XÊ\T/ø√D≤\T nq>±

eT÷]ÔeT‘·«+, $<ë´Á|üD≤[ø£, eP´Vü‰\T, ìs¡«Vü≤D HÓ’|ü⁄D≤´\T e+Ï$ ≈£L&ç ñ+≤sTT. y>∑e+‘·+>±

C≤„q+ $düÔ]düTÔqï ‘·s¡TD+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eTqT ‘êeTT ø=‘·Ô $wüj·÷\qT ô|+bı+~+#·Tø√yê*.

$<ë´$wüj·Tø£, kÕ+|ò”Tø£ yêdüÔ$ø±\T ‘Ó*ù|<eT+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T m\¢|ü&ÉT n_Ûeè~∆ ~X˝ÀH

q&ÉT#·T≈£î+≤s¡T.

ñbÕ<Ûë´j·TTì eè‹Ô $ø±kÕìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·÷\qT eTq+ C≤Á>∑‘·Ô>∑ |ü]o*ùdÔ, eè‹Ô À

¬s+&ÉT <Û√s¡DT\T Á|ü<Ûëq+>± ø£ì|ækÕÔsTT.

i) dü+düú\ <ë«sê ì|ü⁄DT\ düVü‰j·T+‘√ ìs¡«Væ≤+# nedüs¡yÓTÆq ìs¡+‘·s¡+ eè‘· +‘·s¡

•ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\T

ii) dü«j·T+ nuÛÑ düq+, düeTej·TdüTÿ\ nuÛÑ düq+, düe÷»+˝À |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ \ <ë«sê

nuÛÑ düq+

ô|’ yêÏ À ¬s+&Ée~ $düÔè‘·+>± $düÔ]+#·ã&ç+~. nq>± ìj·T+Á‘·D |üP]‘· eè‘· +‘·s¡

•ø£åD≤ ø±s¡ Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+∫q|üŒÏøÏ düe÷»+˝À |üs¡düŒs¡ Á|ü‹ #·s¡ \ <ë«sê nqTuÛÑe |üPs¡«ø£+>±

dü«j·T+ nuÛÑ düHêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ã&ç+~.

ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô $ø±dü+

Source: :http://www.thehindu.com/multimedia/dynamic/00515/29mar_tysubns03_Tak_515979e.jpgachers.

H√Ÿ‡

41

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

eè‘· +‘·s¡ •ø£åD≈£î nHø£ qeT÷Hê\T ø£\e⁄. yêÏ À eTTK´yÓTÆq$.

• eTTU≤eTTœ dü+kÕú|üs¡qeT÷Hê : Ç+<äT˝À •ø£åD≤ dü+düú‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\# Hs¡T>± ‘·s¡>∑‹

uÀ<Ûäq >±$+#·&É+ <ë«sê •ø£åq Çe«ã&ÉT‘·T+~. ñ|üHê´dü+, Á|ü<äs¡Ùq, #·s¡Ã, ÁbÕC…≈£îº

|üì e+Ï uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\qT á •ø£åD˝À nqTdü]kÕÔs¡T. á qeT÷Hê <ë«sê düeTj·T+˝À

m≈£îÿe yÓTT‘·Ô+˝À/#ê˝≤ eT+~øÏ πøkÕ] •ø£åD Çe« ÒeTT.

• n+#Ó\yê] qeT÷Hê (Cascade Model): Bì˝À ¬s+&ÉT Ò<ë eT÷&É+#Ó\ e´edüú

<ë«sê •ø£åD Çe«ã&ÉT‘·T+~. yÓTT<äÏ / ô|’ kÕúsTT˝À ø°\ø£ ]k˛s¡T‡ e´≈£îÔ\≈£î •ø£åD

Çe«ã&ÉT‘·T+~. yês¡T ‘·sê«‘· (¬s+&Ée) kÕúsTT˝Àì ]k˛s¡T‡ e´≈£îÔ\≈£î •ø£åD ìkÕÔs¡T.

‹]– Ms¡T ∫e] kÕúsTT˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åDìkÕÔs¡T. á qeT÷Hê˝À m≈£îÿe eT+~øÏ

•ø£åD Çe«e#·Tà ø±ì uÛ≤eÁ|ükÕs¡ ˝À|ü Á|üuÛ≤e+ (transmission loss) ø£ì|ædüTÔ+~.

• <ä÷s¡ $<ä qeT÷Hê: á qeT÷Hê˝À ãVüQfi e÷<Ûä e÷\T nq>± eTTÁ<äD kÕe÷Á–,

ÁXeD, <äèX´ kÕe÷Á–, ∫Á‘ê\T ñ|üjÓ÷–+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åD Çe«ã&ÉT‘·T+~.

kÕ+πø‹ø£‘· ‘·«]‘·>∑‹ì eè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï ‘·s¡TD+˝À f…*ø±qŒ¤¬sqT‡\T, $&çjÓ÷ ø±qŒ¤¬sHé‡\

<ë«sê •ø£å≈£î\T eT]j·TT •ø£åD≤s¡TΩ\ eT<Ûä <ä÷s¡+ ‘·–Zb˛‘·T+~. kÕe÷õø£ HÓŸesYÿ

ôd’Ÿ\qT 24 >∑+≥\ $ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. á $<Ûëq+e\¢ ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À m≈£îÿe

eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î uÛ≤eÁ|ükÕs¡ ˝À|ü+ Ò≈£î+&Ü •ø£åD Çe«e#·TÃ.

eT]ø=ìï n+XÊ\qT eTq+ <äèwæº À ñ+#·Tø√yê*. Ç‘·s¡ dü+düú\˝ÀøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\qT

|ü+|æ •ø£åDìe«&Üìï n|òtôd’Ÿ $<Ûëq+ (off-site approach) >± eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\T |üì#ùd

#√≥H •ø£åDìùdÔ ÄHéôd’Ÿ $<Ûëq+ (on-site approach)>± |æ\TkÕÔs¡T. á ¬s+&ç+Ï À ÄHéôd’Ÿ

$<ÛëHêìπø ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ã&ÉT‘·T+~.

6.6.1 C≤rj·T kÕúsTT˝À $$<Ûä Á|üj·T‘êï\T

ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô $ø±dü ÁbÕ<Ûëq´‘·qT nH˚ø£ ø£MTwüHé\T, ø£$T°\T H=øÏÿ #ÓbÕŒsTT.

ìs¡+‘·s¡+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î eè‘· +‘·s¡ •ø£åD ìs¡«Vü≤Dô|’ C≤rj·T $<ë´ $<Ûëq+ ` 1986,

<ëì ø±sê´#·s¡D ` 1992 (NPE-1986 its POA-1992) ndü+‘·è|æÔô|’ Á|ü‘˚ ø£+ #˚XÊsTT.

DPEP, SSA eT]j·TT $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009 á s¡+>∑+ô|’ Á|ü‘´ø£ <äèwæº ô|≤ºsTT. 1986

dü+ˆˆ˝À C≤rj·T $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤ eT+&É* (NCERT) bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î kÕeT÷Væ≤ø£

•ø£åD (PMOST)qT ÁbÕs¡+_Û+∫+~. NPE`1986 ˝Àì q÷‘·q ÁbÕ<Ûëq´‘· s¡+>±\ô|’

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åD ìe«&É+ Bì Á|ü<Ûëq \ø£å +. ñbÕ<Ûë´j·TT\+<ä]øÏ •ø£åD ìe«&ÜìøÏ n+#Ó\

yê] e´edüú nedüs¡+ nsTT´+~. 1993`94 dü+ˆˆ˝À NCERT eT∞fl ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î

Á|ü‘˚ ø£ z]jÓT+fÒwüHé (SPOT) ù|]≥ Ä|üπswüHé u≤¢ø˘ uÀs¡T¶ (OBB) kÕe÷Á– $ìjÓ÷>∑+, ø£ dü

nuÛÑ düq kÕeTsêú \T (MLLs) ‘·<ë«sê ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûäq, $<ë´]ú πø+Á~‘· nuÛÑ düq $<Ûëq+ô|’

H√Ÿ‡

42

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

•ø£åD≤ ø±s¡ Áø£eT+ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&ç+~. \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î ¬s+&ÉT s¡ø±\ •ø£åD eT÷U≤eTTœ>±

ìs¡«Væ≤+#·&É+, dü«j·T+ nuÛÑ düq kÕe÷Á– ‘·j·÷s¡T #dæ ñ|üjÓ÷–+#·&É+ »]–+~.

DPEP ø±s¡ Áø£eT+ øÏ+<ä &Ó’Ÿ (DIETs)\‘√ bÕ≥T eT+&É\ / u≤¢ø ]b˛s¡T‡ πø+Á<ë\T

(BRCs), ø£¢düºsY ]kısY‡ πø+Á<ë\T (CRCs) <XeT+‘·≤ @sêŒ≥T #j·Tã&çq$. Ç$ Á|ü‘´øÏ+∫

ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î nuÛÑ düq πø+Á~‘· uÀ<ÛäHê$<ÛëHê\ô|’ eè‘· +‘·s¡ •ø£åDì#Ã

bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘· düVü‰ø±sêìï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î n+~+# ñ<›X´+‘√ HÓ\ø=\Œã&çq$. SSA

≈£L&É ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î Á|ü‹ dü+ˆˆ 20 s√E\ •ø£åD, ìs¡+‘·s¡ ñbÕ<Ûë´j·T $<ä qT n+~+#ê\ì

Á|üeTTK+>± ù|s=ÿ+~. >∑‘·+˝À Ç∫Ãq •ø£åD≤ dü<äTbÕj·÷\qT |ü⁄qsYqMø£]+#ê\ì ìs¡ísTT+∫+~.

ìsêàD≤‘·àø£ nuÛÑ düq $<ÛëHê\T, kÕ+|òæTø£ dü$Tà[‘ê\ e+Ï Ä<ÛäTHê‘·q Ç‹ eè‘êÔ\qT •ø£åD˝À

#˚sêÃ*.

•ø£åD bı+<äì ñbÕ<Ûë´j·TT\ dü+K´qT <äèwæºj·T+<äT+#·Tø=ì ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñbÕ<Ûë´j·TT\

nedüsê\T, yê] eè‹Ô $ø±dü+ ø√dü+ <ä÷s¡$<ä qT m+#·Tø√ã&ç+~. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |üì#ùd

düú\+ qT+&ç <ä÷s¡+>± yÓfiflqedüs¡+ Ò≈£î+&Ü yê]øÏ C≤„Hêìï n+~+#·&É+, ne>±Vü≤q |üs¡#·&É+,

ì‘· ø£è‘ê´\ Ä#·s¡D≈£î HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&É+ <ä÷s¡$<ä ø£ n~«rj·TyÓTÆq, XøÏÔe+‘·yÓTÆq

ø±s¡ Áø£eT+. •ø£åD, dü«j·T+ nuÛÑ düq kÕe÷Á–, n<ÛäTHê‘·q kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ <ë«sê <äèX¯

ÁXeD, n+‘·sê®\ $ìjÓ÷>∑+, düeT ej·TdüTÿ\T, $<ë´s¡Tú À ñbÕ<Ûë´j·TT\ eT<Ûä |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ ˝À

yÓTT<ä\>∑T yêÏ <ë«sê •ø£åD Çe«ã&ÉT‘·T+~.

SSA øÏ+<ä <ä÷s¡$<ä <ë«sê n~Ûø£ dü+K´˝À eè‘· +‘·s¡ •ø£åDqT Ç#à u≤<Ûä ‘· <ä÷s¡$<ë´

ø±s¡ Áø£eT+ ` düs¡«•ø£å n_Ûj·÷Hé (DEP-SSA)≈£î n|üŒ–+#·ã&ç+~. C≤rj·T ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´

eT+&É* (NCTE) Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |üì#˚düTÔqï •ø£åD bı+<äì

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î IGNOU, NIOS &ç.m Ÿ.m&é ø±s¡ Áø£e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#êsTT.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T ˇ+≥]>± (Isolate) •ø£åDbı+~ |üì #j·T&É+ Ò<äT. yês¡T düe÷»+˝À

eTy˚Tø£yÓTÆ ùde #˚düTÔHêïs¡T. $<ë´ ô|s¡T>∑T<ä\, n_Ûeè~∆ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düe÷»+ |üs¡düŒs¡

dü+ã+<Ûë\qT ø£*– ñ+&Ü\ì SSA, $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+˝Àù|s=ÿqã&ç+~. sêuÀjT ñ|ü ôdø£åHé À

Ä dü+ã+<Ûä+ >∑T]+∫ nH«wæ<ë›+.

6.6.2 kÕúìø£ düe÷»+ ` n_Ûeè~∆

ø£è‘· + ` 3

MT ‘ê‘· HêqeTà / neTàeTà\T #Ó|æŒq ø£<∏ä\qT »„|æÔøÏ ‘Ó#·TÃø=ì Ä ø£<∏ä\˝À @yÓTÆHê

dü+<XÊ\THêïj·÷? ø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì>± <ëìì MTs¡T bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ≈£î dü+ã+<Ûä+ @s¡Œs¡#·e#·TÃ.

H√Ÿ‡

43

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

kÕúìø£ düe÷»+˝À |üs¡düŒs¡Á|ü‹ #·s¡ <ë«sê eè‹Ô $ø±dü+

Source: http://www.ssa.tn.nic.in/images/Gallery/ABL-01.jpg

|æ\¢ ˝À $\Te\ n_Ûeè~∆øÏ kÕúìø£ düe÷»+˝Àì nHø£ eT+∫ ø£<∏ä\T #ê˝≤ ÁbÕeTTK´‘·qT

dü+‘·]+#·T≈£îHêïsTT. ‘·s¡>∑‹>∑~˝À Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq uÀ<ÛäHêuÛÑ düq≈£î kÕúìø£ düe÷»+ n‘·T´qï‘·yÓTÆq

eqs¡T, düe÷» eqs¡T\ $ìjÓ÷>±ìï sêuÀe⁄ ñ|ü$uÛ≤>∑+˝À #·÷<ë›+.

6.2.2.1kÕúìø£ düe÷»+ ` ˇø£ eqs¡T

>∑‘· |ü⁄düÔø£+˝À MTs¡T kÕúìø£ düe÷»+ >∑T]+∫ #·~$ ñHêïs¡T. kÕúìø£ düe÷»+ n+fÒ MT

#·T≥÷º>∑\ kÕ+|òæTø£, düVü≤» |ü]düsê\T. n$ n‘· +‘· $\TyÓ’q eqs¡T>± n+^ø£]kÕÔs¡ì uÛ≤$düTÔHêï+.

dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡ã&ç dü$Twæº Á|üj·T‘êï\ |òü*‘·+>± Á|ü‹≈£î≥T+ã+ ` neTàeTà / HêqeTà\T #Óù|Œ

ø£<∏ä\T, bÕ≥\T C≤q|ü<äπ>j·÷\T |ü<ë´\T, kÕyÓT‘·\T, qè‘ê´\T kÕ+Á|ü<ëj·T eè‹Ô HÓ’|ü⁄D≤´\

s¡÷|ü+˝À $XÊ\ |ü]~Û À C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\qT ˇø£ ‘·s¡+ qT+&ç eTs=ø£ ‘·sêìøÏ n+<äCÒdüTÔ+~.

Äs√>∑ +, Jeq XË’\T\ düeTdü \≈£î Ç+Ï À Ò<ë kÕúìø£+>± n+<äTu≤≥T˝À >∑\ |ü]kÕÿs¡e÷sêZ\qT

ª<ë&çøÏ qùdÿµ, ª<ë&ç eT]j·TT yêìøÏ ø£Vü‰ìj·÷µ |üPdü ø±\qT»„|æÔøÏ ‘Ó#·TÃø=+&ç. á ˝≤+Ï kÕúìø£

|ü]C≤„Hêìï bÕsƒ¡XÊ\˝À düyÓTÆø£ + #˚dæ $ìjÓ÷–ùdÔ |æ\¢\≈£î ˇø£ dü+|üqïyÓTÆq, X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq

nuÛÑ düq eqs¡T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. kÕúìø£ düe÷» |ü]C≤„q+ düeTÁ>∑+>± ñ+≥T+~ ø±ãϺ

nìï s¡ø±\ bÕsƒ¡ $wüj·÷\T nq>± uÛ≤wü, >∑DÏ‘·+, kÕe÷q´ XÊÁdüÔ+, kÕ+|òæTø£ XÊÁkÕÔ\˝À

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq≈£î ˇø£ dü+|üqïeqs¡T>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.

á ej·TdüT‡>∑\ |æ\¢\T eT÷s¡Ô Á|ü#ê\ø£ ìã+<Ûäq <äX˝À ñ+≥T+<äì ˇø£kÕ] >∑Ts¡TÔ≈£î

‘Ó#·TÃø=+&ç. uÛ≤eq\ ñ<䓤e+˝À kÕúìø£ |ü]düs¡+ eT÷s¡ÔyÓTÆq ñ<ëVü≤s¡D\qT ø£*ŒdüTÔ+~.

ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì>± MTs¡T ‘·s¡>∑‹ >∑~ ãj·TÏ Á|ü|ü+#êìï ‘·s¡>∑‹ $<ë´ Á|üD≤[ø£≈£î

dü+ã+<Ûä+ @s¡Œs¡#ê*. yêÏì düyÓTÆø£ |üs¡#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫ kÕúìø£ ø£<∏ä\T,

|ü<ë´\T, bÕ≥\T, kÕúìø£ düeTdü \ô|’ HêÏø£\T e+Ï$ eqs¡T\T>± ñ|üø£]kÕÔsTT. düe÷»+˝Àì

nìï ø±s¡ ø£ ≤bÕ\T >∑DÏ‘·+, kÕe÷q´ XÊÁkÕÔ\‘√ $$<Ûä kÕúsTT\T (degrees)>± Ç$T&ç ñ+&ç

j·TTe (young) |æ\¢\≈£î eT÷s¡Ô uÛ≤eq\T ø£*Œ+#·T≥˝À düVü‰j·T |ü&É‘êsTT. e´ekÕj·T

ø±s¡ ø£ ≤bÕ\T kÕe÷q´, >∑DÏ‘· uÛ≤eq\≈£î ñ‘·ÔeT eqs¡T\T>± |üì#kÕÔsTT. eÁ&É+>∑+, ≈£îeTà]

e+ #j·T&É+, s¡yêD≤ e+Ï kÕ+|ò”Tø£ XÊÁdüÔ uÛ≤eq\≈£î düJe ñ<ëVü≤s¡D\T. yÓTT‘·Ô+ kÕúìø£

düe÷»+ |æ\¢\≈£î ø£ kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔÁ|üjÓ÷>∑XÊ\>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. eTq <XkÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ

|üPs¡«|ü⁄ s√E\˝À eTVü‰‘êà>±+BÛ Á|üyXô|Ϻq ªuÒdæø $<ä µ Ò<ë ªãTìj·÷B •ø£åµ düe÷»+˝À

ÁbÕ‹|ü~ø£ $<ä >± Áb˛‘·‡Væ≤+#·ã&ç+~. n~ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ≈£î düe÷C≤ìï ø£ eqs¡T>± $ìjÓ÷–+#

\ø£åD≤ìï ø£*Z ñ+~. eTVü‰‘êà >±+BÛ ªU≤B ø=s¡≈£î #·Áø£+µ nqTq~ πø+Á<ä Ç‹eè‘·Ô+>± kÕúìø£

Áø±|tº ñ|üjÓ÷–+#ê\ì Á|üuÛÀ~+#ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Bìì kÕúìø£ #·]Á‘·, uÛÑ÷>√fi+, Ä]úø£

H√Ÿ‡

44

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

XÊÁdüÔ+, e÷qe n_Ûeè~∆ XÊÁdüÔ+, kÕe÷õø£ XÊÁdüÔ+‘√ dü+ã+<Ûä+ @s¡Œs¡T#·e#·TÃ. |æ\¢\T kÕúìø£

Ç‹eè‘êÔìï ñ|üjÓ÷–+∫ bı+< C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T bÕsƒ¡XÊ\ C≤„Hêìï ‘·s¡>∑‹>∑~ ãj·T≥ ì»

J$‘·+‘√ nqTdü+<Ûëq |üs¡T#·e#·TÃ.

NCF- 2005 ≈£L&É |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹˝À bı+~q C≤„Hêìï bÕsƒ¡XÊ\ ãj·TÏ ì» J$‘·+‘√

nqTdü+<Ûëq |üs¡T#·e\dæq nedüs¡+ ñ+<äì dæbòÕs¡düT #dæ+~. bÕsƒ¡XÊ\\T á dü÷Œ¤]Ô‘√ô|+∫

b˛wæ+#·ã&Ü*. m+<äTø£+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T kÕúìø£ düe÷»+‘√ <ä>∑Zs¡>± |üì#dü÷Ô düe÷»+ ˇø£

C≤„q uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± ñ|üjÓ÷–dü÷Ô bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D≈£î, n_Ûeè~∆øÏ <√Vü≤<ä|ü&É‘ês¡T.

6.6.2.2 |üs¡düŒs¡ n_Ûeè~∆ ` ñbÕ<Ûë´j·TT\T ` kÕúìø£ düe÷»+

MTs¡T 2 e‘·s¡>∑‹˝À ñqï|üŒ&ÉT Ä ‘·s¡>∑‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&çì >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø=+&ç n‘·&ÉT/

ÄyÓT >∑T]+∫ MT nqTuÛÑ÷‹ m˝≤ ñ+&ç+~?me]ì ñ‘·ÔeT ñbÕ<Ûë´j·TTì>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T?

n<=ø£ n+‘·Øø£s¡D (introspection) dü+|òüT≥q. MT n_Ûeè~∆ À yês¡T ì]›wüºyÓTÆq bÕÁ‘·qT

ìs¡«Væ≤+∫ ñ+&Ée#·Tà eTq˝À #ê˝≤eT+~ n‘· +‘· Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq uÀ<Ûäq nq>± Äø£s¡D°j·T+>±,

$<ë´]úπø+Á~‘·+>±, ùdïVü≤|üPs¡«ø£ yê‘êes¡D+˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·TqT ÁøÏj·÷‘·àø£+>±qT,

ns¡úe+‘·+>± ø=qkÕ–dü÷Ô ‘·s¡>∑‹>∑~˝Àì $wüj·TC≤„Hêìï ‘·s¡>∑‹ãj·TÏ Á|ü|ü+#·+‘√

nqTdü+<ÛëìkÕÔs¡T.

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹>∑~˝À uÀ~Û+#·&É+‘√ bÕ≥T ãj·TÏ Á|ü|ü+#êìï ˇø£ eqs¡T>± ‘·q

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&ÉT. |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\≈£î Äq+<ä+>± Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ. e#Ã+<äT≈£î

n‘·&ÉT/ÄyÓT, $<ë´s¡Tú\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T kÕúìø£ düe÷C≤ìï ne>±Vü≤q #düTø√yê*. kÕúìø£ düe÷»

|ü]dæú‘·T\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ÁøÏj·÷o\ø£ bÕÁ‘·b˛wæ+#ê*, kÕúìø£ düe÷»+˝Àì $$<Ûä n+XÊ\‘√

|üì#˚dü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q eè‹Ô HÓ’|ü⁄D≤´\qT n_Ûeè~∆|üs¡T#·T≈£î+≤&ÉT.

MÏ À á øÏ+~ n+XÊ\T ≈£L&É Ç$T&ç ñ+≤sTT.

i) Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+˝Àì bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ nHø£ eT+~ |æ\¢\T yÓTT<äÏ ‘·sêìøÏ #Ó+~q yês¡T

Á|ü‘˚ øÏ+∫ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝Àì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT |æ\¢\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î |ü+ù|˝≤

#˚j·T&É+ô|’ $<ä jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ‘Ó*j·TC…|üŒ&É+ n‹ ô|<ä›düyê\T.

n‘·&ÉT #êø£ #·ø£ +>± ‘·q bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#·&É+ <ë«sê ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ |ü≥¢ $XÊ«kÕìï/

qeTàø±ìï #·÷s¡>=+≤&ÉT. |òü*‘·+>± ‘·eT |æ\¢\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î |ü+|æ+#·&ÜìøÏ

eTT+<äT≈£îekÕÔs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\qT bÕsƒ¡XÊ\˝À qyÓ÷<äT#˚j·T&É+˝À bÕsƒ¡XÊ\

j·÷»e÷q´ ø£$T°\ (SMCs) düVü≤ø±s¡+ rdüTø√yê*. n‘·&ÉT Áø£eT+>± kÕ+|ò”Tø£,

Hêj·Tø£‘·«, ìs¡«Vü≤DHÓ’|ü⁄D≤´\qT eè‹Ô n_Ûeè~∆ À uÛ≤>∑+>± neT\T|üs¡TkÕÔ&ÉT.

H√Ÿ‡

45

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

ii) ñbÕ<Ûë´j·TT\T C≤rj·T nø£åsêdü´‘· ñ<ä´e÷\T, ejÓ÷»q $<ë´ø±s¡´Áø£e÷\qT

ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À ‘·q e+‘·TbÕÁ‘·qT b˛wæ+#ê*. ø£wüº‘·s¡yÓTÆq|üŒÏø°, ìs¡ø£åsêdüT´˝…’q

ejÓ÷»qT\qT, $<ä <ë«sê ø£*π> Á|üjÓ÷»Hê\qT ‘Ó*j·TCÒdü÷Ô yê]ì ejÓ÷»q $<ä yÓ’|ü⁄

Áù|πs|æ+#ê*. Bì e\¢ kÕúìø£ düe÷»+˝Àì $<ë´kÕúsTT düŒwüº+>± ‘Ó\TdüTÔ+~. Bìì ãϺ

|æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\˝À Á|üy˚X¯+, #·<äTe⁄ø=qkÕ–+|ü⁄≈£î Á|ü»\/düe÷» düVü≤ø±sêìï

eT~+|ü⁄#˚düTø√e#·TÃ.

iii) kÕúìø£ düe÷»+˝Àì Á>±MTD C≤q|ü<ë\T, Äs√>∑ +, n_Ûeè~∆ düeTdü \ô|’ nq>± °ø±\T,

»HêuÛ≤ìj·T+Á‘·D #·s¡ \T, >∑s¡“¤+<Ûä]+#·&É+, •Xó»qq düeTj·T+ Ç+Ï À|ü\, ãj·T≥

|ü]X¯óÁuÛÑ‘·, e´øÏÔ>∑‘· |ü]X¯óÁuÛÑ‘·, n+≥Tyê´<ÛäT\ e+Ï yêÏô|’ Á|ü»\qT #Ó’‘·q´ e+‘·T\qT

#˚j·÷*. $<ë´e+‘·T&Ó’q ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì>± $XÊ\ <äèø£Œ<∏ä+‘√ Á|ü»\‘√ Á|ü‘·´ø£å

dü+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡T#·Tø=ì yê]øÏ dü¬s’q düe÷#ês¡+ n+~+#·&É+ düeTdü \ |ü]cÕÿs¡+˝À

ˇø£ kÕ+|ò”Tø£ &Üø£ºsY>± nedüs¡yÓTÆq düVü‰j·T+ n+~+#ê*. á˝≤+Ï #Ó’‘·q´e+‘·

ø±s¡ Áø£e÷\T bÕsƒ¡XÊ\˝À ≈£L&Ü |æ\¢\≈£î ìs¡«Væ≤+#ê*. |æ\¢\ Äs√>∑ +, |ü]XóÁuÛÑ‘·ô|’

‘·–q C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*.

iv) düe÷»+˝À ø=ìï kÕs¡T¢ n~Ûø£ $<ë´s¡Ω‘·\T, ñqï e´øÏÔ>± |ü]>∑DÏ+|üã&ÉT‘ê&ÉT. n+<äTe\¢

düe÷» düuÛÑT´\T eTTU´+>± ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ñbÕ<Ûë´j·TT\qT ‘·eT |æ\¢\≈£î ‘·eTø£+f…

m≈£îÿe>± ªs√ Ÿe÷&É Ÿµ>± Ä•kÕÔs¡T. ø±e⁄q ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q≈£î ‘êqT düÁ‘·Œes¡ÔqqTø£*Z

|æ\¢\≈£î Ä<äs¡Ù+>± ì\yê*.

v) Á>±MTD düe÷»+˝À m≈£îÿe>± ìs¡ø£åsêdüT´\T Ò<ë ‘·≈£îÿe #·<äTe⁄≈£îqï yês¡T+≤s¡T.

ø±ãϺ yê]øÏ dü+ã+~Û+∫q ø±s¡ Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î&ç>±

|üì#j·÷*. düe÷» düuÛÑT´\T ‘·eT≈£î düeTdü \T e∫Ãq|ü&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ä düeTdü \≈£î

|ü]cÕÿs¡+ #·÷|ü⁄‘ês¡H ÄX‘√ yê]ì dü+Á|ü~kÕÔs¡T. n+<äTe\¢ ø£ øöì Ÿ‡>± e´eVü≤]dü÷Ô

ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT ≈£îqï C≤„q+, nqTuÛÑyêìï Ä<Ûës¡+ #düTø=ì düe÷» düuÛÑT´\ düeTdü \

|ü]cÕÿsêìøÏ ø£èwæ #j·÷*.

vi) |ü≥ºD ÁbÕ+‘ê\˝À Á>±MTD düe÷»+‘√ ñqï≥Te+Ï dü+ã+<Ûë\qT Çø£ÿ&É HÓ\ø=\Œ Òì

|ü]dæú‘·T\T+≤sTT. nsTTq|üŒÏøÏ ø£ Hêj·T≈£î&ç>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|ü‹ˇø£ÿ]‘√ ø£\T|ü⁄>√\T

‘·q+‘√ e´eVü≤]dü÷Ô dü‘·‡dü+ã+<Ûë\qT HÓ\ø=*Œ nìï ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\qT/‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT

#Ó’‘·q´ e+‘·T\qT #j·÷*.

Bì e\¢ eTq≈£î ‘Ó*ùd<eT+fÒ nìï s¡ø±\ düe÷C≤\T eTTK´+>± Á>±eT ø£$T°\‘√

ãVüQ$<Ûä bÕÁ‘· b˛wæ+#ê*, πøe\+ bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\≈£î ˇø£ uÀ<Ûäq≈£îì>±H ø±≈£î+&Ü ‘·q≈£îqï

n˙ï \ø£åD≤\qT ñ|üjÓ÷–+∫ düe÷C≤_Ûeè~∆øÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*. ãVüQ$<ÛäyÓTÆq bÕÁ‘·\qT

H√Ÿ‡

46

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düVü≤q+, düVü‰qTuÛÑ÷‹, #˚‘·q‘·«+, ùdyêuÛ≤e+, eT+∫ÁXÀ‘·,

e÷qeÁù|eT e+Ï \ø£åD≤\qT ø£*– ñ+&Ü*. ˇø£kÕ] eè‘· +‘·s¡ ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åDqT #·÷ùdÔ

n$ ÁbÕC…≈£îº\T, e´øÏÔ n<Ûä´j·THê\ô|’ <äèwæº πø+ÁBø£]kÕÔsTT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT düe÷»+˝À

|üì#düTÔqï|ü&ÉT düeTdü \T |ü]cÕÿsêìøÏ nHø£ neø±XÊ\T ekÕÔsTT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T (SMC) \

uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#˚, ì<ÛäT\qT ùdø£]+∫ nedüs¡eTTqï+‘· y˚Ts¡≈£î

Hê´j·Tã<ä∆+>± Ks¡TÃ#˚j·÷*. ˝…ø£ÿ\qT/|ü<äT›\qT dü]>± ìs¡«Væ≤+#ê*. düe÷» düuÛÑT´\‘√,

Hêj·T≈£î\‘√ düK´‘·‘√ yÓT\>∑&É+ <ë«sê #·ø£ÿÏ uÛ≤eÁ|ükÕs¡, kÕ+|ò”Tø£ HÓ’|ü⁄D≤´\qT Ä]®+#·e#·TÃ.

Ä$<Ûä+>± düe÷»+‘√ ø£*dæ |üì#dü÷Ô eè‹Ô |üs¡+>± n_Ûeè~∆#Ó+<ë*.

MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 4

á øÏ+~ Á|üXï≈£î düe÷<ÛëHêìï Ç∫Ãq düú\+˝À sêj·T+&ç.

1. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.

m) eTVü‰‘êà>±+BÛ Á|ü‹bÕ~+∫q |üì Ä<Ûë]‘· (indegenous) $<ä n+fÒ ...........

_) u≤¢ø ]k˛s¡T‡ πø+Á<ë\T (BRCs) ø£¢düºsY ]k˛s¡T‡ πø+Á<ë\T (CRCs) ...............

|ü<∏äø£+ <ë«sê @sêŒ≥T #j·Tã&çq$.

dæ) NCERT ñbÕ<Ûë´j·TT\ •ø£åDqT ........... qeT÷Hê <ë«sê ìs¡«Væ≤+∫+~.

2. eè‹Ô $ø±dü+ô|’ MTø√ ‘Ó*dæq <ëìì 4 Ò<ë 5 yêU≤´\˝À sêj·T+&ç.

..................................................................................................

..................................................................................................

..................................................................................................

6.7 kÕúìø£ düe÷»+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì Hêj·Tø£‘·«+

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹>∑~˝À uÀ~ÛdüTÔqïqT, ˝Ò<ë düVü≤bÕsƒ¡´ø±s¡´ø±˝≤bÕ\¬ø’ ãj·T≥

|üì#düTÔqïqT n‘·ìøÏ/ÄyÓT≈£î Hêj·Tø£‘·«\ø£åD+ eTTK´yÓTÆq~. sêuÀjT j·T÷ìŸ À ñbÕ<Ûë´j·TTì

Hêj·Tø£‘·« HÓ’|ü⁄D≤´\qT $es¡+>± #·]Ã<ë›+. |æ\¢\ ô|s¡T>∑T<ä\, n_Ûeè~∆øÏ >±qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

düe÷» düuÛÑT´\‘√ <ä>∑Z] dü+ã+<Ûë\qT ø£*– ñ+&ç |üì#kÕÔ&Éì >∑‘· ôdø£åHé À #·]Ã+#·&É+ »]–+~.

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹˝À j·TTe nuÛ≤´dü≈£î\≈£î ‘·q Hêj·Tø£‘·«+‘√ eTT+<äT≈£î rdæø=ì b˛e&É+

<ë«sê |æ\¢ À¢ düe÷q+>± Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\qT ø£*Œ+#ê*. ˇø£ yfi ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q

Hêj·Tø£‘·«HÓ’|ü⁄D≤´\‘√ SMC düe÷yXÊ\ ìs¡«Vü≤D, Á|üD≤[ø£ s¡#·q, bÕsƒ¡XÊ\ Á|üD≤[ø£ neT\T

#|üfÒº>∑*–‘ n‘·ì˝À #·ø£ÿÏ düeTq«j·T \ø£åD+ ñqï≥T¢ ìsê∆]+#·e#·TÃ. $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+, bÕsƒ¡XÊ\

n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£ s¡#·q˝À SMC düuÛÑT´\T uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê\ì dü\Vü≤ì∫Ã+~.

H√Ÿ‡

47

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´ø±s¡ Áø£e÷\≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*. n+<äT≈£î n‘·&ÉT

Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+∫ ì<ÛäT\ $ìjÓ÷>±ìøÏ SMC ÄyÓ÷<ä+ bı+<ë*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

‘·s¡>∑‹>∑~. bÕsƒ¡XÊ\‘√ bÕ≥T düe÷C≤ìøÏ ≈£L&É ‘·q Hêj·Tø£‘ê«ìï $düÔ]+#ê*. |òü*‘·+>±

sê»ø°j·T |üs¡+>± m˝≤+Ï dü+ã+<Ûä+ Ò≈£î+&Ü bÕsƒ¡XÊ\˝À düVü≤», Á|ü»kÕ«eT´ yê‘êes¡D+

HÓ\ø=+≥T+~. bÕsƒ¡XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT *+>∑+, ≈£î\+, eT‘·+, es¡Z|üs¡+>± m˝≤+Ï $eø£å‘·≈£î

#√≥Tìe«≈£î+&Ü n+<ä]‘√ düe÷q+>± e´eVü≤]+#˚ kÕeTs¡ú + ø£*– ñ+≤&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\≈£î

e∫Ãq ì<ÛäT\T, uÛÑeq ìsêàD+, eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ e+Ï yêÏøÏ dü¬s’q …ø£ÿ\T ìs¡«Væ≤+∫

nqTuÛÑe+>∑&ç+#ê*. Á>±eT+/ìyêdüÁbÕ+‘·+˝À>∑\ SMC Á|ü‹ì<ÛäT\qT, \_›<ës¡T\qT

uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #dæ bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#j·÷*. bÕsƒ¡XÊ\ ã˝Àù|‘êìøÏ >∑\

nedüsê\T, |ü]dæú‘·T\qT dü+<äsꓤqTkÕs¡+>± yê]øÏ $e]+#ê*. á $wüj·TyÓTÆ SSA $πø+ÁBø£è‘·,

nedüs¡ Ä<Ûë]‘·, uÛ≤>∑kÕ«eT´ Á|üD≤[ø£qT øÏ+~ kÕúsTT qT+&ç ô|’kÕúsTTøÏ (bottom up ap-

proach) nqT $<ÛëHêìï ù|s=ÿ+~. á $<ÛëHêìï bÕÏ+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q Hêj·Tø£‘·«

\ø£åD≤ìï dü+|üPs¡í+>± $ìjÓ÷–+#ê*.

$<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ù|s=ÿqï $<Ûä+>± bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘· Á|üD≤[ø£ Á|üÁøÏj·T≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

Çs¡TdüT/Ä<Ûës¡+ (fulcrum) e+≥Tyê&ÉT. ìπs›•+∫q \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î #=s¡e #·÷bÕ*. bÕsƒ¡XÊ\

ø±´#YyÓT+Ÿ @]j·÷˝Àì düe÷» düuÛÑT´\+<ä]‘√, n+<äT˝Àì ø√s√°+ düuÛÑT´\qT dü+Á|ü~+∫

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£qT #|ü≤º*. yê] dü\Vü‰\T dü÷#·q\qT bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£ À

(SDP) #sêÃ*. SDP eTT+<äT>± ø£¢düºs¡TqT, nø£ÿ&ç qT+&ç u≤¢ø˘/eT+&É Ÿ≈£î, Ä‘·sê«‘· õ˝≤¢≈£î

yÓfió‘·T+~. ø£ $<ë´y‘·Ô>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT yÓTT‘·Ô+ Á|üÁøÏj·T n+‘·Ïì ‘·q Hêj·Tø£‘·«+˝À q&ç|æ+∫

|æ\¢\T, bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ ‘·<ë«sê $<ë´_Ûeè~∆øÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*.

6.8 kÕsê+X¯+

bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT ø±ãϺ |æ\¢\ dü+|üPs¡í eT÷]ÔeT‘·«

n_Ûeè~∆ À n‘· +‘· Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘ê&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TT\T n~«rj·T e´≈£îÔ\T>±

C≤rj·T C≤„q ø£MTwüHé (NKC) >∑T]Ô+∫+~. kÕ«‘·+Á‘· + dæ~∆+∫q HêÏ qT+&ç HÏ es¡≈£î

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À >∑T]Ô+#·<ä–q n_Ûeè~∆ »]–+~. kÕs¡«Á‹ø£ m*yÓT+≥Ø $<ä ÄXj·÷ìøÏ NPE

- 1986 #·÷|æ+∫ <ëì kÕ<Ûäq≈£î <XeT+‘·≥ $$<Ûä s¡ø±\ ø±s¡ Áø£e÷\T nq>± $$<Ûä sêÁcÕº À

OBB, APPEP, BEP, UPBEP, MS, LJP, DPEP, SSA Á|üyXô|ºã&çHêsTT. UEE kÕ<Ûäq

Ç+ø± bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düyê\T $düTs¡T‘·TH ñ+~. SSA $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ‘Ó*|æq

Á|üø±s¡+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä ‘· ñbÕ<Ûë´j·TTì ô|’qH ñ+~. $<ë´ Á|üD≤[ø£

dü+ã+<Ûä u≤<Ûä ‘·‘√bÕ≥T, SMC ˝À uÛ≤>∑+>± düe÷» düuÛÑT´\‘√ dü‘·‡dü+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡T#·Tø√ì

yê]‘√ ø£*dæ |üì #j·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T nø£&É$Tø, eè‹Ô|üs¡ Á|üe÷D≤\T $<ä ÄXj·÷\

H√Ÿ‡

48

sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZ\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

uÛ≤>∑+ 2: bÕsƒ¡XÊ\ e´edüú

kÕ<Ûäq bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À Á|üeTTK n+XeTT. ñbÕ<Ûë´j·TTì HêD´‘· nHø£ ø±s¡ø±\ô|’ nq>± ñ

bÕ<Ûë´j·TT\ ôVA<ë (status) yê]øÏ \_Û+# y‘·q+, |üì |ü]dæú‘·T\T, yê] nø£&É$Tø, eè‹Ô

$<ä´ ns¡Ω‘·\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· ãVüQ $<ÛäyÓTÆq~. n‘·&√/ÄyÓT

uÛÀ<äHêuÛÑ düq≈£î kÂø£s¡ ø£s¡Ô, øöì‡\sY, C≤„qdüèwæºø£s¡Ô, bÕsƒ¡XÊ\ düe÷»+ eT<Ûä yês¡~Û Hêj·T≈£î&ÉT.

kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ˝À ˇø£ @C…+≥T (NCERT) #=s¡e‘√ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î

<XeT+‘·≥ (PMOST, SOPT) •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\T @sêŒ≥T#j·Tã&çq$. (DIETs, BRCs,

CRC) \<ë«sê nuÛ≤´dü πø+Á~‘· uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\ô|’ ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î eè‘· +‘·s¡

•ø£åD ‘·|üŒìdü] #dæ+~. yê]øÏ bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘· düVü≤ø±sêìï n+~düTÔ+~.

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, düe÷»+ eT<Ûä |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûä+ HÓ\ø=ì ñ+≥T+~. SMC \ @sêŒ≥T

<ë«sê bÕsƒ¡XÊ\˝À düe÷» bÕÁ‘·qT ô|+bı+~+#ê\ì SSA, $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ H=øÏÿ#ÓbÕŒsTT.

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø neT\T SMC\ u≤<Ûä ‘·. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q eè‹Ô|üs¡

$ø±dü+, bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆øÏ, düe÷C≤ìøÏ <ä>∑Zs¡>± düeTq«j·T+ #dü÷Ô |üì#j·÷*.

6.9 MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` düe÷<ÛëHê\T

MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 1

1 ndü‘· +

2. dü‘· +

3. ndü‘· +

MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 2

1. ne⁄qT

2. ø±<äT

3. ne⁄qT

4. ne⁄qT

5. ø±<äT

MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 3

MT ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘· ãVüQ $<ÛäyÓTÆq~. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·s¡>∑‹>∑~ ìsê«Vü≤≈£î\T,

uÀ<Ûä≈£î\T, Hêj·T≈£î\T, kÕ+|ò”Tø£ e÷s¡TŒ @C…+Ÿ\T, øöì‡\sY\T, C≤„q ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\T

MT düe÷<ÛëHê\T á j·T÷쟑√ Çe«ã&çq yêÏ‘√ bÕ≥T, Ç+ø± n<äq+>± ñ+&Ée#·TÃ.

yêÏì ≈£L&É sêj·T+&ç.

H√Ÿ‡

49

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)

MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 4

1. m) uÒdæø $<ä /ãTHê´~•ø£å

_) &ç.|æ.Ç.|æ.

dæ) n+#Ó\HêeT÷Hê

2. MT düe÷<Ûëq+ á n+XÊ\‘√ ≈£L&ÉTø=ì ñ+≥T+~. n+fÒ C≤„Hêìï qMìø£]+#·&ÜìøÏ,

•ø£åD bı+<äì ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åDì#·TÃ≥, q÷‘·HêuÛÑ düq πø+Á~‘· uÀ<Ûäq≈£î düVü≤ø±s¡+

n+~+#·T≥ ªy*π>B|ü+ eTs=ø£BbÕìï yÓ*–düTÔ+~µ nqT nuÛÑ düq dü÷Ô]Ôì düJe+>±

ñ+#·T≥

6.10 dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T

1. Rao Vasanta Srinivas 2009, Lack of Community participation in the SarvaShiksha Abhiyan: A Case Study. Economic & Political Weekly, Vol XLIVNo. Retrieved from http://uohyd.academia.edu/SVasanta/Papers/252054/Lack_of_Community_Participation_in_Sarva_Shiksha_Abhiyan_A_Case_Study

2. Sarva Shiksha Abhiyan, Framework of Implementation (Revised 09-06-2011). Retrieved (30.09.11) from http://ssa.nic.in/page_portletlinks?foldername=ssa-framework

3. Sarva Shiksha Abhiyan, Framework of Implementation (16-12-2010).Retrieved (30.09.11) from http://www.cips.org.in/public-sector-s y s t e m s g o v e r n m e n t - i n n o v a t i o n s / d o c u m e n t s / a r t i c l e s /draft_ssa_framework.pdf

4. National Curriculum Framework for Teacher Education (2009). Retrieved(30.09.11) http://www.ncte-india.org/publicnotice/NCFTE_2010.pdf

5. Overview of Community Mobilization in Sarva Shiksha AbhiyanRetrieved from Error! Hyperlink reference not valid.

6. DEP-SSA, IGNOU (2007): Community Mobilization: An Aspect ofQuality Improvement under SSA.

7. Saraf,S.N.(1998), Teacher Preparation, NCTE, New Delhi.

8. Arora,G.L. (2002),Teacher and their Teaching-Need for New Perspectives.

Ravi Books. New Delhi

6.11 nuÛÑ düq ø£è‘ê´\T

1. $<ë´ e´edüú À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·qT $e]+#·+&ç.

2. düe÷» $ø±dü+˝À eT+∫ ñbÕ<Ûë´j·TTì Hêj·Tø£‘ê«ìï ìs¡«∫+#·+&ç.