БУТРАЛЫН ТҮҮХ.

БУТРАЛ БОЛ ХӨДӨЛГӨӨН ХӨДӨЛГӨӨН: Байгалийн, Нийгмийн. БАЙГАЛИЙН ХӨДӨЛГӨӨНӨӨС: Ca(HCO3)2 =>CaCO3+CO2+H2O.

CaCO3

CO2 Ca(HCO3)2

H2O

НИЙГМИЙН ХӨДӨЛГӨӨН – ДЭЭД ХЭЛБЭР

XlY-XYll зууны үеийн Монгол орон

Монголын улс төрийн төв эх нутагтаа шилжсэн нь

Дөчин дөрвөн хоёрын хямрал Улс төрийн бутралыг даван туулах гэсэн

оролдлогууд Монгол улсыг нэгтгэх гэсэн Батмөнх даян

хааны улс төрийн бодлого

Энэ түүхэн үеийг 1370 оноос эхлүүлэн монголчууд Манжид эзлэгдэх хүртэл авч үздэг.

Ар Юань улс Умард Юань улс Улс төрийн бутралын үеийн Монгол

орон, Феодалын бутралын үеийн монгол, Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол гэх

мэтээр ялгаатай нэрлэдэг.

  Чжу Юань Чжаны

бослого

Дөчин түмэн Монгол улсын нэр

төрийг аван суусан Дөрвөн хаалгат

дөрвөлжин Дайду хот минь,

Шашин номыг дэлгэрүүлэн явтал

Төмөр шат хугарчээ, хайран Дайду хот минь, нэр төр минь... гэх мэтээр шүлэглэсэн хэлсэн байдаг.

Forbidden City – Хориотой хот

Чжу Юань Чжань 1328-1398 明朝 буюу Минь улсыг үндэслэсэн.

Умард Юань – Минь улсын харилцаа дайн

Юнань – 100.000Ляодунь – 20.000Ганьсу – 100.000 Монгол цэргүүд байсан

Ming Dynasty - 明朝 - Минь династи

明朝 – Минь улс 1368 – 1644

ЮНАНИЙМОНГОЛ

ХӨХ ТӨМРИЙН МОНГОЛ

УРИАНХАЙ

1370 онд Монголын Их хааны орыг Аюушридарь залгажээ. Тэрбээр Ар Юань улс байгуулахийг зорьж

байсан юм.

ГАНМУ жанжин Инчань хотод байсан Билэгт хааныг гэндүүлэн бутцохиж хунтайж Майдарбал тэргүүтэй олон хүмүүсийг олзлон авсан.Билэгт хаан цөөн цэргийн хамт улам цааш дутаасаар Монголын нутагт орж ирсэн.Алтан ургийн хаад ийнхүү нутагтаа хөөгдөн ирсэн

Ган-Му жанжин Монгол цэргүүдтэй дайтагч

Хөхтөмөр жанжин Минь улсын цэргийг хиар цохьсон. 1374 онд

Хятад дахь Монголчууд Хөвөө хязгаарын угсаатан болов.

Монголчууд Майдарбал хунтайжийг хаан ширээнд суулгахаас татгалзав.

1378 оныг хүртэл буюу Билэгт хааныг нас барах хүртэл Монгол улс Мин улсын хооронд найрамдалт харилцаа тогтож байлаа.

ТӨГСТӨМӨР ХААН /1378-1388/

1378-1388 оны хооронд Төгстөмөр хаан ширээнд сууж Хятадын нутаг руу удаа дараа уулгалан довтолж байсан боловч амжилт олоогүй байна.

Энэ үеэс эхлэн Монголын хаан ширээний төлөөх тэмцэл хүчтэй өрнөх болжээ.

XlV-XVll зууны үеийн Монгол улсын хаад

Аюуширдара хаан /Билэгт цолтой/ 1370-1378 он Төгстөмөр хаан /Усхал цолтой/ 1378-1388 он Энх хаан /Зоригт цолтой/ 1389-1392 он Элбэг хаан /Нигүүлсэгч цолтой/ 1392-1399 он ЭЛБЭГ ХААНЫ ЁС БУС ГЭРЛЭЛТ

БАРУУН – ЗҮҮН МОНГОЛ

МИНЬ УЛСЫН ХУАНДИ ЕН ЛО Монгол хатны хөвүүн

Ен ло ХУАНДИ болов.

Хамгийн алдартай хаан 1399-1425

2 удаа 1410 онд Монгол улсруу дайн хийсэн.

Монголын ноёдыг улам их хагаралдуулав.

XlV-XVll зууны үеийн Монгол улсын хаад

Гүнтөмөр хаан /1400-1402 он/ Өрөгтөмөр хэмээх Гүлэчи хаан 1403-1408 он Өлзийтөмөр хаан /1408-1410 он/ Дэлбэг хаан /1411-1415/ Эсэхү хаан 1415-1425 он Адай хаан 1426-1438 он Тогтобух хаан /Тайсун цолтой/ 1438-1452 он

Энэ үед монголын 10 хаан алагдсан, хааны нэрийг ёс төдий зүүсэн 10 хүн, дийлэнхи хаад нь 5 хүртэл жил ёс төдий хаан ширээнд суусан байдаг.Ихэнх хаад дотоод тэмцэл самууны улмаас солигдож байлаа.

Дөчин дөрвөн хоёрын хямрал  Дөчин дөрвөн хоёр хэмээх энэ нэр нь дөчин

түмэн монгол, дөрвөн түмэн ойрад гэх сурвалж бичгийн мэдээнээс эхтэй.

Дөчин түмэн монгол нь дотроо зүүн гурван түмэн, баруун гурван түмэн хэмээн хуваагдаж байжээ.

Монголын их хааны хүч чадал, нэгдмэл захиргаа суларч, цэрэг, эдийн засаг, аж ахуйн талаар хүчирхэгжиж биеэ даах болсон ноёд язгууртнууд улс төрийн эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэх болсон юм.

Тэдний нэг хэсэг хаан суух зорилготой байв.

Хоёр дахь хэсэг нь хаанд даралт шахалт үзүүлэн бодлого хэрэгжүүлэх сонирхолтой байв.

Харин гурав дахь хэсэг нь хэнд ч захирагдахыг хүсэхгүй бие даан оршин тогтнохыг хүсч байлаа.

Анх Их монгол улсын үед дөрвөн мянган байгаад сүүлдээ дөрвөн түмэн гэх болсон Ойрадын ноёд Монголын хаанд захирагддаг байлаа.

Ойрадууд өөрсдийн улс төрийн нэгдэл, эдийн засгийн давуу байдлаа ашиглан нийт монголчуудыг нэгтгэн захирах оролдлого хийх болсон юм.

Монголын их хаан Элбэгийн /1392-1399/ дараа хэсэг хугацаанд монголын нэгдсэн төрийн эрх мэдэл хэсэг хугацаанд ойрадуудын мэдэлд шилжсэн байдаг.

Ойрдын язгууртнууд хэдийгээр хүчирхэг байсан боловч Чингис хааны удам биш тул Монголын ихэс дээдсийн зүгээс тэр бүр дэмжлэг хүлээж чадаагүй юм. Ойрадаас хаан ширээнд суугсдыг алтан ургийн хүн биш учраас “Эсэхи хаад” хэмээн түүх шастирт тэмдэглэсэн

Минь улс нүүдэлчидтэй 3 боомтоор маш богино хугацаанд зах гаргадаг байлаа. Төмөр худалдахыг хатуу хориглож 2 хэлбэрээр худалдаа хийдэг байсан. 1.Зах ажиллуулах. 2.2. Тодорхой тооны хүн явуулж хаанд алба бариулж худалдаа хийх.

Crisis of Tumubao ( 土木堡之变 ) or Battle of

Tumu Fortress ( 土木之役 ) – Түмү Цайзын тулаан

20 000 Монгол цэрэг Эсэн тайшаар удирдуулж, Минь улсын хуанди 천순제 ( 正統帝 500 000 цэрэгтэй тулалдсан дайн.

Crisis of Tumubao ( 土木堡之变 ) or Battle of

Tumu Fortress ( 土木之役 ) – Түмү Цайзын тулаанЧжу Цичжэнь

1435—14491457—1464

Агваржин жонон /1452 онд нэг жил алагдсан/ Эсэн хаан 1453-1455 он Магагүрки хаан /Сяо ван/ 1455-1456 он Молон хаан 1456-1462 он Мандуул хаан 1463-1467 он Батмөнх хаан /Даян хаан цолтой/ 1470-1517 он Барсболд хаан /жонон/ 1517-1519 он Боди алаг хаан /1519-1547 он/

Түүнийг ердийн нэг бага хаан гэж тоогоогүйн улмаас түүнд ердөө Шилийн голын зүүн хэсэг л захирагдаж байв. Зүүн Монголыг Исмаль тайш, Ордосын нутгийг Юншээбуугийн Ибрай, Баруун Монголд Ойрадууд тус тус ноёрхож байсан

МАНДУХАЙ ЦЭЦЭН ХАТАН (1449 - 1510)

Түмэдийн Ингүүт овгийн Чоросбай чинсангийн охин

Ойрадын Даян хааны нэрээр явж дайлаар авсан.

Юншээбуу, Ордосыг байлдан авав.

1500 онд Борхай, Ибрай тайш нартай Даян хаан тулалдсан.

МАНДУХАЙ ЦЭЦЭН ХАТАН (1449 - 1510) 1489 онд Мандухай 33

настайдаа Баянмөнх жононы хүү Батмөнхийг 7 настайд нь хаан ширээнд залсан ба даян хаан өргөмжлөл өгсөн.

1490 онд Даян хаан 15 настай байсан ба Мандухай хатан хөл хүнд болжээ.

Мандухай 7 хүүхэдтэй байсан ба тэдний 3 нь ихэр.

Ихэрүүд : Улсболд Төрболд, Арсболд Арболд, Очирболд Ачуболд юм. Барсболд хүү нь их ухаантай байсан учраас жонон болгосон.

1488 онд болоход Даян хаан Монголын олон засаг ноёдыг өөртөө татаж чадав.

Хятадын Мин улсын хаанд “ Их Юань улсын хаан” хэмээн захидал илгээж Мин улстай найрамдлын гэрээ байгуулсан.

1500 он хүртэл Хятадын Мин улстай худалдаа хийж харилцан найрсаг харилцдаг байсан юм.

Батмөнх даян хааны төр барьж байх үед дайн дажин, тэмцэл гадаадын довтолгоо зэрэг дайралтууд дөч гаруй жил намжив.

Хямралдан байсан Монголчууд нэгэн хааны эрхэнд орж захирагдах болж хөл хөсөр, гар газар болов.

Батмөнх даян хаан дөчин дөрвөн түмэн монголчуудыг нэгтгэв.

“Дөчин түмэн Монгол, Дөрвөн түмэн Ойрад”-ыг нэгтгэсэн Даян хаан Зүүн, Баруун хоёр гар, 6 түмэн болгон хуваасан юм. Үүнд:

Зүүн 3 түмэн- Ордос, Түмэд, Юншээбуу

Баруун 3 түмэн- Цахар, Урианхай, Халх

Тайш цолыг хүчингүй болгов

ХаанХаан

Ноёдын чуулганНоёдын чуулган

Өрнөд МонголӨрнөд Монгол Дорнод МонголДорнод Монгол

ТайшТайш ХаанХаан ЖинонЖинон

Дөрвөн ОйрадДөрвөн ОйрадЗүүн гар

/төв 3 түмэн/Зүүн гар

/төв 3 түмэн/Баруун гар

/өмнө 3 түмэн/Баруун гар

/өмнө 3 түмэн/

Хошууд ТоргуудТоргууд ДөрвөдДөрвөд ЧоросЧорос

Отог/хошуу/Отог/хошуу/

АймагАймаг

ХалхХалх ЦахарЦахар УрианхайУрианхай ОрдосОрдос ТүмэдТүмэдЮншээбү

Юншээбү

Отог/хошуу/Отог/хошуу/ Отог/хошуу/Отог/хошуу/

АймагАймаг АймагАймаг

Ойрадын дөрвөн түмэн

Баруун Монгол Ойрадыг “Дөрвөн түмэн” буюу “Дөрвөн Ойрад” хэмээн нэрлэж байв. Дөрвөн түмэн нь:

Дөрвөд Хошууд торгууд Цорос

ЗҮҮН ГАРЫН ХААНТ УЛС

Дөрвөн Ойрадын хүч ийнхүү тарамдаж бүх үе буюу 1634 онд голлох овог Цоросын Хар Хул ноён өөд болжээ.

Түүнийг Эрдэнэбаатар хун тайж (1634-1663) хүү нь залгамжилж Дөрвөн Ойрадын холбоог дахин нэгтгэх бодлого явуулжээ.

Тэр нутгаасаа дүрвэн гарсан торгууд, хошуудыг нэхэн хөөхийн оронд, харин үлдсэн овог аймаг, албатуудаа нэгтгэн Зүүн гарын хаант улсыг (1634-1755) байгуулжээ.

Батмөнх даян хаан нутгаа хөвгүүддээ эзэмшил тараав

Төрболд эцгээсээ өмнө нас барсан Улсболд 1500 онд алагдсан Барсболд жонон болсон Арсболд Түмэдийн 7 отог Очирболд Цахар 8 отог, хишигтэн Алчуболд Халхын өвөр 5 отог Арболд Цахар, Хуучидын 2 отог Гаруудай нас барсан  Гэрболд Аохан, Найманы отог Увсанз Юншээбуу отог Гэрсэнз Халхын 7 отогийг тус тус захиран суусан

байдаг.

Монгол орон бутралд орсны гол шалтгаан нь:

1. Байгаль нуураас өмнө зүг Цагаан хэрэм хүртэлх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байсан нь эдийн засгийн талаар биеэ даасан байдалд хүргэж төвөөс зугтах хүчийг бий болгосон.

2. Эдийн засаг, соёлын хувьд нэгдмэл биш ард түмнийг зэвсгийн хүчээр нэгтгэсэн нь Ази Европын ард түмний эрх чөлөөний тэмцлийн үр дүнд Монголын нэгдсэн улс задарсан.

3. Хятадын Мин улсын зүгээс хагалан бутаргах үйл ажиллагааг идэвхтэй явуулсан.

Дотоодын зөрчил тэмцэл дээд цэгтээ тулж байсан.

XlV-XVll зууны монгол орны соёл урлагийг хөгжлийн талаас нь “Сэргэн мандлын үеийн Монгол” хэмээн нэрийдэх явдал бас байдаг.

Оросын нэрт монголч эрдэмтэн Б.Я.Владимирцов өгүүлэхдээ, Монголчууд өөрсдийн түүхийн “Харанхуй” үедээ өөрөөр хэлбэл, Юань улс мөхсөнөөс 16-р зууны 2-р хагасын “сэргэн мандалын” үе хүртэлх хугацаанд өөрсдийн соёлын ололтын олон зүйлийг хамгаалан авч үлдэж чадсан бөгөөд Монголчуудын бичиг үсэг, утга зохиолын хөгжил зогссонгүй хэмээн дүгнэсэн байдаг.