Lehen il-Qala April 2010

L-Arçipriet L-Arçipriet flimkien flimkien

mal-Kleru u mal-Kleru u l-Kunsill Pastorali l-Kunsill Pastorali

tal-Parroçça tal-Parroçça jixtieq lill-Poplu jixtieq lill-Poplu

tal-Qalatal-Qala

L-G˙idL-G˙idit-Tajjebit-Tajjeb

Le˙en il-Qala - April 2010

1

Il-Kelma Il-Kelma tal-Arçipriettal-Arçipriet

Rev. Kan. Dr Joe Zammit

Fi kliem Mons. Isqof Mario Grech, il-Gozo International Celebration hija espressjoni ta’ Ωminijietna. Forsi l-qarrej jistaqsi: X’inhi din l-esperjenza u g˙aliex hi daqshekk attwali? Nistqarr mag˙kom li meta qg˙adna bilqieg˙da g˙all-ewwel darba l-equipe li sejja˙t biex ja˙seb g˙al xi ˙a©a li kellha tinvolvi l-parteçipazzjoni tal-barranin li jg˙ixu fil-parroçça li tag˙ha kont g˙adni kemm qed insir arçipriet, ˙ames snin ilu, ma kellniex f’mo˙˙na x’setà in˙oloq u x’effett kellu j˙alli warajh fil-˙ajja tal-Knisja u tas-soçjetà. L-ideja hemm kienet, ©o fija, imma x-xejra tag˙ha Ωviluppat biΩ-Ωmien, matul u minn çelebrazzjoni g˙al o˙ra. Hekk il-viçi parroku Fr Charles Buttigieg, Dr Raymond Xerri u l-mibki s-Sur Horace Mercieca – li tag˙ha ˙tartu patrun dakinhar tal-funeral tieg˙u wara li l-Mulej kien sejja˙lu g˙alih propju l-jum tal-g˙axar edizzjoni taç-çelebrazzjoni, flimkien mieg˙i bdejna avventura li n˙oss li ma g˙andhiex ikollha tmiem, g˙ar-ra©uni wkoll li hija verament bΩonnjuΩa g˙al Ωminijietna. F’erba’ snin u nofs ittellghu 14-il edizzjoni, tlieta fis-sena, qrib il-Milied, qrib l-G˙id u fil-©ranet tal-Festa fis-sajf. Minflok Horace ˙a over it-tifel tieg˙u, Dr Franco Mercieca li mhux inqas minn missieru, li kien verament iddedika sa˙˙tu u l-intelli©enza tieg˙u g˙aliha, hu punt ta’ riferiment qawwi g˙all-iΩvilupp u l-konsolidament tag˙ha. Il-barranin li jg˙ixu fostna mhumiex ftit u dejjem jiΩdiedu. Meta bdejna kienu madwar mitejn, fil-Qala biss, mentri f’G˙awdex kienu j˙a˙˙qu 2000 dak in-nhar. Minkejja li g˙all-ewwel il-˙sieb tieg˙i kien li nistiednu lil dawk li huma residenti fil-parroçça, bil©ri ntwera li dawn ˙biebna kienu j©ibu mag˙hom lil ˙biebhom li joqg˙odu f’ir˙ula o˙ra u wkoll f’Malta. Illum il-©urnata hemm min ji©i minn barra apposta g˙aliha. Billi a˙na n˙allulhom dejjem kwestjonarju biex jimlewh waqt is-serata, sirna dejjem iktar konxji ta’ dak li l-iktar jinteressahom u g˙alhekk illum il-©urnata l-assembleja tkun verament sodisfatta bil-programm li jittella’.


2


F’Din il-Óar©aF’Din il-Óar©a

Is-37 Sena • Nº. 105 - Serje E - Nº15 • April 2010

■ Direzzjoni u Amministrazzjoni: Uffiççju Parrokkjali, Pjazza San ÌuΩepp, Qala, G˙awdex. Tel/Fax: 2155 6684 • Mobile: 9940 3612■ To˙ro© tliet darbiet fis-sena, fix-xhur t’April, Awwissu u

Jannar, u titqassam b’xejn iΩda kull offerta ti©i aççettata.■ Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti tal-artikli

li ji©u ppublikati m’humiex neçessarjament dawk tal-Bord Editorjali.

■ Kull korrispondenza g˙andha tintbag˙at lill-Bord Editorjali, “Le˙en il-Qala”, Dar Parrokkjali,

Pjazza San ÌuΩepp, Qala, G˙awdex.■ Isettjat u Stampat: A&M Printing Ltd. Qala. Tel: 2155 3217

Lehen il-Qala-

Il-Kelma ta’ l-Arçipriet 1Je˙tie© iΩda, li na˙btu ma’ gΩira 3Il-Primat Petrin 5Malta salvat lil Pawlu... 13Mid-Dinja tat-tfal 18Dmirijietna lejn is-Saçerdot 19L-AltruiΩmu – Im˙abba lejn g˙ajrna 21Esperjenza tal-ministeru tal-Akkolitat 22Is-Sena Intermedjarja 24L-Isqof Mons. Mario Grech jifta˙ qalbu ma’ Radju ‘‘Le˙en il-Qala‘‘ 27Mixja tar-Randan sa l-G˙id il-Kbir 2010 31Skeda – Radju Le˙en il-Qala 34Mixja tar-ru˙ fid-deΩert tal-˙ajja 42Fuq tlieta toqg˙od il-borma! 43Ix-xema’ tal-Blandun 46It-Tridu ta’ l-G˙id 48Riflessjoni fuq l-G˙id 55Madre Margerita u San ÌuΩepp 57Programm tat-Tberik tal-Familji 2010 59Pjan Pastorali 2009-2010 60Gozo International Celebration 61Il-Missjoni Ω-Ûg˙ira 2010 65Is-Seminar Parrokkjali 68L-ewwel waqfa – il-Qala 70Il-Lampier tas-Santwarju 71G˙eluq il-mitt sena mit-twelid tas-Surmast Anton Buttigieg 73Mid-Djarju ta’ ÌuΩepp Debono 74Australian Qala Association 78O Ωmien ˙elu... 80Kronaka tal-Parroçça 82

Hija l-kultura li n˙oss li tista’ tkun pont ta’ djalogu ma’ insara ta’ denominazzjonijiet differenti u, anke peress li jattendu wkoll, ma’ nies ta’ reli©jonijiet differenti u ta’ kunvinzjoni diversa. G˙alhekk il-preΩenza tag˙hom kienet dejjem wa˙da nkora©©anti. Sal-punt li jekk ikollhom jag˙Ωlu fejn imorru, jippreferu l-Gozo International Celebration, b˙alma ©ara propju fl-a˙˙ar edizzjoni, li minkejja f’G˙awdex kien hawn diversi attivitajiet fl-istess ˙in, xorta l-knisja kienet mimlija daqs bajda. Minkejja li l-programm hu mmirat li j˙alli lil kul˙add fil-libertà tat-twemmin tieg˙u, jirriΩulta dejjem li l-messa©© kristjan jg˙addi u mhux l-ewwel darba anki min ma jemminx jg˙idilna li ntlaqat. G˙alhekk huwa avveniment tant puntwali g˙al Ωminijietna g˙ax is-soçjetà tag˙na saret wa˙da multikulturali, pluralista, miftu˙a ˙afna, u l-GIC, kif insej˙ulha din l-esperjenza ekumenika, qed tkun risposta g˙al din id-domanda tas-soçjetà u tal-Knisja li tg˙ix fiha. Il-Papa Benedittu XVI innifsu, f’ittra li bag˙tilna, g˙o©bu jsej˙ilha ‘lodevole iniziativa ecumenica’. Ix-xog˙ol tag˙na l-kattoliçi hu li nkunu ˙a©a wa˙da bejnietna, ˙alli d-dinja temmen fi Kristu, il-Mibg˙ut tal-Missier: ‘Óa jkunu lkoll ˙a©a wa˙da biex id-dinja temmen li Inti bg˙attni’. U dan li qed nippruvaw nag˙mlu fil-parroçça, li nkunu dejjem iktar familja li ti©bed lill-bnedmin lejn din il-qalb ta’ Alla. Ming˙ajr l-g˙ajnuna g˙aqli ja, kontinwa, diΩinteressata ta’ ˙afna, avveniment b˙al dan ma jsirx, mhux biss g˙al erbatax-il darba, imma lanqas g˙al darba. Il-˙idma trid tkun professjonali, mag˙mula bl-im˙abba u fuq kollox fil-g˙aqda altrimenti jibqa’ kollox ˙olma. G˙all-grazzja ta’ Alla il-Gozo International Celebration hija realtà, imniΩΩla wkoll fil-kalendarju ta’ ˙afna li mhumiex barranin li jg˙ixu fostna. U dan kollu gratis; il-parroçça terfa’ l-piΩ finanzjarju kollu tag˙ha. Parroçça benefattriçi kbira g˙all-Knisja u g˙as-soçjetà ta’ Ωmienna.


3

Kienet il-provvidenza ta’ Alla li mexxiet lil Pawlu lejn Malta waqt li huwa kien qieg˙ed jin©arr lejn Ruma, il-belt il-kbira tal-imperu Ruman. Pawlu kien Ωar bosta artijiet biex iwassal il-Bxara t-Tajba ta’ Kristu kemm lill-Lhud kif ukoll lill-pagani. Soltu kien jippjana t-tba˙˙ir u l-vja©©i tieg˙u minn qabel u anke kien jipprepara lill-kommunitajiet insara, jekk ikun hemm f’dak il-lok, bil-mawra tieg˙u. Imma Pawlu qatt ma kien ippjana li joqrob lejn Malta. Jista’ jag˙ti l-kaΩ li min˙abba ç-çokon tal-gΩira u l-poΩizzjoni ©eografika tag˙ha, huwa qatt ma kien sema’ b’din il-gΩira çkejkna, g˙alkemm kienet mag˙rufa fl-imperu tal-punent. Imma Malta kienet fil-pjan infinit ta’ Alla, u lil Pawlu wrieh dan matul dan il-vja©© tant ta’ qtig˙ il-qalb u ta’ telfien. It-tempesta qalila li kienet ˙atfithom kienet il-provvidenza ta’ Alla, g˙ax kien permezz ta’ din it-tempesta li b’hekk Pawlu setà jasal fuq gΩiritna. L-insara maltin jirringrazzjaw lil Alla g˙aΩ-Ωjara li l-Qdusija tieg˙u il-Papa ser jag˙mel fuq gΩiritna, u ser jin©abru bi ˙©arhom madwar ir-Rag˙aj tal-Knisja kif kienu jin©abru madwar Pawlu kwaΩi elfejn sena ilu biex jirringrazzjaw tal-fidi li tag˙hom fi Kristu, talli nissilhom fi Kristu u b’hekk werrieta tas-Saltna. IΩ-Ωjara tal-Qdusija Tieg˙u il-Papa Benedittu sittax f’Malta g˙anda iΩda skop ie˙or importanti fil-Knisja tag˙na. Huwa mument ta’ qawmien ©did spiritwali

Je˙tie© iΩda, Je˙tie© iΩda, li na˙btu li na˙btu ma’ gΩirama’ gΩira

(Atti 27, 26)

speçjalment g˙al dawk li g˙alkemm img˙ammda fi Kristu, g˙andhom bΩonn mill-©did jisimg˙u it-t˙abbir tal-Van©elu ta’ Kristu b˙al missirijietna li semg˙u g˙all-ewwel darba l-Van©elu mxandar minn fomm Pawlu stess, minn fomm l-Appostlu tal-Ìnus. It-tielet skop ta’ din iΩ-Ωjara tal-Papa fostna huwa biex Malta, li tinsab f’nofs ta’ ba˙ar bejn il-kontinent ewropew u l-kontinent afrikan tkun dak il-pont ta’ xhieda tat-twemmin tag˙ha fi Kristu, tal-fidi nisranija. Il-Maltin huma poplu ˙awtiel u qawwi fl-ispirtu tieg˙u u g˙alhekk mag˙Ωul minn Alla biex ikun xhud tal-fidi nisranija fejn l-ambjent ta’ madwaru huwa differenti. B˙al San Pawl li ma kien jiddejjeq iwassal il-Bxara t-Tajba bil-predikazzjoni tieg˙u anke meta kien jaf li dawk ta’ madwaru kienux ja˙sbuha differenti minnu, hekk il-poplu malti g˙andu jkun din il-vuçi nisranija, vuçi ta’ fidi qawwija fi Kristu meta d-dinja tal-madwar trid twarrab lil Kristu. Meta jkollna l-Papa fostna, ejjew nin©abru madwaru biex nuru li a˙na verament nemmnu f’dak li temmen u tisqarr Ommna l-Knisja Mqaddsa. Ejjew nuru lid-dinja li a˙na insara tassew. Il-Papa ser ikun fostna nhar is-Sibt u nhar il-Óadd 17 u 18 t’April. L-ewwel li ser jag˙mel il-Papa, huwa li jΩur lill-President tar-Repubblika ta’ Malta u jiltaqa’ wkoll mal-membri tal-Gvern u l-parlamentari. Fi Pjazza San Ìor©, il-qalba tal-Belt Valletta, ser ikun milqg˙uh minn bosta studenti tal-iskejjel, it-tfal tag˙na, li huwa

B’dan il-kliem me˙ud mill-Ktieb ta’ l-Atti tal-Appostli, l-Isqfijiet tag˙na riedu jag˙tuna l-˙sieb çentrali g˙all-mi©ja fostna tal-Qdusija Tieg˙u il-Papa fl-okkaΩjoni

tal-elf disa’ mija u ˙amsin sena mill-mi©ja fostna tal-appostlu tal-©nus. G˙alina il-poplu ta’ Alla f’dawn il-gΩejjer, dan il-messa©© li huwa ˙afna g˙al qalbna g˙ax huwa messa©© li sawwar ‘il ©ensna. Huwa antik daqs kemm huwa antik ©ensna stess, ©ens imsawwar

fit-twemmin f’Sidna Ìesù Kristu, bil-kultura u l-fidi tag˙na mag˙©una flimkien u ma˙duma mal-art li missirijietna dejjem ˙admu biex g˙exu u raddew ˙ajr lil Alla.


4

dawk li f’idejhom irridu n˙allu in-nar jaqbad tal-fidi g˙all-©enerazzjonijiet li ©ejjin. Imbag˙ad il-Papa jmur ir-Rabat biex iΩur il-post fejn San Pawl kien jg˙ix matul dawk it-tlett xhur li hu qatta’ fostna. Hemmhekk ser ikun hemm il-missjunarji maltin mi©bura fil-Knisja Arçipretali. Din iΩ-Ωjara g˙andha tifsira ferm kbira g˙ax b’dan il-©est, il-Papa ser ikun jikkonferma mill-©did il-mi©ja tal-fidi fostna mill-Appostlu tal-Ìnus u jirfes l-istess blat li elfejn sena ilu rifes l-Appostlu u l-ewlenin insara li kienu jmorru jisimg˙uh ixandrilhom il-Kelma. Il-mumenti ta’ silenzju li l-Papa ser jag˙mel fil-Grotta ta’ San Pawl g˙andu tifsira kbira: a˙na b˙alu g˙andna l-ewwel nisimg˙u lil Alla jkellimna fis-silenzju ta’ qalbna biex imbag˙ad inkunu nistg˙u nwasslu l-Kelma tieg˙U b’˙ajjitna u bi kliemna. L-g˙ada filg˙odu, il-Óadd, l-insara kollha huma m˙e©©a u mistennija biex jiltaqg˙u mal-Papa fuq il-Fosos tal-Florjana, tejatru miftu˙ fejn diversi okkaΩjonijiet ©ew iççelebrati u fejn ©ensna ssawwar biex ikun dak li huwa llum: avvenimenti storiçi, reli©juΩi u politiçi kienu ççelebrati hawnhekk. B’mod partikulari ta’ min jiftakar fiΩ-Ωew© okkaΩjonijiet (1990 u 2001) meta kellna fostna il-Venerabbli Papa Ìwanni Pawlu II. Il-fosos kienu mibnija biex ja˙Ωnu l-qam˙ fihom, qam˙ li bih jintg˙a©en il-˙obΩ li huwa l-ikel tag˙na l-maltin, mhux biss imma huwa l-ikel li bil-kliem tal-konsagrazzjoni jsir il-Ìisem ta’ Kristu. Kristu huwa dak li jitmag˙na u jg˙ajjixna. Mhux li kien ilkoll nifhmu li ming˙ajr Kristu a˙na ma a˙na xejn, li ming˙ajru mmutu, li ma hemmx ˙ajja ming˙ajr Kristu! Infatti kien id-Didache, wie˙ed mill-eqdem domumenti li nsibu fil-Knisja li jqabbel lill-insara mal-qam˙, mag˙©unin flimkien jiffurmaw il-˙obΩ, jiffurmaw il-komunità li temmen u tistqarr

lil Kristu. Imdawwrin madwar ir-Rag˙aj tal-Knisja Universali, Kattolika, ejjew inkunu verament dan il-qam˙ li flimkien niffurmaw dan il-˙obΩ li jg˙ajjex lilna u lil dawk kollha li jridu jisimg˙u l-Verità. Il-Óadd wara nofsinhar, il-Papa ser jiltaqa’ maΩ-Ωg˙aΩag˙, il-fiduçja u t-tama ta’ ©ensna. Din il-laqg˙a ser issir fil-Port il-Kbir, wie˙ed mill-isba˙ portijiet fid-dinja u li fih ilkoll kemm a˙na naraw il-grajjiet ta’ ©ensna jissawwru, ©rajja ta’ fer˙ u niket, ta’ paçi u ta’ gwerra, port li huwa dejjem miftu˙ biex jilqa’ lil dawk li jog˙©obhom ji©u fostna biex iΩuruna, popli li j˙addnu kulturi, reli©jonijiet u filosofiji u tradizzjonijiet differenti. Hawnhekk il-Papa ser i˙e©©e© liΩ-Ωg˙aΩag˙ biex ikunu dak li huwa naturali g˙alihom: qawwija u sodi, mimlijin ˙e©©a u kura©© biex iwasslu l-Kelma ta’ Kristu, ikunu veri xhieda tal-Van©elu b’˙ajjithom stess. Kif nistg˙u ma nifir˙ux b’din il-mi©ja fostna tar-Rag˙aj tal-Knisja Universali. Kif nistg˙u nibqg˙u lura milli nie˙du sehem f’din iç-çelebrazzjoni li ser tkun pass ie˙or importanti fil-˙ajja spiritwali u reli©juΩa tal-poplu tag˙na. Pass importanti g˙ax ser nirçievu il-Kelma direttament mir-rag˙aj tag˙na b˙alma g˙amlu l-ewwel insara, missirijietna, li rçevew il-Kelma minn fomm l-Appostlu nnifsu. Ejjew nift˙u qalbna biex nilqg˙u il-Kelma li ser iwasslilna l-Papa, ejjew inkunu lesti li nwettqu dak li huwa ser jitlob minna biex f’dinja li kontinwament trid twarrab lil Alla, a˙na Maltin u G˙awdxin nibqg˙u verament dak li a˙na u li writna ming˙and missirijietna: ©ens ma˙tur, saçerdozju rjali, nazzjon qaddis, poplu li Alla kiseb g˙alih, biex inxandru t-tif˙ir ta’ dak li sejj˙ilna mid-dlam g˙ad-dawl tieg˙u tal-g˙a©eb. (1 Pt 2,9)

Mons. Paul C. Vella


5

Wie˙ed mill-aspetti fundamentali ta’ dak il-qasam tat-teolo©ija Nisranija mag˙ruf b˙ala l-EkkleΩjolo©ija, (li hija l-istudju li jiffoka fuq il-Knisja u teolo©ija tag˙ha) huwa l-Primat Petrin, ji©ifieri l-uffiçju tal-appostlu Pietru mog˙ti minn Kristu u mwaqqaf minnu u li jg˙addi bil-qawwa tas-suççessjoni appostolika g˙and is-suççessuri le©ittimi tal-Vigarju ta’ Kristu fuq l-art. Óarsa analitika lejn dan l-aspett tg˙inna nifhmu u napprezzaw aktar dan l-uffiçju mwaqqaf bir-rieda divina tas-Salvatur.

Ir-realtà tal-PrimatIl-Knisja hija s-sagrament tal-g˙aqda ma’ Alla u li l-istess Alla jrid g˙all-umanità kollha fi Kristu permezz tal-Ispirtu s-Santu. Imma l-fatti juru li l-Knisja fil-preΩent hija maqsuma. G˙andna l-Insara Kattoliçi u l-Insara Luterani, g˙andna l-Insara Presbiterani msej˙a wkoll Kalvinisti u g˙andna l-Insara Pentekostali u g˙andna wkoll l-Anglikani. Ironikament, ministeru partikulari fi ˙dan il-Knisja Kattolika u li jeΩisti preçiΩament g˙all-iskop li jissimbolizza u jg˙in ir-realizzazzjoni tal-unità tal-istess Knisja jitqies kultant b˙ala ostaklu g˙al din l-istess g˙aqda. Imma dan ma kienx l-iskop ewlieni ta’ kif kellhom ikunu l-affarijiet. Diskussjonijiet ekumeniçi riçenti tal-papat huma mela tal-og˙la importanza. L-Insara mifruda di©à j˙addnu u jaççettaw ir-realtajiet li jaqdu l-unità tal-Knisja b˙ala entità s˙i˙a: il-Mag˙mudija, l-Iskrittura Mqaddsa, il-litur©iji, il-kredi, il-konfessjonijiet jew stqarrijiet ta’ fidi, u l-konçilji ekumeniçi. Id-Djalogu Kattoliku-Luteran jorbot dawn id-diversi mezzi ta’ g˙aqda tal-

IL-PRIMAT PETRINlejn analiΩi storika-teolo©ika

minn Fr Geoffrey G. Attard

Knisja mal-“funzjoni Petrina”. Din il-funzjoni hija forma partikulari ta’ ministeru eΩerçitat minn persuna li g˙andha uffiççju jew inkella minn knisja lokali b’riferenza g˙all-Knisja in ©enerali. Il-funzjoni Petrina “isservi biex tippromwovi jew tippreserva l-uniçità tal-Knisja billi tissimbolizza l-unità, u billi tiffaçilita l-komunikazzjoni, l-assistenza reçiproka jew il-korrezzjoni, u l-kollaborazzjoni tal-missjoni tal-Knisja” (Dokument Primat Papali, n. 4). Din il-funzjoni hija msej˙a ‘Petrina’ g˙aliex dan huwa t-tip ta’ rwol li Pietru kellu fost id-dixxipli ori©inali ta’ Ìesù. Fost id-dixxipli ta’ Ìesù, Pietru huwa mog˙ti l-akbar prominenza fit-Testment il-Ìdid tal-ori©ini tal-Knisja. Huwa jitqies b˙ala çentrali fit-twaqqif tal-Knisja (Mt 16:18), b˙ala dak li jsa˙˙a˙ lill-a˙wa (Lq 22:32) u b˙ala dak li jitma’ n-nag˙a© ta’ Kristu (Ìw 21:15-17) Huwa figura prominenti f’xi w˙ud mill-ittri Pawlini, fl-Atti tal-Appostli u fl-hekk imsej˙a Ωew© ittri Kattoliçi (1 u 2 Pt) – kollu juri li hu kien assoçjat minn ministeru tassew wiesa’. L-istorja tal-Knisja li ti©i eΩatt wara dan il-perijodu turih b˙ala r-rag˙aj tal-Knisja Universali. Fil-fatt, “ir-rappreΩentant singolu

l-aktar mag˙ruf u rikonoxxut ta’ dan il-Ministeru Petrin... kien dejjem l-isqof ta’ Ruma” (Dokument Papal Primacy n. 5). Mi l l - inqas , t l e t t kont rover s j i immarkaw id-diskussjoni tal-ministeru tal-Isqof ta’ Ruma: diskussjoni storika, teolo©ika u kanonika. Kattoliçi u Insara o˙ra g˙andhom id-differenzi ta ’ bejn iethom dwar i t - t i f s i ra u l-implikazzjonijiet tar-rwol ta’ Pietru fil-Knisja tat-Testment il-Ìdid. Storikament, il-Kattoliçi jinsistu li din il-funzjoni kienet mog˙tija minn Kristu nnifsu lil Pietru u


6

li g˙addiet minn seklu g˙all-ie˙or. L-Insara mhux Kattoliçi g˙andhom it-tendenza li jimminimizzaw is-sinifikat ta’ Pietru fit-Testment il-Ìdid u jidher çar li ça˙du in-nozzjoni tas-suççessjoni fl-awtorità pastorali li suppost tg˙addi minn Pietru g˙all-isqof ta’ Ruma. Teolo©ikament, il-Kattoliçi argumentaw li l-papat huwa ta’ ori©ini divina u li allura jeΩisti bir-rieda ta’ Kristu, fil-waqt li l-Insara mhux Kattoliçi jinsistu li dan g˙andu ori©ini umana biss. Kanonikament, il-Kattoliçi ˙arsu lejn is-setg˙a legali tal-Papa b˙ala wa˙da suprema, s˙i˙a, ordinarja u immedjata kif insibu fl-ewwel Konçilju Vatikan. Mela skont dawn, is-setg˙a mhix su©©etta g˙al ©urisdizzjoni umana og˙la. Imma l-Insara l-o˙ra jarawha b˙ala li twassal g˙al abbuΩ intolleranti ta’ setg˙a.

Fit-Testment il-ÌdidPietru kien çertament figura ta’ importanza çentrali fost id-dixxipli tal-Mulej. Hu kien minn fost l-ewwel imsej˙a, serva b˙ala l-kelliem g˙all-appostli s˙abu u setà kien l-ewwel wie˙ed li lilu l-Mulej deher wara l-qawmien (din hija t-tradizzjoni ta’ Luqa u Pawlu, imma fil-kitbiet ta’ Mattew, Ìwanni u Mark, Marija Maddalena kienet l-ewwel li ratu. Hu x’inhu, it-termini primat u ©urisdizzjoni jkun a˙jar li nevitawhom meta niddeskrivu l-irwol ta’ Pietru fit-Testment il-Ìdid. Huma fil-fatt termini post-bibbliçi u allura kanoniçi. Il-Knisja tat-Testment il-Ìdid hija knisja li teΩisti f’post patikulari: mela f’Korintu, f’Antjokja, f’Ìerusalemm. Hija wkoll Knisja Universali b˙alma naqraw fl-Ittra lill-Efesin meta tissejja˙ il-Ìisem ta’ Kristu. G˙alkemm ma jidhirx dejjem çar kif Pietru jirrelata mal-Knisja universali, huwa çar biΩΩejjed kif Pietru jirrelata mal-Knisja universali f’çerti modi sinjifikanti. Jissemma’ l-ewwel wie˙ed fil-lista tal-appostli (Mk 3:16-19; Mt 10:1-4; Lq 6:12-16) u ˙afna drabi jitkellem f’isimhom jew g˙alihom (Mk 8:29; Mt 18:21; Lq 12:41; Ìw 6:67-69). Huwa l-ewwel xhud appostoliku ta’ Kristu rxoxt (1 Kor15: 5; Lq 24: 34). Huwa prominenti fil-komunità ori©inali ta’ Ìerusalemm u jissemma’ f’˙afna knejjes o˙ra (Atti 1:15-26; 2:14-40; 3:1-26; 4:8; 8:18-25; 9:32-43; 10:5; 12:17; 1 Pt 2:11; 5:13). L-attivitajiet tieg˙u wara l-Konçilju ta’ Ìerusalemm ma humiex rappuratti imma hemm qbil dejjem jikber li Pietru mar Ruma u miet martri hemm. Jekk serviex il-Knisja ta’ Ruma b˙ala isqof jew le ma jistax ikun mag˙ruf permezz ta’ evidenza g˙ax sa issa ma g˙andna xejn f’idejna. U mit-Testment il-Ìdid biss, ma g˙andna ebda baΩi biex nibnu linja ta’ suççessjoni li minn Pietru tie˙u g˙all-isqfijiet l-o˙ra ta’ Ruma. G˙at-tradizzjoni Kattolika, it-testi klassiçi tal-primat Petrin huma Mt 16:13-19, Lq 22:31-38 Ìw 21:15-19. Il-fatt li Ìesù sejja˙ lil Pietru blata nsibuha f’kuntesti differenti fit-tlett evan©elji u

allura to˙loq mistoqsijiet. Ma nistg˙ux inkunu çerti jekk din l-okkaΩjoni ta’ tismija (g˙oti tal-isem ta’ “blata” lil Xmun Pietru) se˙˙itx matul il-ministeru ta’ Ìesù jew inkella wara l-qawmien u li allura hemm il-kaΩ ta’ “retrojezzjoni” fir-rakkonti tal-ministeru ta’ Ìesù. Fir-rigward tal-g˙oti tas-setg˙a tal-imfieta˙, din turi miΩura imponenti ta’ setg˙a. Madankollu awtorità speçjali “fuq o˙rajn” m’hijiex attesta b’mod çar. Anzi, fl-Atti tal-Appostli, Pietru jidher b˙ala li qed jikkonsulta mal-appostli u anke jintbag˙at minnhom (8:14). Hu u Ìwanni ja©ixxu qishom tim (3:1-11; 4:1-22; 8:14). Mill-banda l-o˙ra, hemm xbiehat o˙ra marbuta ma’ Pietru. Hu jitqies b˙ala s-sajjied (Lq 5:10; Ìw 1:1-14), b˙ala r-rag˙aj tal-mer˙la ta’ Kristu (Ìw 21:15-17), b˙ala l-anzjan li jindirizza l-anzjani l-o˙ra (1 Pt 5:1), b˙ala dak li jipproklama l-fidi f’Ìesù l-Iben ta’ Alla (Mt 16:16-17), b˙ala dak li rçieva rivelazzjoni speçjali (Atti 1:9-16) u b˙ala dak li jikkore©i o˙rajn (2 Pt 3:15-16) u anke b˙ala l-blata li fuqha tinbena l-Knisja (Mt 16:18). Il-kwistjoni mela tiddependi kollha fuq l-baΩi ta’ investigazzjoni tat-Testment il-Ìdid.

Ir-Ra©unijiet g˙all-Primat u San IrinewXi studjuΩi moderni waslu biex jikkonkludu li Ruma ng˙atat il-primat min˙abba ra©unijiet politiçi, fi kliem ie˙or, min˙abba l-fatt li Ruma kienet il-belt kapitali tal-imperu, il-qalba taç-çiviltà ta’ dak iΩ-Ωmien u l-werrieta tal-kultura klassika Griega. Imma din hija biss il-qoxra tar-realtà. Hemm diversi ra©unijiet o˙ra li huma aktar solidi minn din. Ftit Ωmien biss wara nofs it-tieni seklu WK, qrib is-sena 154, Polikarpu, l-isqof qaddis ta’ Smirna fl-Asja Minuri (it-Turkija tal-lum) u li kien jifta˙ar li jaf lil San Ìwann l-Appostlu personalment, g˙amel vja©© perikoluΩ minn Smirna g˙al Ruma fejn iltaqa’ wiçç imbwiçç mal-Papa Aniçetu Isqof ta’ Ruma. Huma ddiskutew flimkien il-kwistjoni delikata tad-data tal-G˙id. Aktar ‘il quddiem il-knejjes tal-Asja ma qablux ma’ Ruma dwar l-g˙aΩla ta’ data fissa kif nistg˙u naqraw fil-ktieb Historia ecclesiastica ta’ Ewsebju ta’ Çesarija. Il-laqg˙a bejn Polikarpu u Aniçetu ma waslet g˙al ebda konkluΩjoni poΩittiva g˙alkemm Polikarpu ˙alla lil Aniçetu fi spirtu ta’ sliem. Aktar tard Polikarpu miet mewta ta’ martri billi ng˙ata l-˙ruq.

Matul il-˙akma ta’ Marku Awrelju (161-180) isqof ie˙or mill-Asja Minuri – din id-darba Abercius – g˙amel vja©© lejn Ruma. Huwa telaq minn Hierapolis, belt fil-Fri©ja Salutaris bl-g˙an singulari li jsir jaf a˙jar il-Knisja ta’ Ruma. Lejn tmiem is-saltna ta’ Marku Awrelju qrib is-sena 178 WK, Irinew, ra©el li kellu l-g˙eruq tieg˙u fl-Asja Minuri wasal Ruma; dan kien di©à stazzjonat f’Lyons, fil-Gallja, (mela Franza tal-lum). Dan Irinew kien twieled qrib Smirna u kellu b˙ala g˙alliem tieg˙u lil Polikarpu stess.


7

Ma nafux g˙al liema ra©uni kien ˙alla art twelidu fl-Asja Minuri biex imur joqg˙od fil-Gallja. Aktar tard sar saçerdot tal-isqof Potinu. Fis-sena 177, faqqg˙et il-persekuzzjoni ta’ Marku Awrelju; Potinu u s˙abu mietu martri. Sadattant bdiet tinfirex ukoll l-ereΩija Montanista. G˙alhekk ir-rappreΩentanti tal-Knisja ta’ Lyons bag˙tu Ruma Ω-Ωag˙Ωug˙ Irinew sabiex jitratta mal-Papa Elewterju (175-189). L-iskop ta’ din il-missjoni diplomatika kien li jitlob lill-Papa sabiex jinda˙al fil-kwistjoni tal-Montanisti ˙alli jissalvagwardja l-g˙aqda tal-Knisja Nisranija. Wara li re©a’ lura lejn Lyon, hu sar is-suççessur tal-isqof Pontinu u beda jifrex il-KristjaneΩmu u jxandar l-Evan©elju madwar il-Gallja. F’dan il-perijodu wkoll, il-˙assieb minn Lixandra Ori©ene wkoll kien mar lejn Ruma biex jiddiskuti mal-Papa Ûeferinu (199-217), l-istess kif kienu g˙amlu Polikarpu u Irinew imma l-aktar sabiex isir jaf a˙jar il-Knisja ta’ Ruma. Irridu nsemmu ukoll lil Ìustinu, aktar tard martri, li wkoll kien mar Ruma minkejja li kellu diffikultajiet biex jag˙mel il-vja©©. Hu kien ˙alla Efesu u mar Ruma fejn feta˙ skola li permezz tag˙ha g˙allem u kiteb u wara sofra l-martirju. Anke d-duttur tal-Knisja Egesippu, Lhudi-Nisrani, kien mar Ruma u qatta’ diversi snin f’din il-belt bejn is-snin 175 u 180 WK. Meta dan re©a’ lura lejn Ìerusalemm, kiteb il-famuΩi Memoirs. Dan kollu juri li l-Knisja ta’ Ruma, sa minn perijodu l-iΩjed antik, kienet tattira lil diversi persuna©©i Insara li kienu jirrikorru lejha jew g˙all-esperjenza jew inkella biex ji©©ieldu l-ereΩija. Matul il-pontifikat ta’ Papa I©inu (136-140), hekk kif miet l-Imperatur Adrijanu u bdiet il-˙akma ta’ Antoninu Piju, Ruma laqg˙et lil Valerjanu, il-fundatur tas-setta eretika tal-Valerjani. Aktar tard in©ibdu lejn it-tag˙lim Ωbaljat tieg˙u f’Ruma nies b˙al Marçjon minn Sinope fil-Ba˙ar l-Iswed, Teodozju ta’ BiΩanzju, Noetu ta’ Smirna u d-dixxipli tieg˙u Epigou u Kleonimu. Imma l-aktar episodju importanti li jsa˙˙a˙ l-argument favur il-primat ta’ Ruma huwa dak ta’ Irinew ta’ Lyons u l-Papa Elewterju. Meta bdiet tinfirex l-ereΩija ta’ Montanu mag˙rufa b˙ala l-ereΩija Montanista, Irinew mar Ruma biex jitkellem mal-isqof ta’ din il-belt imperjali. Aktar tard Irinew kellu jiddedika l-ktieb prinçipali tieg˙u Kontra l-EreΩija (Adversus Haereses) kontra dawn l-eretiçi. Dan il-ktieb kitbu bil-Grieg bejn is-sena 175 u 189 WK. Illum wasal g˙adna biçça fit-traduzzjoni Latina, biçça f’verΩjoni Armena u biçça fl-ori©inal Grieg. Is-silta li tikkonçerna l-primat tal-Knisja ta’ Ruma tinsab fit-traduzzjoni Latina. L-opinjoni ta’ Irinew hija importanti ˙afna g˙al ina u dan g˙al Ωew© ra©unijiet. L-ewwelnett, hija importanti min˙abba fl-awtorità ta’ min qieg˙ed jikteb. It-tieni, g˙ax Irinew huwa wild il-lvant – hu kien ing˙ata l-edukazzjoni tieg˙u fi Smirna – imma sadattant

hu kien isqof ta’ Lyons fil-Punent. Irinew jiffoka fuq l-importanza tal-messa©© tal-Van©elu li ©ie mxandar mill-appostli Pietru u Pawlu li hu jsej˙ilhom gloriosissimi – a©©ettiv li hu jag˙ti biss lill-appostli ta’ Ruma. Dawn iΩ-Ωew© appostli kienu xandru l-Kelma u taw xhieda bil-mewt tal-martirju fil-belt eterna. Imbag˙ad jikteb: “G˙ax ma’ din il-Knisja, min˙abba l-pre-eminenza setg˙ana tag˙ha (potentior principalitas), g˙andhom jaqblu l-knejjes l-o˙ra kollha, mela l-fidili f’kull parti tad-dinja; u huwa biss fiha li t-tradizzjoni ©iet mg˙oddija mill-appostli u nΩammet minn dawk li ©ew minn kullimkien”. Imbag˙ad, proprju wara dan il-punt preçiΩ, Irinew jinkludi l-lista tal-isqfijiet ta’ Ruma li jaf hu, lista li tinkludi ˙dax-il isem, minn Linus l-ewwel suççessur tal-appostlu Pietru g˙al Elewterju (175-189 WK). Fuq din is-silta, inkitbu mijiet ta’ mijiet ta’ pa©ni lkoll jippuvaw jag˙tu l-interpretazzjoni ta’ dan it-test antik. It-terminu potentior principalitas huwa çar u ming˙ajr ebda diffikultà ta’ interpretazzjoni. Il-Knisja ta’ Ruma hija l-punt fokali. Ir-ra©unijiet li l-istudjuΩi, ewlenija fosthom il-Professoressa Guarducci, jisiltu, favur il-primat ta’ Ruma huma dawn:i. Li s-sede Rumana hija l-akbar u l-aktar

importanti;ii. Li hija mag˙rufa madwar id-dinja kollhaiii. Li kienet imwaqqfa u organizzata miΩ-Ωew©

appostli Pietru u Pawlu, u iv. Li tgawdi madwar id-dinja l-fatt li hi g˙andha

l-fidi soda u vera.

Dan kollu jikkorrispondi mal-verità. Anke fl-ittra lir-Rumani Pawlu kiteb: “Il-fidi tag˙kom hija mxandra mad-dinja kollha” (Rum 1:8). Proprju g˙ax huwa hekk, “huwa me˙tie© (necesse est) li l-Knejjes l-o˙ra kollha jaqblu mag˙ha”. Fil-qosor, Irinew jara l-Knisja ta’ Ruma b˙ala ç-çentru ideali tal-Knisja Universali. Dan g˙aliex huwa biss f’Ruma li t-tradizzjoni appostolika tinsab preservata. Ta’ min jg˙id hawnhekk li jekk nistudjaw in-nazzjonalità tas-suççessuri ta’ Pietru ninteb˙u li l-Knisja ta’ Ruma kienet mimlija b’nies minn partijiet diversi tal-imperu; minn Tuscia, mill-Greçja speçjalment Ateni, minn Aquilia, mis-Sirja, minn Campania u minn Epirus. F’silta o˙ra tal-ktieb tieg˙u, Irinew jg˙id lill-Knisja

ta’ Ruma hija ç-çentru viΩibbli tal-knejjes kollha u mag˙ha huma jinsabu f’ “©isem wie˙ed, ru˙ wa˙da u qalb wa˙da”. Jikkwotah ukoll Ewsebju ta’ Çesarija fil-ktieb tal-istorja tieg˙u. Wara t-twaqqif tal-imperu minn Awgustu, il-poeti, l-istoriçi u l-apolo©isti lkoll ˙adu l-opportunità li jesprimu idea nobbli ta’ Ruma, il-kapitali tal-imperu u l-patrija tal-©nus kollha tad-dinja. Malajr bdew jiktbu dwar it-terminu urbis li fil-lingwa Latina hija l-©enittiv ta’ urbs, mela l-belt per eççellenza; huma lem˙u


8

speçi ta’ parità bejn dan it-terminu urbis u t-terminu sie˙bu orbis li huwa n-nominattiv u l-©enettiv tal-kelma li tfisser “id-dinja”. Hawn ta’ min isemmi l-versi famuΩi tal-poeta Galliku Claudius Rutilius Namatianus li jindirizza lil Ruma hekk fil-bidu tal-˙ames seklu Fecisti patriam diversis gentibus unam Urbem fecisti quod prius orbis erat

li f’ilsienna l-Malti ti©i hekk: “Inti sirt il-patrija komuni g˙al bosta ©nus Inti qbadt id-dinja u minnha sawwart belt”.

L-idea tal-università ta’ Ruma g˙andha g˙eruqha fil-fond hekk nsibuha çara fl-awtur Aelius Aristides li kiteb ktieb jismu Encomium of Rome minkejja li kien minn Smirna fl-Asja Minuri minn fejn kien ©ej l-istess Irinew. Aktar ‘il quddiem, fl-Asja Minuri wkoll, Melito, l-isqof ta’ Sardi – mag˙uf fostna l-Insara g˙all-kitba tal-eqdem omelija dwar l-G˙id il-Kbir li qatt waslitilna – kiteb l-Apologia indirizzata lill-imperatur Marku Awrelju u fiha jsemmi r-rabtiet providenzjali bejn l-imperu universali ta’ Ruma u l-Knisja ta’ Kristu. Hu ˙oloq sens ta’ paralleliΩmu bejn il-KristjaneΩmu u l-imperu Ruman, liema xeb˙ issa jgawdi natura proverbjali mqar jekk wie˙ed iqis çerti termini li g˙adna nuΩaw b˙al ma huma pontifex maximus, curia, basilica, cattedra, episcopus, diocesis u bosta u bosta o˙rajn. Hemm imbag˙ad xi testi o˙ra importanti li jkomplu jsa˙˙u t-teorija favur il-primat Petrin u li huma mibnija fuq dokumenti ˙ajja. Dawn li ©ejjin huma w˙ud minnhom.

L-Epistola ta’ Klement ta’ Ruma lill-KorintinTletin sena biss wara l-martirju ta’ Pietru u Pawlu, mela fis-sena 96 WK, il-Knisja ta’ Ruma tirçievi a˙barijiet minn Korintu. F’Korintu, xi presbiteri Ωg˙ar ˙aduha kontra l-presbiterju anzjan u ne˙˙ewhom. Klement, l-isqof ta’ Ruma, i˙oss li g˙andu jinda˙al u jikteb il-famuΩa epistola tieg˙u lill-Insara ta’ Korintu. Aktarx li f’dan iΩ-Ωmien ma nistg˙ux nitkellmu minn “Papa” f’Ruma imma interessanti li l-ittra ta’ Klement baqg˙et tinqara g˙al xi Ωmien kull nhar ta’ Óadd matul il-litur©ija Kristjana – fl-istess çelebrazzjoni li fiha kienet tinqara l-Iskrittura. Nafu li qrib is-sena 170 WK din l-ittra kienet g˙adha tinqara u dan jg˙idulna Ewsebju ta’ Çesarija; kienet tinqara flimkien ma’ ittra o˙ra li l-isqof ta’ Ruma Soter (166-175) aktar tard bag˙at lil Djonisju, l-isqof ta’ Korintu. L-ittra ori©inali ta’ Klement infirxet minn Korintu g˙al bliet o˙ra u g˙al Knejjes o˙ra u ntuΩat fil-litur©ija.

L-Ittra ta’ Injazju, Isqof ta’ Antjokja lir-RumaniJekk in˙allu warajna l-ewwel seklu, insibu quddiemna l-figura imponenti

ta’ Injazju, Isqof ta’ Antjokja u wie˙ed mill-missirijiet appostoliçi. Dan kien isqof ta’ Antjokja tas-Sirja li fil-kitba tieg˙u afferma b’mod çar il-primat spiritwali tal-Knisja ta’ Ruma. Il-Knisja ta’ Antjokja kienet twaqqfet minn San Pietru, l-ewwel isqof tag˙ha u x’aktarx li Injazju kien jaf sew lil Pietru u sew lil Pawlu. Il-Knejjes l-o˙ra tas-Sirja aktarx li kienu wkoll ta˙t l-awtorità tieg˙u. Fi Ωmien l-imperatur Trajanu, Injazju sar persona non grata min˙abba r-reli©jon Kristjana li kien jistqarr. Is-sentenza li nqag˙tetlu kienet li jintefa’ b’ikel lill-iljuni u l-bhejjem l-iΩjed selva©©. Din l-esekuzzjoni kellha sse˙˙ fl-anfiteatru Flavjan mag˙ruf b˙ala l-Kolossew. Kull min jaqra l-Ittra jew Epistola ta’ Injazju lir-Rumani ma jistax ma jinnotax il-poΩizzjoni prominenti li l-Knisja ta’ Ruma kienet tgawdi fil-˙sieb ta’ Injazju. Hu jikteb fil-bidu tal-ittra li l-Knisja ta’ Ruma “tippresiedi fir-re©jun tar-Rumani”. Wa˙da mill-kelmiet li juΩa turi li l-verb “jippresiedi” li g˙andu jiftiehem fis-sens assolut u mhux b’relazzoni mat-territorju li tinsab Ruma fih biss. Imbag˙ad Injazju jsellem lill-Knisja ta’ Ruma b’espressjonijiet ta’ unur u ammirazzjoni; m’hemm xejn li jista’ jitqabbel ma’ dan fit-tislimiet l-o˙ra lil Knejjes o˙ra. Fost il-fraΩijiet mimlija tif˙ir li g˙andu g˙all-Knisja ta’ Ruma jg˙id li hija “denja ta’ Alla, denja tal-unur, denja li tissejja˙ qaddisa, denja tat-tif˙ir, denja tas-suççess, denja tal-venerazzjoni u li tippresiedi fuq l-agape li ©©orr l-isem tal-Iben u tal-Missier; Lilha jiena nsellem f’isem Kristu, l-Iben tal-Missier”. In-nom Grieg ‘agape’ jfisser, fl-uΩu tieg˙u tas-soltu, “im˙abba, karità”. Imma min˙abba li Injazju ma juΩax id-dativ imma minflok juΩa l-©enettiv juri li hu ma kellux f’mo˙˙u l-im˙abba f’sens astratt imma “l-ikla tal-a˙wa”. L-istudjuΩi jg˙arrfuna li ter©a’ u tg˙id, dan it-terminu g˙andu tifsira o˙ra li allura ti©i t-tielet wa˙da possibli. Din hija t-tifsira ta’ “Knisja”. Dan g˙aliex il-Knisja hija soçjetà preçiΩa ta’ bnedmin mag˙quda fl-im˙abba. Fil-fatt ©ieli uΩa t-terminu biex jirreferi g˙all-Knisja tas-Sirja. Mela meta Injazju juΩa dan it-terminu g˙all-Knisja ta’ Ruma qieg˙ed ifisser li hi g˙andha l-primat fost il-Knejjes l-o˙ra inkwantu hi toffri “l-ikla tal-a˙wa” fis-sens ideali tar-realtà tat-terminu. Barra minn dan, is-superjorità tal-Knisja ta’ Ruma to˙ro© çara mill-fatt li lilha jatribwixxi l-mertu li hija l-g˙alliema tal-o˙rajn. Meta

jsemmi l-Knisja tas-Sirja li ˙alla warajh, hu jirrakomanda fit-talb tar-Rumani din il-Knisja lokali li tag˙ha huwa l-mexxej spiritwali. Wie˙ed g˙andu mnejn jistaqsi: imma g˙aliex Injazju jatribwixxi daqstant importanza u dinjità lill-Knisja ta’ Ruma? Ir-ra©uni hi fl-g˙aqda kbira li kien hemm bejn il-Knisja ta’ Ruma u l-appostli San Pietru u San Pawl. Injazju kien jemmen bil-qawwa fl-importanza tat-tradizzjoni appostolika. Fl-istess ittra li kiteb lir-Rumani, hu jfakkar lill-appostli Pietru u


9

Pawlu u jiddikjara li l-Knisja Rumana rçeviet l-awtorità tag˙ha b’mod dirett ming˙andhom. Dan huwa, skont Injazju, il-privile©© li fuqu huwa mibni l-primat spiritwali tal-Knisja ta’ Ruma. Injazju huwa l-ewwel kittieb fl-istorja tal-Knisja li juΩa t-terminu “Kattolika” jew “universali” g˙all-Knisja li hija mag˙mula mill-bosta knejjes. U ladarba l-Knisja ta’ Ruma kellha pre-eminenza fuq il-knejjes l-o˙ra Kristjani, allura jsegwi l-argument li jer©a’ jsemmi wkoll Irinew li l-kunçett ta’ universalità sar parti integrali tad-dikjarazzoni tal-primat spiritwali. Huwa evidenti mela li fil-bidu tat-tieni seklu, l-ewwel u l-aktar Knisja universali hija l-Knisja ta’ Ruma, evidenza li tinsab ukoll fost it-twemmin tal-Insara tal-Lvant minn fejn kien ©ej l-istess Injazju ta’ Antjokja.

L-Ittra ta’ Dijonisju, isqof ta’ Korintu, lir-RumaniL-ittra nkitbet lill-komunità Kristjana ta’ Ruma bejn is-snin 66 u 177 WK meta Soter kien jokkupa t-tron ta’ Pietru. Dan nafuh mill-Historia Ecclesiastica ta’ Ewsebju isqof ta’ Çesarija. Hu u jindirizza l-Knisja ta’ Ruma, Dijonisju jeΩalta l-karità ta’ dik il-Knisja li g˙andha tradizzjoni li tg˙in lill-knejjes l-o˙ra fil-bΩonnijiet spiritwali u materjali tag˙hom. Il-Knisja ta’ Ruma hija Knisja li turi preferenza lejn il-foqra u l-oppressi u lejn dawk li ©ew asso©©ettati g˙al xog˙ol iebes fil-minjiera. Hu jassigura lir-Rumani li ittra mibg˙uta mill-Isqof Soter (il-Papa) lill-Korintin qed tinqara dik il-komunità waqt il-litur©ija tal-Óadd. F’din l-ittra lir-Rumani, Dijonisju jinfurmana li minbarra din l-ittra tal-Papa Soter, qed tkompli tinqara l-ittra aktar qadima tal-Papa Klement lill-Korintin.

L-Apolo©ija ta’ Melito, Isqof ta’ SardiMatul il-˙ajja ta’ Irinew, x’aktarx lejn is-sena 171 jew 172 WK, Melito, Isqof ta’ Sardi bag˙at lill-imperatur Marku Awrelju l-Apologia tieg˙u. Dan huwa dokument li fih ji©u mfa˙˙ra r-rabtiet bejn l-“filosofija” ta’ Melito (mela tal-KristjaneΩmu) mal-imperu Ruman li jimplikaw l-g˙arfien tal-primat spiritwali tal-Knisja ta’ Ruma, kif wie˙ed jista’ jaqra fl-Istorja EkkleΩjastika ta’ Ewsebju ta’ Çesarija.

L-Ittra ta’ Polikrate u Irinew lill-Papa VitorJekk immorru is-sena 190 WK, f’Ruma g˙andha lill-Papa Vitor (189-199) jokkupa t-tron ta’ Pietru. Dan kien ta’ ori©ini Afrikana u ta’ karattru qawwi. Wara li kien ilu ftit Ωmien Papa, xi individwi re©g˙u qajjmu l-kontroversja li fis-sena 151 WK kienet wasslet lil Polikarpu sa Ruma; il-kontroversja dwar id-data tal-G˙id il-Kbir. Din id-darba, l-isqfijiet tal-Asja, proponenti tat-tradizzjoni Lhudija (li skont din

l-ikla tal-G˙id kienet iççelebrata nhar l-erbatax-il jum ta’ Nisan) sabet kelliem awtorevoli fil-persuna ta’ Polikrate, isqof ta’ Efesu li g˙amel rikors g˙all-Papa ta’ Ruma. L-ittra minn Polikrate lill-Papa Vitor nΩammet biçça minnha fil-ktieb Historia Ecclesiastica ta’ Ewsebju. B’ton kalm imma deçiΩiv, Polikrate jappella g˙at-tradizzjoni qatt ma taqta’ li tinsab fir-re©jun tal-Asja. Hu jsemmi l-importanza tal-Iskrittura u l-ubbidjenza lejn Alla b˙ala aktar importanti milli l-ubbidjenza lejn il-bnedmin. Quddiem ebusija ta’ ras b˙al din, Papa Vitor ˙assu influwenzat mid-drawwiet tal-belt tieg˙u f’Ruma u g˙alhekk ˙are© skomunika kontra l-knejjes tal-Asja. Fil-qalba ta’ din il-kwistjoni politika ta˙raq bil-kontroversja u l-periklu ta’ qsim fil-Knisja Universali, l-g˙aref Irinew inda˙al. Madwar g˙axar snin qabel, dan Irinew kien di©à Ωar lil Ruma u tkellem mal-Papa Elewterju. Din id-darba, hu ma Ωarx lil Ruma imma kiteb lill-Papa Vitor. Din l-ittra wkoll tinsab fil-parti l-kbira tag˙ha f’Ewsebju. Sabiex jissalvagwardja l-g˙aqda u l-armonija bejn il-Kristjani madwar id-dinja, Irinew isejja˙ g˙all-osservanza tad-drawwiet tal-belt ta’ Ruma u tal-Knisja tag˙ha. Fl-istess waqt jitlob lill-Papa sabiex jimxi bil-moderazzjoni. Interessanti li l-isem tal-ittra ta’ Irinew bil-Grieg huwa Eirnnais li tinqara “eirenaios” u li bil-Malti tfisser “paçifiku”. Wara dan, ma tissemmiex aktar l-iskomunika lill-Knejjes tal-Lvant jew inkella xi xiΩma o˙ra. Kollox juri li matul l-a˙˙ar deçennju tat-tieni seklu, kienet teΩisti çara u qawwija s-setg˙a ta’ primat Ruman jew Petrin f’Ruma. Il-Knejjes tal-Asja kienu j˙ossu li huwa dmir tag˙hom li jispjegaw lill-Papa l-inkwiet tag˙hom u l-Papa ta’ Ruma kien i˙oss li hu mog˙ni bis-setg˙a li jo˙ro© skomunika kontra d-dissidenti. Il-fatt li Irinew inda˙al fil-kwistjoni u rrefera g˙al Ruma u talab il-moderazzjoni mill-isqof ta’ Ruma kull ma jmur ikompli jsa˙˙a˙ l-argument.

L-epigrafu ta’ AberçjuDin l-iskrizzjoni hija mag˙rufa sew fost l-iskulari li jistudaw id-dinja klassika. Giovanni Battista de Rossi (1822-1894), arkeologu ta’ fama kbira, jiddeskriviha b’dawn il-kelmiet “epigramma dignitate et pretio inter christiana facile princeps” li bil-Malti tfisser “fost l-epigrammi Kristjani hija façilment l-aktar wa˙da distinta u ta’ valur”.

TeΩisti sa fi Ωmienna biblijografija kbira ˙afna dwar is-su©©ett. JeΩistu Ωew© frammenti tag˙ha; dawn instabu mill-arkeologu IngliΩ William M. Ramsay fl-1883 u nstabu qalb il-fdalijiet ta’ Hierapolis fil-Fri©ja Salutari fl-Asja Minuri. Imbag˙ad fl-1892 ing˙ataw lill-Papa Ljun XIII meta kien jiççelebra l-˙amsa u ˙amsin anniversarju tal-ordinazzjoni saçerdotali. G˙all-ewwel, tqieg˙du g˙all-wiri fil-MuΩew tal-Arti Sagra fil-Lateran u aktar tard ittie˙du fil-MuΩewijiet tal-Vatikan.


10

Bosta snin qabel l-iskoperta ta’ Ramsay, di©à konna nafu b’dawn il-frammenti permezta’ serje ta’ manuskritti li jmorru lura lejn is-sekli 10 u 13 WK ta’ Vita ta’ dan Aberçju, isqof. Jing˙ad li dan Aberçju kien intalab imur Ruma sabiex jerΩorçizza mid-dimonju lil çerta Lucilla, bint l-imperatur Marku Awrelju. Wara li wasal fil-belt, hu keçça d-dimonju li kien qed jittormenta lill-prinçipessa u wettaq l-eΩorçiΩmu fil-preΩenza tal-imperatriçi Fawstina waqt li Marku Awrelju kien bog˙od minn Ruma. Skont il-©rajja, biex aktar jitturmenta lid-dimonju, Aberçju ©ieg˙el lill-ispirtu ˙aΩin jittrasporta altar kbir tal-ir˙am. Wara li re©a’ lura lejn pajjiΩu, jing˙ad li dan Alberçju uΩa l-altar b˙ala blata biex fuqha jonqox l-epitaffju li hu stess iddetta. Il-bijografiju tas-seklu 4 WK ma baqax lura milli jirraporta wkoll fil-Vita mag˙mula minn tnejn u g˙oxrin (22) eΩametru li l-wiçç tal-blata kien tali li kien jag˙milha diffiçli li wie˙ed jaqra l-epitaffju. L-istorja ta’ Lucilla ma˙kuma mid-dimonju u tal-imperatur li jistieden lil Aberçju, tista’ tidher qisha xi ˙rafa romantika. L-g˙aref monaku Benedittin Giovanni Battista Pitra, li aktar tard sar kardinal, g˙amel studju li ppubblikah fl-1855 u stqarr li dan l-istudju huwa ©enwin. Fil-fatt, tletin sena wara, fl-1882, kellu jkun l-arkeologu IngliΩ Ramsay li matul l-iskavi tieg˙u sab l-iskrizzjoni sepulklari ta’ çertu Alexandros, iben Antonios li fl-a˙˙ar tlett versi tag˙ha hemm l-epitaffju ta’ Aberçju. L-epigrafu ta’ Alexandros fortunatament ©ie datat bi preçiΩjoni lejn is-sena 216 WK. Fis-sena ta’ wara l-iskoperta ta’ dan, mela fl-1883, Ramay skopra Ω-Ωew© framment li mbag˙ad ing˙ataw, kif semmejna, lill-Papa Ljun XIII u jinsabu fil-MuΩewijiet tal-Vatikan. Fil-kitba ta’ Aberçju, dan jirreferi g˙al Ruma b˙ala “re©ina” . PreçiΩament fil-versi 7 sa 9 naqraw hekk “...li hu Kristu, bag˙atni Ruma sabiex nara s-saltna u r-re©ina bl-ilbies dehebi u biΩ-Ωarbun tad-deheb. U jien rajt hemmhekk poplu li kellu si©ill mill-isba˙”.

L-istudji li saru wara juru li dan il-vers huwa speçi ta’ kodiçi. Ma jistax ikun li lil Aberçju deherlu Kristu nnifsu. Aktarx li hawnhekk “Kristu” huwa riferenza g˙ar-rieda ta’ Alla li wasslitu biex imur Ruma ˙alli jara “is-saltna” li lanqas hija riferenza g˙all-imperu Ruman imma g˙all-Ìisem ta’ Kristu, ji©ifieri l-Knisja, li r-ras tat-tmexxija tieg˙u tinsab f’Ruma. Interessanti l-fatt li anke fil-ktieb Ir-Rag˙aj ta’ Hermas attribwit lil San Ìustinu, insibu kliem jixxieba˙ g˙al ideat u realtajiet jixxieb˙u. Wara Aberçju, nistg˙u nsemmu wkoll lil xi padri o˙ra appostoliçi li bil-kitba tag˙hom g˙arfu lil Ruma b˙ala r-ras tal-Knejjes. Hekk Tertulljanu fil-ktieb De praescriptione haereticorum ippublikat qrib is-sena 200 WK jirreferi kemm-il darba g˙al Ruma b˙ala l-Knisja

“universali”. Imbag˙ad jg˙addi biex jimmedita fuq it-test mag˙ruf ta’ meta Kristu bena l-Knisja fuq Pietru li jinsab f’San Mattew. Klement ta’ Lixandra huwa l-awtur ta’ trattat bl-isem Quis dives salvetur? li jfisser “Min jista’ jsalva?” F’din il-kitba hu jirreferi g˙at-test fl-Iskrittura meta Ìesù qabbad lil Pietru jifta˙ il-˙uta u sab fiha l-munita Rumana mag˙rufa b˙ala stater. Klement jg˙addi biex juri permezz ta’ dan it-test ir-rabta intima bejn Ìesù u Pietru li fuqu bena l-Knisja. Ori©ene fil-Contra Celsum jiΩviluppa t-teorija di©à msemmija minn Melito ta’ Sardi li hemm relazzjoni qawwija bejn l-Imperu u l-Knisja. L-unità tal-imperu u l-paçi universali li ©ab Çesari Awgustu g˙enu l-firxa tal-fidi Kristjana u tal-Knisja proprju min˙abba li Ruma hija ç-çentru kemm tal-imperu kif ukoll tal-Knisja. Ori©ene wkoll kellu esperjenza personali tal-primat Ruman meta wara li ©ie ordnat saçerdot, il-Knisja ta’ Lixandra ma ˙aditx pjaçir u l-isqof Demetrju ˙adha kontrih. L-isqfijiet tal-Asja Minuri ma tawx kaΩ tal-kundanna u baqg˙u jirrispettaw l-ordni sagri ta’ Ori©ene. Fl-istess waqt, Ruma, fil-preΩenza tal-Papa Ponzjan (230-235) irratifikat l-ordinazzjoni tieg˙u u hekk g˙amlet wirja mis-setg˙a superjuri tag˙ha b˙ala r-ras tal-Knejjes l-o˙ra.

Mit-Tieni Seklu sal-MedjuevuMatul is-snin, Pietru u l-uffiççju tieg˙u komplew jing˙atat titli o˙ra ta’ valur. Issejja˙ missjunarju, predikatur, viΩjonarju, qerried tal-eretiçi, g˙assies ta’ bieb il-©enna, kaptan tad-dg˙ajsa tal-Knisja, g˙alliem u ko-martri ma’ Pawlu. Sadattant il-Knisja bdiet torganizza lilha nfisha fuq l-istil Greko-Ruman. Il-Knisja nqdiet bl-imperu Ruman b˙ala spring-board tal-˙idma missjunarja tag˙ha. Barra minn hekk, kien hemm marbuta ma’ Ruma t-tradizzjoni qawwija li Pietru xehed g˙al Kristu bil-martirju f’Ruma u ndifen hemm ukoll. Fil-kontroversja mal-Injostiçi, id-difensuri tal-ortodossija, mela tal-verità Kattolika uffiçjali, appellaw g˙all-fidi tas-sedi episkopali mwaqqfa mill-Appostli u speçjalment il-fidi ta’ Ruma u l-Knisja tag˙ha assoçjata ma’ Pietru u Pawlu. Matul l-ewwel ˙ames sekli l-Knisja ta’ Ruma kisbet pre-eminenza fuq il-knejjes l-o˙ra. Hija kienet tinda˙al fil-˙ajja ta’ Knejjes fil-qrib u anke fil-bog˙od u kienet tag˙Ωel

li tkun ma’ na˙a jew o˙ra waqt xi kontroversja. Kienet tkun ikkonsultata minn isqfijiet o˙ra dwar kwestjonijiet morali jew duttrinali u kienet tibg˙at delegati g˙al waqt konçilji. Il-Knisja ta’ Ruma bdiet titqies b˙ala tip ta’ qorti finali tal-appell kif ukoll fokus tal-unità g˙all-kommunitajiet tal-knejjes mifruxa. Ir-relazzjoni bejn Pietru u l-Isqof ta’ Ruma saret espliçita matul il-pontifikat ta’ Papa Ljun I li miet fis-sena 461 WK li insista li Pietru g˙adu qed jitkellem mal-Knisja kollha permezz tal-isqof ta’ Ruma. It-


11

titlu ‘Vigarju ta’ Kristu’ beda jintuΩa sa minn tmiem is-seklu 4 WK. Kien ukoll Papa Ljun li intervena fil-kontroversji Kristolo©içi l-kbar u li l-ittra tieg˙u lil Flavjanu ta’ Kostantinopli tas-sena 449 WK ipprovdiet il-baΩi g˙al formulazzjoni definittiva tal-fidi sentejn biss wara l-Konçilju ta’ Kalçedonja.

Il-MedjuevuSabiex jipprote©i l-Knisja u l-papat, Papa Girgor VII u Papa Innoçenz II bnew fuq dokumenti foloz b˙alma kienu Id-Digrieti Foloz tal-Psewdo-Isidor li kien jg˙id li l-uffiçju tal-Papa huwa wie˙ed monarkiku. Papa Bonifaçju VIII kompla abbuΩa mill-istqarrija meta qal li l-Papa ta’ Ruma g˙andu setg˙a anke temporali assoluta fuq il-mexxejja tad-dinja. Wara x-xiΩma ta’ bejn l-lvant u l-punent li bdiet fil-˙dax-il seklu WK u waslet g˙all-qofol tag˙ha fis-seklu tlettax WK, il-wiçç tal-papat inbidel. Kien fadal patrijarkat wie˙ed biss fil-punent – dak tal-Papa u din is-setg˙a ©iet assorbita mill-Papat. Fil-fehma tal-Ortodossi, mela tal-Griegi, ir-relazzjoni tal-membri mas-sede ta’ Ruma kienet saret hekk predominanti li din kienet tibla’ r-relazzjoni mal-isqof lokali. Huma beΩg˙u li l-viΩjoni tradizzjonali tal-Knisja ta’ Alla b˙ala “komunjoni tal-Knejjes lokali” kienet fil-periklu li ti©i assorbita mill-viΩjoni ta’ “Knisja universali ta˙t primat universali”. Kien ukoll matul il-perijodu tal-pontifikat ta’ Papa Ew©enju III (1145-1153) li t-titlu ta’ Vigarju ta’ Kristu li fil-bidu kien mog˙ti lill-isqof beda jing˙ata lil isqof wie˙ed biss – l-isqof ta’ Ruma. Innoçenz III appell g˙al dan it-titlu biex jikseb baΩi ta’ setg˙a universali, imqar fuq l-awtoritajiet temporali. It-titlu aktar tradizzjonali kien dak ta’ vigarju ta’ Pietru. Fil-medjuevu aktar tardiv, teolo©i prominenti b˙al Tumas t’Akwinu u Bonaventura enfasizzaw is-setg˙at tas-sede ta’ Ruma anke kontra l-KonçiljariΩmu u t-teolo©i Protestanti Skolastiçi u l-kanonisti affermaw mill-©did l-istruttura monarkika tal-gvern ekkleΩjastiku. Il-Konçilju ta’ Firenze ˙are© id-Digriet tal-Unjoni bejn il-Knisja Latina u l-Knisja Griega fis-sena 1439 b’termini li jixb˙u ˙afna lil dawk tal-Konçilju Vatikan l-Ewwel.

Ûviluppi Post-TridentiniDifensuri kbar tal-awtorità papali kienu nies b˙al Robertu Bellarminu li miet fl-1621. Hu firex kemm fela˙ il-fehma li it-titlu ta’ Vigarju ta’ Pietru kien wie˙ed Ωbaljat u sa˙aq li s-suççessur ta’ Pietru jrid jissejja˙ Vigarju ta’ Kristu. Dan g˙ax skont hu, il-Papa ja©ixxi f’post Kristu bis-setg˙a li tikkorrispondi ma’ din il-funzjoni. Meta tfaçça l-moviment tal-GallikaniΩmu u movimenti o˙ra ta’ nazzjonaliΩmu, Ruma nfettxet tenfasizza aktar is-setg˙at assoluti tal-Papat. L-ewwel konçilju Vatikan la˙aq l-apice tal-assolutezza tas-setg˙at tal-Papa, l-aktar biex je˙odha kontra s-sentimenti tar-Riforma

Protestanti li kienu jer©g˙u jerfg˙u rashom ta˙t forom differenti, imqar ta˙t il-forma aktar tardiva tal-illuminiΩmu u r-rivoluzzjoni FrançiΩa. Fil-Kostituzzjoni Dommatika dwar il-Knisja ta’ Kristu Pastor Aeternus il-konçilju ewlieni Vatikan jiddikjara li “il-primat tal-©urisdizzjoni fuq il-Knisja kollha kienet immedjatament u direttament imwieg˙ed lil Pietru u mog˙ti minn Kristu”. Il-primat jg˙addi g˙and min “jissuççiedi lil Pietru fis-sede tieg˙u skond l-istituzzjoni ta’ Kristu nnifsu...” Din is-setg˙a hija wa˙da s˙i˙a u suprema fuq il-Knisja kollha mhux biss f’materji li jorbtu mal-fidi u l-morali imma wkoll f’temi ta’ dixxiplina u tmexxija tal-Knisja madwar id-dinja kollha. Din is-setg˙a hija ordinarja u immedjata fuq kull knisja u fuq kull rag˙aj u l-fidili tieg˙u. Madankollu l-konçilju enfsizza l-fatt li l-Isqof ta’ Ruma m’huwiex l-isqof ta’ kwalunkwe Knisja lokali. Fil-fatt, il-korrispondenza bejn Papa Piju IX illum Beatu, u l-isqfijiet ÌermaniΩi fl-1875 provokata bl-invenzjoni tal-Kançillier ÌermaniΩ Von Bismarck turi din il-verità b’mod çar. Il-papat m’huwiex monarkija assoluta fejn l-isqfijiet huma biss vasalli jew qaddejja servili. It-tag˙lim tal-Konçilju Vatikan I kien imsa˙˙a˙ minn Papa Ljun XIII fl-ençiklika Satis Cogitum tal-1896 kif ukoll permezz tad-digriet tas-Santu Uffizzju Lamentabili fi Ωmien San Piju X fl-1907 u mill-©did fi Ωmien Piju XII permezz tal-Mystici Corporis fl-1943. Fl-1949 ˙ar©et l-ittra lill-Kardinal Cushing dwar il-kaΩ ta’ Leonard Feeney u Piju XII ˙are© ukoll l-Humani Generis fl-1950.

Vatikan IIMal-Konçilju Vatikan II il-papat qed jidher aktar fis-sens kommunali u kolle©©jali tieg˙u. Il-Papa jeΩerçita s-setg˙a suprema fuq il-Knisja, liema awtorità tinsab vestita fil-kulle©© tal-isqfijiet u li ma tistax ti©i eΩerçitata ming˙ajr il-kunsens tal-Papa. “Dan il-kulle©© jesprimi l-varjetà u l-universalità tal-Poplu ta’ Alla sakemm dan jin©abar ta˙t ras wa˙da u jesprimi l-g˙aqda tal-mer˙la ta’ Kristu (Kostituzzjoni Domm. Dwar l-Knisja, 22) . Il-Papa xorta g˙andu “setg˙a s˙i˙a, suprema u universali fuq il-Knisja”imma l-isqfijiet m’humiex aktar id-delegati jew vigarji tieg˙u. Huma jirçievu mill-Mulej

“il-missjoni li jg˙allmu n-nazzjonijiet u jippriedkaw il-Van©elu lil kull ˙lejqa”.Huma jiggvernaw id-djoçesi tag˙hom mhux b˙ala “vigarji tal-Isqof ta’ Ruma g˙ax jeΩerçitaw awtorità li hija propja g˙alihom...” (n. 27). Fl-a˙˙arnett, l-awtorità kollha li jgawdu kemm il-Papa kif ukoll l-isqfijiet g˙andha tkun de j jem eΩerç iata f’komunjoni mal-Knejjes lokali permezz tal-predikazzjoni fidila tal-Van©elu, l-amministrazzjoni tas-Sagramenti u s-servizz fl-im˙abba. Huma jikkollaboraw


12

flimkien fil-˙idma tal-Ispirtu s-Santu li hija l-˙idma favur l-g˙aqda: fl-istqarrija tal-fidi, fiç-çelebrazjoni komuni tal-kult divin u fl-armonija tal-familja ta’ Alla (ara Digriet dwar l-EkumeniΩmu, 2). L-awtorità tat-tag˙lim li g˙andhom hija wkoll subordinata g˙al prinçipju og˙la. “Dan l-uffiççju tat-tag˙lim m’huwiex og˙la mill-Kelma ta’ Alla imma jaqdi lilha...” (Kostituzzjoni Dommatika dwar ir-Rivelazzjoni Divina, 10).

Stqarrijiet ekumeniçiFlimkien mad-djalogu Kattoliku-Luteran dwar it-tema tal-primat papali, ta’ min isemmi l-Konsultazzjoni Kattolika-Ortodossa u l-istqarrija tag˙ha dwar il-primat u l-konçiljarità tas-sena 1989 li fih kien sar qbil dwar l-irwoli tal-papat u tas-sinodi. Intqal li s-sinodi huma “l-espressjoni ewlenija tal-komunità tal-fidili fejn tid˙ol il-kura tal-Knejjes kollha” u li hija çentrali g˙ar-responsabiltà personali ta’ kull isqof.

Il-Knisja u l-Primat Papali: KonkluΩjoniIl-Knisja hija kemm lokali kif ukoll universali fl-istess waqt. Il-Ìisem ta’ Kristu jeΩisti tassew f’postijiet

lokali imma hija wkoll fl-istess ˙in universali. Mela g˙andna komunjoni ta’ Knejjes. Inkwantu l-Knisja hija komunjoni ta’ Knejjes, l-uffiççju papali jservi l-g˙aqda tal-Knisja b˙ala “l-g˙ajn perpetwa viΩibbli u l-fundament tal-unità tal-isqfijiet u tal-kotra tal-fidili” (Lumen Gentium, 23). Il-primat tal-Papa huwa primat ta’ servizz, primat ta’ unità. L-uffiççju Petrin g˙andu jirrispetta d-diversità le©ittima ta’ dawn il-Knejjes lokali, il-metodu kolle©©jali tat-te˙id tad-deçiΩjijiet u l-prinçipju soçjali Kattolika tas-sussidjarjetà li jg˙id li xejn ma g˙andu jsir minn grupp og˙la, minn a©enizja jew minn livell ta’ awtorità meta dan jista’ jsir b’mod xieraq jew forsi wkoll a˙jar minn grupp fuq livell inqas g˙oli. Il-Knisja, kemm jekk lokali, kemm jekk universali, hija l-poplu ta’ Alla. L-Ispirtu hu mog˙ti lil kul˙add; il-©erarkija teΩisti sabiex taqdi lill-bqija tal-Knisja fil-missjoni tag˙ha li g˙andha g˙eruqha fl-Ispirtu.

Riferenzi;• Margherita Guarducci, The Primacy of the Church of Rome. Documents, Reflections, Proofs (Ignatius: San Francisco), 2003.• Richard McBrien, Catholicism (Harpercollins: London), 2003.

21 55 79 93


13

Dan l-artiklu qed jidher f’din ir-rivista fl-okkaΩjoni tal-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI fostna, sabiex ifakkar il-1950 anniversarju tan-Nawfra©ju ta’ San Pawl f’Malta.

Mill-Palestina g˙al RumaÛgur li wa˙da mill-isba˙ pa©ni li nsibu fl-Iskrittura Mqaddsa g˙alina l-Maltin u l-G˙awdxin, huma l-kapitli 27 u 28 ta’ l-Atti ta’ l-Appostli fejn naraw ir-rakkont tal-vja©© ta’ San Pawl lejn Ruma sabiex jappella g˙and Çesari. Hawnhekk l-awtur sagru San Luqa, preΩenti huwa nnifsu ma’ San Pawl ida˙˙alna f’din l-esperjenza ta’ dan il-vja©©, liema vja©© isib il-kenn tieg˙u fin-nawfragju hawn f’Malta. Esperjenza li dda˙˙al lill-qarrej fil-vja©© ta’ din in-navigazzjoni, imma fuq kollox lilna b˙ala Maltin meta jsemmi l-isem ta’ ‘Malta’ fl-Atti 28:1. Hekk jiktbilna l-biblista J.S. Howson fit-Tieni Volum tad-Dizzjunarju Bibbliku li kien ippubblikat ©ewwa Londra fl-1863 f’pa©na 315: “Malta has an illustrious place in Scripture, as the scene of the shipwreck of St Paul which is described in such a minute detail in the Acts of the Apostles.”

Ir-‘Raba’ Vja©© Missjunarju’Ma nkunux qeg˙din niΩbaljaw jekk mat-tliet vja©©i missjunarji ta’ San Pawl li huwa g˙amel qabel is-sena 58 W.K., inΩidu dan il-vja©© li g˙amel Pawlu mill-Palestina g˙al Ruma b˙ala pri©unier, imma li l-Providenza ta’ Alla riedet ukoll li dan il-vja©© jie˙u xejra missjunarja meta wara n-nawfra©ju ta’ San Pawl f’Malta, naraw il-predikazzjoni tieg˙u fit-tliet xhur li huwa g˙amel fil-gΩejjer tag˙na. Liema vja©© bil-ba˙ar huwa rrakkontat b’mod dettaljat ˙afna mill-g˙aref San Luqa, awtur tat-tielet Evan©elju wkoll. FiΩ-Ωew© kapitli msemmija, ji©ifieri dawk 27

“X’˙in konna me˙lusin, g˙arafna li l-gΩira kien jisimha Malta.’’ (Atti 28:1)

minn Fr Charles Buttigieg

Malta salvat lil Pawlu… Pawlu jsalva lil MaltaMalta salvat lil Pawlu… Pawlu jsalva lil Malta

u 28 ta’ l-Atti, insibu xejn inqas minn 18-il kelma griega marbuta man-navigazzjoni fosthom: anago, pleo, ekpipto, periaireo, nautes, paralegomai, hypopleo, chalasantes u skeuos. Il-valur ta’ dan ir-rakkont jara l-qofol tieg˙u wkoll g˙aliex wie˙ed mill-protagonisti huwa l-awtur innifsu. San Luqa g˙alhekk, imnebba˙ mill-Ispirtu s-Santu, f’dan ir-rakkont jilbes il-libsa ta’ ©urnalista per eççellenza. Infatti dawn il-kapitli jag˙mlu parti mill-‘we sections/narratives’ jew is-‘sezzjonijiet – a˙na’, li jirriflettu x-xhieda awtentika okulari ta’ Luqa, li dejjem jikteb b’mod eΩatt u bi kliem tassew meqjus. Il-vja©© lejn Ruma kellu jie˙u lil San Pawl sabiex huwa jappella g˙and Çesari wara li kien arrestat u miΩmum g˙al sentejn fil-˙abs ta’ Çesarija Marittima. Fuq il-©ifen huwa jkun flimkien ma’ pri©unieri o˙ra li kienu kollha ta˙t il-kustodja taç-çenturjun Ruman Ìulju li kien jappartjeni g˙at-truppi Rumani tal-kumpanija ta’ Awgustu. Kien hemm Luqa, Trofimu, u Aristarku Maçedoni minn Tessalonika (ara Atti 19:29 u 27:2). Fil-bidu telqu ma’ ©ifen li kien mill-port ta’ Adramitti (Adramyttium) fil-Misja, fuq il-kosta E©eja, qrib Troas (illum Karatash). Il-©ifen kien sejjer lejn il-portijiet tal-Asja Minuri tal-lum, fejn kien dejjem jg˙abbi u j˙ott il-merkanzija. In-navigazzjonijiet dejjem kienu jg˙addu qrib il-portijiet u dan g˙al ˙afna ra©unijiet, fuq kollox min˙abba l-maltemp. Ta’ min isemmi hawnhekk li t-temp favorevoli g˙an-navigazzjoni kien bejn April u Settembru, l-iktar l-iktar sa Ottubru. Fix-xitwa, minn Novembru sal-bidu ta’ Marzu, il-ba˙ar kienu jg˙idu li kien ‘mag˙luq’ g˙at-tba˙˙ir. Aktarx telqu minn Çesarija Marittima fil-Palestina. Il-jum ta’ wara g˙addew minn Sidon (illum Saida, fil-


14

Libanu), fejn f’din l-ewwel tappa, iç-çenturjun Ìulju ppermetta lil Pawlu jinΩel mill-©ifen u jΩur xi ˙bieb, li daru bih. Iç-çenturjun hawnhekk applika l-li©i tal-custodia militaris li kienet tippermetti li wie˙ed ˙absi jΩur lil ˙biebu akkumpanjat minn suldat. Telqu mbag˙ad minn Sidon u qabdu jba˙˙ru lejn it-tramuntana, ta˙t ir-ri˙ ta’ Çipru, imma billi r-ri˙ ma kienx favorevoli g˙addew minn wara Çipru u qasmu l-ba˙ar taç-Çiliçja u Pamfilja, u wara ˙mistax il-©urnata waslu fil-port ta’ Mira fil-Liçja, fin-nofsinhar tal-Asja Minuri (illum Andraki, fejn San Nikola kien Isqof fir-4 seklu W.K.). Hawnhekk niΩlu minn dan il-©ifen li kien sejjer lejn Adramitti u telg˙u fuq ©ifen ie˙or li kien ©ej minn Lixandra probabilment b’tag˙bija qam˙ g˙all-Italja. Din kienet is-sistema tan-navigazzjoni fil-vja©©i twal bil-ba˙ar, fejn kienu jibdlu l-©ifen u jitilg˙u fuq ie˙or, dejjem fuq dak li kien se jwassalhom l-iktar qrib tal-post tad-destinazzjoni. Huma baqg˙u jivvja©©aw g˙al diversi jiem u dan g˙aliex forsi ma kellhomx ir-ri˙ favorihom g˙ax suppost f’©urnata wa˙da kellhom waslu fi Knido, peninsula ta’ Karia, bejn Kos u Rodi. Min˙abba li dejjem kellhom ri˙ ma tantx favorevoli, huma saplaw lejn nofsinhar lejn il-gΩira ta’ Kreta, lejn in-na˙a ta’ Salmone f’ilvant tal-gΩira (illum Capo Sideros) u g˙addew ‘l isfel lejn Buona Porti jew Portijiet is-Sbie˙ (illum Kali Limenes) fejn kien hemm il-belt ta’ Lasaja.

Tempesta QalilaBilli kienet g˙addiet il-festa tal-Espjazzjoni jew Jum il-Ma˙fra (il-Yom Kippur), li ti©i bejn Settembru u Ottubru (fis-sena 60 W.K. il-festa ˙abtet fl-24 ta’ Ottubru), dan il-vja©© lejn Ruma beda jsir perikoluΩ ˙afna. Pawlu sa˙aq li jibqg˙u g˙all-kenn fi Kreta min˙abba l-qilla tat-temp xitwi u g˙aliex il-vja©© kien ta’ periklu kbir, kemm g˙alihom kif ukoll g˙at-tag˙bija tal-qam˙ li kien qed i©orr fuqu l-©ifen lejn Ruma: “Ir©iel, nara li s-safra se tkun b’periklu u ˙sara kbira, mhux biss tat-tag˙bija u tal-©ifen, imma ta’ ˙ajjitna wkoll.’’ (Atti 27:10). IΩda Pawlu hawnhekk ma ng˙atax widen g˙aliex iç-çenturjun, il-kaptan u sid il-©ifen ˙adu r-riskju li jsalpaw il-bastiment lejn il-port iktar kenni ta’ Feniks (illum Phineka) fi Kreta stess. Irridu niftakru hawnhekk, li l-qam˙ mill-E©ittu kien ta’ utilità kbira g˙all-belt b˙al Ruma li kienet nieqsa ˙afna minn dan l-element mill-iktar essenzjali g˙all-ikel. Ûgur mela li l-konsenja tat-tag˙bija tal-qam˙ kellha fattur importanti hawnhekk. Tant hu minnu dan, li dawk il-ba˙˙ara li kienu jba˙˙ru fix-xitwa bil-qam˙ kienu jit˙allsu tajjeb ˙afna mill-imperatur ta’ Ruma. Hekk kif bdew isalpaw, beda jonfo˙ ir-ri˙ xlokk li beda jmexxihom ©ol-majjistral kif xtaqu, u g˙alhekk baqg˙u qrib il-kenn ta’ Kreta. Però qam ri˙ qawwi ta’ forza tremenda (bil-grieg: tuphonikos) mill-grigal (bil-malti: ri˙ mill-Greçja; bil-grieg, fil-manuskritti l-iktar awtentiçi: eurakulon; bil-latin: euraquilo) u kellhom i˙allu l-©ifen imur mar-ri˙ li beda ibeg˙idhom dejjem

iΩjed minn Kreta: “IΩda wara ftit ©ie min-na˙a tal-gΩira ri˙ tar-rwiefen, jg˙idulu Grigal’’ (Atti 27:14). L-identifikazzjoni ta’ dan ir-ri˙ hija importanti ˙afna u g˙alhekk kien impossibbli g˙all-©ifen li jmur fil-port kenni ta’ Feniks, g˙ax ir-ri˙ kien qed jimbotta l-©ifen fid-direzzjoni opposta, ji©ifieri ‘l isfel u ‘l bog˙od minn Kreta u mhux lejn Kreta; infatti g˙addew ta˙t ir-ri˙ tal-gΩejra ta’ Kawda, illum jisimha Gaudos. Dan ir-ri˙ mela, kien qieg˙ed jimbotta l-©ifen lejn it-TuniΩija jew il-Libja u g˙alhekk ukoll lejn il-gΩejjer Maltin u Ωgur mhux lejn il-Greçja jew lejn id-Dalmazja jew lejn l-Italja. Fil-fatt kellhom biΩa’ kbir li ja˙btu fuq is-Sirti (bil-grieg: surtis), dik il-medda ta’ bajja ramlija fil-golf ta’ Sidra, li titfg˙ek fuq id-deΩert niexef, ta’ s˙ana tremenda u ta’ mewt Ωgura fuq il-kosta ramlija tal-Libja, fejn il-kundizzjonijiet g˙all-g˙ixien huma impossibbli. BiΩa’ li tant jiΩdied meta f’xi Ωoni ta’ din il-kosta, min˙abba li r-ramel ikun tant ma˙lul min˙abba l-ilma tal-ba˙ar, li l-bniedem meta jsib ru˙u fih ma jkunx jista’ jimxi g˙ax jibda jeg˙req fih. G˙alhekk dawn kienu xtut li kienu jnisslu biΩa’ kbir fost il-ba˙˙ara kollha.

In-Nawfra©ju f’MaltaL-g˙ada ta’ din it-tempesta li qamet, bdew jarmu t-tg˙abbija fil-ba˙ar u dan ifisser li l-©ifen kien qed jimtela bl-ilma tal-˙allel tal-ba˙ar. Fit-tielet jum bdew jarmu wkoll parti mit-tag˙mir tal-©ifen b˙all-˙bula u mqadef biex dejjem inaqqsu mill-piΩ tal-bastiment. G˙al diversi ©ranet ma dehritx ix-xemx u lanqas il-kwiekeb bil-lejl, u g˙alhekk kienu ming˙ajr ebda direzzjoni kemm g˙al matul il-jum u kemm g˙al matul il-lejl. Wara li g˙al diversi ©ranet ma kielu xejn, Pawlu jqum u jg˙idilhom li kien a˙jar li kieku semg˙u minnu u baqg˙u fi Kreta. Huma kienu raw tassew il-mewt diversi drabi f’din it-tempesta li kienet dejjem ti˙rax: “u ma kien baqag˙alna l-ebda tama li ne˙ilsu’’(Atti 27:20). IΩda Pawlu jqawwilhom qalbhom u jg˙idilhom li kienu se jsalvaw kollha, waqt li l-©ifen biss kellu jintilef, g˙ax kellu dehra mill-an©lu tal-Mulej li kien ‘je˙tie©’ (bil-grieg: dei) ja˙btu ma’ gΩira (ara Atti 27:26). Meta wasal l-erbatax-il lejl sa minn meta kienu mitlufin fil-ba˙ar tal-Adrija, (il-ba˙ar ta’ bejn il-Greçja, Sqallija u l-Afrika, illum il-ba˙ar Jonju u l-Mediterran çentrali, u mhux l-Adrijatiku tal-lum bejn l-Italja u l-ex-Jugoslavja), g˙al nofs il-lejl il-ba˙˙ara kellhom l-impressjoni li kienu qrib l-art. Tefg˙u l-ankri u sabu g˙oxrin qama (37 metru) u ftit wara ˙mistax-ilk qama (27 metru). Il-qies u l-fond tal-qama tal-ba˙ar hija metru u 85cm. Dawn l-indikazzjonijiet kienu qeg˙din juri li kienu resqin lejn xi blat jew lejn l-art. Billi kien bil-lejl tefg˙u erba’ ankri mill-poppa sabiex jistennew biex jaraw fejn kienu qeg˙din x’˙in jisba˙. Issa meta naraw li d-distanza minn fejn telqu minn Kreta g˙al Malta hija ta’ 960 km, wie˙ed jista’ jikkalkula li f’dik il-konvuΩjoni ta’ ri˙ u maltemp u l-©ifen mitluq g˙ar-ri˙u, kienu mexjin madwar 3 km fis-sieg˙a u g˙alhekk iΩ-Ωmien ta’


15

erbatax-il ©urnata jqarreb lejn id-destinazzjoni ta’ Malta. Waqt li kienu qeg˙din jistennew li jisba˙ Pawlu kompla jag˙mlilhom il-qalb u ˙ajjarhom biex jieklu xi ˙a©a. G˙alhekk: “qabad il-˙obΩ, radd il-˙ajr lil Alla (bil-grieg: eucharistesen, l-istess kelma g˙all-Ewkaristija) quddiem kul˙add, kisru u beda jiekol’’ (Atti 27:35). IΩda x’˙in seba˙ lem˙u bajja li kellha xatt fiha, imma sakemm waslu, inkaljaw fuq sikka bejn Ωew© ib˙ra (bil-grieg: topos dithalassos) billi kienet qed tifred il-ba˙ar (ara Atti 27:41). Billi l-©ifen beda jitkisser l-g˙assiesa tal-˙absin riedu joqtlu lill-pri©unieri kollha. IΩda ç-çenturjun ma riedx dan g˙ax ried isalva lil Pawlu, alavolja suldat jew g˙assies jekk ja˙rablu pri©unier kien je˙el huwa nnifsu l-piena li kien ˙aqqu l-pri©unier tieg˙u. G˙alhekk huwa ta’ l-ordni biex il-pri©unieri jin˙elsu u jit˙allew jersqu l-art bil-g˙um jew jaqbdu ma’ xi biçça g˙uda tal-©ifen: “U hekk kul˙add wasal l-art qawwi u s˙i˙’’ (Atti 27:44). X’˙in telg˙u l-art sabu li l-gΩira kien jisimha Malta (li tfisser ‘post ta’ kenn’, bil-grieg ‘Melite’) u li n-nies kienu barbari (bil-grieg: barbaroi), ji©ifieri la kienu jitkellmu bil-grieg u lanqas bil-latin imma b’xi lingwa barranija, lingwa semitika u punika li tqarreb lejn l-aramajk li bih kien jitkellem Ωgur Pawlu (ara Atti 28:2). In-Nawfra©ju se˙˙ ˙dejn il-gΩejjer ta’ San Pawl, proprju fil-grigal ta’ Malta.

Pawlu f’MaltaSan Luqa jirrakkonta b’mod parikulari kif il-Maltin laqg˙u lil dawn in-nawfragi u li urew ospitalità liema b˙alha. Imbag˙ad naraw il-miraklu li se˙˙ fuq San Pawl fejn il-velenu tal-lifg˙a ma jag˙millu ebda deni u li kien hawnhekk li l-Maltin bdew jg˙idu li kien alla. Wara li Publiju, il-kap tal-gΩira, laqag˙hom g˙andu kollha g˙al tliet ijiem fir-residenza tieg˙u, San Pawl dam tlett xhur hawn f’Malta f’˙idma ta’ predikazzjoni u ta’ fejqan fosthom, il-fejqan ta’ missier Publiju (ara Atti 28:8-9). Dan Publiju kien il-Prokuratur tal-gΩira (bil-grieg: Protos Melitaion jew bil-latin: Melitensium Primus Omnium), g˙aliex Malta kienet provinçja imperjali u mhux wa˙da senatorjali b˙alma kienet Sqallija, kif kienu jixhdu l-muniti u l-iskrizzjonijiet bil-grieg u bil-latin ta’ dak iΩ-Ωmien. Publiju huwa msemmi fil-Martirolo©ju Ruman li jg˙id li kkonverta g˙all-kristjaneΩmu minn San Pawl u li qabel ma telaq mill-gΩira kkonsagrah isqof. Wara li Malta salvat lil Pawlu, issa l-Appostlu tal-Ìnus ried isalvaha billi jag˙tiha l-a˙bar tas-salvazzjoni tal-Evan©elju ta’ Kristu Rxoxt. Wara li g˙adda Ω-Ωmien tax-xitwa u t-temp sar favorevoli g˙all-vja©©, huma telg˙u fuq ©ifen tal-qam˙ minn Lixandra bix-xbiha ta’ Dijoskuri, (li jfisser ‘tfal ta’ Zeus u Leda’, fil-fatt it-tewmin Kastru e Polluçi li kienu l-allat protetturi tal-ba˙˙ara u marbutin mal-kostellazzjoni ©emelli), mg˙obbi b’dak kollu li kienu je˙tiegu mill-Maltin u telqu lejn Sqallija, lejn SirakuΩa fejn tkompla l-vja©© lejn Ruma (ara Atti 28:11-13).

Kontroversja bla baΩiMatul is-snin inqalg˙u xi idejat strambi u Ωbaljati, li n-nawfra©ju ta’ San Pawl f’dan il-vja©© lejn Ruma ma se˙˙x f’Malta imma fuq xi gΩira o˙ra, jew fuq il-gΩira fil-ba˙ar Adrijatiku bl-isem ta’ Mljet jew Meleda fid-Dalmazja, eΩattament fil-Kroazja tal-lum qrib Dubrovnik, bi dritt Pescara fin-na˙a l-o˙ra ta’ l-Italja, jew inkella fil-gΩira ta’ Çefalonja fil-Greçja. Mytilene qrib Troas u Militos (Miletus), it-tnejn fil-punent tat-Turkija, g˙alkemm ssemmew xi darba, qatt ma kienu fil-qalba tal-kontroversja. B˙alma qeg˙din naraw, dawk li ma jaqblux man-nawfra©ju f’Malta lanqas ma jaqblu bejniethom, g˙aliex xi u˙ud isostnu li n-nawfra©ju se˙˙ fi Mljet fid-Dalmazja u xi u˙ud fosthom xi griegi ortodossi f’Çefalonja. Din il-kontroversja bla baΩi kellha l-bidu tag˙ha fis-seklu 10 W.K., mill-Imperatur BiΩantin Kostantinu VII Prophyrogenitus fix-xog˙ol tieg˙u ‘De Administrando Imperio’. Din l-ideja kienet ukoll sostnuta mill-Isqof ta’ Dulcigno fl-ex-Jugoslavja Martino Segono u mill-Benedittin Don Ignazio Giorgi minn Ragusa fl-1730. Anke O.F.A. Meinardus fl-1834, mexa fuq l-Imperatur BiΩantin Kostantinu. Riçentament tfaççaw il-Ìermanizi H. Warnecke tal-Università ta’ Bremen fl-1987 u T. Schirrmacher fl-1992 bit-teorija li n-nawfra©ju sar f’Çefalonja (jew Kefallinia) fil-Greçja li tinsab bi dritt il-Kalabrija u g˙alhekk ‘l fuq minn Sqallija. Din Çefalonja hija ferm iktar muntanjuΩa minn Malta u g˙alhekk setg˙et ting˙araf mal-ewwel mill-ba˙˙ara tal-©ifen ta’ Pawlu: “X’˙in seba˙, l-art ma g˙arfuhiex.” (Atti 27:39). Lil dawn ng˙idulhom ukoll, li San Luqa jg˙id li n-nies ta’ Malta kienu ‘barbaroi’. Zgur li f’dawn il-gΩejjer qrib il-Greçja, b˙al Çefalonia u Mljet, in-nies tag˙hom kienu jitkellmu bil-grieg u ta’ nisel


16

Grieg. Mela ma setg˙ux kienu ‘barbaroi’ b˙alma kiteb San Luqa. G˙andna wkoll l-indikazzjoni tar-ri˙, il-Grigal fit-tempesta u g˙alhekk il-©ifen ma seta’ qatt jinkalja fuq dawn il-gΩejjer, g˙ax r-ri˙ kien ta’ direzzjoni opposta. Tant hu minnu dan, li l-ba˙rin beΩg˙u li ja˙btu fuq is-Sirti fuq il-kosta tal-Afrika ta’ Fuq (illum il-Libja) u mhux mal-kosta tal-Greçja jew tad-Dalmazja. U kieku n-nawfra©ju se˙˙ f’dawk il-gΩejjer, kellu g˙alfejn il-©ifen ta’ Lixandra, tliet xhur wara, jinΩel ‘l isfel lejn Sqallija, lejn SirakuΩa u mbag˙ad jer©a’ jitlaq ‘l fuq lejn Ruma? U nistg˙u nkomplu nsibu iktar argumenti li jwaqqg˙u g˙al kollox dawn l-idejat u teoriji Ωbaljati marbuta man-nawfra©ju f’Malta. Kienu bosta dawk il-kittieba Maltin u barranin li ça˙du dawn it-teoriji Ωbaljati. Infatti dawn it-teoriji Ωbaljati kienu miç˙uda bil-qawwa kollha mill-Konti Antonio Ciantar f’Ωew© opri tieg˙u fl-1738 u fl-1763, kif ukoll minn F. Agius de Soldanis fl-1758, J. Smith fl-1856, riçentament J. Wehnert, Professur ta’ l-Iskrittura fl-Università ta’ Tubinga u diversi biblisti u storiçi o˙ra, kemm Maltin kif ukoll barranin, fosthom Mons. Lawrenz Sciberras fil-ktieb tieg˙u dwar San Pawl. Dan huwa proprju l-iskop tieg˙i f’dan l-istudju, ˙alli nne˙˙u kull dubju u nwarrbu g˙al kollox dawn l-idejat Ωbaljati dwar in-nawfra©ju ta’ San Pawl fuq gΩiritna fil-vja©© lejn Ruma. Dan ser inkompli nag˙mlu billi n˙arsu lejn l-Iskrittura Mqaddsa, it-Tradizzjoni f’Malta, u lejn il-Ma©isteru u t-Tag˙lim tal-Knisja, tliet g˙ejjun fundamentali g˙all-verità s˙i˙a. Lil dawk li qalg˙u dawn il-kontoversji ng˙idulhom ukoll, li ma a˙niex qeg˙din niç˙du l-preΩenza ta’ Pawlu jew it-tradizzjoni ta’ Pawlu f’dawn il-gΩejjer tag˙hom, g˙aliex Ωgur San Pawl setà Ωar dawn l-in˙awi, speçjalment fil-vja©©i missjunarji li g˙amel qabel is-sena 58 W.K. San Pawl setà wkoll forsi xi darba waqt dan is-safar sab xi periklu ta’ ba˙ar kif jurina biç-çar huwa stess f’2 Kor 11:25-26 fejn jg˙id li tliet darbiet huwa ra l-g˙arqa (din is-silta nkitbet qabel huwa ©ie Malta): “...Tliet darbiet rajt il-g˙arqa; g˙addejt lejl u jum f’nofs il-ba˙ar. G˙amilt safar bla g˙add; sibt ru˙i f’perikli ta’ xmajjar, perikli mill-˙allelin, perikli min-nies ta’ ©ensi, perikli mill-pagani, perikli fl-ibliet, perikli fid-deΩert, perikli fil-ba˙ar...”. Il-verità però hija wa˙da, li San Pawl fil-vja©© tieg˙u b˙ala pri©unier lejn Ruma sab il-kenn tieg˙u fuq il-gΩira tag˙na ta’ Malta g˙al tliet xhur u ta’ dan g˙andna provi çarissimi kif ser naraw issa.

Il-Verità tal-Kelma ta’ AllaInutli wie˙ed joqg˙od jargumenta jew jo˙ lom b’xi ideja, ming˙ajr ma j˙ares lejn l-g˙ajn tal-verità fl-Iskrittura Mqaddsa. U g˙alhekk irridu mmorru g˙all-manuskritti l-iktar qodma li l-iktar li jersqu qrib

lejn it-test ori©inali grieg ta’ San Luqa g˙all-Atti ta’ l-Appostli. F’dan l-istudju, li l-biblisti jsej˙ulu studju ta’ kritika testwali, insibu li l-kelma griega ‘Melite’ fil-kodiçijiet unçjali l-iktar qodma, li huma l-Kodiçi Vaticanus tas-sena 300 W.K. (sigla B jew O3) li huwa l-eqdem fost il-kodiçijiet unçjali kollha, Sinaiticus tar-4 seklu W.K. (sigla S jew O1), Alexandrinus tas-seklu 5 (A jew O2), u Ephraemi tal-5 seklu. It-traduzzjoni latina ta’ San Ìirolmu, il-Vulgata ©©ib ukoll l-istess isem g˙al Malta ‘Melita’. F’dawn il-manuskritti mill-iktar awtentiçi ma nsibux ismijiet o˙ra li jirreferru g˙al xi gΩira o˙ra differenti minn Malta. Mela l-Kelma ta’ Alla tg˙id çar u tond li n-nawfra©ju se˙˙ fil-gΩira ta’ Malta u mhux fil-gΩira ta’ Çefalonja jew dik ta’ Mljet.

Il-Verità tat-Tradizzjoni Irridu wkoll naraw il-valur awtentiku tat-tradizzjoni qawwija ta’ San Pawl f’Malta marbuta man-nawfra©ju u mas-so©©orn tieg˙u hawn Malta. G˙andna l-ewwelnett il-gΩejjer jew a˙jar il-gΩira ta’ San Pawl, qrib San Pawl il-Ba˙ar, b˙ala l-post li huwa marbut fejn se˙˙ tradizzjonalment in-nawfra©ju. Insemmu wkoll il-grotta ta’ San Pawl fejn huwa g˙ex matul iΩ-Ωmien tieg˙u hawn Malta. Hemm ukoll il-katakombi ta’ San Pawl. Insemmu wkoll G˙ajn RaΩul, ji©ifieri l-g˙ajn ta’ l-Appostlu fejn San Pawl kien ˙are© l-ilma minn ©ol-blat biex jg˙ammed. G˙andna l-post ta’ San Pawl Milqi, fejn San Publiju flimkien man-nies laqa’ lil San Pawl, fin-na˙at ta’ Burmarrad fejn g˙andna l-knisja mag˙rufa ta’ San Pawl Milqi mibnija fl-1629 mill-Granmastru de Wignacourt, fuq fdalijiet fejn Publiju kellu l-villa rumana u fejn qag˙du Pawlu u s˙abu g˙al tlett ijiem. Insibu wkoll il-knisja antika ta’ ‘San Pawl ta’ Barra’ fejn kien jippriedka San Pawl, u nsemmu tant postijiet o˙ra flimkien ma’ diversi parroççi u knejjes f’Malta u G˙awdex marbuta ma’ San Pawl. Din hija tradizzjoni qawwija u antikissima, li bdiet proprju man-nawfra©ju ta’ San Pawl f’Malta, eΩattament elf, disa’ mija u ˙amsin sena ilu. Il-Verità tat-Tag˙lim tal-KnisjaIl-Missirijiet tal-Knisja flimkien ma’ ˙afna studjuΩi ta’ l-Iskrittura Mqaddsa matul is-sekli kollha, fil-

kummenti bibliçi tag˙hom dejjem tkellmu dwar Malta tag˙na f’dawn il-passi ta’ l-Atti ta’ l-Appostli. Il-papiet dejjem irrikonoxxew ukoll lil Malta b˙ala l-post tan-nawfra©ju ta’ San Pawl fil-vja©© tieg˙u lejn Ruma. Meta l-Papa Gwanni Pawlu II fis-sena 2001 g˙amel vja©© fuq il-passi ta’ San Pawl, wa˙da mit-tappi ta’ dan il-vja©© memorabbli kienet proprju Malta u bbeatifika lil Dun Ìor© Preca, Adeodata Pisani u Nazju Falzon. Anke dan l-a˙˙ar meta fl-Udjenza Ìenerali tas-27 ta’ Awwissu 2008, il-Papa


17

Benedittu XVI ta bijografija dwar San Pawl, fid-diskors tieg˙u semma’ lil Malta tag˙na. U issa ser ji©i hawn fostna nhar is-17 u t-18 t’April biex proprju ifakkar din il-©rajja hekk kbira tan-nawfra©ju hawn Malta.

Teolo©ija Biblika Jixraq li nag˙laq dan l-istudju tieg˙i dwar in-Nawfra©ju ta’ San Pawl f’Malta b’xi riflessjonijiet ta’ teolo©ija biblika. L-ewwelnett, ir-radd il-˙ajr fuq il-˙obΩ li jag˙mel San Pawl fuq ix-xtut ta’ Malta f’Atti 27:20 kien mument ta’ kura©©, tama kbira u ta’ salvazzjoni. Il-©esti li jwettaq San Pawl f’din l-ikla tat-tama fl-erbatax-il jum, g˙andhom xebh kbir mal-©esti ta’ Kristu fil-miraklu tat-tkattir tal-˙obΩ f’Luqa 9:16, fl-A˙˙ar Çena f’Lq 22:19 u fl-episodju tad-dixxipli ta’ Emmaws f’24:30, fejn Luqa juΩa f’dawn is-siltiet l-istess terminolo©ija griega g˙al dawn il-©esti ewkaristiçi. Il-mument ta’ radd il-˙ajr li g˙amel San Pawl fuq il-©ifen kien mument ta’ karattru qawwi ewkaristiku, g˙aliex l-Ewkaristija hija verament l-ikel tat-tama g˙as-salvazzjoni tag˙na. Il-mitejn u sitta u sebg˙in persuna fuq il-©ifen, li kienu l-parti l-kbira pri©unieri, flimkien mal-ba˙˙ara u s-suldati u l-g˙assiesa, jirrappreΩentaw li s-salvazzjoni hija miftu˙a g˙al kul˙add. L-insara u l-pagani huma fl-istess ©ifen, fejn narawhom jaslu l-art qawwijin u s˙a˙, u˙ud permezz ta’ biçça g˙uda mill-©ifen. U din hija l-missjoni proprja tal-‘©ifen’ tal-Knisja ta’ Kristu fil-‘ba˙ar’ tal-˙idma fil-familja tag˙ha, fil-˙idma ekumenika u fost reli©jonijiet o˙ra, li t˙abbar is-salvazzjoni (bil-grieg: soteria) lil kul˙add u t˙alli lil kul˙add ‘jaqbad u jiggranfa mal-g˙uda tal-©ifen tag˙ha’. G˙aliex Alla jrid lil kul˙add isalva: “li jrid li l-bnedmin kollha li jsalvaw u jaslu biex jg˙arfu l-verità. G˙ax wie˙ed hu Alla, u wie˙ed hu l-medjatur bejn Alla u l-bniedem, Kristu Ìesù, li ta lilu nnifsu b˙al mezz tal-fidwa g˙al kul˙add; u x-xhieda ta’ dan ing˙atat f’waqtha’’ (1 Tim 2:4-6). Il-lifg˙a bil-velenu tag˙ha meqruda fin-nar turi r-reb˙a tal-verità ta’ Alla fuq il-˙aΩen u l-konverΩjoni mid-dnub g˙al ˙ajja tassew: “Fejn hi, ja mewt, ir-reb˙a tieg˙ek? Fejn hi, ja mewt in-niggieΩa tieg˙ek? In-niggieΩa tal-mewt hi d-dnub, u l-qawwa tad-dnub hi l-li©i. NiΩΩu ˙ajr lil Alla li tana r-reb˙a permezz ta’ Sidna Ìesù Kristu.’’ (1 Kor 15:55-57). Nimma©ina li San Pawl meta ˙ass it-tingiΩa tal-lifg˙a, ©ab quddiem g˙ajnejh dan il-kliem li huwa kien kiteb lill-Korintin sabiex jurihom r-reb˙a ta’ Kristu fuq il-mewt. Nag˙laq b’silta mill-poeΩija tal-poeta Nazzjonali Dun Karm Psaila: “Malta u Pawlu min jifridhom? Óadd, jixhduh iΩ-Ωmenijiet, l-ebda qawwa ma taf t˙ollu, Dak li ntrabat fis-smewwiet.” Jalla ma n˙allu xejn jifridna mill-Evan©elju ta’ Kristu li ©abilna Pawlu. Óalli l-gΩira ta’ Malta tag˙na msemmija fl-Atti ta’ l-Appostli, li fis-sena 60 W.K. salvat li Pawlu u lil s˙abu, tkompli tg˙oΩΩ il-fidi kattolika u t-tag˙lim li ©abilha San Pawl, u ma t˙alli lil ˙add u xejn jimmina dan it-teΩor tal-fidi, ˙alli ssalva ru˙ha tassew minn kull periklu u minn kull hemm.

Hardw

are Best

quality lowest prices

Photo Copy Service & BindingCalculators, Fax Machines,

Ink Cartridges & Copy Paper

FOR ALL OFFICESUPPLIES &STATIONARY


18

L-eçitament fit-tfal jin˙ass verament hekk kif tismag˙hom jitkellmu dwar iΩ-Ωjara tal-Papa. G˙alihom din hi esperjenza unika u speçjali li se tkun stampata f’mo˙˙hom u f’qalbhom. Inzerta tajjeb ukoll li l-preparazzjoni g˙al din iΩ-Ωjara kellu jkun fir-Randan – Ωmien li fih a˙na ©enituri, g˙alliema u katekisti ng˙inu lit-tfal jippreparaw g˙all-G˙id Imqaddes bit-talb u bis-sagrifiççju. L-Arçipriet ©ie l-iskola diversi drabi biex waqt it-talba, ikellem lit-tfal u jg˙inhom jg˙ixu dan iΩ-Ωmien b’mod nisrani. G˙al dan il-g˙an, tahom rigal Ωg˙ir li jikkonsisti f’kaxxa bil-‘cards’ – ‘card’ g˙al kull ©img˙a tar-Randan li fiha ssib messa©© sempliçi imma profond li g˙andu jiggwidahom fil-˙ajja ta’ kuljum. L-Arçipriet ˙e©©i©hom ukoll jiktbu ittra lill-Papa li fiha jg˙idulu kif qed jippreparaw qalbhom g˙aΩ-Ωjara tieg˙u u din l-attività kompliet imliethom b’˙e©©a u b’entuΩjaΩmu. Óar©u b’ittri verament ˙elwin u ori©inali u hawn xtaqt nislet partijiet minnhom biex naqsam mag˙kom xi ˙sibijiet sbie˙ li ˙er©in mill-qlub innoçenti tat-tfal tag˙na:

G˙aΩiΩ Papa Benedittu XVI“Nixtieqek tag˙mel talba speçjali g˙at-tfal li m’g˙andhomx min i˙obbhom. Ûgur li l-Mulej jisimg˙ek u forsi ntaffu xi ftit mit-tbatija tag˙hom.” “Jien ippruvajt nag˙mel xi sagrifiççji billi l-Erbg˙a u l-Ìimg˙a ma nikolx la˙am u lanqas çikkulati.” “Jien qed nipprova nie˙u aktar paçenzja b’o˙ti billi nilg˙ab mag˙ha anke meta ma jkollix aptit. It-talb li ng˙id kuljum qed nipprova ng˙idu iΩjed bil-qalb.” “Kull filg˙axija, jien u l-familja nitolbu flimkien biex kollox jimxi sew matul din iΩ-Ωjara.” Dawn huma ftit mill-˙afna ˙sibijiet ©enwini li ˙er©in minn qlub it-tfal tag˙na. Forsi il-medja g˙andha tendenza li twasslilna dak li hu negattiv, ˙aΩin – l-a˙barijiet li jiddominaw huma dejjem dawk negattivi. Permezz ta’ dawn il-ftit versi, jien xtaqt nenfasizza dak li hu poΩittiv – u dan Ωgur insibuh fit-tfal tag˙na. G˙ax kif jg˙id Ìesù – tag˙hom u ta’ min hu b˙alhom hi s-saltna tas-smewwiet!

Mid-Dinja tat-TfalMid-Dinja tat-Tfalminn Linda Buttigiegminn Linda Buttigieg


19

Waqt li g˙andna fis-Sena Saçerdotali, imnedija mill-Papa Benedettu XVI f’Ìunju tas-sena 2009, huwa floku, iΩjed milli fi Ωmien ie˙or, li a˙na nistaqsu biex inkunu nafu a˙jar min hu l-presbiteru, x’inhi l-˙tie©a tieg˙u fil-Knisja u liema huma dmirijietna lejh. Dwar l-identità u l-˙tie©a tas-saçerdot il-mibki Papa Ìwanni Pawlu II jg˙idilna: “Sa mill-bidu, s-saçerdot, kif naqraw fl-ittra lil-Lhud, hu mag˙Ωul minn fost il-bnedmin u mqieg˙ed g˙all-©id tal-bnedmin fil-˙wejje© li jmissu lil Alla” (Lhud 5,1). Din hi l-a˙jar definizzjoni tal-identità tas-saçerdot. L-identità tas-saçerdot hi kwistjoni ta’ fedeltà lejn Kristu u lejn il-poplu ta’ Alla” (Diskors tas-27 t’Ottubru 1995). Il-Konçilju Vatikan II dwar ir-rwol tal-presbiteru, fid-Digriet Presbyterorum Ordinis (n.2) jg˙allimna li Kristu “nnifsu qieg˙ed lil xi w˙ud ministri biex fl-g˙aqda tal-fidili jkollhom is-setg˙a mqaddsa ta’ l-Ordni ˙alli joffru s-sagrifiççju, ja˙fru d-dnubiet u f’isem Kristu jaqdu quddiem kul˙add l-uffiççju ta’ saçerdoti g˙all-bnedmin. G˙alhekk Kristu bag˙at l-Appostli, b˙alma hu nnifsu ntbag˙at mill-Missier u, permezz tal-istess Appostli, ta sehem mill-konsagrazzjoni u mill-missjoni tieg˙u lill-Isqfijiet, li huma s-suççessuri tag˙hom; l-uffiççju tal-ministeru ta’ dawn imbag˙ad ing˙adda wkoll, fi grad subordinat, lill-Presbiteri li tqieg˙du fl-ordni tal-presbiterat biex ikunu kooperaturi tal-Ordni tal-isqfijiet u b’hekk il-missjoni appostolika mog˙tija minn Kristu titwettaq kif imiss.” Meta, tkellem dwar il-˙tie©a tas-saçerdoti, fl-udjenza ©enerali tas-26 ta’ Marzu 1986, il-Papa Ìwanni Pawlu II issellef il-kliem tal-Kurat ta’ Ars San Ìwann Marija Vianney: “X’tiswa dar mimlija deheb, jekk ma jkollkomx xi ˙add li jista’ jift˙ilkom il-bieb? Il-qassis jippossiedi ç-çwievet tas-sema u jifta˙ il-bieb tas-sema, hu l-ekonomu tat-twajjeb Alla,

l-amministratur tieg˙u...Wara Alla, is-saçerdot hu kollox.” G˙at-tielet mistoqsija dwar id-dmirijiet tal-insara lejn il-presbiteru tag˙hom, g˙andna twe©iba fid-dokumenti konçiljari, speçjalment fil-Kostituzzjoni Lumen Gentium u fid-Digriet Presbyterorum Ordinis. Ûew© dmirijiet ewlenin li l-insara g˙andhom lejn ir-rg˙ajja spiritwali tag˙hom li jinkludu l-presbiteri huma msemmija fil-Kostituzzjoni Lumen Gentium (n.37); “B˙all-insara kollha, il-lajçi g˙andhom, b’ubbidjenza nisranija, jilqg˙u fil-pront dak li r-Rg˙ajja jistabilixxu b˙ala g˙alliema u mexxejja tal-Knisja u b˙ala rappreΩentanti ta’ Kristu; f’dan huma jimxu wara l-eΩempju ta’ Kristu li bl-ubbidjenza tieg˙u sal-mewt feta˙ g˙all-bnedmin kollha t-triq qaddisa tal-libertà ta’ wlied Alla. Huma m’g˙andhomx jonqsu milli fit-talb tag˙hom jirrikmandaw lil Alla l-mexxejja tag˙hom li jishru fuqna b˙al nies li g˙ad iridu jag˙tu kont tag˙na, u jitolbu g˙alihom biex dan jag˙mluh bil-fer˙ u mhux bi swied il-qalb (Lhud 13,11).” Dwar dan id-dmir ta’ interçessjoni g˙all-presbiteri Sant Wistin jikteb “Kif a˙na nitolbu biex Alla jag˙tikom intelli©enza li tifhmu l-kelma tieg˙u, hekk intom itolbu g˙alina biex inkunu nistg˙u nfissruhielkom, b’mod li tifhmuha” (Sermo, 153,1). Jistiedien ukoll lill-insara “Ejjew nitolbu lkoll, a˙na g˙alikom u intom g˙alina. La ta˙sbux, ˙uti, li t-talb tag˙na hu me˙tie© g˙alikom u li a˙na ma g˙andniex bΩonn it-talb tag˙kom. It-talb tag˙na kollu hu me˙tie© g˙al xulxin” (Denis, 13,10). Barra dawk li semmejna je˙tie© nitkellmu wkoll dwar xi dmirijiet o˙ra lejn is-saçerdoti b˙al ma huma: r-rispett g˙ax huma ministri tal-Knisja, rappreΩentanti ta’ Kristu, xandara tal-messa©©, im˙abba li tikkonsisti fl-istima g˙ad-dinjità tag˙hom u fi gratitudni g˙all-©id speçjalment spiritwali li jag˙mlulna,

Dmirijietna Dmirijietna lejn is-Saçerdotlejn is-Saçerdot

Mill-E.T. Mons. Isqof Emeritu Nikol ÌuΩeppi CauchiMill-E.T. Mons. Isqof Emeritu Nikol ÌuΩeppi Cauchi


20

g˙ajnuna spiritwali u materjali kif ukoll kooperazzjoni mag˙hom f’˙idmiet ta’ appostolat. U kif qal il-Papa Piju XII, il-lajçi huma l-Knisja. Issa, li tkun il-Knisja jfisser li tg˙ix il-˙ajja tal-Knisja, fi kliem ie˙or li wie˙ed jinvolvi ru˙u fil-missjoni tal-Knisja, jew a˙jar li wie˙ed ikun mhux biss dixxiplu iΩda wkoll appostlu tal-Mulej. Ma din il-verità, hemm marbut ovvjament id-dmir tal-kooperazzjoni tal-insara mal-presbiteri fil-˙idma tag˙hom g˙all-bini tas-Saltna ta’ Alla, kif ukoll il-˙tie©a tad-djalogu bejniethom. Il-Kostituzzjoni Lumen Gentium (n.37) waqt li tinsisti fuq “ir-relazzjoni familjari bejn il-lajçi u r-rg˙ajja tag˙hom” tg˙idilna wkoll li minn dawn ir-relazzjonijiet g˙andna nistennew ˙afna ©id g˙all-Knisja: “Hekk fil-lajçi jissa˙˙a˙ is-sens ta’ responsabiltà u tikber il-˙erqa g˙all-˙idma; huma jg˙aqqdu b’˙effa ikbar il-forzi tag˙hom ma’ dawk tar-Rg˙ajja. Min-na˙a tag˙hom ir-rg˙ajja mg˙ejjuna mill-esperjenza tal-lajçi jkunu jistg˙u jifformaw ©udizzju a˙jar u aktar çar kemm fuq ˙wejje© spiritwali u kemm fuq ˙wejje© temporali, b’mod li l-Knisja kollha, imsa˙˙a mill-membri kollha tag˙ha, tkun tista’ taqdi b’mod iΩjed effikaçi l-missjoni tag˙ha g˙all-˙ajja tad-dinja.” Id-Digriet Presbyterorum Ordinis (n.9) ji©bor dawn id-dmirijiet tal-lajçi lejn il-presbiteri f’dan il-paragrafu “il-fidili min-na˙a tag˙hom, g˙andhom jifhmu sewwa dmirijiethom lejn il-Presbiteri tag˙hom u g˙alhekk, b’im˙abba ta’ wlied, g˙andhom

i˙obbuhom b˙al rg˙ajja tag˙hom u missirijiethom. Jissie˙bu wkoll mag˙hom fit-t˙assib tag˙hom g˙all-Knisja billi jg˙inuhom bit-talb u, kemm jista’ jkun, bl-azzjoni; b’hekk il-Presbiteri jse˙˙ilhom jirb˙u a˙jar kull diffikultà u jaqdu bi frott akbar l-uffiççji tag˙hom.”

Il-Mixja tal-Passjoni ta’ Sidna Ìesù

Fejn kienu dawk in-nies li tant fejjaqt;Kif ˙add minn dawk in-nies ma wera ˙niena!Lanqas minn dawk in-nies li tant ferra˙tMatul dawk jiemek imfawwra bil-˙niena.

Int b˙al ˙aruf imxejt il-mixja twilaB’salib fuq spalltek fuq ©er˙a imdemmijaUmli u ©wejjed imxejt it-triq kollhaTa˙t dehra li tkexkex, dehra dalmija.

Ftit kienu dawk li bkew mal-mixja tieg˙ekWarajk kien hemm ukoll ommok MarijaFlimkien ma’ xi qraba, ma’ xi ˙bieb tag˙haDawk biss li bkew ma’ Marija mifnija.

Grazzi Marija tal-kura©© l’urejtMal-Mixja ta’ Ibnek b’kollox sofrejt.

Joseph Portelli


21

G˙adna kif g˙addejna Randan li matulu l-˙sieb prinçipali kien l-im˙abba. Smajna l-kelma m˙abba tidwi sew jekk f’eserçizzi spiritwali, sew jekk f’omeliji tal-quddies, sew jekk f’laqg˙at ta’ talb, dejjem l-istess ˙sieb, l-im˙abba lejn xulxin. Im˙abba, imma, mhux kif jifmuha l-bnedmin, imma kif jg˙allimilna Kristu. Kien it-tieni kmandament tieg˙u wara d-dmir tan-nisrani li j˙obb lil Alla li hu l-ewwel u l-aqwa kmandament. Kristu jg˙allimna li l-ewwel dmir tag˙na hu li n˙obbu lil Alla b’qalbna kollha, b’ru˙na kollha u bil-qawwa kollha tag˙na. U t-tieni kmandament jg˙allimna, jixba˙ lil tal-ewwel, ˙obb lill-g˙ajrek b˙alek innifsek. L-im˙abba lejn g˙ajrna trid tkun il-qofol tal-˙ajja nisranija. Iç-çentru tal-im˙abba tag˙na mhux a˙na nfusna, mhux l-egoiΩmu, imma l-proxxmu tag˙na, im˙abba altruistika, im˙abba li to˙ro© ‘il barra minna nfusna u tiççentra fuq l-o˙rajn. L-akbar eΩempju ta’ altruiΩmu kien Kristu stess li ta lilu nnifsu g˙alina, bata l-e˙rex passjoni biex fdiena minn dnubietna. Hu li ma kienx jaf x’inhu dnub, tg˙abba bid-dnubiet tag˙na u patta g˙alihom b’demmu stess. Patta mhux biss g˙ad-dnubiet di©à mwettqa, imma g˙al dawk kollha li g˙ad iridu jitwettqu sal-a˙˙ar taΩ-Ωmenijiet. U meta qatra wa˙da biss minn demmu l-g˙aΩiΩ kienet tkun biΩΩejjed biex tpatti g˙an-nuqqasijiet tal-umanità Hu ta kollox, çarçar sal-a˙˙ar qatra ta’demmu. Dan hu t-tip ta’ altruiΩmu li jg˙allimna Kristu, im˙abba lejn il-proxxmu tag˙na li titlob minna sagrifiççju, mhux im˙abba komda li nag˙tu u nuru fejn kwaΩi ma jin˙tie© ebda sforz min-na˙a tag˙na, imma m˙abba li ting˙ata fejn u x˙in hemm bΩonn anke jekk din tkun se tfisser tbatija g˙alina. Forsi wie˙ed jistaqsi lilu nnifsu, imma jien fejn nista’ ng˙in? Ma narax li ˙addie˙or jin˙tie© l-g˙ajnuna tieg˙i. Hi rimarka ta’ min irid jag˙laq g˙ajnejh biex jiskuΩa lilu nnifsu. Nag˙mluha çara, l-altruiΩmu mhux biss g˙ajnuna mal-miskin, g˙alkemm il-karità hi wkoll altruiΩmu. Imma hu l-impenn tag˙na nfusna fl-interess tal-o˙rajn. Kull tip ta’ xog˙ol volontarju ma’ diversi partijiet tas-soçjetà, tfal, Ωg˙aΩag˙, familji, morda, anzjani hu altruiΩmu. Kull fejn tuΩa l-˙in u l-ener©ija tieg˙ek g˙at-tajjeb tal-o˙rajn, tkun qieg˙ed turi im˙abba lejn min se jiggwadanja mill-isforz tieg˙ek. Óares ˙arsa madwarek u ssib tant u tant okkaΩjonijiet fejn tista’ tkun ta’ g˙ajnuna. Hi skuΩa banali ta’ min jg˙id li ma jarax fejn jista’ jg˙in. Esperjenza ta’ altruiΩmu fil-parroçça.Kemm biex nag˙ t i eΩempju, kemm b˙ala rikonoxximent tal-isforz ta’ dawk li kienu mpenjati fiha, insemmi esperjenza ta’ altruiΩmu fil-parroçça

tag˙na. Tirrigwarda saçerdot ta’ età avvanzata fir-ra˙al, Dun An© Buttigieg. Ir-ra˙al kollu jafu. Min˙abba l-età u problemi ta’ sa˙˙a Dun An©spiçça ma jo˙ro©x mid-dar. Kien ukoll limitat ˙afna fil-movimenti tieg˙u. Mieg˙u kienet tg˙ix o˙tu li hi ukoll avanzata fiΩ-Ωmien u ta’ sa˙˙a dg˙ajfa. Kienu jin˙tie©u kull tip ta’ g˙ajnuna, ibda mit-tindif tad-dar u ta’ ˙wejji©hom, sal-ikel ta’ kuljum. Diversi individwi, koordinati mill-Arçipriet, aççettaw li jag˙tu l-g˙ajnuna tag˙hom lil Dun Ang u lil o˙tu. Kull wie˙ed jew wa˙da kellhom il-parti u l-©urnata tag˙hom. Min kien jie˙u ˙sieb ji©bor il-˙wejje© u ja˙silhom, xog˙ol li ried isir kuljum, min kien jie˙u ˙sieb jipprepara l-ikel darba, darbtejn fil-©img˙a, min kien jie˙u ˙sieb ja˙sel u jnaddaf. Kien hemm min je˙dilhom ˙sieb tal-mediçini me˙tie©a u f’kaΩ ta’ bΩonn iwie©eb g˙as-sej˙a tag˙hom kien x˙in kien, anke matul il-lejl. Esperjenza li damet sejra ‘l fuq minn sentejn, però li kienet te˙tie© impenn minn dawk konçernati. BiΩΩejjed dak li jkun ikollu bΩonn imur x’imkien, imqar sa Malta u tinzerta l-©urnata meta suppost tag˙ti l-g˙ajnuna tieg˙ek. Però bi ftiehem ma’ xulxin ma kienux i˙allu lil Dun An© ming˙ajr g˙ajnuna. Avolja ng˙idha kif inhi altruiΩmu ta’ dan it-tip isir rabta. Imma g˙al grazzja ta’ Alla kull min kien impenjat baqa’ jag˙ti s-sehem tieg˙u sal-a˙˙ar. L-esperjenza waqfet meta sa˙˙et Dun An© kompliet tiddg˙ajjef u ma setax ikompli joqg˙od id-dar. Hu u o˙tu llum jinsabu t-tnejn l-isptar. U hawnhekk jibda’ tip ta’ altruiΩmu ie˙or. Dik li kultant u tant tmur tg˙addi ftit Ωmien mag˙hom l-isptar. Naf kemm japprezzaw, jew a˙jar ng˙id kemm jie˙du gost u kemm ikunu jixtiequ li nies mir-ra˙al imorru jΩuruhom. M’humiex neqsin mill-kumpanija però jkunu jixtiequ jitkellmu ma dawk li kienu jafu. G˙idt naf, g˙ax meta mmur xi ftit ˙dejh, Dun An© mill-ewwel issemmili lil dawk li Ωaru, u jidher li fera˙ ˙afna biΩ-Ωjara tag˙hom. Filwaqt li o˙tu g˙ajnejha jixg˙elu malli tarak titfaçça fil-bieb. Grazzi lil dawk kollha li g˙enu u g˙adhom jg˙inu. B˙al Dun An© hawn o˙rajn fir-ra˙al kif ukoll fl-isptar. Hi im˙abba kbira lejhom jekk inΩuruhom u ng˙inuhom imqar fl-içken ˙a©a. Hemm ukoll xog˙lijiet o˙rajn me˙tie©a. BiΩΩejjed infittxuhom u nsibu ˙afna okkaΩjonijiet fejn nistg˙u nag˙tu g˙ajnuna. Hi l-im˙abba lejn il-proxxmu li jitlob minna Kristu. Hi s-sorra mimlija li n©orru mag˙na meta rridu nidhru quddiemu biex nag˙tu rendikont ta’ ˙ajjitna. Ma nkunux b˙al qaddej li ˙eba t-talent li tah sidu g˙ax qal kien jaf li sidu a˙rax. Inkunu b˙al qaddejja l-o˙rajn li t-talenti li fdalhom sidhom irduppjawhom u hekk ©ew ippremjati mis-sid filwaqt li l-ie˙or ©ie kkastigat.

L-ALTRUIÛMU – IMÓABBA LEJN GÓAJRNAminn Josette Buttigieg


22

I l - m i x j a t a s - S e m i n a r j u ©eneralment tie˙u b’kollox seba’ snin. Wara l-ewwel tlett snin fis-seminarju s-seminarista jmur g˙as-sena intermedjarja, barra mill-pajjiΩ. Imbag˙ad wara din is-sena s-seminarista, meta jer©a’ lura fis-seminarju jirçievi l-Ammisjoni li hija tip ta’ aççettazzjoni g˙all-a˙˙ar tlett snin tal-formazzjoni fis-seminarju. Dis-sena, din iç-çelebrazzjoni saret fil-parroçça tag˙na tal-Qala u ng˙atat lil Mark Bonello u lil Daniel Grech, li g˙al din is-sena qed jaqdi fil-parroçça tag˙na. Fl-istess ˙ames sena jing˙ata wkoll il-ministeru tal-Lettorat, li permezz tieg˙u wie˙ed jista’ jibda jsir aktar familjari mal-Kelma ta’ Alla permezz tal-Qari tal-Iskrittura fil-quddies u f’çelebrazzjonijiet o˙ra. Fis-sitt sena mbag˙ad is-seminarsita jing˙ata l-ministeru tal-Akkolitat li permezz tieg˙u jkun jista’ jibda jwassal l-Ewkaristija lill-morda u jg˙in fit-tqarbin tal-quddies. Wara dan s-seminarista jirçievi l-ordinazzjoni djakonali, u wara dan iΩ-Ωmien ta’ qadi fil-litur©ija u l-pastorali tal-Knisja ji©i ordnat saçerdot minn idejn l-Isqof tag˙na. L-ordinazzjoni tag˙laq is-snin tal-formazzjoni tas-Seminarju u hija ting˙ata lill-individwu g˙ax: l-ewwelnett hu jkun qed i˙ossu msejja˙ minn Alla bil-g˙ajnuna tad-direttur spiritwali u t-tieninett g˙ax il-Knisja nnifisha permezz tad-dixxerniment serju li tkun g˙amlet, taççettah, tqisu dehen tal-ordinazzjoni u tarah kapaçi li jaqdi l-ministeru ta’ saçerdot

b’responsabilità u sens ta’ qadi u m˙abba lejn Alla u l-poplu tieg˙u. Illum bil-grazzja ta’ Alla jien ninsab fis-sitt sena u din is-sena qed naqdi fil-parroçça tal-Katidral fir-Rabat. Irçivejt il-ministeru tal-Akkolitat fis-6 ta’ Diçembru tal-2009 u dan ifisser li issa, flimkien ma’ mpenji o˙ra, g˙andi d-dmir li naqdi lis-saçerdot waqt il-litur©ija tal-ewkaristija billi ng˙inu fit-tqarbin tal-quddiesa u f’dak tal-morda fi djarhom. (Fi kliem ie˙or ix-xog˙ol tieg˙i hu b˙al dak tal-ministri staordinarji tat-tqarbin.) In˙oss li t-tqarbin tal-morda b’mod speçjal i hu servizz ˙afna g˙aΩiΩ fil-Knisja: servizz li permezz tieg˙u Ìesù Ewkaristija jista’ wkoll jitwassal ’l barra mill-erba’ ˙itan tal-Knisja u jid˙ol fid-djar ta’ min qed ibati bil-mard. Servizz li j©ib lil Ìesù qrib dawk li j˙ossuhom wa˙idhom; servizz li j©ib lil Ìesù fil-qalba ta’ dawk il-familji li jinsabu msallbin bil-mard ta’ xi ˙add minnhom; servizz li jag˙ti l-kura©© u t-tama lil dawk li j˙ossuhom mifnija bl-g˙ejja huma u jduru bil-marid fi djarhom. Meta tid˙ol fid-djar fejn hemm il-mard t˙ossok tifta˙ g˙ajnejk u tinduna kemm hawn tbatija u kemm ix-xog˙ol ta’ min idur bil-morda hu xog˙ol nobbli u imprezzabbli. Mhux façli li tkun marbut 24 sieg˙a ˙dejn min hu marid id-dar u mhux façli biex iççedi mill-˙in tieg˙ek biex tibqa’ qrib ta’ min veru g˙andu bΩonnok. Quddiem dan ix-xog˙ol kollu ma j ibqal ikx kl iem ˙ l ief l i

MILL-EWKARISTIJA GÓALL-IMÓABBA

Esperjenza tal-ministeru tal-Akkolitat fit-tqarbin tal-morda fi djarhomSeminarista Krystof Buttigieg


23

tammira l-im˙abba kbira li g˙adha ˙ajja fil-qalb tal-familji tag˙na li jag˙Ωlu li jkunu huma li jibqg˙u qrib biex i˙obbu kif jistg˙u lill-marid. U hawn jien stess nammetti li xi drabi xejn u ˙add ˙lief Ìesù ma jista’ jkun il-veru kura©© u tama fil-mumenti ta’ qtig˙ il-qalb li jista’ ja˙kem lil dawk li jduru bl-anzjani u l-morda fi djarhom. Meta twassal l-ewkaristija f’dawn l-ambjenti tal-˙ajja tiltaqa’ wkoll ma’ sens kbir ta’ ringrazzjament min-na˙a tal-marid. Meta tieqaf titkellem mag˙hom mhux l-ewwel darba li tisma’ lil min jg˙idlek: “isma, jien meta kont nifla˙, qatt ma kont nitlifha l-quddiesa u kuljum kont ni©i l-Knisja, imma issa...” U hawn issib min jieqaf g˙ax jemozjona ru˙u. Hawn l-marid ji©i konxju kemm issa ma jista’ jag˙mel xejn aktar ˙lief li jistenna lil Ìesù g˙andu u jilqa’ biss l-im˙abba tieg˙u. Verament, fl-a˙˙ar snin ta’ ˙ajjitna ˙afna drabi nindunaw kemm qabel kien ˙siebna biss kif ni©ru u nfittxu ˙a ng˙o©bu l-Mulej ming˙ajr qatt ma nkun tajna kas kemm hu tassew i˙obbna. Inkunu nsejna niggustaw l-isba˙ ˙a©a ta’ ˙ajjitna li hi: li Alla j˙obb lilna, a˙na kif a˙na. Iva, g˙ax jekk mo˙˙ i jkun biss kif sejjer nog˙©ob lill-Mulej malajr nispiçça biex ma nkun kuntent qatt, g˙ax qatt ma jirnexxieli nag˙mel k o l l o x s e w w a . Pjuttost l-ewwel rrid nemmen u n˙oss li Alla lil i j˙obbni bis-serjetà u mhux biç-çajt. Imbag˙ad wa˙di j i rnexxie l i

n˙obbu lura; imbag˙ad wa˙di jirnexxili nkun twajjeb ma’ kul˙add. Hawn, meta nag˙mel dan ninduna, kemm verament ˙addie˙or m’g˙andu bΩonn xejn, ˙lief li jsib min i˙obbu bis-serjetà. X’inhi l-ewkaristija jekk mhux dan? X’inhi l-ewkaristija jekk mhux l-im˙abba tant kbira ta’ Alla g˙alina? Dik l-im˙abba li biha Alla ççekken tant li sar biçça ˙obΩ biex a˙na niekluh, sar ftit ikel biex isir parti minna. Mhix çajta tafx li, Alla li “s-sema u l-art ma jesg˙uhx” ma jiddejjaq xejn isir parti wa˙da minna. U g˙alfejn jag˙mel dan, jekk mhux biex a˙na wkoll nag˙mlu b˙alu? Hu jixtieqna n˙obbu b˙alu: li a˙na ma niddejjqu xejn nag˙tu mill-˙in tag˙na lill-o˙rajn; li ma niddejjqux nigdmu gidma lsienna biex ma n˙amm©ux lil ˙addie˙or; li ma niddejjqux niççappsu biex ng˙inu lil ˙addie˙or. Dan hu li jridna nag˙mlu u hu g˙alhekk li hu jmut g˙alina fuq is-salib, biex a˙na “ma mmutux”. Hu j˙obbna biex a˙na nkunu nistg˙u n˙obbu lil xulxin ming˙ajr ma mmutu fil-˙e©©a u fil-fer˙, ji©ifieri biex a˙na nkunu nistg˙u nibqg˙u n˙obbu bla ma ng˙ejjew. U dan ikun

g˙aliex in˙ossuna ma˙bubin minnu: ma˙bubin tant li ma n˙ossuniex qisna qed nitilfu xi ˙a©a meta nçedu u n˙obbu lill-o˙rajn. (ara 2Kor 1 ,4) G˙ax meta n˙ossuna ma˙bubin minnu, veru ma jkun jonqosna xejn, u hekk biss in˙ossuna kuntenti b’˙ajjitna u m b a g˙ a d m a niddejjqux n˙obbu u na˙fru lil xulxin.

Salvu Camilleri & Sons Ltd.

(Tan-Najsi)Suppliers of Ready Mix

Concrete, Crane HireReady Mix Plant: 2156 0346

Residence: 2155 1485Mobile: 9949 5378

“Camilleri House”Belveder Street, QALA

Mario PortelliWOODWORKSWOODWORKS

5 St Joseph Street, Qala, Gozo

Tel / Fax: 2156 2985Manufacturers of High Quality Furniture and

Interior Fitments. We guarantee Excellent Craftsmanship


24

B’dan il-˙sieb f’mo˙˙i mill-profeta Isaija tajt bidu g˙as-sena intermedjarja hawn ©ewwa l-parroçça Divine Infant fil-belt kapitali tal-Kanada, f’Ottawa eΩattament ©ewwa Orleans. Din hi parroçça ta’ 30 elf ru˙ u hija l-unika parroçça g˙as-settur IngliΩ f’din iΩ-Ωona u l-ikbar wa˙da fl-arçidjoçesi ta’ Ottawa. Wara diversi xhur ta’ preparazzjoni g˙al din is-sena ta’ formazzjoni ‘il barra minn xtutna, fit-8 ta’ Settembru ˙allejt il-familja, il-komunità tas-seminarju u l-parroçça biex nag˙ti bidu g˙al din l-esperjenza. Niftakar li fl-ewwel ©img˙at ta’ din l-esperjenza ndunajt li kont ˙allejt parroçça li kienet qisa familja iΩda sibt parroçça o˙ra tistenini biex flimkien nibnu din ir-relazzjoni. Minn l-ewwel ©img˙at stajt imiss b’ideja l-im˙abba li l-Mulej g˙andu g˙alija. Din l-im˙abba nsibha b’mod çar fir-rectory li fiha ng˙ix flimkien mal-Kappillan Fr Frank Brewer li huwa minn Ottawa stess u l-Viçi Fr Paul Nwaeze li huwa min-Ni©erja. Il-˙ajja fir-rectory hi sabi˙a, nitolbu flimkien, nieklu flimkien u fuq kollox naqsmu l-esperjenzi tag˙na flimkien f’im˙abba fraterna. Ìewwa Ottawa l-preΩenza tal-Maltin hija minima iΩda anke hawn sibt il-©eneroΩità u l-im˙abba tal-poplu Malti lejn is-saçerdot. Dan sibtu fil-viçi Fr Paul, g˙aliex propju familja Maltija k ienet l i g˙enitu sabiex ikun j i sta’ jie˙u l-formazzjoni s a ç e r d o t a l i f i n -Ni©erja. Fil-parroçça hawn ukol l erba’ djakni permanenti l i jag˙tu s-servizz tag˙hom f’diversi ministeri fosthom i l - p r e p a r a z z j o n i g˙a s - s ag r amen t i b˙al Mag˙mudija u Ω-Ûwie© u anke

Ω-Ωjajjar lil morda fl-isptarijiet u fid-djar. Il-parroçça hija attivà ˙afna u t˙addan fiha ˙afna esperjenzi varji. Esperjenzi partikulari li jien involut fiha hija l-esperjenza tar-Rite of Christian Initiation for Adults, (RCIA) u Rite of Christian Initiation for Teens - g˙al-adoloxxenti (RCIT). Dawn huma Ωew© gruppi li jippreparaw lil dawk l-adulti u l-adoloxxenti li jkunu wrew ix-xewqa li jing˙aqdu mall-Knisja Kattolika Rumana. Ta’ kull nhar ta’ Erbg˙a filg˙axija niltaqg˙u flimkien ma’ l-adulti filwaqt li kull ˙mistax niltaqg˙u ma’ l-adoloxxenti biex permezz ta’ katekeΩi u tag˙lim ie˙or ikunu lesti biex jirçievu s-sagramenti. Il-kandidati li jkunu ©ejjin minn denominazzjoni kristjana o˙ra, b˙al anglikani u protestanti, jag˙mlu l-professjoni tal-fidi u jirçevu s-sagramenti tal-konfermazzjoni u l-Ewkaristja minn idejn l-arçisqof f’jum G˙id il-Óamsin ©ewwa l-Katidral. Hemm imbag˙ad il-katekumeni, dawk li jkunu bla reli©jon jew li ©ejjin minn reli©jonijiet o˙ra b˙al buddiΩmu u li issa qed jitolbu li jsiru parti mill-knisja Kattolika. B’hekk jit˙ejjew biex jirçievu s-sagramenti ta’ l-inizjazzjoni – il-Mag˙mudija, il-GriΩma ta’ l-Isqof u t-Tqarbin. Li nara dawn l-adulti u l-adoloxxenti jfittxu lil Kristu b’çerta serjetà hija ta’ inkurra©iment kbir g˙alija

u g˙al kull persuna li timxi mag˙hom din il-mixja ta’ fidi. D a w n i l - p e r s u n i ©ejjin minn sfond ta’ ˙ajja differenti; m inn j i n s ab f i t -tielet Ωwie©, minn ilu g˙al diversi snin jqalleb fil-kotba bit-tama li jsib lil Kristu u s i twazz joni i j ie t o˙ra, imma ilkoll bi skop wie˙ed, dik li jkunu jafu lil Alla.

Is-Sena Intermedjarja fi l-parroçça Divine Infant

fi l-KanadaSem. John Paul Cefai

“Alla s-salvazzjoni tieg˙i, jiena nittama u ma jkollix mniex nibΩa’. G˙ax qawwieti u g˙anjieti hu l-Mulej, g˙alija sar is-salvazzjoni.” (Isaija 12, 2)


25

Hawn tista’ tmiss il-˙idma ta’ l-Ispirtu s -Santu l i b ’mod misterjuΩ dawn il-persuni ˙assew ix-xewqa f ’qalbhom li jkunu jafu aktar fuq dan Al la u l i j id˙ lu f ’relazzjoni personali mieg˙U. Wara diversi xhur ta ’ preparazz joni l - k a n d i d a t i u l-katekumeni kollha ta’ Ottawa ng˙aqdu f l i m k i e n © e w w a l-Katidral biex kienu aççetati formalment fil-knisja mill-arçisqof waqt rit sabi˙ msejja˙ ‘Rite of Election’. Anke g˙alija dan ir-rit kien mument qawwi. Li tara mitejn persuna b’eta li tvarja minn 15 sa 85 sena, wa˙da wara l-o˙ra, jitolbu lil arçisqof biex jissie˙bu b’mod s˙i˙ fil-Knisja hija esperjenza spiritwali qawwija. FiΩ-Ωmien tar-Randan din il-preparazzjoni tid˙ol fil-qofol tag˙ha. Ta’ kull nhar ta’ Óadd dawk li issa huma eletti jin©abru flimkien waqt il-quddiesa tal-Óadd u jirriflettu fuq l-evan©elju u jaraw kif ser japplikawh fil-˙ajja tag˙hom ta’ kuljum. Fl-a˙˙ar tlett i˙dud tar-Randan isiru dawk li jg˙idulhom l-iskrutinji, din hi l-a˙˙ar tappa qabel ma’ l-eletti jirçievu s-sagramenti. Il-qofol ta’ din il-mixja hi meta dawn il-persuni jirçievu s-sagramenti partikularment fil-velja ta’ Sibt il-G˙id g˙al dawk li jkunu ser jid˙lu fil-Knisja permezz tal-Mag˙mudija. G˙alija li tag˙mel mixja ta’ fidi ma’ dawn il-persuni hi xi ˙a©a li ma tistax tispjega bi kliem. Meta tara dawn il-persuni jfittxu lil Kristu u verament jixtiequ li jibdew jg˙ixu ˙ajja f’relazzjoni mieg˙U, g˙andha tkun ta’ kurra©© g˙al o˙rajn u anke ta’ riflessjoni fuq il-˙ajja ta’ kull wie˙ed u wa˙da minnha. Apparti l-RCIA u l-RCIT ninsab involut fil-˙idma fost iΩ-Ωg˙aΩag˙. Flimkien mal-Youth Coordinators tal-parroçça, norganizzaw il-laqg˙at ta’ formazzjoni g˙al l-istudenti u g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙. Kull nhar ta’ Ìimg˙a jkollna l-laqg˙a ta’ l-istudenti permezz ta’ programm imse j j a˙ Edge l i jattendu g˙alih dawk li jinsabu minn grade 6 sa grade 8. Filwaqt li ta’ kull nhar ta’ Óadd permezz tal-programm Life Teen nag˙tu l-opportunità lil adoloxxenti u liΩ-Ωg˙aΩag˙ li jinsabu minn grade 9 sa 12 . Pe rmezz t a ’ d a w n i l - l a q g˙a t n o f f r u k a t e k e Ω i mΩewqa b’log˙ob u attivitajiet. Qabel

ma wie˙ed jipprova jag˙lem dwar Kristu nippruvaw nuruhom l i l Kr istu f i l -˙aj ja tag˙na ta’ kuljum. Il-fatt li jafu li ta’ kull ©img˙a hemm xi ˙add jistennihom u li jridilhom il-©id huwa biΩΩejjed biex isibu lil Kristu minn qabel ma jkunu ©ew g˙al-laqg˙a. Wa˙da mill-ewwel impressjonijiet li ˙adt wara l-ewwel ©img˙at fil-parroçça

kienet il-maturità ta’ fidi fost il-fidili partikularment fost dawn l-adoloxxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙. Illum nista’ ng˙id li wara din il-maturità ta’ fidi hemm ra©uni. U˙ud minn dawn iΩ-Ωg˙aΩag˙ g˙addew minn xi tip ta’ tbatija jew o˙ra. U˙ud minnhom ©ejjin minn familji miksura jew min permezz tad-divorzju jinsab fit-tieni jew tielet ‘familja’. Il-ma©©oranza ta’ dawn iΩ-Ωg˙aΩag˙ ©ejjin minn ©enituri li huma spiritwalment passivi u ma humiex prattikanti allura meta tara li dak iΩ-Ωag˙Ωug˙ jew Ωag˙Ωug˙a partikulari qed jimxi din it-triq ta’ fidi g˙ax verament konvint hi xi ˙a©a li tnissel fer˙ kemm f’qalbi u kemm f’qalb dawk kollha li huma involuti f’dan il-ministeru. Óidma o˙ra li jien involut fiha hija Ω-Ωjajjar li ta’ kull ©img˙a nag˙mel f’wa˙da mit-tmien t’iskejjel li g˙andha l-parroçça. Fi ˙dan il-parroçça hawn sitt skejjel elimentari u Ωew© skejjel sekondarji. Ta’ kull nhar ta’ Tlieta nkun fl-iskola Saint Francis of Assisi fejn hemm nΩur il-klassijiet u nwassal katekeΩi jew norganizzaw attività b’rabta maΩ-Ωmien partikulari li nkunu qed ng˙ixu fil-Knisja. Anke din l-esperjenza laqg˙atni ma’ ˙afna sitwazzjonijiet varji li g˙alkemm din l-iskola hija wa˙da kattolika fiha tinkorpora kull sitwazzjoni li jistg˙u jkunu fiha t-tfal u l-g˙alliema, kemm sitwazzjonijiet poΩittivi u anke xi drabi sitwazzjonijiet negattivi. Niftakar f’jum partikulari, kien hemm il-˙tie©a li fil-prezentazzjoni tieg˙i lil dawn it-tfal nag˙mel aççen g˙ad-divorzju u l-abort.

Meta saqsejt lit-tfal li huma minn grade 2 ‘il fuq (ekwivalenti g˙al year 2), dwar x’inhu d-divorzju u x’inhu l-abort bqajt impressjonat kif tfal minn eta hekk Ωg˙ira di©a esperjenzaw huma stess jew jafu lil xi ˙add li ©arrab l-effetti koroh ta’ dawn ir-realtaj iet l i h a w n © e w w a l-Kanada u huma legalizzati. Apparti


26

Ω-Ωjajjar li nag˙mel ta’ kull ©img˙a f’din l-iskola, f’kull skola o˙ ra j s i ru divers i a t t i v i t a j i e t o˙ r a . Matul iΩ-Ωmien ta’ l-Avvent u tar-Randan f ’ ku l l s ko l a j kun offrut is-sagrament tal-Qrar li min-na˙a tieg˙i nkun involut f i l - p r e p a r a z z j o n i tat-tfal biex jirçievu s-sagrament. F’dan iΩ -Ωmien ukol l i l -parroçça tag˙mel quddiesa f’kull skola. Din ir-rabta bejn il-parroçça u t-tfal fl-iskejjel tg˙in sabiex jinΩamm il-kuntatt bejn il-parroçça u l-familji. Realtà o˙ra fil-parroçça hija l-Bereavement Group. Dan il-grupp jiltaqa’ ta’ kull ©img˙a u li fih i˙addan dawk il-persuni jew familji li f’dawn l-a˙˙ar xhur tilfu lil xi ˙add g˙aΩiΩ g˙alihom. Dawn il-persuni jin©abru flimkien biex ikunu ta’ sapport g˙al xulxin u jsibu l-g˙ajnuna mill-parroçça biex jg˙elbu dawn il-mumenti diffiçli fil-˙ajja tag˙hom. Hawnhekk tiltaqa’ ma’ diversi persuni li l-ma©©oranza tag˙hom ikunu mxew mixja ma’ xi ˙add qrib tag˙hom fil-mard u li issa jinsabu wa˙edhom. Hawn titg˙allem tisma’ aktar milli titkellem. Il-mixja li dawn il-persuni jag˙mlu flimkien tibda’ forsi f’rabja lejn il-bnedmin ta’ madwarhom u anke forsi lejn Alla imma jaslu biex isa˙˙u l-fidi ta’ xulxin u jemmnu li l-mewt mhix it-tmiem ta’ kollox imma l-bidu, l-bidu ta’ ˙ajja ©dida. Minn Ωmien g˙al Ωmien il-parroçça torganizza diversi Bible Study Groups. Dawn il-gruppi jiltaqg˙u darba fil-©img˙a g˙al perjodu partikulari u jiffukaw fuq xi ktieb partikulari ta’ l-Iskrittura. Il-metodu uΩat jg˙in lil membri tal-grupp biex ta’ kuljum jie˙du silta minn dak il-ktieb partikulari u japplikawha fil-˙ajja tag˙hom. Xi ˙a©a prattika f’dawn il-gruppi hi li l-membri jitg˙allmu jqalbu fl-Iskrittura ming˙ajr il-bΩonn tas-saçerdot mag˙hom. G˙alhekk wara li l-grupp ma jibqax jiltaqa’ huma jkunu jafu kif jitolbu bl-iskrittura. Matul iΩ-Ωmien tar-Randan kelli ç-çans li mmexxi Ωew© gruppi u li flimkien ifukkajna fuq it-tieni ittra ta’ San Pawl Appostlu lill-Korintin. Ma’ dawn ir-realtajiet fil-parroçça wie˙ed isib diversi organizzazjonijiet u ministeri o˙ra. Realtà o˙ra fil-parroçça hija l-Catholic Women’s League u n-Knights of Colombus li minn Ωmien g˙al Ωmien jorganizzaw diversi attivitajiet b˙ala g˙ajnuna g˙al-parroçça. Dawn ta’ l-a˙˙ar g˙andhom programm interessanti f’dak li g˙andu x’jaqsam g˙ajnuna materjali lil familji. Apparti l-g˙ajnuna tradizzjonali li jag˙tu lil familji fil-bΩonn b˙al ˙wejje©, ikel u o˙rajn. In-knights ta’ din il-parroçça ˙ar©u bl-inizjattiva li jfasslu programm ta’ computer refurbishing. Dawk il-persuni li jkollhom xi kompjuter li ma ja˙dimx, jew li g˙adda Ωmienu, ji©bruhom

hawn fil-parroçça u mill-partijiet it-tajbin j ibnu kompjuters o˙rajn li mbag˙ad jing˙ataw lil familji fil-bΩonn biex hekk it-tfal ikunu jistg˙u jie˙du edukazzjoni adekwata. Kemm il-Catholic Women’s L e a g u e u a n k e n - K n i g h t s o f Colombus din is-sena qed jiffukaw fuq is-sapport tag˙hom lejn is-saçerdoti tal-

parroçça f’din is-sena saçerdotali. Apparti dawn l-ministeri organizzati hemm ukoll il-˙ajja ta’ kuljum tal-parroçça. B˙al f’kull parroçça ˙ajja o˙ra, kuljum t˙abbat wiççek ma’ sitwazzjonijiet diversi. Xi drabi sitwazzjonijiet sbie˙ u xi drabi sitwazzjonijiet xi ftit anqas. B’dan il-˙sieb in©ib quddiem g˙ajneja esperjenza partikulari li kelli ftit ta’ xhur ilu flimkien mal-Kappilan waqt li konna qed nag˙tu l-kontribut tag˙na f’attività li ˙adet sehem fiha l-parroçça biex titqajjem kuxjenza favur il-˙ajja u kontra l-abort. Mal-˙idma fil-parroçça hemm ukoll l-involviment fuq l-aspett djoçesan. Minn Ωmien g˙al ie˙or ikunu organizzati diversi attivitajiet djoçesani b˙al Pro-Life Campaign, RCIA Institute, Montée Jeunesse; Youth Summit, Christian Catholic Outreach summit u o˙rajn. Kull tlett xhur ikun hawn dik li tisseja˙ il-Pastoral Day, fejn jin©abru s-saçerdoti kollha flimkien ma’ l-arçisqof u jiddiskutu l-˙ajja tal-parroççi fuq aspett wisa’. Din hi opportunità li fiha wie˙ed jiltaqa’ u jaqsam l-esperjenza tieg˙u ma’ l-o˙rajn. Permezz ta’ dawn il-kelmtejn ippruvajt nag˙tikom idea tar-realtà li ninsab fiha f’din l-esperjenza tas-sena intermedjarja. Meta n˙ares lura lejn dan iΩ-Ωmien li ilni hawn nirringrazzja lil Alla ta’ din l-opportunità li tani u li ta’ kuljum qed jag˙tini. Kontinwament nara l-im˙abba kbira ta’ Alla li tkabbarni kemm umanament u aktar u aktar spiritwalment. IΩda dan kollu hu possibli permezz tal-quddiesa ta’ kuljum u permezz tat-talb speçjalment quddiem l-Ewkaristija. Ninqeda bil-kelmiet tal-Kurat ta’ Ars li jg˙idilna li ‘kull ˙idma tajba f’din id-dinja qatt ma tista’ tkun imqabbla mas-sagrifiççju ta’ l-Ewkaristija fil-quddiesa g˙aliex ix-xog˙ol tad-dinja huwa ˙idmet il-bniedem filwaqt li l-quddiesa hija l-˙idma ta’ Alla. Is-sagrifiççju tal-quddiesa huwa s-sagrifiççju ta’ Alla lil bniedem. It-talb g˙ar-ru˙ huwa b˙al dik ix-xita g˙al-˙amrija. Óamrija g˙onja ming˙ajr xita tibqa’ vojta, hekk ukoll ru˙na ming˙ajr it-talb.’ Minn qalbi nixtieq nirringrazzjkom tas-sapport kontinwu tag˙kom u fuq kollox tat-talb tag˙kom. Nie˙u din l-opportunità biex nawgura l-G˙id it-tajjeb lil Arçipriet, lil Fr. Charles, lil kleru kollu u lilkom ilkoll membri tal-komunità parrokkjali tal-Qala u qarreja ta’ din ir-rivista.


27

Fl-okkaΩjoni tal-Festa Litur©ika ta’ San ÌuΩepp, l-Eççellenza Tieg˙u, Mons. Mario Grech, Isqof t’G˙awdex, kien b˙as-soltu mistieden mill-Arçipriet flimkien mal-Kunsill Parrokkjali tal-Qala sabiex jag˙mel Pontifikal Solenni. Mons. Grech ©ie l-Qala lejliet il-Festa filg˙axija. Wara l-Pontifikal, Mons. Isqof kien mitlub ukoll mid-Direzzjoni ta’ Radju Le˙en il-Qala g˙al Ωjara fl-istudjos il-©odda fejn saritlu wkoll intervista mill-Ko-ordinatur tar-Radju s-Sur Ivan Cefai f’isem id-direzzjoni li hija wkoll ta˙t il-Presidenza ta’ l-Arçipriet tal-post il-Kan. Dr Joe Zammit. Nhar San ÌuΩepp, imbag˙ad l-Eççellenza Tieg˙u l-Isqof Emeritus, Mons Nikol Cauchi mexxa l-Pontifikal tal-Festa ad unur tal-Patrijarka San ÌuΩepp. Mons. Mario Grech wie©eb numru kbir ta’ domandi, aktar minn 25 wa˙da, u˙ud façli, waqt li o˙rajn m’humiex, anzi jirrikjedu ˙sieb u g˙aqal biex twe©ibhom. Però tajjeb ng˙idu li Mons. Grech we©ibhom ilkoll. Huwa beda biex ta ˙arsa lejn ir-Ra˙al tal-Qala b˙ala l-benniena tieg˙u, fejn twieled u beda d-duttrina u anke l-iskola tas-sorijiet. Fil-fatt huwa g˙adu j˙oss nostal©ija kbira lejn il-Qala, g˙ax apparti l-post tat-twelid, hawn huwa g˙andu ˙afna memorji tan-nanniet Karmnu u Sunta Attard, il-©enituri ta’ ommu Stella, kif ukoll o˙tha z-zija Karmena li lejhom ilkoll huwa kellu stima kbira. Meta mar joqg˙od f’Kerçem ra˙al missieru Ìeorge, kien iΩurhom kwaΩi kull nhar ta’ Óadd. Fil-fatt hawn huwa fadallu xi familjari wkoll. Mons. Grech jattribwixxi l-bidu tal-vokazzjoni saçerdotali tieg˙u lix-xog˙ol ta’ voluntarjat li kien jag˙mel ma’ l-G˙aqda Óandikappati G˙awdxin ta’ Mons. Manwel Curmi. Hawn huwa staqsa, “x’g˙amilt jien biex inkun a˙jar minn dawn ˙utna?” u minn hemm beda ja˙seb biex ikun ta’ servizz g˙all-o˙rajn. G˙al˙ekk da˙al fis-Seminarju u meta la˙aq saçerdot mar jag˙mel xog˙ol Pastorali f’parroçça f’Ruma u fl-istess ˙in ikompli l-istudji tieg˙u fejn ˙a d-dottorat fil-Li©i Kanonika. Fil-fatt Dun Mario kien impenjat ˙afna fit-Tribunal tal-familja tad-Djoçesijiet kemm ta’ Malta kif ukoll t’G˙awdex. Meta rritorna lura minn Ruma l-Isqof Cauchi kien talbu ja˙dem fid-Djoçesi fil-Komunikazzjoni Soçjali tal-Kurja.

Id-destin u ovvjament il-Mulej ried li Dun Mario ji©i elevat g˙all-Episkopat, fejn ifisser aktar xog˙ol, impenn u responsabbilta’ kemm spiritwali u anke amministrattiva g˙an-nom tal-Knisja ta’ Kristu fi Djoçesi t’G˙awdex. Huwa rrakkonta meta n-Nunzju çempillu u qallu biex imur Malta g˙ax ried ikellmu. G˙alkemm ming˙ajr ebda pretenzjoni, Dun Mario g˙addielu ˙sieb fuq x’hiex jista’ jkellmu n-Nunzju, g˙ax fil-fatt kien ilu g˙addej diskors fuq r-riΩenja ta’ Mons. Cauchi u l-g˙aΩla mminenti tas-suççessur tieg˙u. Hawn Dun Mario qal, dan b˙al Konklavi, dak il-Kardinal li jid˙ol Papa, aktrax li jo˙ro© Kardinal. U hekk ˙aseb g˙alih innifsu peress li ©ie li ssemma. Imma din id-darba Dun Mario kien skorret. Huwa ammetta li x-xewqa li dejjem kellu kienet li jil˙aq Kappillan. Fil-fatt din xtaqha ˙afna u l-Isqof Cauchi kien ˙atru Kappillan ta’ Kerçem madwar sena qabel. Din ix-xewqa kienet sforz kemm kien i˙ossu mi©bud lejn il-˙idma Pastorali fost il-mer˙la. Meta mistoqsi dwar kif jg˙addi l-©urnata, Mons. Grech wie©eb li jg˙addiha b˙al ©urnata tax-xog˙ol normali. Id-differenza hija li normalment il-˙addiem g˙andu l-˙in li jibda u jispiçça imma Isqof, g˙alkemm g˙andu l-iskeda ta’ l-uffiççju, però ˙in li tmur id-dar m’g˙andekx, la g˙all-ikel ta’ nofsinhar u l-anqas filg˙axija. L-Isqof stqarr li huwa j˙ossu fil-milja tal-Episkopat tieg˙u mhux tant waqt il-festi u l-ilbies sabih taç-Çelebbrazzjonijiet, dawk importanti, imma waqt il-prova, il-qofol huwa dak ix-xog˙ol u preparamenti li l-Isqof iwettaq wa˙du jew il-bog˙od mill-massa u l-g˙ajnejn tan-nies. Per eΩempju, Óadd fuq l-G˙id tliet persuni barranin ser jirçievu tliet Sagramenti f’daqqa, dak tal-Mag˙mudija, tar-Rikonçiljazzjoni u tat-Tqarbin. Dan hu mument ta’ fer˙ u sodisfazzjoni qal Mons. Grech. L-isqof irid jie˙u deçiΩjonijiet li mhux dejjem ikunu sbie˙, jew mhux dejjem ji©u aççettati malajr g˙ax forsi l-poplu ma jifhimhomx malajr u hawn fejn iwe©©g˙a ˙afna. Inwe©g˙a ˙afna b˙ala Isqof meta nassisti g˙all-funeral ta’ xi Saçerdot. Emmnuni, qal Mons. Mario Grech, li g˙ajjejt nattendi g˙all-funerali ta’ Saçerdoti kemm Anzjani u kemm Ωg˙aΩag˙ mimlija ˙e©©a u ener©ija.

L-Isqof Mons. Mario Grech jifta˙ qalbu ma’ Radju “Le˙en Il-Qala”

minn EUCHAR MIZZI


28

L-Isqof Grech qal li hu jitlob li ikun ta’ servizz biex Alla jkun aktar mag˙ruf u ma˙bub. Aktar tixrid tal-Kelma ta’ Alla fost il-mer˙la afdata lilu. Huwa jixtieq li l-Knisja f’pajjiΩna tkun aktar Knisja skond il-qalb ta’ Alla. Huwa stqarr li j˙obb ˙afna lil G˙awdex u g˙andu ˙afna g˙al qalbu l-aspett socjali u l-iΩvilupp ekonomiku tal-GΩira. G˙alhekk huwa j˙ossu fid-dmir li jitkellem u jsemma le˙nu favur il-bniedem. Hawn hu g˙adda rimarka fejn qal li l-messa©© tieg˙u dwar in-nuqqas ta’ xog˙ol f’G˙awdex g˙amel ˙oss ferm aktar mill-messa©©i reli©juΩi li kontinwament jag˙mel fid-Djoçesi. Dwar iΩ-Ωjara tal-Papa huwa qal li xtaq ˙afna li l-Q.T. Ωar ukoll lil G˙awdex u dwar dan huwa g˙amel l-almu tieg˙u kollu, però kien miç˙ud mill-Vatikan. Probabilment kawΩa tal-età u l-istat tas-sa˙˙a tal-Papa. Madankollu huwa kiteb anke Ruma u waqt il-Pontifikal tal-Papa fuq il-Fosos, il-Q.T. ser jag˙mel ©est sabi˙ u ta’ importanza dwar id-Djoçesi t’G˙awdex. Fil-fatt smajna li l-Kwadru titulari tal-Madonna ta’ Pinu ser ji©i ppreΩentat b’warda tad-Deheb mill-Qdusija Tieg˙u l-Papa b˙al rikonoxximent tal-dovozzjoni kbira Marjana li dan igawdi. Hawn l-Isqof Mario Grech aççenna wkoll g˙all-qawmien reli©juΩ li jittama li jse˙˙ f’pajjiΩna permezz taΩ-Ωjara tal-Papa. G˙all-mistoqsija dwar kemm hu kuntent bis-sitwazzjoni tal-Knisja f’pajjiΩna, Mons. Grech qal li d-dinja qed tinbidel u wie˙ed irid jadatta ru˙u g˙aΩ-Ωminijiet. Dan però japplika g˙all-istil u l-mod ta’ kif isiru l-affarijiet u mhux is-Sustanza. Il-Van©elu ma jinbidilx, dan g˙adu dak li kien u hekk ser jibqa’. Huwa kompla hekk; Jien konxju li fin-numru nqasna, hemm dawk li qed jg˙ixu fil-‘peiferija’ mhux geografika, imma dik Kristjana nisranija. Però hemm it-tajbin ukoll u f’numru mhux Ωg˙ir u dawn tajbin ta’ veru. Illum il-kwalità tat-tajbin qed tkompli titjieb. Rigward is-Saçerdoti, l-Isqof t’G˙awdex qal li veru li llum in-numru ta’ vokazzjonijiet saçerdotali

naqas u dan ka©un ta ’ diversi fatturi, fosthom, id-daqs tal-familja tag˙na tal-lum, id-distruzzjonij iet u l-aljenazzjonijiet li qed jiffaçjaw iΩ-Ωg˙aΩag˙ llum, il-mezzi moderni elettroniçi li jeΩistu u elf ˙a©a o˙ra. Veru li llum f’G˙awdex hawn madwar 120 qass is , imma ta j jeb li wie˙ed ikun jaf l i l-età medja tag˙mhom hija ta’ 65 +. Ji©ifieri g˙andna kleru tista’ tg˙idlu anzjan biex ma nsej˙ulux xi˙. Ma naqtg˙ux qalbna l -providenza hi ja kbira. Però g˙ad ji©i Ωmien meta l-Knisja jkollha tirrikorri aktar g˙all-lajçi biex ikomplu

l-˙idma tag˙ha. Dwar id-divorzju, Mons. Grech qal li rridu naççettaw li l-mentalità divorΩista hija di©a mag˙na. Li wie˙ed ikun separat, moralment mhux ˙aΩin. Imma g˙andna numru ta’ miΩΩew©in li bdew relazzjoni o˙ra, kif g˙andna wkoll nies li qed jikkoabitaw. Dan huwa ˙aΩin, però ma jfissirx li huma maqtug˙in minna. Dawn irridu ng˙inuhom. Difatti fid-djoçesi tag˙na ddeçidejna li norganizzaw kors ta’ EΩerçizzi g˙all-persuni u koppji li qed jg˙ixu f’diffikulta’. Min jin˙tie©u t-tabib jekk mhux il-marid? Hemm bΩonn li jitfaçça profeta li jag˙ti l-a˙bar t-tajba lil dawk li g˙andhom iΩ-Ωwie© imkisser. IΩ-Ûminijiet tal-kruçjati g˙all-Knisja spiçça u mhux ser jer©a’ ji©i. Dwar il-festi reli©juΩi, Mons Isqof Grech qal; Alla ˙ares il-festi reli©juΩi jkollhom jonqsu, a˙seb u ara jispiççaw! Hemm ˙afna tajjeb fil-festi tag˙na u fil-ma©©oranza tag˙hom dawn i˙allu ˙afna ©id kemm soçjalment, kulturalment u anke spiritwalment. Jien favur il-festi, qal Mons. Grech. Ovvjament jien m’hiniex kuntent b’kull ma qed isir. In-nar tajjeb? Iva tajjeb imma dejjem b’moderazzjoni u kontroll. Id-Djoçesi tag˙na g˙andha dokument li kien sar fi Ωmien l-Isqof Nikol Cauchi. Dan g˙adu attwali u fih hemm fejn tkompli tibni fuq dak ©a stabbilit. Il-festi g˙andhom bosta aspetti tajbin li l-poplu tag˙na g˙andu bΩonnhom b˙all-aspett reli©juΩ, kulturali, ekonomiku, turistiku eçç. Anke rigward festi li llum ma g˙adhomx isiru fil-©urnata tag˙hom, Mons. Isqof qal li fil-pajjiΩ hemm il-kalendarju Çivili u l-knisja allura trid timxi mieg˙u. G˙alhekk dawk il-festi li tne˙˙ew mill-©urnata proprja, il-knisja tiççelebrahom fl-eqreb Óadd li ji©i qabel dik il-©urnata. Mons. Isqof staqsa, imma sewwa li l-Kappillan jitg˙abba bil-piΩ kollu tal-festa, kemm interna kif ukoll esterna? Rigward l-akkuzi li jsiru fuq sacerdoti dwar omosesswalità jew pedofelija, l-Isqof Grech g˙amilha çara u stieden lil min ikun jaf b’affarijiet b˙al dawn biex javviçinah u hu jie˙u dawk il-passi li jidhirlu


29

xierqa. Il-fra©ilità umana hi dik li hi u kompla jg˙id li x-xewqa tieg˙u hi li jara l-istess serjetà fl-ambjenti kollha u mhux fuq is-saçerdoti biss. It-t˙aris tal-minorenni hu ta’ importanza kbira. Huwa jiddejjaq jisma’ per eΩempju, lil min jipprova jiskredita lil Knisja billi jimplika lil San Pawl jew San Ìorg Preca f’affarijiet li warajhom ikun hemm a©enda antiklerikali u negattiva. Dwar i l -Gozo International Celebration, Mons. Isqof qal li apparti l-aspett Ekumeniku li tlaqqa r-reli©jonijiet flimkien, dan hu mument ta’ espressjoni ta’ Ωminijietna. Huwa dmir ta’ impenn li nippromuovu t-talenti lokali tag˙na wkoll. Dwar il-finanzi tal-Knisja f’G˙awdex, Mons. Grech qal li l-perçezzjoni tan-nies hija li l-Knisja g˙andha ˙afna flus. Dan mhux veru. Id-d˙ul prinçipali tal-knisja ©ej mill-investimenti li g˙andha li b’kollox ma jaqbiΩx it-Lm80.000 fis-sena (€186,350.00). L-interessi niΩlu waqt li l-ispejjeΩ Ωdiedu. Id-Djoçesi t’G˙awdex iddeçidiet li minn Lm100 fis-sena lill-kappillan iΩΩidu g˙all-Lm250 fis-sena. Hija xi ˙a©a kbira din? Il-Kurja to˙ro© mas-€6,500.00 fis-sena lill-Parroççi b˙ala remunerazzjoni lill-Kappillan u lill-Vici. Meta dawn ikollhom xi mpjie© ie˙or mal-gvern, b˙al teacher jew Direttur Spiritwali, dawn il-flus tal-Kurja ma je˙duhomx. Veru li l-Gvern i˙allas lill-g˙alliema, imma l-bini u l-manutenzjoni, il-laboratorji eçç dawk kollha huma a spejjeΩ tal-Knisja. Hemm ukoll entitajiet o˙ra li jiddependu kompletament mill-Knisja b˙as-Seminarju u d-Dar San ÌuΩepp. Mill-Bank APS il-Knisja f’G˙awdex g˙andha 16% b˙ala

Share holding. B˙ala Isqof Djoçesan jiena g˙andi r-rappreΩentant tieg˙i fuq il-Kumitat tal-Investimenti tal-Knisja d-DFC. Illum il-Knisja to˙ro© ferm aktar milli dda˙˙al waqt li l-g˙otjiet naqsu wkoll. Rigward is-Soru Madre Margerita Debrincat, jiena li kont l-Postulatur tal-kawΩa tag˙ha, infurmat li l-Proçess tal-faΩi finali jinsab Ruma u qed jistenna miraklu sabiex ikun jista’ jg˙addi g˙all-faΩi tal-Beatifikazzjoni. Dwar dan kien irrappurtat xi fejqan iΩda ma ©iex aççettat mill-Knisja b˙ala miraklu. G˙ar-rigward il-kawΩa ta’Mons. ÌuΩeppi DePiro, il-fundatur tal-Partrijiet ta’ San Pawl, jinsab ukoll avvanzat ˙afna u wasal biex jing˙alaq u jkun jista’ jintbag˙at Ruma. Jien kont involut biex ni©bor çertu xhieda dwaru anke minn G˙awdex stess. Kemm l-RTK u kemm Il-Lumen Christi huma tal-Knisja u a˙na l-Isqfijiet g˙andna programm kull wie˙ed darba fix-xahar, kemm l-Isqof Cauchi kif ukoll jien. Huwa mezz effikaçi biex le˙en nisrani jasal fid-djar tag˙na. Ir-radjijiet tal-Kommunità g˙andhom l-utilità u l-importanza tag˙hom, però nemmen li hemm ˙afna fragmentazzjonijiet li meta mi©bura flimkien jistg˙u jag˙tu ruΩultat aktar komplet u b’inqas riΩorsi umani u forsi anke spejjeΩ. Il-Lumen Christi minbarra l-˙anut li huwa mmexxi minn Dun Anton Sultana b’abilta’ u generoΩità kbira hemm ukoll ma˙sub studju tar-Radju li na˙seb li l-post mhux uΩat biΩΩejjed. Óajr lill-Eççellenza Tieg˙u Mons. Mario Grech, Isqof t’G˙awdex u d-Direzzjoni ta’ Radju Le˙en il-Qala.


30


31

ο Fil-Knisja kuljum issir meditazzjoni tat-Triq tas-Salib (Via Sagra).

ο Fil-familja tajjeb li jitpo©©ew f’post çentrali l-Bibbja u l-Kurçifiss.

ο In-Nisrani huwa m˙e©©e© jisma’ l-Kelma ta’ Alla fil-quddiesa ta’ kuljum.

Il-Óadd 14 ta’ FrarTinqara l-Pastorali tal-Isqfijiet tar-Randan 2010

L-Erbg˙a 17 ta’ FrarRas ir-Randan – Obbligu tas-Sawm u Astinenza5.30pm Via Sagra u meditazzjoni tal-mixja tas-Salib.6.00pm Konçelebrazzjoni bir-rit tat-tqeg˙id ta’ l-irmied, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’.

Il-Óamis 18 ta’ Frar11.00am Laqg˙a tas-Saçerdoti tal-Parroçça. Il-Ìimg˙a 19 ta’ FrarL-Ewwel Ìimg˙a mal-Ìemg˙a – IL-BNIEDEM IMWAQQA’ FID-DNUB“U semg˙u ˙oss il-Mulej Alla jitlajja fil-©nien g˙aΩ-Ωiffa

tal-jum, u n˙bew Adam u martu minn wiçç il-Mulej Alla qalb is-si©ar tal-©nien’’ (Ìenesi 3:8)5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-membri tal-gruppi tal-Kelma ta’ Alla.6.00pm Pellegrina©© Penitenzjali Djoçesan tar-Randan g˙all-Knisja Parrokkjali taΩ-Ûebbu©, G˙awdex. Fil-Parroçça ikun hemm il-quddiesa ta’ fil-g˙axija.

Il-Óadd 21 ta’ FrarL-Ewwel Óadd tar-Randan. Jum il-Lajçi Nsara7.45am Talb ta’ Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.3.30pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla.

L-Erbg˙a 24 ta’ FrarFilg˙odu jsir it-Tqarbin tal-Morda kollha tal-parroçça.

Il-Ìimg˙a 26 ta’ Frar It-Tieni Ìimg˙a mal-Ìemg˙a – INDURU LEJN ALLA“Óa nqum u mmur g˙and missieri, u ng˙idlu, ‘Missier, dnibt kontra s-sema u kontra tieg˙ek…” (Luqa 15:18) 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-membri ta’ l-Azzjoni Kattolika.6.00pm Konçelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija minn Mons. Lawrenz Sciberras.

Il-Óadd 28 ta’ FrarIt-Tieni Óadd tar-Randan7.45am Talb ta’ Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.

Il-Ìimg˙a 5 ta’ MarzuIt-Tielet Ìimg˙a mal-Ìemg˙a – NINDMU SABIEX INSALVAW ILKOLL“Le, ng˙idilkom; imma jekk ma tindmux, ilkoll tintilfu xorta wa˙da.” (Luqa 13:5)L-Ewwel Ìimg˙a tax-Xahar. Jum ta’ Adorazzjoni.11.00am Laqg˙a ta’ talb g˙all-ommijiet u nisa kollha.11.30am Quddiesa.3.00pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla.5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-membri tal-Le©jun ta’ Marija.6.00pm Konçelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija minn Dun Giovanni Curmi. 6.45pm Konferenza g˙all-ir©iel u l-missirijiet fil-knisja. Is-Sibt 6 ta’ Marzu4.30pm Adorazzjoni tax-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla minn Mons. Salv Grima fis-Santwarju tal-Kunçizzjoni.

Il-Óadd 7 ta’ MarzuIt-Tielet Óadd tar-Randan7.45am Talb ta’ Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.4.00pm Konçelebrazzjoni mmexxija minn Dun


32

Daniel Xerri, Rettur tas-Seminarju u wara mixja penitenzjali bix-xbieha ta’ l-Ecce Homo li tg˙addi mit-Triq in-Nadur, Triq it-Telg˙a, Triq il-Mit˙na, Triq Simar, Triq il-Qala u Triq San ÌuΩepp.

Mit-Tnejn 8 sal-Ìimg˙a 12 ta’ MarzuEΩerçizzi g˙all-FamiljiFil-Knisja ArçipretaliÓin: 6.30pmPredikatur: Kan. Dun Noel Saliba. (Ikun hemm min jie˙u ˙sieb it-tfal) Il-Ìimg˙a 12 ta’ MarzuIr-Raba’ Ìimg˙a mal-Ìemg˙a – IS-SAGRAMENT TAL-QRAR“Dawk li ta˙frulhom dnubiethom ikunu ma˙fura, u dawk li ΩΩommuhomlhom ikunu miΩmuma.’’ (Ìwanni 20:23) 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-membri tas-Soçjetà tal-Museum.6.00pm Konçelebrazzjoni bit-talb tas-Salmi mmexxija minn Dun Michael Curmi, Viçi-Rettur tas-Seminarju.

Is-Sibt 13 - Il-Óadd 14 ta’ MarzuSeminar Parrokkjali.

Il-Óadd 14 ta’ MarzuIr-Raba’ Óadd tar-Randan7.45am Talb ta’ Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.4.00pm Quddiesa fil-Kappella tal-Madonna tal-Blat.

It-Tnejn 15 ta’ MarzuL-Ewwel Qrara6.30pm Çelebrazzjoni ta’ l-Ewwel Qrara g˙at-tfal li din is-sena ser jirçievu l-Ewkaristija g˙all-ewwel darba. Mistiedna l-©enituri tag˙hom. Post: Dar Parrokkjali.

Mit-Tnejn 15 sal-Erbg˙a 17 ta’ MarzuEΩerçizzi g˙all-Adolexxenti u g˙aΩ-Ûg˙aΩag˙Fil-Knisja ArçipretaliÓin: 7.00pm.Predikatur: Kappillan Kan. Dun Tonio Galea.Il-Óamis 18 ta’ Marzu 6.15pm Konçelebrazzjoni Solenni ta’ San ÌuΩepp immexxija mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech. Jie˙u sehem il-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Mistiedna partikulari Ω-Ωg˙aΩag˙ kollha f’din il-©img˙a ta’ eΩerçizzi g˙alihom. Issir il-Vestizzjoni ta’ ˙ames Abbatini Ìodda.

Il-Ìimg˙a 19 ta’ MarzuSolennità ta’ San ÌuΩepp Patrun tal-Knisja Universali – Il-Óames Ìimg˙a mal-Ìemg˙a – ÌUÛEPPI KOLLOK SAFA“ÌuΩeppi, bin David, xejn la tibΩa’ tie˙u g˙andek lil martek Marija, g˙ax dak li tnissel fiha ©ej mill-Ispirtu s-Santu’’ (Mattew 1:20)

Quddies fil-5.00am; 6.00; 7.00; 8.00; 9.00; 10.00; 11.00; 1.00pm; 2.00; 3.00.Matul il-©urnata jkun hemm servizz ta’ qrar minn konfessuri barranin fil-knisja. Jaslu diversi pellegrina©©i minn Parroççi G˙awdxin u Maltin. 5.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-Adolexxenti.6.00pm Konçelebrazzjoni Solenni ta’ San ÌuΩepp immexxija mill-E.T. Mons. Isqof Emeritu Nikol Ì. Cauchi. L-orkestra tkun ta˙t id-direzzjoni ta’ Mro Frankie Debono.

Is-Sibt 20 ta’ Marzu5.00pm Quddiesa.6.30pm ‘Gozo International Celebration’ (Edizzjoni tal-G˙id) fil-Knisja Arçipretali. Il-Óadd 21 ta’ MarzuIl-Óames Óadd tar-Randan7.45am Talb ta’ Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.3.30pm Adorazzjoni Komunitarja mmexxija mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla.6.30pm Via Sagra Djoçesana fuq l-G˙olja ta’ G˙ammar immexxija mill-E.T. Mons. Mario Grech.

Mit-Tnejn 22 sal-Óamis 25 ta’ MarzuEΩerçizzi g˙al Kul˙addÓin: 5.00pm fis-Santwarju tal-Kunçizzjoni. Predikatur: Fr Charles Buttigieg.Óin: 6.30pm fil-Knisja Arçipretali. Predikatur: Arçipriet Kan. Dr Joe Zammit.

Il-Óamis 25 ta’ MarzuSolennità tat-T˙abbira tal-Mulej

Il-Ìimg˙a 26 ta’ Marzu Festa tal-Madonna tad-Duluri – Is-Sitt Ìimg˙a mal-Ìemg˙a – Jum ta’ Adorazzjoni – MARIJA KENN TAL-MIDINBIN“Kien hemm wieqfa ˙dejn is-salib ta’ Ìesù ommu…” (Ìwanni 19:25)5.30pm Konçelebrazzjoni Sollenni bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Wara, Purçissjoni bl-istatwa devota tad-Duluri li tg˙addi minn Triq San Fran©isk, Triq Im©arr, Triq Patri ÌuΩepp Portelli, Triq Belveder u Triq 28 t’April 1688. IL-ÌIMGÓA MQADDSAIl-Óadd 28 ta’ Marzu – Óadd il-PalmIl-25 Jum Dinji taΩ-Ûg˙aΩag˙Tifkira tad-da˙la messjanika ta’ Ìesù f’Ìerusalem.9.30am Tberik tal-frieg˙i taΩ-Ωebbu© u l-palm quddiem il-kunvent tas-Sorijiet Fran©iskani. Mixja mas-Salib rebbie˙ lejn il-Knisja. Akklamazzjoni. Jinfeta˙ il-Bieb il-Kbir.10.00am Konçelebrazzjoni li fiha janima l-kant il-grupp tal-adolexxenti u Ω-Ωg˙aΩag˙ tal-parroçça.


33

It-Tnejn 29 ta’ Marzu – It-Tnejn tal-Ìimg˙a Mqaddsa6.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni.7.00pm Quddiesa bis-sehem tat-tfal u l-katekisti. It-Tlieta 30 ta’ Marzu – It-Tlieta tal-Ìimg˙a Mqaddsa5.00pm Çelebrazzjoni Penitenzjali g˙all-Komunità Parrokkjali kollha. 6.00pm Quddiesa bis-sehem tal-Fratelli.7.00pm Via Sagra fil-bera˙ bl-istatwi tal-Passjoni tal-Mulej.

L-Erbg˙a 31 ta’ Marzu – L-Erbg˙a tal-Ìimg˙a MqaddsaIsir it-Tqarbin tal-Morda kollha tal-parroçça.6.30pm Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni.7.00pm Quddiesa b’talb partikolari g˙all-morda u g˙al min idur bihom.

Il-Óamis 1 t’April – Óamis ix-XirkaJum it-Twaqqif ta’ l-Ewkaristija u s-SaçerdozjuIl-Qrar isir filg˙odu sat-8.00am. Filg˙axija mill-4.00pm sas-7.00pm.8.00am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.9.00am F’Pontifikal Solenni fil-Knisja Katidrali jitbierku Ω-Ωjut imqaddsa u jsir it-ti©did tal-weg˙diet saçerdotali. Jie˙du sehem is-saçerdoti flimkien mal-grupp tal- vokazzjonijiet u studenti li ser jirçievu s-Sagrament tal-GriΩma ta’ l-Isqof u l-Ewwel Tqarbina din is-sena. Il-Ministri Straordinarji tat-Tqarbin iwasslu l-Ewkaristija lill-morda.7.00pm Konçelebrazzjoni Solenni tat-Tifkira tat-Twaqqif ta’ l-Ewkaristija.• Isir il-˙asil tar-ri©lejn u t-Translazzjoni tas-

Sagrament lejn l-Artal tar-RipoΩizzjoni.• Il-©abra tal-quddiesa ta’ Óamis ix-Xirka tkun g˙all-

bΩonnijiet tas-saçerdoti.8.30pm Is-soçji tal-MuΩew tas-Subien imexxu s-Seba’ ViΩti fil-parroçça.8.30pm ViΩti g˙aΩ-Ωg˙aΩag˙. Il-Knisja tibqa’ miftu˙a sa nofs il-lejl.

Il-Ìimg˙a 2 t’April – Il-Ìimg˙a l-KbiraJum bl-obbligu ta’ sawm u astinenza, fit-talb u l-©abra.8.00am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum. Titkompla l-Adorazzjoni fl-artal tar-RipoΩizzjoni.10.00am ViΩti g˙at-tfal kollha mmexxija mis-Soçji tal-MuΩew tal-Bniet.3.30pm Tifkira tal-Passjoni u l-Mewt tal-Mulej.Qari tar-rakkont tal-Passjoni ta’ Sidna Ìesù Kristu. Adorazzjoni tas-Salib u Tqarbin.

Is-Sibt 3 t’April – Sibt il-G˙id8.00am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.9.00am Çelebrazzjoni Marjana: Is-Sieg˙a tal-Omm fis-Santwarju Ta’ Pinu.

12.00pm Riflessjoni fuq il-Litur©ija tal-Kelma bi t˙ejjija g˙all-Velja.4.00pm Qrar fil-Knisja.8.30pm Il-VELJA KBIRA TA’ SIBT IL-GÓID• Tberik tan-Nar.• Qari mill-Kotba Mqaddsa.• Tberik ta’ l-Ilma u Ti©did tal-Weg˙diet tal-

Mag˙mudija.• Ewkaristija.

Il-Óadd 4 t’April – L-GÓID IL-KBIR “L-g˙ala qeg˙din tfittxuh qalb il-mejtin lil min hu ˙aj? M’huwiex hawn, imma qam…’’ (Luqa 24:5-6)Il-Quddies ikun fil-5.30am; 6.30; 8.00; 10.00 u fil-5.00pm. 10.00am Konçelebrazzjoni Solenni bil-priedka ta’ l-Irxoxt.5.45pm Dimostrazjoni bl-istatwa artistika ta’ Kristu Rxoxt fit-toroq: San ÌuΩepp, Lord Strickland, Indipendenza, Grunju, It-Tempju, L-Isqof Mons. Mikiel F. Buttigieg u 28 t’April 1688. Tie˙u sehem l-G˙aqda MuΩikali tal-Qala ‘Ite ad Joseph’ immexxija minn Mro Antoine Mercieca. Wara jsir it-tberik u t-tqassim tal-figolli lit-tfal.

It-Tnejn 5 t’April Jibda t-tberik tal-familji.

SALMI Il-Ìimg˙a mal-Ìemg˙a: Fil-Ìimg˙at tar-Randan niltaqg˙u, biex flimkien nitolbu s-Salmi u naqsmu l-Ewkaristija. Il-Ódud tar-Randan: Fit-7.45am ing˙aqad mag˙na g˙at-Talb tas-Salmi fit-Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum. Óamis ix-Xirka, il-Ìimg˙a l-Kbira u Sibt il-G˙id: 8.00am. Talb tas-Salmi: Uffiççju tal-Qari u Tif˙ir ta’ Sbi˙ il-Jum.

KATEKEÛIEΩerçizzi g˙al Familji, g˙al Adollexxenti u Ω-Ûg˙aΩag˙ u g˙al Kul˙add.Matul il-©img˙a, fil-Quddiesa tas-7.15am mill-Arçipriet Emeritu Dun Anton Sultana.Kull nhar ta’ Erbg˙a u nhar ta’ Sibt fil-g˙axija fil-Komunità Ewkaristika u l-Grupp tal-Lectio Divina.Mill-Arçipriet mal-familji fi djarhom.Skeda ta’ programmi ta’ Radju Le˙en il-Qala – 19 ta’ Marzu sa l-G˙id il-Kbir.

PELLEGRINAÌÌIPellegrina©© Djoçesan.Mixja penitenzjali Ecce Homo.Via Sagra Djoçesana.Il-Purçissjoni tad-Duluri.Tifkira tad-Da˙la Trijunfali ta’ Ìesù f’Ìerusalem – Purçissjoni ta’ Óadd il-Palm.Via Sagra fil-Bera˙.

SAGRAMENT TAL-QRARIt-Tlieta tal-Ìimg˙a Mqaddsa: mill-5.00pm sas-6.00pm.Nhar Óamis ix-Xirka: sat-8.00am u mill-4.00pm sas-7.00pm.Nhar Sibt il-G˙id: mill-4.00pm sas-7.00pm.

ÛMIEN TA’ KARITÀSeminarju (fl-EΩerçizzi)Saçerdoti (nhar Óamis ix-Xirka)Karus ta’ l-Im˙abba (Karus li fih it-tfal joffru l-karità tag˙hom)Qalb tal-Karità fil-knisja


34

IL-ÌIMGÓA, 19 TA’ MARZU 2010Solennità Litur©ika ta’ San ÌuΩepp, Patrun tal-Knisja Universali05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta06.30 am Oratorju ta’ San ÌuΩepp07.00 am Pani©ierku ad unur lil San ÌuΩepp 2000 –

Arç. Kan. Dr Joe Zammit07.30 am G˙odwa ta’ Festa – Karl Buttigieg,

Jacqueline Cefai u Jessica Cefai08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.15 am G˙odwa ta’ Festa (jkompli)09.30 am Nitolbu bl-Evan©elju - Karmnu Portelli10.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta11.00 am Il-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI f’Malta -

Euchar Mizzi12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça12.10 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’

Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.15 pm Via Sagra12.45 pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca:

Edizzjoni Speçjali – Joe Said u Superjur John Formosa

02.00 pm Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta02.45 pm Il-Paternità Responsabbli u San ÌuΩepp –

Dun Mikiel Borg u Patri Tonio Mifsud04.00 pm Ilwien MuΩikali – Marlene Debono05.00 pm Nirriflettu Ftit – Josephine Cefai 05.30 pm Via Sagra mill-Knisja Arçipretali - diretta06.00 pm Konçelebrazzjoni Solenni ta’ San ÌuΩepp

immexxija mill-E.T. Mons Isqof Emeritus Nikol Ì. Cauchi

07.00 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’ filg˙axija

07.05 pm Ixtri Ìurnata07.15 pm Intervista ma’ ... Mons. Isqof Mario Grech –

Ivan Cefai08.30 pm O’ Ûmien Óelu – Raymond C. Xerri09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca ®12.00 am Via Sagra12.30 am Intervista ma’ … ®01.45 am Il-Paternità Responsabbli u San ÌuΩepp ®03.00 am Konçelebrazzjoni ta’ San ÌuΩepp ®

IS-SIBT, 20 TA’ MARZU 201005.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi09.30 am Dil-Ìimg˙a fil-Ìurnali – Karmnu Portelli10.30 am Sieg˙a ta’ Allegrija - Josianne Bajada, SKEDA - RADJU LEÓEN IL-QALASKEDA - RADJU LEÓEN IL-QALA


35

Rossana Cremona, Miriam Mifsud, Amy Portelli, Marlene Rapa u Jessica Xerri

11.30 am Nitolbu bl-Evan©elju – Karmnu Portelli12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça12.10 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’

Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm Via Sagra01.15 pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca – Joe

Said 02.30 pm Mal-Bidu tal-Weekend – Rodiann Abela u

Anna Marie Xerri, interventi sportivi minn Christoph Caruana u Malcolm Cefai kif ukoll ir-riçetta tal-©img˙a ma’ Jessica Cefai u Jason Pace

04.00 pm Nirriflettu Ftit – Mary Josette Scerri04.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja

Arçipretali05.00 pm Quddiesa05.55 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’

filg˙axija06.00 pm Ixtri Ìurnata06.01 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg06.15 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri06.30 pm Xandira diretta tal-14 il-Edizzjoni tal-Gozo

International Celebration08.30 pm Irrid Infa˙˙rek – Joe Mejlaq09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm Sieg˙a ta’ Allegrija ®11.30 pm Nitolbu bl-Evan©elju ®12.00 am Via Sagra12.30 am Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca ®01.45 am Mal-Bidu tal-Weekend ®03.30 am GIC ®

IL-ÓADD, 21 TA’ MARZU 201005.30 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta06.30 am Via Sagra07.00 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Nitolbu bl-Evan©elju ®07.45 am Xandira diretta tat-Talb ta’ Sbie˙ il-Jum mill-

Knisja Arçipretali08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi09.30 am Nitkellmu ma’ l-Arçipriet10.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta11.00 am Oslo 10 - Karl Buttigieg u Jessica Cefai12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça12.10 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’

Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm Via Sagra01.00 pm Siesta l-Óadd – Joseph Cutajar

02.15 pm MuΩikomania – Charles Portelli04.00 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja


filg˙axija05.35 pm Ixtri Ìurnata05.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg05.40 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai05.45 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri05.50 pm Only Country – Ivan Cefai07.30 pm Spotlight – Albert Mizzi08.30 pm The Entertainers – Joe Zammit09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm Nitkellmu ma’ l-Arçipriet ®11.00 pm Oslo 10 ®12.00 am Via Sagra12.30 am Only Country ®

IT-TNEJN, 22 TA’ MARZU 201005.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri08.30 am EΩerçizzji g˙all-Familji 2010 – Kan. Dun

Noel Saliba09.30 am Ir-Randan: Riflessjonijiet u Drawwiet tal-

Img˙oddi10.15 am Ittra Pastorali g˙ar-Randan 201010.30 am Intervista ma’ … Ruth Portelli – Ivan Cefai11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: L-Ewwel Kelma –

Dun Mikiel Borg12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’

Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm Via Sagra01.00 pm Lura fiΩ-Ûmien – Ivan Cefai02.00 pm Kristu, l-Wiçç tal-Missier – Fr Richard N.

Farrugia02.30 pm Mar-Ritmu tal-Banda – Karmnu Mizzi03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri03.40 pm Ixtri Ìurnata03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça04.00 pm Nirriflettu Ftit – Marinton Mizzi04.30 pm EΩerçizzji g˙al Kul˙add – Dun Ìor© Bezzina05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja


filg˙axija06.35 pm Ixtri Ìurnata06.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg


36

06.45 pm La Maltija – Chelsi Cefai u Noella Mifsud08.00 pm Monday Night Dance – Norbert Grima u

Marcell Mejlaq09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®11.30 pm Kristu, il-Wiçç tal-Missier ® 12.00 am Via Sagra12.30 am Intervista ma’ ... ®01.00 am Lura fiΩ-Ûmien ®

IT-TLIETA, 23 TA’ MARZU 201005.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri08.30 am EΩerçizzji g˙all-Familji 2010 – Kan. Dun

Noel Saliba09.30 am Ìrajjiet il-Qasam tal-MuΩew – MuΩew

Subien Qala10.30 am Il-Mixja tar-Randan - Seminarista Daniel

Grech11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: It-Tieni Kelma –


Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm Via Sagra01.00 pm Highlights – Albert Mizzi02.00 pm Kristu, l-Wiçç tal-Missier – Fr Richard N.

Farrugia02.30 pm Vokali u Strumentali – John u Silvana Agius03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri03.40 pm Ixtri Ìurnata03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça04.00 pm Nirriflettu Ftit – Sr Lauretana Cassar04.30 pm EΩerçizzji g˙al Kul˙add – Dun Ìor© Bezzina05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja


filg˙axija06.35 pm Ixtri Ìurnata06.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg06.45 pm Romantiçi – Josephine Xuereb08.00 pm S&I – Savio Portelli u Ivan Cefai09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®11.30 pm Kristu, il-Wiçç tal-Missier ® 12.00 am Via Sagra12.30 am Vokali u Strumentali ®

L-ERBGÓA, 24 TA’ MARZU 201005.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri08.30 am EΩerçizzji g˙all-Familji 2010 – Kan. Dun

Noel Saliba09.30 am Il-Ìimg˙a Imqaddsa fil-Letteratura: l-ewwel

parti – Kav. Joe M. Attard10.30 am Il-Van©elju fid-Dar - Arç. Kan. Dr Joe

Zammit11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: It-Tielet Kelma –


Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm Via Sagra01.00 pm Stejjer Qosra ma’ Victor - Victor Grech01.30 pm Le˙en il-Kunsill Tieg˙ek – Ivan Cefai u

l-Kunsill Lokali Qala02.00 pm Ìrajjiet il-Qasam tal-MuΩew – MuΩew

Subien Qala02.30 pm Il-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI f’Malta –

Euchar Mizzi03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri03.40 pm Ixtri Ìurnata03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça04.00 pm Nirriflettu Ftit – Nancy Scerri04.30 pm EΩerçizzji g˙al Kul˙add – Dun Ìor© Bezzina05.30 pm Via Sagra mill-Knisja Arçipretali - diretta06.00 pm Quddiesa06.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’

filg˙axija06.35 pm Ixtri Ìurnata06.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg06.45 pm Il-Kelma Twetik - Joe Bonnett08.00 pm Number 1 – Daniel Said09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®11.30 pm Intervista ma’ … ® 12.00 am Via Sagra12.30 am Le˙en il-Kunsill Tieg˙ek ®01.00 am Il-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI ®

IL-ÓAMIS, 25 TA’ MARZU 201005.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata


37

08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri08.30 am EΩerçizzji g˙all-Familji 2010 – Kan. Dun

Noel Saliba09.30 am Tjieba – Superjur Toni Caruana10.00 am Il-Ìisem ta’ Kristu – Fr Richard N. Farrugia11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: Ir-Raba’ Kelma –


Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm Via Sagra01.00 pm Highlights – Albert Mizzi02.00 pm Kristu, l-Wiçç tal-Missier – Fr Richard N.

Farrugia02.30 pm Ìrajjiet il-Qasam tal-MuΩew – MuΩew

Subien Qala03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri03.40 pm Ixtri Ìurnata03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça04.00 pm Nirriflettu Ftit – Sika Theuma04.30 pm EΩerçizzji g˙al Kul˙add – Dun Ìor© Bezzina05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja


filg˙axija06.35 pm Ixtri Ìurnata06.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg06.45 pm Tag˙na f’Tag˙na – Charles Portelli08.00 pm Music Matters – Nathan Portelli 09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®11.30 pm Kristu, il-Wiçç tal-Missier ® 12.00 am Via Sagra12.30 am Highlights ®

IL-ÌIMGÓA, 26 TA’ MARZU 2010Il-Festa ta’ Marija Addolorata05.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am RuΩarju tad-Duluri06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri08.30 am EΩerçizzji g˙all-Familji 2010 – Kan. Dun

Noel Saliba09.30 am Is-Seba’ Duluri ta’ Marija 198610.30 am Wil©a Bibblika – Fr Charles Buttigieg11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: Il-Óames Kelma –

Dun Mikiel Borg12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata

12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’ Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard

12.45 pm Via Sagra01.00 pm Men of Brass – Joe Zammit02.00 pm Kristu, l-Wiçç tal-Missier – Fr Richard N.

Farrugia 02.30 pm Vokali u Strumentali – John u Silvana Agius 03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri03.40 pm Ixtri Ìurnata03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça04.00 pm Nirriflettu Ftit – Josephine Cefai04.30 pm EΩerçizzji g˙al Kul˙add – Dun Ìor© Bezzina05.30 pm Xandira diretta tal-Konçelebrazzjoni Solenni

mill-Knisja Arçipretali06.30 pm Xandira diretta tal-Purçissjoni bl-istatwa tad-

Duluri07.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’

filg˙axija07.35 pm Ixtri Ìurnata07.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.00 pm O’ Ûmien Óelu – Raymond C. Xerri09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju tad-Duluri10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®11.30 pm Kristu, il-Wiçç tal-Missier ® 12.00 am Via Sagra12.30 am Vokali u Strumentali ®

IS-SIBT, 27 TA’ MARZU 201005.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi09.30 am Dil-Ìimg˙a fil-Ìurnali – Karmnu Portelli10.30 am Sieg˙a ta’ Allegrija - Josianne Bajada,


11.30 am Nitolbu bl-Evan©elju – Karmnu Portelli12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça12.10 pm Ósieb tar-Randan12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’

Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm Via Sagra01.15 pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca – Joe



04.00 pm Nirriflettu Ftit – Mary Josette Scerri04.30 pm AvviΩi tal-Parroçça


38

04.45 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai04.50 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri04.55 pm Ixtri Ìurnata05.00 pm Il-Prezz tal-Fidwa – Kav. Joe M. Attard05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja


filg˙axija07.00 pm Ixtri Ìurnata07.01 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg07.10 pm Ilwien MuΩikali – Marlene Debono08.30 pm Irrid Infa˙˙rek – Joe Mejlaq09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm Sieg˙a ta’ Allegrija ®11.30 pm Nitolbu bl-Evan©elju ®12.00 am Via Sagra12.30 am Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca ®01.45 am Mal-Bidu tal-Weekend ®03.30 am Ilwien MuΩikali ®

IL-ÓADD, 28 TA’ MARZU 2010Óadd il-Palm05.30 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta06.30 am Via Sagra07.00 am Hosanna lil Bin David07.15 am Nitolbu bl-Evan©elju ®07.45 am Nitkellmu ma’ l-Arçipriet08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi09.30 am Tberik tal-Frieg˙i taΩ-Ûebbu© u l-Palm Mixja mas-Salib lejn il-Knisja10.00 am Xandira diretta tal-Konçelebrazzjoni ta’

Óadd il-Palm mill-Knisja Arçipretali11.00 am Oslo 10 - Karl Buttigieg u Jessica Cefai12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’

Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm Via Sagra01.00 pm Siesta l-Óadd – Joseph Cutajar02.00 pm MuΩikomania – Charles Portelli03.30 pm Only Country – Ivan Cefai04.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja


filg˙axija06.05 pm Ixtri Ìurnata06.06 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg06.15 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai06.20 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri06.30 pm Spotlight – Albert Mizzi08.30 pm The Entertainers – Joe Zammit09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju

10.30 pm Nitkellmu ma’ l-Arçipriet ®11.00 pm Oslo 10 ®12.00 am Via Sagra12.30 am Only Country ®02.30 am Konçelebrazzjoni Óadd il-Palm ®

IT-TNEJN, 29 TA’ MARZU 201005.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri08.30 am Il-Passjoni ta’ Ìesù – Dun Mikiel Borg u

Emly Muscat11.30 am Feature tar-Randan u l-Ìimg˙a Mqaddsa12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’

Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm Via Sagra01.00 pm Lura fiΩ-Ûmien – Ivan Cefai02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz

Sciberras 02.30 pm Mar-Ritmu tal-Banda – Karmnu Mizzi03.30 pm Diskussjoni dwar il-Pastorali tar-Randan

2010: L-Ewwel Parti - Dun Mikiel Borg u Dun Anton Sultana

04.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai04.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri04.40 pm Ixtri Ìurnata04.45 pm AvviΩi tal-Parroçça05.00 pm Nirriflettu Ftit – Marinton Mizzi05.30 pm EΩerçizzji g˙all-Kul˙add 2010 - Fr Charles

Buttigieg06.30 pm Via Sagra mill-Knisja Arçipretali - diretta07.00 pm Quddiesa07.30 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’

filg˙axija07.35 pm Ixtri Ìurnata07.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg07.45 pm La Maltija – Chelsi Cefai u Noella Mifsud 08.30 pm Monday Night Dance – Norbert Grima u

Marcell Mejlaq09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm Diskussjoni dwar il-Pastorali tar-Randan

2010 ®11.30 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù ® 12.00 am Via Sagra12.30 am Lura fiΩ-Ûmien ® IT-TLIETA, 30 TA’ MARZU 201005.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq


39

07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri08.30 am EΩerçizzji g˙al Kul˙add 2010 – Arç. Kan. Dr

Joe Zammit09.30 am Tabib fuq il-Kalvarju – Kav. Joe M. Attard10.30 am Il-Mixja tar-Randan - Sem. Daniel Grech11.00 am U Meta Nintrefa ‘l Fuq: Is-Sitt Kelma – Dun

Mikiel Borg12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’

Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm Via Sagra01.00 pm Highlights – Albert Mizzi02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz

Sciberras 02.30 pm Vokali u Strumentali – John u Silvana Agius03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri03.40 pm Ixtri Ìurnata03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça04.00 pm Nirriflettu Ftit – Sr Lauretana Cassar04.30 pm EΩerçizzji g˙all-Kul˙add 2010 - Fr Charles

Buttigieg05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja


filg˙axija06.35 pm Ixtri Ìurnata 06.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg07.00 pm Xandira diretta tal-Via Sagra fil-Bera˙09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®11.30 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù ® 12.00 am Via Sagra12.30 am Vokali u Strumentali ®

L-ERBGÓA, 31 TA’ MARZU 201005.00 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta08.00 am Angelus08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri08.30 am EΩerçizzji g˙al Kul˙add 2010 – Arç. Kan. Dr

Joe Zammit09.30 am Il-Ìimg˙a Imqaddsa fil-Letteratura: it-tieni

parti – Kav. Joe M. Attard10.30 am Il-Van©elju fid-Dar - Arç. Kan. Dr Joe

Zammit 11.00 am U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq: Is-Seba’ Kelma –

Dun Mikiel Borg12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.15 pm RadjuDramm: … U Óasel Idejh – kitba ta’

Lino Grech12.45 pm Via Sagra01.00 pm Stejjer Qosra ma’ Victor - Victor Grech01.30 pm Le˙en il-Kunsill Tieg˙ek – Ivan Cefai u

l-Kunsill Lokali Qala02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz

Sciberras 02.30 pm Il-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI f’Malta –

Euchar Mizzi03.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai03.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri03.40 pm Ixtri Ìurnata03.45 pm AvviΩi tal-Parroçça04.00 pm Nirriflettu Ftit – Nancy Scerri04.30 pm EΩerçizzji g˙all-Kul˙add 2010 - Fr Charles

Buttigieg05.30 pm Xandira diretta tal-Via Sagra mill-Knisja


filg˙axija07.35 pm Ixtri Ìurnata07.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg07.45 pm Il-Kelma Twetik - Joe Bonnett09.00 pm Il-Van©elju fid-Dar ®09.30 pm RadjuDramm ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm U Meta Nintrefa’ ‘l Fuq ®11.30 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù ® 12.00 am Via Sagra12.30 am Le˙en il-Kunsill Tieg˙ek ®01.00 am Il-Mi©ja tal-Papa Benedittu XVI ®

IL-ÓAMIS, 1 T’APRIL 2010 - Óamis ix-Xirka05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.30 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg07.40 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai07.50 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri07.58 am Ixtri Ìurnata08.00 am Angelus08.03 am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u t-Tif˙ir ta’ Sbie˙

il-Jum mill-Knisja Arçipretali - diretta09.00 am Xandira diretta mill-Katidral t’G˙awdex tal-

Pontifikal Solenni li matulu jitbierku Ω-Ωjut imqaddsa

10.30 am Tjieba – Superjur Toni Caruana11.00 am Il-Ìisem ta’ Kristu – Fr Richard N. Farrugia12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.15 pm RadjuDramm: … U Óasel Idejh – kitba ta’

Lino Grech12.45 pm Via Sagra01.00 pm Highlights – Albert Mizzi02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz

Sciberras


40

02.30 pm Diskussjoni dwar il-Pastorali tar-Randan 2010: It-Tieni Parti - Dun Mikiel Borg u Dun Anton Sultana

03.30 pm L-Akbar Im˙abba – Radjudramm ta’ Anton Mercieca, qari ta’ Kav. Joe M. Attard

04.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai04.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri04.40 pm Ixtri Ìurnata04.45 pm AvviΩi tal-Parroçça05.00 pm Nirriflettu Ftit – Sika Theuma05.30 pm EΩerçizzji g˙all-Kul˙add 2010 - Fr Charles

Buttigieg06.30 pm Via Sagra mill-Knisja Arçipretali - diretta07.00 pm Konçelebrazzjoni Solenni tat-Tifkira tat-

Twaqqif ta’ l-Ewkaristija08.30 pm Is-Seba’ Visti minn Parroççi diversi madwar

G˙awdex – Equipe RLQ 09.20 pm Talba tal-Benefatturi, Talba u Innu ta’

filg˙axija09.24 pm Ixtri Ìurnata09.25 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg09.30 pm RadjuDramm ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm Il-Ìisem ta’ Kristu ®11.30 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù ® 12.00 am Via Sagra12.30 am Highlights ® 01.30 am Konçelebrazzjoni ta’ Óamis ix-Xirka ®

IL-ÌIMGÓA, 2 T’APRIL 2010Il-Ìimg˙a l-Kbira05.30 am Marçi Funebri06.00 am RuΩarju06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.30 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg07.40 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai07.50 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri07.58 am Ixtri Ìurnata08.00 am Angelus08.03 am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u t-Tif˙ir ta’ Sbie˙

il-Jum mill-Knisja Arçipretali - diretta08.30 am EΩerçizzji g˙al Kul˙add 2010 – Arç. Kan. Dr

Joe Zammit09.30 am Il-Passjoni u l-Mewt ta’ Sidna Ìesù Kristu

fil-Letteratura – Kav. Joe M. Attard10.30 am Wil©a Biblika – Fr Charles Buttigieg11.00 am U Miet G˙alina – Kav. Joe M. Attard12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba

ta’ Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard (ikompli)

12.45 pm Via Sagra01.00 pm Mill-Óondoq tal-Ótija g˙all-Glorja tal-

Golgota02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz

Sciberras 02.30 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai02.35 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri02.40 pm Meditazzjoni fuq il-Wiçç ta’ Kristu02.59 pm Ixtri Ìurnata

03.00 pm Talba tat-Tlieta03.03 pm Nirriflettu Ftit – Josephine Cefai 03.30 pm Xandira diretta tat-Tifkira tal-Passjoni u

l-Mewt tal-Mulej mill-Knisja Arçipretali 05.30 pm Ixtri Ìurnata05.31 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg05.45 pm Xandira diretta tal-Purçissjoni tal-Ìimg˙a

l-Kbira mill-Parroçça tan-Nadur07.30 pm Letteratura tal-Ìimg˙a l-Kbira08.30 pm Il-Ballata tal-Ìimg˙a l-Kbira – Kav. Joe M.

Attard09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm Ikun li Trid Int11.30 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù ® 12.00 am Via Sagra12.30 am Is-Seba’ Kelmiet ta’ Kristu – Kav. Joe M.

Attard01.30 am Funzjoni tal-Ìimg˙a l-Kbira ®

IS-SIBT, 3 T’APRIL 2010 - Sibt il-G˙id05.30 am MuΩika mas-Seb˙06.00 am Via Sagra06.45 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.30 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg07.40 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai07.50 am Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri07.58 am Ixtri Ìurnata08.00 am Angelus08.03 am Talb ta’ l-Uffiççju tal-Qari u t-Tif˙ir ta’ Sbie˙

il-Jum mill-Knisja Arçipretali - diretta08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi09.30 am Dil-Ìimg˙a fil-Ìurnali – Karmnu Portelli10.30 am Sieg˙a ta’ Allegrija - Josianne Bajada,


11.30 am Nitolbu bl-Evan©elju – Karmnu Portelli12.00 pm Angelus12.02 pm Ixtri Ìurnata12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça12.10 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’

Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm RuΩarju01.15 pm Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca – Joe



04.00 pm Nirriflettu Ftit – Mary Josette Scerri04.30 pm Via Sagra02.00 pm L-A˙˙ar Ìimg˙a ta’ Ìesù – Mons. Lawrenz

Sciberras 02.30 pm Óadha G˙andu03.30 pm Il-Familja - Arç. Kan. Dr Joe Zammit04.30 pm Nitolbu bl-Evan©elju ®05.00 pm Irrid Infa˙˙rek – Joe Mejlaq06.30 pm Ilwien MuΩikali – Marlene Debono08.00 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg


41

08.10 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.15 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri08.28 pm Ixtri Ìurnata08.30 pm Xandira diretta tal-Velja Kbira ta’ Sibt il-G˙id

mill-Knisja Arçipretali10.00 pm Rumanz ®10.30 pm Sieg˙a ta’ Allegrija ®11.30 am Nitolbu bl-Evan©elju ®12.00 am Via Sagra12.30 am Mill-Kotba u l-Óajja ta’ San Ìor© Preca ®01.45 am Mal-Bidu tal-Weekend ®03.30 am Velja ta’ Sibt il-G˙id ®

IL-ÓADD, 4 T’APRIL 2010 - L-G˙id il-Kbir05.30 am Quddiesa mill-Knisja Arçipretali - diretta06.30 am RuΩarju07.00 am Nerfg˙u Qlubna ‘l Fuq07.15 am Nitolbu bl-Evan©elju ®07.45 am Kristu Qam Tassew – Arç. Kan. Dr Joe

Zammit08.00 am Regina Coeli 08.02 am Ixtri Ìurnata08.03 am Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg08.10 am Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai08.20 am Bon©u Qala – David u Doris Azzopardi09.30 am Nitkellmu ma’ l-Arçipriet10.00 am Konçelebrazzjoni Solenni bil-priedka ta’

l-Irxoxt mill-Knisja Arçipretali - diretta11.00 am Oslo 10 - Karl Buttigieg u Jessica Cefai12.00 pm Regina Coeli u Xandira diretta tal-Barka tal-

Papa Benedittu XVI mill-Vatikan12.02 pm Ixtri Ìurnata12.05 pm AvviΩi tal-Parroçça12.10 pm Ósieb tar-Randan – Mary Josette Scerri12.15 pm Rumanz: Il-Misteri tal-Wardija - kitba ta’

Arturo Caruana, jaqra Alfred Attard12.45 pm RuΩarju01.00 pm Siesta l-Óadd – Joseph Cutajar02.15 pm MuΩikomania – Charles Portelli04.00 pm Xandira diretta tar-RuΩarju mill-Knisja


filg˙axija05.35 pm Ixtri Ìurnata05.36 pm Il-Ósieb tal-Jum – Dun Mikiel Borg05.40 pm Il-Knisja Tfakkar Illum – Glorianne Cefai05.45 pm Xandira diretta tad-Dimostrazzjoni bl-

istatwa ta’ Kristu Irxoxt06.30 pm Only Country – Ivan Cefai07.30 pm Spotlight – Albert Mizzi08.30 pm The Entertainers – Joe Zammit09.30 pm Rumanz ®10.00 pm RuΩarju10.30 pm Nitkellmu ma’ l-Arçipriet ®11.00 pm Oslo 10 ®12.00 am Via Sagra12.30 am Only Country ®02.30 am Konçelebrazzjoni bil-Priedka ta’ l-Irxoxt ®03.30 am Dimostrazzjoni bl-Irxoxt ®

Radju Le˙en il-Qala, l-istazzjon tieg˙ek, ˙ejja skeda ©dida g˙as-semmieg˙a tieg˙u. Skeda li ©©ib mag˙ha ˙afna preparazzjoni u xog˙ol minn fost il-bosta volutiera li g˙andu dan l-istazzjon. Ser jixxandru bosta programmi relatati ma’ dawn iΩ-Ωminijiet tar-Randan, il-Ìimg˙a l-Kbira u l-G˙id li kollha kemm huma jg˙inuna sabiex ng˙ixu a˙jar dan iΩ-Ωmien tas-sena u nippreparaw g˙ar-reb˙a ta’ Kristu Irxoxt. G˙al din l-iskeda ser jittella’ ukoll RadjuDramm ©did miktub mill-bravu Lino Grech adattat g˙al dawn iΩ-Ωminijiet. Nixtieq infakkarkom ukoll fil-kampanja “Ixtri Ìurnata” li issa qabdet ritmu tajjeb ˙afna. Ta’ dan nixtieq nirringrazzjakom talli qeg˙din tipparteçipaw f’din il-kampanja. Il-©ranet qeg˙din jittie˙du malajr ˙afna u f’diversi kaΩi jekk il-©urnata partikulari li tkunu tridu tkun me˙uda, l-aktar ©urnata qrib tkun ferm ‘l bog˙od u b’dan infisser li ©ieli tkun xhur. G˙alhekk nappellalkom b˙al dejjem biex jekk g˙andkom f’mo˙˙kom xi ©urnata jew ©ranet partikulari kkuntatjaw lili jew lil xi membru ta’ l-amministrazzjoni. F’dawn l-a˙˙ar xhur sar ˙afna xog˙ol fuq l-Internet biex il-Qalin, b’mod partikulari, jinsabu fejn j insabu, ikunu aktar qrib tag˙na u nfurmati bl-attivitajiet kollha li ji©u imtella’ minn dan l-istazzjon. Ìiet ma˙luqa il-facebook tar-radju l i sa issa hemm madwar 700 persuna irre©istrati b˙ala ˙bieb jew fans ta’ dan l-istazzjon. Issa g˙andna wkoll blog ©did ta’ dan l-istazzjon. Biex wie˙ed jid˙ol fuq dawn iΩ-Ωew© siti g˙andu jid˙ol fuq www.facebook.com u jikteb “Radju Le˙en il-Qala” fejn hemm is-sezzjoni tat-tfittxija. Rigward l-aççess g˙all-blog kemm tid˙ol fuq www.radjulehenil-qala.blogspot.com. Dawn iΩ-Ωew© siti qed ji©u a©©ornati kontinwament bl-a˙˙ar informazzjoni. Ma nistax ma nag˙laqx dawn il-ftit kelmiet u ma nirringrazzjax lill-amministrazzjoni ta’ dan l-istazzjon tax-xog˙ol kontinwu li tag˙mel biex inkunu ta’ kumpanija lis-semmieg˙a kollha speçjalment lill-anzjani, lill-morda u lill-emigranti tag˙na. Nixtieq nirringrazzja wkoll lil preΩentaturi u lit-tekniçi kollha li skeda wara l-o˙ra jag˙tu s-sehem tag˙hom b’mod volontarju. F l - a ˙ ˙ a r n e t t , f ’ i s m i u f ’ i s e m l-amministrazzjoni kollha ta’ Radju Le˙en il-Qala nixtieq nawgura l-G˙id it-Tajjeb lill-poplu tal-Qala kollu.

Ivan Cefai, Ko-ordinatur


42

O Ìesù, bl-eΩempju tieg˙ek Int qaddist is-sawm g˙alina,

u biex nie˙du s-sa˙˙a f’ruhna minna wkoll ridt sawm u ça˙da.

Ir-Randan huwa Ωmien ta’ t˙ejjija g˙aç-çelebrazzjoni tal-G˙id tal-Mulej. Huwa Ωmien ta’ erbg˙in jum li fih in-nisrani jag˙mel mixja fid-deΩert tal-˙ajja, ˙alli imsoffi mit-tentazzjoni u mqawwi bit-ti©rib, b˙al Kristu u ma’ Kristu fid-deΩert, jissaffa u jitqawwa fil-˙ajja tal-grazzja. G˙alhekk id-deΩert huwa mezz qawwi ta’ tisfija, ta’ riflessjoni u ta’ akkwist ta’ qawwa ©dida tal-grazzja permezz tar-reb˙a li Kristu g˙amel fid-deΩert fuq ix -xitan, qabel ma beda l-˙ajja tieg˙u pubblika. (ara Mk 1:12-15). II-kelma deΩert i©©ib quddiem g˙ajnejna xemx, ramel, s˙ana, g˙atx, annimali selva©©i u kull xorta ta’ ˙wejje© o˙ra. Madankollu, Ìesù g˙aΩel id- deΩert apposta biex ikun aktar viçin ta’ Alla l-Missier, il-bog˙od mill-istorbju tal- ̇ ajja, aktar jissa˙˙a˙ bit-tbatija, infatti kien sajjem g˙al erbg˙in jum, u fuq kollox jurina kif nirreΩistu t-tentazzjonijiet tax-xitan. Mhux ta’ b’xejn li ˙afna nies kbar, kemm fir-Rabta l-Qadima kif ukoll, fir-Rabta l-Ìdida, ˙abbewh id -deΩert, anzi fittxewh u g˙exu fih. Kif ser naraw.

MOSÈ - Il-MEXXEJ TAL-POPLU T’AllA. Wara li qatel ir-ra©el E©izzjan, ˙arab lejn id-deΩert, fejn kellmu Alla minn si©ra taqbad. Jo˙ro© il-Poplu ta’ Alla mill-E©ittu, u jg˙addi erbg˙in sena fid-deΩert ta’ Sin, qabel ma l-IΩraelin da˙lu fl -Art Imweg˙da. Biex

jitkellem ma’ Alla kien jitla’ fuq il-Muntanja Sinaj, fejn Alla wkoll tah it-twavel tal-li©i.

ELIJA - Il-profeta li ja˙rab mir-re©ina ÌeΩabel, li riedet toqtlu, ja˙rab lejn id- deΩert, jistkenn ©o g˙ar, fejn i˙oss lil Alla viçin tieg˙u, u Alla kien jibg˙atlu çawlun biex jitimg˙u.

SAN ÌWANN BATTISTA - li nistg˙u ukoll insej˙ulu- il-bniedem tad-deΩert. Il-mod tal-˙ajja li kien jg˙ix, il-kwalità tal-ikel li kien jiekol u l-qawwa kbira li wera fil-mod kif ˙ejja lill-poplu g˙all-mi©ja tal-Messija, juru l-effett tal -formazzjoni tieg˙u li kien ˙a fid-deΩert. Dawn kollha jistg˙u jg˙allmuna ˙afna. A˙na, li kultant inkunu rasna iebsa, nag˙mlu dak li ji©i f’rasna, u mhux la kemm nag˙mlu dak li jrid Alla, g˙andna bΩonn nid˙lu fid-deΩert ta’ ˙ajjitna, ji©ifieri ©o fina nfusna, ˙alli naraw l-iΩbalji tag˙na u induru lejn Alla. San Ìwann tas-Salib jg˙id li d-deΩert ida˙˙lek fik innifsek, g˙ax i©ag˙lek ta˙seb. Santu Wistin, li ˙aseb u rrifletta ˙afna fuq il-mod kif kien jg˙ix qabel il-konverΩjoni tieg˙u jg˙idilna li ma nsibux mistrie˙ jekk mhux f’Alla. Mela, issa, li kif tg˙id i1-Knisja, Alla tana dan iΩ-Ωmien ta’ grazzja li huwa r-Randan Imqaddes, ejjew ikoll, ninqatg˙u ftit mill-istorbju tad-dinja, u nid˙lu fid -deΩert ta’ ˙ajjitna, ji©ifieri fina nfusna, biex naraw, kif a˙na ma’ Alla, u kif nistg˙u inkunu a˙jar bl-g˙ajnuna tal-grazzja tieg˙u.

IR-RANDAN 2010

Mixja tar-Ru˙ fid-DeΩert tal-ÓajjaMixja tar-Ru˙ fid-DeΩert tal-Óajja

minn Patri ÌuΩi Mifsud OSA


43

Mistoqsijiet b˙al dawn, jekk int f’sensik, i©ag˙luk tieqaf ta˙seb. Taf li qed tg˙ix... imma x’inhi tassew il-˙ajja? Taf li fil-fond ta’ qalbek tixtieq t˙obb u tkun ma˙bub... imma x’inhi tassew l-im˙abba? Taf li g˙andek g˙atx ©o fik biex issib il-verità ta’ kollox u ma ti©ix imqarraq... imma x’inhi tassew il-verità, u kif u fejn issibha? Hawn jidhru t-tliet valuri fundamentali fl-eΩistenza tal-bniedem: IL-ÓAJJA, L-IMÓABBA, U L-VERITÀ. F’dawn issib kollox... ming˙ajrhom mitluf. Bihom it-tlieta flimkien il-bniedem jista’ jag˙raf lilu nnifsu u jikber fil-maturità umana, intellettwali, u spiritwali. Ming˙ajrhom it-tlieta, qed “jeΩisti’’ biss daqskemm teΩisti ©ebla jew si©ra, bla ˙ajja jew ˙ajja ve©itattiva biss; b’wa˙da jew o˙ra mit-tlieta nieqsa qed jg˙ix inçert minnu nnifsu, bla direzzjoni, jekk mhux ukoll b˙al annimal... Kemm jien tassew “bniedem s˙i˙ u matur’’ jiddependi mil-livell tieg˙i f’dawn it-tliet valuri fundamentali: kemm naf ng˙ix fl-im˙abba u fil-verità; kemm naf in˙obb skont il-kapaçità umana tieg˙i imma bil-verità u bl-onesta’; u kemm ˙ajti mhix gidba jew karikatura biss tal-˙ajja u tal-im˙abba.

X’jag˙milna “xbieha ta’ Alla’’Tliet valuri essenzjali marbuta flimkien li jag˙mluni tassew “xbieha ta’ Alla’’ fil-˙olqien kollu (ara

Ingredjenti Spiritwali

Fuq tlieta toqg˙od il-borma!(5)

minn DUN ANTON SULTANA, Arçipriet Emeritu

It-Tliet Valuri Fundamentali ta’ kull Bniedem:

IL-ÓAJJA, L-IMÓABBA, U L-VERITÀNa˙seb li kull bniedem li ©ie, li hawn, u li g˙ad irid ji©i fid-dinja, xi darba jew o˙ra, jekk mhux ukoll ˙afna drabi matul ˙ajtu, jag˙mel din il-mistoqsija fundamentali lilu nnifsu: “Imma jien, x’©ejt nag˙mel hawn f’din id-dinja? G˙aliex u g˙alfejn qieg˙ed neΩisti? Xi skop u x’ra©uni vera hemm li jien nag˙mel parti minn dik li tissejja˙ “umanità’’? G˙ax kelli nkun wie˙ed jew wa˙da minn tant biljuni ta’ bnedmin fl-istorja tad-dinja? X’niswa jien fost tant miljuni tar-razza umana li twieldu b˙ali, jie˙du n-nifs b˙ali, u jkollhom imutu b˙alma mietu ta’ qabilna?!’’...

Ìenesi 1:27). Xbieha tat-Trinità Qaddisa li to˙loq u tag˙ti l-˙ajja, li hi l-istess im˙abba, u li ma tqarraqx u ma titqarraqax. Fit-Tliet Persuni ta’ Alla nsibu l-˙ajja, l-im˙abba u l-verità, fl-essenza u fl-integrità assoluta, totali, u li ma tinbidel qatt (immutabbli). B˙ala attribut li kull persuna lill-Missier nsej˙ulu “Óallieq u Sid il-Óajja’’, lill-Iben nsej˙ulu “L-Im˙abba Inkarnata’’, lill-Ispirtu s-Santu “Paraklitu – Dawl u Avukat tal-Verità’’. Alla Wie˙ed: li Hu dejjem ˙aj, li dejjem i˙obb, li dejjem jg˙id is-sewwa. Forsi din hi filosofija u teolo©ija daqsxejn tqila biex nifhmu, g˙ax daqskemm Alla huwa misteru fih innifsu daqstant ie˙or huwa misteru nfinit fl-attributi Tieg˙u, fil-karatteristiçi u l-valuri Tieg˙u. Imma bl-intellett li Alla tana b˙ala bnedmin, u bil-qawwa u d-dawl li kontinwament jag˙tina l-Ispirtu Qaddis Tieg˙u, kull bniedem li jifta˙ mo˙˙u u qalbu g˙al Alla jista’ jifhem dawn it-tliet valuri essenzjali u fundamentali tieg˙u nnifsu, jekk mhux f’daqqa, fi proçess gradwali, fi Ωvilupp ta’ maturazzjoni umana, intelletwali u spiritwali; fl-esperjenzi ta’ ˙ajtu stess; fir-relazzjonijiet tieg˙u ma’ Alla fit-talb u mal-proxxmu tieg˙u fl-eΩerçizzju tal-karità. Imma ˙a niflu daqsxejn fid-dawl tal-Van©elu dawn it-tliet valuri wa˙da, wa˙da.


44

1. IL-ÓAJJA... x’inhi?Il-veru sens tal-˙ajja ssibu f’Alla biss. Il-Bibbja mill-bidu sal-a˙˙ar tippreΩenta l-˙ajja fis-sbu˙ija tag˙ha u fl-aspetti diversi tag˙ha, kif ˙alaqha Alla, g˙ax Hu “Alla l-˙aj’’ (Salm 42:3). Hu “l-g˙ajn tal-˙ajja’’ (Salm 36:10). G˙alhekk il-˙ajja fiha nfisha hija don ta’ Alla, sagra u g˙aΩiΩa aktar minn kull ©id ie˙or li jista’ jkollu l-bniedem (Ìob 2:4). Alla s-Sid ta’ kull ˙ajja ma˙luqa Minnu, Hu jibdiha u Hu jtemma (Ìen. 4:11-15). Fil-Van©elu nsibu l-qofol ta’ din il-verità ewlenija dwar il-˙ajja: Ìesù Kristu, il-Kelma nkarnata ta’ Alla, li ˙a l-˙ajja ta’ bniedem b˙alna, Alla minn Alla, li fiH “kull ma sar kellu l-˙ajja fih’’ (Ìw. 1:3-4). Ìesu, li ©ie “biex ikollna l-˙ajja u l-˙ajja bil-kotra’’ (Ìw. 10:10) u permezz tal-fidi fiH “ng˙ixu mieg˙u u bih’’ (Gal. 2:20). Ìesù biss li Hu “l-qawmien u l-˙ajja’’ g˙al min jemmen fiH (Ìw. 11:25), “it-triq, il-verità u l-˙ajja’’ (Ìw. 8:12), “l-ilma tal-˙ajja’’ (Ìw. 4:14), “il-˙obΩ tal-˙ajja’’ (Ìw. 6:27), “il-kelma tal-˙ajja’’ (1 Ìw. 1:1). Ìesù biss li jista’ jag˙ti sens veru lil ˙ajjitna f’din id-dinja: “min jemmen fija u jg˙ix bija, ma jmut qatt’’, anzi “jg˙ix g˙al dejjem’’. Aqra u mmedita sew Ìwanni kapitlu 6, versi 35 sa 58. G˙alhekk, min ma jafx u ma jemminx u ma j˙obbx lil Ìesù g˙adu ma fehemx x’inhi tassew il-˙ajja, a˙seb u ara kif jista’ jifhem x’inhi l-vera m˙abba, u kemm se jirnexxilu ma ji©ix imqarraq minn dinja mqarrqa.

2. L-IMÓABBA... x’inhi?Jekk il-˙ajja fiha ˙afna misteri tal-“kif’’ u “g˙aliex’’ fil-pjan misterjuΩ ta’ Alla g˙al kull bniedem, mela kemm aktar l-im˙abba hija misteru fiha nfisha ladarba “Alla hu M˙abba’’ (1 Ìw. 4:7-16) u Alla hu misteru fiH innifsu?! Kull bniedem g˙andu qalb biex i˙obb, imma mhux kull bniedem jaf i˙obb. U meta l-im˙abba tifridha mill-ori©ini u l-g˙ajn tag˙ha – Alla

nnifsu – aktarx tie˙u rotta ˙aΩina. Im˙abba falza li tista’ tinbet u t˙assar, tjassar u teqred ˙ajtek u ˙ajjiet o˙rajn. Hija l-im˙abba falza u qarrieqa li x-xitan jaf jiΩra’ f’qalbek: lejk innifsek (egoiΩmu) bil-passjonijiet ˙Ωiena, bl-interessi tar-reg˙ba, bl-g˙ira lejn l-o˙rajn, sa ma jimla lil qalbek bil-mibeg˙da u b’kull xorta ta’ vizzji; kriminalità, vjolenza, vendetta, in©ustizzji, u kull deni ie˙or li tista’ tara madwarek. Mela x’inhi l-vera m˙abba? Mhux façli tifhem eΩattament x’inhi! Aktar façli tifhem x’mhix! Imma nafu ukoll x’g˙andha tkun, kif g˙andha ta©ixxi u x’g˙andha tevita qalbek biex tassew t˙obb b˙al ma j˙obb Alla. Inkella ˙ajtek tirrendiha mhux biss bla sens imma diΩastru s˙i˙ f’din id-dinja. G˙alhekk fil-Bibbja kollha ssibha l-ewwel u qabel kollox b˙ala “kmandament’’ (Dewt. 6:5; Lev. 19:18; Matt. 22:34-40; Ìw. 13:34; Rum. 13:10). Ming˙ajr id-dixxiplina tal-im˙abba, il-bnedmin isiru ag˙ar mill-bestji. Imma l-aqwa rivelazzjoni ta’ x’inhi tassew l-im˙abba dehret f’Ìesù Kristu nnifsu (Ìw. 3:16), l-aqwa rigal tal-im˙abba ta’ Alla g˙alina. U Ìesù tana l-isba˙ definizzjoni ta’ x’inhi tassew l-im˙abba, bil-kelma u bl-eΩempju Tieg˙u Nnifsu, f’kelma wa˙da: “sagrifiççju’’, g˙otja totali, bla limiti u bla kundizzjonjiiet, tieg˙ek innifsek g˙al ˙addie˙or (Ìw. 13:1; 15:13). “Im˙abba akbar minn din ˙add m’g˙andu!’’ U jekk trid tkun taf “kif’’ g˙andek t˙obb biex t˙obb “tassew’’, aqra sewwa u rriflettti fuq dak li qal Ìesù fid-diskors tal-muntanja (Matt. 5:21-48) jew dak li kiteb San Pawl fl-innu sabi˙ tal-im˙abba (1 Kor. 13:1-13). Kieku nie˙du dan il-kliem bis-serjetà, ma jkollniex fostna tant tilwim, ©lied, firda, separazzjonijiet u ˙olm bid-divorzju, g˙ax “l-im˙abba tissaporti kollox’’ (v.7). Jekk l-im˙abba hija biss “skin-deep’’ (sess), allura hija biss “passjoni’’ b˙all-istint tal-annimali. S’hemm tasal! Imma l-qalb tibqa’ vojta.

3. IL-VERITÀ... x’inhi?Din il-mistoqsija kien g˙amilha ukoll Pilatu lil Ìesù: “X’inhi s-sewwa?’’ (Ìw. 18:38). G˙ax is-sewwa hu l-verità, imma tant bnedmin b˙al Pilatu jibqg˙u ja˙arbu mis-sewwa u jag˙Ωlu l-qerq, il-gideb, l-ambigwità, il-kompromessi, ir-rispett uman, l-infedelta’, it-t˙axxim, l-in©ustizzji... Dan kollu jmur kontra Dak li hu Verità fiH innifsu (Salm 132), Dak li la jqarraq u lanqas jitqarraq, g˙ax il-kelma Tieg˙u hi s-sewwa (2 Sam. 7:28). Skont il-filosofija tal-Griegi, il-verità hija dik il-kelma jew ˙a©a li taqbel mar-realta’ tal-fatti. Imma kemm il-kliem u kemm il-fatti jistg˙u jqarrqu mo˙˙ u qalb il-bniedem, u g˙alhekk ˙afna jispiççaw deluΩi fil-˙ajja, tort tal-illuΩjonijiet tag˙hom stess jew ta’ min jitrakkaw mieg˙u. G˙alhekk il-bniedem jaf jiΩloq anke fin-niexef, u l-˙olm sabi˙, bl-intenzjoni retta kollha, jaf iwasslek f’˙ajja bla sens


45

jew f’im˙abba vojta, fi tradimenti, f’diΩastri. “Jien naf x’irrid’’ u “Jien in˙obbok’’ tant drabi jafu jinbidlu f’esperjenza qarsa fejn m’hemmx il-Verità, g˙ax il-˙ajja u l-im˙abba bla Verità m’g˙andhomx pedament sod u Ωgur, illum jid˙kulek, g˙ada jbikkuk... Il-verità biss tista’ tag˙tik stabilità u sigurtà kemm fil-˙ajja kif ukoll fl-im˙abba. “Il-Verità te˙liskom!’’, qal Ìesù. Dan jista’ jifhmu biss min jara u jfittex f’Ìesù l-istess Verità ta’ Alla, g˙ax Hu biss “il-verità u l-˙ajja’’ (Ìw. 8:12). San Pawl ifisser tajjeb dan meta jara l-verità f’sensi diversi b’kelma wa˙da Griega “aletheia’’, b˙ala sinçerità (Rum. 9:1), ˙ajja tajba u sewwa (1 Kor. 13:6), ©ustizzja (Ef. 5:9 u 6:14), fedelta’ (Rum. 3:7 u 15:18). Dawn kollha se˙˙ew fi Kristu biss (2 Kor. 1:18-19). G˙ax Ìesù biss hu l-“kelma tal-verità’’ (Kol. 1:5), “kollonna u pedament tal-verità’’ (1 Tim. 3:15), anzi “l-istess Verità’’ (Ef. 4:21-24). Minn dan nikkonkludu li fejn m’hemmx Ìesù u t-tag˙lim Tieg˙u, hemm riskju kbir li tid˙ol fil-qerq, g˙ax il-verità fil-˙ajja u fl-im˙abba ssibha fil-milja tag˙ha f’Ìesù Kristu biss; g˙ax Hu biss “grazzja u verità’’ (Ìw. 1:14) li te˙lisna mill-qerq tad-dnub (Ìw. 8:32-34), li tag˙milna ulied ˙ielsa ta’ Alla (v.35-36). Id-dixxipli ta’ Ìesù huma dawk li “huma mill-verità’ u li j˙obbu, jag˙mlu u jimxu fil-verità. Aqra sewwa u rrifletti fuq it-tliet ittri ta’ San Ìwann, Appostlu tal-im˙abba fil-verità (“caritas in veritate’’ – Benedittu XVI).

KonkluΩjoniÓajja – Im˙abba – Verità. L-aqwa tliet valuri tal-bniedem, g˙ax minnhom flimkien jo˙ro©u tant valuri o˙ra: libertà vera, ©ustizzja s˙i˙a, armonija umana, paçi tal-qalb, serenità tal-mo˙˙, fiduçja bla biΩa, fedeltà s˙i˙a, stabilità u sigurtà. Bihom trid tg˙ix tassew, mhux biss teΩisti; t˙obb tassew, anke qalb il-mibeg˙da u t-tbatija; ma titqarraqx b’dak li tippriedka d-dinja. Imma kollox ta˙t kundizzjoni wa˙da: G˙ix f’Ìesù, ˙obb b˙al Ìesù, afda f’Ìesù!

Opening Hours:Monday to Saturday 09.00 - 13.00

Friday open all day

146, Old Bakery Street, Valletta - MaltaShop: 2123 2933 • Mob: 9985 6842

GEORGE ZAMMIT & SONSdealer & supplier of re l igious articles

Cera del l ’Erom - Xema Likwida


46

Minn Mons Lawrenz Sciberras M.A., (Rome) S.S.L., S.Th.L. Capp. S.S.

Wie˙ed mis-sinjali simboli marbut anzi ngastat wa˙da sew ma’ Ωmien l-G˙id il-Kbir huwa x-xema’ tal-blandun. Din hija dik ix-xema’ kbira, ˙oxna, g˙olja u mΩejna bil- pittura li tkun qieg˙da f’post l-aktar li jidher, aktarx fuq il-presbiterju. Din ix-xema’ fiha infisha trid tg˙allem bosta realtajiet kollha marbutin ma’ l-ikbar sollennità li g˙andha il-Knisja, ji©ifieri dik tal-Qawmien ta’ Ìesù mill-mewt. Festa li tibda minn dak il-lejl qaddis u iddum g˙al ˙amsin jum s˙a˙. Tifkira li tintemm b’tifkira O˙ra solenni dik ta’ nΩul l-Ispirtu s-Santu fuq l-appostli u fuq il-Knisja. Jekk ix-xog˙ol partikulari ta’ kull xema’ huwa dak li tixg˙el u jdawwal, mela wisq u wisq aktar huwa dak tal-blandun, ji©ifieri li tixg˙el u ddawwal u dan g˙andu jkun f’kull funzjoni litur©ika li issir. Il-blandun huwa simbolu ta’ Kristu dawl, mela postu qieg˙ed hemm biex jixg˙el u jdawwal.

KOLLOX FIL-DLAM II-blandun qabel ma isib postu fuq il-presbiterju ssirlu funzjoni kollha kemm hi partikulari, g˙alih u unika matul is-sena litur©ika. Dan il-blandun jixg˙elu is-saçerdot li jkun ser imexxi il-funzjoni solenni tal-velja ta’ Sibt il-G˙id. F’xi post g˙alih, forsi wkoll barra mill-istess knisja, ikun hemm in-nar jaqbad. Dan in-nar suppost li ji©i mqabbad billi i˙okku ma’ xulxin Ωew© ©ebliet taΩ-Ωnied, dawn itajru ix-xrar u hekk iqabbdu in- nar. Min dak in-nar imbag˙ad jitqabbad il-blandun. Issa Ω-Ωew© ©ebliet taΩ-Ωnied, mela iebsin tassew, ifakkru fil-©ebliet kbar li kienu jg˙alqu d-da˙la tal-qabar fejn Kristu kien qieg˙ed mejjet. Dan huwa dawl ©did, dawl li iwassalulna Kristu g˙aliex issa ˙are© rebbie˙, fuq il-mewt, fuq id-dnub u fuq l-g˙edewwa tieg˙u. Dawl li g˙andu jakkumpanjana tul is-sena kollha. Matul ˙ajtu, Kristu tana bosta autodefinizzjonijiet. Hekk Kristu qal li kien ir-rag˙aj it-tajjeb. (Ìw 10). Darb’o˙ra Kristu g˙allem li huwa t-triq, il-verità u l-˙ajja. (Ìw 14,6). Kristu wkoll tkellem minnu innifsu b˙ala l-vera dielja u li missieru huwa l-bidwi (Ìw 15,1). Hekk ukoll li huwa kien it-qawmien u l-˙ajja (Ìw 11). Issa darb’o˙ra Ìesù stqarr li kien id-dawl tad-dinja. Din il-verità Ìesù qalha aktar minn darba f’˙ajtu u f’okkazjonijiet solenni meta jkun hemm mi©bura f’Ìerusalemm bosta u bosta pellegrini. Inkella stqarrha wkoll wara li Ìesù g˙amel xi miraklu, b˙al ma kien il-qawmien ta’ Lazzru mill-mewt. Hekk qal: “Jiena d-dawl tad-dinja. Min jigi warajja ma jimxix fid-dlam, imma jkollu d-dawl tal-˙ajja” (Ìw 8,12). Hekk ukoll darb’o˙ra: “Sakemm

IX-XEMA’ TAL-BLANDUN IX-XEMA’ TAL-BLANDUN IX-XEMA’ IX-XEMA’ TAL-BLANDUN TAL-BLANDUN


47

g˙adni fid-dinja, jiena hu d-dawl tad-dinja” (Ìw 5,5). “Jiena hu d-dawl li ©ejt fid-dinja biex kull min jemmen fija ma jibqax fid-dlam” (Ìw 12,46). Kliem çar, preçiΩ, f’waqtu u mimli veritajiet. Tassew li Kristu b’tag˙limu u b’˙ajtu wera li huwa d-DAWL tad-dinja. G˙alhekk is-saçerdot jew id-djaknu wara li jkun xeg˙el il-blandun minn dak in-nar imqabbad mill-©ebel taΩ-Ωnied, waqt li ikun f’ras il-©emg˙a u b’le˙en g˙oli u solenni g˙al tliet darbiet jg˙id: “Id-Dawl ta’ Kristu”. U in-nies flimkien mal-qassisin jimxu wara l-blandun jaqbad sa ri©lejn il-presbiterju. Dan huwa tassew mument solenni u mimli tifkiriet, zikkaron. U hemm bΩonn li n-nisrani jifhem dan kollu, altrimenti jibqa’ passiv u ma jie˙u ebda tag˙lima minn dik il-litur©ija tant g˙onja tal-blandun jixg˙el. Kull meta jid˙ol il-knisja u jara dik ix-xema’ sabi˙a tixg˙el g˙andu ji©ih dan kollu f’mo˙˙u.

II-MIXJA FID-DEÛERT Kull min hu mid˙la ta’ l-Iskrittura Mqaddsa, u forsi aktar tal-©rajja tal-˙ru© tal-poplu mag˙Ωul minn art il-jasar, qed nirreferi hawn g˙all-Egittu, jaf x’©ara waqt li l-poplu kien miexi bid-deΩert ja˙raq u ˙arr tas-Sinaj. Kif Alla ˙asbilhom biex kemm matul il-jum kif ukoll matul il-lejl jipprovdilhom mezzi biex jimxu fid-direzzjoni t-tajba. (1) ‘‘U l- Mulej binhar kien jimxi quddiemhom f’kolonna ta’ s˙ab biex jurihom it-triq u bil-lejl f’kolonna tan-nar biex jag˙tihom id-dawl, u b’hekk setg˙u jimxu bil-lejl u binhar. U l- kolonna tas-s˙ab binhar u l-kolonna tan-nar bil-lejl ma kinitx tg˙ib minn quddiem il- poplu’’ (EΩ 13,21-22). (2) ”U n-nies li jg˙ammru f’din l-art semg˙u li inti timxi quddiemu f’kolonna ta’ s˙ab binhar u f’kolonna tan-nar bil-lejl" (Num 14,14). Issa nafu li fit-Testment il-Qadim g˙alkemm dan kien kollu veru, però dan kien tip u xbiha ta’ realta’ vera u ˙ajja fit-Testment il-Ìdid. Issa g˙andna tassew il-veru, dak li huwa reali. Dawl fit-T.Q. u dawl tassew fit-T.G. Kolonna fit-T.Q. u Kristu ft-T.G., poplu mixi fit-T.Q. u a˙na l-poplu miexja tat-T.G. Ìens li wasal fl-Art Imqaddsa, u a˙na li mexjin lejn is-sema pajjiΩna. G˙alhekk mela l-blandun tassew li huwa sinjal u simbolu çar u veraçi tal-prezenza ta’ Kristu DAWL tal-bnedmin. U hekk kif is -saçerdot jew id-djaknu jasal fuq il-presbiterju bil-blandun jixg˙el f’idejh huwa iqieg˙du fuq il-gandlier u mhux biss, imma b’solennità kbira jdur u jinçensa lil din ix-xema’ sabi˙a li tirrappreΩenta tassew IiI Kristu dawl u glorjuΩ. Imbagnad b’ton l-aktar solenni jitkanta l-Exultet, jew it-t˙abbira uffiççjali ta’ l-G˙id il-Kbir, jew tal-Mog˙dija tal-Mulej mill-mewt g˙all-Óajja.

SINJALI OÓRAJN Biss fadal sinjali o˙ra imqieg˙din fil-blandun li jkomplu jg˙ajtu li dak huwa tassew simbolu ta’ Kristu rebbie˙. Dawn huwa l-˙ames boçoç ta’ l-inçens li jfakkruna fil -˙ames pjagi ta’ Kristu. Ukoll

hemm iΩ-Ωew© ittri ta’ l-alfabet Grieg li huma Alfa u Omega. Dawn huma l-ewwel ittra u l-a˙˙ar ittra ta’ dan l-alfabet. Dwar il-˙ames pjagi, dawn huma tassew is-sinjali esterni tal-fidwa s˙i˙a li ©abilna Kristu bil-passjoni u l- mewt tieg˙u. Kien mill-pjagi divini tieg˙u li minnhom ˙are© id-demm, biex serva tassew ta’ ˙elsien tag˙na. Issa fejn jid˙ol id-demm u l-fidwa li ©ab Ìesù, biΩΩejjed na˙sbu ftit fuq dak li nsibu fil- ktieb ta’ l-Apokalissi: "Int jist˙oqlok tie˙u l-ktieb u tifta˙ is-si©illi tieg˙u, g˙ax int kont maqtul u b’demmek ksibt g˙al Alla bnedmin minn kull tribu’ u Isien minn kull poplu u ©ens” (Apk 5,9). San Ìwann KriΩostmu jitkellem hekk dwar id-demm ta’ Ìesù. “Dan id-demm inibbet fina x-xbiha tas-sultan tag˙na, jipprepara sbu˙ija mill -aqwa, u ma j˙allix li tintilef in-nobbiltà ta’ ru˙na, billi jsaqqiha u hekk jg˙ajjixha kontinwament. Dan id-demm jimla lir-ru˙ b’qawwa tassew kbira. G˙alhekk kull min jixrob denjament minn dan id-demm, ikeççi x-xjaten, u jΩommhom ‘il bog˙od fil-waqt li jsejja˙ g˙alina l-an©li flimkien mas-Sid ta’ l-an©li”. Issa dan id-demm kollu li ˙are© mill-pjagi huwa ffigurati f’dawk il-˙ames boçoç li hemm fil-blandun. Altru mela li dan il-blandun huwa simbolu ta’ Kristu feddej. Bejn dawn il-˙ames boçoç ikun hemm im˙aΩΩeΩ wkoll is-sinjal tas-salib, u bejn hu ikun hemm miktuba wkoll is-sena rekurrenti. Fuq u isfel tas-salib, ikun hemm ukoll iΩ-Ωew© ittri ta’ l-alfabett Grieg, u li dawn huma l-ittra A g˙al alfa, u l-ittra Ω omega. Dawn l- ewwel u l-a˙˙ar ittra ta’ l-alfabett grieg. Issa dwar dan Ìesù wkoll tkellem. Tant li qal: “Jiena I-Alfa u I-Qmega, iI-Bidu u t-Tmiem” (Apk 21,6). Hekk ukoll: “Jiena l-Alfa u l-Omega, I-Ewwel u l-A˙˙ar il-Bidu u t-Tmiem” (Apk 22,13). Mela dik ix-xema’ kbira, sabi˙a hija tassew tifkira zikkaron ta’ Kristu DAWL ˙aj mag˙na u fostna g˙al dejjem. Kemm hija mimlija realtajiet, meta titwieled tarbija u l-©enituri jixg˙elu x-xema mill-blandun, u fl-a˙˙ar tislima lill-mejjet fil-knisja, ˙dejn rasu jerga’ jitpo©©a dan il-blandun. Jekk naqbdu dan kollu inkunu tassew ixxurtjati li nifmhu li Kristu huwa tassew id-dawl tad-dinja.


48

IntroduzzjoniIt-Tridu ta’ l-G˙id huwa l-akbar festa li g˙andha fi ˙dana l-Knisja Kattolika u li fiha ti©bor il-qofol kollu tat-twemmin u l-eΩistenza tag˙ha. Fil-fatt “it-Tridu ta’ l-G˙id, ida˙˙alna fil-qalba tal-misteru tas-salvazzjoni, fil-punt preçiΩ fejn ti©i rrealizzata r-redenzjoni tag˙na, ji©ifieri f’dak il-mument ‘kruçjali’ g˙all-umanità kollha li tidentifika lilha nnifisha mal-G˙id u mal-Misteru tag˙ha.”1

Kristu ©ie fid-dinja sabiex jikxef dan is-sinjal, dan il-misteru u b’hekk ti©i mdawwla l-istorja kollha tas-salvazzjoni. It-tlitt ijiem tal-G˙id huma xhieda ta’ l-im˙abba ta’ Alla fejn it-tbatija hija preludju g˙all-glorja u t-trijonf ta’ Kristu fuq il-mewt u d-dnub. “Huwa l-passa©© mill-bniedem il-qadim g˙all-bniedem il-©did, mill-ekonomija antika tas-salvazzjoni g˙ar-realtà l-©dida li l-Missier jirrealizza fi Kristu.” Kristu huwa l-qofol ta’ din il-kreazzjoni l-©dida li jwassal lill-bniedem u l-univers kollu fid-dinamika l-©dida tal-grazzja. “Dan kollu jse˙˙ b’mod tra©iku, je˙tie© li l-bniedem il-qadim imut sabiex jitwieled dak ©did, je˙tie© li s-salib ji©i Ωvelat b’mod qawwi biex b’hekk is-salvazzjoni tista’ ti©i manifestata lid-dinja.”2

Huwa l-misteru tal-passa©©, tal-bidu u tat-tmiem, il-mument ‘estakolo©iku’ li fih ti©i mçarta l-purtiera tat-tempju biex b’hekk ti©i rrivelata r-realtà finali tal-kreazzjoni. Fil-litur©ija, dan kollu huwa ççelebrat u mg˙ajjex mal-fidi tal-Knisja fis-sekwenza ta’ simboli li bih huwa mimli t-Tridu Paskwali, simboli kollha kemm huma orjentati lejn ir-rivelazzjoni ta’ realtà unika: l-im˙abba ta’ Alla g˙alina u l-˙elsien tad-dinja permezz ta’ din l-istess im˙abba. L-g˙an prinçipali tal-litur©ija huwa li l-G˙id ta’ Kristu jsir l-G˙id tal-Knisja u tal-membri tag˙ha, li huma msej˙a sabiex jag˙tu glorja lil Alla billi jwarrbu l-˙ajja tad-dnub u jilbsu dik ©dida fi Kristu. G˙aldaqstant l-G˙id huwa l-punt tat-tluq kif ukoll id-destinazzjoni ta’ fejn trid tasal il-litur©ija li permezz tag˙ha l-Knisja twassal lill-membri tal-©isem mistiku

dik “il-milja tal-˙ajja li tnixxi perennement mis-Sid”.3

Fl-EΩortazzjoni Apostolika Mysterii Paschalis tal-Papa Pawlu VI, li biha japprova n-normi ©enerali g˙as-sena litur©ika u l-kalendarju litur©iku, f’g˙aqda s˙i˙a mat-tag˙lim tal-Kostituzzjoni Sacrosanctum Concilium, (SC n. 102-111), jafferma li “ç-çelebrazzjoni tal-misteru ta’ l-G˙id jikkostitwixxi l-mument privile©©jat tal-kult kristjan fl-iΩvilupp kwotidjan, settimanali u annwali tieg˙u.”4 Il-KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika (KKK) jg˙id li “s-sena litur©ika tiΩviluppa aspetti diversi tal-misteru wa˙dieni ta’ l-G˙id”5, u dan hu minnu kemm minn aspett storiku kemm minn dak teolo©iku.

L-Ori©ini u l-Evuluzzjoni tat-Tridu ta’ l-G˙idIt-terminu ‘tridu ta’ l-G˙id’ jew ‘Tridu Paskwali’ beda jintuΩa fis-snin tletin sakemm ing˙ata l-approvazzjoni uffiççjali fl-1969 bid-digriet dwar in-normi l-©odda tas-sena litur©ika. G˙aldaqstant, San Ambro©, fl-a˙˙ar tas-seklu erbg˙a tkellem dwar “it-Tridu Mqaddes” (tridum sacrum) li fih Kristu “miet, difnuh u qam mill-mewt” (et passus est, et requievit, et resurrexit).6Sant’ Wistin fil-kitbiet tieg˙u jirrefieri wkoll g˙al “l-aktar tridu mqaddes ta’ Kristu msallab, midfun u mqajjem mill-imwiet”. L-ewwel dokumentazzjoni çara li g˙andna dwar iç-çelebrazzjoni tal-G˙id f’kuntest Kristjan hija ta’ Ωmien it-tieni seklu. Il-Knisja fl-Asja Minuri kienet tiççelebra l-G˙id fl-14 ta’ Nisan, ming˙ajr attenzjoni partikolari g˙al jum li fih kien ja˙bat. Il-Knejjes l-o˙ra f’g˙aqda ma’ Ruma kienu jiççelebrawh il-Óadd ta’ wara l-14 ta’ Nisan. Id-dilemma fi ˙dan il-Knisja f’dan iΩ-Ωmien ma kinitx tant jekk l-G˙id kellux ifakkar il-mewt jew il-qawmien ta’ Kristu imma il-jum li fih kellu ji©i ççelebrat, b’mod partikulari sabiex ikun hemm separazzjoni aktar definittiva mid-drawwiet tal-Lhud. Kien il-Konçilju ta’ Nicea fl-325 li sa˙aq dwar li l-Kristjani kollha kellhom jiççelebraw l-G˙id fl-istess

mis-Seminarista Daniel Grech


49

©urnata kif kien ji©i ççelebrat skond fil-litur©ija Rumana ji©ifieri fl-ewwel Óadd wara l-qamar kwinta tar-Rebbieg˙a li jista’ jvarja mit-22 ta’ Marzu sal-25 ta’ April. Din l-ordni baqg˙et ti©i osservata mill-membri kollha fi ˙dan il-Knisja sal-1582, meta l-Patrijarka ta’ Kostantinopoli Ìeremija II, irrifjuta min˙abba li fl-istess sena kien promulgat il-Kalendarju Gregorjan ming˙ajr il-kunsens tal-Knisja Griega. Iç-çelebrazzjoni litur©ika tal-G˙id Ωviluppat mill-velja Paskwali. F’dan il-lejl, skond Tertuljan g˙all-Afrika u Ippolitu g˙al Ruma, wara li kienu jinqraw il-lezzjonijiet kien jigi ççelebrat s-sagrament tal-Mag˙mudija u fil-g˙odu kmieni kienet tintemm biç-çelebrazzjoni ta’ l-Ewkaristija. It-tridu ta’ l-G˙id kif isejja˙lu Sant’Wistin li fih Kristu ‘miet, difnuh u qam mill-mewt’ Ωviluppa madwar il-Óadd ta’ wara l-14 ta’ Nisan u kien jikkonsisti fi tlitt ijiem ji©ifieri il-Ìimg˙a, is-Sibt u l-Óadd. Fis-seklu IV bdiet ti©i ççelebrata wkoll it-twaqqif ta’ l-Ewkaristija. Dan wassal sabiex biddel il-format tal-jiem tat-tridu paskwali li ma baqg˙ux il-Ìimg˙a – is-Sibt – il-Óadd, iΩda sar il-Óamis – il-Ìimg˙a – is-Sibt. Fil-jum tal-Ìimg˙a wkoll, speçjalment fi Ωmien il-medjuevu da˙lu ˙afna devozzjonijiet popolari b˙alma huma l-Via crucis, li komplew itellfu mill-istruttura. Il-velja ta’ l-G˙id kwaΩi ntiflet g˙alkollox u tant li r-riti tag˙ha kienu bdew ji©i ççelebrati is-Sibt filg˙odu. Piju XII fl-1951 re©a’ da˙˙al iç-çelebrazzjoni tal-velja ta’ l-G˙id sakemm fl-1955 it-Tridu Paskwali ˙a l-format li kellu qabel. Aktar tard imbag˙ad, il-Konçilju Vatikan II ta liç-çelebrazzjoni kollha kemm hi aktar unità, sempliçità u rikkezza fil-kontenut. Il-litur©ija tat-tridu hija bbaΩata fuq l-unità li teΩisti fil-misteru paskwali li tikkonsisti prinçipalment fuq il-mewt u l-qawmien ta’ Kristu. Il-jiem kollha huma marbutin flimkien hekk kif il-qawmien ta’ Kristu tissupponi l-mewt tieg˙u. Il-qofol tat-tridu jibqa’ dejjem ç-çelebrazzjoni Ewkaristika fil-velja ta’ Sibt il-G˙id. F’dan il-kuntest nistg˙u ng˙idu li t-tridu huwa ‘ç-çelebrazzjoni ta’ l-G˙id fi tlitt ijiem’. Fin-Normi Ìenerali g˙all-ordinament tas-Sena Litur©ika u tal-Kalendarju nsibu li “it-tlitt ijiem imqaddes tal-G˙id tal-Passjoni u l-Qawmien tal-Mulej mill-imwiet huma l-quççata tas-sena litur©ika kollha.”7 Ikompli jg˙id li “iç-çelebrazzjoni ta’ dawn it-tlitt ijiem imqaddsa tibda mill-Quddiesa vespertina ta’ Óamis ix-Xirka, til˙aq il-punt çentrali tag˙ha fil-V©ili tal-G˙id u tag˙laq mal-G˙asar tal-Óadd tal-Qawmien tal-Mulej mill-Imwiet.”8

Il-bidu tat-tridu Paskwali biç-çelebrazzjoni ta’ l-Ikla tal-MulejSas-seklu IV, fil-litur©ija Rumana ma kinitx teΩisti t-tradizzjoni li ssir il-kommemorazzjoni tal-Ikla tal-Mulej. L-uniku çelebrazzjoni ewkaristika kienet dik tal-velja tal-G˙id. Fis-seklu VI mbag˙ad bdew ji©u ççelebrati tliet çelebrazzjonijiet ewkaristiçi – wa˙da filg˙odu g˙ar-rikonçiljazzjoni tal-penitenti, dik lejn nofsinhar bil-konsagrazzjoni taΩ-Ωjut u

filg˙axija (ming˙ajr il-litur©ija tal-Kelma) b˙ala kommemorazzjoni tal-a˙˙ar ikla tal-Mulej. Ir-riforma tal-Missal u s-Sena Litur©ika, kif mixtieqa mill-Konçilju Vatikan II, re©a’ ta unità lit-Tridu Paskwali b˙ala tlitt ijiem billi po©©a iç-çelebrazzjoni tal-ikla tal-Mulej, ‘in coena Domini’, fil-bidu ta’ dan il-misteru. Iç-çelebrazzjoni ssir filg˙axija b’mod festiv. It-testi Bibbliçi juruna li Kristu ˙allilna l-misteru Paskwali tieg˙u fir-rit taç-çelebrazzjoni li l-Knisja tesi©i li jkun imsie˙eb fil-˙ajja tag˙ha, ji©ifieri s-servizz u l-karità fraterna b˙ala kondiviΩjoni fil-misteru paskwali. F’dan il-kuntest g˙andu ji©i mifhum ir-rit tal-˙asil tar-ri©lejn pprattikat minn Ωmien Sant’Wistin, li fil-bidu kien riservat biss g˙al knejjes katidrali u aktar tard bir-riforma ta’ Piju XII, setà jibda jsir fil-knejjes kollha. Fi tmiem iç-çelebrazzjoni Ewkaristika, l-ispeçi sagri huma mehuda solennement f’post ippreparat apposta g˙all-adorazzjoni ta’ l-insara sa nofs il-lejl kif ukoll sabiex ji©u kkunsmati waqt it-tqarbin fl-azzjoni litur©ika tal-Ìimg˙a l-Kbira. G˙aldaqstant dan l-ambjent m’g˙andux ji©i mifhum b˙ala ‘sepulkru’ iΩda b˙ala estensjoni solenni tat-tabernaklu li fih hemm il-preΩenza ta’ l-ispeçi sagri.


50

Il-Ìimg˙a Mqaddsa – l-ewwel jum tat-triduIl-Knisja tiççelebra il-misteru tal-mewt ta’ Kristu bil-litur©ija solenni tal-qari mill-Iskrittura. Wara l-litur©ija tal-Kelma skond kif indikat minn Ìustinu stess fit-tieni seklu, isiru l-‘orazzjonijiet solenni’ jew kif inhuma mag˙rufa t-talbiet universali. F’dan il-jum ta’ sawm g˙all-Knisja ma ti©ix iççelebrata l-Ewkaristija iΩda minflok isir ir-rit ta’ l-adorazzjoni tas-Salib Imqaddes, rit li kien ©a jeΩisti f’Ìerusalemm mis-seklu IV, skond tag˙rif ta’ San Çirillu stess li kien isqof ta’ l-istess belt. Fi tmiem iç-çelebrazzjoni issir l-komunjoni li minn Ωmien Innoçenz III kienet riservata biss g˙aç-çelebrant, u li mbag˙ad bir-riforma ta’ l-1955 beda jsir lill-fidili kollha. Il-Ìimg˙a l-Kbira bil-litur©ija tag˙ha tesprimi t-teolo©ija tas-salib ispirata minn San Ìwann. Mhux il-jum li fih il-Knisja tfakkar il-luttu tag˙ha iΩda li fih tikkontempla s-sagrifiççju ta’ Sidna Ìesù Kristu b˙ala g˙ajn ta’ salvazzjoni. L-aspett ta’ l-umiljazzjoni u l-mewt hu marbut mal-qawmien u l-glorifikazzjoni ta’ Kristu. Din it-teolo©ija hija marbuta mat-testi bibliçi li jinqraw fil-litur©ija tal-Kelma speçjalment ir-raba’ ktieb ta’ IΩaija (Is 52, 13-15; 53, 1-12), it-test saçerdotali ta’ l-Ittra lil-Lhud (Lhud 4, 14-16; 5, 7-9), u r-rakkont tal-passjoni skond San Ìwann. Fil-jum tal-passjoni u l-mewt tal-Mulej hu osservat is-sawm li jekk hu possibli l-Knisja t˙e©©e© sabiex jitkompla sa l-Ewkaristija ta’ Sibt il-G˙id “biex hekk wie˙ed jasal b’qalb merfug˙a u miftu˙a g˙all-fer˙ ta’ Óadd il-Qawmien tal-Mulej.”9 Dan is-sawm huwa parteçipazzjoni fis-sagrifiççju ta’ Kristu fid-dawl tal-kliem tal-Evan©elu.10

Is-Sibt Qaddis – it-tieni jum tat-triduIl-jum tas-Sibt, sa mit-tieni seklu, kien dejjem

meqjus b˙ala jum ta’ sawm u g˙alhekk ‘alitu©iku’ ming˙ajr çelebrazzjoni Ewkaristika. Lanqas kien jiltaqg˙u fl-assemblea sabiex jirrinunçjaw g˙all-fer˙ li jaqsmu flimkien meta jiltaqg˙u. Wara Ωmien fejn kien intesa s-sens tat-Tridu Paskwali u s-sinjifikat ta’ Sibt il-G˙id, fl-1955, bir-riforma ta’ Piju XII, re©a’ ng˙ata l-aspett ‘alitur©iku’ tieg˙u. Il-Knisja f’dan il-jum tin©abar biss sabiex tiççelebra l-Litur©ija tas-Sig˙at. B’din it-talba ji©i ççelebrat ir-raqda ta’ Kristu fil-qabar wara r-reb˙a u l-kumbattiment glorjuΩ tas-salib; ji©i meditat il-misteru salvifiku ta’ l-inΩul ta’ Kristu fl-art l-imwiet fejn fl-ispirtu “mar ixandar is-salvazzjoni lill-erwie˙ li kienu mag˙luqa fil-˙abs”11; fl-istennija ta’ kliem il-Mulej, “je˙tie© li Bin il-bniedem ibati ˙afna, jiç˙duh ix-xju˙ u l-qassisin il-kbar u l-kittieba, joqtluh, u fit-tielet jum iqum.”12 Dan il-jum g˙alhekk hu kkaratterizzat mill-penitenza, espressjoni ta’ fidi u tama.

Óadd il-G˙id – it-tielet jum tat-triduMill-ewwel Ωminijiet tal-Knisja, Sibt il-G˙id kien ji©i fi tmiemu biç-çelebrazzjoni tal-vi©ili, li kienet tintemm bl-offerta ta’ l-Ewkaristija lejn is-seb˙ tal-jum tal-Óadd. Fil-bidu r-rit ma kellu xejn differenti minn dak li l-insara kienu jiççelebraw kull nhar ta’ Sibt; fil-fatt l-ewwel çelebrazzjoni litur©ika tal-Kristjani kienet il-velja tal-lejl qabel kull jum tal-Óadd. F’dan il-kuntest hija interpretata l’espressjoni li juΩa Sant’ Wistin meta jsejja˙ l-lejl ta’ l-G˙id b˙ala “omm tal-v©ejjel kollha”13. Aktar m’g˙adda Ω-Ωmien, ir-rit Ruman kompla jie˙u diversi forom u elementi mhux ori©inaljament rumani, b˙alma huwa r-rit tan-nar u tax-xemg˙a li jift˙u ç-çelebrazzjoni tal-vejla. Mit-tieni seklu, ç-çelebrazzjoni tal-Mag˙mudija beda jsir b˙ala parti integrali mil-litur©ija; anki l-istess letturi li jinqraw iwasslu figuritivament il-misteru Paskwali permezz tal-Mag˙mudija, fl-ilma u l-ispirtu. Iç-çelebrazzjoni kienet tintemm bl-offerta Ewkaristika li g˙aliha kienu jie˙du sehem anki n-neofiti (dawk li jkunu g˙adhom kif ˙adu s-sagrament tal-Mag˙mudija). Attwalment, anki wara r-riforma tal-Konçilju Vatikan II, il-Mag˙mudija hija parti integrali mil-litur©ija tal-vejla ta’ l-G˙id u tesi©i li mhux biss isiru t-ti©did tal-weg˙diet tal-Mag˙mudija ta’ l-adulti iΩda sa fejn hu possibbli ji©i amministrat is-sagrament ta’ l-inizazzjoni Kristjana. Iç-çelebrazzjoni ti©i esegwita kompeltament f’ambjent ta’ fer˙. Wara r-riti introduttivi tan-nar u tax-xemg˙a flimkien mal-kant tal-prekonju paskwali, ti©i ççelebrata l-litur©ija tal-Kelma li fiha huma proposti disa’ letturi; imbag˙ad isir ir-rit tal-Mag˙mudija u fl-a˙˙ar l-Ewkaristija. It-taqsimiet kollha tal-vejla Paskwali g˙andhom ji©u mifhuma f’kuntest unitarju li ji©i mwettaq permezz tal-proklamazzjoni tal-Kelma u l-attwazzjoni fis-sagramenti ta’ l-inizazzjoni Kristjana.


51

Is-simboliΩmu fundamentali taç-çelebrazzjoni tal-vejla paskwali flimkien ma’ l-ambjent li fih isse˙˙ – “il-lejl imdawwal”, “il-lejl mirbu˙ mill-jum” – juruna li l-˙ajja tal-grazzja hija b˙al g˙ajn li ˙ar©et mill-mewt ta’ Kristu. G˙aldaqstant il-velja hi wa˙da notturna, sabiex dan il-passa©© mid-dlam g˙ad-dawl, mil-lejl g˙all-jum bis-simboliΩmi ˙ajjin kollha marbuta maç-çelebrazzjoni, jesprimu ir-realtà tal-misteru ta’ l-G˙id fi Kristu u fina lkoll.

Il-Velja ta’ l-G˙idDin il-velja hi msej˙a ‘Omm il-velji qaddisa kollha’. L-iskop ewlieni ta’ din il-velja m’huwiex sempliçiment dak ta’ stennija g˙all-qawmien tal-Mulej, iççelebrata permezz tas-Sagramenti; l-istennija tipika li wie˙ed jishar, mhix riferiment g˙aç-çelebrazzjoni tar-reΩurezzjoni fis-sagramenti, imma aktar tirreferi g˙all-mi©ja finali tal-Mulej, kif jispjega tajjeb il-Missal: Skond tradizzjoni antika dan huwa lejl ta’ sahra f’unur lill-Mulej. Il-fidili j©orru f’idejhom - skond il-parir tal-Evan©elju - il-lampa mixg˙ula, b˙al dawk li jistennew lill-Mulej jasal, b’tali mod li meta hu ji©i isibhom jistennew u jpo©©ihom bilqeg˙da fuq il-mejda.14

Fil-karattru simboliku taç-çelebrazzjoni nsibu l-istoriçità espressa f’koordinazzjoni maΩ-Ωmien: is-salvazzjoni llum (oggi di salvezza) hu dejjem memorjal ta’ ©rajja – l-G˙id tal-Mulej. F’din il-velja, il-Knisja tistieden lil uliedha, mxerrdin fid-dinja kollha biex jin©abru flimkien sabiex jishru u jitolbu. Il-Missal Ruman ikompli jispjega, Jekk g˙alhekk inkunu g˙amilna memorja ta’ l-G˙id tal-Mulej, filwaqt li nisimg˙u l-Kelma tieg˙u u niççelebraw il-misteri tieg˙u, g˙andna t-tama li nipparteçipaw fir-reb˙a tieg˙u fuq il-mewt u li ng˙ixu flimkien mieg˙u f’Alla.15

It-t˙abbira tas-salvazzjoni ti©bor fiha l-kontenut speçifiku tal-G˙id, li jg˙aqqad flimkien l-indikattiv u l-imperattiv: “Tnaddfu mill-˙mira l-qadima ˙alli tkunu g˙a©na ©dida, kif intom bla ˙mira. Il-Óaruf ta’ l-G˙id tag˙na, li hu Kristu, hu maqtul.”16 Is-simbolo©ija kollha marbuta maç-çelebrazzjoni ta’ l-G˙id hija l-viΩjoni ta’ kif g˙andha tkun il-˙ajja tal-Knisja. Huwa biss meta l-komunità tag˙mel il-mixja ta’ fidi tul iΩ-Ωmien tar-Randan – katekeΩi u sagramenti – tkun qeg˙dha tiççelebra fil-verità u l-qofol kollu tieg˙u l-misteru ta’ l-G˙id. Il-litur©ija tal-Óadd hija marbuta mal-Velja ta’ l-G˙id fuq tliet aspetti: l-aspett privile©©at (privilegiando) b˙alma hi d-dimensjoni batteΩimali; issejja˙ (richiamando), permezz ta’ l-omelija fejn isir xeb˙ bejn il-litur©ija li tkun proposta u dak li jsir fil-velja; u torjenta (orientando) fejn il-mixja kollha tan-nisrani tkun twassal g˙all-qofol kollu tag˙ha fil-velja solenni ta’ Sibt il-G˙id. G˙andha ssir enfasi fuq xi punti importanti ta’ l-istess çelebrazzjoni. Sa mill-bidu tag˙ha, il-Knisja

ççelebrat l-G˙id, solennità tas-solennitajiet, permezz ta’ velja tul il-lejl li tg˙alaq iΩ-Ωmien tar-Randan u tifta˙ dak Paskwali, simbolikament bejn il-mewt u l-˙ajja, permezz tal-mixg˙ela tad-dawl f’nofs id-dlam. Huwa wkoll il-mument privile©©at tas-sagramenti ta’ l-Inizzazzjoni Kristjana li jiççelebraw l-‘illum’ tal-qawmien mill-mewt g˙all-˙ajja. Fiç-çelebrazzjoni tal-Velja Paskwali, il-persuna kollha ti©i nvoluta permezz tal-˙ames sensi: permezz tal-˙ars, nikkontemplaw in-nar (dawl) il-©did; bis-smig˙ nisimg˙u l-Kelma m˙abbra lilna; bil-˙ass (ta’ l-ilma) nin˙aslu bl-ilma tal-Mag˙mudija; permezz tat-tog˙ma naqsmu mill-ikla tal-Mulej u bix-xamm niggustaw il-fwie˙a ta’ l-inçens, simbolu tal-qawmien g˙all-˙ajja ta’ dejjem.17 Minn dan naraw l-importanza li trid ting˙ata lis-sinjali u s-simboli kollha ta’ din il-velja li l-iskop tag˙hom hu li juru bil-qawwa kollha l-misteru tal-G˙id li t-testi miktuba fil-Missal u l-Lezzjonarju jxardru permezz tal-Kelma. F’dil-velja nsibu Ωew© partijiet importanti: it-T˙abbira tal-Kelma u ç-Çelebrazzjoni tas-Sagramenti.

It-T˙abbiraL-ewwel t˙abbira hi mog˙tija f’forma lirika mill-prekonju paskwali u tfisser is-sens awtentiku tal-memorjal bibliku: il-©rajjiet tal-passat jing˙aqdu fl-affermazzjonjiet li jg˙a©©bu dwar il-lum çelebrattiv, ‘dan huwa l-lejl’ (hodie celebrativo), li jil˙qu l-qofol tag˙hom fl-affermazzjonijiet ta’ l-istess prekonju. “G˙alhekk il-misteru qaddis ta’ dan il-lejl jirba˙ il-˙aΩen, jnaddaf mill-˙tijiet, je˙les lill-midinibin, il-fer˙ lill-imdejqin.”18 L-azzjoni multiplika u salvifika li tag˙ha ssir memorja, issir is-sacrificium laudis attwali tal-Knisja offrut lill-Missier, espress fis-simbolu tax-xema, u jippro©etta lejn il-milja ta’ l-istorja, “issib tixg˙el il-kewkba ta’ filg˙odu, dik il-kewkba li ma tafx bi nΩul.”19


52

Dak li l-prekonju j˙abbar, ji©i proklamat fil-Kelma. Din hija mibnija b’tali mod li turi x’g˙amel Alla fil-Patt il-Qadim biex isalva lill-poplu tieg˙u. Fit-testi naraw kif Kristu huwa ç-çentru u l-milja ta’ l-Iskrittura, kif ukoll taç-çelebrazzjoni litur©ika kollha, inkwantu twassal g˙all-milja u tkompli r-rivelazzjoni, u tissa˙˙a˙ bit-testimonjanza divina.20 Il-Knisja g˙alhekk t˙abbar dejjem il-misteru wa˙dieni ta’ Kristu, meta fiç-çele brazzjoni litur©ika t˙abbar kemm l-Antik kif ukoll il-Ìdid Testment. Fil-fatt Alla jag˙tina l-g˙ajnuna biex inkunu predisposti sabiex niççelebraw il-misteru ta’ l-G˙id fit-testi ta’ l-Antik kif ukoll tal-Ìdid Testment. F’xi talbiet o˙ra jitkellem dwar dan: “jekk fil-bidu il-˙olqien tad-dinja kien kbir, kienet wisq akbar, fil-milja taΩ-Ωminjiet, l-opra tas-salvazzjoni tag˙na, fis-salvazzjoni paskwali ta’ Kristu Sidna.”21

G˙alhekk il-Knisja f’din il-litur©ija ti©i mifhuma b˙ala s-sagrament eççellenti tas-salvazzjoni, li fiha Alla jwassal g˙all-milja illum, l-opra tas-salvazzjoni umana, li taqbel mal-pjan etern tieg˙u; opra li permezz tag˙ha, “dak li hu imfarrak jitran©a, dak li hu antik ji©©edded, permezz ta’ Kristu, li hu l-prinçipju tal-˙wejje© kollha.”22

Iç-Çelebrazzjoni tas-SagramentiL-istorja tas-salvazzjoni m˙abbra mill-Kelma ti©i attwata fir-realtà sagramentali tal-Knisja: dik BatteΩimali u dik Ewkaristika. It-tifsira tal-Mag˙mudija hija id-difna fil-mewt ta’ Ìesù biex inqumu mieg˙u u nimxu f’˙ajja ©dida.23 Din l-idea tidher propju fil-mument tat-tberik ta’ l-ilma. L-inseriment fi Kristu, permezz tal-Mag˙mudija bl-ilma u l-Ispirtu, isir realtà g˙al dawk li ©ew mg˙ammda fiç-çelebrazzjoni sagramentali. Huwa l-G˙id tag˙hom, l-attwazzjoni tal-misteru paskwali fis-singularità ta’ l-eΩistenza tag˙hom, li jsir ‘©did’ fi Kristu. Anki dawk li huma di©a mg˙ammdin jag˙mlu din l-esperjenza ta’ l-G˙id. Il-mixja tar-Randan kienet karatterizzata mill-memorja tal-Mag˙mudija fil-proçedura (prassi) penitenzjali. Fiç-çelebrazzjoni ta’ l-G˙id ti©i mill-©did espressa il-fidi tal-Mag˙mudija fl-aspett doppju tag˙ha: ça˙da ta’ Satana, u fidi f’Alla. L-Ewkaristija fil-lejl ta’ l-G˙id, li hi l-qofol tal-Velja hija ˙a©a wa˙da ma’ l-inizjazzjoni Kristjana. Is-solennità tag˙ha ma tikkonsistix f’li “ir-riti u l-kliem jil˙qu l-og˙la forma ta’ espressjoni”24 imma fuq kollox fil-verità ta’ l-g˙otja. Kristu, kif jitkanta fil-prefazju, permezz ta’ l-g˙otja ta’ ©ismu, iwassal g˙all-milja tag˙hom is-sagrifiççji antiki fil-verità tas-salib. Fiç-çelebrazzjoni tal-misteru ta’ l-G˙id tal-Mulej, il-Knisja t˙abbar g˙alhekk il-verità tag˙ha ta’ poplu saçerdotali, li jesprimi kull darba fis-sagrament ta’ l-Ewkaristika. Fuq kollox il-fidili (dawk li g˙amlu l-mixja tar-Randan) li joffru lilhom infushom ma’ Kristu, isiru parti mis-sagrifiççju universali, li hu

l-umanità kollha (salvata) offruta lil Alla permezz ta’ Ìesù, is-Saçerdot il-Kbir; u jitolbu lill-Missier biex jibg˙at (effonda) l-Ispirtu tieg˙u sabiex l-umanità kollha tag˙mel sehem mill-familja wa˙danija ta’ Alla.25

L -un i tà ta ’ l -umani tà t iddependi mis -saçerdotalità tal-Knisja, mill-offerta tag˙ha b˙al Kristu g˙as-salvazzjoni tad-dinja.26

L-Ordni Ìenerali g˙al-Litur©ija tas-Sig˙at tinqeda b’Ωew© siltiet mid-diskorsi ta Sant’Wistin biex tenfasizza l-importanza tal-vi©ili ta’ l-G˙id. L-v©ili ta’ dan il-lejl huwa hekk kbir li donnu jrid iΩommu g˙alih biss dan l-isem ta’ v©ili, komuni g˙all-v©ejjel l-o˙ra wkoll; a˙na nag˙mlu sahra f’dan il-lejl li fih il-Mulej qam mill-imwiet... u bdielna fil-©isem tieg˙u dik il-˙ajja li ma tafx iΩjed b’mewt u rqar...; u g˙alhekk dak li g˙alih nishru ftit aktar fit-tul u ng˙annulu fil-qawmien tieg˙u mill-imwiet, jag˙tina li mieg˙u ng˙ixu u nsaltnu g˙al dejjem.27

__________

1 MONS. MARCO FRISINA, Mysterium Paschale, in Culmine e Fonte 2 (2004) 1.

2 Ibid.3 P. MATIAS AUGÉ, CMF, La Pasqua punto di partenza e punto

di arrive liturgico, in Culmine e Fonte 2 (2004) 19.4 PAWLU VI, EΩortazzjoni Apostolika Mysterii Paschalis (14 ta’

Frar 1969), in Culmine e Fonte 2 (2004) 19.5 Il-KatekiΩmu tal-Knisja Kattolika, Arçidjoçesi ta’ Malta,

Blata l-Bajda/Malta, 1993, 1171.6 A.G. MARTIMORT, The Chruch at Prayer, IV/The Liturgy and

Time, Collegeville/MN 1987, 47.7 Pawlu VI, Ittra Apostolika ‘Motu Proprio, Mysterii Paschalis’,

Regoli Universali g˙as-sena litur©ika u l-kalendarju, (14 ta’ Frar 1969), 18-19.

8 Ibid.9 KONÇILJU VATIKAN II, Kostituzzjoni dwar il-Litur©ija Mqaddsa

Sacrosanctum Concilium (4 ta’ Diçembru 1963), 110 : Id-Dokumenti tal-Konçilju Ekumeniku Vatikan II, Malta 2003, 198.

10 Cf. Lq 5, 33-35.11 1 Pt 3, 19.12 Lq 9, 22.13 S. WISTIN, Discorso 219, f’Opere di S. Agostino, vol. XXIII/A,

Città Nuova, Roma 1984.14 Direttivi tal-Missal Ruman, 161.15 Ibid., 162.16 1 Kor 5,7.17 PIERINO BOSELLI, Veglia Pasquale e Anno Liturgico, Le rifles-

sioni di un Parroco, f’Celbrarare l’unità del Triduo Pasquale 9/3 (1994) 110-111.

18 Direttivi tal-Missal Ruman, 168. 19 Ibid.20 Cf. Dei Verbum, 4.21 Direttivi tal-Missal Ruman, 171.22 Ibid., 172.23 Cf. Rum 6, 3-11.24 Congregazione per il Culto Divino, Preparazione e cele-

brazione delle feste pasquali, n 91. (= Documenti: nuova serie/ 7) EDB, Bologna 1988, 21.

25 Praenotanda generalia di initiatione cristiana, n.2, in: EV, vol. 3, 1093.

26 Cf. Ìw 11, 52.27 Orndi Ìenerali g˙al-Litur©ija tas-Sig˙at, 70.


53


54

Jum l-OmmIx-xhur kollha minn tas-sena, Bir-ra©un mel’a˙na nlissnu,Mag˙hom g˙andhom xi tifkira, B˙ala l-ewwel kelma tag˙na,U˙ud sbie˙, o˙rajn tad-dwejjaq, Dik il-kelma ˙elwa u çkejknaPerò lkoll ta’ festa kbira. Mamma! Mamma! lill-omm tag˙na.

U minn fost dawn ix-xhur kollha G˙ax l-ommna a˙na nfittxuWie˙ed minnhom wisq jistag˙na, Meta l-fer˙ ji©i jΩurna,G˙aliex fih ilkoll kemm a˙na, Wil-fara© fi djulha nsibuIn˙ossuna ferm fer˙ana. Meta ‘l hemm jiftillu jdurna.

F’dan ix-xahar ilkoll niftakru G˙alhekk na˙seb li lkoll naqbluFl-g˙eΩeΩ ˙lejqa l’Alla tana, l’huma kiefra dawk l-ulied,Fil-ma˙buba omm, ˙anina, Li ta’ l-anqas darba f’senaFil-g˙aΩiΩa Mamma tag˙na. Ma ja˙sbux ftit fl-ommijiet.

Din hi l-mara li welditna L-aktar f’dawk li huma morda,U li ‘lkoll tag˙ha a˙na wlied, Jew biΩ-Ωmien img˙obbijin,Óadd u xejn ma’ iΩommha g˙alina, Jew o˙rajn dejjem we˙idhomMilli dduq, kull tip ta’ nkwiet. Jis˙tu x-xorti u d-destin.

Dan hi tag˙mlu b’kunvinzjoni Qatt la n˙allu fit-talb tag˙na,U b’im˙abba minn tal-©enn, Li niftakru fl-ommijiet,G˙al uliedha r©iel u nisa, Dawk li m’g˙adhomx aktar mag˙na,Bi tbatija u bl-ikbar dehen. G˙ax tad-dmug˙ ˙allew dal-wied.

G˙ax ir-rabta ta’ bejnietna G˙alhekk Mejju hu xahar sbejja˙,Mhux la kemm inti tfissirha, G˙ax iqim lill-ommijiet,G˙ax fil-la˙am hi minsu©a, Sew lil dawk li g˙adhom mag˙na,Il-mewt biss tista’ tkissirha. Kemm lil dawk ©a fis-smewwiet.

Euchar Mizzi, Qala – G˙awdex

“Din il-PoeΩija qed ter©a’ tidher peress li meta dehret, kienet ipprintjata ˙aΩin bi Ωball. G˙alhekk issa qed ner©g˙u nipprintjawha korretta kif suppost kellha tidher”.


55

Ma nkunux niΩbaljaw jekk ng˙idu li l-G˙id huwa l-akbar festa tal-Knisja u tg˙id kemm tg˙id fuqu qatt ma huwa biΩΩejjed. Huwa çelebrazzjoni tal-qawmien mill-mewt ta’ Kristu. Huwa ˙are© rebbie˙ biex ma jmutx aktar. Ji©ifieri Kristu ma re©ax g˙all-˙ajja ta’ qabel b˙al ma ©ara fil-kaΩ ta’ Lazzru, bin l-armla ta’ Najm, u bint Ìajru. Dawn re©g˙u g˙all-˙ajja ta’ qabel ma mietu. IΩda Kristu qam glorjuΩ. Il-qawmien ta’ Kristu jfisser il-glorja li fiha huwa da˙al fiha wara l-passjoni u l-mewt. Kristu rxuxtat, g˙alkemm kien ikun preΩenti daqqa f’post u daqqa f’ie˙or, ma jfissirx li kien xi fantaΩma. Infatti huwa kellu ©isem reali u fil-Van©eli nsibu wkoll li kien jiekol mal-appostli. Fil-©isem glorjuΩ huwa kellu l-pjagi. Dawn huma t-tifkira tal-passjoni u jfakkru kemm Ìesu bata g˙alina. Il-qawmien ta’ Kristu jfakkarna fil-qawmien ta’ dawk li jkunu mietu fil-grazzja ta’ Alla meta Ìesù ji©i glorjuΩ b˙ala m˙allef tal-bnedmin kollha biex jag˙mel ˙aqq mill-bnedmin kollha li g˙exu fid-dinja mill-˙olqien sat-tmiem.

L-GÓID IFISSER REBÓAL-G˙id mhuwiex biss ir-reb˙a ta’ Kristu. IΩda jfakkarna wkoll li jekk nimxu fuq it-tag˙lim ta’ Kristu nkunu nimxu lejn il-glorja. Ir-reb˙a ta’ Kristu hija g˙alhekk garanzija g˙alina. Tkun tama fierg˙a jekk dak li weg˙idna li ser iqajjimna ma qamx mill-mewt. San Pawl jg˙idilna li jekk Kristu ma qamx il-fidi tag˙na hija fierg˙a. IΩda qabel ma da˙al fil-glorja Kristu g˙adda mill-passjoni u minn tbatija ˙arxa. G˙alhekk nitqarrqu jekk na˙sbu li ser nid˙lu fil-glorja ming˙ajr it-tbatija. Veru li ˙add ma jie˙u gost ibati, iΩda dawk li j©orru s-salib tag˙hom bi Kristu, fi Kristu u ma’ Kristu, ser jirb˙u Ωgur.

Dan huwa l-qofol tal-misteru tal-G˙id. F’˙ajjitna daqqa ser nesperjenzaw b’xi mod il-passjoni ta’ Kristu u daqqa ie˙or il-qawmien tieg˙u. Nag˙ti ftit eΩempji. Wie˙ed jag˙mel sagrifiççju ji©ifieri jiçça˙˙ad u jbati iΩda wara jesperjenza paçi u fer˙. EΩempju ie˙or huwa ta’ meta wie˙ed ikun fid-dnub u jbiddel triqtu u jindem. Dan huwa wkoll qawmien. Ikun qam mid-dnub u mar f’dar il-Missier kif insibu fl-istorja tal-iben il-˙ali. Wara kollox anki l-ordni materjali jurina li ming˙ajr sagrifiççju ma jsir xejn. EΩempju huwa li biex wie˙ed jg˙addi mill-eΩamijiet irid jistudja, inkella je˙el.

L-GÓID HUWA TAMAHemm imbag˙ad dawk li tant qeg˙din i©arrbu tbatija li ˙ajjithom tkun qisha l-passjoni ta’ Kristu. IΩda dawn g˙adhom jitfarr©u li Kristu huwa preΩenti anki f’˙ajjithom. Jiftakru li anki Kristu waqa’ ta˙t il-piΩ tas-salib. U fuq is-salib ˙assu anki abbandunat minn Alla. IΩda din it-tra©edja ta’ in©ustizzja u tbatija inbidlet fil-glorja. Niftakru li kollox jiswa ta’ ©id g˙al dawk li j˙obbu lil Alla.

TIFSIRA TAT-TBATIJAA˙na qatt ma nistg˙u nifhmu t-triqat ta’ Alla. IΩda Alla g˙adda mit-tbatija lil Ibnu Sidna Ìesù Kristu, lill-Ver©ni Marija, lil San ÌuΩepp u bosta qaddisin. San Ìor© Preca jg˙idilna li Alla j˙obb il-ma˙bubin tieg˙u billi jg˙addihom mit-tbatija, je˙lishom mid-dnub il-mejjet kif ukoll ikunu ta’ okkaΩjoni li jag˙mlu l-©id lill-o˙rajn. Inkunu çari. Meta nitkellmu fuq it-tbatija ma rridux nag˙tu l-impressjoni li r-reli©jon nisranija hija wa˙da li ©©ieg˙el il-bniedem ibati. Pjuttost tag˙mlu aktar ottimist. Turih li wara din il-˙ajja hemm il-˙ajja eterna u l-qawmien. U g˙alhekk min jara lir-reli©jon nisranija xi sistema li xxekklu ma jkunx g˙adu fehem il-messa©© ta’ Kristu. It-tbatija teΩisti fid-dinja u ˙add ma jista’ jinnegaha. Pjuttost nistg˙u nbiddlu l-atte©©jament lejha nistg˙u. Jekk nerfg˙u s-salib tag˙na ma’ dak ta’ Kristu, is-salib tag˙na ser je˙fief. IΩda jekk nerfg˙uh we˙idna dan ser jitqal ˙afna u ag˙ar u ag˙ar ˙afna jekk wie˙ed je˙odha kontra Alla jew jiddispra.

L-GÓID IÌIBILNA L-FERÓL-G˙id huwa l-akbar festa tal-Knisja u hija wa˙da ta’ fer˙. Il-Knisja tifra˙ talli Kristu qam minn bejn l-imwiet. Tiççelebra l-˙elsien tag˙na mid-dnub u l-qerda tal-mewt. Ma jfissirx li wara li qam Kristu n-nies ma baqg˙ux imutu. IΩda dawk li jmutu “Fi Kristu, bi Kristu u ma’ Kristu” mhux biss jmorru l-©enna iΩda jqumu b’©isem irxuxtat fl-a˙˙ar jum. Ìesù g˙amel reb˙a fuq id-dnub u tana l-mezzi ji©ifieri s-sagramenti biex nirb˙u lid-dnub u ng˙ixu fil-grazzja ta’ Alla. B˙ala bnedmin ma nistg˙ux nifhmu sewwa xi jfisser l-G˙id peress li ma g˙andniex esperjenza tieg˙u. IΩda n©ibu f’mo˙˙na dawn il-ftit kelmiet: reb˙a ta’ Kristu, tama, glorja, fer˙, u ˙elsien.

Riflessjoni fuq l-G˙idminn Angelo Xuereb


56

Building ContractorCrane & Generator Hire

Tal-Kelba‘RayRità, Triq it-Tempju, Qala, Gozo

Tel: 21557847 / 21562532 Mobile: 9949 3169

Contact: Raymond CefaiPlot 24, Qasam Ta’ Dun Anton,

Xag˙ra, Gozo.Tel: 2156 3457Fax: 2156 4285Mob: 9945 0523


57

“Bi Kr istu, ma’ Kristu u fi Kristu”: b’dan il-kliem li s-Saçerdot itenni f’kull Quddiesa fi tmiem it-Talba E w k a r i s t i k a , nistg˙u nfissru fil-qosor il-˙ajja ta’ San GuΩepp, il-Missier Putattiv ta’ Ìesù Kristu u r- ra©el ©ust tal-Ver©ni Mar i ja . B’dan il-kliem, il-Qaddejja ta’ Alia, Madre Margerita

De Brincat, Fundatriçi tas-Sorijiet Frangiskani tal-Qalb ta’ Gesu’, kienet tfisser il-˙ajja Ii xtaqet tg˙ix u xtaqet tnebba˙ lis -Sorijiet tag˙ha. Infatti spiss naqraw fil-kitbiet tag˙ha espressjonijiet b˙al, “Dejjem ma’ Ìesù, dejjem g˙al Ìesu, dejjem f’Ìesu, l-G˙arus wisq ˙elu tag˙na”. Dan kollu wassal lil Madre Margerita biex, b˙al San ÌuΩepp tg˙ix ˙ajja g˙al kollox Kristolo©ika, ˙ajja g˙al Kristu u ma’ Kristu. IΩda tajjeb niftakru li Madre Margerita kella devozzjoni kbira lejn San ÌuΩepp u, allura, mhux g˙a©eb Ii kien San ÌuΩepp li nebba˙ha biex tg˙ix stil ta’ ˙ajja b˙al dik tieg˙u: ˙ajja kkonçentrata kollha kemm hi fuq Kristu Ìesù. Fi Ωmien il-Milied li kien wie˙ed mill-eg˙ΩeΩ Ωminijiet g˙aliha, kienet tixtieq toqg˙od qrib Ìesù Tarbija “fil-kumpanija ta’ l-Omm tieg˙u u tag˙na u ta’ San GuΩepp”. Lis-Sorijiet tag˙ha, hi u tfakkarhom li Omm l-G˙arus tista’ kollox b’rizq l-g˙arajjes ta’ Binha, kienet t˙e©©i©hom biex qatt “ma jinsew lil San GuΩepp li ˙arisulhom (lil Ìesù) b’tant im˙abba u tbatija”. Kienet temmen Ii “it-twajjeb San ÌuΩepp qatt ma jonqos li jipprovdi dak li ne˙tie©u.’’ Xhieda ta’ dan li qed ng˙idu narawh fil-fatt li meta Madre Margerita fl-1885 waslet fl-ewwel dar tal -Kongregazzjoni f’Malta, f’Birkirkara, b˙ala Superjura, sabet li d-dar kienet zg˙ira, imbeg˙da miç-çentru u ming˙ajr kappella. Biex jirnexxilha ssib dar akbar, talbet b’fiduçja lil San ÌuΩepp. U l-Qaddis ma damx ma pprovda dar akbar fi Triq San ÌuΩepp u li, fil-kantuniera tag˙ha kellha, b˙al ma g˙ad hemm sa llum, statwa tal-Qaddis Patrijarka. San ÌuΩepp kien sema’ t-talb ˙erqan ta’ Madre Margerita u pprovdielha l-me˙tie© g˙all-˙idma tal-Kongregazzjoni. Kien f’din id-dar li lejn tmiem l-1888, Madre Margerita ˙asset qawwa spiritwali

MADRE MARGERITA U SAN ÌUÛEPP

Minn Dun ÌuΩepp Gauci

kbira timbuttaha lejn G˙awdex u meta waslet fil- “Casa Madre” rnexxielha ssalva l-Kongregazzjoni mill-qerda tag˙ha. Sr Amadea Agius, fix-xhieda ©uramentata li ˙alliet fil-”Positio” - il-gabra ta’ xhieda u dokumenti dwar il-fundatriçi li tressqu mid-Djoçesi G˙awdxija lis-Santa Sede g˙all-proçess tal-Beatifikazzjoni u l -Kanonizzazzjoni ta’ Madre Margerita - tirrakkonta li darba wa˙da l-komunità sabet ru˙ha nieqsa minn kollox, imma l-Madre ma nkwetatx u afdat fil-˙arsien tal-Providenza. Wara ftit, ra©el mhux mag˙ruf ˙abbat il-bieb u offra somma flus g˙all-˙ti©ijiet tal-komunità. Madre Margerita dejjem qalet li dak ir-ra©el kien San ÌuΩepp Ii kien jg˙asses bla waqfien fuq i1-Kongregazzjoni. I I-ftu˙ tad-Dar tal-Qala f l-1885, l-ewwel dar ‘I barra mill-”Casa Madre” sewwasew 125 sena ilu, meta Dun ÌuΩepp Diacono li Ωviluppa I-Kongregazzjoni mill-G˙aqda tat-Tnax-il Stilla tal-Qalb ta’ Gesu’, kien Kappillan tal-Parroçça tal-Qala u Madre Margerita kienet di©à da˙let sewwa fil-˙ajja tal- Kongregazzjoni, kien sinjal çar tal-mentalità miftu˙ha lejn orizzonti kbar Ii kellha I-Madre dwar il -Kongregazzjoni, orizzonti li kienu kontra dawk ta’ Dun ÌuΩepp Diacono Ii riedha tibqa’ mag˙luqa fil - “Casa Madre” bi tnax-il Soru. U g˙alhekk, din id-Dar ta˙t il-˙arsien ta’ San ÌuΩepp, tidher fl-istorja ta’ I-istess Kongregazzjoni bnala profezija ta’ dak Ii hi lIum il-Kongregazzjoni, imxerrda mad-dinja kollha u mmarkata u injettata bl-ispirtu qaddis tal-Fundatrici. Nitolbu mhux biss biex ma ddumx ma sse˙˙ il-Beatifikazzjoni tal-Fundatriçi, imma wkoll biex il -Kongregazzjoni tiΩΩejjen b’aktar vokazzjoni ta’ tfajliet ©eneruΩi lesti li jkomplu l-˙idma mibdija b’tant ˙e©©a minn Madre Margerita u s-Sorijiet tag˙ha.


58


59


60

Fil-pastorali tar-Randan 2010, l-isfqijiet tag˙na tawna messa©© ta’ kura©©. Alla jeduka lill-poplu tieg˙u. Alla jimxi mag˙na biex jedukana u jiffurmana umanament u spiritwalment biex insiru bnedmin s˙a˙ mifruda mid-dnub u marbuta mar-rieda tieg˙u. Il-Knisja hija Omm u G˙alliema. Bl-istess Kelma ta’ Alla ‘tg˙allem, twiddeb u trawwem fis-sewwa’ (2 Tim 3,16). Ìesù gie jterraq fostna, ifittixna, isej˙ilna u jg˙allimna. Hu ‘it-Triq, il-Verità u l-Óajja’ (Ìw 14, 6). Lid-dixxipli qalilhom, ‘Min jibqa’ fija u jiena fih, dan jag˙mel ˙afna frott: g˙ax ming˙ajri ma tistg˙u tag˙mlu xejn’’ (Ìw 15, 5). Hu talab g˙ad-dixxipli , “Kif inti bg˙att lili fid-dinja, hekk jien nibg˙at lilhom fid-dinja’’ (Ìw 17,18) wara bag˙at lit-Tnax ‘ixandru s-Saltna ta’ Alla u jfejqu l-morda (Lq. 9,2), il-Mulej, ‘qabbad ukoll tnejn u sebg˙in o˙ra u bag˙thom tnejn, tnejn, qablu f’kull belt u post fejn kien se jmur hu, u qalilhom, “Il-˙sad huwa kbir, imma l-˙addiema huma ftit. Itolbu mela lil Sid il-˙sad biex jibg˙at ˙addiema g˙all-˙sad tieg˙u (Lq 10, 1-2). Il-Missjoni Djoçesana f’G˙awdex imxiet fuq l-istess passi fejn tant membri ta’ g˙aqdiet reli©juzi u komunitajiet ta’ talb marru jΩuru l-familji G˙awdxin. Fil-paroçça tag˙na ta’ San ÌuΩepp il-˙idma tal-lajçi membri tat-tliet komunitajiet ta’ talb fi ˙dan il-komunità parrokkjali hija sfiqa. Il-laqg˙at kull xahar g˙all-dawk li ilhom miΩΩew©in inqas minn g˙axar snin ukoll hi intiΩa biex jinserixxu dawn il-koppji fil-komunità parrokkjali iktar fil-fond. Ta’ min isemmi li kull quddiesa fil-paroçça jkollha animatur, kanturi u letturi u dawn kwaΩi kollha ˙ar©u mill-komunitajiet ta’ talb.

L-Arçipriet tal-parroçça, il-Kan. Dr Joe Zammit beda jzur il-familji fuq baΩi regolari biex jg˙allimhom il-Lectio Divina. Flok jistieden il-familji ji©u, imur ifittixhom hu. Imur filg˙axija ˙a jsib il-familja kollha, jitkellmu u jieklu flimkien, jaqraw silta mill-Bibbja, u jirrifflettu u jitolbu fuqha. Jaraw ukoll is-silta ‘l fejn twassalhom ˙alli jifhmu a˙jar kif qieg˙ed ikellimhom il-Mulej. Ir-respons hu qawwi u l-lista ta’ familji li wrew ix-xewqa g˙aΩ-Ωjara tal-arçipriet qieg˙da tikber minkejja li qieg˙ed jag˙mel Ωew© zjarat fil-gimg˙a. Dawn il-familji qeg˙din ji©u mlaqqg˙in mal-Kelma tal-Mulej. B˙alma Indri qal lil Xmun jisg˙u jg˙idu, ‘Sibna lil Mulej, (Ìw 1, 41). B˙alma Filippu mar jg˙id lil Natanjel, dawn il-familji jistg˙u jmorru jg˙idu lill-˙bieb, qraba u girien, ‘Sibna lil Dak li fuqu kitbu Mose fil-Li©i u l-Profeti.’’ (Ìw 1, 45). Dawn il-familji wie©bu g˙as-sej˙a ‘Ejjew u Taraw’ (Ìw 1, 39) u ‘marru mieg˙u u raw fejn kien joqg˙od, u dak in-nhar baqg˙u mieg˙u.’ (Ìw 1, 39) kienu g˙atxana g˙at-tag˙lim b˙alma kien l-ewnuku mill-Etopja li mar Ìerusalem u b˙alu staqsew, “kif nistg˙u nifhmu jekk xi ˙add ma jurinix?’ (Att 8, 31). Meta dawn il-familji jkomplu fit-triq li jqabbadhom l-arçipriet u jsiru aktar mid˙la tal-Kelma ta’ Alla, ikunu viçin tal-KonverΩjoni u t-ti©did spiritwali. Jibdew mixja li fiha jinfet˙u g˙all-Kelma u l-Im˙abba ta’ Alla, jibdew jg˙ixuhom u jwassluhom lill-o˙rajn bil-kelma u bl-istil ta’ ˙ajja mibdula tag˙hom. Jibdew jifhmu li ‘Is-Saltna ta’ Alla mhix ikel u xorb imma ©ustizzja u sliem u fer˙ fl-Ispirtu s-Santu (Rm 14, 17) u li ‘Ebda kelma mhux xierqa m’g˙andha to˙ro© minn fommok imma kliem sewwa skond il-˙tie©a. Kliem li jag˙mel ©id lil min jisimg˙u’. Jibdew mixja ta’ azzjoni spiritwali b˙alma qalilna S. Ìakbu, ‘kunu intom dawk li tag˙mlu l-Kelma u mhux tisimg˙uha biss u hekk tqarrqu bikom infuskom’. Meta nsiru mid˙la tal-Kelma ta’ Alla, nibdew bla ma rridu nipprofondixxu it-tag˙lim u ng˙ixuh g˙ax il-Kelma ta’ Alla taqta’ miΩ-Ωew© na˙at. La darba l-familji jifhmu a˙jar il-Kelma ta’ Alla u jibnu ˙ajjithom fuqha, jifhmu a˙jar kliem San Pawl, “B˙alma l-©isem wie˙ed u fih ˙afna membri, u l-membri kollha tal-©isem, g˙ad li huma ˙afna, jag˙mlu ©isem wie˙ed, hekk ukoll Kristu.’’ (1 Kor 12, 12). Ikunu jistg˙u jag˙rblu l-l-kliem, “B’hekk ma jkunx hemm firda fil-©isem, imma l-membri kollha ja˙sbu f’xulxin: jekk membru jbati, ibatu lkoll mieg˙u: jekk membru jitfa˙˙ar, jifir˙u lkoll mieg˙u. (1 Kor 12, 25-26) Familji li jafu japprezzaw il-valur tal-Kelma ta’ Alla fil-˙ajja tag˙hom mhux biss jinbidlu u ji©©eddu huma, imma jg˙inu biex tinbidel u tiggedded il-komunità parrokkjali billi jag˙tu sehem ikbar dejjem id f’id mal-kappillan u ta˙t id-direzzjoni tieg˙u. Il-˙idma pastorali ΩΩid fil-kwantità u fil-kwalità bl-g˙ajnuna ta’ lajçi m˙ejjija tajjeb li lesti jg˙inu lill-kappillan iwettaq il-pjan pastorali. “Intom ukoll tistg˙u tipprofettizzaw, imma wie˙ed wara l-ie˙or, sabiex ilkoll titg˙allmu u tag˙mlu l-qalb. L-ispirti tal-profeti g˙andhom ikunu ta˙t il-˙akma tal-profeti, g˙ax Alla mhux Alla tad-dizordni, izda tas-sliem’’ (1. Kor 14, 31-33)

minn minn Victor GrechVictor Grech


61

Gozo International CelebrationGozo International CelebrationCHRISTMAS EDITION 2009CHRISTMAS EDITION 2009

GOD REST YOU MERRY GENTLEMEN

In the background we are listening to the beautiful hymn God rest you merry gentlemen. It is a 15th century Christmas song which is still very popular even today. And its message is even more actual and profound. Because we all need rest. We are too much preoccupied with our daily woes. Some have even lost the ability to take it easy. As if everything depended on us. And we have to do it as quickly as possible. Even on our holidays we seem to have lost the art of relaxation. With our mobiles ringing so frequently we are back to our daily chores and

worries even if we are hundreds of miles away. That is why so many of us seem to be stressed. We have even transferred our stress on to our young ones because stress is contagious. Let us allow the Bethlehem babe to slow our life to be able to enjoy the smell of flowers around us, the smile of children’s’ faces and the thousands of stars in our cloudless sky. Our God is a happy God. Listen to the song and note the repetition of the words “comfort and joy”. Let us be happy. Let us look up to see the sky rather then down to see mud. But real happiness lies in giving not in getting. The shepherds were so happy because they were in the process of giving their time


62

and their gifts to the babe just born in the outskirts of Bethlehem. Let us learn their lesson. Christmas is a time of giving. We can give expensive gifts but the greatest present we can pass on to others is our attention. Let us find time to listen to other people sad stories and offer them our selfless love. The shepherds did enjoy moments of great happiness because they were ready to forget themselves. And leave all their possessions in His hands knowing for sure that they will be so very well guarded. As the words of the song say:

“And left their flocks a- feedingIn tempest storm and wind”.

The shepherds went as one group. A symbol of brotherhood and love, because division kills all joy.

They hurried to the cave as a little crowd with a common aim….that of seeing the baby King. Let us do our best to retain this fraternal atmosphere in a world which is sharply divided. Divided over territories, over colour of skin, over what we believe, over countries of birth, over different cultures. As if we want all others to adhere to our way of living. To become just like us. Let us be mindful of other cultures, other beliefs, other traditions and lifestyles. So that we can embrace each other despite all the differences. Because at the end of it we all children of the same God. Therefore brothers and sisters in the big family of a loving Father How different would our lives be if we can put God in the centre of our living. The advertisers are at all times and through all the media harping the


63

same message…buy to achieve joy….purchase to live comfortably…acquire to enjoy happiness…..achieve to gain satisfaction. But at the end of the day if we sideline God we will never relish inner “comfort and joy” because our heart was created for God and without Him we can never find real peace. But we have to be realistic. It is true – even if it hurts me to say it – that God has been out casted from our daily living. In the Country which proudly bears the slogan “In God we trust” it is illegal to pronounce the word God in any state classroom. Those same people who proudly sing “God save the Queen” feel that it is highly unethical to mention God in any public function. The new Europe has made it very clear that there is no place for God in the updated constitution because it is

felt as politically impolite to mention His name. And yet a few decades ago King George theV when presented with an important speech for the nation felt the need to call his secretary to tell him: “Dear friend I cannot deliver this speech because in it there is no mention of Almighty God. And I believe that without his help and intervention all our efforts will be useless”. And God was indeed included in that particular speech to the king’s satisfaction. Much water has passed under the bridge since then. Let us put Christ back in Christmas. Only then we would enjoy real comfort and joy….only then we would relish inner peace and rest. Because Christ is the reason for the season.

Dr Franco Mercieca


64

Christmas Edition 2009 - GICThe 13th edition of the ecumenical event, the Gozo International Celebration (GIC) was held on the 13th December in the Qala Parish Church to promote Gozo’s diversity of culture and heritage, the idea that inspired the Can. Dr Joe Zammit, archpriest of Qala to create and sustain this unique event. The chosen theme for this Christmas Edition was ‘God rest you merry, Gentlemen’. Many strive to find the peace and joy their heart yearns for in the purchasing power as if the more we buy, the greater will the joy be in our hearts. Gradually we discover that the void in our hearts has developed into an awesome yawning chasm. We can only find authentic, lasting and profound peace in God. If we sideline God, we will never feel truly fulfilled and our heart will remain an arid bleak desert. A Dutch Roman Catholic who attended the GIC gathered the atmosphere in a nutshell, “It was harmonious, peaceful, great, lovely.” Equally apt and concise were the comments of an English Anglican at the end of the event, “Excellent balance,” and of a German/British Roman Catholic, “Excellent presentation, excellent selection of works and artists.” This edition of the GIC was graced by the superb interpretions of ‘When a child is born’ (Zacer) and ‘I’m dreaming of a White Christmas’ (Irving Berlin) by local Soprano Ruth Portelli. The University Junior College Orchestra conducted by their musical director Manoel Pirotta, performed the Christmas March (Manoel Pirotta), Cantique de Noel (Adolpha Adam), Sanctuary of the Heart (Albert W.Ketelbey, Te Deum (Marc-Antoine Charpentier), Sliegh Ride (W.A. Mozart) and the Anthem to Gozo (Joseph Vella).

The local young talent Soprano Patricia Buttigieg, continued to make gigantic steps giving delightful interpretations together with the local Magnificat Choir of God Rest You Merry, Gentlemen (Traditional), Stille Nacht (Franz Gruber) and O Come all ye Faithful (Traditional). The ‘G˙awdex Handbell Ringers’ added their delightful touch to a truly Christmas feeling with two performaces. Meanwhile Gozitan artist Denis Mampalao created an impressive painting during the event. Another touching moment was the bestowing of ‘The Horace Mercieca Award’. This award in honour of a man who strived so hard to make the GIC such a memorable, highly artistic event, was awarded to the Qala Fund Raising Group, a dedicated group of volunteers who work hard all year round to cook delicious snacks to help the Parish, the Qala Local Council and several other Qala social groups to organise their activites.

Victor Grech


65

Il-ferg˙a tax-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla tal-Qala mis-17 sal-24 ta’ Jannar 2010 organizzat il-24 Missjoni Ω-Ûg˙ira; li tikkonsisti f’talb, tag˙lim, Ωjajjar lill-morda, Ωjajjar lill-familji, lit-tfal ta’ l-iskola u Ωjajjar fil-˙wienet mill-patrijiet u saçerdoti. Ing˙atat tifkira, ktejjeb tar-RuΩarju tad-Duluri lil kull familja fil-parroçça. Ing˙atat ukoll tifkira fil-˙wienet u lit-tfal. Billi din is-sena hi ddedikata lis-saçerdoti, it-tema kienet: ‘Kristu Saçerdot’. Matul din il-©img˙a l-W.R. Arçipriet Kan. Dr Joe Zammit, Dun Charles Buttigieg u Patri Peter Cachia O.S.A. nis©u l-omeliji dwar il-missjoni sabi˙a u g˙olja li g˙andu s-saçerdot. Din il-©img˙a la˙qet il-qofol tag˙ha l-Óadd b’Pontifikal mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech fejn

g˙amel l-omelija fuq ‘il-Ótie©a tat-Tag˙lim’. Wara mexxa l-Purçissjoni bl-Ewkaristija b’riparazzjoni g˙ad-dag˙a u g˙all-G˙aqda tal-Knejjes, mat-toroq imsej˙a tas-Salib. Kienet esperjenza sabi˙a tara l-g˙aqda u s-sagrifiççji kbar fost dawk kollha li taw sehemhom biex din il-©img˙a tirnexxi, speçjalment mill-helpers li kienu jakkompanjaw lis-saçerdoti jistennew wara l-bibien g˙all-kes˙a u nofs ta’ nhar minnhom g˙ax-xita. Kont t˙oss li l-Mulej qed ja˙dem u jmexxi kollox. Il-Mulej jix˙et il-Barka tieg˙u fuqkom u fuq il-familji tag˙kom. Fejn hemm l-g˙aqda u s-sagrifiççji hemm il-forza. Prosit u Grazzi lil kul˙add. Grazzi Mulej.

FISH MARKET

Fresh Fish Supplies

MGARR ROAD, GHAJNSIELEM, GOZOTEL: 21560 686 - 21555 668 - FAX: 21555 668 - MOBILE: 9943 9012

Il-Missjoni Ω-Ûg˙ira 2010Il-Missjoni Ω-Ûg˙ira 2010minn Ursula Theumaminn Ursula Theuma


66

G˙alija personali kien Ωmien ta’ grazzja u dan meta jien smajt lil Ìesù isejja˙li biex flimkien ma’ wa˙da minn s˙abi mmorru nakkumpanjaw lil Father g˙and il-familji waqt il-Missjoni Ω-Ûg˙ira organizzata mix-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla. Meta t˙alli lil Alla ja˙dem f’˙ajtek, Alla ˙a ja˙dem. Tg˙iduli mhux kemm qg˙adt barra g˙all-ksie˙ u l-bard. B’daqshekk m’g˙amlit xejn. Meta rajt lil Kristu fil-persuna tal-Patri die˙el g˙and kull familja u rajt li qed ji©i milqug˙ mhux biss b˙ala saçerdot imma laqg˙uh b’fer˙ u b’çerta kordjalità u bi tbissima u kemm ˙in twal g˙addew il-familji tag˙na mas-saçerdot, jiena çerta li Ìesù xerred xita ta’ grazzji. Bdew içemplu lil xulxin u jg˙idulna: “Il-Father g˙and il-˙abiba tieg˙i g˙adu ma marx taf. Qed jistennewh’’. O˙rajn kienu g˙adhom jaslu mix-xog˙ol, kuntenti li waslu fil-˙in opportun. Wie˙ed ie˙or billi ja˙dem fix-xog˙ol tal-kostruzzjoni qalilna: “Óa mmur nin˙asel. Jien dalwaqt no˙ro© nilqg˙u’’. NiΩel, feta˙lu, dam ˙afna jifta˙ qalbu mieg˙u u xtaq li jberiklu lil martu u lil uliedu. Il-Father qallu: Óa npo©©i idejja fuq rasek, nag˙mlu talba g˙alihom, imbag˙ad berikom int minfloki’’. Imma sakemm dan il-missier mar ji©bor lil uliedu, sab li l-Father g˙adu fl-in˙awi; ˙dejn id-dar tieg˙u. Hu riedna bilfors ng˙idulu biex jid˙ol ibierekhomlu. Jien dan g˙alija kien ©est ta’ veru missier li mhux biss i˙addan id-don tal-fidi, imma jg˙ixha b’©enwinità. Fatt ie˙or li kompla jimlieni b’kura©© meta mara

o˙ra tal-familja xtaqet li n˙alluha g˙all-a˙˙ar biex jil˙aq ji©i Ωew©ha mix-xog˙ol u wara ried iwassal lit-tfal g˙at-tag˙lim tad-Duttrina. Qaltilna: “Nixtieq li jkun hawn ir-ra©el preΩenti, waqt li l-Father ikun hawn’’ u hekk nassumi li jkunu jistg˙u jitolbu flimkien b˙ala koppja. Mara o˙ra tal-familja ˙ar©et fil-veranda tistaqsi g˙all-Father u minkejjja li kellha qadja x’tag˙mel xorta ˙adet paçenzja tistennieh u meta l-Father da˙al g˙and il-familja tag˙ha, ma qag˙ditx tara l-qadja li kellha tag˙mel g˙ax uΩat ˙in sostanzjali minn din il-grazzja li Ìesù tefa’ ©o darha u fuq il-familja tag˙ha. FiΩ-Ωona fejn konna a˙na kul˙add laqa’ lil Kristu fil-persuna tas-saçerdot. Waqt li konna barra fil-ksie˙ u l-bard, tlabna g˙al dawk il-familji biex il-Madonna b˙ala s-Sultana tal-familji tmiss il-qlub ta’ kull wie˙ed u wa˙da minnhom, t˙ares l-innoçenza tat-tfal u lil Ommna Marija ˙assejtha tg˙idilhom: “Ilqg˙uh lil Ìesù Ibni fil-persuna ta’ dan is-saçerdot, u ag˙mlu dak kollu li jg˙idilkom Hu.’’ Kul˙add laqg˙u, sew min kien g˙adu jasal dak il-˙in, min bit-tfal, min mix-xog˙ol, min ©ot-trab g˙ax qeg˙din jirrran©aw id-dar. Kul˙add bi tbissima fuq fommu g˙ax fejn hemm Ìesù hemm il-fer˙, hemm il-paçi, hemm is-sliem ta’ veru. Kristu g˙adu ji©i milqug˙ u l-fjamma tal-fidi hemm g˙adha fil-familji.

L-Esperjenza tal-Missjoni Ω-Ûg˙ira L-Esperjenza tal-Missjoni Ω-Ûg˙ira tax-Xirka tal-Isem tax-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ AllaImqaddes ta’ Allaminn Mary Josette Xerriminn Mary Josette Xerri


67

L-idea li minn Ωmien g˙all-ie˙or isiru Ωjajar lill-˙wienet jew kaΩini ta’ kull tip b˙ala parti minn attività pastorali issa da˙let mhux ˙aΩin fuq baΩi djoçesana, l-iktar fir-Randan. Din l-inizjattiva ori©inat f’G˙awdex fuq l-eΩempju u t-tip ta’ appostolat li jsir Malta mill-membri tax-Xirka ta’ l-Isem Imqaddes ta’ Alla, fejn jie˙du sehem lajçi r©iel impenjati f’g˙aqdiet reli©juΩi flimkien ma’ g˙add ta’ saçerdoti. Dan l-appostolat da˙al ukoll b˙ala parti mill-kalendarju tal-attivitajiet reli©juΩi ta’ xi parroççi, barra dawk iΩ-Ωjajar lill-familji li huma iktar komuni u li bihom ji©i mfakkar xi avveniment partikolari li tkun qed torganizza l-komunità parrokkjali. Dawn tal-a˙˙ar isiru fuq sistema iktar konfidenzjali u g˙alhekk differenti minn dawk tal-˙wienet li jift˙u bil-lejl g˙al skop ta’ rikreazzjoni jew postijiet ta’ laqg˙at. IΩ-Ωjajjar lil dawn il-˙wienet fil-parroçça tal-Qala, barra dawk ta’ Ωmien ir-Randan, sabu posthom matul il-©img˙a ta’ attivitajiet li l-membri tax-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ Alla tal-lokal jiççelebraw b˙ala l-Missjoni Ω-Ûg˙ira, li dis-sena kellha t-tema “Kristu Saçerdot”. Il-˙wienet fil-lista jkunu ©ew mistiedna biex jilqg˙u dawn iΩ-Ωjajjar u anki nfurmati bil-©urnata u l-˙in. Mhux dejjem façli l-g˙aΩla ta’ meta l-a˙jar isiru laqg˙at b˙al dawn alavolja ma jie˙dux tul ta’ ˙in, u dan min˙abba ra©unijiet varji, b˙al per eΩempju fi ©ranet meta jkun hemm çerti programmi televiΩivi, klijenti tal-okkaΩjoni jew f’˙inijiet ta’ log˙ob kompetittiv.

Dawn mhux dejjem japplikaw g˙al kullimkien. Dis-sena dil-©img˙a re©g˙et saret f’Jannar, u b˙al fl-img˙oddi dawk preΩenti fil-˙wienet twasslilhom messa©© qasir waqt li tqassmitilhom xbieha tal-Madonna b’talba u li tista’ tinΩamm fuq dak li jkun. Fil-fatt kien hemm min wera li g˙adu j©orr fil-kartiera t-tifkira tas-sena ta’ qabel. Jekk ma jkunx hemm interventi mis-semmieg˙a l-laqg˙a ssir iktar b’mod informali wara li ting˙ad xi talba qasira. Billi dawk preΩenti f’postijiet b˙al dawn huma aktarx ir©iel jew ©uvintur, li mhux se jkunu mid˙la ta’ xi g˙aqda reli©juΩa, tista’ tkun okkaΩjoni utli g˙alihom biex i˙ossuhom liberi li jitkellmu jew jesprimu dak li jidhrilhom. Hija xi ˙a©a li mhix tant komuni g˙alihom fil-preΩenΩa ta’ saçerdot, u g˙alhekk g˙andha ting˙atalhom il-possibiltà li jaqsmu ma’ o˙rajn xi punti ta’ tag˙rif jew diskussjoni, dejjem fil-prudenza u skont is-su©©ett li jkun. Ma jonqsux dawk l-individwi li jistqarru l-problemi personali tag˙hom b’mod privat jew anki quddiem s˙abhom. Jistg˙u jitfaççaw kaΩijiet partikulari, anki fejn ikun hemm barranin jew dawk li g˙andhom twemmin ie˙or li mhux dak kattolku, jew g˙ax i˙ossuhom f’xi diffikultà. Fejn wie˙ed josserva li l-kuntatt jista’ jitwal, m’g˙andux jispiçça ˙esrem, jekk jista’ jitkompla fi ©ranet o˙ra, fuq livell personali. Il-fatt li jkun sar l-ewwel pass jista’ jkun mument li j˙alli xi frott spiritwali, kif taf ta˙dem il-grazzja ta’ Alla.

Ûjarat fil-Ówienet ta’ bil-lejlÛjarat fil-Ówienet ta’ bil-lejlminn Mons. Salv Grimaminn Mons. Salv Grima

Ìunju qieg˙ed joqrob, l-ajrijiet sbie˙, çelesti.Jien kollni ˙e©©a m˙ejji biex immur il-Festi!Im˙abba, virtu’, u g˙erf ftit fihom telf.L-iljieli twal ˙afna, n˙osshom qed i©ennuni:G˙aliex l-ilma, ma tilifx kelma;Waqt illi l-inbid pur tilef l-unur,Titfg˙u f’Ωaqqek jitla’ f’rasek,Jag˙mel trampi ta’ mi©nun.Sabi˙a l-˙ajja kif ˙alaqha Alla.Imma l-bniedem prepotenti ˙assarha.Bla dubju jien bniedem li j˙obb is-sewwa; U nobg˙od id-dnewwa!

}sibijietJoe Cutajar

Fejnhom il-filosofi FrançiΩi, li merew il-filosofija?

Xorta wa˙da dawn ma rawx is-sbu˙ija tal-Óolqien, l-armonija.

Wara snin nokrob b’u©ig˙ tremend;Ninsab g˙al darb’o˙ra kif irid Alla, fidil lejh u attent.

Il-Kunçizzjoni, u San ÌuΩepp ne˙˙ewli l-u©ig˙:G˙aliex ng˙id il-pura verita’ dawn jien in˙obbhom qatig˙!

Ejjew ˙bieb tieg˙i kantawli melodija,G˙aliex jien in˙kimt minn nostal©ija qawwija.

Qala qalija; x’rigal stajt nag˙tik aqwa mill-poeΩija?


68

Is-Seminar tal-Parroçça tal-Qala kien mifrux fuq jumejn, is-Sibt 13 u l-Óadd 14 ta’ Marzu 2010. Is-Sibt l-Arçipriet, Kan. Dr Joe Zammit evalwa t-tag˙lim Kateketiku kif ipprogrammat fil-fuljett ‘Tag˙lim Nisrani g˙al kull kategorija’ bit-tema ‘Ag˙mlu kull ma jg˙idilkom hu’ (Ìw 2:5). Il-kelma ‘Ag˙mlu’ tiddomina l-Pjan Pastorali 2009-2010 li ˙ejjiet il-Parroçça Arçipretali tal-Qala. Per ezempju t-tema mag˙Ωula g˙al ftu˙ tas-Sena Kateketika (Ottubru 2009) kienet ‘Intom ˙biebi jekk tag˙mlu dak li jiena nikkmandakom’. It-tema abbinata ma’ kull xahar hi sentenza me˙uda mill-Iskrittura Mqaddsa u fiha l-verb ‘g˙amel’ li juri çar u tond il-˙tie©a li lkoll na˙dmu bil-modi varji tag˙na biex nissieltu u ng˙ixu l-Kelma u l-Im˙abba ta’ Alla u ng˙inu lill-o˙rajn b’umiltà u impenn biex jag˙mlu l-istess fil-˙ajja ta’ kuljum.

IS-SEMINAR PARROKKJALIIS-SEMINAR PARROKKJALI

It-tag˙lim tad-duttrina (Prekinder, l-Ewwel, it-Tieni u t-Tielet sena) sejjer tajjeb b’attendenza regolari tat-tfal kif jirriΩulta minn laqg˙a riçenti tal-kumitat kateketiku. Wara li saret evalwazzjoni qasira tat-tag˙lim fil-Museum tas-subien u tal-bniet, tal-Grupp tal-Vokazzjonijiet, tal-Azzjoni Kattolika u tal-Legjun ta’ Marija, saret evalwazzjoni fuq it-tieni kors tal-g˙arajjes ta’ din is- sena u tal-laqg˙a ta’ kull xahar tal-miΩΩew©in fl-a˙˙ar g˙axar snin, tal-ommijiet, tal-ir©iel, u tal-adoloxxenti. L-arçipriet spjega kif qieg˙ed iΩur l-familji (tnejn fil-gimg˙a) biex jg˙allimhom il-Lectio Divina bl-iskop li l-lajçi jsiru aktar mid˙la tal-Kelma ta’ Alla, ji©©ieldu spiritwalment permezz tal-Kelma u jag˙tu sehem akbar fil-parroçça. Ìie innotat li minkejja n-nuqqas ta’ saçerdoti, il-kuntatt mal-poplu hu kontinwu. L-arçipriet spjega x’©ara fil-kaΩ tas-saçerdot anzjan Dun An© u radd il-˙ajr lil dawk kollha li g˙enu biex jie˙du ˙siebu.

Marzu 2010Marzu 2010minn Victor Grechminn Victor Grech


69

Fis-sezzjoni tal-Óadd filg˙odu ng˙atat ˙arsa lejn il-propjetà tal-parroçça tal-Qala u x-xog˙ol ta’ manutenzjoni li sar u g˙adu jsir b’mod partikulari kif ©ie irran©at garaxx g˙all-armar, l-istudjows tar-Radju u d-dar ta’ l-arçipriet. L-arçipriet ta rendikont finanzjarju. Ing˙atat ˙arsa lejn ix-xog˙lijiet artistiçi li saru fil-knisja u tkellmu dwarhom Joe Mifsud u Karmnu Curmi. Hu mportanti li l-paruççani Qalin jkunu jafu b’dak kollu li qieg˙ed isir ˙alli japprezzaw dejjem iktar.

Fis-sezzjoni ta’ f i lg˙axija saru g˙add ta’ kummenti u su©©erimenti li ©ew diskussi. Iççentraw l-iktar in-numri ta’ adoloxxenti li qeg˙din jiltaqg˙u regolarment, il-Lectio Divina fid-djar tal-familji, u l-˙tie©a li l-lezzjonijiet tad-duttrina tat-tfal iΩ-Ωg˙ar ikunu jinkludu spjegazzjoni dettaljata tar-rit tal-quddiesa. Ìew diskussi modi kif intejbu dawn it-tliet oqsma ta’ tag˙lim.


70

Saret tradizzjoni annwali. L-istudenti tas-sitt sena tal-Iskola Primarja tas-Si©©iewi (Kulle©© San Injazju) jitilg˙u lkoll flimkien ©ewwa G˙awdex g˙al tliet ijiem ta’ viΩta edukattiva li te˙odhom mill-MuΩewijiet tac-Çittadella sal-Mit˙na ta’ Kola, mill-G˙ar ta’ Ninu sat-Tempju tal-Ìgantija. Mawra li tag˙tihom Ωvog g˙al mixjiet sbie˙ fil-kampanja G˙awdxija, minn dik fuq l-G˙olja tal-G˙ammar ˙dejn ta’ Pinu, lejn Wied il-G˙asri u sa˙ansitra fuq l-g˙olja sa ˙dejn is-Salvatur ta’ Marsalforn. Imma dan l-a˙˙ar ftit snin Ωdiedet tradizzjoni o˙ra: l-ewwel waqfa tkun g˙all-quddiesa ©ewwa l-Parroçça tant ˙elwa tal-Qala. Is-sena l-o˙ra kien proprju f’Jum il-Festa tant g˙aΩiΩa ta’ San ÌuΩepp.

L-EWWEL WAQFA - IL-QALAL-EWWEL WAQFA - IL-QALA

Din is-sena kien lejlet il-festa imma r-Reverendu Kanonku Dr Joe Zammit aççetta mill-ewwel li jqaddes apposta g˙alina. Fil-quddiesa kul˙add talab sabiex ikollna tlett ijiem kalmi u bla inçidenti. Tlabna wkoll g˙all-g˙eΩieΩ tag˙na li b˙alissa g˙addejjin minn Ωmien diffiçli. L-istudenti ©ew im˙e©©a fil-priedka jibqg˙u jg˙ixu ˙ajja sempliçi u bla dnub. B’hekk din il-mawra setg˙et tibda b’attività reli©juΩa li tg˙aqqad il-grupp ta’ aktar minn ˙amsin tifel u tifla flimkien mal-g˙alliema tag˙hom u trawwimhom f’edukazzjoni nisranija u soçjali.

Patrick DecelisAssistant Kap, Kulle©© S. Injazju - Primarja Si©©iewi


71

G˙al darb’o˙ra il-kumpanija LAGA - The Silversmiths, ibbaΩata ©ewwa Óal-Luqa Malta, ©iet kummissjonata mill-Arçipriet tal-Qala G˙awdex, Dun Joe Zammit sabiex tirrestawra biçça xog˙ol prezzjuΩa tal-fidda. Din hija lampier antik li jintrama fil-knisja tal-Kunçizzjoni ©ewwa din il-parroçça. Dan juri illi d-diversi xog˙lijiet Ii saru qabel minn din il-kumpanija g˙al din il-Parroçça ©ew milqug˙a tajjeb u kienu ta’ sodisfazzjon kemm g˙all-Arçipriet kif ukoll g˙all-parruççani. Anke g˙alina b˙ala kumpanija in˙ossuna kburin Ii stajna ner©g˙u nag˙tu il-kontribut tag˙na sabiex il-patrimonju artistiku ta’ din il-parroçça jkun restawrat kif suppost sabiex ikun jista’ jitgawda minn kull˙add. Tajjeb ng˙idu Ii dawn l-o©©etti g˙andhom ji©u m˙arsa ˙alli ta’ warajna jkunu jistg˙u igawduhom ukoll. Din id-darba konna mitluba nirrestawraw lampier antik tal-fidda li b’xorti ˙aΩina kien f’kundizzjoni daqsxejn imwera. Dan il-lampier kellu bosta daqqiet u tiçrit fil-fidda, waqt Ii xi biççiet kienu tmermru. Dan probabbli billi matul iΩ-Ωmien kienu saru fuqu xi tiswijiet illi aktar g˙amlu ˙sara milli ©id. G˙alhekk xi partijiet kellhom ji©u mibdula f’biççiet ©odda b’mod illi jinΩamm id-disinn ori©inali. Illum dan il-lampier ta’ valur, b’sodisfazzjon kbir g˙al kumpanija LAGA-The Silversmiths jista’ jer©a’ jintrama fil-knisja biex kull˙add jista’ japprezzah mill-©did. lrridu g˙alhekk nirringrazzjaw lill-Arçipriet Dun Joe Zammit g˙al mod kif jie˙u ˙sieb il -valur tal-patrimonju tal-Qala, japprezzah u jesponih biex ikun jista’ jitgawda minn kul˙add.

Joe Galea Cavallazzi

Il-Lampier Il-Lampier tas-Santwarjutas-Santwarju


72

San ÌuΩepp Sultan, Patrun tal-Óaddiema Ersaq ja Mejju fuq il-GΩira tag˙na U libbes bis-sbu˙ija kullimkien Farra© ‘l qlubna w ag˙milna fer˙ana Sabbar bi ©mielek il-hemm fil-˙addiem.

Er©a’ ja Mejju ressaq fuq gΩiritna Il-©id li int kont taf iΩΩejjen bih Djar in-nies tag˙na w ibqa’ f’˙ajjitna Id-dawl, it-tama, is-sliem u l-mistrie˙.

Int kont il-mag˙Ωul biex fl-ewwel jum tieg˙ek Jil˙aq sultan, ÌuΩeppi “il-Óaddiem” Ifra˙ ja Mejju w a˙na wkoll mieg˙ek Nifir˙u g˙ax bih isaltan is-sliem.

Mit-tron Ìuzeppi kebbsilna g˙al xulxin, In-nar ta’ m˙abbtek li jΩommna henjin.

ÌuΩe Agius Bonello

Lill-”Magnus”!Magnus ta’ qalbi, jien lilek nag˙tik çurkettTad-djamanti u dan Ωomm g˙ax hekk l-etikett!Fuq kollox dan huwa mis-sbie˙ nettU fih tar l-ilwien ta’ ©wejn˙ajn il-farfett!

Nag˙millek ukoll bukkett ward ifu˙ daqs l-inçensU nqeg˙dulek fit-tempju glorjuΩ fejn tistkenn!Hemm quddiemek irridu sewwa sew,Óalli Lilek nitolbu l-barka u dlonk ninqdew!

Le, Kbir ÌuΩeppi, mhux b’bukkett ward u b’çurkettSe nurik biss im˙abbti, ’ma bewsa mill-kbar nett!Nitolbok taççettaha ˙ier©a minn qalb mimlija m˙abbaU t˙allix li qatt fiha l-˙aΩen jitrabba!

San ÌuΩepp ta’ qalbi, Ωgur mhux minnek ikunLi bniedem ji©©ennen qalb l-irwiefen tad-dnub!Int tjieba bla qies, jixraqlek kull ©ieh,U g˙alhekk tar-rejjiet jixraqlek l-ifjen ilbies!

O kbir Patrun tag˙na, ˙ares nitolbok ’l ra˙alna:Kap, qassisin, bdiewa u ˙addiema lkoll fer˙ana!Ibqa’ tag˙na l-“Magnus’’ anke g˙at-tfal da˙kana,˙alli nibqg˙u ng˙oΩΩuk sa ma x-xag˙ar jibjad tajjara.

Joe Cutajar


73

Kien ili na˙seb fuq il-jum tal-llum (25 ta’ Jannar 2010). Ma ridtx li jg˙addi g˙eluq il-mitt sena mit-twelid ta’ missieri ming˙ajr l-ebda rikonoxximent. Kien il-˙sieb tieg˙i li ˙uti u jien niltaqg˙u flimkien biex infakkru din id-data sinifikanti. Óassejt li fis-snin li g˙exna b˙ala tfal u l-quddiem iΩjed, nisa u r©iel, kollha mexjin fi triq li g˙aΩilna, kien hemm forza li torbotna flimkien u li ti©bidna lura lejn id-dar fejn g˙exna u kbirna. Din il-forza kienu l-©enituri tag˙na li llum g˙addew g˙al ˙ajja o˙ra. Pero t-tifkiriet tag˙hom huma ˙ajjin f’mo˙˙na u f’qalbna u g˙alekk ridt li llum, f’g˙eluq il-mitt sena min twelidu niltaqg˙u flimkien biex inroddu ˙ajr lil missierna ta’ dak kollu li tag˙na u g˙amel mag˙na u fl-istess ˙in inΩommu friska f’mo˙˙na il-memorja tieg˙u. Meta ftit ©img˙at ilu, l-ewwel Dun Charles u warajh Paul Buttigieg, is-Sindku, semmewli din id-data u wrewni ix-xewqa li ti©i çelebrata mhux biss mill-familja imma wkoll mir-ra˙al tal-Qala, ˙adt gost kbir g˙ax rajt li g˙alkemm ilu tnax il-sena li ©ie nieqes, mhux a˙na biss imma o˙rajn ukoll jiftakru f’dak kollu li g˙amel tul ˙ajtu partikolarment g˙ar-ra˙al tal-Qala. Meta t˙ares lura tistaqsi lilek innifsek, kif jista’ wie˙ed jag˙mel daqshekk. Missieri kien attiv f’diversi oqsma. B˙ala karriera kien fil-qasam tal-edukazjoni. Beda b˙ala g˙alliem u g˙adda minn livell g˙all-ie˙or sa ma spiçça Education Officer g˙al G˙awdex. It-tag˙lim kien il-mimmi t’g˙ajnejh. Avolja ta’ 27 sena kien di©a’ kap ta skola però xorta baqa’ jg˙allem, mhux fil-klassi imma kullimkien u kull ˙in. B˙al ma g˙allem lilna, g˙allem il-˙afna u ˙afna o˙rajn u ma kien i˙alli l-ebda okkaΩjoni tg˙addi fejn jista’ jg˙allem ˙a©a jew o˙ra. Nitkellem mill-esperjenza tieg˙i. Dak kollu li naf kellu l-fundamenti tieg˙u f’dak li g˙allimni hu, tag˙lim li ma kien jaqta’ xejn. Kien hu li rawwam fina im˙abba g˙al-kotba tant li illum avolja kbirna w xja˙na ˙add minna ma jkun komdu jekk ma jkollux ktieb x’jaqra. Qatt ma ©ag˙lna naqraw ktieb bil-fors, imma kien jitkellem mag˙na fuq kotba u jikwotalna u hekk iqajjem fina kurΩità biex inkunu nafu iΩjed. U b˙al ma g˙amel mag˙na g˙amel ma o˙rajn. Kul˙add kien isejja˙lu Surmast. Rari li smajt lil xi ˙add isejja˙lu b’ismu, u veru kien jist˙oqqlu l-isem ta’ Surmast. Però avolja kien daqshekk meg˙di fit-tag˙lim kien jinterressa ruhu u jsib ˙in g˙all-affarijiet o˙rajn. Kien iservi fuq ˙afna kumitati, kemm governattivi kif ukoll soçjali, u kull fejn kien serva b’impenn. Óadem fl-interess tal-g˙alliema fil-Gozo Commitee fi ˙dan l-Malta Union of Teachers. Óadem fl-interess tal-Edukazzjoni b˙ala membru tal-Board of Education. Meta twaqqfu l-kumitati lokali ˙adem fl-

interess tal-Qala u wara, b˙ala rapprezentat tal-Qala fil-Gozo Civic Council, ˙adem mhux biss fl-interess tal-Qala, imma wkoll fl-interess ta’ G˙awdex kollu b˙ala Chairman fil-kumitat tax-xog˙ol u wara b˙ala president. Óadem ukoll fl-interess tal-knisja. Kien wie˙ed mill-fundaturi tal-Azzjoni Kattolika f’G˙awdex u stinka biex l-Azzjoni Kattolika tid˙ol f’kull ra˙al tal-gΩira. Il-Qala kien l-ewwel ra˙al li kellu ç-çirkolu tal-Azzjoni Kattolika. IΩda g˙alkemm kien impjegat f’tant oqsma lil Qala qatt ma’ ta it-tieni post. Dejjem kienet l-ewwel f’mo˙˙u u f’qalbu. Kien hu li qajjem l-interess fil-wirt storiku tag˙ha u fittex u qalleb biex jikteb l-istorja tag˙ha. Kien dejjem il-forza li tmexxi fl-avvenimenti l-kbar ta’ ra˙alna. G˙alkemm kont g˙adni Ωg˙ira, però niftakar il-˙e©©a li biha ˙adem biex ji©i mag˙ruf b˙ala iben il-Qala, l-ewwel isqof t’G˙awdex Mons. Mikiel Buttigieg. Fl-inkoronazzjoni tal-Kunçizzjoni mhux biss ˙adem fuq li ˙adem biex jikkordina dak kollu li sar imma kien i˙abrek biex il-kuruna tkun imΩejna bl-aktar mod li jixraq lill-kwadru prezzjuΩ. Kien hu li re©a ˙e©©e© g˙al-inkurunazzjoni tal-kwadru ta’ San Guzepp u aktar tard biex ikun inkurunat ukoll il-kwadru ta’ Santa Marija tal-Qala biex hekk dan il-kwadru jkollu l-apprezzament li tixraqlu b˙ala kwadru devot u ta’ pre©ju. Il-MuΩew tal-knisja li ji©bor fih it-teΩori tal-knisja kienet ˙lieqa o˙ra tieg˙u. Però il-kwalità partikolari ta’ missieri, kienet li minkejja li kien daqstant impenjat b’affarijiet li je˙tie©u ˙in u ener©ija, dejjem g˙ex qalb in-nies. Fi Ωmien meta kien hawn illitteralizmu kbir, u servizzi soçjali ftit li xejn, hu kien il-kolonna li fuqha jistrie˙u n-nies tal-Qala u anki ta’ barra mil-Qala. Kienu jfittxuh f’kull bΩonn li kien ikollhom. Min sempliçiment irid jikteb ittra lil niesu msefrin, min biex jimla xi formoli l-aktar dawk marbuta ma’ biedja, min biex jag˙mel applikazzjoni u fuq kollox denunzji fejn min kien ikollu bΩonn tag˙ha g˙ax ikun tilef lil xi ˙add mill-familja, kien je˙tie© bniedem ma’ min jafda. Il-bieb tad-dar kien miftu˙ g˙al kul˙add u kien jilqa’ lil kul˙add. Illum il-˙ajja tbiddlet, u hemm ˙afna iktar mezzi ta’ edukazzjoni, u g˙alhekk hu diffiçli biex iΩ-Ωg˙ar japprezzaw il-valur ta’ bniedem b˙al ma kien missieri. Però hi x-xewqa tag˙na li jibqa’ mfakkar mhux b˙ala bniedem prominenti imma b˙ala bniedem li bl-im˙abba li kellu g˙al ra˙al twelidu, g˙an-nies tieg˙u u g˙al-familja, kien veru ezempju u dawl g˙al dawk li jafuh. J’Alla t-tifkira ta’ g˙eluq il-mitt sena minn twelidu sservi biex ismu jibqa’ dejjem frisk fil-qalb u l-mo˙˙ ta’ wliedu u wlied uliedu u mag˙hom in-nies tal-Qala...

GÓELUQ IL-MITT SENA MIT-TWELID TAS-SURMAST ANTON BUTTIGIEG

25 ta’ Jannar 2010

minn Josette Buttigieg


7474

Mid-Djarju ta’{u\epp Debono Mid-Djarju ta’{u\epp Debono (13)(13)

Mi©bura u ppreΩentata minn: Euchar Mizzi

It-Tielet Kapitlu: It-Tieni Parti - Jaqbad mill-˙ar©a - Jannar 2010:

1. “Il-Qala tfakkar l-45 SENA mindu l-Parroçça Ìiet Mg˙ollija G˙ad-Dinjità ta’ PARROÇÇA ARÇIPRETALI”

Id-Djoçesi ta’ G˙awdex kienet qed tipprepara sabiex tiffeste©©a g˙eluq il-mitt sena mit-twaqqif tad-Djoçesi tag˙ha mill-Qdusija Tieg˙u l-Papa Piju IX, permezz tal-Bolla Singularis Amore (B’im˙abba liema b˙ala) tas-16 ta’ Settembru 1864. Kif wie˙ed jista’ jimma©ina dan kien avveniment kbir u singulari g˙all-gΩira G˙awdxija g˙aliex minn dak inhar ‘il quddiem, G˙awdex sar Djoçesi g˙alih, maqtug˙ minn dik ta’ Malta, filwaqt li din ta’ l-a˙˙ar, imbag˙ad b’effett ta’ hekk saret Arçidjoçesi. Kul l Djoçesi tkun immexxija minn Isqof Djoçesan, li jkun ir-Rag˙aj Spiritwali u Reli©juΩ responsabbli minnha. B˙ala l-Ewwel Isqof ta’ din id-Djoçesi t’G˙awdex, ©ie mag˙Ωul u ma˙tur, Mons. Mikiel Fran©isk Butti©ie©, bniedem tar-ru˙, twajjeb, u g˙aref, iben il-Qala, li twieled fit-3 ta’ Novembru 1793, fid-dar numru 30, Triq l-Imgarr, illum Triq it-28 t’April, 1688. Mons. Butti©ie© kien ma˙tur mill-Q.T. il-Papa Piju IX, Isqof ta’ Lite u Isqof AwΩiljarju g˙al G˙awdex fis-16 ta’ Marzu 1863. Fit-22 ta’

Settembru 1864, l-istess Papa Piju IX innomina lil Mons. Butti©ie© b˙ala l-Ewwel Isqof t’G˙awdex, waqt li g˙amel l-Ingress tieg˙u fil-Katidral ta’ G˙awdex fit-23 t’Ottubru ta’ l-istess sena. Mal-faççata ta’ din id-dar, twa˙˙let Lapida Kommemorattiva li tfakkar li dik hija d-dar fejn twieled l-Ewwel Isqof t’G˙awdex. Dan ©ara nhar il-Óadd 6 ta’ Lulju 1947, waqt çeremonja solenni li bdiet b’korteo mill-Knisja, dak inhar Parrokkjali u mxiet lejn din id-dar fost daqq ta’ qniepen, kant litur©iku u talb. F’dan il-korteo ˙adu sehem fost l-o˙rajn, il-Kapitlu tal-Katidral u dak tal-Kolle©©jata tax-Xag˙ra, Ωew© lokalitajiet fejn Mons. Butti©ie© serva b˙ala Kappillan qabel la˙aq Isqof, il-Kummissarju g˙al G˙awdex, diversi Kapijiet tad-Dipartimenti Governattivi t’G˙awdex, nies importanti G˙awdxin u l-Kumitat Organizzattiv. Qabel il-Kxif tal-Lapida li sar minn Mons. GuΩeppi Pace, dak iΩ-Ωmien Isqof t’G˙awdex (is-seba’ wie˙ed fil-lista), sar diskors mirqum u studjat tal-okkazzjoni mill-mibki, bravu u Professur Monsinjur Mikiel Çefai, Ex-Arçipriet tal-Parroççi tar-Rabat, u wara anke Vigarju Ìenerali tad-Djoçesi t’G˙awdex. F’dan iΩ-Ωmien, il-membri tal-Kleru tal-Qala, immexxija mill-ma˙bub Kappillan Dun Karm Vella mill-G˙arb, f’wa˙da mil-laqg˙at tag˙hom, kienu iddeçidew li jag˙mlu talba formali lis-Santa Sede fil-Vatikan. L-iskop tal-talba kien sabiex b’tifkira ta’ g˙eluq il-mitt sena mit-twaqqif tad-Djoçesi ta’ G˙awdex li twaqqfet permezz ta’ l-Isqof Mikiel Fran©isk Butti©ie©, iben din il-Parroçça b˙ala l-Ewwel Isqof tag˙ha, kif ukoll min˙abba id-devozzjoni kbira Marjana li ˙ar©et mis-Santwarju Nazzjonali tal-Immakulata Kunçizzjoni, li wkoll jinsab fl-istess Parroçça, il-Knisja Parrokkjali ti©i elevata g˙al wa˙da Arçipretali. Hawn taw l-g˙ajnuna tag˙hom diversi nies prominenti o˙ra fil-Ìerarkija tal-Knisja lokali fosthom, l-istess Isqof Mons. ÌuΩeppi Pace, li approva u ffirma l-istess talba, Mons. Mikiel Çefai, wkoll iben il-Qala u xi ˙bieb o˙rajn. Kbir kien il-fer˙ tal-Qalin, meta f’lejla sabi˙a tar-Rebbieg˙a, id-29 ta’ April 1965 il-qniepen melodjuΩi tal-Knisja tag˙na taw l-a˙bar li t-talba tal-Parroçça tag˙na ©iet aççettata mill-Vatikan u l-Parroçça ©iet mg˙ollija g˙ad-dinjità ta’ wa˙da


7575

Arçipretali. Dan se˙˙ b’digriet tal-21 ta’ April 1965, ma˙ru© mis-“Sacra Congregatio Concilii” li j©ib il-firma tal-P. Kardinali Villot u G. Palazzini. Din il-Bolla qamet lill-Parroçça tal-Qala Lm15 (˙mistax-il lira Maltin). Dan id-digriet jinsab imdendel fis-Sagristija tal-Knisja Arçipretali. Fi ftit minuti l-pjazza tal-Knisja mtliet bil-Qalin, ilkoll da˙kana u fer˙anin b’eçitament fuqhom g˙al dan l-akkwist importanti, jaqbΩu u jiddevertu flimkien mal-membri tal-Kleru tal-lokal. Wara, da˙lu fil-Knisja jirringrazzjaw lill-Mulej u lil San ÌuΩepp g˙al dik l-a˙bar hekk sabi˙a u Onorabbli, fejn tkanta t-“Te Deum”. Imbag˙ad mmexxijin mill-istess Kappillan Vella, flimkien mad-disa’ Saçerdoti tal-Parroçça u folla mdaqqsa, daru dawra mal-˙wienet tar-ra˙al ilegilgu xi grokk u jitkellmu fuq it-tifsira ta’ din il-promozzjoni minn Knisja Parrokkjali g˙al wa˙da Arçipretali. Imbag˙ad f’Ìunju ta’ l-istess sena fil-Qala saret ©abra g˙ad-deheb sabiex ikun jista’ jin˙adem salib sabi˙ tad-deheb g˙all-Arçipriet tal-Qala, l-Ewwel wie˙ed fl-istorja tag˙ha. Din il-biçça xog˙ol kienet fdata f’idejn is-Sur Carmel Grech – Uffiççjal tas-Sanità, li g˙adu mimli bil-g˙omor. Id-deheb in©abar u s-salib ©ie ordnat f’Ruma l-Italja. Fil-fatt, ftit tax-xhur wara s-Salib wasal il-Qala. Salib tad-deheb opra tal-arti, b’erba’ evan©elisti fl-erbat irjus tieg˙u mag˙mula mill-avorju. L-ispiΩa ta’ dan is-Salib telg˙et g˙as-somma ta’ tmienja u tmenin lira maltin u tmien xelini (£88.08s), ovvjament bil-valur ta’ dak iΩ-Ωmien. F’jum il-Festa Litur©ika ta’ San ÌuΩepp, fid-19 ta’ Marzu tal-1966, inΩammet Çerimonja solenni, fejn is-Sur Carmel Grech, g˙an-nom tal-poplu tal-Poplu tal-Qala ppreΩenta s-Salib lill-Arçipriet il-©did, il-Kanonku Dun Karm Vella fost il-fer˙ u l-applaws tal-folla preΩenti fil-Knisja Arçipretali tal-Qala. F’diskors ta’ ringrazzjament, li kif wie˙ed stenna kien wie˙ed kommoventi ˙afna, ir-Reverendu Arçipriet radd ˙ajr lill-Kleru u l-Poplu kollu tal-Qala g˙all-festa sabi˙a u kbira li g˙o©obhom jorganizzaw f’din l-okkaΩjoni solenni u speçjali g˙all-Qalin kollha. Imbag˙ad l-Arçipriet Vella wieg˙ed li b’apprezzament u b’rikonoxximent g˙al dan kollu, huwa kien ser i˙alli dan is-Salib g˙all-Arçiprieti l-o˙ra kollha li g˙ad ji©u warajh, biex b’hekk ikompli ji©i mfakkar dan l-unur li s-Santa Sede kienet tat lill-Parroçça tag˙na. Din is-serata ©iet fi tmiemha b’riçeviment g˙al dawk kollha preΩenti kemm Qalin kif ukoll mistednin u barranin. Matul dawn il-˙amsa u erbg˙in sena, dan is-Salib intlibes minn erba’ Arçiprieti o˙ra li huma; Dun ÌuΩepp Borg Attard mill-Fontana, Dun Anton Sultana mill-istess parroçça tal-Qala, Dun Karm Refalo mix-Xag˙ra u mill-Arçipriet preΩenti Dr. Joe Zammit mill-Belt Victorja. Nappella lil ˙uti Qalin biex nibdew na˙sbu mill-lum biex ˙ames snin o˙ra, infakkru l-Ìublew tad-Deheb – g˙eluq-il ˙amsin sena – ta’ dan l-avveniment storiku u sinifikanti, li ja˙bat fis-sena 2015.

2. 50 Sena mill-Ftu˙ tal-Iskola Primarja tal-Qala

L-iskola Primarja tal-Gvern tal-Qala ©iet miftu˙a mill-Prinçep Philip, id-Duka ta’ Edinburgh fis-27 t’April 1960 fl-10.00 ta’ filg˙odu u mbierka mill-Eççellenza Tieg˙u Mons. ÌuΩeppi Pace, Isqof t’G˙awdex. Jiena li dak iΩ-Ωmien kelli biss 10 snin, kont wie˙ed mit-tfal tal-Iskola li konna niffurmaw il-Kor tat-Tfal li kantajna il-“God Save The Queen” u anke l-Innu Nazzjonali Malti. Dan il-kant kien g˙allimulna l-mibki Surmast Nazzarenu Refalo mix-Xag˙ra G˙awdex, li b’paçenza kbira kien jirri˙ersjana darbtejn fil-©img˙a u fl-a˙˙ar ˙mistax kwaΩi kuljum. Dik is-sena jien kont fit-3rd u t-teacher tag˙na kien Mr Nikola Pace. Il-Head Teacher ta’ dak iΩ-Ωmien kien is-Sur ÌuΩeppi Vella minn Hat-Tarxien li kien g˙adu kif iggradwa mill-Ingilterra u kien ©ie joqg˙od bil-mara u t-tifel g˙and Maria Butti©ie© mag˙rufa b˙ala t-‘Tamla’. Marija kienet xebba tal-MuΩew u kienet toqg˙od fil-post tal-gallerija li llum fih hemm il-Hair dresser. Is-Sur Vella dam il-Qala s-sena skolastika wa˙da, dik ta’ Settembru 1959 u Lulju 1960. Imbag˙ad huwa mar lura Malta. Huwa nteressanti li wie˙ed ikun jaf, li fi Ωmieni, l-Qala kien hawn Ωew© skejjel Primarji tal-Gvern, wa˙da tas-subien u l-o˙ra tal-bniet. Tal-bniet kienet tiffunzjona mir-residenza tal-Kunvent tas-Sorijiet Fran©iskani fi Triq il-Kunçizzjoni, fejn g˙adhom hemm sal-lum. Tas-Subien kienet f’dar privata mikrija lill-Gvern u din kienet fi Triq l-Imgarr, kantuniera ma’ Triq il-Wardija, illum hemm Joe il-Mekkanik “Ta’Koro˙˙u”. Minkejja dawn iΩ-Ωew© postijiet, il-klassijiet taΩ-Ωg˙ar nett, dawk ta’ Stage 1 u 2, it-tfal kienu jattendu g˙and is-Sorijiet flimkien subien u bniet, waqt li Standard 1 u 2 tas-subien dak iΩ-Ωmien, min˙abba nuqqas ta’ spazju, kienu jsiru f’garage, bieb l-isfel mill-postijiet ‘tar-Ra˙el’ fl-istess Triq il-Kunçizzjoni. Illum dan il-garage sar dar private u jisimha ‘Bibiena’. Mela jien, stage 1 u 2 g˙addejthom g˙and is-Sorijiet, waqt li Standard 1 u 2 fil-Garage l-isfel minnhom. It-3rd a˙na konna


7676

bdejna fl-iskola ta’ Triq l-Imgarr kantuniera ma’ Triq Wardija u f’April, imbag˙ad ©arrejna kollox g˙all-Iskola l-©dida u sabi˙a li kif g˙edt aktar il-fuq kienet miftu˙a mill-Majesta Tieg˙u l-Prinçep Philip, id-Duka ta’ Edinburgh, ir-ra©el tar-Regina EliΩabetta II. Bosta kienu l-mistednin f’dik l-okkazzjoni. Apparti membri minn na˙a tal-Gvern u l-Kummissarju g˙al G˙awdex, kien hemm ukoll il-President u l-Uffiççjali tal-Kunsill Çiviku t’G˙awdex, Uffiççjali mid-Dipartiment tal-Edukazzjoni li kienu mmexxija mill-Ministru tal-Edukazzjoni, membri tal-Kleru u o˙rajn. L-Iskola ©iet imbierka mill-Isqof t’G˙awdex, Mons. ÌuΩeppi Pace. Ovvjament it-tfal u n-nies tal-Qala kienu kollha skerati mal-barriers dawra mejt mal-faççata u tul l-iskola kollha sat-Triq Papa Piju IX, bi bnadar Ωg˙ar ta’ Malta u l-Jack ingliΩ f’idejhom biex inxejruhom hekk kif jasal id-Duka. Dak inhar g˙alina kienet xi ˙a©a verament kbira. Jien ta’ tifel li kont kont impressjonat bis-sigurta’ mag˙mula minn numru mhux ˙aΩin ta’ Pulizija u anke w˙ud minnhom lebsin pajΩana. Dawn kienu tul l-iskola u anke ©ewwa fiha u fuq il-bjut tag˙ha. Niftakar li meta nkixfet il-lapida kommemorattiva, ©iet ukoll imtellg˙a l-bandiera Maltija fuq Arblu

tal-˙adid li kien imwa˙˙al fil-concrete isfel hekk kif taqbad il-bankina, faççata tal-bieb çentrali tan-na˙a t’isfel fejn illum hemm l-g˙assa tal-Pulizija. Illum din il-parti tal-iskola ©iet mibdula f’Çentru Çiviku li fih jinkorpora diversi uffiçini, fost anke l-Uffiççju tal-Kunsill Lokali tar-Ra˙al tag˙na. Fid-Djarju ta’ ÌuΩepp Debono hemm imniΩΩel hekk; “I, as a member of the Qala Civic Council was invited to attend. He (the Duke) stopped infront of me, shook hands and talked to me”. ÌuΩepp Debono kompla jg˙id li Prince Philip, ir-Ra©el tar-Re©ina EliΩabbetta II, wasal Malta fl-Ajruport ta’ Óal Luqa fis-6.00 ta’ filg˙axija tal-25 t’April, telaq lura jumejn wara, fis-27 ta’ l-istess xahar (wara l-ftu˙ tal-Iskola tal-Qala) fis-2.30 ta’ wara nofs inhar. Dak inhar kienet ©urnata sabie˙a u mportanti ˙afna g˙al Qala. Lapida li tfakkar dan l-avveniment tinsab ma’ ©enb il-bieb il-kbir ta’ l-istess skola u li fuqha hemm skrizzjoni li j©©ib id-data, u Isem il-Prinçep Philip. Ftit ta’ snin ilu din l-iskola ing˙atat l-isem ta’ “Skola President Anton Buttigieg”, li kien Avukat, Poeta, Politiku u anke President ta’ Malta. Anton Butti©ie© kif nafu, kien ukoll iben il-Qala.

Tmiem


77

Is-Santwarju tal-Kunçizzjoni Illi g˙andna ©ewwa l-Qala, Kappella mill-eqdem tal-gΩejjer Ûgur li mkien m’hemm o˙ra b˙alha.

Das-Santwarju g˙andu storja, Ix-xhieda tat-tradizzjoni; Li jinsab fil-post fejn mibni T’Alla kienet id-direzzjoni.

Skond din it-tradizzjoni Fil-Qala, snin ilu bil-mijiet, Riedu li maqdes Ωg˙ir jinbena Biex iwettqu l-imqaddsa dmirijiet.

L-art g˙alhekk dritt ©iet mag˙Ωula Fil-qalba tar-ra˙al sew, Bi ˙©arhom il-Qalin kollha Dax-xog˙ol qaddis jibnu bdew.

IΩda ©ara li kull fil-g˙odu Lura g˙ax-xog˙ol, ma jsibu xejn, Il-©ebel li kienu jibnu Jisparixxi matul il-lejl. G˙all-ewwel in-nies t˙assbu,G˙aliex u x’kien dana l-ixkiel?!Kien hemm min ukoll fattaraLi kienet ˙idma ta’ xi ˙alliel.

Lejla wa˙da g˙amlu l-g˙assa Ódejn il-©ebel sewwa sta˙bew, Biex jaraw x’kien sejjer jigri Bis-sabar kollu jistennew.

Meta l-lejl kien da˙al sewwa, L-g˙assiesa mrekkna g˙all-irdoss; Raw Mara liebsa lbies abjad Tieqaf quddiem tal-©ebel il-gozz.

Wara ftit daret u telqet Lejn tal-Mar©a ©ibdet g˙all-wied, Óa©a tal-g˙a©eb, anke il-©ebel Wa˙da wa˙da warajha timxi bdiet.

L-g˙assiesa b’biΩa’ li twa˙˙axImwerrin marru lejn id-dar,Lil qrabathom qalu bil-©rajja.Mar-ra˙al xterdet dritt l-a˙bar.

Fuq il-post Ωdiedet il-g˙assa Biex jaraw x’kien qed isir, Re©a’ l-istess; kif ti©i l-Mara, G˙al warajha l-©ebel itir.

Did-darba xi ftit g˙assiesa G˙amlu ˙ilithom u l-kura©©, Wara dil-Mara mxew bil-mo˙bi, G˙amlu speçi ta’ spjuna©©.

Ìibdu g˙al post "il-Óalq" imsejja˙, Hemmhekk iI-Mara sparixxiet, B’g˙a©eb kbir, mi©bur f’rokna, Jaraw tal-©ebel it-tag˙bijiet. Dil-©rajja t˙assib kbir nisslet, Óadd ma jaf kif ser tispiçça, Imnebb˙in minn dawl il-G˙oli, FI-a˙˙ar fehmu x’kienet il-biçça.

G˙arfu min kienet il-Mara, Dir-rieda dritt qablu mag˙ha, Fejn Hija riedet li jibnu l-knisja Ghad-devozzjoni u l-qima Tag˙ha.

G˙ax-xog˙ol dritt meddew idejhom Bidu g˙all-bini n-nies taw, F’tarf il-”Óalq”, fil-post imnebba˙, Dan il-Maqdes illum naraw.

It-tradizzjoni tkompli tg˙idilna Li fuq l-ewwel post li kien mag˙Ωul, Flok il-knisja, b˙ala tifkira, Salib tal-©ebel ©ie mag˙mul.

It-Tradizzjoni tas-Santwarju tal-Kunçizzjoni

Ricky Haber

(Din il-PoeΩija qed ter©a’ tidher peress li meta dehret, kienet ipprintjata ˙aΩin bi Ωball. G˙alhekk issa qed ner©g˙u nipprintjawha korretta kif suppost kellha tidher.)


78

AUSTRALIAN QALA ASSOCIATIONL-ASSOÇJAZZJONI TAL-QALA FL-AWSTRALJA48 Cowper Avenue, St Albans, Victoria 3021, Australia. Tel: 0061 (03) 93674268

Tag˙rif mill-Awstralja dwar ˙utna l-Qalin emigranti, minn MICHAEL BUTTIGIEG,

President Australian Qala Association

IL-QALA ‘L BOGÓOD MILL-QALA

AÓBARIJIET MILL-BELTTA’ MELBOURNE

G˙eΩieΩ Qalin, insellmilkom, kif intom? Re©g˙u g˙addew erba’ xhur o˙ra mill-a˙˙ar li ktibtilkom, minn fuq din ir-rivista tal-Le˙en il-Qala. Issa g˙alina hawn spiçça s-sajf u qeg˙din fil-˙arifa, però it-temp xorta wa˙da jibqa’ s˙un u sabi˙, u jdum hekk sa nofs Mejju fejn imbag˙ad it-temp jiksa˙ f’kolp. Nistg˙u ng˙idu, a˙na qisu g˙andna Ωew© sta©uni biss, g˙ax ma hawnx tal-mezzu temp. Anzi s-sena s-sajf ma tantx kien qalil b˙alma bassru u nirien ma tantx kien hawn. Xi ftit xita g˙amlitilna ukoll. Fix-xahar ta’ Frar l-aktar li telg˙et it-temperatura ta’ 35 Celsius. Veru kellna sajf sabi˙, kwaΩi b˙al ta’ Malta (˙a©a li ma tantx t˙obb ti©ri hawn). Issa n˙allu s-sajf g˙alikom biex

tgawdu l-ba˙ar u l-festi. Però g˙adu ftit kmieni hux. G˙adna kif iççelebrajna disat’ijiem ta’ karnival jew l-Moomba fejn il-belt ta’ Melbourne tkun imlibbsa l-libsa tal-festi, fejn jkun hemm ˙afna u ˙afna attivitajiet x’tara, fosthom l-ikel li jkun hemm minn kull nazzjon, fejn imbag˙ad it-Tnejn l-g˙eluq tal-qofol tag˙ha issir il-parata kbira fit-toroq tal-belt ta’ Melbourne u tkun ukoll ©urnata pubblika fejn il-pajjiΩi kollha jie˙du sehem bil-kostumi u l-karrijiet. Ftit taΩ-Ωmien ilu l-Maltin ukoll kienu jie˙du sehem però daΩ-Ωmien spiççaw ukoll. Fil-g˙axija mbag˙ad in-nies kollha tin©abar fuq il-banks tal-Yarra River fejn jkun hemm ˙afna log˙ob fuq ir-river u fl-a˙˙ar il-log˙ob tan-nar. B˙alma forsi tafu intom illum l-Awstralja jsibuha l-art tal-multikultariΩmu, in-nazzjonjiet kollha f’art wa˙da – one nation one land, kollha Awstraljani. Attiviatjjiet o˙ra li jsiru ©o Melbourne huma t-ti©rijiet tal-karozzi u speçjalment il-famuΩa Formula One. F’Ottubru li ©ej ukoll ser ikun hawn l-ewwel Qaddisa fl-Awstralja li hi Sister Mary MacKillop li ti©i ikkanonizzata qaddisa l-Óadd 17 t’Ottubru fil-Katidral ta’ St Patrick ©ol-belt ta’ Melbourne.

TAGÓRIF MILL-GÓAQDA TAGÓNADin is-sena l-g˙aqda tag˙na A.Q.A. qeg˙din niççelebraw l-˙mistax l-anniversarju mit-twaqqif tag˙ha fix-xahar ta’ Marzu. Fis-7 ta’ Marzu kellna l-famuΩa St Joseph’s Family B.B.Q. Picnic ©o Brimbank Park, Keilor jew a˙jar ix-xalata tal-Qala fejn issa ˙adet spinta kbira ˙afna. Kul˙add ikun qed jistenniha fejn ˙afna nies jattendu g˙all-attivitajiet li jsiru matul il-©urnata, fejn jkollna programm mimli daqs bajda. Nibdew fl-10.00am fejn in-nies jibdew jin©abru, f’nofs in-nhar kul˙add jiekol, il-B.B.Q jkun lest, wara l-ikel nibdew l-Bingo, ti©rijiet u log˙ob ie˙or g˙at-tfal u l-famuΩa partita l-boççi fejn issir il-kompetizzjoni tal-boççi li ddum sejra g˙all-˙in twil, g˙at-3.00pm kollha g˙at-te u kafe’ u biçça cake u pasti minn tal-g˙aqda u xi nies li jkunu ©abu mag˙hom. Jiena l-President nag˙mel


79

erba’ kelmiet dwar l-g˙aqda u kif a˙na sejrin u wara jkollna l-©ibda tal-˙abel (tug of war) nisa ma’ nisa - ir©iel ma’ ir©iel – u o˙ra kbira nisa u ir©iel fejn ma nafx g˙ala n-nisa jirb˙u dejjem. Fl-Ewwel ta’ Mejju jkollna dak il-famuΩ popolari mag˙na l-Qalin, il-ballu ta’ San ÌuΩepp, fejn di©a’ huwa mimli. L-g˙ada l-Óadd jkollna l-festa tal-padrun tag˙na San ÌuΩepp, fejn jkollna quddiesa bil-kant, jitkanta l-Innu popolari ta’ San ÌuΩepp, jinqraw ftit poeΩiji fuq San ÌuΩepp u l-Qala. Wara l-quddiesa jkollna ftit light refreshments, banda u D.J. biex inkomplu niççelebraw il-15 il-anniversarju mit-twaqqif tal-g˙aqda tag˙na A.Q.A. Tkunu tistg˙u taraw kollox billi tmorru fuq il-website tag˙na www.aqa.net.au.

AÓBARIJIET MILL-GÓAQDA A.Q.A.Billi kif tafu intom din is-sena j˙abat il-15 il-anniversarju mit-twaqqif tal-g˙aqda A.Q.A. Ómistax wara l-festa ser norganizzaw trip g˙all-Brite l-Óadd 16 ta’ Mejju 2010, fil-kampanja fejn hemm ˙afna arja pura u friska fejn il-muntanji, fejn immorru g˙all-©ews u qastan u anke jag˙tuna roasted cesnuts. Il-Bus hija diga’ mimlija u ˙afna aktar jridu ji©u. Veru ser tkun ©urnata ta’ pjaçir u ˙ar©a sabi˙a fil-kampanja g˙all-arja pura u friska ta’ Brite. G˙adna kif d˙alna fir-randan billi bdejna l-Erbg˙a tal-Irmied fejn il-knejjes kollha kienu mimlija bin-nies, kellna ukoll il-festa tar-Redentur fejn ˙afna Maltin u G˙awdxin ˙adna sehem u l-knisja ta’ St Mary West Melbourne kienet ippakkjata anke ukoll fil-festa tad-Duluri. A˙na l-Malt in u l -G˙awdxin bqajna nΩommu it-traddizzjoni u l-g˙oΩΩa kbira g˙al dawn il-festi kabar u sbie˙ tal-G˙id. Ikollna ukoll dik il-Purçissjoni l-kbira tal-Ìimg˙a l-Kbira fejn jattendu eluf ta’ nies, li hi biss hawn ©o Melbourne u madwar l-Awstralja kollha. Óadd il-G˙id jkun jum l-Irxoxt u fil-knisja ta’ Mary MacKillop ©o Keilor Downs issir il-festa bl-istatwa tal-irxoxt. L-G˙aqda tag˙na tie˙u sehem f’dawn il-festi kollha billi tie˙u parti bil-banner. A˙na issa nibdlu l-˙in g˙ax-xitwa l-Óadd 4 t’April. G˙al-lum daqshekk u ner©g˙u nitkellmu ftit fil-˙ar©a li jkun jmiss tal-festa Awwissu. Mela

g˙eΩieΩ Qalin nie˙u din l-opportunità biex f’ismi u l-familja tieg˙i kollha (issa sirna nanniet, baby girl Tamsyn). Il-kumitat tieg˙i kollu mal-familji tag˙hom f’isem il-Qalin kollha ta’ Melbourne, nixtieqilkom l-G˙id it-tajjeb speçjalment lill-W.R. Kan. Dr Joe Zammit Arçipriet, lis-saçerdoti kollha tal-parroçça, lis-seminatisti, lis-Sindku Paul Buttigieg u lil S˙abu kunsilliera u l-familji kollha tag˙hom, lil Dr Raymond Xerri u l-familja tieg˙u kollha, lill-Board Editorjali kollu u lill-familji tag˙hom, lil Club tal-Banda ‘Ite ad Joseph’ u lill-bandisti kollha u l-familji tag˙hom, lill-g˙aqdiet kollha li hemm fil-Qala u speçjalment lill-poplu kollu tal-Qala, j’alla San ÌuΩepp u l-Kunçizzzjoni jΩommuna dejjem ta˙t il-Patrocinju tag˙hom u j˙arsuna. L-G˙id it-Tajjeb lil Kul˙add. Sa˙˙a.

Tel: 2155 4941Mob: 9946 0725 9988 5457

● For all kind of Concrete Works● CRANE HIRE

Mario Camilleri

“Camilleri Family” 21, Independence Street, Qala, Gozo.

IN-NAJSI


80

O ÛMIEN ÓELU…O ÛMIEN ÓELU…

L-Emigrazzjoni mill-Qala lejn l-Istati Uniti tal-AmerikaRiçerka u Kitba ta’DR RAYMOND C. XERRI B.A.(Hons)(USA), E.U.Sch.(E.U.Law)(FRG), D.D.S., M.A.(Dip.St)(Malta), L.F.I.B.A.(UK), D.G.(USA), P.hD. (Australia)

Il-Qala ra˙al jew belt? Il-Qala huwa ra˙al f’G˙awdex, però huwa belt f’g˙ajnejn id-dinja. Min jaf kemm hemm Qalin jg˙ixu fil-bliet ta’ Melbourne u Sydney fl-Awstralja; f’New York u Detroit fl-Istati Uniti ta’ l-Amerika; f’Toronto fil-Kanada; f’Londra fl-Ingilterra? U f’bliet o˙ra? F’dan l-artiklu u o˙rajn futuri ser naraw kif il-Qala kibret u nfirxet f’dawn l-ibliet madwar id-dinja. F’dan l-artiklu ser nitratta l-istorja tal-emigrazzjoni mill-Qala lejn l-Istati Uniti tal-Amerika.

G˙awdex gΩira ta’ l-EmigrantiSa mill-qedem il-gΩira G˙awdxija kienet il-post ta’ emigrazzjoni u immigrazzjoni. Nies ©ejjin u nies sejrin, biex jg˙ixu hawn u o˙rajn biex jfittxu xog˙ol f’art o˙ra. G˙awdex hija gΩira ta’ l-emigranti - miΩ-Ωjara ta’ Ulyssis fl-G˙ar ta’ Kalypso fix-Xag˙ra sal-bidu mill-©did tal-emigrazzjoni fl-2008, l-G˙awdxin huma poplu mobbli ˙afna fejn infirex f’˙afna pajjiΩi madwar id-dinja, fl-Awstralja b’madwar 32,000 G˙awdxi; fl-Istati Uniti madwar 15,000 u fil-Kanada madwar 9,000 biex insemmi ftit. Hemm g˙add kbir ta’ komunitajiet f’pajjizi o˙ra fl-Ingilterra, fi Franza u f’xi pajjiΩi o˙ra tal-Mediterran.

L-Emigrazzjoni li ‘l hinn mill-Ba˙ar MediterranL-ewwel emigrazzjoni ta’ nies mill-Qala kien lejn pajjiΩi ta’ l-Afrika ta’ Fuq, l-aktar lejn l-Al©erija, t-TuneΩija u l-E©ittu fil-bidu tas-seklu dsatax fejn Malta kienet g˙adha kif saret kolonja ta’ l-Imperu Ingliz. Wara din il-mew©a ta’ emigrazzjoni f’nofs is-seklu dsattax l-G˙awdxin, partikularment il-Qalin u n-Nadurin bdew i˙arsu lejn artijiet ferm aktar ’l bog˙od mill-Mediterran. Il-Bliet-portijiet ta’ New York, New Orleans, Los Angeles u Detroit kienu g˙addejjin mill-perijodu ta’ ©id kbir fejn l-industriji kellhom bΩonn ˙afna ˙addiema ta’ l-id u b’çertu snajja. Sa l-1910 kienu l-wa˙diet li emigraw mill-Qala jew minn G˙awdex lejn dawn

il-bliet fl-Istati Uniti. Fl-1910 Dr Charles Mattei ssu©©erixxa li emigranti Maltin u G˙awdxin jistg˙u jsibu ˙afna xog˙ol fl-Istati ta’ Washington, Oregon u Kalifornja. Dan g˙aliex ra lil xi Maltin u G˙awdxin li kienu waslu fis-seklu ta’ qabel f’Kalifornja kuntenti. Dawn l-emigranti kienu ssetiljaw f’New York, Louisiana, Alabama u New Orleans.

JiΩdiedu in-numru ta’ Qalin emigranti lejn l-AmerikaL-emigrazzjoni mill-Qala lejn l-Istati Uniti tal-Amerika Ωdiedet sew wara l-Ewwel Gwerra Dinjija. Skond l-applikazzjonijiet g˙all-passaporti ta’ Qalin li nsibu fl-Arkivji Nazzjonali ta’ Santo Spirito fir-Rabat tal-Imdina, kien hemm madwar 80 li applikaw g˙al visa biex jid˙lu fl-Istati Uniti tal-Amerika. L-ewwel grupp ta’ Qalin, G˙awdxin u Maltin li emigraw lejn l-Istati Uniti flimkien kien fis-7 ta’ Lulju 1947. Sa l-1952 in-numru ta’ emigranti Qalin li emigraw lejn l-Istati Uniti Ωdied b’mod konsiderevoli g˙al madwar 220. Wara l-1952 il-Kungress u s-Senat Amerikan g˙adda li©i dwar l-Immigrazzjoni u Nazzjonalità msej˙a l-Att McCarran-Walter. Dan l-att g˙amilha aktar diffiçli biex Qalin, G˙awdxin u Maltin jemigraw lejn l-Istati Uniti sal-1965 meta l-emigrazzjoni naqset min˙abba li fis-snin ta’ wara kien hemm il-gwerra mal-Koreja u dik mal-Vijetnam fejn l-emigranti


81

li kienu jirfsu fuq art Amerikana kienu jispiççaw suldati ji©©ieldu f’dawn il-gwerer. Gradwalment, l-emigrazzjoni minn G˙awdex u Malta naqset u pratikament waqfet g˙al kollox fl-1976. Fl-1983 l-emigrazzjoni lejn l-Istati Uniti mill-Qala u G˙awdex kienet re©g˙et bdiet min˙abba l-kriΩi ekonomika internazzjonali u kompliet sa tlett snin wara ji©ifieri sa l-1986. Kien fl-2008, 22 sena wara, meta l-emigrazzjoni mill-Qala u G˙awdex re©g˙et bdiet fejn f’dik is-sena kienu emigraw 55 persuna G˙awdxija. Fl-2009 in-numru tela’ g˙al 225.

It-Twaqqif tal-Assoçjazzjoni tal-Qala fl-AmerikaF’Lulju 2004 konna nsibu 630 persuna mill-Qala b’çittadinanza Maltija (mill-ewwel sar-raba’ ©enerazzjoni) jg˙ixu fl-Istati Uniti tal-Amerika. Dawn kienu mifruxa primarjament f’dawn l-ibliet: New York kien hemm 150; Detroit 101 u fil-kumplament tal-Istati Uniti kien hemm 380 persuna mill-Qala. Dan ˙are© mill-istudju li g˙amilt fl-arkivju tal-Ambaxxata ta’ Malta fil-Belt ta’ Washington D.C. waqt l-istudji tat-dottorat tieg˙i. Kien nhar is-Sibt 25 t’Awwissu 2007 meta l-Arçipriet tal-Qala, il-Kanonku Dr Joseph Zammit, flimkien ma’ Dr Raymond C. Xerri u John Paul Cefai waqfu l-Assoçjazzjoni tal-Qala fl-Amerika fil-Belt ta’ New York. Il-Kumitat fundatur kien mag˙mul minn Joseph Muscat b˙ala President; Anthony Debono, Viçi-President; Anne Cremona, Segretarja; Joseph Grech, TeΩorier; Antonella Broutzas, l-Assistenta Segretarja u George Cremona, Assistent TeΩorier. L-assoçjazjoni kompliet tikber u torganizza diversi attivitajiet matul is-sena kollha, b’mod partikulari fiΩ-Ωmien il-Festa tal-Kbir Patrun tag˙na San ÌuΩepp. Fl-2008 l-emigrazzjoni minn G˙awdex re©g˙et bdiet wara waqqfa ta’ 22 sena. Fl-istess sena mill-Qala emigraw erba’ persuni u fl-2009 seba’ persuni. L-emigrazzjoni g˙all-Qalin lejn l-Istati Uniti tal-Amerika baqg˙et kalamita qawwija li serviet ta’ alternattiva g˙al ˙afna Qalin li marru ja˙dmu jew jistudjaw f’dan il-pajjiΩ superpotenza. L-Istati Uniti tal-Amerika provdiet l-g˙exien ta’ eluf ta’ Qalin

fl-Amerika stess matul dawn l-a˙˙ar Ωew© sekli u bil-©id li ©abu mag˙hom il-Qalin-Amerikani fil-Qala ©©eneraw bosta impjiegi u taw kontribut mhux Ωg˙ir g˙at-trasformazzjoni u l-iΩvilupp tar-ra˙al tag˙na. Iva, Alla ˙ares ma kinietx l-emigrazzjoni g˙ar-ra˙al tag˙na u l-kumplament ta’ G˙awdex g˙aliex il-livell tal-g˙ixien tag˙na kien jibqa’ snin lura. Il-Qalin fl-Amerika g˙amlu passi kbar ‘il quddiem meta tikkunsidra li l-ewwel Qalin marru f’dan il-kontinent fl-1840 f’vapur sempliçi li l-vja©© ˙a kwaΩi tlett ©img˙at biex qasam l-Oçejan Atlantiku. O Ûmien Óelu...Fejn int?

––––––––––

• Attard, Lawrence E., Early Maltese Emigration (1990-1914), Publishers Enterprises Group (P.E.G.) Ltd., Malta, 1983.• L-Arkiviji ta’ l-applikazzjonijiet tal-passaporti fiç-Çentru ta’ l-Arkiviji Nazzjonali Santo Spirito, fir-Rabat ta’ l-Imdina, Malta (1840-1940). • Cini, Charles, Gozo - The Roots of an Island, Said International Ltd., Malta, 1990.• Donato, M, L’Emigration des Maltais en Algerie ai XIX eme Siecle, Montpellier., France, 1985.• Galea, E., Retour des Ermites de St Augustin en Afrique du Nord, Bascone et Muscat, Tunesija, 1956.• Ganiage, J., La Popolation Europeen de Tunis au milieu du XIX Siecle, Parigi, 1960.• Xerri, Raymond C., Gozo in the World and the World in Gozo: a cultural impact of migration and return migration on an island community, Victoria University, Melbourne, Australia, 2001.

‘Villa Loreto’ Bishop Buttigieg Str., QalaTel: 2155 4929 / 2137 6193

Mobile: 9944 6521

DAILY (from Monday to Friday)Transport of goods between Gozo

& Malta and Malta & GozoContact: Joseph Spiteri

IMPERIAL EAGLEGozo Truck Transport


82

Kronaka Kronaka tal-Parroçça

l-Qala - April 2010

mi©bura minn JOSEPHINE XUEREB

31 ta’ Diçembru 2009 - L-a˙˙ar tas-SenaIn©barna lkoll flimkien g˙all-velja tal-a˙˙ar tas-sena u l-Konçelebrazzjoni bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Fit- tmiem tkanta l-Innu ta’ Radd il-Óajr (Te Deum) b’ringrazzjament lil Alla.

3 ta’ Jannar 2010 - L-Epifanija tal-MulejFesta tat-tfal g˙all-Missjoni. Saret it-T˙abbira tal-Festi 2010. Filg˙odu Mons. Ìor© Bezzina mexxa quddiesa bis-sehem tat-tfal u tal-familji fejn sar ukoll il-bews tal-Bambin. It-tfal setg˙u jinkitbu fl-Opra tat-Tfal g˙all-Missjoni.

17 – 24 ta’ Jannar 2010Missjoni tax-Xirka tal-Isem Imqaddes ta’ AllaMatul din il-©img˙a saru diversi Ωjajjar fil-familji, çelebrazzjonijiet, talb u qrar. G˙alaqna din il-©img˙a b’Konçelebrazzjoni Pontifikali mill-E.T. Mons. Isqof Mario Grech, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’. Wara l-E.T. Mons. Isqof mexxa Purçissjoni bl-Ewkaristija, b’riparazzjoni g˙ad-dag˙a u g˙all-G˙aqda tal-Knejjes mat-toroq tas-Salib.

2 ta’ Frar 2010 - Il-Festa tal-GandloraFil-quddiesa ta’ filg˙axija tbierket ix-xemg˙a li tfakkarna fil-Mag˙mudija tag˙na.

17 ta’ Frar 2010 - Ras ir-RandanTajna bidu g˙al dan iΩ-Ωmien ta’ bidla, mit-tajjeb g˙all-a˙jar, fil-˙ajja tag˙na personali u komunitarja. Filg˙axija ˙adna sehem fil-Konçelebrazzjoni bir-rit tat-tqeg˙id tal-irmied, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali ‘San ÌuΩepp’.

7 ta’ Marzu 2010Filg˙axija Dun Daniel Xerri, Rettur tas-Seminarju mexxa Konçelebrazzjoni. Il-mixja penitenzjali bix-xbieha tal-Ecce Homo t˙assret min˙abba l-maltemp.

13 u 14 ta’ Marzu 2010Matul dawn il-jumejn sar is-Seminar Parrokkjali li jsir ta’ kull sena fid-Dar tal-Patrijiet Fran©iskani tax-Xatt. Óadu sehem f’dan is-seminar dawk li g˙andhom g˙al qalbhom il-˙idma pastorali fost il-familji tag˙na.

15 ta’ Marzu 2010Saret çelebrazzjoni tal-Ewwel Qrara g˙at-tfal li din is-sena ser jirçievu l-Ewkaristija g˙all-ewwel darba. Mistiedna partikulari kienu l-©enituri tag˙hom.


83

18 ta’ Marzu 2010L -E .T . Mons . I sqo f Mar io Grech mexxa Konçelebrazzjoni Solenni ta’ San ÌuΩepp, bis-sehem tal-Kor Parrokkjali. Mistiedna partikulari kienu Ω-Ωg˙aΩag˙ tal-parroçça. Saret ukoll il-Vestizzjoni ta’ ˙ames Abbatini Ìodda.

19 ta’ Marzu 2010Solennità ta’ San Ìuzepp Patrun tal-Knisja UniversaliMatul il-©urnata waslu diversi pellegrina©©i minn Parroççi G˙awdxin u Maltin. Wara l-Meditazzjoni tal-Mixja tal-Passjoni mmexxija mill-Adolexxenti, l-E.T. Mons. Isqof Emeritu Nikol Ì. Cauchi mexxa Konçelebrazzjoni Solenni ta’ San ÌuΩepp. L-orkestra kienet ta˙t id-direzzjoni ta’ Mro Frankie Debono.


84

20 ta’ Marzu 2010Ìiet iççelebrata l-erbatax-il edizzjoni tal-Gozo International Celebration, l-edizzjoni tal-G˙id, bit-tema ‘In Thy Hands’. Mistednin speçjali kienu il-Joy Gospel Singers.

Lehen il-Qala April 2010

Documents

Transcript of Lehen il-Qala April 2010