STUDL<\ PODLASKIE tom XIV

L.C. ZALESKI-ZAMENHOF

12.05.2004

LIST DO PROFESORA MICHAŁA GNATOWSKIEGO

WPan Profesor Michał Gnatowski Przewodniczący Rady Redakcyjnej "Studiów Podlaskich"

Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku

Szanowny Panie Profesorze,

BIAŁYSTOK 2004

Otrzymałem niedawno XII tom "Studiów Podlaskich" (Białystok 2002). Uprzej­mie dziękuję. Pozwoliło mi to zapoznać się z niezmiernie interesującymi, oryginal­nymi opracowaniami badaczy i naukowców Instytutu Historii. Znalazłem tam na­tomiast (str. 291-300) artykuł Z. Romaniuka zarówno tonem jak i treścią odcinający się od pozostałych tekstów, zawierający (p. str. 292) "rewelacyjne ustalenia", doty­czące życia i działalności mojego dziadka, Ludwika Zamenhofa oraz jego ojca, Mar­kusa. "Ustalenia" powyższe budzą szereg zastrzeżeń, zarówno odnośnie wątpli­wych nieraz źródeł, jak i tendencyjnej interpretacji, w wyniku czego pamięć moich przodków ulega bezzasadnemu zniesławieniu .

Wdzięczny będę Panu Profesorowi, jeśli zechce Pan uprzejmie opublikować w kolejnym tomie "Studiów" kilka poniższych sprostować i komentarzy w odniesie­niu do wspomnianego tekstu:

str. 292, wiersz 6-ty i następne p. Romaniuk, nie znalazłszy nigdzie aktu urodzenia Marka (?) Zamenhofa, zaprze­cza by urodził się on w Tykocinie, jakkolwiek w odnośniku no2 na tej samej stronie stwierdza - że w aktach urodzenia "dzieci Mordche Zasnenhofa . . . . przy rodzicachpodano, ze byli z miasta Tykocina" . Załączam w tej sprawie (zał. nol) kopię listujaki otrzymałem 14-egn września 1999-ego roku od Burmistrza Miasta i Gminy Ty­kocin. Czyżby burmistrz organizował uroczystości "upamiętniające narodziny

108 Louis Christoph Zaleski-Zamenhol

w Tykocinie Marka Zamenhofa" nie posiadając żadnych dowodów dotyczącychwspomnianych "narodzin"?

str. 292, wiersz 14-ty i następnep. Romaniuk twierdzi, ze nikt przed nim nie analizował (?) treści aktu urodzeniai obrzezania Ludwika Zamenhofa i że jest pierwszym, który cytuje pełna treść tego dokumentu. Wbrew takiemu twierdzeniu, fotografia oryginału była dotąd szeroko publikowana. Załączam kopię tej fotografii oraz wypis aktu urodzenia (zał. no2 i 3), z księgi pamiątkowej (MEMORLIBRO) wydanej z okazji stulecia urodzin L. L. Za­menhofa (C.E.D.,Londyn,1960) . Nie pojmuję natomiast, na czym polega "odkryw­cza analiza" tego aktu przez p Romaniuka. Że ojciec był Mordche a matka Liba?Przecież tego nikt nigdy nie zatajał ! Załączam (zał. no4 i 5) fotografie rodzinne z "Granda Galerio Zamenhofa" (Demopaino, Helsinki, 1973), skądinąd szeroko roz­powszechnione wśród esperantystów, fotografie na których imię Liba widnieje w spo­sób oczywisty. Używała ona zresztą także swego drugiego imienia, Rochla, prze­kształconego z czasem na Rozalia.

str. 293, wiersz 18-ty i następne p. Romaniuk decyduje, że "ojca Ludwika należy określać . . . jako Mordche vel Mark(Marek)", podczas gdy sam, kilka stron dalej (p. str. 297) pisze o nim kilkakrotnie

"Marek". Wbrew "decyzji" p. Romaniuka uważam za oczywiste, skoro mój pradzia­dek w r.1871 legalnie zmienił swe imię, że pisząc o nim należy używać tegoż zmie­nionego imienia, lecz nie "Marek" (co stanowi arbitralne spolszczenie), zaś "Mar­kus", które to imię wyryte zostało na jego nagrobku na Cmentarzu Żydowskimw Warszawie (p. zał. no6) , jakkolWiek p. Romaniuk uważa tę formę "za mniej wła­ściwą" (str . 293, wiersz 21 ) .

str. 293, odnośnik n°5, ostatni wiersz p. Romaniuk stwierdza autorytatywnie, bez powołania na żadne źródło, że "Lu­dwik (Zarnenhof) nigdy nie był cenionym okulistą". Być może nie był on wybitnymspecjalistą, jakim stał się później jego syn, Adam; był natomiast niewątpliwie leka­rzem pełnym poświecenia dla swych pacjentów, cenionym zarówno przez nich jak i przez kolegów-lekarzy, o czym śWiadczyć mogą licznie publikowane wspomnie­nia. W pogrzebie "ich doktora" (p. fotografia, zał. no7) wzięły udział rzesze pacjen­tów, którzy go prawdopodobnie jednak cenili. . .

str. 295, wiersz 25-ty i następne Zaskakująco bezpodstawne wydaje się twierdzenie p. Romaniuka, że Zamenhof obrał sobie imię Ludwik, by mu "łatwiej było obcować . . . z chrześcijanami". Dziadekmój dowiódł całym swoim życiem, ze nie czynił różnic miedzy ludźmi różnych wiar czy tez różnych narodowości. Nie p. Romaniukowi decydować, jak "Ludwik winien być zwany" ! W biografiach i publikacjach w języku esperanto autorzy najczęściejużywają dwojga imion, o brzmieniu w tym języku "Lazaro Ludoviko"; w publika­cjach w językach narodowych używane jest imię Ludwik, LudWik Lejzer, czy też.

List do Profesora Michała G natowskiego 109

tylko Lej zer. Skądinąd należy przypuszczać, że imię Ludwik było legalnie dopisane w aktach do imienia Lej zer, o czym świadczy fakt, że pod imieniem Ludwik dziadek mój został pochowany na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie {p. zał. noS) . Przybranie polsko brzmiącego imienia przez mego dziadka świadczyłoby o jego integracji w polskim społeczeństwie. Jakkolwiek (w liście do Komitetu Organiza­cyjnego Światowego Kongresu Esperantystów w r. 1912 w Krakowie) pisał: " . . . nienazywajcie mnie Polakiem, aby nie mówiono, że włożyłem maskę narodu z którego nie pochodzę . . . " , to zaraz potem dodał: " . . . możecie mnie nazywać synem polskiej ziemi, ponieważ nikt nie może zaprzeczyć, że ziemia w której spoczywają moi ro­dzice, na której stale pracuję i zamierzam pracować do śmierci, jest moją ojczyzną. .. ".

str. 295, wiersz 31-szy i następne Niezrozumiale jest zdziwienie p. Romaniuka faktem, że biografowie Ludwika Za­menhofa nie interesowali się osobą jego stryja, niejakiego Joska Wolfa "odkrytego"

jakoby przez autora. Równie dobrze p. Romaniuk mógłby także "odkryć" istnienieciotek Ludwika, a mianowicie Pauliny Schwartzenberg, Re beki Friedmann, czy też Anny Flamberg. Ale, doprawdy, nie widzę co wnoszą takie "odkrycia" do życiorysumojego dziadka. Ponadto (str. 296, wiersze 1-3) p. Romaniuk wymienia potomstwo tegoż Joska Wolfa: Fajwla, Frajdę, Jankiela, Rebekę i Salomona, pomij a natomiast istnienie Lejzera (?) , którego "odkrycie" p. Romaniuk publikuje gdzie indziej jako

"sensację" .

str. 296, wiersz 18-ty i następne, a także str. 297 Markus Zamenhof był rosyjskim urzędnjkiem pal1stwowym (w randze radcy sta­nu) już w czasie swojego zamieszkania w Białymstoku, skoro miał już wówczas prawo do noszenia szpady, co zresztą sam p. Romaniuk potwierdza w innych swych publikacjach. Jako taki, Markus był sam przedstawicielem "władz" i "zaskarbiałsobie zaufanie" zwierzchników rzetelnym wykonywaniem swych funkcji, a nie "do­nosami" o jakie go jakoby "policja . . . podejrzewała". Markus Zamenhof nie był Pola­kiem; był rosyjskim Żydem, lub, jak kto woli, Rosjaninem żydowskiego wyznania i pochodzenia. Oburzające jest wiec tendencyjne przedstawianie go jako swego ro­dzaju zdrajcę Polski na rzecz caratu.

str. 298, wiersz 20-ty, poprzednie i następne Zaskakujące jest "odkrycie" przez p. Romani uha, ze .Ludwik {podówczas Lejzer)został przez " . . . dyrekcję rady pedagogicznej w końcu października 1874-ego rokuusunięty ze szkoły". "Odkrycie" to znajduje się w sprzeczności z załączonymi (p. zał.no9 i 1 O) wypisami z Dziennika Posiedzeń Rady Pedagogicznej 2-ego Męskiego Gim­nazjum w Warszawie, z których wynika m.in. że w roku szkolnym 1874/75 Lejzer był uczniem 4-ej klasy i że 26-ego września ( ! ) 1874-ego roku Rada Pedagogiczna, w uznaniu jego dobrych postępów w poprzednim półroczu, zwolniła go, nie ze szko­ły, lecz z opłaty czesnego ! Dokumenty te zaprzeczają również fantazyjnemu skąd­inąd twierdzeniu p . Romaniuka (str. 298, wiersz 2-gi i następne), jakoby trzynasto­letni Lejzer pozostawiony został samopas w Białymstoku, podczas gdy rodzice

1 10 Louis Christoph Zaleski-Zamenhof

przenieśli się w 1873-im roku do Warszawy. Tym bardziej wydaje się dalekie od prawdy; jakoby Lej zer, uczeń warszawskiego gimnazjum i zamieszkały w tym cza­sie w Warszawie, wiosną 1875-ego roku uciekał . . . z Białegostoku do Grodna, gdzie (str. 299, wiersz 7-my i następne) "błagał ze łzami aby carski urzędnik poczyniłstosowne kroki w jego sprawie" i przekonywał, że "z czystego serca szczerze pra­gnie być" prawdziwym prawosławnym człowiekiem i wiernym sługą swego monar­chy i rosyjskiej ojczyzny". Odnalezione jakoby przez p. Romaniuka podanie (str.299, wiersz 25-ty) określone przez niego jako "naj starszy dochowany do naszych czasów oryginalny dokument napisany przez Ludwika" jest więc bądź sfałszowany bądź" napisany przez inną osobę.

str. 300, wiersz 1-szy i następne p. Romaniuk miesza dwa różne hasła głoszone przez Ludwika Zamenhofa: hilelizmi homaranizm. Homaranizm, idea określania się w pierwszym rzędzie jako czło­wieka, a następnie dopiero jako członka tej czy innej grupy narodowościowej , wy­znaniowej, czy politycznej ; jest ideą tolerancji, nadal bliską sercu licznych espe­rantystów i nie tylko esperantystów. W duchu tej idei miałem zaszczyt; wraz z p. prof. Hanna Konopka, wręczyć kilka lat temu medal tolerancji papieżowi Jano­wi Pawłowi 2-emu.

str. 300, wiersz 9-ty i następne Napawa mnie przerażeniem propozycja nowej biografii Ludwika Zamenhofa, opar­tej na "rewelacyjnych odkryciach" p . Romaniuka. Z innych publikacji tegoż autoradowiedziałem się już, że mój dziadek, gdy mieszkał z rodziną w Grodnie i prowa­dził tam gabinet lekarski, . . . zatrudniał pokojówkę i kucharkę! Czy z dalszych od­kryć (a może z domysłów grodzieńskiej policji?) dowiemy siej kiedyś; że jedna lub druga (a może obie?) były jego kochankami? A może też nowe światło będzie rzuco­ne w proponowanej biografii na przyjaźń dziadka z panią Orzeszkową? Strach po­myśleć co jeszcze przed nami!

Wierzę że publikacja powyższych sprostowań przyczyni się do przywróce­nia prawdy o moich przodkach. Ja:k już pisałem niedawno do pana profesora Do­brońskiego, ufam że wśród prac doktorskich poważnej i poważanej uczelni jak Uniwersytet Białostocki tekst zawierający podobne nieścisłości historyczne zosta­nie odpowiednio sprostowany.

W tej nadziei, pozostaję z poważaniem Louis C. Zaleski-Zamenhof

Do wiadomości: Pani profesor Hanna Konopka Przewodnicząca Rady Fundacji im. Zamenhofa w Białymstoku

Załączniki:

L Kopia listu Burmistrza Miasta Tykocin,

!

l6-080 Tykocin ul. Złota 2 woj. podl�lcie tcL(085) 71 8-75-07 (085) 718-1 6-21 fax.(0&5) 7!R-!IJ.;

Szanowny Pan Louis Christoph Zaleski ZanEnhof

9 Ave de Verdun .F - 92� OCEAlJX

Paryż

j Z pralld�iwą przyjemością pragnę poinformować , że Zarząd l Miasta i Gmiey Tykocin, celem upamiętnienia urod�in w Tyk. ocinie

Marka Zamenhofa, ufundował � tej Okazji pamiątkową płytę

l informującą tutejszych mieszltafxXiv or� odwiedzających . Tykocin .. 1 turyśtów o tym fiKcre� < --- - ---- -- · - -� - · -- - ··włśdze samorządowe.amiriY"�i� będąz;a�; -3�1i ! zechce Pan pośvięcić SW6j cenny czas i przybyć do naszego miasta l w 140 rocznicę urodzin tw6rcy esperanta, I.udliika Zamenhofa -

- 15 grudnia 1999 l"Oku, celem dokonania uroczystego ods�onięcia 1 tablicy upamiętniającej narodziny w Tykoetnie Marka Zamenhofa.

ł . Z niecierpliwością oczekuję na potwierdzenie przez ! Pana przyjęcia zaproszenia.

� z wyrazami szacunku i pozdrowieniami .

B U�/

Dominik Vłoskovald

� Tykocin, 1 4 września 1999 r .

�

1 12 Louis Christoph Zalesk.i-Zanienhof

2_ Fotografia aktu urodzenia L.L.Z. (Memorlibro pri la Zamenhof-jaro, C .E.D., London, 1960) ,

List do Profesora Michała Gnatowskiego

3. Wypis aktu u_rodzenia L. L. Z . (ibidem) ,

Teksto de la naskigdokumento de D-ro Zamenhof

KTO COBepmHol'b o6pa,;r!o oóp'b�aHbJ

Jle.ilB'b Xołl'b

�7 ������ił

(Vldu bUdon sur la unua totopa.Ro de M Uu libro) KHHf A JlJI,SI 3AnHCKH PO,OHBWHXCJI EBPEEB'b HA 18(. . . fO,OD 4ACTb L O PO!UiBlllHXC5ł

l!lłC..10 H KT.C.SIU'l> pOJK,!!;eHilł H o6p"1>3:1HiR

3-lD l 26-19

f,le po.U,R.'lCII CocTORlłie oTua, HMeHa OT� H 'urrepa

l' c( TO POAil•lClł; Kaxoe e•y HJlH '!A Jl3HO HloUI

5"t.10CTOXP MapA,xa 4JeA- CWJ"b BaHOBK'nt 3aKeH:· ir!�Z:;:; C> ro$t:., J1H6a Wo-.�taaooua Cocbept:.

TRADUKO

REGISTROLIBRO PRl Nl\.SKICINTJ.J H.EBREOJ EN LA !ARO lBf" • . •

Kiu laris l a riton � d• drkumddo PARTO L PRI N ASKIGniTOJ

Tago k:l.j monat.o de nu:kiQ'o •l de c1rkumcido Kr!stana • l Hebrea

Kl• naJkiłi-l St.ato de patro, nomoj de patro kaj de patrlno Kiu nasldłia; ldu nomo e:rtas al ll aU ti donita

l

L_LL_,,_·._g_,_·-------L--�D�e-

d�-·�m'-b-���--�-�------�MB

--r�---ru-o_d_•_F_•I�- LF-l-

lo ______ .J· -ł7 Vulf Bjalostok van, Zamenho:t, Liba, Lejzer Suroskłj n:illlo de .Solll.n, Sof er 3-10 2IS-19

1 1 3

4. Fotografia rodzinna Zamenhofów (Granda Galerio Zamenhofa, Dempoino, Hel­sinki, 1973) ,

1 14 Louis Christoph Zaleski-Zamenhof

5. Fotografia Li by Zamenchow (ibidem) ,

6. Fotografia nagrobka Markusa Zamenhofa (ibidem) ,

List do Profesora Michała Gnatowskiego

7. Fotografia z pogrzebu L.L.Z. (Memorlibro, London, 1960) ,

8. Fotografia pierwotnego nagrobka L.L.Z. (ibidem) ,

1 15

1 1 6 Louis Cbristoph Zaleski-Zamenhof

9. Wypis z Dziennika Posiedzeń Rady Pedagogicznej 2-egoWarszawskiego Gim­nazjum Męskiego (Dokumentoj pri Studentaj Jaroj de L. L. Zamenhof, JuntaroJasito, Osaka, 1977) ,

! l{H . S; T : 5. 1 2 5.

-�:Z:F!!� . - ��9�8�!!!�- g�����;:��������-Q���!�- ��E������� 2- oił U J.T(CI<O H rldMHa.S iH Sil 1873/41 1874/5.----- - , - - - - --- ---------- - ---- - ---------

IIe�ni' . poaliT'I> OI,\i-HKE� . aa.�Jieli!aJ.U.HM'l> oópa.aOM'I> . �cnt.xH oi<a.­

snHHH� HOBOnOCTyn��KNK I<8.HAK�aTauK onpe��HH'I> npH--r ; ,

HnT� H� �Rena. YAO�eTBOPKTeJI�Ho BNA9PM8.BWKX� HcnaTa-

a i e HK,e CJił>AY!OIIIK.Xl> : . ·. .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Bl> 4-Nlł KJiacco:r, :

I/ • . . • • . . . . . •

2/ . . . . . . .. . . . . . . 3/ . . . • . • . . . . . .4/ . . . . . . . . . . . . . . S/ SaueHI'� Renaepa • • . • • • . . . . . . • . . . .

1 0. Idem.

r

� �H . 3 . T . S .t

I Z6 .

" � ll � � l ! ll ll � � � � � � � � u � � � � � ! ll � � � � � � � � � � ll ll ll ! � � u � � � � � � � � � = � )• Ge�TR6p.R: 26 AHR

ti874 I' .IT0,!\'.1>�· peJ.l CB.ąaTeJI:&C'l'BOM:J> r. }\H K'l'Opa BapwaBCKOH

2- o '; ;:yl!W:KOH rMMHaa i H , liplWY · TBOBilJUl : llpeno­Ail:t.a.Te � :w. . A . .i'iHcnewropa.

H BC� ytU! T eJIH ! •

i � . • • • • • , • , , , • • • 3a<r'LM'I> no npe.n;JIO;f:SHllO r . j.(Hpewropar:

1 1 7

peAal"O l" . CoB'B'l''I> aaHHMaJICR BbluopoM'l> AOOTOHHf>.GarHxl> tqeHKl<C) Bl> AJIR ocM OOlfC/iSHiR MX'l> OT'I> fiJIMhl sa yąeH ie

i B'I> I -M'I> nonyi'OA i H T eK . 1874/5 y . l" . :acnf,AC'l'Bie qe-to , R a dpaHb1 37 y ąeHHKOBl> , I<aK!> IOi H S'I> o 6�aro

HCJia 374 yąeHHKOB'I> I'HMHa8K'({90KHXl> KJiaCCOB'I>.

Ma!> aToro ąHCJla non:&ao�aT:& yme oc-

1o 6omA e H ieM'I> O'l'l> liJlaTN BO 2-0M!> ITOJIYl"O,I\ l H HC'l'9Kaiil-

J

I'? 1873/4 y . I' , HH;i\6CJitAyJOI!.\ l 9 26 yą:eH.IU<Oh'I> , KOTO­

h!X'I> He,n;al" . CoBtT:& npH3Hil.Jll> aacJiyH<HEaJOiillHili noJI:&ao­l

1iT:bC.!l: H Bnp9A'I> STOlO MHJIOOT iJO , a HMSHHO • • • • • • • , • •

� - Yl8'I> '({KCJ!a HOBUX'I> Kil.HARAaTOB'I> H S 6paH

tJKecJitp;yro!l.\i e y'l.eHlU<H • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

� · · 29/ .3aueHrog.:J> Jie�aep'I> 4 KJI .

ij � t;