MTAREKE VE KURTULU SAVAI BALANGI DNEMLERNDE (1918- 1920)Yapsal Ekonomik Sorunlar

T.C. KLTR BAKANLII

T.C. KLTR BAKANLII YAYINLARI/2620 Yaymlar Dairesi Bakanl Kltr Eserleri Dizisi/296

MTAREKE VE KURTULU SAVAI NIN BALANGI DNEMNDE TRK DEMR YOLLARI(YAPISAL VE EKONOMK SORUNLARI)(1918-1920)

Dr. MEHMET ZDEMR

T.C. KLTR BAKANLII. 2001 -ANKARA ISBN 975-17-2699-9Kapak Dzeni / Rfat AYDIN

zdemir, Mehmet Mtareke ve Kurtulu Sava'nn balang dneminde Trk demir yollar : (Yapsal ve ekonomik sorunlar) : (1918 - 1920) / Mehmet zdemir. - Ankara : Kltr Bakanl, 2001. XI, 157 s. : kl., hrt. ; 20 cm. - (Kltr Bakanl yaynlar ; 2620. Yaymlar Dairesi Bakanl kltr eserleri dizisi ; 296) ISBN 975-17-2699-9 I. k.a. II. Seriler : . 385.09561

www.kultur.gov.tr.

E.mail:Yayimlar@Kutuphanelergm.gov.tr

Birinci 4000 Adet

Bask,

A y d n l ar Ma t b a ac l k S a n . v e T ic . L td . t i . R zg r l C d . E d o s t S k . No : 2 06030 Ulus I ANKARA Tel : ( 0 3 1 2 ) 3 1 2 1 8 0 5 F ax : (0 31 2) 3127170

SUNU On dokuzuncu yzyln en nemli teknolojik gelimesi olan demir yolculuk yirminci yzyln ortalarndan itibaren Trklerle tant. nceleri tamamen yabanc bilgi ve sermayeye dayanan demir yolculuk, Birinci Dnya Sava yllarnda zellikle asker ihtiyalarn ynlendirmesiyle Trk teknolojik yatrmlarnn en nemli konusu oldu. Birinci Dnya Sava- 'nn sonlarndan itibaren, Mtareke Dnemi ve Kurtulu Sa- va'nda Trk sermayesi, bilgisi ve emei ile demir yolculuunda sz edilebilecek bir gelime kaydedildi. Trk demir yollar imtiyazl olarak, yabanc sermaye ve teknoloji ile ekonomik deeri olan blgeleri birbirine balamak zere kuruldu. Burada alan personel de, iletmeciler de bir ksm gayrimslim Osmanl vatanda olmak zere tamam yabanc unsurlardand. Trk insannn an bu yksek teknolojisine uyum salamas ve gelimelere ayak uydurmas ksa denilebilecek bir srede ve sava gibi zorunlu artlar altnda oldu. Birinci Dnya Sava sona erdiinde demir yollarndan elde kalanlar; zmir-Aydn ve zmir-Balkesir demir yollarnn bir ksm ile Anadolu-Badat demir yolunun Geyve-Ankara, Es- kiehir-AfyonAdana-Nusaybin blmleridir. Bunlar da bakma muhtatlar. Mtareke yllarnn o kargaa ortamnda bu demir yollar Temsil Kurulu tarafndan kontrol altnda tutulmaya alld. Kurtulu Sava'na hazrlklar srerken Temsil Kurulunun Anadolu'da kontrol ele almasnda demiryollar byk rol oynad. Asker hazrlklarn yaplmasnda, Bat cephesinin kurulmas ve desteklenmesinde en nemli ulam vastas bu yollar idi. Bu adan bakldnda, zaferin kazanlmasnda demir yollarnn byk pay vardr.

V

NDE KLER NSZ ............................................................................................IX GR..................................................................................................1 I.BLM MONDROS MTAREKESNDEN SONRA DEMR YOLLARI..........................................................................27 1.DEMR YOLLARI LE LGL MTAREKE ..................... HKMLER .................................................................................27 2.MTAREKE HKMLERNN UYGULANMASI 29 3. DEMR YOLLARININ GAL ........................................39 4. GALE KARI DREN HAREKETLER....................47 5.KURTULU SAVAI BALARKEN DEMR YOLLARI..........................................................................49 II.BLM DEMR YOLLARININ HUKUK DURUMU .............................61 1. LETME..............................................................................61 2. MALVARLII ......................................................................71 3. MAL KONULAR ...............................................................76 m. BLM LETME ZORLUKLARI ..............................................................81 1. YAKIT SORUNU ................................................................81 2. GVENLK SORUNLARI ................................................86

VII

3. PERSONEL SORUNLARI ...................................................91 4. DAR SORUNLAR ..............................................................96 IV.BLM TEKLT................................................................................101 V.BLM TLF DEVLETLERNN DEMR YOLU POLTKASI .107 1. NGLTERE'NN DEMR YOLU POLTKASI . . .108 2 FRANSA'NIN DEMR YOLU POLTKASI .................110 VI.BLM MTAREKE DNEM TRK EKONOMSNDE DEMRYOLLARI ...................................................................113 SONU ....................................................................................124 BBLYOGRAFYA ................................................................131 EKLER .....................................................................................147 NDEKS....................................................................................149

VIII

NSZ

"Trk Demir yollar konusunda aratrmaya balarken beni motive eden husus bu yollarn siyas, sosyal, kltrel asker olaylara ne lde etkili olduunu anlamak idi. Bu konuda basl yaynlar tararken Trkiye'de demir yollarnn doua ve Birinci Dnya Sava; balarna kadar olan dnemde siyasal ve toplumsal gelimelere etkileri hakknda doyurucu bilgilerin olduunu grdm. Fakat bu dnemden sonraki gelimeler zerinde durulmamt. Bunda Trklerin kontrolndeki demir yollarnn dnya siyasetine ve eitli kltr yaplarndaki toplumlarn yaantlarna etkisinin azalmasnn rol olabilirdi. Ancak; Birinci Dnya Sava ve bunu takip eden mtareke ve Trk Kurtulu Sava yllar boyunca Trklerin kontrolndeki demir yollarnn durumu, kullanm, savan sonularna etkileri Trk tarihi bakmndan olduka nemli idi. "

Gnkur. ATAE Bakanl yaynlar arasnda kan eserlerde Birinci Dnya Sava olaylar anlatlrken savaa etkisine orantl olarak demir yollarna da deinilmiti. Fakat ne ATAE Bakanl yaynlarnda ve ne de dier yaynlarda zellikle Mondros Mtarekesinin uygulanmaya balamasndan Kurtulu Sava'nn halamasna kadar geen ara dnemde Demir yollarnn durumu ile ilgili hususlara yer verilmemi olduunu tespit ettim. Oysa bu dnem; Kurtulu Sava hazrlklarnn yapld Trk tarihinin nemli bir devresiydi.

IX

Mtareke; dnemi diye adlandrlabilecek; Mondros Mtarekesinin; yrrle girdii 30 Ekim 191H'den, Kurtulu Sava'nn balad 19 Mays 1919 tarihine kadar geen zaman Trk; tarihinin en kritik safhasyd. Bu safhada Trk milleti; devleti yklm, ordular terhis edilmi, gelecei belirsiz, mitsiz bir dnem yaad. Bu en kt gnlerde. Mustafa Kemal; Atatrk; gibi bir kahraman kt. O gnlerin imknlarn en iyi ekilde deerlendirmesini bildi. Tarihin grd en byk devlet adam ve komutan olarak deiik gr ve dnceler arasnda dank duran milleti bir ama etraflda birletirdi. Elde kalan son imknlar bu kutsal ama iin harekete geirdi. Kutsal ama; Trk milletinin esaretten kurtarlmas idi. Milletin kurtuluu iin yeniden dzenlenerek milletin hizmetine sunulan imknlardan birisi de demir yollar idi.

Kurtulu Sava'na hazrlanrken demir yollar etrafnda gelien olaylarn ortaya konmas Trk; tarihinin anlalmas bakmndan nemli idi. Bu maksatla aratrmaya baladm zaman bu ksa dnemin kendi iinde karakteristik dnm noktalar olduunu grdm: Mtarekenin yrrle girmesi ve tilf devletlerinin; isteklerine gre Osmanl Devletine uygulanmaya allmas, tilf devletlerinin etkin olduu ksa bir dnem, Kuvay Milliye- nin; etkinlik salamas. Byk Millet Meclisi; Hkmetinin kurularak lke kaderine el atmas. Bu dnm noktalarnda demir yollarnn kullanm ve Trk milletinin kaderine etkisi farkllklar gsterdi.Mtareke; dnemi; anlamann yrrle girmesinden sonra ksa bir sre sava hlinin ortadan kalkt dncesiyle normale dnlme eilimlerine karn; genel olarak olaan st hlin de-

X

vam ettii bir dnemdi. Bu dnemde demir yollar da olaanst sava hli kurallarna gre ynetildi, kullanld. Sava durumunun devan ettii bir dnemde gelien olaylar konu alan bu aratrmada kaynak olarak askeri arivlerin kullanlmas gerekiyordu. Bu nedenle; konunun hazr/anlmasnda arlkl olarak Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivinden yararlanld. Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivinde konu ile ilgili ok miktarda belge bulunmaktadr. Bu belgelerin byk bir blm deerlendirmeye koyduunu alnmakla iddia etmek beraber yanl grlecek olur. baka bu belgelerde vardr. Dolaysyla bu aratrmann konu hakkndaki btn bilgileri ortaya Ancak aratrmada elde edilen bilgiler deri i toplu olarak arz edilmitir.

nsz bitirirken; Gnkur ATAE Arivinde alma izni konusunda kolaylklar gsteren komuta kademesine ve ariv almalarnda deerli yardmlarn esirgemeyen ariv personeline sayg ve teekkrlerimi sunarm.

XI

GRMondros Mtarekesi'nin imzalanarak uygulamaya konulmasndan sonra Trk milletinin kurtulu iin Mustafa Kemal Paa tarafndan rgtlenip Anadolu'da duruma hkim bir vaziyet almasna kadar geen sreye son devir Trk tarihinin Mtareke dnemi diyebiliriz. Bu dnemde gerek Osmanl Devleti gerekse galip devletler -tilf devletleri- tarafndan dnemin karakteristik yapsna uygun baz uygulamalar yaplm, bunlarn doal olarak birtakm sosyal, siyasal, ekonomik asker vb. sonular olmutur. Mtareke dneminde demir yollar ile ilgili uygulamalara gemeden nce Osmanl devleti'nin o gne kadar demir yollar konusunda kat ettii gelimelere ve demir yollarnn geldii son duruma ksa bir gz atlmasnda yarar olacaktr. Bunu yaparken zellikle Mtareke Dnemine olan etkileri bakmndan nemli olaylar vurgulanacaktr. Osmanl yabanc Devleti'nde giriimcilerin demir olup; yollar yaplmas dncesi karlaryla adalaryla ayn zamana rastlar. Ancak bu dnceler tamamen lkelerinin btnletirdikleri kendi menfaatlerini gerekletirmek amacna yneliktir. Dier taraftan Tanzimat Ferman'yla batya dnen Osmanl Devleti'nde demir yollar bat medeniyetinin sembol olarak grlmeye balanm, bunlarn lke iinde yaplmas konusunda bavuruda bulunan yabanc giriimci-

1

lere cmerte imtiyazlar verilmesinde bir saknca grlmemitir. 1 Demir yolculuun Avrupa'da balamasn 1830 ylnda George Stefenson'un deneyi ile baladn kabul edersek: Osmanl mparatorluu snrlar iinde ilk demir yolu yaplmtr. Demir yollarnn yapm byk sermaye ve teknik bilgiye ihtiya gstermekte idi. Osmanl mparatorluu'nda en ok yokluu ekilen de bu konulard. Devlet bor iinde kvranyor, bilim ve teknikte hibir varlk gsterilemiyordu. Bu artlar altnda tek kar yol yabanc irketlere bavurmakt. yle de yaplmtr. Hkmet, demir yollarnn ekonomik, siyas ve sosyal alanlarda byk gelimeler salayacan umuyordu. lke iindeki retim, ihtiya olan blgelere kolay, hzl ve ucuz olarak ulatrlabilecek ve satlabilecekti. retimin bir ksm

1 Baron Hirsh'e verilen imtiyaz, bu cmertliin rneklerindendir. Baron Hirsh Osmanl Devleti'nden Rumeli demiryollarnn yapm imtiyazn ald. htiya duyulan sermaye tahvil satlarndan elde edilecekti. Tahvil satlarn devlet adna Baron Hirsh yapacakt. Hkmet atlna harekete geen Baron Hirsh; her biri 400 frank deerinde 1.980.000 adet tahvil kartt bu tahvillerin Avusturya ve Fransa hkmetleri kendi lkelerinde satlmasna i/in vermediler. Bunun zerine Hirsh Osmanl Hkmetine bavurarak, her tahvili deeri 125,5 franktan kendisinin almasna izin verilmesini teklif elli. Teklif kabul edildi. Bu suretle I km'lik demir yolu yapm iin tahvillerin gerek deerine gre 220.000/400=550 tahvil sat yaplmas gerekirken 220.000/125,5=1,712 tahvil satld. Bu satla hkmetin km. bana zarar 1X5.000 frank oldu. Baron Hirsh tahvilleri satn aldktan sonra bir bankalar grubuna tanesini 150 franktan satt ve yalnz bu sattan kr olarak 4l.57().(XK) frank kazand. Ayrca bankalar grubuyla yapt anlama gerei tahvillerin getirdii kazancn % 30'unu da alacakt. Bu suretle de 19.500.000 frank kazand. Bylece Baron Hirsh'in kazanc daha demir yolu yapmna balanmadan 61.000.000 franga ulam oldu. Ahmet; Onur, Trk Demir yollar Tarihi, stanbul, 1953, s. 16-17.

Avrupa ve dier lkelere pazarlanabilecek ve gelir elde edilecekti. Btn bunlar sosyoekonomik yapda iyilemelere yol aacakt. Ayrca; isyan ve karklk durumunda uzak blgeler dahil yurt iinde herhangi bir yere, sava durumunda cepheye seri asker nakliyatna imkn vermesiyle demir yollar devletin i ve da kar etkisinin artmasn da salayacakt. Btn bunlarn tesinde; Osmanl halknn demir yollaryla daha kolay seyahat edebilmesinin sonucu olarak gerek ierde birbiriyle kaynamas gerekse Avrupa'nn meden halklaryla sk etkileimleri salanacakt. Byk umutlarla demir yollar yapmna baland yllarda bir taraftan durulmak bilmeyen isyanlar ve karklklar devletin temellerini kemirirken dier taraftan biri bilip biri balayan harpler devleti yklma durumuna getirmiti. lkelerine demir yollarn kazandran hibir lke Osmanl Devle - ti'nin durumuna dm deildi. Szgelimi; Almanya, Fransa, Amerika gibi devletler sahip olduklar teknolojik ve bilimsel stnlklerine ilveten uzun yllar bar iinde yaadlar ve demir yolu alarn bu ekilde rgtlediler. Gerekten Fransa 1871'den 1914'e kadar 43 sene bar ve huzur iinde yaad. Oysa Osmanl mparatorluu ayn sre iinde i isyanlar hari tam 4 harbe girmitir. (1877-1878 Trk-Rus Harbi, 1897 Trk-Yunan Harbi, 1911 Trk-talyan Harbi, 1912 Balkan Harbi) 2 Byk sermaye isteyen demir yollarnn yapmnda bor batandaki Osmanl Devleti, lkesinde demir yolu yapmak

2 Onur; s.35.

3

isteyen yabanc sermayedarlara imtiyazlar verme yoluna gitti. Ancak Osmanl Devleti'nde demir yollarnn yaplmasn ekici hle getirmek iin yabanc sermayeye birtakm ayrcalklarn verilmesi yeterli olmad. nk; Avrupal rneklerinde olduu gibi, Osmanl Devleti'nde yaplacak demir yollarnn geecei hibir gzerghta yatrm sahiplerini memnun edecek kadar gelir getirecek zengin tarm, sanayi vs. zengin ekonomik alanlar bulunmuyordu. Byle ekonomik deeri olmayan blgeleri birbirine balayan dolaysyla getirii az olan demir yollar yapmak, yatrd para ile ksa zamanda byk kazanlar elde etmek isteyen sermaye sahipleri iin hi de cazip deildi. Her ne suretle olursa olsun, zellikle lke savunmas bakmndan gerekli grd demir yollarna sahip olmak isteyen Osmanl Devleti; o gnlerde baz lkelerde yer yer uygulanan kilometre tazminat 3 denmesi artn da kabul etli.

3

Ekonomik olmayan gzerghlardan geen demir yollarnda kail derecede youn nakliyat olmayacandan yaptklar yatrma gre yeterli kazancn salanamayacan ileri sren yatrmclar her kilometre iin yatracaklar parann asgar getirecei geliri hesap etmiler ve kilometre garantisi ad altmla belirli bir tazminat almadan yol yapmna balamamlardr. Tazminatn esas imtiyaz sahibi ile imtiyaz veren arasndaki mal ortaklktr. mtiyaz veren sadece yatrmc irketlerin zararlarn kapatmaz. Ayn zamanda normalden stn krlara da ortak olur. letme verenin isletme haslatna ortakl iki ekilde olurdu: Safi haslaya ortaklk. Gayrisafi haslaya ortaklk. Gayrisafi haslaya ortaklk da iki ekilde uygulanrd. a.Faiz garantisi: Kamu otoritesi kamu kapitali iin irket hesap sresi sonunda belli bir gelir salamak isterse bu kapitali bir faiz. garantisi verirdi. b.Kilometre garantisi: Bu sistem eitli lkelerde faiz garantisinden daha (ince uygulanmt. Esas; yaplacak yolun kilometresi bana gayri safi bir gelirin irkete garanti edilmesiydi. Bu sistemin imtiyaz, veren devlet asndan ktl hemen ortaya kmt. irket bu ekilde en verimli iletmeye karlk olan gayri saf geliri artname ile garanti altna almtr. Zahir Kozikolu; Demir yollar Tarifeleri ve Tama Hukuku, zmir, 1956. s.12

Ancak bundan sonra Osmanl Devleti, demir yollar yapmak isteyen yabanc yatrmclar iin cazip bir lke oldu. nk bu artlar altnda yaplan yatrmn hibir ekilde zarar etme ihtimali kalmamt. Kilometre tazminatnn da verilmesine ramen Osmanl Devleti demir yollarn her zaman istedii gzerghlardan geiremedi. zellikle asker maksatlarla yaplmak istenen demir yollarnn geecei gzerghlar d basklarla ya brakld veya deitirildi. Devlet ise iinde bulunduu artlar nedeniyle bu duruma boyun emek zorunda kald. rnein Anadolu demir yollar Birinci Dnya Sava'ndan4

nce

Erzurum

ynne

uzatlmak

istenildi,

ancak

Rusya'nn

basklar

nedeniyle

vazgeilmek zorunda kalnd.

Tanzimat Ferman'nn iln edilmesine kadar devletin bir bayndrlk politikas yoktu. Bu tarihten itibaren devlet ileri arasna bayndrlk faaliyetleri de alnd. Yabanc devletlerin halkn sorunlarn ne karmas ve bizzat halktan gelen memnuniyetsiz tepkilerin yan sra devlet idaresinin gn getike daha merkeziyeti bir ekle dnmesi zorunluluu da bu politikada belirleyici rol oynad. II. Mahmut dneminden itibaren yaygn ve blgesel isyan hareketlerinin kontrol altna alnamamas idarenin daha fazla merkezden ynlendirilmesi gereine inanc kuvvetlendirdi.

4 "arn stanbul'daki elisi Zinoviev Bab- aliye Anadolu Demir yolunun Ankara ve Dou Anadolu ilerinden Musul'a uzatlmasnn Kafkasya snr iin stratejik bir tehlike olacan, onun iin Rusya'nn byle bir giriime raz olamayacan bildirdi. Ayrca bir de tehdit savurarak ..." E.M.Earle; Badat Demir yolu Sava, I. Bask, stanbul, 1972. s. 161

5

Merkeziyeti idarenin salanmas iin her eyden nce eyaletleri bakente balamak gerekiyordu. Bu da kara ve deniz ulamyla mmkn idi. Glhane Ferman'nda devlet, halkn refah seviyesini ykseltmeyi. memleketin imarna allacan taahht etmiti. Islahat Fermannda ise i ticaretin gelitirilmesi maksadyla kara ve su yollarmn slah ve yaplmasna hazineden para tahsisi yaplaca ve yabanc sermayeden yararlanaca belirtilmekte idi. Bayndrlk ileri devletin bir i meselesi olmasna ramen Avrupal devletler de konuya ilgi duymaya baladlar. Abdlmecit devrinde Osmanl Devleti'yle ticaret antlamas yapan devletler, antlamann salad haklardan en fazla yarar salamak iin ticaretin gelimesini dorudan ilgilendiren yol ve ulam imknlarnn gelitirilmesi iin devleti devaml tevik etmekte idi. Ayrca yurt ii ve yurt dndan basn yayn yoluyla Osmanl Devleti'nin bayndrlk durumu gzler nne seriliyor, dikkatler bu konu zerinde daima scak tutularak bir eyler yaplmas iin devlet zorlanyordu. Trk halk ise zaten asrlardr yolsuzluktan ikyet etmekte idi. Bu ikyetler halk edebiyatnn trl rneklerinde yer almtr. Osmanl idarecileri bu konuda pek fazla bir ey yapamamlar veya konu zerine ciddi eilmemilerdir. Ancak son zamanlarda yabanc basnda bayndrlk meseleleri gndeme gelmeye balaynca Trke gazetelerde de yazlar kmaya balad. Konu aydnlarn gndemine yeni girmekle idi. Devleti bayndrlk sorununa eilmeye zorlayan nedenler

6

arasnda bu tarihten itibaren kamuoyunun basksn da zikredebiliriz. Yukarda belirtilen zorlayc nedenlere ramen Osmanl Devleti'nin bamsz ve nceliklerini kendisinin belirledii bir bayndrlk politikas olamad. Byle bir politikann takibi iin gerekli yerli sermaye ve bilim teknik alt yaps mevcut deildi. Dnyada demir yolculuun hzla gelitii yllarda tahta kan Sultan Abdlaziz dneminde, devlet tam bir mal kriz batanda idi. Devlet hizmetleri dahi dardan alnan bor paralarla grlyordu. Dardan alnan yksek faizli bor paralar en verimsiz ekilde deerlendirildi. Daha dorusu deerlendirilemeyip deta arur edildi. Devlet dnda sermaye sahibi denilebilecek ve zel giriimleri finanse edecek hi kimse, o gne kadar uygulanan politikalar yznden yetimemiti. Ne toplumda serbest olarak ne de devlet bnyesinde resmi grevli olarak para hareketlerini, mal konular bilen uzman kimse vard. Bu nedenle demir yolculuk gibi o gnn en ileri teknolojisi demek olan ve mal boyutu ne kan bir konuda Osmanl Devleti'nin inisiyatifini snrsz olarak kullanabilmesi, bu konudaki politikalarda kesin belirleyici rol alabilmesi mmkn grlmyordu. Bu artlar altnda; Osmanl bayndrlk ileri ve konumuz asndan bakldnda demir yolculukla ilgili faaliyetler genellikle yabanc sermayeye ve yabanclara brakld. Onlara bu konuyu cazip gsterebilmek, yabanc sermayeyi lkeye ekebilmek iin byk kolaylklar gsterildi. Yabanc sermaye ise, demir yolu yapmnda Osmanl Devletinin ihtiyala-

7

rndan ok, devletlerinin ve kendilerinin blgedeki ekonomik karlarn esas aldlar ve yatrmlarn buna gre yaptlar. 23 Eyll 1856 tarihinde ngilizler tarafndan yapmna balanan zmir-Aydn demir yolu iin bu blgenin seimi sebepsiz deildi. Buras o dnemde dier yrelere nazaran nfusa daha kalabalk, ticar potansiyeli yksek, ngiliz pazar olmaya ksmen hazr bir toplum ve ngiliz sanayisinin ihtiya duyduu ham maddeyi retebilecek artlarn (arazi, iklim, kltr) uygunluu ve nihayet ngiliz siyas ilgisine (Orta Dou'nun kontrol altna alnarak Hindistan yollarmn emniyete alnmas) hitap eden stratejik neme sahip olma gibi birok artn bir araya gelmesi nedeniyle yatrm alan olarak tercih edildi. 1875 ylnda Svey, 1878 ylnda Kbrs' ele geiren ngiltere Orta Dou'yu kontrol altna alarak Hindistan yollarm emniyete ald. Onun iin artk Anadolu demir yollanln nemi kalmamt. O srada Orta Dou'ya ge de olsa almak gereini duyan Almanya, Anadolu demir yollarnn yapmna talip oldu. Alman sermayesi Osmanl Devleti'ne Badat demir yolu projesi ile geldi. Berlin-Badat (BB) demir yolu projesi, stanbuldan itibaren Anadolu'yu apraz keserek Adana'dan Badat'a uzanacak ve Alman sermayesi ile birlikte Alman gcn (ekonomik, asker) Berlin'den Badat'a kadar ulatrmak iin gerekli alt yapy hazrlayacakt. Demir yollar'nn yapm devam ederken Birinci Dnya Sava'nn balamas ve yenilgiyle bitmesi nedeniyle proje tamamland

8

ama istenilen netice Almanlar tarafndan elde edilemeden blge terk edildi. Franszlar da ayn karc yaklamlarla Osmanl Devleti'nin eitli blgelerinde demir yollar yapmak iin bavuruda bulundular. Grlyor ki yabanc sermaye yatrmlarn yaparken Osmanl Devleti'nin ekonomik yapsndaki bozukluktan yararlanarak kendi lkesinin ekonomisine baml ve onu destekler mahiyette, koloniletirme amacna ynelik bir yol takip etmitir. Dier bir sylemle; Osmanl ekonomisi yatrm (demir yolu) yapan lkelerin kendi ekonomik ihtiyalarna gre yaplandrlmtr. Bu adan baklnca denilebilir ki stanbul'un. Anadolu demir yollaryla Ankara ve Konya hinterlandn; zmirin zmir-Aydn ve zmir- Turgutlu demir yol- lar'yla Ege blgesini, Selnik'in, Selnik-Mitrovie, Selanik-Manastr ve Selnik-Dedeaa yollaryla kuzey Yunanistan', Mersin'in, Mersin-Adana ve Badat demir yollar- yla yakn evreyi kendisine balamas Avrupa'nn istekleri dorultusunda gereklemitir. Maden ve tarm geri blgelerini (hinterlandlarn) demir yollaryla kendisine balayan Avrupa ilikili bu ehirlerin ihracat ve ithaltlar nemli byklklere ulamt. Koloni lkelerde olduu gibi Osmanl Devleti'nde de demir yollar etrafnda, o yolu ina eden lkelerin etki alanlar olutu. u farkla ki; koloni lkeler tek bir lkeye bal ve demir yollar da tek bir lkenin etkisi altnda olduu hlde, politik ynden bamsz olan ve pek ok lke ile ekonomik-po-

9

litik iliki iinde olan Osmanl Devlet'inde demir yolu yapma imtiyaz verilen lkeler saysnca eitli etki alanlar meydana geldi. ngilizlerin yapt demir yollar etrafnda ngiliz etki alan, Franszlarn yapt demir yollar etrafnda Fransz etki alan, Almanlarn yapt demir yollar etrafnda Alman etki alan bunlardandr. Demir yollarna yatrm yapan her lke, Osmanl mparatorluu'ndaki etki alanlar ierisinde kendi ekonomik, politik, stratejik etkinliini artrma abas ierisine girdi. Bylece; devletin bir i meselesi olmas gereken demir yollarnn yapm sorunu, eitli lkelerin Osmanl Devleti zerinde bir etki kurma arac ve yar hlini ald. Sonuta; ngilizler, Romanya, Bat Anadolu, Irak ve Basra krfezinde etki alan olutururken, Almanya; Trakya, Anadolu, ve Mezopotamya'da, Fransa; Kuzey Yunanistan, Bat ve Gney Anadolu ile Suriye'de etki alanlar oluturdular. 5 Osmanl Devleti snrlar ierisinde -Anadolu dnda- yaplan ilk demir yollar unlardr: ernova- Kstence demir yolu, 66 km uzunluunda olup 1860 ylnda tamamlanmtr. 6 Rusuk-Varna demiryolu, 207

km

uzunluunda

olup

1866

ylnda

tamamlanmtr. Rumeli demir yollar, stan-

5

Muhteem, mi,

Kaynak

Demir Doktora

yollar Tezi,

ve

Ekonomik

Gelime,

XIX

yzyl Ticari

Deneyiilimler

Baslmam

(Ankara

niversitesi

ktisadi

Akademisi), 1982. 6 7 Berlin Antlamas ile Romanya Hkmetine geti. 1882 ylnda Romanya tarafndan milliletirildi. Onur; s. 12 . 1873 Hirsh'e ylnda yolun Hirsh iletme 1888 hakk ylnda Rumeli bu demir yollar imtiyaz, sahibi Baron devretverildi. hakkn Rusuk-Varna irketine

ti. Berlin Antlamas'yla yol Bulgaristan'a verildi, a.ge.; s.16-19. Bkz. Ek-A

10

bul-atalca-Edirne-Harmanl undadr. 8

Ni

ana

hattyla,

Dedeaa

-

Yanbolu-Selnik tali hattndan ibaret olup 2000 km. uzunlu-

Anadolu'da ilk olarak 1856 ylnda ngiliz yatrmclara zmirAydn demir yolunu yapma imtiyaz verildi. Yol 1866 ylnda iletmeye ald. Daha sonra eklenen blmlerle 270 km uzunlua ulat. ngilizlerce yaplan bir dier demir yolu, ksa fakat nemli olan ve 18889

ylnda

iletmeye

alan

Adana-Mersin

demiryoludur. Ayrca, daha nce Abdlaziz dneminde devlet eliyle yaptrlan' 0 Haydarpaa-zmit demir yolu ngilizlerce kiraland. 11 Fransz yatrmclara ilk demir yolu yapma imtiyaz zmirTurgutlu hatt iin verildi. Yolun uzunluu 168 km idi. Ayrca am-Beyrut demir yolunu yapma ve iletme imtiyaz da Franszlara verildi. 1888 ylnda Alman giriimcilerin kurduu Anadolu Demir yolu Kumpanyasna (irket/ortaklk) zmit-Haydarpaa demir yolu hattnn iletilmesi ve yolun Ankara'ya kadar

8

Hattn yapn imtiyaz Baron Hirsh adndaki Yahudi asll bir Avusturyal yatrmcya verildi. Hirsh birok entrika ve mal speklsyonla haksz kazan salad. Yaplan antlamaya gre; Demir yolunun yapm iin gerekli sermaye Osmanl Devleti taralndan karlan tahvillerin satndan salanacak ve bunun satn da Hirsh yapacakt. Yolun kilometresi 220.(XX) franga mal olacakt. Yolu 99 sene Hirsh iletecekti, a.ge.; s.16.

9

Earle; s.40. Onur; a.g.e.; s.19. baarsz, kalnca iletmesini ngiliz irketine devretmitir. Demir yolu 1848'de

1(1 99 km. uzunluundaki Haydarpaa-zmit demir yolunu bir sre hkmet iletmi fakat Haydarpaa-Anadolu -Badat irketine devredilmitir? Ek-B. 11 Earle a.g.e.s.40.

uzatlmas

imtiyaz

verildi. 12

Bu

Almanlarn

Osmanl

mparatorluundaki demiryolculuk iine ilk girileriydi. Bylece dnya savana kadar varacak demir yolu yapma/etki alan kapma yarna Almanlar da katlm oldu. Alman mhendisler ynetiminde Anadolu demir yolunun yapm o kadar hzl bir ekilde geliti ki; 485 km ray dendi ve ilk tren Ocak 1893 ylnda Ankara'ya vard. 13 Sultan Abdlhamit idaresindeki devlet, yolun ileriye devam artn koymu olmasna ramen, uzun sre bu gerekletirilemedi. Osmanl Devleti 7 nde demiryolculua yatrm yapan irketler bu yolun imtiyazn alabilmek iin zorlu bir rekabete giritiler. Kendi aralarnda ve devletle pazarlklar yapld. En sonunda ii Almanlar almay baard. Badat'a kadar uzanacak demir yolunu Almanlar yapacakt. 1412 Alman ortaklna imtiyaz verilirken; kadar Umumiye demir yolunun art yeni ilerde Samsun, Sivas ve

Diyarbakr ti 13 14 edildi.

zerinden Bu para

Badat'a Dyunu

uzatlmas tarafndan

kouldu. demir

Ankara yolunun

Demir geecei

yolu iin ortakl ylda kilometre bana en az 15.000 frank kazanc da garanyerlerden alnarak vergilerle karlanacakt. Earle a.g.e., s.42. 1903 ya'dan cakt. frank ney buydu. ylnda demir teye yeni yeni Bu Almanlarla yollar kurulacak irket ile olan denecek yaplan nceki yeni olan Trk hatlar n anlamaya gre; Ankara'ya devam ve brakma ylnda yolunun Badat az bir balanmas kadar hakk mal 15 demir iin defa nce olan Konololagyolu de stanAnadolu makszn sahiplerinde bakalarna Demir gre gre; 5 "Badat kalmaya devretme yolu Mart Anadolu ube edecekti.

Kumpanyasnn" 1903 demir Asl hatlar en

kanunlarna Anlamaya hatt

milyon

sermaye terminali Bu

kuruldu. Suriye ve

Konya-Basra Osmanl

denecekti. irketten

halta

Mezopotamya'da hkmeti

imtiyazlar

verilmiti.

haftada

bul'dan Halep'e, en az. iki haftada bir defa da Badat ve Basra'ya ekspres trenler kaldrlmas istiyordu, imtiyaz 99 yl srecekti. Anlamadaki dier hkmler ise yle zetlenebilir: Hkmet kilometre bana 4.500 frank gayri safi iletme gelirini garanti ediyordu. Demir yolunun ge-

12

1903 ylnda Almanlarla yaplan Badat demir yolu antlamas ile Osmanl Hkmeti yapm masraflarn yklendi. Ayrca iletme hlindeki her kilometre demir yolu iin en az geliri garanti etti. Bu paralar karlamak iin demir yolunun geecei blgelerden toplanacak vergiler karlk gsterildi. Btn bunlardan baka demir yolunun geecei gzerghta devlet arazisi olan topraklar baland, demir yolunun iki tarafndaki arazilerde eitli tasarruf imtiyazlar tannd. Gzergh yle tespit edildi: zmit-Eskiehir-Konya-skenderun-Halep-Frat vadisi-Badat. Bu yola balanacakecei devlet arazisinin mlkiyeti imtiyaz sahiplerine bedelsiz olarak devredilecekti Kum ve ta ocaklar bedelsiz olarak kullanlacakt. Demir yoluna gereken keresteler ormanlardan karlksz temin edilecekti. mtiyaz sahipleri demir yolunun her bir yanndaki 20 km genilii olan eritler iinde kalan madenleri Nafia Nezareti (Bayndrlk Bakanl) ile varacaklar anlama esaslar erevesinde iletebileceklerdi. Demir yolu irketi bir kamu hizmeti grd iin haltn geecei zel mlkiyete ait topraklar, ta ocaklar ve kumluk gibi yol inaat iin gerekli yerleri kamulatrma hakkna sahip olacakt. irket bundan baka hat boyunca arkeolojik eserleri aramak iin. kazlar yapmak hakkna sahip olacakt. Demir yolu yapm ve slah iin imtiyaz, sahiplerinin Osmanl mparatorluu iinde satn alacaklar ya da dardan ithal edecekleri ray, demir, keresle, k mr, lokomotif, vagon vs. gibi malzemeler her trl gmrk vergisinden muaf tutulacakt. Ayn ekilde imtiyazn sresi boyunca irketin btn sermayesinden ve gelirinden vergi alnmayacakt. Demir yolu ile ilgili imtiyazlara bal olarak irkete baka imtiyazlar da verildi. irket demir yolu boyunca tula ve kiremit fabrikalar aabilecek, demir yolu tesisleri ve yan kurulular iin gerekli elektrik enerjisini salamak iin elektrik santralleri kurabilecek, demir yolu iletmesi ile ilgili depolar yapabilecekti. Avrupa ile Asya arasnda direkt yatakl vagonlar sefere koyabilmek iin stanbul-Haydarpaa arasnda feribotlar altrabilecekti. Btn bu faaliyetler de demir yolunun kendisi gibi vergiden muaf olacakt. Btn bunlara ilveten; imtiyaz sahipleri Badat-Basra arasna demir yolu ya pabilecek, Basra krfezi terminalinde modem bir liman kurabilecekti. Ayrca Dicle ve Frat rmaktan ile atllarap'ta demir yolu yapm iin gerekli olan malzemeyi tamak gemi iletmek hakkna sahip olacakt. E.M.Earle; .s.94-96.

13

yollar ise unlard: Karaky-Bursa, Eskiehir-Ankara, Af- yonAlaehir, Ilgn-Aydn, Ereli-Kayseri, Sivas-Erzurum, HalepDiyarbakr, Elari. 15 Gzerghn bu ekilde tespit edilmesinde gzetilen faydalar, katlanlan skntlarn sebebini ve o gnk devlet yneticilerinin endielerini gstermesi bakmndan nemlidir. Plnland gibi demir yolunun yaplmas hlinde; Irak, Suriye ve Arabistan'daki isyanlara zamannda mdahle edilmek suretiyle hkmetin etki ve otoritesi bu blgede kolayca kurulabilecek, bir harp hlinde sr'atle seferberlik ve gerekli yerlere ynak yaplabilecek, kuvvet kaydrlabilecek, ve imparatorluk iinde yaayan halkn tamamnn btn gcnden vatan hizmetinde istifade edilebilecek, o zamana kadar yerinde kalm olan mahall servetlerin i ve d piyasalara sevk imkn bulunacak, halkn geliri oalacak, devletin vergi geliri ykselecek ve Dyun-u Umumiye borlan daha abuk denebilecek, bylece devletin itibar ykselecek, merkez idare g kazanacakt. 16 Anadolu-Badat demir yolu imtiyaznn Almanlara verilmesi, ngiltere, Fransa, Rusya politikalar zerinde byk etkiler yapt. Rusya demir yolu gzerghnn deitirilmesini, 17 ngiltere Irak ksm yapmnn kendisine braklmasn, Fransa ise, Suriye'de baz demir yollarnn yaplmas iin Trablus-am-Humus, Halep-am-KudsYafa-

75 Earle; s.96. 16 17 Onur; s. 14-16. Rus basksn azaltmak maksadyla, anlamayla belirlenen Ankara-Kayseri- DiyarbakrMusul gzergh deitirilerek Konya-Adana-Halep-Musul olarak yeniden belirlendi ve yle ina edildi.Earle; s.161.

14

kendilerine yeni imtiyazlar verilmesini istediler ve isteklerini elde ettiler. Osmanl topraklar zerinde yabanc lkelerin bu imtiyaz koparma, haklar elde etme yar gizli ve ak olarak yapld. Osmanl topraklarnda etki alan kurarak pay almak isteyen dnyann en byk devletleri kar karya geldi. Bir eit paylama mcadelesi balad. Bu mcadelede Osmanl Devleti saf d brakld. Yabanc devletler Osmanl Devleti'ni paylamak iin onu hesaba katmakszn kendi aralarnda anlamalar yapma yoluna girdiler. zellikle Almanlar Badat demir yolunu yapabilmek iin engel tanmak istemiyorlard. 1910 yl Kasmnda Almanlar ile Ruslar Badat demir yolu ile ilgili olarak Potsdam'da gizli bir anlama yaptlar. 18 Anlamada; sanki demir yoluyla ilgisi yokmu gibi Osmanl Devleti'nden hi sz edilmemiti.IX Badat lefeti, zerine demiryolunun demir Almanlar gre; Almanlar tarafndan bir yaplmasna ile anlama ngiliz-Rus eki blgesini 2-Rusya kabul kars yapmak olan Rus muhaBunun kaldlar tespit

yolunun

gzerghnn Potsdam'da 1907

deitirilmesi tarihli

engellenemedi. zorunda da anlamasnda tanyor ve

Ruslarla l-Almanya

Anlamaya

edilmi ekliyle Rusya'nn Kuzey ran'daki letme nin olur y ilerine girimemeyi kart kabul ediyordu.

bu blgeBadat mmkn yapmademir

ye demir yolu, kara yolu telgraf ve dier ulam aralar ile ilgili yapn ve iDeutsche ediyordu. bir Bank'n 3-Rusya yolu Badat gibi demir yolundaki haklarn tanyor ve hattn yapm ile buna yabanc sermayekatlmas olmaz kabul bir her politikaya Trk-ran hat 1903 Dicle Bu son vermeyi Tahran'dan ubesi hangi bir snrndaki Hanikin'e demir

ediyordu.

anlamasnda zerindeki

ngrld Sadiye'den demir sayg

yolunun Ruslar nun Her iki

olarak

Hanikin'e

uzatlacak bu4Al-

demir yoluna balanacakt. Her iki hat uluslar aras ticaret iin kullanlacakt. nedenle iin ticari ak Tahran-Hanikin Iran kap politikasna glk yolunu yapmazlarsa Rusya imtiyazn taraf almak Almanlar Hkmetine bavurabileceklerdi gsterecekti.

ekonomik

manya'nn

ran'daki

faaliyetlerine

karmayacak,

Sadiye-Tahran

hattnda taraflar eit davranacaklard, a.g.e.i, s.260.

15

1914 yl ubatnda Almanlar bu sefer Franszlar ile bir anlama yaptlar. 19 Tabii ki; anlama yine gizlidir ve Osmanl Devleti taraf olarak sz konusu bile deildir. Almanlarn Badat demir yollar imtiyazn alarak Osmanl Devleti'nin ulatrmasn tamamen kontrolleri altna almasndan endie eden Fransa, yatrmclarnn Anadolu ve Suriye'de 3500 km. demir yolu imtiyaz almasn salad. 20 Esasen ngiltere ve Fransa Anadolu-Badat demir yolunun ekonomik nemini kontrol edebilmek iin ana hatta birisi Afyon dieri Halep, ncs de Badat'tan olmak zere birleecek demir yollar iin gerekli imtiyazlar alma siyasetini gttler. Sonunda Franszlar Suriye demir yollar imtiyazn, ngilizler ise Badat-Basra arasnda demir yolu yapma imtiyazn aldlar. 21

19

15 zey lan

ubat

1914

ylnda unlard: etki

Almanlar 1-Demir alan demir ve

ile

Franszlar yapm kabul

arasnda ve

yaplar Karadeniz iin kabul

gizli demir

anlaKuyol-

mann ile

maddeleri

yolu

iletmesi balanmas hkmleri

bakmndan

Anadolu

Fransz Btn etki

olarak yollarnn

edilmitir. trafik

Anadolu-Badat liman Fransz Frat Franszlar zerindeki

birbirine

anlamalar edilmitir. 2-SuriTrablusBa-

yaplmtr. Ereli ye de

irketleri alan

tatmin olarak

edecek tannmtr. bir hat

Almanlar

taralndan

ortaklaa demir

yaplacaktr. yollarnn edilmitir.

Suriye

amdan

Deyrizor'a

denmesi

kabul

dat demir yolu ile Suriye demir yollar arasnda bir trafik anlamas yaplmtr. 3-Anadolu ve Badat demir yolunun getii yerler Alman etki alan olarak tannmtr. birbirlerinin alanlarnda lerini artrarak lomatik s.270. 20 21 a.g.e.; s.272. Onur; .s.21. Kuzey Suriye'de Alman ve Fransz sayg ve hatlarnn atmasn nlemek etki iin bir tarafsz blge tespit edilmitir. 4- Deutsche Bank ve Osmanl Bankas imtiyazlarna demir yolu karlkl imtiyaz olarak almamak gstermek, 5-Osmanl maksadyla birbirlerinin demiryolu Devleti'nin bu birbirlerinin iletmegelirini dipa.g.e.i.

baltalamamak demir ve yolu mal

konusunda yapmna giriimleri

anlamlardr. katkda bulunmak desteklemek

konudaki

hususunda

anlamlardr,

16

Badat demir yolu imtiyaznn Almanlara verilmesinden sonraki gelimeler, Osmanl Devleti, ngiltere ve Almanya arasndaki ekonomik ve politik sorunlarn su yzne kmasna neden oldu. Bu devlet arasnda sorunlarn zm konusunda grmeler yapld. Osmanl Devleti'ndeki ngiliz dini, kltrel ve tbbi kurumlarnn hukuk bakmdan yeniden dzenlenmesi, Msr maliyesi zerindeki Osmanl veto hakk, Osmanl-ran snr anlamazl, petrol alanlar, Frat, Dicle ve attlarap trafii, Mezopotamya'nn sulanmas, Kuveytin durumu gibi konularda Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda 1913 ylnda, 22 Almanya ile ngiltere arasnda 1914 ylnda 23 anlamalar yapld. Btn bu anlamalarn gerek22 1913 ylnda Trkiye ile ngiltere arasnda yaplan anlamann Badat demir yolu ile ilgili blmlerinde u hususlar vard: l-Trkiye ngiltere'nin Basra krfezindeki zel durumunu tanmtr. ngiltere Osmanl Devleti'nin Kuveyt zerindeki egemenliini tanm, buna karlk , Osmanl Hkmeti eyhliin ilerine karmamaya sz vermitir. eyh ile ngiltere arasnda yaplan anlamalar Osmanllar taralndan kabul edilmitir. 2-Badat demir yolunun son dura Basra olacaktr. ngiltere izin verdii zaman yol krfeze kadar uzatlabilecektir. 3-Badat demir yolunda durumu ve milliyeti ne olursa olsun herkese eit ilem yaplmasn salamak iin Osmanl Hkmeti irketin direktrler kurulun 2 ngiliz vatandan girmesini kabul etmitir. 4-Frat ve Dicle rmaklar ile attlarap zerinde gemi ve mavnalarla tama tekeli Baron Inchca- pe'in kuraca Osmanl nehir iletmeleri irketine verilecektir. Osmanl Hkmetinin %50 hisse ile katlaca irketin imtiyaz 60 yl sreli olacaktr. 5-Bu imtiyazlara ve garantilere karlk ngiltere Osmanl Devleti'nin gmrk resimlerini %4 orannda artrma giriimini desteklemeyi sz. vermitir. Earle; s.280-281.

23

15

Haziran

1914

ylnda

yaplan uluslar

ngiliz-Alman ticaret

anlamasnn byk

esaslar

unlard: eden

l-Badat sini

demir

yolunun ve bu

aras

iin

nemini

takdir

ngiltere bu hattn Badat demir yolu irketi tarafndan yaplmasn, iletilmegletirecek yada sermaye katlmasn engelleyecek ayrca nlemlere Badat bavuryolu mayacak bunlar desteklemeyecektir. ngiltere demir

irketinin Asya

Trk topraklarndaki hatlar ile rekabet edecek ya da irketin

kazanlm haklarna ters decek giriimlerde bulunmamay ve bu tr giri-

17

amac Osmanl Devleti'ni kar blgelerine blmekti. 24 Anlamalarn yapld sralarda iktidarda olan ttihat Terakki mensuplar bunlarn ne anlama geldiini bilmiyor deillerdi. Onlarn dncelerine gre demir yollar devletin glenmesine byk katkda bulunacakt. Bunun iin de baz fedakarlklar ile Avrupa emperyalizmine bir sre gz yumulabilirdi. Ne yazk ki Avusturya veliaht vurulmu, byk sava erken balamt. Yaplan bu anlamalar bir sava nlemeye ve iyi umutlarn yeermesine frsat vermedi. Byk savatan nce Osmanl mparatorluu topraklarndaki demir yolu giriimlerinden bahsederken Hicaz demir yollarn (Ek) gz ard edemeyiz. Hicaz demir yollarnn yapmna 1910 ylnda baland. Projeye gre ana gzergh am-Amman-MedineMekke olacakt. Bu hatta Dera-M- zeyreb-Afule-Bisan ube hatt balanacakt. 1918'de bykimleri destekleme meyi kabul etti. 2-ngiliz hkmeti Osmanl Devleti'nin gmrk resimlerinin % l den % 15'e karlmas isteini desteklemeyi ve Osmanl devlet gelirlerinden Badat demir yollarnn tamamlanmas iin mali yardmda bulunmasna kar kmamay kabul etli. 3-Badat demir yolu balangc Basra olacakt. Badat demir yolu ana hattnn herhangi bir noktasndan Basra krfezine -taraflar arasnda bir anlama olmakszn-hibir ekilde ube hatt denmeyecek, Basra krfezine istasyon, Liman tesisleri yaplmayacakt. 4-Badat demir yollarnda kayna, cinsi ne olursa olsun ticar eya ve hangi ulustan olursa olsun yolcuya farkl tarife uygulanmayacakt. 5-Taraf- lar Osmanl devletindeki etki alanlarnda ekonomik ak kap politikas uygulayacaklard. 6ngiltere Almanya'nn ukurova'da, Almanya ngiltere'nin Mezopotamya'da sulama tesislerindeki haklarn lamd. 7-Her iki tarafta 1913 ylnda Osmanl-ngiliz anlamasnda tespit edilen esaslar onaylad. 8-Os- manl hkmeti nezdinde giriimde bulunularak attlarap'n gemi trafiine elverili bir ekle getirilmesi iin her iki taraf da anlat. 9-Anlamann hkmlerinin uygulamasnda doacak bir anlamazln hakeme gtrlmesi kararlatrld. a.g.e.; s.290-291. 24 a.g.e.; s.294.

18

savan yenilgiyle sona ermesine kadar ancak Medine'ye varlabilmiti. Hicaz hatt ilk demiryolcularmz yetitirmi olmas bakmndan ok nemlidir. Byk harp ve Mill Mcadele'yi de bunlar idare etti. mparatorluk devrinde Hicaz demir yolu hari btn dier demir yollarnda personelin ou Hristiyan idi ve ilemler Franszca yaplrd. Bu hat yaplncaya kadar Trklerin demir yolu yapma ve iletmeye kabiliyeti olmad daima sylenmi bir sz idi. 25 Ancak bu yol ile Trkler kendilerine bir zgven kazandlar. Hicaz demir yolunun yapm iin birisi stanbul'da dieri am'da olmak zere 2 komisyon kuruldu. am'daki komisyonun bana 5'nci Ordu Komutan Mir Kzm Paa ve maiyetinde fenn mavir olarak Meisner Paa vard. Bu komisyonun emrinde birok Trk mhendisiyle Trk kt'alar (2 demir yolu taburu, 1 sanayi taburu, birok da amele Taburu) vard. Hicaz hatt Trk demir yolculuk tarihinde iftiharla anlmaya deer bir eserdir. Yapm tamamen demir yolu ktalar tarafndan gerekletirildi. Balangta snai imalt mteahhitlere verildi. Yol Medine'ye yaklatka erlerin ve subaylarn ustalklar da arttndan nceleri yalnzca "poz" ilerinde alan birlikler sna retimleri de yapmaya baladlar. 26 zetlersek; bu yol hem giriim hem sermaye hem de emek ve teknik ynyle tamamen mill bir nitelik tamakta idi.

25 26

Onur A., Age.s.25 Onur; s.26.

19

Bir sava nlemek iin yaplan bir dizi diplomatik grmelere ve anlamalara ramen emperyalist lkeler doymaz hrslaryla dnyay hzla bir sava ortamna srklyorlard. Bu artlar altnda Osmanl Devleti de kendi apnda muhtemel savan hazrlklarna koyuldu. Orduyu yeniden dzenlemek iin Almanya'dan demir bir asker heyet getirtildi. Alman ve bir Trk pln kurmaylarnca harp durumunda Osmanl snrlar ierisindeki yollarnn kullanlma esaslar konusunda hazrland. Buna gre harp hlinde demir yollar asker stratejinin gerekleri erevesinde mill bir ebeke olarak kullanlacakt. Harbe girildii zaman Osmanl mparatorluu iinde ngiliz ve Fransz irketlere ait 1997 km, Alman ve Avusturyallara ait 1923 km demir yolu vard. Bunlara ilaveten yapm ve iletilmesi tamamen mill ve devlete ait olan 1558 km, Hicaz Demir yolu ve ubeleri vard. Btn lkede; 1/3' Trklere ait olmak zere toplam 5411 km demir yolu vard. Bunlarn bir ksm normal, bir ksm dar hat eklinde idi. 27 Harp devam ederken demir yollar yapm devam etti. Toros ve Amanos dalarnda devam eden demir yolu/tnel yapm Irak ve Kafkas cephelerinin desteklenmesi bakmndan byk nem arz ediyordu. Buradaki almalar harbin son yllarna kadar devam etti. Hatta bu yzden Suriye harekt olumsuz etkilendi. Bu inaatlarn tamamlanmas ancak 1918 ylnn Ekim aynda tamamlanabildi, ilk stanbul-Halep ekspres seferi de bu tarihte yapld.

27 a.g.e.; s.29.

20

Irak blgesinde; ana hattn Akakale-Nusaybin ksmyla ube hatlardan Derbesiye-Mardin ve Samra-Tikrit ksmlar 1918 ylna kadar tamamland ve iletmeye ald. Filistin blgesinde; ikinci Kanal harektna destek olmak zere Mesudiye'den balayarak Hafret-l-avca'ya kadar 256 km'lik demir yolu 1916 ylna kadar tamamland. Kanal harektndan sonra bu yola devam edilmedi. Daha sonra Suriye blgesinin savunulmasnda bu demir yolundan byk yarar saland. 28 Ankara-Kayseri arasna yaplmak istenen dar hat deme giriimi Yahihan'a kadar srdrlebildi. 1915 ylnda Ankara Yahihan aras iletmeye ald. Harp nedeniyle Karadeniz'den tanamayan Ereli kmrn stanbul'a getirmek iin Kthane demir yolu yapld. Enver Paa-Pirgos-Aal ile Pirgos-iftalan ksmlarndan oluan yol 1916 ylnda tamamlanarak iletmeye ald. Harp devam ederken yaplan demir yollarnn-Anadolu Badat hattnda olanlar hari-tamam asker maksatlar iin demir yolu kt'alar tarafndan yapld ve iletildi. Savaa girerken Osmanl Devleti'nin ald bir dizi nlemden birisi de lke iindeki demir yollarna el koymak oldu. Bir Asker Demir yollar idaresi kuruldu. Bu kurulu sava hlinde bulunan lke yatrmclarnca yaplan ve iletilen demir yollarnn ynetimini ele ald. Ynetimine el konulan hatlar unlard: zmirTurgutlu demir yollar ve uzants olan

28 a.g.e.; .s.30-31.

21

yollar, zmir-Aydn demir yollar ve bal olan yollar, Beyrutam-Halep demir yollar ve bal olan yollar. Mudanya- Bursa, Yafa-Kuds Demir yollar. Harbiye Nezareti bu demir yollarndan Suriye'de bulunanlarn Hicaz demir yollar daresi tarafndan, zmir-Aydn ve zmir-Turgutlu demir yollarnn ise asker bir ynetici tarafndan iletilmesine karar verdi. 29 Mttefiklerimiz olan Avusturya ve Alman yatrmclara ait olan ark (Rumeli) demir yollar ile Anadolu-Badat demir yollarnn kendi sahiplerince iletilmesine devam edildi. Burada olaylarn tarih geliimine ksa bir ara verip Trk asker demir yolculuunun gemiine bir gz atmakta fayda vardr. Dnyada asker demir yolcu birlii ilk defa 1866 ylnda Almanlar tarafndan kuruldu. Birliin grevi yalnz tahrip ve tamir idi. Fransa'da ise 1870-1871 savandan sonra kuruldu. Franszlar birliin grevleri arasna iletmeyi de eklediler. Demir yolu birlikleri bir asker ihtiyaca cevap vermek iin kurulmular, ihtiyalara gre grev almlard. 30 Bizde ilk demir yolu birlikleri asker bir ihtiyatan kaynaklanan bir nedenle deil daha zel bir nedenle kuruldu. Hicaz demir yollarnn yaplmas ne bir irkete ve ne de bir sermaye sahibi kiiye verilebildi. Yabanc bir irkete imtiyaz

29

a.g.e.; ve

s.29.

Daha

sonra yollar

yaplan da yeni

yeni tekil

bir

dzenleme "Hicaz

ile ve

zmir-Turgutlu Askeri devam Demir ederken

ve

z-

mir-Aydn

demir

edilen

yollar asker

Limanlar

Mdriyeti

Umumiyesi"ne

baland.

Harp

gereklere gre idare edildi. ATAE; SH Kol.. Kutu: 144, Gmlek:7 30 Onur. s.73.

22

verilerek yaptrlamazd. nk kutsal topraklara Mslman olmayanlarn girmesi dinsel nedenlerle mmkn deildi. Yerli olarak da ne bir irket ve ne de bir kii demir yolu yaptracak kadar yeterli para birikimi ve teknik destek salayabilecek durumda idi. Bu nedenle devlet ie el att ve "Hicaz Demir yollar Hatt Alisi naat Nazrl" kuruldu. Bu Nazrln emrinde grev yapmak zere "l'nci ve 2'nci imendifer Ameliyat Taburlar" (Demir yolu Amele-i Taburlar) kuruldu. Daha sonra bunlara ilave olarak 1 piyade alay toprak ilerinde almak zere Nazrlk (Bakanlk) emrine verildi. 31 Taburlarn eitli blkleri tamirat, poz, ameliyat, ve imalt- snaiye ileri gibi alanlarda grevlendirildi. trl imalt- zellikle snaiye Mslman ileri olmayan Trk yabanclarn demir yolu girmesi yasak olan Medine ehrine yakn olan kutsal yerlerde her tamamen birliklerince yapld. 32 Yapm biten ksmlarn iletilmesi l'nci Demir Yolu Taburuna verildi. Tabur bu ekilde zamanla bir iletme taburu haline dnt. letme; taburdaki okur-yazar adamlar ve 5'nci Ordu Telgraf Blnden alnan muhabere personeli ile saland. Bylece "Hicaz Demir yollar idaresi" kurulmu oldu. 33 Hicaz demir yollarmda iyice ustalaan Trk ocuklar, o zamana kadar iin yabancs olmaya mahkm edilmelerine ramen, bu tarihten sonraki her mill ve vatan yararna olan giriimde bu bilgi ve grglerini baaryla kullanabilmilerdir.

31 32 33

Hicaz demir yollar kurulu emas iin bk. Ek/C. Onur;.s.74. a.g.e.; s.75.

23

1908 ylnda stanbul'da tamamen asker amal yeni bir tabur kuruldu. Taburun ekirdeini Hicaz demir yollar iletmesinden getirilen subay ve erler oluturdu. Tabur Anadolu- Badat demir yollarnda deiik istasyonlarda grevlendirildi. Bundan sonra 1909 ylnda Rumeli demir yollar iin stanbul'da yeni bir tabur daha kuruldu. Bu iki tabur "Dersa- adet imendifer Alay" ad ile bir tekilt iinde topland. 34 1914 ylnda ordunun yeniden dzenlenmesi esnasnda demir yolu birlikleri de dzenlemeye tbi tutuldu. Bu kapsamda Demir yolu ly yeni kurulan "Muhabere ve Muvasala Mfettii Umumilii" 35 (Haberleme ve Ulatrma Genel Mfettiliine baland. Harp devam ederken alayn taburlar oalan ihtiyalar nedeniyle 5'e kartld. 1917 ylnda yeni bir dzenleme ile "imen-difer Ktaat Mfettilii" (Demir yollar Birlikleri Mfettilii) kuruldu. Btn bu birlikler harp boyunca vatann deiik yerlerinde fedakr hizmetler grd. Kendilerine den grevi en zor artlarda bile baaryla yerine getirdiler. 36

34 35 36

Dersaadet imendifer Alay kurulu emas iin bk. Ek-D. Haberleme ve Ulatrma Genel Mfettilii kurulu emas iin bk. Ek-E. I 'nci Taburun I nci Bl; Trabzon-Hamsiky arasndaki 52 km'lik dekovil hattn I l'nci Blk ile birlikte yapt ve iletti. Blk 28 Mart 1916 ylna kadar buradaki iini bitirdi ve stanbul'a dnd. Daha sonra Haydarpaa garnda olan patlamann meydana getirdii tahribat 14'nc Blkle temizledi. Sonra da Kthane haltnda grev ald. 2'nci Bl; Birinci Dnya Harbi'nin sonuna kadar Anadolu Hatt Komiserlii emrinde grev yapt. 3'nc Bl; 16 Austos 1916 ylnda Romanya'ya gnderildi ve burada 20 km dekovil halt yapt ve iletti, stanbula dnen blk Kthane dekovil hattn iletilmesinde grevlendirildi. 4'nc Bl merkezde kald. Kthane hattnn yapm ve iletmesinde grevlendirildi.

24

2

'nci

Taburun

5'nci

Bl;

22

Temmuz

1914

ylnda

zmir-Aydn

hatlna

grevlendirildi. Harbin .sonuna kadar burada grev yapt. 6'nc Bl; 29 Mays 1915 ylnda Hadmky-Kurukavak demir yolunun yapmna grevlendirildi. Buradaki ii bitince Uzunkpr-Kean hattnn yapmna gnderildi. Daha sonra buradaki yapm almalar durdurularak anakkale'de Maydos- Kilitbahir-Soanldere gzerghnda 21) km'lik koulu demir yolunu yapt. 1916 ylndan harbin sonuna kadar Kthane dekovil hattnda grevlendirildi. 7'nci Bl; Harbin sonuna kadar Kthane dekovil hatlnda grevlendirildi. X nci Bl; Kthane dekovil hatlnda devaml tamirat ile grevlendirildi. 3'nc Taburun 9'cu Bl Kthane hatlnn Pirgos-iftalan ksmnn yapmnda alt sonra Hadmky'e gitti, 10'ncu Bl; nce Kthane haltnda sonra Uzunkpr istasyonunun geniletilme almalarnda, daha sonra To- ros tnellerinin yapmnda 3 ve 5'nci Alman demir yollar blklerine takviye olarak grevlendirildi. I l'nci Bl; 1918 ylnn Ocak aynda ubuklu'ya gnderilerek burada 6 km'lik bir dekovil hatt yaptrld. Daha sonra taburu ile birlikte Kafkas Cephesine gnderildi. Orada Sarkam-Horasan dar hattn yapt. 12'nci Bl; 30 Haziran 1916'da 13'nc Blkle birlikte Pirgos-iftalan ksmnn yapmnda grevlendirildi. 191S ylnda Kafkas Cephesi'ne gnderildi. Burada ahtaht-Karakse-Bayezit-Bargiri hattn yapt. 4'nc Taburun I3'nc Bl nce iftalan hatt inaatnda altktan sonra Kafkas Cephesi nde Gmr-Tebriz hattnn yapmnda grevlendirildi. 14'nc Bl, Haydarpaa garnn temizlenmesinden sonra bir sre Kathane hattnda alt. Daha sonra Kafkas Cephesi ndeki almalarda grevlendirildi. 15'nci Bl; I7'nci Blk ile birlikle Suriye ve Bal Arabistan Genel Komutanl emrinde Suriye demir yollarnn yapmnda grevlendirildi. I6'nc Bl; Yeilky depolarna kadar yaplan hattn ina edilmesinde alt. 5'nci Taburun 17'nci Bl; 15'nci Blkle birlikte Suriye ve Bat Arabistan Genel Komutanl emrinde Suriye demir yollarnn yapmnda grevlendirildi. 18. 19, 20 nci blkleri; KthaneAal hatlnn yapmnda altlar. naatn tamamlanmasndan sonra devaml tamiratna baktlar. Ayrca; Edirne mstahkem mevkiinde bulunan dekovil hattn ileten Edirne Kale Bl, harbin kmasyla buradan alnarak Yeilky'de grevlendirildi. Onur; s.7379.

25

BR NC B L MONDROS M MTAREKESNDEN YOLLARI

SONRA

DEMR

1. DEMR YOLLARI LE LGL MTAREKE HKMLER* Osmanl Devleti 1914 ylnda balayan byk harpten yenilgiyle kt. 30 Ekim 1918'de tilf devletleri ile Mondros limannda bir mtareke (atekes) antlamas imzaland. Bu antlamadan nce Hicaz ve Filistin'deki demir yollar elimizden km bulunuyordu. 37 Anlamann imzaland zaman elde Anadolu'daki demir yollar, Rumeli demiryollarnn bir ksm ve Kafkas demir yollar kalmt.(EK-F) Mtarekede demir

yollaryla ilgili olarak yer alan 10'uncu maddeye gre, "Toros tnelleri mttefikler tarafndan igal edilecek", 15'nci maddeye gre ise "Btn demir yollarna tilf

* Mtareke anlamas (atekes-silah brakmas anlamas); sava sona erdirmek ve asker durumu olduu gibi tespit etmek maksadyla asker yetkililer arasnda yaplan bir anlamadr. Geici bir anlama niteliinde olup, kalc bar grmelerine /emin ha/.rlamak amacna yneliktir. 37 Onur; s.32. Ayrca Harbiye Dairesi Riyasetine yazlan 26.05.335 (1919) tarih li belgede, "Hicaz Demir yolu daresine ait eya depo ve ambarlarna tilf devletlerinin asker kurulunca el konulduu..." bildirilmektedir. ATAE; SH Kol., Kutu; 139, Gmlek: 106

27

devletlerinin

kontrol

subaylar

grevlendirilecekti.

Bunlar

arasnda o gn iin Osmanl Devleti'nin kontrol altnda bulunan Kafkas tesi demir yolu kesimleri de bulunmaktayd. Sz konusu Kafkas demir yollar serbest ve tam olarak tilf grevlilerinin ynetimi altna verilecekti. 38

Mtareke anlamas gerei orduda terhisler balad. Bu kapsamda demir yollarnda grevli inaat taburlarndaki amele ve dier erlerin de terhisleri gerekiyordu. 39 Ayrca; Bakumandanlktan (Bakomutanlk) 6'nc Orduya gnderilen 30 Ekim 1918 tarihli bir ifrede; mtareke gerei, her ne sebeple olursa olsun Almanlarn lkede kalmalarnn mmkn olmad bildirilmekte idi. 40 Bu, demir yollarnda zellikle teknik alanlarda nemli grevler yapan Almanlarn da uzaklatrlacaklar anlamna geliyordu. Mtarekede yer alan anlam ve amac aka ortada olan maddeler ile maksad uygulama esnasnda ortaya kan maddelere bakldnda; itilf devletlerinin Trk demir yollarn, tam kontrol altna almak istedikleri anlalmakta idi. Mtarekenin kabul edilmesinden sonra demir yollarnda devam eden almalar38 39 40 a.g.e.; SH Kol., Kutu:138,Gmlek:57. a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 128, Gmlek:64. a.g.e.; SH Kol., Kutu:126, Gmlek:151.

28

2. MTAREKE HKMLERNN UYGULANMASI Bakumandanlktan karlan 12 Kasm 1918 tarihli yazda; "itilf devletleriyle imzalanan anlama gereince demir yollarnn kontrolne izin verildiinden onlara kolaylk gsterilmesinin lke yararna olaca, bu konuda bir bavuru olursa, bavuru eklinin bildirilmesi ve verilecek talimata gre hareket edilmesi, talimat gelinceye kadar cidd bir ey yapmamakla birlikte, sorun kmasna meydan vermeden durumun iyi idare edilmesi" istenmekte idi. 41 Mtareke anlamasnn ierii Trk devlet adamlar ve aydnlar tarafndan ilk zamanlarda son derece iyimser karland. Mtareke metni ile ilgili deerlendirmeler bu iyi niyet havas iinde yapld. Metin ierisinde geen kelimelerin anlam her ne kadar yorumlamaya bal olarak farkl anlamlar kazanabilir grnseler de; sava devam ederken aklanan Wilson prensipleri 42 insanlara umut telkin etmekte idi. Eer akland gibi bu prensipler kalc bar anlamalarnn temelini tekil ederse Trk milleti zaten mtarekeden nce ekildii snrlarn iinde ounlukta idi ve vatan olarak bu top-

41 42

a.g.e.; SH Kol., Kutu:127, Gmlek:90-I. Birinci Dnya Sava'nn bitiminden 9 ay nce X Ocak 1918 tarihinde aklanan 14 maddelik Wilson Prensiplerinin Trk snrlarnn belirlenmesi ile ilgili maddeleri unlard: Madde 12: imdiki Osmanl mparatorluunun Trklerle meskun ksmlarna tam bir hkmranlk hakk tannmas, fakat bugn Trk hkimiyetinde bulunan dier milliyetlere de tan bir emniyet iinde yaama ve kolayca gelime imknnn gvence altna alnmas. anakkale Boaznn milletleraras bir gvence altnda btn milletlerin gemilerine ve ticaret ulamna ak kalmas. Milli Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK Basmevi, Ankara, 1988, Tevetolu. Fethi, s. 151-153.

29

raklara raz idi. Nitekim; daha sonra Misak Mill ile izilen snrlar mtarekeden nce Trk ordusunun ekildii ve Trklerin ounlukta yaad snrlard. Wilson prensipleri de milletlerin ounlukta yaadklar topraklarda zgr yaamalarn ngrmekte idi. Buna gre; bar anlamas Trklerin vatan olarak mevcut snrlarnn onaylanmas anlamna gelecekti. Mtareke anlamas bu durumu etkilemeyecekti. le toplumda hkim olan bu anlayla ve tilf devletlerinin gerek niyetleri bilinmeden, savata ordularn ekildii son noktalarn gerisinde bamsz bir lke olarak Trk varlnn, devletiyle, demiryollaryla ve dier kurumlaryla devam ettirilebileceine dair bir gven grnmekteydi. Mtareke metnindeki bu esasa ters den maddelerin iyi niyetli yorumlar yaplyor ve tilf devletlerinin de bunlar kabul edecei umuluyordu. Yldrm Ordular Grup Komutan Mutala Kemal Paa, Adana hat kumandannn deerlendirmesine de yer verdii 3 Kasm 1918 tarihli bir yazsnda ad geen kumandann "Mtareke hkmleri gerei Toros tnelleri korunmak zere tilf birlikleri taralndan igal edilse bile bunlar ile birlikte ayn tnellerde Trk asker varlnn da devam etmesi iin allmas gerektii" dncesinde olduunu vurgulamaktayd. 43 Bu dnce; imzalanp kabul edilmi bir anlamann uygulanmas esnasnda sorunlar kan hkmlerinin grmeler ile deitirilebilecei kanaatine dayanmakta idi. 24 Kasm 1918 tarihinde Harbiye Nezaretinden Sadarete

43 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek:73.

30

(Babakanlk) karlan yazda; "Almanlar tarafndan yapm devam eden tnellerin tilf devletlerince igal edilmesi ve Almanlarn lkelerine gnderilmesi durumunda blgede demir yollar yapmnn duraca ve nceden yaplan yollann devaml bakm ve tamiratnn kalaca iin zamanla yaplan ksmlarn da harap olacandan tilf devletlerine durumun bildirilerek uygun tedbirlerin alnmas" 44 istendi. Bu istein altnda yollann yapmnn devam etmesi ve yaplanlarn da korunabilmesi iin anlamaya ramen Almanlarn kalmasnn salanmas arzusu vard. Anlamann uygulanmas esnasnda; tilf devletlerinin

Trklerle ilgili sorunlara iyi niyetli yaklamlarna olan gvenden kaynaklanan bavurular yapld. Bunlardan birisi 2'nci Ordu Komutan Nihal Paa tarafndan gerekletirildi. Bir ksm tilf devletlerinin igali altnda kald iin iletmenin durduu Katma-Halep-Cerablus arasndaki yolun iletmeye almas suretiyle 2'nci ve 6'nc ordular arasnda demir yolu irtibatnn salanabilmesi iin Halep'te bulunan ngiliz gl kuvvetleri Komutanna bavuruldu. Fakat ngilizler trenlerin hareketi iin gerekli olan bir aylk odunun Osmanl Devleti'nce hazrlanmad srece buna izin verilmeyeceini bildirdi. Bu kadar odun bulunamad. Bunun zerine 2'nci Ordu komutan Bakumandanla yazarak bu hususun bir kez de stanbul'daki tilf temsilcileriyle grlmesini istedi. 45

44 45

a.g.e.; SH Kol., Kutu:126, Gmlek: 114. a.g.e.; SH Kol., Kulu: 127, Gmlek: 15X.

31

Bakumandanln

ngiltere'nin

stanbul

temsilciliine

kard 21 Kasm 1918 tarihli yazsnda; "Mtareke imzalandnda Mslimiye istasyonu tilf devletleri tarafndan igal edilince Badat demir yollarnn bu blgedeki ksmn ikiye bld ve bu blnmln her iki tarafn da tamacln olumsuz etkilediinden, Nusaybin ynne kaldrlan trenlerin mtarekenin kstlad ksmlarda durdurulmayarak Mslimiye'den Nusaybin'e kesintisiz devam ettirilmesi iin grmeler yaplmas istenmekte" idi. 46 Haleb'in kuzeyindeki demir yollarnn mtareke artlarndan doan yeni durum Adana da Hat gz nne alnarak Yzba iletilmesinin Abdullah gsalanmas iin ngilizlerden gelen istek zerine yaplacak grmelere Komiseri revlendirildi. ngilizler de hem Halep'in kuzeyindeki hatlarn kontrol hem de bu konudaki sorunlarn grlmesi iin Binba Aleksandr' grevlendirdi. 47 lk grmelerin sonunda Yzba Abdullah'n 3 Aralk 1918 tarihli raporundaki kanaati, o gnlerde genelde hkim olan tilf devletlerinin Trk bamszlna saygl olduu dncelerine tercman olmakta idi. Yzba Abdullah raporunda; "ngilizlerle yaptm grmelerde edindiim izlenimlere gre; Osmanl Devleti bu demir yolunu dzenli olarak iletecek olursa ngilizlerin demir yolunu dorudan ele almayarak kontrolle yetineceklerini, aksi takdirde iletmeye el koyacaklarn" sandn ifade etmekte idi. 4X

46 47 48

a.g.e.; SH Kol., Kutu:l26, Gmlek: 124, 152. a.g.e.; SH Kol., Kutu:127, Gmlek: 146-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: 162.

32

Halep'te

ngilizlerle

devam

eden

grmeleri

Yzba

Abdullah'n 3 Aralk 1918 tarihli raporundan alyoruz. ngilizler demir yollaryla ilgili olarak u isteklerde bulundular: 1 .ngilizlere tren iletmesi iin gnlk olarak 40 ile 50 ton arasnda odun verilecek, 2.Adana'ya rilecek, 3.Katma-Halep tamir edilecek. 4.ngilizlerin igali altndaki Halep-Riyak demir yolunun bizde bulunan makine ve malzemeleri teslim edilecek, 5.ngilizlere Anadolu-Badat demiryolu irketinin makine ve vagon listesi verilecek. 49 ngilizlerin bu isteklerine kar; Osmanl Devleti'nde trenlerin yldan beri odunla iletildiini, bundan dolay odun kaynaklarnn kuruduunu, ayrca bu i iin gerekli olan askern terhis olduunu ileri srerek bunu karlamann zor olduu bildirildi ise de ngilizler odunun bir mteahhit tarafndan Halep civarndan elde edilebileceini bildirdiler. Bu konuda bizim imknlarmz iyi biliyorlard. Sylenecek bir ey kalmadndan bu madde ve dier maddeler kabul edildi. Katma-Halep demir yolunun telgraf hatlarnn tamiri iin Badat demir yollar irketine emir verildi. Halep-Riyak Demir yolu malzemesinin verilmesinde bir saknca grlme demir yolu telgraf hatt Trkler tarafndan bir ngiliz demir yolu kontrol subay gnde-

49 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: 162-1.

33

di. Anadolu-Badat demir yollar irketinin Halep-Nusaybin blgesindeki makine ve vagonlarnn listesinin verilmesi ile yetinilmesine karar verildi. 50 Grmelerde ngiliz istekleri; igal edilen yerlerdeki demir yollarnn kendilerine Osmanllarda teslimi, igal kalan malzeme ve makinelerinin ve Osmanl edilmeyen yerlerde

kontrolnde olanlarnn ise listelerinin istenmesi esasna dayanyor, bu istekler Osmanl Devleti'nce hakl bulunuyordu. Yzba Abdullah'n devam eden grmelerdeki son durumu bildiren 3 Aralk 1918 tarihli raporunda bir nceki grmelerde varlan anlamalara ilveten; "ngilizlerin, tren seferlerinde baz kstlamalar yaplmas artyla igal altndaki Halep-Nusaybin arasndaki demiryolu iletmesinin Osmanllara braklmasn, Alman teknik personelden de ok gerekli olan 10 kiinin Trkiye'de kalmasn kabul ettii" bildirilmekte idi. 51 ngilizler, mtareke hkmlerinin tavizsiz uygulanmas yerine, anlamann uygulanmaya balad ilk gnlerde Trklerden gelen makul teklifleri kabul ettiler. zellikle, demir yollarnn iletilmesi konusunda pek zorluk karmadlar. nk anlama gerei asker terhisleri vard. Asker terhislerinin bir an nce tamamlanmas menfaatlerine uygundu. Bunu salamak iin o gnn etkili ulam arac olan trenlerin almasn salamak konusunda tavizkr davrandlar.

50 51

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 127, Gmlek: 162-2. a.g.e.; SH Kol., Kutu:127, Gmlek: 162.

34

Anlamann

uygulanmasnda

taviz

vermeden

uygulanan

hususlar da vard. Bunlardan birisi Alman personelin derhal iten el ektirilmesiydi. Toros demir yollar boyundaki taburlara ekilen 6 Kasm 1918 tarihli bir mesajda; "Almanlarn grevde bulunduklar btn telefon, telgraf ve binalarn teslim alnarak olas tahribatlara kar nbetiler konularak gerekli nlemlerin alnmas istendi." 52 Taviz vermeden uygulanan hususlardan bir dieri Kafkas demir yollar ile ilgili hususlard. Brest-Litovsk Anlamasndan sonra Ruslarn boaltt Kafkasya'y igal eden Osmanl Devleti bu kapsamda Kafkas demir yollarna da el koydu. Demir yollarnn iletilmesi grevi stanbul'dan getirtilen 2'nci Demir yolu Alayna verildi. 53 8 Ekim 1918 tarihini tayan bir telgrafta; "Yeni kurulan Kafkas Demir yollar Komiserliinin gerekli krtasiye ihtiyalarnn karlanmasndan" sz edilmekte idi. 54 ok gemeden mtareke anlamas imzaland. Anlamann 15'inci maddesine gre Kafkas demir yollar tilf devletlerine teslim edilecekti. Demir yolunun teslimi konusunda yaplan grmeleri zetleyen 14 Aralk 1918 tarihli yazda; Yakup evki Paann Kars'ta yapt grmeler sonunda varlan anlamaya gre "tilf devletlerine 18 lokomotif, 150 adet eitli tip vagonun teslim edilmesinin kararlatrld" bildirilmekte idi. 55

52 53 54 55

a.g.e.; SH Kol., Kulu:128, Gmlek:!. Onur; s.32.. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 126, Gmlek:56. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 128, Gmlek: 16-5.

35

Ancak; ngilizler yaptklar aratrmalar sonunda Osmanl Devleti'nin Kafkas demir yollarna ait baz makine ve malzemeyi dier demir yollarna aktardklar kanaatine vardlar. Bunun zerine ngiliz General Milne tarafndan Harbiye Nezaretine gnderilen 28 Nisan 1919 tarihli yazda bu durum bildirildi ve ilgili malzemenin yerine iadesi istendi. Bu yazda kullanlan ifade tarz o gnk bak da gstereceinden buraya almak istiyoruz. "Devletli efendim hazretleri; Kafkas demir yollarna ait olup Osmanl topraklarna aktarlm olan btn demir yolu malzemesinin derhl Kars'taki ngiliz demiryollar grevlilerine iade edilmesi gereklidir. bunlarn Erzurum civarnda olduu sanlmaktadr. Malzeme iade edilinceye kadar Kars'taki Osmanl Demir yollar Mdr rehin alnacaktr. Mtarekenin 15'inci maddesi dikkate alnarak bu konudaki karacanz56

emir

metninin bize de gnderilmesini isterim efendim."

Bu ifadelerdeki diplomatik nezaketin altnda verilen keskin ve rahatsz edici bir emir vard. Generale gre haklar olan malzeme, gizlice Erzurum-Sarkam hattna aktarlm- t. Bunu geri istiyordu. Harbiye Nezaretinin byle bir ka hazrlksz olduu, 15'nci Kolordu Komutanlna ektii 30 Nisan 1919 tarihli telgraftan anlalmaktadr. Telgrafta; ngiliz komutann istek ve tehditleri zetlendikten sonra "Nezarete bu konuda hibir bilgiye sahip olunmad, istenilen malzemenin aratrla-

56 a.g.e.; SH Kol.,Kutu: 124, Gmlek:69.

3 6

rak derhl sevk edilmesi ve sonucun Harbiye Nezaretine bildirilmesi" istendi. 57 15'nci Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paann bu yazya cevab tatmin edici oldu. Cevapta; " Kafkas demir yollar geni hat olup, malzemesi Erzurum-Sarkam hatt gibi dar hatlarda kullanlamaz ve bu hatta geirilemez. Dolaysyla byle bir malzeme bu blgede yoktur. Ancak; Gmr'de harap bir durumda bulunan bir geni hat tamirhanesi alr hle getirilerek 2 tezgh sklp Kars'a getirildii renilmi ve derhl zel bir trenle geriye iade edilmitir. Bu durumdan ngiliz General Elker'in haberi vardr." denilmekte idi. 58 Mtareke anlamasnn imzalanmasndan itibaren zaman getike tilf devletleri, zellikle ne kan ngilizler, mtareke hkmlerinin uygulanmasnda balarda gsterdikleri uzlamac tavrlar terk etmeye baladlar. Mtareke hkmlerinin konusunda uygulanmasnda kolaylatrc tavizler verilmesi

yaplan anlamalar bile uygulamakta gnlsz ve isteksiz davrandlar. Trkler de zaman getike iyi niyetli giriimlerin fayda vermeyeceini anlamaya baladlar. Osmanl Bakumandanlndan ngilizlerle grmeler yapan Adana Hat Komiserliine karlan 19 Ocak 1919 tarihli bir yazda; "ngilizlerle yaplan anlamaya ramen; 6'nc Ordudan terhis edilen askerlerin igal altndaki blgeden demir yollar ile geirilerek naklinin yaplamad, buna

57 58

!g.e.; SH Kol.,. Kutu:124, Gmlek:69. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 124, Gmlek:69.

37

ngilizlerin izin vermedii, igal altndaki tarafa geen 6 makine, 77 Trk vagonunun ngilizler tarafndan iade edilmedii, btn bu karklklarn anlamann iyi yaplmadndan kaynakland, kesin bir anlama iin ya ngiliz temsilcinin 6'nc Ordu komutannn yanna gelerek veya gelmedii takdirde Halep'te bulunan ngiliz komutann yanna gidilerek anlamalara kesinlik kazandrlmas ve sonucun bildirilmesi" istenmekte idi. ngilizlerle byle bir anlama yaplmas midi zayfladndan, "eer bir anlama yaplamaz ise terhis edilen 6'nc Ordu askerlerinin Katma'ya kadar Antep zerinden kara yoluyla, Katma'dan itibaren trenle intikallerinin salanmas istendi." 59 Bu yol izlendii takdirde; demir yollarmn Halep- Nusaybin arasnda yer alan ve ngiliz igal blgesine sarkan ksm kullanlmam, bundan sonraki kesim kullanlarak yola devam edilmi olacakt. Anadolu-Badat demir yollarnn mtareke artlar ierisinde kullanlmas ile ilgili grmeler ilerledike sorun; mtarekenin geici artlarnn tesinde devaml ve kalc kullanm artlarnn belirlenmesine zemin hazrlayacak bir gelime iine girdi. Bu durumda grmelerin Adana hat komise- riyle srdrlmesi sakncal olabilirdi. Grmeler merkezden ve hkmetler arasnda olmalyd. Bakumandanlktan 1 Ocak 1919 tarihinde Nafia (Bayndrlk) Nezareti (Bakanl)ne karlan yazda "Devam eden grmelerde teklif edilen kararlarn Badat demir yollarnn

59 a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek: 147.

38

gelecekte alaca ekle etki edebilecei ihtimali var olduundan bu sorunun Nafa Nezareti ile stanbul'daki ngiliz Hkmeti temsilcisi ile grlmesinin uygun olaca, gereinin Nezarete yaplmas" istendi. 60 Bylece; askerye demir yollaryla ilgili grmelerden ekilmi oldu.

3. DEMR YOLLARININ GAL Demir yollar gibi stratejik nemi byk olan tesislerin tilf devletlerince gzden karlmas mmkn deildi. 1920 yl balarndan itibaren demir yollarnn kontrol altna alnmas ile ilgili mtareke maddesini mutlak anlamnda ele alarak, tam kontrol salamak iin gerekli tedbirleri almaya baladlar. ark (Rumeli) Demir yollar asker komiseri imzasyla 14 Ocak 1920 tarihinde Genelkurmay Bakanlna ekilen telgrafta; "Franszlarn Demir yollar Mdrln igal ettikleri, Mdrle bir Fransz yzba dier efliklere de eitli rtbelerde Fransz subaylarn grevlendirildii, demir yolunun Hadmky'e bildirildi.61

kadar

Yunanllar

tarafndan

igal

edildii"

tilf devletleri yaptklar anlamalar gerei Osmanl

topraklarnda nceden kararlatrlan yerlerde Yunanistan'n etkisini kurmasna izin veriyordu. Trakya bu yerler arasnda yer alyordu. tilf devletleri igallerini srdrrken Osmanl Devleti takip edilen "aresizlik iinde iyi geinme ve ngiltere'yi g-

60 61

a.g.e.; SH Kol.. Kulu: 135, Gmlek: II5. a.g.e.; SH Kol., Kutu:139. Gmlek:148-1.

39

cendirmeme" 62 siyasetine uygun olarak igali mmkn olduu kadar kolaylatryordu, stanbul'dan Eskiehir Hat Muhafz Tabur Komutanlna karlan bir yazda: demir yollarn igal eden ngilizlerin kiisel rahatlarn salamak iin devlete kar tehdit edici tavrlara girmekte saknca grmediklerini gsteren bir olaydan sz edilmektedir. 18 Ocak 1919 tarihli yazda; iletmeye el koyan yeni ngiliz mdrn isteine karn yayladaki bir odann boaltlmad, 12 saat iinde boaltlmazsa milletin erefi rencide olacak ekilde boaltlmas yoluna gidilebileceinden derhl boaltlmasnn salanmas istenmekte idi. 63 galler srerken kimsenin ne yapacan bilmedii bir aknlk havas hkimdi. Taradan gelen yazlar mevcut durum karsnda yaplmas gerekenleri st makamlara sormakta, ancak net cevaplar her zaman alamamakta idiler. Karahi- sar istasyon komutan tarafndan 20 Ocak 1919 tarihinde Anadolu Hat Komiserliine ekilen telgrafta; iki ngiliz subayn istei zerine istasyondaki odalardan bazlarn karakol olarak kullanmalar iin boalttklarn, hareket odalara ngiliz askerlerinin greve ve yerleeceinin devam edip sylendiini, st makamlardan bir emir almadklar iin nasl edeceklerini bilemediklerini, yetki edilmeyeceinin, bildirilmesi istendi. edilecekse64

sorumluluklarnn

62 63 64

Trk Silhl Kuvvetleri Tarihi. Trkiye Byk Millet Meclisi Dnemi, Gnkur.Bakanl Yay. Ankara, 1984, s.l 1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l33, Gmlek:10-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:133, Gmlek:l 1.

40

Anadolu Hat Komiserliinden verilen cevapta "Bu konuda hibir talimat verilemeyecei, nk st makamlardan bir talimat alnmad, bununla birlikte greve devam edilmesinin uygun olaca, ancak igalciler tarafndan mdahle edilirse kesinlikle karlk verilmemesi" bildirildi. 65 Wilson prensiplerinin telkin ettii iyi niyetli yorumlar yerini karamsarla ve aresizlie brakt. Trk milletinin doal hakk olan tam bamszlnn bu topraklarda kabul edilmesinden mit kesildi, elde kalanlardan ne kurtarlabilirse o krdr dncesi gelip oturdu. Harbiye Nezaretinden stanbul Muhafzlna karlan 20 Ocak 1919 tarihli yaz byle bir dncenin rnyd. Yazda; Haydarpaa garnda ii dolu hlde bulunan vagonlarn bir an nce boaltlmas, aksi hlde demir yollarna el koyan ngilizlerin buraya da silhl askerlerini dikmi olduklar ve bu vagonlara el koyabilecekleri bildirilmekte idi. 66 Gelien ve yaylan igal hareketine kar aa kademelerden gelen nasl hareket edilmesi gerektiine dair youn talepler ve ortaya kmaya balayan heyecan teskin etmek iin Genelkurmay Bakanlndan 28 Ocakl919 tarihinde bir yaz karld. Yazda; "Mtareke anlamas gerei tilf devletlerinin demiryollarnn kontroln ele almalar kabul edildiinden bu konuda onlardan gelecek igal bavurusuna kolaylk gsterilmesi" istendi. 67

65 66 67

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek:36. a.g.e.; SH Kol., Kutu:134, Gmlek:2. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 136, Gmlek:66.

41

igal uygulamalar devam ederken igalin nitelii ve iglcilerin olaya bak da aklk kazanmaktayd. 16 Ocak 1919 tarihinde Haydarpaa Asker Komiserliinden; ngilizlerin be oda igal ettikleri, Anadolu-Badat demir yollar irketinin kasasna el koyduklar, Alman grevlilerin tamamnn uzaklatrldn, demir, yolu boyunca ve ertesi gnden itibaren gar ierisine asker yerletirecekleri, esasen garda uzun zamandan beri bir Fransz birliinin de bulunmakta olduu bildirildi, igalcilerin kontrol tamamen ele aldklar zaman komiserliin durumunun ne olaca, greve devam edilip edilmeyecei soruldu. 68 Afyonkarahisar Levazm Kurulu bakannca karlan 1 Mart 1919 tarihli bir yazda; Afyonkarahisar istasyonunun igal edildii, resm mhrn igalciler tarafndan alnarak (mhr ve mdrln fiilen) sevk grevlisine verildii, mdre yolcu salonunda ufak ve karanlk bir oda verildii bildirildi. 69 igalin hedefi belli oldu. Bu hedef; tilf devletleri savatan nce kendi sermayedarlarnca yaplan ve iletilen, sava balaynca Osmanl Devleti tarafndan el konularak asker bir ynetim altnda iletilen demir yollarm nceki sahiplerine iade etmek. Alman ve Avusturya-Macaristan ittifak sermayedarlarnca yaplan ve iletilen demir yollarn ise kendi ellerine alarak onlar uzaklatrmak idi. Bylece; bir anlamda demiryollar etrafnda srdrlen etki alan kurma mca-

68 69

a.g.e.; SH Kol., Kulu: 132, Gmlek:61. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 133, Gmlek:20.

42

deleleri sonunda kan bu savata galip gelenler, etki alanlar mcadelesinde de galip geldiler ve yenilenleri demir yollar ile beraber kurmaya altklar etki alanlarndan uzaklatrmay en doal haklar saydlar. Osmanl Devleti de sava durumu sona erdiinden; demir yollarnn asker ihtiyalara gre iletilmesi maksadyla oluturduu birlik ve tekilleri lvetmeye, iletmeyi irketlere devretmeye balad. glciler kendi sermayedarlarnn yaptklar yollar asl sahiplerine iade ederek onlar faaliyetlerinde serbest brakrken. Almanlar tarafndan yaplan demir yollarn, askerlerinin kontrolndeki irketleriyle ilettiler. Mtarekeden sonra igal edilen blge dnda kalan Nusaybin-Akakale arasndaki demir yollar terhis olan askerlerin tanmasnda etkili olarak kullanld. Asker naklinin sona ermesine kadar demir yolunun iletilmesine gz yuman ngilizler bu ilemin tamamlanmasndan sonra o gne kadar devam etmesine msamaha gsterdikleri Trkler tarafndan srdrlen asker iletmecilii sona erdirdiler. Bu konuda Harbiye Nezaretinden 8 Mays 1919 tarihinde karlan yazda; 1 Mays 1919 tarihinden itibaren Nusaybin-Akakale arasndaki demir yolu komiserliinin faaliyetine son verilerek demir yolunun ngilizlerin kontrolndeki irkete devredildii bildirildi. 70 Mtarekenin demir yollarn tilf devletlerinin kontrolne brakmasna ramen; sava iinde kurulan asker demir yolu tekilt, terhis edilen askerlerin memleketlerine ulat-

70 a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 136, Gmlek:4-1, 2.

43

rlmasnn tamamlanmasna kadar dier hatlarda da faaliyete devam etti. Ancak bu sre zarfnda kan sorunlar da oldu. Hat Komiseri Nazmi imzasyla Genel-kurmay Bakanlna gnderilen 20 Ekim 1919 tarihli yazda; Eskiehir-Ankara demir yolunda bir bozukluk olmad hlde tamacln yaplamad, hkmetin askerlerimizin tilf devletleriyle grmeler yaplacan ve bildirmesine ramen bir sonucun alnamad, bu durum zavall memleketlerine dnmelerini zorlatrd geciktirdii, Nafa Nazrl (Bayndrlk/ Ulatrma Bakanl) ile de irtibat kurularak gerekenin bir an nce yaplmas istenmekte idi. 71 Ancak; ne Genelkurmayn ne de Bakanln yapabilecei bir ey vard. Demir yollar mtareke gerei tilf devletlerinin kontrol altna girmiti ve ancak onlarn izin vermeleri lsnde asker ve dier tamaclk yaplabilecekti. Eskiehir-Ankara demir yolu ile ilgili yaznn cevab 6 Aralk 1919 tarihinde verildi. Cevapta; demir yolunun altrlmama sebebinin, Anadolu demir yollar hareket grevlisi ngiliz Binba Tir Beye sorulduu, hat boyundaki makine miktarnn yeterli olmadndan, ancak sipari edilen yeni makinelerin gelmesinden sonra, 15-20 gn iinde yolun iletmeye alacann sylendii bildirildi. 72 Yani iler ngilizlerin insafna kalmt. tilf devletleri Almanlar tarafndan yaplan demir yollarn mtareke gerei kontrolleri altna aldktan sonra tamamen kendi yntemlerine gre iletmeye koyuldular. Bunun

71 72

a.g.e.; SH Kol.Kutu: 137, Gmlek: 133. a g.e.; SH Kol., Kutu: 137, Gmlek: 140.

44

zerine eski imtiyaz szlemelerine bavurmak ihtiyac duyuldu. Demir yollarnn savatan nce imzalanan imtiyaz szlemelerine gre iletilmesinin gerektii dnlmekte idi. Bakumandanlktan Nafa Nezaretine karlan 31 Mart 1919 tarihli yazda; Badat demiryolu irketi tarafndan ya- zmalarn Franszca yaplacann bildirildii, ad geen irket ile yaplan imtiyaz szlemesinde bu konuda herhangi bir maddenin olup olmadnn aratrlmas ve varsa bildirilmesi istendi. 73 Yaplan aratrma sonunda; irketin Osmanl irketi olmas nedeniyle yazmalarn resm dil olan Trke ile yapmas gerektii, ancak yazmalarn Franszca yaplacan bildiren makamn irket olmayp demir yollarna el koyan tilf devletleri asker kontrol grevlileri olmas ihtimali olduundan 74 ve harp halinin devam etmesi nedeniyle durumun imtiyaz szlemelerine dayandrlamayaca bildirildi. Demir yollar ile ilgili mtareke hkmlerinin uygulamas esnasnda; tilf devletlerinin hat boyunca ne kadar asker yerletirdii, bu askerlerin Osmanl askerlerine nasl baktklar ve davranlar igalin niteliini anlamak bakmndan nemli idi. galin nitelii ise hem mtareke anlamasna uygunluu hem de -eer uygun deilse- gsterilecek tepkilerin ortaya konulmasnda izlenecek yolun belirlenmesi asndan nemli idi. Belirtilen noktalarn akla kavumas iin zaman zaman raporlar istendi. Anadolu Demir yollar Asker Komisyonundan istenen byle bir raporda; Haydarpaa-Es-

73 74

a.g.e.; SH Kol., Kutu: 138, Gmlek:91-I. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 138, Gmlek:9l-3.

45

kiehir- Ankara-Konya

arasndaki istasyonlarda bulunan itilf

kuvvetlerinin mevcut listeleri verilmekte idi. 75 Ayrca raporda; Afyon ve Konya'da bulunan talyan asker ve subaylarn Osmanl subaylarna resm selm ve saygda kusur etmedikleri. ngilizlerin Hintli Mslman askerlerinin "Selamn Aleykm" diyerek, cretli askerlerinin esas duru76

vaziyetini

alarak

sayg

gsterdikleri belirtilmekte idi.

tilf devletleri; mtareke hkmlerinin, kendilerinin demir yollarna el koymalarna imkn verdiini deerlendirmekte idiler. Bu el koyma ii onlara gre demir yollar zerinde istedikleri gibi tasarruf etme hakkn da veriyordu. Ancak Trkler byle dnmemek te idi. ngilizlerin Halep'teki bir kpry 16 Aralk 1918'de skerek bir baka yere tamalar demir yollarnda tahribat olarak deerlendirildi ve mtarekenin ihlli olarak yorumland. 77 Bu yorumlarn o anda etkili bir tepkiye dnt grlmedi. Ancak mtarekenin uygulanmasnda balarda grlen iyi niyet ve olumlu beklentiler yerini ikyetlere ve huzursuzluklara brakt. itilf devletlerinin demir yollarna el koymalar sonucu ortaya durum ile ilgili olarak Genelkurmay Bakanlnca 1 Eyll 1919 tarihinde hazrlanan raporda; tilf devletlerinin Trk demir yollarna el koymas zerine; yaplan uygulamann mtarekenin ak hkmlerine ve uluslar aras hukuk kaidelerine ters dtnden bunun kabul edilemeyecei ngiliz ve Fransz komiserliklerine bildirildi.75 76 77 a.g.e.; SH Kol.,Kutu:137, Gmlek:82-1. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 137, Gmlek:82.. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 134, Gmlek:64-2..

4 6

Komiserliklerden alman cevapta; demir yollarnn mtareke gerei tilf subaylarnn kontrolne getii, subaylarn demir yollar iletmesinin devamn saladklar, iletmenin szleme artlarnn uygulanmas esasna dayal olmayp asker gereklerin ortaya kard zel bir idar yap iinde srdrld itiraf edilerek mtarekeye ters den bir uygulama yapld dolayl olarak kabul edildi. zetle; tilf devletleri asker grevlileri, demir yollarna el koymakla szleme ve anlamalar dikkate almakszn istedikleri gibi ynetmeye yetkili olduklarn kabul ettiler. Demir yollarnn bulunduu blgeler ile grevlilerini yok farz edip irketin hisse ve tahvillerinin sahiplerine kar sorumluluk kabul etmediler. Ayrca; demir yollar personeli ile ilgili 15 Ocak 1919'dan nceki mahkeme kararlarn da reddettiler. 78 denilmekte ve mevcut durum tespit edilirken duyulan rahatszlk da ifade edilmekte idi.

4. GLE KARI DREN HAREKETLER Mtarekeden sonra gelien olaylara stanbul merkezli bakldnda skc ve aalayc uygulamalarn daha bir sre devam ettii, buna mitsiz, aresiz insanlarn ynetiminde katlanld, Anadolu yakasndan bakldnda hakszlklara katlanmak istemeyen insanlarn dinamik ve kendine gvenen bir ruh hli iinde, mill bilincin canl ve dimdik ayakta olduu grlr. 19 Mays 1919'da Mustafa Kemal Paann Samsun'a kmasyla Anadolu'da bamszlk midi g kazand. Bu mitle ve Mustafa Kemal Paann yol gstermesiyle

78 a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 124, Gmlek:69.

47

dirilen, hakszla ve igale kar doan mnferit direni hareketleri yerel rgtlenmelere giderek Kuvay Milliyeyi dourdu. stanbul Hkmetinin igalcilere kar kolaylk salanmas konusunda her trl yardm yapma gayretlerine ramen igalin, Trk halknn mill yararlarn yok etmesine kar bizzat halk bu ykma kar koyma yoluna girdi. Eraftan, aydnlardan ve askerlerden meydana gelen liderlerin etrafnda nce Mdafaay Hukuk (Haklarn Savunma) cemiyetleri ve sonra Kuvay Milliye (Mill Kuvvetler) ad altnda tekiltland. Yer yer duruma el koymaya balad. Kuvay Milliyenin olumaya balad dnemde, zellikle Bat Anadolu'da basit de olsa tekiltlanm efeler ve eteler vard. Balangta bunlarn hareketine yn veren, ulusal bir hedefe ynelik hizmet anlayndan ok kendileri iin bir geim kayna olan kylerin korunmas endiesi idi. Dman eline geen kylerin kurtarlmas, henz gememi fakat tehdit altnda olanlarn korunmas balca amalar idi. Dmana kar ilk yerel hareketler bunlara aittir. te yandan zmir'in igal edilmesinden sonra blgede bulunan subaylar bunu onurlarna yediremediler ve ierilere ekilerek dmana kar direnie getiler. Mtarekeden sonra stanbul'da toplanan, ordudaki terhisler dolaysyla isiz kalan subaylar ile blgedeki yurtsever mlkiye memurlar (kaymakam, gibi.) da direnie katld. Kuvay Milliye hareketinin lider kadrosunu bunlar oluturdu. Bu gelimeler esnasnda; acmasz Yunan igalcileri tara-

48

fndan ky ve kasabalar yaklp yklan halkta byk bir kin ve nefret dodu. Dmana kar kabaran kin ve nefret duygular mill heyecan gnlerde bir ise kat ulu daha nder kamlad Mustafa ve onlar nce kendi blgelerindeki yurtsever ynetici kadrolar etrafnda, bunu izleyen Kemal Paa etrafnda kenetlenmelerine neden oldu. Kuvay Milliye ruhu da denilen halkn bu heyecan, yerel liderler tarafndan dzenlenen kongrelerle rgtlendi, daha sonra Erzurum ve Sivas kongreleri ile bu rgtlenme Mustafa Kemal Paa tarafndan lke apnda tamamland. Artk Trk halk, ilk frsatta duruma el koymak zere lke iinde kendi kaderini belirlemeye bulunuyordu. hazr79

bir

mill

g

olarak

ortaya

km

5. KURTULU SAVAI BALARKEN DEMRYOLLARI tlilf devletleri siyas ve ekonomik karlarna gre dzenledii demir yollarn Trk milletinin zararna kullanmaya balaynca; Kuvay Milliye gleri tarafndan; tren katar- larna ve istasyonlarna saldn, grevi terk ve yapmama, kpr atma, katarlara el koyma gibi eylemler yapld. 80

79 80

TSK Tarihi, TBMM Hkmeti Dnemi (1919-1923): Bk.Yay.,Ank. 1984 s. 94-95 . a.g.e.; SH Kol., Kulu: 147, Gmlek: 107-16. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 147, Gmlek: 109-2, 3. a.g.e.; SH Kol., Kutu:147, Gmlek: 107-14. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 148, Gmlek:14. a.g.e.; SH Kol., Kutu:l47. Gmlek:30. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 147, GmIek:107-5. a.g.e., SH Kol., Kutu:148. Gmlek:28. a.g.e.; SH Kol., Kulu: 137, Gmlek: 140. a.g.e.; SH Kol.. Kutu: 136, Gmlek: 18-6. a.g.e.; lek:97. SH Kol., Kutu: 138, Gmlek:98. a.g.e.; SH Kol., Kutu:138. Gm-

49

stanbul hkmeti olaylar gvenlik asndan ele ald ve duyarl bir tutum izledi. Kuvay Milliyenin demir yollarn tahrip ederek ulam kesmesini hkmet balangta anlayamad. Manisa-Bandrma hattnda ulamn kesilmesi sonucunu douran bir tahrip olaynda hkmet; bunu itilf devletlerinin yaptn zannederek nedenini sordu. Yolun kapatlmasndan doacak sakncalarn giderilmesi iin zmir-Manisa- Bandrma demir yolunun tamamnn iletilmesinin salanmasn istedi. 81 Harbiye Nezaretine gnderilen yaznn cevab yle idi. "Nazr Paa Hazretleri, zmir-Manisa-Bandrma demir yolu ulama kapatlmad. Kuvay Milliyenin 154 ve 400' neti kilometrelerdeki kprleri atmalar nedeniyle yalnz ManisaAfyonkarahisar aras kesilmitir. Fransz irtibat subay Mojen." 82 Bunun zerine Osmanl hkmeti demir yolu koruma grevlilerini arttrd. 83 Koruma tekiltn yeniden dzenledi. Polisi de Jandarmann emrine verdi. 84 lkede gvenlik sorunu olduu dncesini nlemeye alt. nk; Mtareke hkmleri gerei lkenin herhangi bir yerinde bir gvenlik sorunu olmas durumunda tilf devletleri o blgeye mda- hle ederek gvenlik nlemeleri alma hakkna sahip idiler.S a.g.e.; SH Kol., Kulu: 144, Gmlek: 18. 82a.g.e.; SH Kol., Kulu:144, Gmlek:18. 83a.g.e.; SH Kol., Kulu: 147, Gmlek: 107-16. 84a.g.e.; ISH Kol., Kutu: 147, Gmlek: 111-20. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 145, Gm- lek:53. Belge: 53-4. a.g.e.; SH Kol., Kum: 148, Gmlek:25, Belge: 25-2. a.g.e.; SH Kol., Kutu: 145, Gmlek:53, Belge: 53-3.

50

Bir yandan tilf devletlerinin artk stanbul Hkmetine etki ederek bir mdahaleye brakp vermemek iin lkede gvenlikle Bu tr dolayl yollar imkn kestirmeden ynetimi ele almak istemeleri, dier yandangstermek gerekiyordu. 83 ilgili bir sorun olmadn "Anadolu'daki kurtulu hareketinin liderine gzda vermek istemeleri 90 nedeniyle, 16 Mart 1920'de Osmanl Devleti'nce; alnan nlemler yeterli grlmedi. stanbul'u igal ettiler. stanbul'un igali iin ilve personele Demir yolu boyunca gvenliin salanmas itilf devletlerinin beklemedii bir Ancak bunun iin tilf devletleri Sivas ihtiya duyuldu. tepkiyle karland. Erzurum ve igal kongrelerini yaparak Ankara'ya gerekti.Temsil kurulu bakan komutanlndan izin alnmas gelen 86 Yaplan bavuruya Mustafa Kemal Paa bu idi. tilf devletleri bu ii yakn bir etti. alnan cevap olumsuz haksz igali sert bir ekilde protesto zaGelimeleri yakndan takip eden Temsil Kurulu, Mustafa Kemal manda bizzat kendilerinin stleneceini bildirdiler. 87 Bylece Paa bakanlnda gerekli nlemleri derhl plnlarn aa ald. igalciler tilf devletleri demir yollar konusundaki karsnda Ksa kalan sre demiryollarnn iletilmesine gz aciz bir stanbul Hkmetinin yaratt boluu vurdular. Anadolu'da birlikle kurulu hakkyla doldurdu. Trk milletidnyummakla temsil bu ii srekli Trklere brakmay basz kalmann danklndan Temsil Kurulunun zamannda ald myorlard. isabetli nlemlerle kurtuldu, bir araya geldi. Temsil Kurulunun itilf devletleri aradklar bahaneyi bulmakta gecikmediler. 11 dayand g; Kuvay Milliye ile 12'nci, 13'nc, 14'nc, 15'nci Mays 1919 tarihinde Doanay istasyonunda grevli memur kolordular ve 24'nc, 56'nc, 61'nci frkalar idi. 91 Mevcut gce Yuvanidis'in karlarak daa kaldrlmasndan sonra 88 istasyon dayanarak Mustafa Kemal Paann liderliinde igalci dmana ngilizler tarafndan igal edildi. Nedeni, Trklerin gvenlii kar baarl bir mcadele balatld. salayamam olmasyd. Fakat daha sonra igal kuvveti Bamszlk mcadelesinin demir yollaryla ilgili boyutunda komutannn, Trklerin gvenlii salayabileceine dair raporu tahrip ve onarm faaliyetleri nemli bir yer tutar. Demir yollarnda zerine ngilizler istasyonu boaltt, igale son verdi, istasyonu zaman zaman yaplan tahripler asker amalyd. Dman bir terk ederken yeteri kadar gvenlik kuvveti bulundurularak son yerde tutmak, tamacl kontrol altna almak, zararl ise olay benzeri olaylarn tekrar etmemesi iin gerekli nlemlerin nlemek tahribin 89 amalarndand. alnmas istendi. Aksi hlde demiryollarnn igal edilecei Mill karlar gsterilmi oldu. iin yaplsa bile; demir yollarn tahrip etmeye karar vermek kolay olmad. Pahal teknoloji olmasnn85 a.g. 86 a.g. e.; SH Kol., e.; SH Kol., Kutu:147, Gmlek: 107-16. Kutu: 147, Gmlek: 104-2.

90 87 a.g. TBMM e.; SH Kol., Kutu: 147, Gmlek: 104-1. Hkmeti Dnemi; s.27. e.; Kol., Kutu:337, Gmlek:31. 91 88 a.g. a.g.e.; SHSH Kol., Kutu: 147, Gmlek:! 11-7. 89 a.g. e.; SH Kol., Kutu: 147, Gmlek:! 11-6.

52 51

yan sra tamir iin gerekli malzeme ve elemann bulunmamas bu konudaki kararn iyi dnlerek verilmesini gerektiriyordu. Temsil Kurulu yeleri arasnda o gnlerde bu konuda yazmalar yapld. Ali Fuat Paaya gre ngiliz tehdidinin nlenmesi iin uzun zaman alacak fikir al verilerine zaman kalmamt. zellikle Geyve boaznn derhl tahribi gerekmekteydi. 92 Kzm Karabekir Paaya gre demiryollar tahrip edilirken Kuvay Milliyenin amac dnyaya ve Trk halkna aka anlatlmalyd. 93

25/26 Eyll 1919 gecesi Vezirhan civarnda Karasu Kprs 4 subay ve 8 kiilik bir Kuvay Milliye mangas tarafndan havaya uuruldu. 94 Dier kprlerin havaya uurulma- s 95 Hat boyunca telgraf telleri kesildi. 96 Dmann ulam ve haberlemesi engellenmeye alld. 16 Mart 1920 tarihinde iftehan-Ulukla arasndaki kprnn havaya uurulmas Franszlarn demir yollarndan yararlanarak ierilere sarkmasn nledi. Ayn amala blgedeki kavisli bir tnelin de tahribi dnld. 97 ngilizlerin stanbul'dan Ankara'ya doru gnderecekleri asker yardm nlemek amacyla Mustafa Kemal Paa tarafndan, Istan90~ a.g.e.; SHKol, Kutu:337, Gmlek:20. 91a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:46. 92a.g.e.; SH Kol., Kutu:13X, Gmlek: 102. 93Beylikahr-Sarkaya arasndaki kpr, 13 Eyll 1919'da, a.g.e.; SH Kol., Ku tu: 138, Gm! ek:98; Manisa-Afyonkarahisar arasndaki ki kpr, 29 ubat 1919'da a.g.e.; SH Kol., Kutu: 144, Gmlek: 18, Ankara-Eskiehir arasnda yer alan bir kpr, Ekim 1919'da havaya uuruldu, a.g.e.; SH Kol., Kutu:137, Gmlek: 140 .

53

bul'un igalinden 2 gn sonra 18 Mart 1920'de verilen emirle; Geyve boaznda asker nlemler alnd. Bu kapsamda blgeye yeteri kadar asker gnderildi, kpr ve tneller tahrip edildi. 98 Afyonkarahisar istasyonunda grevli ngilizlere ait bir taburluk asker kuvvetin Eskiehir'e geerek buradaki birlii takviye etmesini nlemek iin bu iki ehir arasndaki tren seferlerinin geici bir sre durdurulmas gerekli grld. 99 Seferlerin durdurulmas iin de demir yolunun kolay tamir edilebilecek bir kesimi tahrip edildi. Tahribe ramen ngilizlerin Eskiehir'de toplanmalarna engel olunamad. ngilizler yolu tamir ederek Eskiehir ynne devam edebilmilerdi. 100 Demir yollarnda daha etkin nlemlerin alnmasna gerek duyuldu. Tren iletmesine el konulacakt. 101 Ancak, Eskiehir'de daha da gl bir duruma geen ngilizlerin bir tehdit unsuru olmaktan kartlmas nem kazanyordu. ngilizlerin; Geyve yoluyla stanbul'dan alabilecekleri yardm nlemek iin Geyve boaznda yaplar tahribat yeterli grlmedi. Daha gneyde Karaky civarnda bir tahribat daha yapld. Eskiehir'deki ngilizleri sktrmak ve etkisiz hle getirmek iin 24'nc Frka Komutan Mahmut Bey grevlendirildi. Elindeki asker ve Kuvay Milliye gleri, Ankara'dan

98 99

a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlekli 1. a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek: 11. a.g.e.; SH Kol., Kulu:337, Gmlek: 10.

100 a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:26. a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek:31. 101 a.g.e.; SH Kol., Kutu:337, Gmlek. 10

54

gnderilen