KUR' AN ve TEFSIR - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D120862/2002/2002_ASIKKUTLUE.pdf · TARTlŞMALI...

TARTlŞMALI İLMİ TOPLANTıLAR DİZİSİ- 37

~ . KUR' AN ve TEFSIR

ARAŞTIRMALARI-IV

(Kıraat ilmi ve Problemleri)

Tartışmalı ilmi Toplantı

13-14 Ekim 2001

İstanbul

Prof. Dr. M. Sait ŞiMŞEK * Doç. Dr. Emin AŞlKKUTLU

Dr. M. Atilla AKDEMİR * Yrd. Doç. Dr. Necati TETİK

Yrd. Doç. Dr. Fatih ÇOLLAK * Yrd. Doç. Dr. Nihat TEMEL

Prof. Dr. İsmail KARAÇAM * Prof. Dr. Süleyman ATEŞ

Dr. Süleyman DERİN * Prof. Dr. Halis ALBA YRAK

Prof. Dr. Mehmet ERD0ÖAN * Dr. Hülya ALPER

Prof. Dr. İsmail DURMUŞ ır_,;;._;;;..~~ru~rk~iv~e O~iy~a..,oo"':"t~Va~kt:-ı ....... -.

o\jm At~~ıırıtıaıan Merketi 1i<!ittıphafıfisi

Yııvuıı ''"dt'r'B6f\ıh\O .. ~ ·.12.0 . 2

__.. . . "). !1 ·T~.No. ! ' ,

1~ d r2·.. . '··· İstanbul ıooıı..---......;ı....A. ....... ~........, ........ .....,-.ı

r· i j 1 ! ; . -..~ j

ı

. ..~ ..

ENSAR NEŞRİYAT: 71 İSLAMI İLİMLER ARAŞTIRMA V AKFI Tartışmalı İlmi Toplantılar Dizisi: 37

Tebliğierin

muhteva ve dil bakımından sorumluluğu tebliğ sahiplerine aittir.

Editör Prof. Dr. Bedreddin ÇETİNER

Yayma Hazırlayanlar Dr. İsmail KURT

Seyit Ali TÜZ

Dizgi, tashih ve Sayfa Tertibi Dr. İsmail KURT .

Baskı

Step Ajaİıs Davut Paşa Cd.

Kale İş Merkezi 224 0212 482 13 41

ISBN 975-6794-14-3

, ENSAR NEŞRİYAT TİCARET A.Ş. Sü~eymaniye Caddesi, ll Beyazıt/İstanbul

.,. ..... _ ..... ~.:-.rı::gı).l;. emiarv@~_hlas.net.tr- Web site: www.ensar.org Tel-Faks: +90 (0212) 513 43 41-513 03 09-513 09 90-522 46 02

KIIL~~AT ~LMININ TEMELLEND~R~[LMES~TWE AHR uF-i SEB 'A HADISI

(Tahriq, Tahlil ve Degerlendirme)

Yrd. Doc. Dr. Emin A~~SIKKUTLU Mamzara 0 j.lcilziyat Fakiiltesi

Kur'bn ilinzlei-i'nin ana konularlndan biri Kzl$at ibni'dir. Bu i- lim, kurallan, uygulamalan ve bunlann tarihi seyri aqlslndan esas itibariyle Kur'drz ta1-ihi'nin bir alt disiplini goziikse de, bu kural ve uy- gulamalarln dayandlgl esaslarln tesbiti ve degerlendirmesi aq~slndan Hadis ilmi'nin de ilgi alanlna girmektedir. Cunkii Kur 'drt tai-ilzi'nde Kz- i-&at illni'nin bizatihi kendisinin bir ilim disiplini olarak mevcudiyeti ve megruiyetinin temellendirilmesinde, ele aldlgi bir talum problemlerin qoziimiinde kullanllan en onernli deli1 Kur'2nYm yedi harf uzere indiril- digini bildiren alzrtrf-i seb 'a (yedi h a d merkezli hadislerdir. Bu hadislerdeki sadece harfle~(ah1xfi kelimesi iizerinde I r k kadar farklr yoru- mun ileri sii~iilmesi, onlarln Kur 'hit tai-ilii ve Kzrdat ibni baklmlndan ne kadar onem arzetti@nin bir gostergesidir.l

Dolaylslyla, bu konularla~ilgili goriiglerin tutarhhg~ ve geqerlilig her geyden once onlann dayand@ delillerin kaynak degerinin tesbitine baglldu. Boyle bir tesbit ise, en sade haliyle veya ba9ka aqrklama ve ornek olaylarla kugatllmlg, birqok farkl~ kanaldan farkl~ muhtevalarla gelen yedi harfle ilgili onlarca rivdyetin tahriq, tahlil ve degerlendirilmesi- ni gerektiren bir a r a g t a a ile mumkiindur. Bu da giiphesiz oncelikle Hadis illni'nin konusudur.

' Mesell, ahruf-i seb 'a hadislerindeki yedi har$en ne kasdedildigi konusunda otuzbeg- kirk kadar goriiqun ortaya qikrnas~ ve bunlardan birinin de 'koilrl irru~kil Fe ii~iitejribilztir' ciimlesiyle ifade edilen 'qoziiinsiizliik' olarak goriilmesi bu kar- rnagiklig~n bir tezahuriidur. (Bkz., Eb6 $&me, el-Aliirjidii'l-veciz, s. 93; Zerkegi, el- Biirlzriiz, 1, 2 13; Suyfiti, el-jtkarz., I, 45).

43

ta bir muhteva qerqevesinde incelenmesi gerektigine inamdi@m~z fakat sinirlann~ zorlayarak da olsa bir teblig hacmine sigdirmak zorunda kaldl@rniz bu konudaki arag-

- t~rmamza, ahruf-i seb 'a hadisinin yer aldlgi rivriyetlere dair gene1 bir kaynak tesbiti ve degerlendirmesi ile girig yaptiktan sonra bu rivk yetlerin ilk doneme ait yaygm temel hadis kaynaklanndaki yeri, s~hhat durumu, metin tahlili, bu rivriyetlerin ortak paydas~ durumundaki "Kz~r 'drz yedi ha$Czere indirildi" k~srnlnln ilmi (epistemolojik) degeri ve bu gerqevede miitevdtir olup olmadi@ yoniindeki iddialann dogr~~luk derecesi uzerinde duracak, rivriyetlerin -Kzrriat ilmi aqismdan muhteva degerlendirmesinin ayrlntllanni ilgililere blrakacag~z.

A. Kaynak @lk) RIviler

Suyilti ve Kettgn! gibi ban muahhar muellifler, ahruf-i seb'a ile ilgili rivriyetlerin qekirdeg durumundaki "Kur'rin yedi harf iizere in- dii-ilmistir" hadisini, yir~nidaiz fmla sahribideiz mew2ir gerekqesiyle, miitevritir hadisleri toplamak amaclyla yazdlklan eserlere kaydetmiv ve miitevritir olduDnu savunmuglardlr.~iz, bu iddianln tartigmasln~ son- raya blrakarak mezkiir hadisle ilgili riviiyetlerin kaynak (ilk) riivilerinin adlann13 rivriyet saylsma gore s~ralaylp, tesbit edebildigmiz kadar~yla herbirinden gelen bu hadisle ilgili vaklas~k riviiyet miktanni vemek istiyoruz.

Bkz. Suyiiti, a.g.e., I, 45; el-Ezlziru'l-njiiteiz6sire, s. 26; Kafu'l-Ezh6r, s. 163; Tedribii 'r-rivi, 11, 180; Kettini, Nmmu 'I-??ziiteizisisil; s. 11 1-1 12. Suyliti, bu eserlerinde ahruf-i seb'a hadisini 21 sahsbibinin riviyet ettigini belirtip bunlann isimlerini ~ikrederken, Tedribii'r-rivi'de 27 sahbbiden mervi [email protected] soylernekle yetinir. Kettlni de Suyiiti'nin zikrettigi 21 isme iic; isim daha ilave ederek sayiy 24'e @a- nr.

Ozellikle Suyilti'ye ait kaynaklarda ve bu kaynaklardan alinti yapan rniielliflerin e- serlerinde, bu isimlerden bir hsrninin yaziliginda, telif veya bash a~arnaslnda meydana gelmi? birtakim yazirn hatalan vardir ki, bunlar farkli sonuqlara gotiire- bilir. Ebii Bekre yerine Ebii Bekr, Ebii Talha yerine ibn Talha, Ebt C i i h e p yerine EbB Cuhrn, Urnrnii Eyyiib yerine Ebii Eyyiib, Siileyman b. Surad yerine Selman b. Surad, Omer b. Ebi Seleme yerine Amr b. Ebi Seleme gibi. (Bkz. KettBni, a.g.e., a. y.; Ziirkini, Menihilii '1-iifin, s. 132; Subhi es-Sblih, Mebbhis, s. 102 (2 no'lu dipnot); Sihin, T2rFhu'l-Kur'in, s. 24; Haddid, el-Kevbkibii'd-diirri~e, s. 5; Abdiilfettah el-Kid?, el-Krriit, s. 45; Mennriii'l-Kattrin, Niiztilii 'I-Kur'ritz, s. 19-20).

44

AHRUFU'S-SEB'A HRD~SCER~N~N TAHR~C VE T A H ~ U

1. @ey b. Kii'b (0. 191640): 56 2. Orner (6. 231644): 40

- 1bn Mes'iid (0.32t6.52): 27 3. ibn Abbiis (6. 681687): 19 (4'u B e y vas~tas~yla) 4. Enes b. Miilik (0. 931712): 14 (53 n e y , altis~ ~ b i i d e n e y va- sitasiyla)

5. Suleyman b. Surad (6. 651684): 14 (7'si B e y vasltas~yla) 6. Ebii Hureyre (0.581678): 11 7. Urnmu Ef lb (0. ?): 11 8. Ubiide b. es-Sbrnit (8. 341654): 8 ( B e y vasitas~yla) 9. Huzeyfe b. el-Yerniin (6. 61656): 7 10- EbQ Bekre (0.521672): 7 12. Sernure b. Cundeb (6.601679): 6 13. EbQ Ciiheym ( 0.371657): 6 14. ' A m b. el-'As (6.4316639): 4 15. Ibn Orner (6. 741693): 2 (Babas~ vas~tas~yla) 16. Abdurrahrnan b. Avf (0.3 11651): 2 (babas~>ibn Mes'iid va- s ~ t a s i ~ l a ) ~

17. Osrnan (0. 351656): 1 18. Mu'az b. Cebel (6. 171638): 1 19. Zeyd b. Siibit (6. 451665): 1 20. Ebii Sa'id el-Hud6 (0.741693): 1 21. Abdullah b. Amr (6. 651684): 1 22. Zeyd b. Erkam (8.661685): 1 23. EbQ Talha el-EnsM (6. 341654): 1 24. Orner b. EbP Selerne (Rasiilullah'~n uvey oglu, 6.831702): 1 (babasl vasaas~yla)

25. Misver b. Mahrarne (6. 641683) 26. Abdurrahman b. Abd (6.80 veya 881699 veya 707)'

Bazl kaynaklarda (bkz. Kettgni, a.g.e., s. 11 1) nhn$i seb'a hadislerinin sahdbi rdvileri araslnda "...Seleme b. Ebi Seleme >Abdurrahman b. AvBbabasl>Ibn Mesiid" ~eklinde Abdurrahman b. Avf ln ad1 geqmektedir. (Bkz. Tahgvi, Mii~kilii'l- cisrir IV, 128.) . Kanaatimizce bu, miiellif veya miistensihten ya da bash esnaslnda

, miirettipten kaynaklanan bir yanll~tlr. Ciinkii, aynl hadisin diger rivdyetlerinde o- nun adi, torunu Seleme'nin, hadisi babasl Ebii Seleme b. Abdurrahman b. Avf kanallyla ibn Mes'lid'dan nakletmesi sebebiyle (Seleme b. Ebi Selelne b. Abdirrahman b. AvBbabasl "Ebii Seleme"> ibn Meslid" ~eklinde) geqmektedir. (Bkz. Taberi, CLimiu 'I-beyci~z, I, 68; Hfikim, el-Miistedi~k, I, 553). Aynca Abdurrahman b. Avf m, babasi Avf dan rivdyeti miimkiin goriinmemektedir.

5 Kaynaklarda zikredilenin aksine Hz. Omer rivdyetinde, onunla ihtilafa dii~tiigii belirtilen Hisdm b. Hakim'i hadisimizin sahdbi rdvileri aras~na_almadlk:Ciinkii - bu

45

Ayr~ca qu a l t~ tdbiinin konu ile ilgili toplam yedi rniiisel rivdyeti vardir. 1 . 1bn Ebi Leylii (6.831702): 2 2. Muhammed (b. Sifin, 6. 1 101728): 1 3. ~ b u ' l - ' ~ l i ~ e (6. 901709): 1 4. EbQ Kildbe (6. 1041722): 1 5. Arnr b. Dindr (6. 1261744): 1 6. A'meg (6. 1481765): 1

zlt, hadisin rlvisi degil, hadiste anlatllan olayin tarafi durumundadir. Buna kar~llik Hz. Omer hadisinin yegane rrivileri olan Misver b. Mahrame ve Abdurrahman b. Abd '~ rlvi sahiibfler arasinda degerlendirmeyi uygun bulduk. Ciinkii ileride gelecek ilgili hadisin senedlerinde de g o ~ l e c e g i gibi bu hadisin ikinci tabaka rlvileri Misver b. Mahranze ve Abdzrrrahnzal.~ b. Abd'dlr. Bunlardan Misver b. Mahrame 21623de doMug, alti ya~indayken h. 8'de Medine'ye goqmiig ve 641683 yihnda vefat etmigtir. (Ibn Hacer, el-&be, 111, 419-420). Miislim, TabakGt'lnda onu Medi- ne'li sahlbi rlviler araslnda zikretmigtir. (Muslim, a.g.e., I, 155). Kiitiib-i sitte ricllinden olan Misver'in, kaynaklarda Hz. Peygamber'den hadis dinledigj ve ezberle- d ig , Hz. Peygamber'in Ebli Cehl'in klzi ile ilgili hutbesini rivlpet ettig ve bu ri- vlyetin baa tariklerinde "semi'tu'n-Nebiyye ve ene muhtelimun" dedigi belirtilmektedir. Reslilullah'dan semainl tasrih ettig bagka rivlyetler de vardir. (Mesell bkz. Buhlr?, Cum'a, 29; Fesevi, Kitdbii'l-nza 'rife, I, 358). Yukanda geqen ifade- sindeki "ihtillm" kelimesi, "ergenlik" anlaminda ise bu onun hicretten once dog- du@nu gosterir. Ancak, kaynaklarda h. 2 ylllnda dogdubnda ittifak bulunmasi sebebiyle bu kelime, "duydugunu anlaylp belleyen (lkil, zlbit, miimeyyiz)" anlaminda yorumlanm~gt~r. (Bkz. Kellbld, Ricdlii Sahilz 'I-Buhdri, 11, 728; ibn Menciiye, Ricdlu Salzilz-i Miislinz, 11, 270-271; ibn Hacer, a.g.e., 111, 419-420).

Abdunahman b. Abd ise Medine'lidir ve 801699 (veya 881707) tarihinde vefat etmigtir. Buyiik Tdbiiler'den saylsa da (Bkz. Muslim, a.g.e., 1, 229) kiiqiik yagta babasi tarafindan Hz. Peygamber'e gotiiriildiipjinii, Hz. Peygamber'in de bagm ok- gad~g~nl hatta Hz. Peygamber'in yabanc~ hiikiimdarlara elqi gondermekle ilgili bir hutbesini d o w d a n naklettigini gosteren haberlere bakll~rsa (Bkz. Fesevi, a.g.e., I, 371; ibn Hacer, a.g.e., 111, 71-72; Fetizzr'l-biri, I, 20) onu en az~ndan tzr 'yeti ola~l sahdbi kabul etmek miimkiin goriinmektedir. Nitekim bu nedenle olsa gerek, salzdbi oldu@nu soyleyenler de vardlr. ( Bkz. Zehebi, el-Iber, I, 68; 1bn Hacer, a.g.e., a. y.). Dolayisiyla, her iki rlvi, yaglan, memleketleri ve Hz. Peygamber ile irtibatlan baklrmndan, nr yeti esas alan ve hadisqilerin qogunlugunun benimsedigi sahlb; tanlmina gore sahdbi sayilmalan gerekir. (Muhaddislerin sahribf tanlmi iqin bkz. Ag~k, Sahlbe ve Hadis Rivlyeti, s. 15). Ibn Hacer'in, el-Islbe'sini telifte takip ettigi sahiibe taksimi anlayi~ina gore (Bkz. Cakan, Hadis Edebiyatr. s. 226-227), Misver'i adlan "~ntn" harfi ile baglayanlann I. kismlna; Abdurrahman'l da "qn" harfi nin 11. lusmlna kaydetmesi, O'nun da aynl goiiigte oldu&nu gostemesi sebebiyle bu kanaatimizi pekigtirmektedir. Bu durumda hadis, sahhbi~zin sahdbide~z ri- vee t i ve thbirrli~z tbbiiden rivhyeti geklinde gerqekle~mig, boylece ahrz$i seb'a hadisinin nakledildigi kaynak (sahlbi) dvilere iki isim daha eklenmi~ olmaktadir.

46

nHRUFUIS-S€B8Fl HRD~SCER~N~N TFlHRiC VE TAHLIc~

Bu isirnlere qoyle bir goz a t~ ld~g~nda , Ahruf-i seb 'a ile ilgili riviiyetlerin 32 kigilik ilk rbvi grubunun, 6 ' s d~g~nda hepsinin sahdbi oldu* onlann da biiyiik qo$junlu$junun, onde gelen meghQr sahgbiler ara- s~nda yer a l d ~ g ~ goriiliir. Bunlann 5'i r~zttksirtindan~, 7'si vahiy khtibi7, 1OYq hcifiz, go@ da hli~n sahbbilerden olup8 konuyla ilgileri bqinahktan ote uzmanl~k diizeyindedir. Tasnif devrinin meghur kaynaklan esas allnarak yapllan bu -yaMaglk- tesbitte, mezkiir kaynaklarda ahl-uf-i seb 'a riviyetlerinin toplam saylsl aq~s~ndan en fazla riviyeti olanlann ilk beqi, siras~yla B e y , Hz. &ner, I ~ I Z Mes'Cd, ibrz Abbhs ve Erzes b. Mhlik'tir. Bu riviiyetlerde Hi~hnz b. Hakim'in ad1 riivivi s~fat~yla degl, olayln tarafi olarak geqtig iqin ona yer vermedik. Ard~ndan Siileymatz b. Szlrad, Ebir Hureyre, ~nznzii Eyytib ve Ubhde gelmektedir. flk (kaynak) rivilerden son (musannif) rbvilere ulaqan farM~ tarikler aq~smdan da durumun benzer oldu@ soylenebilir. Aynca bu rdvilerin hepsi, riviyeti domdan Hz. Peygamber'den nakletmeyip baz~larln~nki sah6bC miirselidir. Ebt~ 'I- bye, I ~ I Z SCrin, Ebti Kzldbe, Anzr b. Dinhr, ibn EbC Leylh ve A i?ze,yYin riviiyetleri ise mutlak n~iirseldir.~

Diger taraftan bu riivivilerin onernli bir lusm~n~n yukar~da belirtildigi gibi vahiy khtibi, hhjz ve 6lim nzulzaddis s ~ f a t ~ taqlmas~, Hz. 0- mer'in hadis riviiyetinde bilinen dikkat ve temkini yanmda.Yemdme sa- vaqmdan (131634) soma halife Hz. EbQ Bekr'e Kur'bn'~ toplay~p tedvin etmeyi oneren ilk kimse o l m a s ~ ' ~ , hatta gerqekleqtirme irnkdn~ bulama- maslna ragmen halifeligi s~ras~nda resmi bir Kur'dn niishas~ tedvin etmek istemesi"; Hz. Osman'm ise farkl~ bolgelerdeki &bat ihtiliiflann~ ortadan kaldmak iqin Kur'bn'~ 'inzanz nzushafta t ~ ~ l a m a s ~ ' ~ gibi, konuyla d o w d a n ilgili ozel konumlar, bize gore gene1 anlamda hadisin

6 Ebfi Hureyre, Ibn Orner, Enes b. Mdlik, ibn Abbds ve Ebii Said el-Hudri. (Bkz. Subhi es-Sdlih, Hadis Ilinzleri ve Hadis Ist~lriltlan, s. 304; Koqyigit, Hadis Usillii, s. 170).

7 Hz. Omer, Hz. Osrnan, ijbey b. Ka'b, Huzeyfe, Amr b. e l - h ve Muaz b. Cebel. (Bkz. Demirci, Kzcr 'a11 Tarilti, s. 127- 128).

' Ziirkhi, Me~ra^lzilii 'I-Kzrc-'rin, 1, 235; Subhi es-Sdlih, Ulrimii'l-Kzlr'rin, s. 66-68; Miirsel hadis tanim iqin bkz. Aydinli, Hadis Ist~lnhlat-I siidii@i, s. i 13; U&r, Hadis '

Terin~leri S&lii@, s. 163- 165, 338-339. Daha aynntlli bilgi iqin bkz. Polat, n/ifursel Hadisler ve Deli1 Olrna Yocziinde?~ Degeri, Ankara, 1985.

' O Hamidullah, Ktlrh~z Tarihi, S. 45. " b n Sa'd el-Tabakit, IILII s. 212; 1bn Ebi DMid, Kitlibii'l-mesrihif; s. 10; Su$ti, el-~tkrill, s. 430; Hamidullah, a.g.e., s. 48. -

I:! Ziirkdni, a.ge., I, 23. 47

slhhatine onemli olqiide katlu saglayan aynnt~lar olarak degerlendiril- mektedir.

B. Son RIviler (Kaynak Eserler) Burada, riviiyet kaynaklarlndaki geniglyaygln ve derin/yo@n nii-

Ezu h a b n d a genel bir fikir vermesi balumindan -biraz teiimul dl91 olsa da- Ahruf-i seb 'a hadislerinin sadece meghur ve muteber hadis kaynaklanndan tahrici ile yetinmeyip, baa aragtlrmacllar tarafindan geklf aqidan tasnif doneminin nihayeti olarak kabul edilen VfXI. asnn sonla- nna kadarI3 farkll sahalarda degigik amaqlarla telif edilrnig genel ve ozel nitelikli temel kaynaklar kapsamlnda tahricini yaparak slhhat aqsindan durumunu belirlemeye qa11gacaii;lz. Bijylece hem Kur'iinyla ilgili bqka konulara da lglk tutan muhtevalarlnln bilgi degerini tesbit etmeye, hem de d o e anlaglllp degerlendirilmesi ve onlardan sagllkll sonuqlar qlka- rllmasl aqlsmdan 'biitiilzliik' ilkesinin geregni yerine getinneye gayret edecegiz. l 4

Tesbit edebildiBmiz kadanyla bu doneme ait olup bir veya daha fazla ahruf-i seb 'a hadisi ihtiva eden eserleri5, ihtiva ettikleri hadis sayl- slna gore gunlard~r:

1. Taberi (0. 3 10/922), Czrniu'l-beyrin: 54'6 2. Ahmed b. Hanbel (0. 241/855), el-Miis~zed 37"

-el-ilel: 3 ' 3. Tahiivi (6. 32 1/933), Miijkilii '1-zsbl-: 25" 4. b n Abdilberr (0. 463/1071), et-Ternhid 17*'

j3 Yard~rn, Hadis-II, s. 101; Fetilz Hadisi Uzerinde Bir Ara.ytzima, Diyfinet Dergisi, c. XLII, sy. 2, s, 116.

l 4 Rivgyetleri biitiinliik ikesi qer~evesinde degerlendirmenin onemi, geregi, usfilii ve omegi hakkinda bkz. Polat, Hadis Araytit-nza1at.1, s. 157-270; Kardiivi, Siitzneti An- lamada Yiintenz, (qev. Biinyarnin Erui), s. 214-224; ~zafqar , Fzklzi Hadisler, s. 173- 336; Gormez, Siirz~zet ve Hadisiiz Aizla~rlnzasznda Metodoloji SOIWZU, S. 189-198. Bu tesbit, genel bir fikir edinrne amacina yoneliktir. Yoksa, daha ince bir araqtir- rnayla baqka bir ~ o k eserde de pek qok alznlf-i seb 'a hadisini bulrnak elbette rniirn- kiindiir.

l 6 Bkz., a.g.e., I, 21-50. l7 Bkz., a.g.e., I, 24, 40, 42, 263,299,3 13,445; 11, 300, 332,440; IV, 169,204,205;

V, 16,41,51, 114, 122, 124, 125, 127, 128, 132,385,391,400,405; VI, 433,462. '' Bkz., a.g.e, 11, 575-576. l 9 Bkz., a.g.e., IV, 125-134. 20 Bkz., a.g.e., lV, 278; VIII, 272-274,276,280-284,286-288,290,292.

48

AHRUFU'S-SEB'Fl HRD~SLER~N~N TAHRIG VE TAHC~L~

5. ibn Hibb2n (6. 354/965), es-Sahih: 1 12'

6. 1bn Ebi Seybe (6.2351849), el-Musannej lo2' 7. Miislim (6. 26 11875), es-Sahih: 923 8. EbQ Amr ed-DLni (6. 44411052), Crimiu'l-beyriiz: 9 9. Bezzk (6. 2921905), el-Miisned: 824 <0. Nesli (6.30319 1 9 , es-Siinen: 725

- AmeliiJI-yevm ve 'I-leyle: 226 11. $2~7 (6. 3351946), el-Miisned: 827 12. Taberlni (6. 3601971), el-Kebir: 728

-el-Evsat: 529 -es-Sagir: Z3O

13. Buh2ri (6. 2561870), es-Sahih: 631 -et-Tririlzull-kebir: 332

14. Beyhaki (6.45811066), es-Siinen: 633 -Ma 'rifetii S-siinen ve 'I-risrir: 134 -3uabii '1-imin: 635

15. Ma'mer b. Rilqid (6. 1531770). el-Crimi': 436 16. Eb6 D2vitd et-Tay2lisi (6. 20318 18), el-Miisned: 437 17. EbQ D2viid (6.2751888), es-Siinen: 438 18. H&m (6.40511 0 14), el-Miistedrek: 439

- ~ ~ i - i f e : 140

" Bkz., a.g.e., I, 146; II,59-63. " Bkz.,a.g.e., VII, 181-182. '3 Bkz., a.g.e., Salltii'l-miisdfin^n, 264,270,272,274. '4 Bkz., Heysemi, Mecnzau k e v k i d , VII, 150-154. 25 Bkz., a.g.e., iftit%, 37.

26 Bkz.a.g.e.,s.421-422. 27 Bkz., a.g.e., 111, 320, 321, 330,331, 332, 334,346. 28 Bkz., a.g.e. I, 199; 111, 167; IX, 26; X, 102, 105-106, 148; XX, 150. " Bkz., a.g.e., I, 236; II,39,220; V, 257;-VI, 142. 30 Bkz., a.g.e., I, 35,41. 31 Bkz., HusGmlt, 4; Bedu'l-halk, 6; Fadlilu'l-Kur'h, 5; 1stit2betii1l-murteddin, 9;

Tevhid, 53. 32 Bkz., a.g.e., VI, 219; VII, 140-141,262. 33 Bkz., a.g.e., 11, 145; 383-385. 34 Bkz., a.g.e., III,60. 35 Bkz., a.g.e., 11,419,420,421. 36 Bkz., a.g.e., I, 224; 11, 21 9-222. 37 Bkz., Minhatii 'I-ma 'bed, 11, 6, 8. 38 Bkz., a.g.e., Vitr, 22. 39 Bkz.,a.g.e., I, 553; 11,223-224. 40 Bkz., a.g.e., s. 250-251.

19. Ibn Hazm (6. 45611064),

20. EbD Ya'lii el-Mevslli (6. 307/919), el-Miisned: 343 2 1. Ebu'q-Seyh el-EnsM (6. 3691979), Tabakcitii 'I-nzzlhaddisin: 34 22. Sa'id b. MansDr (6.227/842), es-Sii~zeiz: 245 23. Tirrnizi (0.279/892), es-Siiizen: 246 24. EbD Ca'fer en-Nehhis (0.339/950), erz-Ncisik ve 'I-mensitk: 247 25. Ibn Adi (6. 3651795), el-Kcimil: Z4' 26. Temmiim er-Riizi (0. 414/1023), el-Fevciid: 249 27. Ebii Nu'aym el-Isbahini (6.430/1039), Hibefii 'I-evliyd: 2 28. Hatibii'l-Bagdidi (0.46311071), Tcirfhzl Bagdid: 2"

- el-C&xil: 2j2 - Mzrvaddzhu evlzim: 2j3

29. Rabi' b. Habib (6. 1701786). el-Ca^mil: 1j4 30. Milik b Enes (6. 179/795), el-Mzrvatta ': 1j5 3 1. Siifii (6. 20418 19), el-Miisized: 156

-el--Risile: 1 j7

-Ihfilifii 'I-lzadis: 1j8 32. Humeydi (6. 2 18/834), el-Miisrzed: 15' 33. Abd b. Humeyd (6.2491863), el-Miis~zed: 1 60 34. EbD Abdullih el-Fikihi (0.275/888), Ahbciizt Mekke: 16'

4' Bkz., a.g.e., 111, 2809; IV, 455. 42 Bkz., a.g.e., 11, 254. 43 Bkz., a.g.e., IX, 80-81,278. 44 Bkz., age. , 11, 257; 111,276; IV, 220. 45 Bkz., a.g.e., I, 157, 156. 46 Bkz. a.g.e., IClriat, I I. 47 Bkz., a.g.e., 11, 140, 482. 4s Bkz., a.g.e., 11, 263. 49 Bkz., a.g.e., 11, 249,267. 50 Bkz., a.g.e., I, 65; V, 37. 5 i Bkz., a.g.e., N, 305; XI , 26. *' Bkz., a.g.e., 11, 196. 53 Bkz., a.g.e., I, 379. 54 Bkz., age. , I, 27-28. 55 Bkz., a.g.e., I, 273-274. j6 Bkz., a.g.e., 11, 183-184. 57 Bkz., a.g.e., s. 273-274. 58 Bkz., a.g.e., s. 71. j9 Bkz., a.g.e., I, 163. 60 Bkz., age. , s. 85-86. 6' Bkz., a.g.e., V, 97-98.

50

AHRUFU'S-SEB'R HAD~SL€R~N~N TAHR~< VE TRHL~L~

35. ibn Kuteybe (6. 276/889), Mii~kilii 'I-Kzrr'bn: 16' 36. EbQ Bekr eg-Seyb6ni (6. 287/900), el-ihbd ve'l-mesbizi: 163 37. ibn Ebi Hiitirn er-R6zi (6. 3271939), el-Cerh: 164 38. Diirekutni (6. 3851995), el-jlel: 165

$ror i i ld i i~ gibi alzruf-i seb 'a ile ilgili hvbyetler, az veya qok bu doneme ait en onemli tefsir, hadis, fihh,, usGI, tarih ve tabnkat kay- naklarinda yer alrmgt~r. Guvenilirlik derecesi bakirmndan oldukqa genig ,

bir yelpaze qizen bu kaynaklar aras~nda en sahih hadisleri ihtiva edenler yanmda, iqinde zayif, hatta uydurma rivbyetler bulunanlar da mevcuttur. Kanaatimize gore bu durum, muelliflerinin hadisleri toplama tarzi, ama- CI ve degerlendinne anlayigi ile yalundan ilgilidir. Yine bu kitaplar iqinde, konumuza dair hadislerin on veya daha fazla say~da tahriq edildig eserler, slras~yla Taberi'nin Chmiu '1-beyhn ' I ~ ~ , Ahmed b. Hanbel'in Miisized'i, Tahbvi'nin MQliilii '1-bshr ' r , b n Abdilberr'in Temhid'i, b n Hibbbn'in Salzilz'i ve ibn Ebi $eybeYnin Musannefidir.

Diger taraftan, giiniimuze kadar ulagan bu eserlerden, tasnif tari- hinin Yemen'deki ilk orneklerinden sayilan Ma'mer b. Rfigid'in (6. 1531770) Chnzirf7 ile yine erken donem tasnif omeklerinden Rabi' b. Habib'in (6. 1701786) ~ h m i ' i ~ ~ , imam Mblik'in (6. 1791795) Mt~vatta'~, imam $5fiiynin (6. 2041819) Risile'si ve ~htilhfi'l-lzadisi, Tayblisi (6. 20318 18) ve Humeydi'nin (6. 2 191834) Miisized'leri, Abdiinezz& (6. 21 11826) ve b n Ebi $eybe7nin (0. 2351849) Musanrzef leri gibi Kiitub-i sitte donemi oncesinde yazilm~g bir qok eserde bulun~nasi~~, rivbyetin kaydedildig erken donem kaynaklann~ ve hatta bunlann da ilkini tesbit aq~sindan son derece onemlidir.

62 Bkz., a. g.e., s. 33. 63 Bkz. a.g.e., VI, 104. @ Bkz., a.g.e., IX, 461. " Bkz., a.g.e., V, 236-237.

Taber?, a& geqen tefsirinin rnukaddimesinde bu hadisleri ayn bir boliimde slrala- rmatlr. (Bkz. a.g.e., I, 21-50).

67 Hadis musannefatlnln ba~langlcl ve ilk ornekleri iqin bkz. Sezgin, "Hadis Mzisaizizefat~ir~i~ Mebdei ve Ma her- b. Rri~id'in el-Crimi'i, Tiir-Xij~rit Mecnluas~, XI I , s. 1 15-134; Buhrii-iiziir Kaj~naklurz, s. 79-87.

Bu iki C61i1i ' uzerinde rivgyet, dirlyet ve tertip-tasnif bakirnlndan yapilml~ bir Fa- lqma iqin bkz. Erul, ~ k i Crin~i' ve Rivrij~et Uslirbu, (Bas~lrnarn~$ doqentiik takdim qallgmas~, s. 109).

69 Erken donern tasnif ornekleri iqin bkz. RdrnehiimLizi, el-Muhaddisii 'I$ris~l, s. 61 1; Tirmizi, (~ l e l ) , V, 738; Mekki, kitii'l-hrzilirb, I, 350. Aynca kq. ibnu'n-Nedim, el- Fil~r-ist, s. 225-232; I~bili, Fillrist, s. 126-138.

5 1

K~R&T il.Mi ve PROBLEMLEF~~

&n Miice hariq, Kutub-i sitte 'de en fazla Muslim, soma da slra- slyla Nesiii, Buhii~+, Eb6 Diivlid ve Tirmizi'de yer almaktadrr. Bunlar arasrnda Tirmizi, Hz. Peygamber'den nakledilen kuiiatlaa dair riviiyetleri Kitdbu 'I-Kzrdat bagllklr ayrr bir bolumde ele almasrna ramen, bu bolum iginde aqt@ bir alt baglrkta akrzrf-i seb 'a ile ilgili yalnrzca iki riviiyete yer vermigtir. Nesiii bu hadisleri, Kur 'dnla Ilgili Rivciyetler bag- Ilk11 babta s~ralamrg, Eb13 Diiviid ise, Kur'dn Yedi Harf ~ z e r e hdil-il- nzijtil- bagll@ alt~nda vermigtir.

Tasnif devrinden sonraki asrrlarda ~ e r h , ihtisar, cem ', zevdid, ZL-

sfil, ricdl vb. tiirlerde veya diger alanlardaki galrgmalarda da s~kqa gorii- len ahr-zrf-i seb 'a hadisleriyle ilgili olarak7' ~u noktaya dikkat qekmek isteriz: Bu hadisler, degigik sened ve muhtevadaki riviiyetleriyle tasnif doneminin altz~z qagz olarak kabul edilen hicr? 3. asnn sonunda biiyiik olqude tamamlanmrg ve temel kaynaklardaki yerlerini almigtrr. Cunkii bilindigi gibi Tahiivi, ibn Hibbsn, Taberiini, Hiikim, Beyhaki ve Hatibu'l-Bagdiidi gibi bu donemden sonraki musanniflerin yaptlklan, Selef den gelen riviiyetleri kendilerine ait senedlerle elde edip eserlerine kaydetmekten ve onlan degigik agilardan ele allp iglemekten ibaret kal- mqt~r. Bu nedenle biz, konuyla ilgili hadislerin tahriq kapsarmn~ genig tutmarmza ramen, sened ve metin tahlilinde -gerektiginde diger kaynaklara da muracaat etmekle birlikte- daha qok bu doneme, yani IIMX. asra ait ana kaynaklan esas alacagiz.

Ahr-zrf-i seb'a hadisleriyle ilgili bu gene1 kaynak tesbit ve de- gerlendirmesinden sonra, onlann sened ve metin yap~lan ve bunlardaki farklllrklara geqebiliriz. Ancak, konu ile ilgili hadislerin daha gok "Kur'diz yedi hatfuzere in(diril)mijtirU qekirdegi etrafinda gekillenrnig

'O Bkz. Hattdb?, Meilinzu 's-siirzerz, I, 292-293; Bki , el-Miinteka', I, 346-347; Begavi, $erlzu's-siitztze, IV, 501-510; Begavi (Ebii Muhammed Hiiseyin b. Mes'iid), Mesibijti~'s-siinne, 1, 164, 176; 11, 133-135; Mizzi, TehzibiilI-Kenzil, XXIII, 316; Ebii $ h e , el-MCr~idii 'I-veciz, s. 77-90; Kurtubi, el-Cimi ', I, 41, 42,44,46-9, 68; IXX, 42; Nevevi, el-Minkac, VI, 98-99, 101-102, 104; ibn Kesfr, TTefsiru 'I-Krtr ' in , I, 348; 111, 57; IV, 265, 538; Heysemi, Mec~nau'z-zeviid, VII, 150-154; Meviridii 'z-zam ' in , 440-441; ibnii'l-Cezeri, e n - N ~ I ; I, 20-21; ibn Hacer, FetJzu'l- Biri, IX, 8, 9, 23, 24, 26, 28, 29, 32, 88, 102; XI, 436; XIII, 520; , el-&be, VI; 538, VII, 73; Suyiiti, Zehnt 'r-nrbi ala'f-Miictebd, 11, 152; Tenvi~u 'I-havslik, II, 79, 160; Tedribii 'r-rivi, 11, 179- 180; Ali el-KM, hiirkit, 11, 6 19-624; Azim&ddi, Avnii '1-ma 'bzid, N, 243-247; MiibdrekEri, Tiilgetu 'I-Ahveri, VIII, 212-214; Zebidi, et-Ten-idu 's-sarih, s. 307,422; Kdtip Celebi, Ke$fil ?-ztin2in, I, 429; Aclilni, KeSfii 'I-hafi, I, 241 -242; el-Hiiseyni, el-Beyin ve 't-La 'I-% I , 2 12, 248; Kettlni, Nmzii '1-n~iite~zisil; s. 1 1 1, 1 12; Elbdni, es-Sahilza, IV, 26.

52

AHRUFU'S-SEB'A HAD~SLER~N~N TAHR~( VE TAHL~L~

irer rivdyet yumag~ halinde farkl~ olay, muhteva ve ayrintlya sahip oldu@nu diigiinerek daha kolay ve anlaglllr bir tahlile imkdn vennek dii- giincesiyle bu rivdyetleri muhtevalarlna gore iki boliim halinde deger- lendirnienin daha yararl~ olacaB kanaatindeyiz.

*

I. &sa (muhtasar) RivByetler

Bu boliimdeki rivdyetler, herhangi bir olay veya kigiyle baglantll~ olmaks~zln daha qok KurJ6tz 'uz yedi harfiizere rzLizil olmasr fie buna gore okunnzaszddan bahseden, ayrlntllardan soyutlanrmg ~ekirdek rivdyet- lerdir. Bunlan, ilk rdvilerine gore goyle s~ralamak miimkiindiir:

A. ubey b. KB'b RivByeti

"Kur 'in, yedi harf iizere indirilmistir. >i i l

Alil-tlf-i seb 'a hadislerinin ortak paydas~ sayllabilecek bu hadis, asllnda aynl veya benzer sened ve ldfrzlarla pek c;ok hadisqi tarafindan lusa veya aynnt111 gekilde rivdyet edilmigtir.'*

Mukayeseye imk8n vermesi apsmdan bunlan qoylece slralaya- biliriz:

1. ijbey>Enes>Hurneyd>Yahya b. SaLid>EbD ijbeyd 2. ijbey>UbHde>~nes>~umeyd>~ammrid>~ff"an>Ahmed b. Hanbel 3. ijbeY>Ub6de>Enes>~umeyd>~ammHd>~ffan>Ahmed b. Hanbel 4. i jbey>Enes>~umeYd>~ahya b. Sa'id el-KattHn>Ahmed b. Hanbel 5. ijbey>Enes>Hurneyd>~ ahya b. Sa'id el-Katt&n>Ahmed b. Hanbel 6. ijbey>Enes>~ume~d>~i~r>~ukaddem~~hmed b. Hanbel 7. ~ b e ~ ~ ~ n e s > ~ u m e ~ d > ~ u ' t e r n i r > ~ i i v e ~ d b. SaGid>Ahmed b. Hanbel 8. i j b e y > ~ n e s > ~ u m e y d > ~ a h y a b. SaLid>NesHi 9. ijbey>~nes>~urneyd>~uhammed b. MeymDn>Taben^ 10. ijbeY>Enes>Humeyd>ibn Ebi Adi (Muhamled b. ibrahim)>Taberi 1 1 .ijbey~UbHde>~nes>~ume~d>HammHd~~bu'l-Velid~Muhammed

b. MerziWTaberi 12.ijbcy>Enes>Humeyd>~ahya b. Eyyiib>Taberlni

7' NesG, Iftitah, 37; Ahrned b. Hanbel, V, 1 14, Taberi, Cri~iziu 'l-bey&, I, 34-35. " Ebii Ubeyd, Gal-ibii'l-hadis, I, 450; Ahmed b. Hanbel, I, 114, 123; Nesli, Iftitlh, a.

y.; Taberi, a.g.e.., I, 22, 34-33; Tabergni, el-Ellsat, VI, 120. 53

Bu senedlerin hemen tamaminda, ~ b e ~ > ~ n e s > H z r m e ~ d lusm~ ortaktlr. Ancak Ahrned b. Hanbel ve Taberi'nin Hammiid b. Seleme'den gelen tariklerinde ijbey ile Enes arasrnda Ubdde b. es-Sbmit bulunmak- t a d ~ r . ~ ~ Hammiid b. Seleme, hadisi Humeyd'den bu senedle riviiyette di- gerlerinden infirad etmektedir. Aynca, ayni anlamdaki bir hadisi Yahya b. Sacid el-Kattiin kanaliyla rnuhtasaran riviiyet eden Ahmed b. Hanbel, bu tarikte Ubiide'nin zikredilmedigini ifade ederek74, Hammiid tarikindeki "Ubbde " adinin, Hamrniid'a ait bir ekleme (ziyiide) oldu@nu ima etmektedir.

Ote yandan Hammiid'm, hadisi Huineyd'den bu senedle rivilyette infirad etmesine ve bu konuda ona muhalefet edenlerin ~oklu$$na ve en az onun kadar giivenilir, meqhur kimseler olduguna baluhrsa, biiyiik bir ihtimalle bu durum, Hammiid'dan kaynaklanan hatali bir rbvi tasarr-zr-

funun sonucudur.

Bu duruma gore Ubiide, f h e y ile Enes aras~ndan ~rkarllrr veya Ubiide'nin bulundu@ senedler riivlnin hatas~ nedeniyle dikkate al~nmazsa, mezkiir hadisin ortak sened formu, Rastiliillah<~bey< Enes<Humeyd qeklinde ortaya qrkar. Hadis ilmi ile biraz ilgilenenler, boyle bir senedin saglam ve giivenilir senedlerden biri oldugunu kolayca anlayabilir.

B. 1bn MescGd Rivlyeti

"Kur.'&iz, yedi harfiizere indirilmi~.tir."~~

k n Mescfid'un en lusa ve sade riviiyeti olan bu hadis, qu tariklerle riviiyet edilmiqtir:

1. f i n MesLQd>Ebu'l-Ahvas>Siileyman b. BiIll>EbO Bekr b. Ebi ~ v e ~ s > i s m a i l b. Ebi uveys>SehI b. Zencele>EbO YacII

2. Ibn h4esCQd>Ebu'l-Ahvas>Ibn Ebi Huzeyl>Vls~l b Hayyln el- Ahdeb>MuiJfre b. Miksem>EbQ Ya'lr?

3. h n MesCiid>Ebu'l-Ahvas>?>Vlsil>Mu~re>Ceri Muhammed b. Humeyd>Taber?

73 Ahmed b. Hanbel, V, 114. 74 Ahmed b. Hanbel, a. y. 7' EbC Ya'li?, el-Miisized, IX, 50-8 1, 278; Taberi, u.g.e., I, 22, 23; Tahsvi, h4ii~kilii '2-

dsrir, IV, 119. 125; Ibn Hibbln, ex-Suizill, I, 146; Tabergni, el-Kebi~', X, 102, 105- 106, 148; EbO Nuaym, Hilye, I, 65; ibn Hazm, el-flzkrim, 111, 280: Hatib, Muvazz~h, I, 379.

4. 1bn Mes'dd>Ebu'l-~hvas>Ibrahirn el-Heceri>Sufyan>Mihran b. Ebi Omer>fbn Humeyd>Tabefi

5 . fbn MesLdd>Ebu'l-Ahvas>EbQ 1shak>fbn Acl?tn>Siileyrnan b. Bi- lal>Ebd Bekr b. Ebi Uveys>EyyGb b. Siileyman b. ~ i l ab ibrah im b. Ebi D5vdd>Tahbvi

6. 1bn Mes'iid>Ebu71-~hvas>fbn Ebi'l-Huzeyl>Vbil>Mugire> Cerir> '

Musa b. Harun ve Yahya b. Osman>Yahya b. Abdilha-mid>Fehd b. Siileyman>Tah;Zvi

7. ibn MesCdd>Ebu'l-Ahvas>Ebii 1shak el-~emdlni>Ibn Acl5n> Su- leyman>EbQ Bekr b. Ebi ~ v e ~ s > ~ s m a i l b. Ebi Uveys> 1shak b. Siiveyd>Omer b. Muhammed>ibn Hibban

8. IbnMesciid>~bu'l-Ahvas>~bd fshak>ibn Aclan>Siileyman> Ebii Bekr b. Ebi Uveys>ibn Ebi ~ v e ~ s > f % e ~ d u l l a h b. Muham- med>Taberani

9 fbn Mes'dd>~bu'l~hvas>fbn Ebi'l-Huzeyl>Vas~l>Mugire> Cerir> Feyz b. Vesik>Ahmed b. Yahya>Taberani

10. ibn Mescdd>Ebd Ubeyde>EbQ Ishak>Ciibir>Eyyiib>Yahya el- Himmiini>Huseyn b. Ishak>Tabergni

I I. 1bn MesLdd>$akik>Ubeyde>Galib>Abbas>Muhammed b. Mer- van>Ishak b. Muhammed>Nezir b. Ciinah>Ebu Nu'aym

12.ACmepCerir b. ~ a z i m > i b n Vehb>Yunus> 1bn Mesrur>ibn Menas>el-Muhelleb>fbn Hazm

13.1bn Mes'iid>Ebu'l-Ahvas>EbQ ishak>siifyan>~ihran>fbn Hu- meyd> ...> Hatib

Tesbitlerimize gore yer aldi@ en eski kaynak EbO Ya'lii'nm el- Musized'i olan bu riviiyet, ibn Mes'iid'dan 13 ayri tariMe gelmigtir. Bunlardan, 10 nurnarali Taber2ni ve 11 numarali Ebii Nucaym tariki nzevktIJ; digerleri mei-fdur. ibn Hazm'm tariki hariq diger biitiin senedlerde, sadece biz Mes 'fid>Ebu 'I-Ahvas lusm ortaktlr. Senedlerin sihhat durumlari ise qoyledir:

Ebii Yaclb'dan 1 numarall senedle gelen riviiyet, hadisteiz anla- mayaiz ve rivdyet ijini beceremeyen, hadis Izzrsm, yalancz, zrydul-macz ve metrtik bir rdvi olarak iitelendirilen &,mail b. Ebi ~ v e ~ s ~ ~ sebebiyle zayiftir. 2 numarali senedle gelen hadis ise, Ebii Ya'lii ile MuBre b. Miksem arasindaki ilzkrta sebebiyle zayiftir. Ciinkii 3071919'da vefat eden EbQ Ya'lii'nm, 1361753'de vefat eden Mugire'den domdan riviiyeti miimkiin degildir.

76 ibn Hacer, Tehzib, I, 3 1 1-3 12; Takrib, s. 47.

nedinden birincisi, Ebu'l-Ahvas ile Viisrl b. Hayyan arasindaki mechitl bir rgvi sebebiyle; ikincisi de rsivi ibrahim el-Heceri'nin mevkiifu reyeden, gevjek (leyyin), zayg munkeru'l-hadis diye cerhedi~mesi~~ nedeniyle zayiftir.

Tah2vi7nin ikinci tariki ise, hadis hzrslzz, zayg stikzt, giivenilmez, kendisinden hadis almak he161 olmayan, ayrlca Mutiviye 'yi musluman saymayacak derecede kindar bir g i i diye tenkid edilen Yalzya b. Abdulhamid e l - ~ i m m ~ i z i ~ ~ sebebiyle ihticaca elverigli degldir.

ibn Hibbsin'ln riviiyeti ile Taberiini'nin birinci riviiyeti, yine isnadlanndaki Ismail b. Ebi Uveys sebebiyle; ikinci rivgyeti ise hem mevEf olmas~, hem de rsivileri arasinda, 'pis bir yalancz (itezztibun ha- bis)" diye ag~r bir gekilde cerhe u@ayan el-Feyz b. vasik7' sebebiyle delil degeri tag~mamaktad~r. EbQ Nu'aym'm rivsiyeti, senedindeki Mu- hammed b. Mewan ve oglu ishak sebebiyle zaylftlr. Ciinkii Muhammed b. Mervan mechitl, oglu Ishak da hadisi delil kabtrl edilineyen bir r b ~ i d i r . ~ ~

Ibn Hazrn'ln riviiyeti ise murseldir. irsalde bulunan A 'me?, zay~f rsivilerden tedlis yapmaMa iinliidiir. OzelliMe "an" ldfzi ile yaph@ rivgyetlerde, bazi hocalan hariq, tedlis ihtimali daha da fa~ladir.~' Kald~ ki burada hocaslnin adin1 hi9 zikretmemigtir. Dolayls~yla, A'meg'in miirselleri giivenilir olmad~@ iqin rivsiyetin bu senedi de saglam de@l- dir.

Hatib'in senedindeki Ebit ishak kiinyeli gahis, Hatib'in bagka bir tarikinden anlaglldi&na gore ibrahim el-Heceri'dir8' ve yukanda belirtildigi gibi mecriih bir rsividir. Mihran b. Ebi 0mer ise, adiilet yoniinden "do@u sozlu (saditk) " bir kigi ise de, zabt yoniinden kotii hB$zalz, rivd-

77 Ibn - Hacer, a.g.e., I, 165; Takrib, s. 34. Zehebi, MfzGni, IV, 392; ibn Hacer, n.g.e., XI, 243-249; Tabfb, s. 323.

79 Zehebi, a.g.e., 111, 366. Zehebi, EbG Zur'a ve EbC Hltirn'in bu ~ahlstan riviiyette bulundugunu belirterek hakkinda diiaiik dereceden bir ta'dil lafz~ kullanarak "n~ukciribu '1-hZl ilyciallalz " derni~se de, sadece ad1 geqen iki gahs~n ondan riviiyet etrnesine dayanarak boyle bir sonuca varmasl kabul edilernez.

Zehebi, age . , IV, 33,1,200. Zehebf, a.g.e., 11,224.

'' Bkz. Hatib, Mrcvazzlh, I, 379. Hatib'in burada ki rivlyetinde, senedin bu lusrnl " ~ b i i ' l - ~ h v a s > I b r a h el-HeceniSiifyan ...." aeklindedir. Bu durumda ibrahirn el- Heceri'nin "Ebf ishak" kiinyesiyle zikredilmesi, kendisinden sonraki rlvilerden biri tarafindan gerqekle$tirilrni.y ve bu ~ahsm, giivenilir hadisqi Ebf fshak es-Sebi'i oldu&nu zannettirrneye yoneiik bir tediis eylernidir.

56

RHRUFU'S-SEB'A HAD~SLER~N~N TflHRi< VE TAHL~L~

yetlerinde tutarsrz (muztarib, celi$iili) ve ozellikle, burada da kendisinden riviiyette bulundugu Sufiarz 'zn hadislerinde c o k ~ a hata yapnzasz sebebiyle ~erhedilrnigtir.~~ Dolay~slyla hadisin bu tarikten riviiyeti de makbul degildir.

~Biitiin bunlara ek olarak, 3, 6 ve 9 numarall tarikle gelen rivgyetler, Cerfr b. Abdillzantid'in Mzrgfre'den tefenzidii sebebiyle de tenkide a q l k t ~ r . ~ ~

Diger taraftan, ibn MesLQd'dan gelen ve tesbitlerimize gijre yer aldlg.1 en eski (ilk) kaynak EbQ Ya'lii'nm Musned'i olan bu riviiyetler, metin balumlndan da bazi onemli farkllllklar gostermektedir. Taberiini'ye ait 8 numarall tarik ile Hatib'e ait 13 numarall tarikten gelen rivgyetler en lusa (muhtasar) riviiyetlerdir. EbQ YaLlii ve Tabefi'nin 1 'er (I ve 3 numarall) tarikleri ile EbQ Nu'aym ve ibn Hazrn riviiyetinde "her harJfrz bir zbhiri, bir de bbtllzr vardrrJd5 ziyadesi mevcuttur. EbQ Nu'aym7in riviiyetinde buna ilaveten 'Siiph biz , bu zbhir ve bbtzrz bilgisi Ali 'ye aittir " ifadesi yer almaktadir. Diger riviiyetlerde yukanda geqen ziyade 'ontm her byetinin bir zbhiri, bir de bbtzrzz vard~r' geklindedir. Yine bazl riviiyetlerde (EbQ Ya'lii'nm 2, Taberi ve Tahiivi'nin 1 numarall riviiyetleri), her iki ziyadeden soma "her ha$fin/byetin bir smzrr, her srrzzrm da varrp dayandr@ bir yer vardzr " sozii yer almaktadlr.

Anlam ve kapsam bahmlndan birbirini tutmayan bu ziyadeler, bagka birqok sahiibiden gelen ahrtlf-i seb 'a hadisleri iginde yalnlz Ebu' 1-Ahvas tarik. ile gelen b n MesYid rivgyetlerinde bulunmaktadlr. Bu durum, ya ibn Mes'Qd'un hadisin bu gekilde riv2yetinde infirad etmesi, ya onun kendi sozii (nzevkG! olmasl veya ondan sonraki riivilerden birinin, bu l s m l metne sokugturmasi (idrbc) ile aqlklanabilir. Eger bu kisim ibn Mes'Qd'un bir tefermdii ise, onun sahiibi olmas~ sebebiyle makbuldiir. Fakat Taberiini ve EbQ NuLaym\n mevktif riviiyetleri dikkate almdlii;mda, bu hsmln b n Mes'Qd'un kendi sozii oldu@, fakat daha soma riivilerin bunu idrac yoluyla meifilagtrrdrklan da diigii- niilebilir. Ayrica mezkiir ziyadelerle ilgili dikkat qeken gu nokta, bu dii- giinceyi destekler niteliktedir. Riviiyetin son Iusmlndaki harf kelimesi-

S3 Ibn Hacer, a.g.e., X, 327-328; Tah-ib, 480. '"kz. Taberdnf, Evsat, I, 433. 85 BU rivdyetteki zdhir ve batin kelimelerinin ne anlarna geldigi konusunda farkll fi-

kirler ortaya atllrmgt~r. "Zdhir Kur'an'ln laf i~, bdtin yorumudir." diyenlerin ya- n~nda, "Zlhir Kur'an'da anlatilan olay, bltln ise bu olaydan ahnmasi gereken ders- tir" gorii~iinii savunanlar da vardlr. EbD Ubeyd de bu gorii~ii benimser. (Bkz. EbD Ubeyd, a.g.e., I, 215).

57

HIR~%~T iw\i ve PROBCEMLER~

nin bazrlarlnda jtedi harfln herbir-irzin ...' degl de 'Kur'dn i n her harfi- rzin ... ' geklinde ya da diger bazllar~nda oldu@ gibi harf yerine &yet kelimesinin kullan~l~p ' f i r 'dlz 'zrz her dyetirzirz ... ' geklinde dowdan Kur'dn'a izafe edilmesi sebebiyle h n MesCGd bu soziiyle, kzrdat farkll- 11gln1 degil arzlanz farklrlzgrn~, yani tefsiri kasdettigi ac;lkc;a anlag~lmak- tadzr. Nitekim Tabex? 'zahr 'I, tilcivet; 'babz 'I da te 'vil diye aglklam~y- tlr.86

Tahdv? de benzer bir yorumla, zcihir ve bdhrz kelimelerini zdhiri ve bdtirzi anlanz olarak a l g l a m ~ ~ , bundan yola qzkarak Allah'zrz insan- Iara yiikledigi heldl-haram gibi ktrllzrk esaslannz o@enrnelei-i iqin dyet- lerirz zdhirirzin aragtrrzldz@ gibi bcitzizznzrz da arajhrzlmasz gerektigini ~ o ~ l e m i g t i r . ~ ~ Zaten lardat farklil~klanndan dogan anlarn degigikligi, her yeyden once Idfzm bdtin~ ile degil zdhiri ile ilgili oldu@, bagka bir deyigle zdhir ve bdtrn kavramlannrn Kzrciat ilmi'ne degil de Tefsir- il?niYne ait birer kavrarn oldu@ dikkate almirsa, rivdyetlerdeki son h s m n da tefsirle ilgili bir rdvi tasarrzlfitndan kaynaklanrnasl ihtimali daha da giiqlenir. Hatta Ebfi Nu'aym'm rivdyetinin son boliimiindeki "zdhir ve blitzrz bilgisi Ali'dedi~" soziine bakzhrsa, bunun bdtmn?lik diigiincesi etki- sindeki baa tasavvufi veya gii ahmlar tarafindan metne sokugturuldu@ ihtimalini de akla getirmektedir.

Rivdyetlerdeki 'her har-n bir srnzrz, her. szrzzrzn da varzp da- yarzdzgz bit- yer vardrr' ifadesi, AIIalzlzn helal ve haram gibi dirzi esas- lara kargzlzk belirledigi bir ceza ve nnziikafatzn bulzmdugu ve bzjrzlarzn h7- yanzette kulun kar~uzna pkacagz anlamma geldig belirti~mektkdir.~~

Bu lus~mda, h n Mesciid'dan Fiilfiile el-Cu'fi ad11 sahdbf ile EbO Seleme ve EbG Kildbe ad11 tdbiiler kanal~yla gelen biraz farkl~ muhtevali bir kac; rivdyet daha vardzr. Bunlari da h n MesCQd'un rivdyetleri kapsam~nda burada degerlendirmeyi uygun goriiyoruz.

1. Fiilfiile (b. Abdullah) el-Cu'fi Rivdyeti Ahmed b. Hanbel, Buhdri, Tahdv?, h n Ebf Dbvfid ve Ddrekutni

tarafindan Ziilzeyr b. Mzrdviye> Yelid b. Kays>Kaszt?z b. Has- sdn>~iiIfile>~bn Mes 'Cd ortak senediyle riviiyet edilen bu rivdyete gore FiilEle gu olay~ anlatmaktadlr:

86 Taben^, a.g.e., 1, 72. s7 Tahrivi, a.g.e., IV, 119. 88 Taben , a.g.e., I, 72.

58

RHRUFU'S-SEB'A H ~ ~ D ~ S L E R ~ N ~ N TRHRiC VE TAHL~L~

"Mtuhajlar konusurzda korhi ve erzdige iqirzde Abdtillah b. Mes'iid'a gidenlerle beraber berz de gittinz. Huzuizoza girdik ve top- lulz~ktan birisi 'Seni ziyaret iqirz degil, bize ula~an bu lzabels9 sebebiyle geldik. ' dedi. Buizuiz iizerine Abdullah: 'Siiphesiz Kur'dn, Nebi'nize yedi cerznet kapzszndan yedi harf iizere irzdi. Halbuki orzdarl onceki kitap bir hpzdarz bir half iizere inel-di. ' dedi.

Ahmed b. Hanbel el-~lel'inde, Ebii ~sdnze>Sii@arz ve Ziilzeyr> Velid b. Kays>Kasznz b. Hassdrz>Fii@iule tarikiyle yukandaki hadisin son lusmlnl "Kzir'drz, yedi kapzdarz yedi haf iizere irzdi"", ~ shak b. Yzrszrf>Sii@arz>Velid b. Kays>Kaszr7z b Hassdrz>Fiilfiile tarikiyle de "Kur'brz yedi Izarf &ere indi. (diger) kitaplar ise bir kapzdan bir harfiizere indi" diye de riviiyet etrnigtir.'*

Bu riviiyetin Ahmed b. Hanbel'e ait ~ s h a k b. Y2lszrf>Sirfjlan tariki, bizzat hadisi tahriq eden Ahmed b. Hanbel'in, Ysshak, Sii/S/arz 'darz riviyette qok lzata yapardz. ' tenkidi geregince bu isnadla ~ a ~ ~ f t i r . ~ ~ Ahmed b. Hanbel'in ikinci riviiyeti, Ebli ~s ime>~i i j ja iz ve Ziiheyr kanallndan gelmekte ve riviiyetin isnad~nin sahih oldu@ be~irtilmektedir.'~ Ahmed b. Hanbel'in iiqiincii bir tariki ise Ebfi Kdrnil>Ziiheyr- riviiyetidir. Buhiis'nin Tdrih'inde de geqen bu riviiyetin Ebli ~sdnze>Siifjldn tariki gibi baz~ tariklerden isnadlnln sahih oldu@ soylense de hadisi Fiilfii- le'den nakleden riivinin kimligi konusunda belirsizlik, hatta qeligki vardlr. Ahmed b. Hanbel'in bu riviiyetinde Osman b. Hassdrz adlyla geqen bu gahsm, Kasznz b. Hassdn ile aynl kimse olduD belirtilmekteg5,

Tahiivi'nin riviiyetinde ise bu gahsin ad^, Osman b. Hayyarz el- dnziri geklinde geqmel~tedir.~~ Heysemi de bu gahsln Osmarz b. Hassdn el-amiri oldu@nu ve h n Ebi Hiitim'in onun haklunda cerh-ta'dil'de bulunmadrii;ln~ soyleyerek durumunun meclziil olduw imaslnda bulu- n ~ r . ' ~ Diirekutni ise bu hadisi Ebli Hernmiim Velid b. Kays'dan riviiyet-

89 Kur'anY~n Kurey~ lehqesine gore y a z ~ l ~ p qogaltllmasi ve diger rnushaflann yahlarak imha edilmesi haberini kasdediyor. (Bkz. Bemd, Fethzr 'r-rubbin?, XVIII, 37).

Ahmed b. Hanbel, I, 445; el-~lel, 11, 575, 576; BuhW, el-Kebir, 111, 140-141; VI, 219; VII, 262; Tahdvi a.g.e.. IV, 125-126; ibn Ebi DdtCd, el-Mes61lij; s. 25; Ddrekutni, el-Ilel, V, 236-

9' Ahmed b. Hanbel. age . , a. yer. 92 Ahrned b. Hanbel, age . , 11, 576. 93 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., 11, 34. '' Ahmed b. Hanbel, a.g.e., 11, 576. 95 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., a. y. 96 Tahdvi, a.g.e., IV, 126. 97 Heysemi, o.g.e., IV, 152.

te iizfrad edildigini belirterek, Sevri'nin Ebti Hernma^m>Kaszm b. Has- sa^n>Fiilfu'le; Ziiheyr'in ise Ebbti Hemma^m>Osman b. Hassdn>Fiilfu'le tarikiyle rivriyet ettiklerini belirterek Sevd rivgyetini daha doiju b~ lu r .~ '

Anlagild~gr kadar~yla, muteber hadis kaynaklannda yer almaylp trili derecedeki kaynaklarda hatta Tcirih ve ilel tiirii eserlerde rastlanan bu rivAyetin giivenilir oldu@nu soyleyecek saglam deli1 mevcut degldir.

2. EbB Seleme Rivdyeti Ebfi Ya'lg, 'Taben^ ve ibn Hibbiin'm ibn Vehb>Hayve b.

Surayh>Ukayl b. Ha^lid>Selenze b. Ebi SeZeme>Babasr (EbG Sele- nze)>iblz Mes 'btid isnadryla riviiyet ettigi ve Fiilfiile rivgyetine benzeyen bu hadise gore Rasfiliillah goyle buyurmugtur:

"Onceki kitep, bir kapzdan bir harfuzere inerdi. Kur'cirz ise, yedi kapzdarz yedi harfkere indi: lzelziy (zecr), emir, helcil, hararn, muhkem, mute.ycibih ve emsa^I. Siz heldlini helcil, haramrnr haram kabtrl edin; size emredileni yaprn ve yasaklarznndan da kacznrn. Mesellerinden ibret a- lrn, mtrhkemi ile anzel edip nziite~tibihine inzan edirz ve '0 '~za iman ettik, hepsi rabbimiz katrizdandrr ' deyiiz. '"'

Tahrivi, bu hadisi Hayve (b. Surayh) ve Leys (b. Sacd) kanahyla iki ayn tarikten rivgyet ettikten sonra, rgviler Hayva ve Leys'in, hadisi Ukayl b. HBlid'den rivriyet ederken isnadrnda ihtilgf ettiklerini belirterek isnad dlimlerinin, EbO Seleme'nin bn.Mes%dYa yetigme imk2nmm bulunmamasrndan kaynaklanan inkzta sebebiyle bu isnad~ reddet- tiklerini s ~ ~ l e r . ' ~ ~

h n Abdilber de, Ebfi Seleme'nin (6. 104722) ibn Mes'Od'a yetig- medigni, aynca oglu Seleme'nin de hadisi ile ihticac edilemeyecegini, hatta isnadinln zaylflrglnda ittifak bulunan bu hadisin rilimler nezdinde sgbit olmadlgnl ifade eder.I0' Dolayrs~yla bu rivilyete dayanarak "yedi

98 Dlrekutni, a.g.e., V, 236-237. 99 Ahrned b. Hanbel, el-fiel, 11, 575, 576; Taberf, a.g.e., I, 68; ibn Hibbbn, a.g.e., 11,

63; Tabergni, el-Kebir, IX, 26; Dlrekutni, el-&el, V, 236-237; Hlkim, el- Miistedrek, I, 553; ibn Abdilber, et-Tenzhid, VIII, 275; Heysemf, Mevsrid, s. 441; ibn Hacer, el-Metsfibii 'I-a^l(ve, 111,284.

loo TahAvf, a.g.e., IV, 128. 101 ' Ibn Abdilber, a.g.e., a. y; Ebfi $lme, a.g.e., s. 107-108.

60

harf 'i, KurYdn'~n muhtevas~yla ilgili "yedi soz tiirii" diye apklayan go- riiSiini0* temelsiz oldu& ortaya qlkar.

3. Ebii I(l1iibe Riviiyeti Tabes'nin, Muhammed b. Be~yrir>Abbrfd b. Zekeriyya>Avf> ta-

rikiyle Ebii Kildbe'den naklett iae gore Nebi goyle buyurmugtur:

"Kur 'rin, yedi harf iizere indirilnziytir: Emir, izelziy (zecr), tergib, terhib, cedel, kzssalar ve m e ~ e r " ~ ~

Goriildiigii gibi bu rivriyet miirseldir ve bu haliyle deli1 degeri ta- ,s~mamaktadir.

Diger taraftan Taberi, yukar~daki rivriyetleri zikrettikten sonra " ~ b n Mes 'iid'dan btrnlarin lziqbirine uynzayan bayka bir soz rivriyet e- dilmi;i.tirJ' diyerek Ebti Kiirayb>Muhriribz~Alzvas b. HaX2 nz>Danzr-a b. Habib>Kaszm b. Abdirralzman tarikiyle onun ,su soziinii nakletmektedir:

"Allah, Kza'rin ' I be? harf iizer-e indirdi: Helal, haranz, nzuhkem, miiteyabih ve emsal. Helali helal, haramz haranz kabul et. Muhkemle amel et, nziite~abihe iman et, nzesellerderz ibi-et al."lW

Bu rivdyet, oncelikle AIzvas b. Hakiitz'in rivriyette Izigbir deger ifade etmeyen (lri jey 7 , hadisi yazzlamayacak derecede zayf bir rrivi 01masi'~~ sebebiyle zaylftlr. Aynca, bu soziin isnadi sahih olsa bile, Taberi'nin ifadesinden de anlagllacag iizere, hem muhteva bahm~ndan yukandakilere uyrnamakta, hem de ahl-zrf-i seb 'a'nm karqihgl olarak zikredilen yedi maddenin lurdatlerle degil, Ibn MesC6d'un Kur'&nym temel konulam~ tasnifme yonelik mevkuf nitelikli bir aqk.lamasl oldu& anlagilrnaktad~r.'~~

Taberi ise bu rivdyet ile ahruf-i seb 'a hadisleri aras~nda bir anlarn farkl111@ buulnmadiEi;m~, Arapqa'da 'brib ', 'veclz ' ve 'haif' kelimelerinin ayni anlama geldigni, dolayis~yla 'Kur 'rill yedi kapzdan indi' ciimlesi ile 'Kur'zn yedi harf iizere indi' ciimlesinin aynl anlamda oldu&nu ve hepsinin, Allah'm daha onceki kitaplann indiriliginde hiqbir peygambere tan~madig ayncalig~ Hz. Peygamber'e ve O'nun iimrnetine

102 Ebfi $lme: a.g.e., a. y.; Zerkerji, a.g.e., I, 216-217. lo' Taberi, a.g.e., I, 69. Io4 Taberi, a.g.e., I, 69. 105 Zehebi, Mizrin, I, 167. '06 Ebfi $lme, a.ge., s. 108-109.

K I R ~ A T ilMi ve PUO~L€ML€R~

bahgettig anlamina geldigini belirtir.'07 Ancak Taber?, bu rivdyetlerdeki 'bab' kelimesi ile 'Izarf' kelimesini eg anlam11 kabul etrnesine ragmen 'Kur ' in 'zn iizdii-ildigi yedi cermet kapzsz ' i fadesini, herbirinin gereg yerine getirildigi takdirde sahibini Allah'in rlzasina ulaghracak, dolayls~y- la cennete gotiirecek emir, nehiy, helal, haranz, nztlhke17z, nziite~abih ve o@t niteligindeki Kur'dn'in temel konulan ile aq~klarnasi '~~, yukar~daki goriigii ile uyugmamaktadlr. Ciinkii boyle bir taksim, yedi 1zarfkavram1- nm hrdat aqlsindan degil, tefsir aq~slndan yapllan yorumundan bagka bir anlam taqlmamaktadir.

C. Mu'az b. Cebel Riviiyeti "Kz~r'in, yedi kaprdan yedi ha$iizere irzdiribnijtir. Hepsi, gbi-

dir, k i ~ d i r Bu hadis, Abdullah b. Ahnzed b. I-lalzbel>Muhamnzed b. Abdirrahiln Ebii Yahya>Ali b. Sbbit ed-Dehhbiz>Esbat b. Nasr> Siiddz>Abdihayr>tarikiyle rivayet edilmigtir.

Heysemi, rivilerinirz sika oldzi&nti soylese dello Esbat b. Nasr sebebiyle zayiftlr. (3inkii Esbat, adtilet aqlsmdan dogru sozlii (sadilk) biri olmakla biriikte, zabt yoniinden ~ o k hata yaparz, mzctabaatz bn- lurzmayan garib hadisler rivbyet eden, zaylf bir rbvidir."' Dolayls~yla rivdyet, bu tarikten zayiftlr.

D. 'Amr b. el-'As Riviiyeti Ahrned b. Hanbel'in, Ebii Sa 'id (Mevli Ben? Hijinz)>Abdzillah b.

Ca j.er el-Malzranz* Yezid b. Abdillnlz b. Usbrne b. el-Hbd>Biisi. b. Sa 'id>Ebii Kays (nzevki Amr b. el-ass) tarikiyle Amr b. el-Ass'dan rivdyet ettigine gore Rasiiliillah (s.a.s.) goyle buyurrnugtur: "Kzri-'in yedi lzaif iizere iiznzijtir. Halzgi haif iizere okursarzrz isabet etnzi? ohaszmz~z. Kur'in lzakhi~dn &he etmeyilz. Ciirzkii ondarz ~.iiplzelemnek kiiJiir- diir. "' 12

Sened aqismdan sahih olan bu hadisin bagka tariklerden birqok miitibii vard~r.' I 3

lo' Taben^, a.g.e.. I, 70. lo8 Taben , a.g.e., I, 47,71-72. l o g Taberlni, el-Kebb; XX, 150; AclGni. Ke$l 'I-hap, I, 242. "O Heysemi, a.g.e., IV, 154. ' ' ' h n Hacer, Tehzib, I, 2 12; Taloib, s. 38. I" Ahmed b. Hanbel, IV, 204. Ahmed b. Hanbel bu hadisi daha aynntlll bir vekilde

EbO Seleme el-Huzii tarikiyle de rivlyet etmivtir. (Bkz. a. y.). ' '' Ahmed b. Hanbel, a. y.

62

Taberi, a.g.e., I, 24; EbO $iirne,a.g.e., s. 85. " 5 Zehebi, Mfzcjit, 111, 322; ibn Hacer, Teltzfb, VIII, 227-228. 'I6 ibn Hacer, Fetl~lc 'I-bcjlfde, ahnlf-i seb 'a hadisinin gerhinde, sahdbeden benzer o-

laylarla kargllaganlar arasinda Zeyd b. Erkarn'ln bu riviiyetine yer vermig olmasi, . iistelik bu kadar aqik za'fina ragmen bu dumrna igaret etrnernesi ilginqtir. (Bkz.,

a.g.e., IX, 2 1-22). 'I7 Ibn Ebi $eybe, el-Mztsani~ef; VII, 182; .

63

E. Zeyd b. Erkarn Rivlyeti

ilk kaynagl Taberi'nin Tefsir nzukaddimesi olan bu rivdyet, Ebt Kiirayb>Ubeydullah b. ~ t s a > i s a b. Kzrtis>Zeyd el-Kassir tarikiyle goyledir: "Mescidde onunla (Zeyd b. Erkam ile) birlikteydik. Bizimle bir sure sohbet etti ve sowa dedi ki, 'Adamzn biri Rastliillah h geldi ve 'Abdullalz b. Mes 'ild bana bir szrre olnrttzr. Daha once o streyi Zeyd ve &ey de barza okzrtmugtu fakat hriatlar-z farklz farklz oldu, hangisinin Inriatiizi alayznz? ' dedi. B U I Z U ~ iiZeriize Rasillullah szrstzl, Ali de yaizzrz- daydz ve Ali, 'Herkes ofietildigi gibi olnrsu~z; lzepsi iyidii; giizeldir. ' de- dii. 14

Bu hadisin rdvilerinden ~ s a b. KzrtZs, giiveizilmez, mebzik, be? pa- ra etmez, zaylf; nzevzt hadisleri giivenilir rivilere isnad ederek r-iviyet eden, agzn rifizf, hsaca, kendisirzden riviyette blrlunmak ve r-iviyetiyle ihticac etrnek helal olmayaiz bir kim~edir ."~ Aynca, aragt~rdi@m~z kadanyla, ricdl kaynaklannda hadisin bir diger rdvisi olarak geqen Zeyd el-Kassir adlnda birine rastlayamadlk. Dolayls~yla senedin bu nokta- slnda da mechtl bir rsivi bulunmaktad~. Sonuc; itibariyle bu rivdyetin de herhangi bir deli1 degeri yoktur. ' I6

F. Ebli Hureyre Rivlyeti

"Kur'in, yedi lzarf iizere iizdiril~nigtir: Alinzerz hakima, gafcran rahima. " ' I 7

Mzrlzanzmed b. Bi?r>Mzrlzanzmed b. Amr (b. Alkame)>Ebt Se- leme>Ebil Hzrreyre tarikiyle ilk defa ibn Ebi Seybe'nin Musan-ne$'nde tesbit edilen bu rivGyet, aynl ldfizlarla Ahmed b. Hanbel, Taberi ve ibn Hibban tarafindan da rivdyet edilmigtir. Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. Bigr ve ibn Numeyr; Taberi de, a e y d b. Esbdt ve Eb6 Kurayb ol-

b e d b. Hanbel, EbO YaclB, Taberi, ibn HibbBn ve HatCb tarafindan agaa-yukan aynl IBfizlarla riviiyet edilen diger bir EbQ Hureyre riviiyeti de goyledir: "Kur 'Gn, yedi harf ikere nGzil olinzrqttir. Kur 'Giz hakhizda qiiphe etmek ku'fiirdiir. (bunu i i ~ defa tek7-araladz). Oiz- dan bildikler-inizle anzel ediiz, bilmediklerinizi, bileize gotiiriiiz."'20

Bu hadis, ayrica ~u tariklerden de rivByet edilmigtir:

1. Ebfi Hureyre<Ebfi Seleme<Ebb HlzimCEnes b. 1y ld<~hmed b. Hanbel, (Ebzi Selenze, 'bu hadisi Ebti Hureyre'deil bajkasmdan bilmiyorum. ' demijtir

2. Ebfi HureyrexEbfi Seleme<Ebfi H&im<Enes b. Iyld< Ziiheyr<EbQ Ya'll;

3. Ebfi HureyreCEbQ Seleme<EbO Hlzim<Enes b. Iyld<Hallld b. EslemxTaber?;

4. Ebfi HureyreCEbfi Seleme b. Abdurrahman<EbQ H&im< Enes b. 1yldxEbQ Hayseme<Ahmed b. Ali b. el-MusennaCIbn Hibb2n

5. Rasfilullah<Ebfi Hureyre<Ebfi Seleme<EbQ Hlzim<EbG Damra (Enes b. lyiid, 6. 200181 S)<Abdiilvehhlb el-Varriik<EbG Omer Abdulvlhid b. MuhammedCHatib el-Bagdldi

Bu riviiyetin yukar~da gec;en metniyle tesbit edilebildigi ilk kaynak ~ h n i e d b. Hanbel'in Miisnedi'dir. Onun senedi rxbdi olup digerlerine gore saylsal apdan Blidir. Butiin senedlerde Ebii Selenze>Ebt r Hdzim>EbC Damra Enes b jYbd ortak k ~ s ~ m d ~ r . RivByet metinleri ara- s~nda qaa-yukan tam bir mutabakat vard~r. Ebfi Seleme'nin, " Bu ha- disirz Ebii Ht~reyre'den ba$kaszizdarz i.ivdyet edildigini bilnziyorxnz " sozii, EbQ Hureyre'nin, hadisin bu metinle riviiyetinde teferrud ettigni gostermektedir.

Ebfi Hureyre'ye ait iki rivByet daha vard~r ki, bunlar sened ve metin balummdan digerlerine gore farkl~l~k gostermektedir. Bunlardan biri, ibn Ebi Seybe'nin Mtihamnted b. Biqr>Mulzanzmed b. Amr (6.

' I 8 Ahmed b. Hanbel, 11, 332; 11, 441; Taberi, a.g.e., I, 22; ibn Hibbln, a.g.e., 11, 62. Aynca bkz. Heysemi, Mecmau 'z-zevriid, VII, 15 1 ; hfevirid, s. 440;

'" ibn Hibbln, a.g.e., 11, 62. "O Ahmed b. Hanbel, 11, 300; Ebii Ya'll, a.g.e., X, 410; Taberi, a.g.e., I, 21, 22, 46;

Ibn Hibbln, a.g.e., I, 146; Hatib, Tlrihu Bagdld, XI, 26; Heysemi, a.g.e., VII, 151; Mevririd, s. 440;

64

Alkame)>Ebli Seleme>Ebli Hureyre tarikiyle riviiyet ettigi, "Kur'rilz yedi harf iizere indirilmigtir. Alimen hakinla, gajiiran ralziilza "I2' hadisi, digeri ise, Tabed'nin Anzr b. Osmaiz el-Osinrini> ~smail b. Ebi ~veys>~ardegi>~ii le~man b. BilZl>Muhammed b. Aclriiz>el-Makbtai> Ebli Htlreyre tariki ile riviiyet ettig, "$iiplzesiz bu Kza 'ria yedi Izaif iizere ii"zdiri1nzigtil: (Her biri ile) oktlyuiz, bir sakzncasz vok. Fakat ralznzet yerine azap, azap yerine de rahnzet stiylemeyi~z "I2' hadisidir.

Tabed7nin bu riviiyeti, fbn Ebi ~ v e y s sebebiyle zay~f olmakla birlikte, metnin birqok bagka sahih senedleri vardir. ijbey b. Kii'b, Ebii Bekre ve Ebii Talha'dan gelen b a z ~ riviiyetler bu hadise ve ozellikle son k ~ s m ~ n a mutZbaat eb~ektedir."~

Bu son k~sim, Ma'mer7in ijbey7den riviiyetinde "ralznzet riyetini azap riyetiyle veya azap Zyetirzi rahmet 6yetiyle kangtznnadzkqa (bir sa- kznca yok). Dolayiszyla (riyet) "azizulz hakillzz4rz" geklitzde ise, "senzi'tm ali?nzln" dersin; qiirzkii Allalz senzi'dil; aliin'dil-" geklindedir. Beyhaki7nin ijbey'den naklinde ise "... azap dyetini i*alznzet Gyetiyle; rahnzet riyetiizi de azap riyetiyle gizlenzedikqe, Bajiirzrrz ralzinztm, alii7zzaz halimun, senzi'un alimun, azizun hakfmtln' vb. soylersin" ifadesi yer almaktadir.

Ebii Bekre'nin riviiyetinde "azap Zyetini rahnzet riyeti ile, rahnzet riyetini de azap Zyeti ile gizlemedikqe, 'te '61, akbil, Izelzmzme, izlzeb, esri ', a 'cil' demen gibi ohrsa ... ", Ebii Talha'nm riviiyetinde ise, "nza@- ret map, map da ma@ret yapzlmadzkqa ... " liifz~ylad~r.

Bu rivdyetlerin son l s m ~ ile ilgili olarak Beyhaki, Ibn Mes'iid7un; "Szire~zin bir kzsmznz bagka bir slireye dahil eblzek, bir &yeti 'hakiinzm alim ' veya 'alimun hakim' geklinde okumak hata sayzlinaz. Hata, Kur 'rin 'da btilzlizmayaiz bir geyi ona dalzil etnzek, ralznzet Getiizi azrip riyetiyle; azap riyetiizi de ralzmet dyeti ile bitirinekti~""~ soziinii natlettikten sonra gu yorumu yapar: "Alimttn Italhz yeriize gaflir-ulz ra- hiliz oh~a~zanz~z caiz olnzasz, lzepsiniiz vahiyle gelnzi.~ olnzasnzdandzs. Bun- larl yerli yeriizde okumamak, bir streden bir riyet, bagka bir sliredeiz de bir riyet okunzak denzektir. Btl nedenle, boyle okuyan biri giiizahkrir ol-

Ibn Ebf $eybe, a.g.e., VII, 182; Ahrned b. Hanbel, 11,332; 441; Taberi, a.g.e., I, 22; ibn Hibbbn, a.g.e., 11, 62; Heyserni, a.g.e., VII, 151; Mevtir-id, s. 440.

I" Taberi, a.g.e., I, 45-46; Tahlvi, a.g.e., IV, 127. 123 Bkz. Ma'mer b. Rbgid, el-Ca^n~i', XI, 218 (el-Mzisai~izef 'in sonunda); Beyhaki, es-

Siii~eiz, 11, 384; Heyserni, a.g.e., VII, 151. 12' Beyhaki, Szlabii 'l-iintiil, 11,420; EbO Sbrne, a.g.e., s. 88.

65

~ b i i Sgme ise bu uygulamanm, o donemdeki arap toplumunun fa- sib konugan fakat ders qahgma, tekrarlama ve ayni lbfizlarla ezberleme allgkanll@ bulunmayan, aksine duyduklar~m fasih dille ifade etmeye onem veren bir toplum olmas~ sebebiyle, Kur'dn'm cenz ' edilme agama- slndan once, ezberlenmesini kolaylagt~rmak iqin caiz goriildugiinu, daha soma bunun ihtiliifi artnacagi endigesi, aynca hdfizlann qogahp boyle bir uygulamaya gerek kalmamas~ sebebiyle kald~nlip asli duruma do- nuldugiinu belirtir."6

Bu aq~klamalar, rivriyetin son lusmlnm, hrbatla dowdan ilgili olmay~p Kur'bn'm ezberlenmesine yonelik geqici bir sure uygulanmlg metodik bir bilgi niteligi tagidig~ni gostermektedir.

"Kza'biz, yedi half iizere 1z2zil olnzugtur; Izangisi ile okursan, doe& 0klmtl~ o~u~su??. ,,I27

Bu hadisin geqtigi ilk kaynak, Sa'id b. Mansiir'un Siineni'dir. Hadisi tahriq eden diger miiellifler de, onu ibn Uyeyne'den itibaren ortak senedlerle rivdyet etrniglerdir.

Ahmed b. Hanbel'in her iki rivdyetinde son krs~m "lzangisi ile okursan kdjdii " ~eklindedir.

.H. 'Amr b. Dinfir'm Rivfiyeti

"Kur 'bn, yedi ha fiizere i~zdirilnzijtir. Hepsi gbfidir, kLffidil*. '"128.

Sa'id b. MansQr bu hadisi, Siifjlan b. Uyeyrze>Amr b. Din&>?> Rasirliillalz senediyle nziiisel olarak riviiyet etmigtir.

12s Beyhaki, a.g.e., 11,420-421; EbC $%me, a.g.e., s. 88-89. 12' EbC S h e , a.g.e., s. 89.

Said b. MansCr, es-Siitzetz, I, 157; Humeydi, el-Miisned, !, 163; Ibn Ebi Seybe, a.g.e., VII, 181; Ahmed b Hanbel, VI, 433, 463; ibn Ebi As~m, el-Jl~cid, VI, 104; Taberi, a.g.e., I, 30, 32; TahlvT, a.g.e.? IV, 127; ibn Ebi Htitim, el-Cer/z, IX, 461; Hatib, el-Crimi', 11, 196.

128 Said b. MansCr, a.g.e., I, 158; ibn Ebi Seybe, a.g.e., VII, 181; Taben^, a.g.e., I, 4- 45;

h n Ebi Seybe ve Taberi'nin de aynl tarikle rivbyet ettia Amr b. Dinbr'm bu miirsel riviiyetinin son k~sm~na ijbey b. Kbcb, ~ m e r , Os- man, Ebii Sacid el-~udr'i. EbO Bekre, Mucaz b. Cebel ve Ibn MescOd'dan nakledilen pek qok hadis mutbbaat etmektedir.12'

D

f. Huzeyfe Rivilyeti

"Rastiliillah'zn 'Kur'htz yedi harf iizet-e itzdirilmi8tir ' dedigini i- gittim. 9,130

Ahmed b. Hanbel, Bezziir, Tahbvi ve Taberbni'nin HammZd b. Selenzer faszm b. ~ e h d e l e > ~ i i b. Hubey~>Huzeyfe ortak senedi ile riviiyet ettikleri bu hadisin isnad~, 'Aszftz b. Beltdele sebebiyle tenkid e- dilmigse de k ~ 2 a t imam1 olan bu zat haklunda h ~ f z aps~ndan yap~lan bu tenkid, hadisin s~hhatine zarar verecek boyutta degildir.131

J. Serniire Riviiyeti Kur 'hn yedi Izarf &ere itzdirilmigtir. 9,132

Bu hadisi Behz>Hamnzhd b. Seleme>Kathde>Hasan isnad~yla yukandaki gekliyle riviiyet eden Ahmed b. Hanbel, Affan kanal~yla aynl tarikten ve yine Semiire'dan gelen bagka bir riv2yetinde "Kur'htz iiq harfiizere in(diri1)migtir" hadisini de riviiyet etmigtir.'33

"Ahruf-i seb 'a " hadislerinin nziitevhtir oldu@ iddiaslmn kaynag say~lan EbO ijbeyd, Kiitdb-i sitte'de yer almayan fakat Hiikim'in "Sa- hihtir, bir illeti yoktur. dedigi bu hadisi tev2tiir hiikmunden istisna tutar ve onun tneshtir ve tnahfiz olmad~@n~ belirterek ~hz11ij;lru. yani za-

Bkz. Ma'mer b. R@id, a.g.e., XI, 218; Rabi', el-CCinliu 's-sahilz, s. 27-28; ibn Ebi Seybe, a.g.e., VLI, 182; Abd b. Humeyd, el-Miisned, s. 85-86; el-Fiikihi, AlzbCint Mekke, V, 97-98; NesfG, lftitah, 37; Taberi, a.g.e., I, 27, 34, 36, 43, 45; Tahbvi, a.g.e., 131; ev-$b~i, el-Miisned, 111, 320; ibn Hibbdn, a.g.e., 11, 59; Taberhi, el- Kebir, XX, 150; Beyhak?, a.g.e., 11, 384; Heysemi, Mecnzau'z-zevriia, VII, 152, 153, 154.

I 3 O Ahmed b. Hanbel, V, 392,400,405; Taberiini, el-Kebi?; 111, 167; Tahdvi, a.g.e., lV, 126; Heysemi, a.g.e., VII, 150.

13' Bkz. Heysemi, a.g.e., VII, 150; Zehebi, a.g.e., 11,357-358. 132 Ahmed b. Hanbel, V, 16; Heysemi, a.g.e., VII, 152.

'

'33 Ahmed b. Hanbel, V, 22; Hbkim, el-Miistedrek, 11,223. 13' Bkz. Hiikim, a.g.e., a. yer.

67

diyalojjun sadece riviiyet ettigi safhas~n~ igittigini ve bu nedenle de ha- dish sadece o hsmlni rivdyet ettigini be1i1-tir.I~~

Ebii Sdme ise bu riviiyetin, " c e z ~ e " ~ ~ ~ , er-rahb "I3' ve "es- ~ a d e f e y n " ' ~ ~ kelimelerinin uq vecihle okundugu gibi'40 Kur'dn'm bir I s m ~ n i n iiq harf iizere indirildigi veya yedi harf ruhsat~nln veriliginin tedricfligine binaen once i i ~ ha& sonra da artirllarak yedi haifiizere indirildigi anlarmna geldigini ~ o ~ l e r . ' ~ ~

Ancak Bezzdr'm Semure'dan sahih senedle naklettigi bagka bir mei-jii riviiyette "Kur'cirz Ras6liillak'a iiq defa arz ~lzrndu"'~* hadisi dikkate ahn~rsa, Semure'nm yukaridaki riviiyeti ile bu riviiyetinin, rdvTler tarafindan kangtlnldlgi ve bu nedenle "iiq defa arz oluizdu " ldfilnln "uq ha~fi isere nazil oldzl" ifadesine donugtiiriilmiig oldu& ihtimali gozden uzak tutulmamal~d~r.

K. Hz. Osman Rivsyeti Avf el-A'rdbf ve Ebu'l-Minhiil Seyydr b. Seliime'den rivdyet e-

dilmigtir:

"Hz. Osnzan bir giin mirzberde: "AlZalz q k n a ! Nebi'den 'Kur 'cin yedi 1za4 iizere iizdirihzigtir, hepsi da jcif dir, kcifidir ' dedigini duyatz var mz? " diye sorunca sayzla~nayacuk kadur bir cenzaat ayaga kalktz ve Rasirliillah'~~z 'Kzlr'cin, yedi lzai-ji iizere iizdirildi,. lzepsi de gGfidir, kcif- dir ' buyzirdu@aza gcihidlik ettiler. ArcSIlzdalz da Osnzan 'Ben de siziizle birlikte gahidlik ede'erinz ' dedi.

135 Ebii $5me, a.g.e., s. 88. I36 Tahsvi, a.g.e., IV, 135. '37 el-Kasas(28), 29. 13' el-Kasas(28), 32. 13' el-Kehf(l8), 96. '" Yani, ceme ( k ~ m ) , cuzve (Hamza), cizve (digerleri); er-rahbi (Hafs), er-rahebi

( N B f i ' , ibn Kesir, Ebii Amr), er-ruhbi (digerleri) ve es-sudiifeyn (1bn Kesir, Ebfi Amr, ibn h i r ) , es-sudfeyn (EbG Bekr), es-sadefeyn (digerleri).

1-11 Ebfi $?me, a.g.e., 87-88. 142 Heysemi, a.g.e., VII, 15 1. 1-13 Heysemf, a.g.e., VII, 152; lbn Hacer, el-Metrilibii'l-61&e, 111,285.

68

AHRUFU'S-SEB'A HADISLER~N~N TAHR~C VE TAHL~L~

Avf'in 'belagani' Iiifzm~ kullandlg~ rivgyetinde, Hz. Osman'ln iiq defa 'Ben de sizirzle beraber ~ahitlik ederim ki (iiq defa), Rasirliillalz'zn boyle soyledigi.ni ben de ijittim ' dedigi be1irti1mektedir.l~~

Heysemi, bu riviiyetin senedinde ad1 belirtilmeyen (miiblzein) bir rrivi , b u l ~ n d u ~ n u ' ~ ~ , Biisid de Hgris ve Ebii YaGl2'nm bu hadisi nztlizkatz ' bir senedle riviiyet ettigni s ~ ~ l e r . ' ~ ~ Avf'ln riviiyetinde bu durum aqikqa goriilmektedir.

Oniki sahgbi ve iiq tiibibiiden pek qok tarikten nakledilen bu grup- taki rivgyetlerde one q~kan hususlar gunlard~r:

1. Kur'iin yedi harf iizere indirilmigtir. Onu daha onceki semiivi kitaplardan aylran bu ozellik, Hz. Peygamber'in Kur'iin iizerindeki bir tasarrufu olmayip Allah Teiilii'nm kolayl~k amac~yla kullanna bahgettigi bir I-~hsatt1r.l~~

2. Yedi harften kavnaklanan Iuriiat farkllllklan anlam bahmndan qeliSkiye yo1 apmayacakbir talum llfzi ve gekli degigikliklerden ibaret- tir.14*

3. Bu yedi harften herbiri Allah katmdan indirilmig keliim-1 iliihi olarak Kur'iin'dir ve birinin digerine iistiin1iiii;ii soz konusu degildir. Bu nedenle, bunlardan siibiitu kesin olan herhangi birinin gerqekligini giiphe ile kargllamak veya reddetmek Kur'iin'm i&n anlamna gelir.

4. Yedi harften herbiri, Kur'iin'm biitiin ozelliklerini tagimas~ balmndan j6ifi ve k63 dir.I4'

14$ Ibn Hacer, a.g.e., a. yer. '45 Heysemi, a.g.e., VII, 152. 'j6 Heysemi, Bu@etii'l-bzhis, 11, 734; 1bn ~ i c e r , a.g.e., 111,285. 14' Taberf, a.g.e., I, 64. 14' Taberi a.g.e., I, 50; H-dullah, a.g.e., s. 88. '" $u gyetler, Kur'an'ln bu ijzelligine dikkat qekmektedir: "Ey insanlar, size

rabbinizden bir o@t, gijnullerdeki (dert)lere bir $if%, muminler iqin bir hidayet ve rahmet gelmi~tir." (Ylinus (1 I), 57), "Biz Kur'an'dan oyle bir Sey indiriyoruz ki o, mii'minler iqin bir vif%.ve rahmettir ..." (1srl(l7), 82), "Kendilerine okunmakta olan kitabi sana indirmemiz onlara yetmedi mi" (Ankeblit (29), 21). Aynca bkz. Taben^, a.g.e., I, 67; Ebli $ h e , a.g.e., s. 110-1 11.

69

11. Aynnoh Rivlyetler A/zrt&i seb 'a ile ilgili riviiyetlerin bir h s m ~ , yedi haijf'iizere oku-

ma ruhsat1111n Hz Peygamber'e verilig tarzlnl ve bu ruhsat~n 'Izadis " o- larak vikild sebebini anlatan oldukqa ay1mt111 hadislerdir. Bunlann bazllannda, bu konuda Allah Tehlii ile Hz. Peygamber araslridalii ileti~imin nerede ve nasll gerqeklegtiginden, baz~lar~nda bu ileti~im sonucunun bir hadis geklinde soylenme gerekqesinden bahsedilirken bir hsm~nda da her iki safha birlikte yer almaktad~r. Onceki k~slmda ele alman-riviiyet- lere gore daha aynntlli olan bu riviiyetler, kendi aralar~nda da b a t metin farklll~klan gostermektedir.

Biz bu boliimde ruhsat~n veriligiyle ilgili en sade riviiyetlerden baSlamak iizere diii;er ayrint111 riviiyetleri ele alacagz.

. A. i[bn Abbls Riviiyeti

"Cibrfl beiti bii- haijf'uzei-e okuttu. Ben de orza nziii-acaat ettinz ve sib-ekli btuzun artzr(zl)masznz istedirn. 0 da, yedi haijf'e varzncaya hdar beizinz iqin orzu artzrdz. "'50

Yer aid@ elde mevcut ilk yaz~ll kaynak Ma'mer b. R@id'in C6- mi 'i olan bu riviiyetin biitiin tariklerinde &eydtdlah b. Abdillah b. Utbe b. el-Mes 'Gd<ibn Jilz6b ez-Zuhri ortak k~s~mdlr. Daha soma Ukayl b. H?ilid, Y6nus b. Yezid, Ma'mer ve Ziihri'nin yegeni Muham-med b. Abdillah'dan itibaren tariklere aynlmaktad~r.

Tabed'nin iki riviiyetinden Riqdin b. Sa'd (0. 188f804) tariki, bu riivinin latrbdli, kotii h6$zaZz, giivenilmez ve nzetn rk bir r6vi o l r n a s ~ ~ ~ ' sebebiyle zaylft~r.

h n Abbiis'm bu riviiyetinin, Hz. Peygamber'den serniicml aqlkqa belirtmemesi ve benzer riviiyetleri ijbey b. Kiicb iras~tas~yla da riviiyet etmesi sebebiyle salzlibi nziillreli olmas~ muhterne~dir.'~"

Ma'mer b.-Rlyid, el-C6nziS, XI, 219; Ahmed b. Hanbel, I, 263, 300; 313; Buhdn^, Fadlilii'l-Kur'an, 5; Bed'u'i-halk, 80; Miislim, Saldtii'l-miidfirin, 272; Taben^, a.g.e., I, 29, 31; Tahhi , a.g.e. N, 132; Taberlni, es-Sagir, I, 35; Beyhaki, a.g.e., 11,384; Hatib, Tcirihu Bagdcid, N, 305; Begavi, Jehu 5-siinne, IV, 501

'" Zehebi, MIzri~z, II,49. "' lbn Hacer, a.g.e., UI, 19.

70

AHRUFU'S-SEB'R HAD~SLER~N~N TAHR~C VE TAHLiLi

Hadisin riviiyetlerinde anlam degiatirecek onemli farklil~k bh- lunmamakla birlikte, bazi riviiyetlerinde "orza nziiracaat ettinz fe rci- ca 'tulzi?) " ve "belzim il;ilz artzrdz fe yezidltrizg " ciimlelerinden biri veya her ikisi yoktur.'53 Taberi'deki ibnii'l-Berki (6. 2701883) riviiyetinde ilgili hsim "artzmzasznz istedim, artzrdz. Sonra tekrar artzrmasmz istedinz, yine at-h-dz" geklindedir. Ayr~ca, Ahmed b. Hanbel'in bazi riviiyetleri, Buhiiri'nin her iki riviiyeti ile TabeGYnin bir riviiyeti hariq, diger metin- lerinin sonunda, ZiiMynin "Bana ulajan bilgiye g o ~ e bu yedi ha)$ ayrzz soizuca vararz ~eylerle ilgilidir. Helcil ve haraml degijtirmez" sozii yer almaktadir. Ziihri'nin bu sozii, yedi harf ruhsatlnin aynl konuda qeligkili hiikiimlere yo1 aqacak bir nitelik taglrnadigin~ gostemesi bahmndan onemlidir.

B. fbn Mes'lid Rivsyeti

"Bana, Kur 'dn ' z yedi half iizere oktrrnaltz enzredildi. Hepsi kci$ ve jcif;dir

ilk donem kaynaklarda en erken Tabed'nin Tefsir mukaddi- mesi'nde tesbit edebildigimiz bu riviiyetin isnad~ problemlidir. Yzr- nus>~brz Velzb>Siileymalz b. BilibEbti ~ s a b. Abdillah b. Mes'i?d> Ba- basz>Dedesi Abdzrllah b. Mes.'i?d geklindeki senedde bulunan ve MescOd'un torunu veya ibn MesCOd'un oglu gibi goziiken Ebit fsa'n~n kimlig aq~k degildir. Mes'Od adinda hadis riivisi bir sahiibi bilinmedi- ij;ine gore bu $ahis b n Mes'itd'un oglu olrnasi gerekir. Halbuki, bilin- d ig kadanyla ibn MesCOd'un Abdurrahman, Uxbe ve EbO Ubeyde ad11 iiq oglu vardlr ve bunlardan sadece birincisinin babas~ndan semacindan bahsedilmektedir.1'5 Dolayis~yla hadis bu tek (garib) ve problemli senediyle zayrflzadis konumundadlr.

ibn Mescild'un Ahkcif (veya $i?rci) ~siiresi'~' ile ilgili bir h d a t ihti- liifindan dolayi bagka bir sahiibi ile birlikte Hz. Peygamber'e mrii- racaatini anlatan diger bir riviiyet varsa da'j7, bu riviiyette alzrzrf-i

'j3 Bkz. Buhgri, Bed'ii'l-halk, 6; Taberi, a.g.e., It 3 1; Hatib, a.,se., a. y. 154 Taberi, a.g.e., I, 45. 155 . Ibn Kuteybe, el-Me '61-if; s. 249. 156 Zerke~F, a.g.e., I, 193. SGrg sGresine de 'Al-i Hd I ~ ~ I I Z ' denilmektedir. Bkz. Ibn Kesfr,

Tefsincl-Kut- 'an, N, 69; Safedi, et-Task$ s. 124. Bkz. Ahmed b. Hanbel, 1: 419,421,452; Taberi, a.g.e., I, 23-24; ibn Hibban, a.g.e., 11, 63-64; H;ikim, el-Miistedt-ek, 11, 223; Hatib, el-Esn~dii 'I-n~iibhenze, s. 202-203.

71

seb h'dan bahsedilmedig iqin burada ona yer verrneyi gerekli gorme- dik.

C . @bey b. Kficb Rivbyeti Gene1 olarak aJzruf-i seb 'a konusunda en fazla rivdyete sahip olan

f i e y b. Kd'b'dan gelen b a z ~ riv2yetlerde, hadisin sebeb-i viinidt~ndan bahsedilmeksizin yaln~zca bu ruhsat~n veriligi ozetlenmektedir. Bu rivb yetlerden birine gore ijbey, Ras-iiliillah'~n kendisine qoyle soyledigini belirtmigtir: "Allah bana, 'Kur 'bn 'z bir haf f uzere okzr ' diye enzretti. Ben de, 'Rabbim, ii?nmetimilz yukiirzii hafif2et' dedim. Bu kez, bnu iki Jza1-f &ere oku' dedi. Ben yine 'Yb rabbi, u~nnzetimiiz yukiirzii hafiflet' dedim. Bzrrztrrz uzeritze bana Kzrr'Gn '1, yedi cennet kaprszndan yedi ha$ iizere okumamz enzretti, hepsi de &Jdir, kiiifidir. J"58

Bu hadisin diger riviiyet tariMeri ~oyledir: 1. a e y > I b n Ebi Leyll>Abdullah b. fsa>fsmail b. Ebi Hblidr Mu-

hammed b. Bigr>hn Ebi Seybe

2. &ey>fbn Ebi Leyll>Abdullah b. fsa>~smail b. Ebi HBlid> Mu- hammed b. Bigr>Ibn Ebi $eybe>Muslim

3. ijbey>Ibn Ebi Leylii>Abdullah b. isa>~smail b. Ebi Hillid> Yahya b. Sa6Fd>Ahmed b. Hanbel

4. a e y > I b n Ebi Leyll>Abdullah b. fsa>~smail b. Ebi HBlid> Mu- hammed b. FudaybEbii Kiirayb>Taberi

5. ijbey>~bn Ebi LeylB>Abdullah b. !sa>~smail b. Ebi HBlid>ibn NumeyPEbii Kiirayb>Taben"

6. iibey>ibn Ebf LeylB>Abdullah b. fsa>fsmail b. Ebf HBlid> Mu- hammed b. Yezid el-Viis~ti>Abdulhamid b. Beyan el-Kannbd>Taberi

Hadisin isnad~ sahih olmakla birlikte, Abdullah b. Isa'nm, hadisi babas~ kanal~yla dedesi b n Ebi Leyld'dan de@l de domdan dedesinden almrg olmas~ gerekir. Ciinkii yukandaki tariklerde de goriil- dii@ gibi ayn1 hadis hem Taben^'nin yine EbO K~raj)b>ibn Fzrdayl tarikiyle nakledilmig, hem de b n Niimeyr ve Abdulhamid b. Beygn tarikiyle rivdyet edilmigtir. Aynca Muslim, Ahmed b. Hanbel ve ibn Ebi Seybe rivdyetlerinde sened Abdullah b. isa>dedesi $eklindedir.I5' Diger

- -

'j8 Taben^, a.g.e., I, 38, 69. 159 Bkz. Muslim, Salltii'l-musdfErin, 273; Ahmed b. Hanbel, V, 127; tbn Ebf Seybe,

a.g.e., VII, 182. 72

taraftan rical kaynaklanna gore, Abdullah b. fsd'nm babaslndan degil, dedesinden rivdyeti soz kon~sudur . ' ~~ 0 halde Taberi'nin bir senedindeki 'babaszndan ' ldfz~, bir r2vi veya miistensih hatasl olarak zgiddir. Bu konuda yine muhtasar bir rivdyet, Tirmizi'nin Ahrned b. Meni'>Hasan b. Mtsa>$eyban b. 'Asznz>~ir b. ~ u b e ~ q > l % e ~ kana- I~yla'rivdyet ettigi QU olaydlr: "Rastliillah, Cibril ile karq~laqtr ve ona 'Yci Cibr-il! Ben iinzmf bir topluma go~zderildim. ~qlerirzde yaqlz kadzn ve erkekler, erkek ve kzz qocuklar, hiq kitap okunzanzzg kilnseler vardzr ' dedi. Cibril de, 'Yci Mulzammed! Siiphesiz Kur'cin yedi harf iizere indirildi ' dedi. "16'

Bu rivdyetin diger tarikleri rjunlardlr:

1 .ijbey>zir b. ~ u b e ~ ~ > ' ~ s ~ m > ~ a r n r n a d b. Seleme-Tayiilisi

2.ijbeY>zir b. HubeypCAslm>~iiide (b. Kudlme)>Hiiseyn b. Ali>ibn Ebi Seyb'e

3.iibey>Zir b. ~ube~~>'~s~rn>~iiide>~iiseyn b. Ali ve Ebii Sa'id (Mevlii Beni Hg$irn)>Ahmed b. Hanbel

4.iibey>Zir b. HubeypSeyban b. 'Aslm>Hasan b. Musa>Ahmed b. Meni '>Tirmizi

5.ijbeY>zir b. ~ubey~> 'As lm>~i i ide>~bi i Usrime (Hammad b. Usiime) ve Huseyn b. Ali>Ebli Kurayb>Taberi

6.Ubey>~ir b. ~ u b e ~ p ' ~ s ~ m > ~ i i i d ~ ~ i i s e y n b. Ali>ibn Ebi Seybe- Hasan b. Siifyan>Ibn Hibban

Tirmizi'nin, " B e J ? d~qznda da pek qok tarikterz rivciyet edil~niq hasen-sahih bir- hadistir" dedig162 bu hadisin biitiin tariklerinde Zir b. Hubeyp 'Aszm klsm ortaktlr. Bundan sonra rivdyet Hamrnad b. Se-

a

leme, Zgide ve Hasan b. Musa kanal~yla aynlmaktadlr. Ahmed b.

'60 Bkz. Zehebi, a.g.e., 11, 470. 16' Tirmizi, Kirllt, 11; Tayllisi, a.g.e., 11, 8; fbn Ebi $eybe, a.g.e., VII, 182; Ahmed b.

Hanbel, V, 132; Taben^, a.g.e., I, 35; Ibn Hibbln, a.g.e., II,60. Tirmizi'nin M. Fuad Abdulb5K negrinde, bu hadisin senedi, ...$ eyban b. Asim>~irr b. Hubeyq ...q eklindedir. Halbuki, diger kaynaklarda tesbit ettigimiz biitiin riviiyetlerde ... Asim>zi rr... formuyla zikredilmigtir. Gorebildigmiz kadanyla, Kiitiib-i sitte r i c t li iqinde bu ad1 tagiyan bir riivi bulunmamaktadir. Kiitiib-i sitte ricllinden olan Seyban, ibn Abdirrahman en-Nahvi'dir. 0 halde bu durum, ya Tirmizi'nin kendisinden veya miistensih rlvilerinden ya da eserin negri safhas~ndaki bir hatadan kay- naklanmig olmalidlr. Dogrusu ...$ eyban> Asim>zi rr... olmalidlr. (Bkz. Ibn Menciiye, a.g.e., I, 304; Zehebi, a.g.e., 11,285).

16' Tirmizi, a. y. Anlagildigi kadanyla Tirmizi'nin liaseil hiikrnii vermesi, isnadindaki Asim b. Behdele sebebiyledir.

73

Hanbel'in bir rivdyeti ile Taben^ ve ibn Hibban rivdyetleri b n Ebi Seybe tariki ile gelmektedir. Tinnizi'nin tariki ile diger tarikler muka- yese edildiginde, onun tarikindeki "$eybdn b. Iffszrn " admn yanllg ya- zlldlgl veya baslldl@, domsunun "$eybdn 'an 'aszin " olmas~ gerektig anlag~lmaktad~r.'~~ Aynca Hz. Peygamber'in CibSl ile kargllaqtl@ yerin ad1 Taydlisi, Ahmed b. Hanbel, Bezzdr ve Taberi rivdyetlerine gore Ahcdrzr 'I-Mirh 'dlr.

Bir grup l%ey riviiyetinde ise, ahl-zlf-i seb h- ruhsatrnln veriligi daha detayll anlat~lmaktad~r. Bunlardan, Miislim'in h n Ebi Seybe tarikiyle tahriq ettigi metin goyledir: "Nebi (s.a.s.) Gifaro@llan G6leti (Edht-i Benigifhr) jmzmdaykerz Cibril ( a x ) kendisine geldi ve 'Allah sana, Kur 'hn 'r iinznzetine bir ha$ iizere okutmanz emrediyor ' dedi. Bu- ntln iizerine 0, 'Allah 'darz af ve rnasret dilerim, iirnmetinzi~z giicii buna yetnzez' buyurdu. Sonra (Cibrio ikinci defa geldi ve 'Allah sana, Kur-'211 ' 1 iimnzetine iki harfiizere oktrtmanz enzrediyor' dedi. Rastliillah yine 'Allah 'dan af ve magret dilerim, urnmetintin buns giicii yetmez' btyurdu. Sorzra Cibril iiqiincii defa geldi ve 'Allah sarza, Kzrr'hiz ' I iirn- metine iiq harf &ere okubnanz emrediyor' dedi. Hz. Peygainber yine ,

aynr jekilde karjzlzk verince Cibril dordiincii kez geldi ve 'Allah satza, Kur ' in ' z iitnrnetine yedi hatfuzere okubnarzz emrediyor. Hangi ha4ile okurlarsa dogru okmzq olurlar ' dedi.

Bkz. Miibirekfir?, Tiihfetii'l-Ahvezi, VIE, 263. '@ ibnii'l-Esir, en-Nihciye, I, 53; 111, 323. Ebfi Ubeyd el-Bekd (a. 48711094) Mu 'cenzu

nlri zlstii %ir?ze nzitz esmdi 'I-bilcidi t1e 'I-nzevcidr ' ad11 eserinde, Sufipzc 5-.~ibLib ad11 yeri tarif ederken bu hadise dayanarak ad1 geqen yerin Mekke'de Ahcrinr 'I-mirri' diye bilinen yer oldugunu (Bkz. el-Bekd, a.g.e., I, 117) soylemesi, Mahlnlid Mu- hammed SBkir tarafindan hatall bulunmug, gerekqe olarak da, hadisin bazl rivsyet- lerinde hatta el-Befi'nin kendi rivsyetinde, bu kargllagma yerinin Medine'de bulunan Edit-i Beni GiBr ad11 yer oldugunun belirtilmesini gostennigtir. (Bkz. Taberi, a.g.e., I, s. 35-36. 2 no'lu dipnot). Halbuki el-FWhi, Ahbcini Mekke ad11 eserinde, biraz sonra ele alinacak They hadisini riviyet ettikten sonra hadiste geqen Edcit-i Be~zf&k?r-'in Yemen yolu iizerinde bulundugunu soylemektedir. (Bkz. el- Fikihi, a.g.e., V, 97-98). Nitekim Hamevi de Mzt 'cenzii'l-biildcirt'~nda, burasinm Mekke yaklnlannda bulundu&nu belirtrnektedir. (Bkz. Hamevi, a.g.e., I, 214). Bu durumda ya el-BeE'nin iddias~ dogru, merhum Mahmud Siikir'in degerlendirmesi yanllgtrr ki, bu takdirde yedi harf ruhsatlnin Mekke'de veriimig olmasini kabul etmek gerekir. Veya her iki iddia da dogrudur, fakat Benfgifiir'ln Ivledine'de yerleg- tikleri mevki de aynl adla anllmaldadir ki, bu bize gore daha dogrudur.

16' Tayilisi; a.g.e., 11, 8; ibn Ebi Seybe, a.g.e., VII, 182; Sigi, el-Miisned, 111, 344-346; Ahmed b. Hanbel, V, 127-128, 129, Muslim, Saiitti'l-miisififin, 274; Ebli Davfid, Vitr, 22; e!-Fakihi, Ahbrinc Mekke, V, 97-98; Nesii, iftitah, 37; Taben^, a.g.e., 1; 40;

74

Bu hadisin tarikleri goyledir:

1. ijbey>ibn Ebi Leyll>Mucbhid>Hakem (b. Uteybe)>$uCbe> Tay2lisi 2. ijbey>ibn Ebi Leyl2>Abdullah b. fsa>1smail b. Ebi

Hllid>Muhammed b. Bigr>Ibn Ebi $eybe 3. fhey>fbn Ebi Leyl2~Muc;ihid>Hakem>$u'be>Muharnmed b.

C$fer>Ahmed b. Hanbel 4. ijbey>ibn Ebi Leyl2>Miic2hid>Hakem>$u'be>Muharnmed b. Ca'fer

(~under)>ibn Ebi $eybe, ibnu'l-~iisenna ve 1bn Begg2r>Muslim 5. fhey>ibn Ebi Leyl2>Muc2hid>Hakem>$u'be>Muhammed b.

CaCfer> ibnii ' l-~usennib~bii D l d d 6. fhey>ibn Ebi Leyl2>Hakem>$u'be>Muhammed b.

CaCfer>Abdulcebb;ir b. Alg>el-Fgkihi (0. 2751888) 7. fhey>ibn Ebi ~e~l2>~iic2hid>~akem>$u~be>~uharnmed b.

CaCfer>Muhammed b. Begg2r>Nes2? 8. fhey>ibn Ebi Leyl2>Miic2hid>Hakem>$uCbe>Muhammed b.

CaLfer>Muhammed b. el-Miisennii>Taber? 9. fhey>ibn Ebi Ley12>~ucbhid>~akem>$uLbe>ibn Ebi Adi (Mu-

hammed b. ibrahim)>Muhamrned b. el-Musennri=.Taberi 10. ijbey>ibn Ebi Leylri>Muc2hid>Hakem>SuLbe>Musa b Dbviid (0.

2 171832)>Ebii Kiirayb>Taben^ I I. ijbey>lbn Ebi Leyl2>Mudhid>Hakern>$u'be>$ebfibe (b.

Sew2r)>Hasan b. ArafeTabex-2 12. fhey>ibn Ebi Leyl2>Muc2hid>Hakem>$u'be>$eb2be ve

Abdurrahman b. Ziybd>Hiiseyn b. Nasr>Tahgvi 13. fhey>hn Ebi Leyl8>Muc2hid>Hakem>$uLbe>Sacid b. A-

mir>Abdurrahman b. Muharnmed el-H2risi>eg-$2gi (0. 3351946) 14. ijbey>1bn Ebi Lelb>Miicbhid>Hakem>$u'be>$ebbbe> Muhammed

b. fs2 el-Med2ini>eg-S2gi (6. 3351946) 15. ijbey>ibn Ebi Leyll>Muc2hid>Hakem>Muhammed b.

Cuh2de>Abdulv;iris (b. Sacid)>Ca'fer b. Mihran>Hasan b. Sufyan>&n Hibb2n 16. &ey>ibn Eb? Leylb>Miic;ihid>Hake~n~Muhammed b.

Cuh2de>Abdulv~s b. SaLid>Ca'fer b. Mih&n>Abdullah b. Ahmed b. Hanbel>TaberiW

17. ijbey>ibn Ebi Leyl2>Muc;ihid>Hakem~$uLbe>Muharnmed b. CaLfer> Ibnii'l-~usenn2>~bii D2dd>Ebii Sacid el-~'r2bi>0mer b. Abdilmelik el-HQl2ni)Abdullah b. Rabi' et-~emimi>ibn Hazm

bn Ebi Seybe'nin bir tariki ile lbn Hibbgn tariki hariq, hadisin diker tariklerinde ~ b e ~ > i b l z Ebi Leyl6>Mucrihid>Eiakem>Su 'be l s r m

Tahbvi, a.g.e., W , 132; h n Hibbbn, a.g.e., I1,59-60; Taberbni, el-Kebil; 1, 199; es- Sa@, I, 41; Enski, Tabakritii 'I-mz~haddisbz, IV, 220, Ibn Hazm, el-ilzEnz, N, 455.

75

K ~ R ~ ~ R T il,Mi ve PROBLEMCER~

ortaktir. Ahrned b. Hanbel, Ebti Dbviid, el-Fbkihi (0. 275/888), Nesbi, Taben ve ibn Ham'in rivbyetleri EbQ Bekr b. Ebi Seybe'nin Muslim riviyetine dayanrnaktad~r. Sbqi'nin (0. 3351946) EbQ Yacl&b et-Tirmizi, Taberi'nin Ahmed b. Muhammed et-TQsi, ibn Hibbbn'in Hasan b. Siifyan ve Taberbni'nin Abdullah b. Ahmed b. Hanbel tarikinde $ 1 ~ 'be'nin yerinde Muhanzrned b. Cuhbde vardir ve onun rivbyetinde hadis " ... kim o yedi har$eri birirzi okursa, okudz~g"lc gibidir" ifadesi ile son bulrnaktad~r. Taberi'nin Muhamrned b. el-Miisennb tariki ise nziirseldir. Nesbi, Mansur b. el-Mu'temir'in bu hadisi, Hakern b. Uteybe'ye rnuhdlefet ederek ijbeyd b. Umeyr>Miicbhid kanaliyla miirsel olarak rivbyet ettigini be~irtmektedir.'~~

Sebbbe b. Sewiir'in bulundu@ 11 ., 12., 14. tarikler, Sebbbe'nin miirciiligi sebebiyle tenkid edilebilirse de, bu tiir tenkidler ihtiyatla kar- planmalid~r. Zaten Ebii Ziir'a'nin ifadesine gore Sebbbe miirciilikten vazge~miqtir. Bunun diqmda genellikle sadirk bir rbvi olarak nitelendi- rilmiq ve ozellikle Su'be'den rivbyetlerinde giive~zilir (sika) kabul edilmigtir.'67

Sbqf'nin 13 numarali rivbyeti, dbdt~n-ahnzaiz b. Muharnmed b. Mar2st"lr el-HGrisi, 14 numarall tariki ise Mz~hanznzed b. fsa b. Hayydn el-Medbirzi sebebiyle zay~ft~r. el-Hbrisi, miitabii bulunmaj~arz hadisler rivbyet eden ve saglam olnzayan bil- ~dbvi diye cerhedi~rniqtir.'~~ Medbini de, Dbrekutni'nin zayzJ nzetrtik; tenkidlerinde gevqekligi ile bilinen Hb- kim'in de metrtlk ve dalgzn lbfizlanyla cerhettigi biridir.16'

Hadisin riviiyetleri araslnda hsalik-uzunluk dlgmda onemli bir metin farkl~ligi goriilmernektedir. Meselb, Hz. Peygamber'in Allah (c.c.)'dan kolayllk dilemesi, Miislim'in bir rivbyetinde "hewirz ald zrmnzeti", Taberi'de "haffif an urnmeti", Miislim'in bqka bir rivbyeti ile EbQ Dbviid ve Nesbi'de "es 'elullahe nztrGfGtilz ve irzafirateh ", ibn Hibbdn'da "es'elt~llahe ?nubfa^tih ve m a ~ r e t e h veya nzalirzetehtl ve nzuGfGtihi" ciimleleriyle ifade edilmektedir. Ahrned b. Hanbel'in Mu- hammed b. Siileyman el-Esedi (Liiveyn) tarikiyle yapt~g riviiyette de, "Cibril, Allah sarza Kur'Gn ' z bir harfiizere okunzarzl emrediyor dedi ve yedi lzarfe varzrzcaya kadar okuyzgu arta-dz " h s m yer almaktadlr.

Nesli, ~ftitfih, a. y. 16' Zehebi, a.g.e., 11,260-261.

Zehebi, age., 11,586-587. Zehebi, a.g.e., 111, 678.

76

ibn Hibbiin'm riviiyetinde Hz. Peygamber'in her defasinda Cib- ril'e, "Allalz'dan af ve magret veya yardzm ve af dilerim. Onlar iqin kolaylzk dile. Ciinkii onlarzrz takati asla buna yetmez" dedig, Cibril'in de (Allah katina) gidip dondiigii ifade edilmektedir.

.ijbeyYin bu riviiyeti, yedi harfruhsatln~n temelinde kolaylagtma amacinln yatt~Si;ini, bunun Medine'de Gif"aro@llan Goleti denen bir yerde Hz. Peygamber'e bahgedildigni, bir kerede degil, tedricen meydana gelen bir geli~me oldu@nu, yedi harf terkibindeki yedi kelimesinin de meciizi degil, hakiki anlamda kullamldi&n~ ve yedi Izarf qerqevesindeki her okuyugun Kur'iin'm biitiin ozelliklerini tagidig~n~ gostermektedir.

D. Huzeyfe Riv4yeti

Ahmed b. Hanbel ve Tahiivi, yukanda geqen &ey I-ivdyetinin bir benzerini, Zirr> gszrn b. Behdele>Hanzmdd b. Seleme ortak tarikiyle Huzeyfe'den gu isnadlarla da riviiyet etrnig~erdir:'~~

1. Huzeyfe>Zir b. ~ube~p'Ws1m>Hamrn2d b. Seleme>Affan ve Abdiissamed>Ahmed b. Hanbel

2. Huzeyfe>Zir b. ~ube~g>'~s~rn>Hamm2d~Mansur b. Siifyan> Ebil Umeyye>~ahhvi

3. Huzeyfe>Zir b. ~ube~g>'~s~m~~arnrn~d>AfTan~Muhammed b. el- Abbis>Taberbni

Ahrned b. Hanbel'in n e y ' den riviiyetinde, "eg-Jeylzu 'I- ' i s i ve '- 'aczizetii'l-kebire ve'l-ekldm"; Huzeyfe'den riviiyetinde "e~#kek, kadzn, ~oczrk, cciriye ve hiq kitap okumamzg geyh-i '&sf" kelimeleri geqmekte; onun bir riviiyeti ile ibn Hibbiin'm riviiyetinin sonunda Cibril'in "olzla- ra emret de Kur 'dn ' z yedi harf iizere okusu~zlar " ifadesi yer almaktad~r. Ayrica Tahiivi'nin ve ibn Hibbiin riviiyetlerinde, cdr-iye yerine hddim, "hiq kitap okunzamzg kinzse" yerine "hiq kitap okunzanzy geyh-i f2ni" denilmektedir.

Ahmed b. Hanbel'in Huzeyfe'den bagka bir riviiyetinde ise, Cib- ril'in "~mmetin , Kur 'dn ' z yedi h a g iizere okzyorlar. Orzlardan her kinz bir harf &ere okursa, o&-e~zdi3 gibi okusun, oizdan donmesin" soziiniin ardlndan h n Mehdi'nin '$iiplzesiz iimmetinilz iqirzde birtakmz zayzfkinz-

""med b. Hanbel, V, 400-401, 405; TahBvi, a.g.e., IV, 126; TaberBni, el-Kebir, 111, 167; Heysemi, a.ge., VII, 150-15 1.

77

KIRAAT imi ve. PROBCEMCER~

seler vardzr. Bzl nederzle Izer kim bir harf iizere okzlrsa bundan kacznzp (orzu terkedip) digerine donmesin " Seklindeki ta'likine yer ~ermigtir.'~'

Bezzbr'm Huzeyfe'den rivlyetine gore, bu kargllagma esnaslnda Hz. Peygamber'in "Ben, iinznzi bir toplunza, Iziq kitap okuinamzg kinz- selere gorzderildinz " soziine CibrZ "Allah sana Kur'rirz i bir harfijzel-e okurfzanz emrediyor " kargillsn~ verrnig, bunun uzerine Mik2il "artzrmasrrzz iste " diyc telkinde bulununca Cibril "iki harfiizere okzr " demig, Mikgil yine "artzrmasrrzz iste " telkinini tekrarlam~g ve boylece sonunda yedi harfe va rng t~ r . " ' ~~

E. EbEi Bekre RivPyeti

Ahmed b. .Hanbel, A#dn ve Abdurrahman b. MehdzD-Hammdd b. Selerne>Ali b. Zeyd>Abdurrahnzarz b. Ebi Beb.e>Babasz senediyle iki rivbyet nakletmektedir. Bunlardan Affan rivlyeti goyledir:

Cibril, 'Yri Mtrhamrne!, Kur'drz'z bir harf iizere o h ' dedi. Mikriil, ' O ) Z L ~ artzrmaszIzz iste' dedi ve 0 da artzrmasz~zz istedi. Bt1 kez Cibril 'iki harf iizere o h ' dedi. Mikdil yine 'arhrmasznz iste' dedi ve yedi halgfe varzncaya kadar orzu arhnnaslnz istedi. (Rastiliillah) dedi ki 'azap riyetini rahmet, rahmet dyetini de azap dyeti ile bitirmedikce, te 'rile, akbil, helzrmme, izheb, esri ' ve a 'eel dernen gibidir; onlann lzepsi sdfidir, kdfidir.

Taberi bu hadisi, Ebti Kiirayb>Zeyd b. Hubrib kanaliyla, Ahmed b. Hanbel gibi Harnmld b. Seleme tarikinden iki kez rivlyet etmigtir. Onun riviiyetlerinde ilgili hsim, 'altr veya yedi harfe vanncaya kadar' geklinde ~ekkii 'r-rrivi ifadesi ile yer a~maktadlr. '~~

Ne var ki bu hadis, senedindeki Ali b Zeyd b. Cudy& (6. 1311748) sebebiyle zayiftlr. Cunkii bu rbvi, Tirmizi'ye gore sadilk ise de, aralannda Ahmed b. Hanbel'in de bulundu& birgok munekkid tarafindan mevktifhadisleri cokca ref' etnzek, kalb, ihtilrit, tegeyyu ' ve rrifizilik sebebiyle, kadisi ihticaca elverijli olmayan gevgek, zayzj kcytii haJizalz, . -

"I Ahmed b. Hanbel, V, 385; Heysemi, a.g.e., VII, 151. Heysemi, bu riviiyeti, isna- dlnda ad1 aqlkianmayan bir rlvi oldurn gerekqesiyle tenkid etmi~tir. Ancak hadisin kaynaglna baluldlgnda bunun, riivi Rib'i b. Hid$'in Huzeyfe'yi kasdederek "bana, bana yalan soylemeyen tahdis etti" soziinden kaynaklanan bir yanlq anlamadan ileri geldigi goriilecektir.

172 Heysemi, a.g.e., VII, 150. '73 Ahmed b. Hanbel, V, 5 1 ; 41; Taberi, a.g.e., I, 43, 50; Ebii @me, a.g.e., s. 84. 174 Taben^, a.g.e., I, 43.

78

AHRUFU'S-SEB'A HAD~SLER~N~N TflHRic VE TAHL~L~

degersiz biri olarak nitelendiri~migtir.'~~ Dolayis~yla hadis, Ali b. Zeyd tarikinden zay~ftu.

F. 1bn Sirin Rivgyeti Taberi'nin, Ya 'kZb b. 1b1-ahim>~bn Uleyye>Eyytb vas~tasiyla

Muhammed (b. ~ir&))'den nakletti* muhtasar bir rivdyet goyledir:

"Bana haber verildi&rze giire Cibril ve MikBil Nebijte geldi ve Kzrr 'BIZ ' z iki harjfiizere o h ' dedi. MMil ise 'artzrmasznz iste ' dedi. Cib- ril 'iiq harjf iizere o h ' dedi. Mika il yirze 'artzrnzasznz iste ' dedi. .Ta ki, yedi harjfe ula.$~."'~~

Ebii Bekre'nin riviiyetine qok bekeyen bu riviiyet miirseldir ve sonunda ibn Sirin'in "(bu) yedi harf, helal-hararn ve emir-nehiyde fark- l111k gostermez; 'helumme ' ve h.kbilJ demen gibidir" sozii mevcut t~r . '~~ ibn Sirin'in bu soziiniin benzeri Ziihri'den de nakledil~nektedir.'~~

Ebii fheyd, Abdullah b. Mes'iid'un 'kzriiatleri dinledim ve o~zlan birbirine yakzrz buldunz. 0 halde ogretildigirziz gibi ohyun. B y sizden birinirz 'helumme' ve te '21' de~nesi gibidir" soziinii nzevkiif olarak zikrettigi gibi, ibn Sirin'in soziinu de inaktti ' olarak kaydetmektedir.17'

Gerek h n Sirin'in bu sozii, Zuhri'nin daha once nakledilen ifa- desinde geqtigi gibi hrdat ihtildflannin aylcrrzlrk (tezat) degil, ayrzllk (tegbyur) niteli* tag~yan liifzi farkl~liklar oldu@mu gostermekte ve bu tesbitin ibn Mes'iid'un yukandaki sofie dayandiB anlag~lrnaktad~r.

"Kur 'Bn, yedi harfiizere indirildi " hadisinden habersiz olan bazi sahdbiler, lurdatlerine gdhid olduklan baz~ arkadaglarulm, kendilerine ogetilenden farkl~ okuyuglann~ tepki ile kargilam~glar, kimi Kur'dn'm tahrif edilmesi endigesi, kimi de dinin gerqelclignden guphelenme telag~ ile aralanndaki ihtilrifi Hz. Peygamber'e gotiirmiiglerdir. Hz. Peygamber bu ihtildflan giderirken, bazan sadece farM~ okuyuglara verilen ruhsati hatlrlatmakla y e t i d g bazan da bu ruhsatln kaynagina, verilig yeri ve gekline vanncaya kadar konuyu aynntilanyla anlatmgtu-. Hz. Omer'in, Higdm b. Hakim; fhey b. Kd'b'm ibn Mes'iid ve bagkalan; h n Mes'iid'un bazi sahdbiler ile aralar~nda geqen lurdat ihtildflan konusun-

Zehebi, a.g.e., 111, 127-128. '76 Taben^, a.g.e., I, 53-54. 17' Taben^, a.g.e., a. y. '78 Begavi, Serhu 's-sii~ltze, IV, 501 179 EbO Ubeyd, a.g.e., II,45 1.

KIR&~T iLMi ve PROBLEMCER~

da ona nas~l miiracaat ettiklerini anlatan riviiyetlerde, bu aynntllan gonnek miimkiindiir. Bunlar araslnda en meghur riviiyetler, Hz. Omer, n e y b. Kbcb, h n Omer, h n Mes'fid'dan gelenlerdir. Simdi bunlara bir goz atal~m.

G. ~ m e r b. el-Hattlb Rivlyeti

"Rastiliillah hayatta iken Hi~linz b. Hakinz 'i dirzledinz; Furkan Sli- resi 'rzi okzryordu. Oktryujuna kulak verdigirnde baktzm ki, Rasliliillah 'zn baiza okutnzadz& bil-qok 1zar-f ile okuyol-dtr. Az kalsziz namazzrzz kzlarkerz iizerirze atzlacaktznz, sellinz verirzceye kadar zor sabrettim, soma da orzu yaka-paqa yakaladrnz ve 'bu okudtrgirizu iqittigim stireyi sarza kinz oktrt- tu ' dedinz. 'RasGliillah okuttu ' cevabznz verdi. 'Yalan soyliiyorsun. Gun- kii Rastiliillah bu stireyi barza, serzirz oJuytrg.uizdan farklz okuttzl' dedinz. Sorzra da onu qekip Rastiliillah 'a gotiirdiim ve 'Bzrnzl, Fzwkarz Stiresi'izi, serzirz barza okutnzadz~zn harfler- iizere oktlrkerz i~ittinz' dedim, Rastiliillah barza, 'Hele orzzr sei-best bzrak bakayznz ' dedi. Sonra da orza 'Okzr bakayrnz, ey Hi~cim!' bzryurdu, o da (daha once) kendisinden &it- tignz Jekilde okudzi. Rastiliillah, 'Bzr stire bojlle i~zdirildi' bzyurdzr. Ar- dzizdarz barza 'Sen de okzr bakayznz, ey dmer!' dedi. Ben de, bana okut- tzr& ~ekilde okudunz. 'Bu stire boyle irzdir-ildi. ' dedi ve sonm da 'Jiiplze- siz Kzrr 'in, yedi harf iizere indirilnzi,~tir, orzdarz kolayzmza geleni oh;- yun ' btryur-dzr. "'

Hz. 0merYe ait konu ile ilgili en sahih, meghur ve ayrintll~ ha- dislerden biri olan bu "Buhiiri rivbyeti", qu tariMerden de kisa veya u- zun metinler halinde riviiyet edilmigtir:'"

l.Omer>Misver b. Mahrame ve Abdurrahman b. Abd>Urve. Z u W Macmer

2. ~mer>?(bel~fj)>Ebfi Ubeyde Muslim b. Ebi Ke6me>Rabic b. Habib

180 Buhbr?, Fadbilii'l-Kur'bn, 5; HusGmlt, 4; istitbbetii'l-miirteddin, 9; Tevhid, 53;

Miislim, Salbtii'l-~nusbfirin, 270, 271; EbG Dbvlid, Vitr, 22; Tirmizi, Kjrbbt, 11; Nesbi, iftitlh, 37; Mblik, Kur'bn, 4; Ahmed b. Hanbel, I, 24,40,43, 264; Tayblisi, Mi~zhatii'l-nra 'blid, 11, 6; $Sfif, el-Mustzed, 11, 183-184; er-Risdle, s. 273-274; Ma'mer b. Rlgid, el-Ctin~i' (el-Musatznef in sonunda), X I , 218-219; Rabi' b. Habib, el-Crimi', s. 27-2; ibn Ebi $eybe, a.g.e., VII, 182; B e d r , el-Miisned (el-Bai~nr'z- zel~hdr), I , 425-426; Taberi, a.g.e., I, 24-25; Tahbvi, a.g.e., TV, 129, 130; ibn HibbPn, a.ge., 11, 61; Ibn Hazm, el-ilzktinl, IV, 455; Beyhaki, a.g.e., 11, 145; Begavi, Jerlzzr 3-siirzne, IV, 502.

IS' Meseib, biri mualiak olmak iizere Buhlri'de iiq, Ahmed b.Hanbe13de 5, Tahbvi'de 3, Muslim ve NesM'de 2 ayn tariki daha vardlr.

80

RHRUFU'S-SEB'R HRD~SCERININ TAHR'I$ V€ TRHCIG

3.Omer>~bdurrahman b. Abd>Urve>ibn $ihiib>Mglik 4. Omer>Misver ve Abdurrahman>Urve>Ziihri>Fuleyh b. Sii-

leyman>Tay%lisi 5. ~mer>Abdurrahman>Urve>fbn $ih5b>Mllik>$5fii 6. ~mer>Misver b. Mahrame ve Abdurrahman b.

Abd>U ye>ZuhriiMa'mer>Abdurrezz% 7.0mer>Misver ve Abdurrahman>Urve>Ziihn^>Abdurrahman b.

Abdilazi~Hdlid b. Mahled>fbn Ebi $eybe 8. Omer~Misver>~rve>Ziihri>Ma'mer>Abdiila~l b. Abdila'lB>Ahmed

b. Hanbel 9. Omer~Abdurrahrnan>Urve~Ziihn~MBlik>Abduahman (b. Meh-

di)>Ahmed b. Hanbel lO.~mer>Misver ve Abdurrahman>Urve>Ziihri>Ma'mer>

Abdiirrezz%>Ahmed b. Hanbel 1 1. Omer>Misver ve Abdunahman>U~e>ZiihniZiihr?'nin ye-

geni>Yakub>Ahmed b.Hanbe1 12. ~mer>Abdurrahrnan b. ~bd>Urve>hn $ihbb>MStlik> Abdullah b.

Yusuf>Buhbri 1 3 . 0 m e r > ~ i s v e ~ b. Mahrame ve Abdurrahman b. Abd>Urve> ibn

$ih;ib>Ukayl>Leys>Sa "id b. Ufeyr>Buh5ri 14.Omer>Misver ve Abdurrahman>Urve>ibn $ihPb>Ukayl>

Leys>Yahya b. Bukeyr>Buh&ri lS.Omer>Misver ve Abdurrahman>urve>ibn $ih5b>Yunus>

Leys<(MualI5k)>Buhiin^r? 16. ~mer>Abdurrahrnan b. ~bd>urve>ibn $ihiib>Mhlik> Yahya b.

Y ahya>Miislim 17.Omer>~isver ve Abdurrahman>~rve>fbn $ih5b>Yunus> ibn

Vehb>Harmele b. Yahya>Muslim 18.Omer>~isver ve Abdurrahman>Urve>Ziihn'i MaCmer>

Abdiirrezz%>Abd b. Humeyd>fshak b. Ibrahim>Miislim 19.Omer>Abdurrahman>~rve>ibn $ihilb>Mdlik>Ka'nebi, EbO D 5 d d 20. ~ m e r > ~ i s v e r ve Abdurrahman>I.Jrve>Ziih >Macmer>

Abdiirrezz%> Hasan b. Ali ve bagkalan>Tbmizi 2 I . Omer>ibn Mahrame>Urve>Ziihn~Ma'mer>AbdulaL15> Nasr b. A-

li>Nes5i 22.Omer>~bdurrahman>~rve>fbn $ih5b>~5lik>fbnii'l-K~slm> MU-

hammed b. Seleme ve HBris b. Miskin>NesBP 23. Omer>Misver ve ~bdurrahman>~rve>ibn $ih5b>Yunus> ibn

Vehb>Yunus b. Abdila'l&>Nes5? 24.Omer>Misver ve Abdurrahman>urve>ibn $ih5b>Yunus> ibn

Vehb>Yunus b. Abdila'lg>Taberi 25.Omer>Abdurrahman b. ~bd>Urve>ibn $ih5b>~~lik>Ibn Vehb>

Yunus>Tahgvi

K I R ~ A T iLMl ve PROBCEMCER~

26. dmer>Abdurrahman>~rve>~bn $ih;ib>Mllik>Ahmed b. Ebi ~ekr>Omer b. Sa'id b. Sinan>ibn Hibbgn

27.0mer~~bdurrahman~~rve>Zuhn2=-Ma'mer>Abdurrezziik~Ahmed b. Mansiir>Ismail b. Muhammed>Ebu'l-Hiiseyn Ali b. Muhammed>Beyhaki

28. bmer>~bdurrahrnan>lJrve>hn $ihiib>M;ilik>Kaynebi> Siileyman b. EyZas>EbG Sa'id el-ACrbbi>Orner b. Abdilmelik~Abdullah b. RabiC>ibn Hazm

Rabi' b. Habib'in (0. 1701786) nzz~izkatl rivdyeti hariq, hadisin butiin tariklerinde Omer.>Misver ve Abdurl-ahman (veya bzirzlal-dnrz biri)>Uve>Ziihl-i k ~ s m ~ ortaktir. aha sonraki muellifler, ya Macmer veya Miilik tarikiyle hadisi kendilerine ulagan senedlerle tahriq et- miqlerdir. Bunlardan Abdii~ezzdk, Ahmed b. Hanbel (8 ve 10 numarali riviiyette), Miislim (1 8 numarall riviiyette), Tirmizi, Nesdi (21 numarall rivdyette) ve Beyhaki Ma'rner tarikini; Sdfi, Ahrned b. Hanbel(9 numarali rivbyette), Buhdri (12 numarall rivdyette), Muslim (16 numarall rivdyette), Ebfi Diiviid, Nesd? (22 numarall rivdyette), Taberi,.ibn Hibbh ve ibn Hazm, Mdlik tarikini kullanmiglardir. Aynca hadisi, Ahrned b. Hanbel 10 ve Muslim 17 numarall tariklerinde Abdurrezzdk; Nesdi 23 ve Taberi 24 numarall tariklerinde Miislim'in 17 numarall tarikinden rivdyet etmiglerdir.

[email protected] gibi bu hadis, bilinen ilk tasnif orneklerinden sayllan Ma'mer b. Rdgid ve Rabic b. Habib'in CZnzileri ile h a m Mdlik'in Mzrvattn'indan itibaren ibn Mdce diginda Kiitiib-i sitte gibi en eski ve muteber kaynaklarda k~sa , saglam ve ortak senedle yer almaktadrr. Bu durum, temelde hadisin srhhatini olumlu yonde etkileyen onemli bir o- zelliktir. Ayrica, ozellikle Kiitiih-i sitte qerqevesinde bahldiBnda, bu senedlerde hadisin slhhatine zarar verecek bir durum siizkonusu degildir. Daha sonraki muellifler ise, yukanda ozetlendigi gibi, hadisin tahricinde biiyiik qapta bu muhaddislerin senedlerini kullanrn~glard~r. Bununla birlikte Habib b. Rabic tariki, gerek Ebfi Ubeyde Miislim b. Ebi Kerlme et-Temimi'nin kendisi ve gerekse 'belagarzi' diyerek gey- hini iblznln etmesinden kaynaklanan irzkrta sebebiyle zayiftir. Hz. A- li'den rivdyette bulunan ~zechtrl biri olarak ta~utilan bu gahis's', 1bn Hibbdn'm, bozukfikil-ler-i (tejeyyu I ) sebebiyle giivemnedig ve riv2-ve- tiyle ilzticac etnzekteiz Izoglaizmnd~~z bir kimsedir.Is3

Hadis, bu kadar ~ o k tarikten rivdyet edilmig olmaslna r a m e n rivdyetler aras~nda gaze Farpan farkl~l~klar hadisin anlam~n~ etkileyecek

182 . Ibn Ebi Hiitirn, el-Cer/z, VIII, 193; Zehebi, a.g.e., IV, 106; b n Hacer, Lisrin, VI, 32 ibn Hibbtn, es-SikLit, V, 40 1 .

82

AHRUFU'S-SEB'A HRDISCERIN~N TRHR~C VE TAHC~C~

derecede onemli degildir. Bu durum herhalde hadisin butiin rivl- yetlerinin Ma'mer veya Miilik ortak senedinde birlegmesinden kay- naklanmaktadu. Meselb, Buhiiri'nin Abdullah b. Yusuf digindaki diger tariklerinde, Tirmizi'de ve Ness'nin bir rivbyetinde, 'bir~ok haffler fit~~-tiLfuurz kesira) ' tamlamas~ yerine, Abdullah b. Yusuf riviiyeti ile Miis- lim, Bli Diivrid ve Nesiii'nin bir riviiyetinde 'benim okudzr~zinzdarz farklz (a16 gayri nz6akrat~lz6) ' ifadesi yer almaktadu. Ahmed b. Hanbel'in AbdiiIaclb'dan, Nesiii'nin de Nasr b. Ali'den riviiyetinde ise yaln~zca 'harfler fiurz?jlJ kelinlesi bulunrnaktadir.

'Az kalsziz iizerirze atzlacaktz~n, sel6m vet-inceye kadar zor sabret- tinz, solzl-a Izeme~z ontr yaka-paga yakaladznz (Kittii sdviruhir fetesabbertii hatta sglleme fe lebbebtiihc) ' ifadesi de Buhiiri'nin bir riviiyetinde 'sel6nz verilzceye kadar- ortu bekledinz, so~zra Izenze~z oizzl ridusz12dan (veya ridam ile) yakaladznz Ifentezartii Izatta sellenze fe lebbebtiihc bi rid6ilzi (veya bir-id29 ' ( fstitiibe, 9); Miilik ve hadisi onun tariki ile nakleden Buhiiri, Muslim, Eb9 Diivrid, Nesiii ve Tahiiv? gibi diger musanniflerin riviiyetlerinde de 'az kalsz~z o~zu yakalayacaktznz, solzr-a orza rzanzazzizz bitii-iizceye kudar rniihlet verdinz (Kittii elz a %ele aleyhi siil~zlne enzheltiihfi Izatta insarafe) ' lbfizlanyla yer almaktadir. Sadece Ahmed b. Hanbel'in Abdurrahrnan kanal~yla Mblik'ten rivbyetinde 'elbisesindeiz tuttrp oizu Rastliillalz 'a gotiin'iinz ' denilmekte; yine onun Abdiilaclii'dan riviiyetinde, namaz krlanln Higam degil Hz. 0mer oldu@ belirtilmektedir.

Bu rivhyetin, yedi harf ruhsatinin verilig zamanini tesbit balumindan ayn bir onerni vardir. Agagi yukari biitiin riviiyetlerinde, Hi$imYm o sirada, Mekke'de niizil olanfg4 F~rrkalz SGesi'ni okudu* belirtilen bu hadisin sadece Tayiilisi rivhyetinde sfire ad1 verilmeyip 'Kur 'drz 'clan bir stire ' denilrnektedir. ilk musliimanlar arasinda yer alan Hz. Omer'in, Mekke fethinde (81630) miisliiman olan ~ i g a m ' m ' ~ ' farkl~ okuyugunu tan~yamarnas~, heniiz haberdar olmadig~ yeni bir geligme ile izah edilebilir. Hz. Peygamber'in en yak~n~nda bulunan, kurr6'dan bir Izdjiz ve vahiy kcitibils6 sifat~yla KurY2n'in niiz6liine qiihitlik eden Hz. Omer'in boyle bir geligmeden uzun sure habersiz kalmas~ duguniilemez.. Dolayisiyla, Higiim'in okuyugundaki farklillgm, bu olay~n meydana gelmesine yakin bir tarihte, yani Medine doneminde gerqeklegrnig oldu- @nu gosterir.

185 Zerke~i, a.g.e., I, 193. 18' ibn Hacer, Fethu 'I-bdri, JX, 20. I" Ziirkdni, Mendhilii 'I-itfd~z. I, 235; Subhi es-SBlih, 0.g.e.: S. 66.

Taber?, Hz. Omer rivdyetinin ardlndan EbG Talha ve ~ b n O- nzer'den naklen, Hz. Omer'in hrdat konusunda ihtildfa diigtii@ gah~sla

.ilgili iki ayrl rivdyet daha zikretmektedir ki, bu iki riviiyette anlat~lanlann, yukanda aynntll~ bir gekilde rivdyet edilen olay~n hsaca tekran o ldua kanaatindeyiz. Nitekim Hatibu'l-Bagdddi, ibn 0mer'in rivdyetinde 'recul' diye ibham edilen gahsln Hz. 0mer riviiyetindeki Higam b. Hakim oldugunu ~o~lemektedir. '~' Bu nedenle bu iki riviiyeti de buraya alrnayi uygun buluyoruz.

1. EbQ Talha Riviiyeti Ahrned b. Hanbel'in riviiyeti goyledir:

"Adamzn biri Hz. Omer'in yanznda Kur'tin okudu. Hz. 0mer (bu okuyugu) deiijtirmek isteyirzce .adam: 'Beil (bunu) ResGliillah 'a boyle okudunz fakat ohiyugumu degigtirnzedi' dedi. Burzun iizeline Neb! (s.a.s.)'irz lzuzuruna geldiler. Adam, Nebi'ye okzlyzip, Rasliliillah da: 'Do&u okudurz ' deyirzce Hz. ~ m e r , saizki bu dttrztma iiziildii. Bunun iizerine Neb!: 'Yti Ome!, Azap ma@ret veya ma@i'et azap yapzlmadzkqa Kzrr 'rirz i r z hepsi do&2dur. ' buy~rrdu. '~~

Tabes'nin riviiyetinde adamln: 'Y6 Raslilellah!, gu gu &yeti bana boyle okutmadzn mz? ' dedig. Rasiiliillah: 'Evet ' cevab~ verince de 0- mer'in kalbine (bir giiphe) diigtiiii;ii, yiiz ifadesinden durumu farkeden Nebl'nin, Omer'in gogsiine vurarak ve iiq kez 'Seytanz uzaklagtzr ' dedi- @ ve sonra da 0merYe hitaben 'Rahmeti azap, azabz da 1-ahnzet yapma- dzkqa Kztr 'tin '112 hepsi d o h d u r ' buyurduh anlat~lmaktadu.'~~

Bu riviiyetin diger iki tariki goyledir:

a. 0rner>~bi i Talha>Abdullah b. Ebi Ta!ha>~shak b. Abdillah b. Ebi Talha>Harb. b. Siibit>Abdiissamed>Ahmed b. Hanbel

b. 0rner>~bi i Talha>Abdullah b. Ebi Talha>ishak b. Abdillah b. Ebi Talha>Harb. b. Sbbit>Abdussamed b. Abdilviiris>Ahmed b. MansGpTabefi

Gorii1diiii;ii gibi Taber? bu hadisi, Ahmed b. Hanbel tarikinden riviiyet etmekte fakat biraz daha aynntili olan bu rivdyet, Ahmed b. Hanbel riviiyetine gore baz~ farklllzklar gostermektedir. Bunlann en o- nemlisi, bu olay sebebiyle Hz. ~nzer' in kalbine giiphe d@nzesi ve bztnzl

Is' Hatib. el-Esnz6ii 'I-nziiblzenze, s. 323-324. "* Ahmed b. Hanbel, IV, 30; Is9 Taben , age. , I, 25-26.

84

farkeden Hz.PeygamberJirz, gogsiine vurarak '$eytanz uzaklajtzr' diye dua etnzesi k~srmdlr. Halbuki burada anlat~lanm, Hz. Peygamber'in I%eyye uygulad~g bir goklama o l d u a daha onceki rivriyetlerde geqmig- ti. Aynca Ahmed b. Hanbel rivgyetinde azabz nzasret, masret i azap yapm:dzkCa sozii, Taber-i rivbyetinde mhmeti azap, azabz da rahmet yapmadzk~a Igfz~yla yer almaktad~r. Taberi'nin rivriyetindeki bu farkli- Iiklar, hocas~ Ahmed b. Mansiir'dan kaynaklandig anla~~lmaktadlr. Dolay~s~yla bu hadisin Taberrini rivriyeti zay~ftir.

2. 1bn 0mer Rivlyeti

"Hz. Omer, Kur'brz oliuyarz bir adanzz dinledi. Bu @inin, bir 6- yeti Nebi'derz duydu&wdarz farklz olnidu@nu igitince' adarnz Nebijre gotiirdii ve: 'Yb Rastlellah!, bu adanz bir byeti goyle gayle okzrdu' dedi. Burzun uzerine Rastliillah: 'Kur ' i n yedi harf iizere indirildi. Hepsi de jbfi ve kbfidir ' buprdu.lgO

Taberi'nin ~be~dzrllalz b. Mtrhanzmed el-Firybbi>Abdullah b. Meyrztn>Ubeydullah b. (Hafs b. 'aszm) Omer>NbjJ>~brz Omer tari- kyle naklettiB ve Hz. 0mer hadisinin ozeti halinde, sahih bir asla da- . yanan bu riviiyetin senedindeki Abdullah b. Meymiin, miinkeru '1-hadis, metrtk, zbhibii'l-hadis, vbhi'l-hadis, lrif~zlar~yla oldukqa giddetli cerhe u@am~g, aynca saglam rrivilere uydurma hadisler nisbet etmekle itham edilmigtir ki, fheydullah b. Omer de bunlardan biridir.lg' Bu nedenle hadisin bu tarikle rivriyeti muteber degildir.

H. 'Amr b. el-'& Rivlyeti

" 'Amr b. el- 'as, Kur'bn 'dan bir byet okuyan bir-ini dirzledi ve ona 'Onu sana kim okutttr?' dedi. 0 kiji 'Rastliillah' cevabznl veri?zce.Anzr, 'Rasirliillalz, onu barza bajka tiirlii okutttl' dedi ve beraberce Rastliillah'a gittiler. Biri 'Yb Rastlellah, gu gzc byet' dedi ve olnidtr. Rastliillah 'Boyle indi' buyurdu. Digeri byeti okzidu ve 'boyle degil mi, Yb Rastlellah!' deyince Rasliliillah 'Boyle irzdi' dedi ve ekledi '$iiphesiz bu Kur 'biz yedi half iizere ~zrfiil oldu. Burzlarzn Izarzgisirzi okursarzzz dog-

Ig0 Taben^, a.g.e., I, 27. Zehebi, a.g.e., 11, 512. Herhalde bu rivbyette Abdullah b. Meymfin, Ubeydullah b. Omer b. Hafs b. Asim b. 0mer b. el-Hattbb'dan kanal~yla gelen rivbyeti, Ubeydullah b. Omer>NBfi'>fbn Omer ~eklindeki saglam bir isnada yamayarak ona s~hhat kazand~rmak isterniqtir.

85

rzda guphe etmeyirziz. GCikii ondan aliimetidir) buyurdzr. "lg2 Tayblisi ve

onun tariki ile Ahmed b. Hanbel tarafindan rivbyet edilen bu hadisin senedi ~oyledir: Ainr b. el-As>~bzi Kays>Biisr b. Sa 'id>Yezid b. Abdillah b. ~siinze b. el-Hlid>Abdullalz b. Ca ffer b. Abdirralzmarz b. el-Misver b. Mahrame>Ebzi Seleme> AIzmed b. Hatzbel>Abdz~llalz b. Ahrlzed b. Hanbel> Tay6lisi

I. Ebii Ciiheym el-Ens6ri Rivgyeti

Ahmed b. Hanbel'in Ebt Selerne el-Hz~z6i>Siileynzarz b. Bi- Icil>Yezfd b. Nusayfe>Busr b. Sa '2 tarikiyle Ebii ~ i i h e ~ m ' d e n ' ~ ~ rivdyeti 5oyledir: "Iki kQi, Kur 'iirz 'dan bir &yet iizerirzde ihtillif etti. Biri, onu Rastiliillah 'dan aldzrn, deyince digeri de 'Berz de Rast lliillalz'darz al- dznz ' dedi ve korztlyu Nebijle sordulal: Buizzrrz iizerine Hz. Peygamber 'Kzrr '611, yedi half iizere oktrrzzir. Kur'iirz hakhrzda giiplze etmesirzler; qiinkii, orzdalz ~iipheletzrnek kiiJiirdiirl buyz~i-du.'~~

Bu hadisi Tabed, Yunus b. AbdilaJlli>ibn Vehb kanal~yla Ahmed b. Hanbel tarikiyle, Tahiivi de Taberi tarikiyle rivilyet etmi~lerdir. Ay1-1- ca Buhiiri Tarilzu '1-kebir 'inde, Miislirn b. Sa 'id (Mevlii ~bni i 'l- Hadratni>' ~ b t Ciiheynz; ayrzca ismail b. Ca ffer> Yezid b. Htrsayfe ve Suleynzan b. Biliil>Yezid b. Husayfe>Biisr b. Sa 'id>Ebt Ciiheym tati- kiyle sadece 'Ktw 'lirz yedi liarf iizere irzdirili?zi~.tir' lusmini riviiyet etmigtir.'95

Heysemi de, Miisizedii'l-Hiirisye yazdigi Bt~j,etz~'l-Hliris ad11 Zevciid'inde bu rivbyeti, bir kere Hlilid b. Kasznz el-Mediiitzi kanaliyla Buhbd'nin yukanda geCen fsrnail b. Cayer tai-ikiyle, bir kere de %rnz b. Ali kar~alzyla ~snzail b. Ca Ifer>Yezid b. Husayfe>Miislinz b. Sa 'id

192 Tayblisi, a.g.e., 11, 6; Ahmed b. Hanbel, IV, 204; Ebii Slme, a.g.e., s. 84; Heysemi, a.g.e., VII, 150. Heysemi, bu hadisin ricllinin sahih hadis riclli olmakla birlikte hadisin miirsel oldu&nu soylemektedir. (Bkz. a.g.e., a. y.).

Ig3 Ebii Ciihaym b. el-Hlris b. es-Slmme, Ensar'h bir sahbb?dir. Ubey b. Ka'b'ln klzkardeiinin oglu oldu& da soylenmektedir. (Bkz. ibn Hacer, el-Isribe, IV, 36; Telzzfb, XII, 6 1 .).

194 Ahmed b. Hanbel, N, 170; Taberi, a.g.e., 1,43-43; Tahlvi, a.g.e.; N, 126-127; Ebii !$me, a.g.e., s. 104; Beijavi, $erlzlc 's-siirzrze, 505-506; Heysemi, Mecnla~l 'z-zevriid, VII, 15 1; Bzi&etii'I-ba^liis, 11, 733. Buhbri, el-Kebi?, VII, 262.

86

RHRUFU'S-SEB'R HAD~SLER~N~N TAHRI< V€ TRHLILI

(Mevlci Ebti Ciilzeym)>Ebti ~ i i l z e ~ n z ' ~ ~ tarikiyle riviiyet etmigtir. Fakat, metni 'Bu Kur 'cilz, yedi harfiizere indirildi. O~zun iizerinde tartzynzayin. Cii~zkii onzrn iizerinde tartzymak kii'fu'rdiir ' ~eklindedir."~ Ancak Hdlid b. Kasim tariki, meb<k bir rdvi olan bu g a h i ~ ' ~ ~ sebebiyle zayiftir.

dhruf-i seb 'a riviiyetleri iqinde, yedi okuyug ruhsatlnln verilig geklini ve bunun bir hadis olarak viiriidunu bir arada anlatan en aynntili hadis T%ey b. Kii'b'a aittir. Bu hadisin tahriq ve tahlili ile konumuzun rivdyetlerle ilgili l s m n i bitirelim.

Miislim'in Muhamned b. Abdullah b. Niimeyr'den naklettigi bu hadis goyledir: "Mescidde idinz. Nanzaz kzlnzak iqin bir M i iqeri girdi ve bilmedi&nz bir tarzda Kur 'cin okzrdzr. Al-dzndarz biri daha girdi, arkada- yazdalz farkli bir yekilde okudu. Nanzazz bitirince, Izep birlikte Rasirliillah 'in huzul-urza q~ktzk. Ben dedinz ki, 'Bzi, beizirn bilmediginz tarzda Kzw'cin okudzr. Sorzr-a digeri geldi, o da arkadayznda~z farklz yekilde okzrdzr. ' Sonra RasCliillah, orzlara oku~~zalaiznz ernretti, orzlar da ohrdular. Nebi, her ikisiizilz oktryzryuizu da tasvip etti. Bu~zzr~z ikerine kalbime, ~aiiiliye dorzenzinde bile Izissetnzedigim bir 'jlalanlanza " yiip- hesi diiytii. Rasirliillalz, beni saran bu endiyeli dunrmu gijriip gogsiinze vzrrunca terden szrzl szklam oldzlm; sarzki Allah ' z goriiyor gibi korlmyor- dzmz. Solzra bana, 'Yci &ey! Kzrr'cirz'z bir lzarfiizere okzrrnanz i~irz bana (Cibril) gondel-ildi. Ben de, iinznzetinze kolaylayar, diye (Allah 'dan) dilekte btrlurzdunz. ltkirzci defa, onu iki Izafuzere oku, diye bana cevap verdi. Ben de, iinzmeti~ne kolaylagtzr, diye (tekrar) miiracaatta btrhaz- dzrm. ~~iirzciisiirzde ise, onu yedi lzaf iizere oku; (ayr-zca) sana verdiginz her cevaba karyzlzk, senin berzden istedigi~z bir dilekte bulu~znza hakkzrz vardzr, diye cevap geldi. Btrnun iizerirze berz de 'Allalzzm! ~nznzetinzi ba- giyla, Allahznz! ~mmetinzi bagyla' dedi~n ve iiqiinciisiiizii de, Ibrahinz (as) dahil, biitiirz iinznzetimin barza ihtij~aq duyacagz giilze erteledim ' bu- y u r d ~ . ' ~ ~

i96 Domsu EbO Ciiheym'dir. Adi, Abdullah b. Haris b. Slmme el-Enslfi'dir. Taberi, Tahlvi, Heysemi ve 1bn Hacer'in rivlyetlerinde ad1 Ebfi Cuhm olarak geqmektedir ki, bu yanh~~lr . Ebfi Ciihm, Kul-aji nisbeli ba~ka biridir.

Ip7 Heysemi, a.g.e., 11, 733. 19' Zehebi, a.g.e., I, 637-638. Ig9 Ahmed b.Hanbe1; V, 124; Miislim, Salltii'l-rniislfirin, 273; Nesli, Amelii'l-yew

ve'l-leyle, s. 412-422; Tabcri. a.g.e.., I, 32, 33, 34, 36, 37, 38, 39, 41, 42; $is?, a.g.e., III, 322; ibn Bibbln, a.g.e., 11, 60-61; Beyhaki, a.g.e., 11, 383-384; Bagevi, $el-lzz~ 's-siilzlze, N, 504.

87

Nesdi, Sa 'id b. Ciibeyr>~bn AbbGb bey tarikiyle muhtasar olarak rivdyet ettigi benzer bir hadisi Humeyd>Enes> %ey tarikiyle daha aynnt111 bir gekilde rivdyet etmektedir. Onun rivdyetine gore ijbeyYin ihtililfa dugtiigii kigi tektir ve kimligi belli degldir. Hz. Peygamber, iibey'e durumu aq~klarken Cibril ve Mikdfl'in kendisine geldigi, Cib- ~il ' in sagma, Mikdil'in soluna oturdugu, Cibfil, Kur'dn'l bir harf iizere okumasln~ ernredince, Mikdil'in 'arhrnzasuzr iste' diye ona telkinde bulundu@ anlat~lmakta ve hadisin sonunda 'orzlanrz hepsi pifidir, kGj7dirJ ilavesi yer almaktad~r."~ . Ahmed b. Hanbel'in, Abdurrahman ibn Mehdi, Behz b. Esed,

Hudbe b. HBlid, EbB Bekr b. Ebi Seybe ve Muharnmed b. Cacfer el- Verekdni tarikinden Suleyrnan b. Surad kanal~yla &ey b. Kdcb'dan naklettigi rivdyetlerle Muslim'in rivayetinde anlat~lanlar zaman zaman ortiigmekle birlikte baa noktalarda farklll~klar gostermektedir. Genel olarak butiin bu rivdyetlerde, Hz. Peygamber'in her iki tarafin kuBatin1 dinleyip tasvip etmesi karglslnda ijbey'in dini yalanlarnay~ iqinden ge- qirecek derecede giiphe ve korkuya kap~lmasi, bunu farkeden Hz, Pey- gamber'in, gogsiine vurarak duruma miidahale etmesi, ardmdan da fark- 11 okuyuglarla ilgili Allah'm nihdi emrini aqiklamas~ anlat~lmaktad~r. Bununla birlikte, Miislim'in rivdyetlerinde olay~n tarafi durumundaki iki ki~inin kim oldugu belli degildir. Buna k a r ~ g ~ l ~ k Ahmed b. Hanbel'in, Siileyman b. ~trrad> &ey b. KG 'b tarikIi rivdyetlerinde biri hariq, ihtildfa diigup Hz. Peygamber'e gotiirdiigii ?ahis tektir, o da rbn Mes'lid'dur (v, 124).~'' BU riv2yetlerin bir lusmnda, Hz. Peygamber'in durumu &ey'e aqlklama safhas~ ozetlenirken baz~lannda aymt111 gekilde anlatilmaktad~.

Taberi'nin, EbB Kiirayb, Muharnmed b. el-Miisennd ve Yunus b. Abdiilacld, Muharnmed b.Abdulacl$ Abdiilhamid b. Bey2n el-Kannild, Muhammed b. Abdiila'ld es-Sancdni kanal~yla birqok farkl~ tarikten &ey 'den yapt~girivdyetler temelde Miislim rivdyetleriyle aynidlr. Bun- lardan baz~larlnda, milnd ile rivdyetten kaynaklanan fakat anlam etki- Lemeyecek birtahm farklann yanmda, bazllannda olayin aralannda geq- ti@ qahlslar've cereyan tam ile ilgili aynnt~lar mevcuttur. Meselil, Bun- lann baz~iamda tartlgmanm ijbey ile bir gah~s arasmda, baz~lannda ise iki k i ~ i arasinda geqtigi (I, 32,36,38,42); bir k~smlnda ise lurdatinde ihtildf edikn dyetin Mekke'de nM1 olan Noh1 Sliresi hde b u ~ u n d u ~ ~ ~ * (I, 37,

'O0 Ness, iftitdh, 37; ibn Hibbdn, a.g.e., 11, 59. 'O' Aynca bkz. Hatib, el-Esnldii 'I-rniibherne, s. 165-166. 302 Zerke$i;a.g.e., I, 193.

88

41) belirtilmektedir. Muslim riviiyetinde oldu@ gibi, Taberi'nin fhey'den bir riviiyeti hariq (I, 33)' diger biitiin riviiyetlerde, Hz. Pey- gamber'in giiphe ve korkuya kapllan fhey'in gogsiine vurarak onu gokladlgl belirtilmektedir.

Funlann bir klsmmda, sadece gogsiine vurdu* belirtilirken (1, 36), bazllannda bu goklamanm ardlndan 'Allah 'zm!, &ey 'den guphe ve kol-kuyu gider ' (I, 32), $uphe ve tekzibten seni Allah 'a sl&ndzrznm ' (I, 37), 'Allahzm!, geytaizz ondan uzaklqtzr ' (I, 41), 'Kovulnzug geytandan Al- lah 'a sl im' (I, 42), 'Allah seni gupheye diipnekte~z korusu~z ve geytaizz senden uzaklagtlrsm' (I, 38) dualan yer almaktad~r. Aynca, Hz. Pey- gamber fhey'e durumu izah ederken bazl riviiyetlerde bunu Allah'm kendisine erhrettigi (I, 37), bazllannda kendisine bir melegn (I, 36; Cib- ril'in I, 35,38) gonderildig, baz~lamda, kendisine Allah katlndan bir ge- lenin geldigi (I, 41,42), iki melegin geldigi (I, 30, 32), bazllarlnda bunla- rln Cibril ve Mikiiil oldu@, Cibril'in sag yanma, Mikiiil'in de sol yanl- na oturdu@, Mikiiil'in klriiat gekillerinin artlrllmasi konusunda yedi harfe vanncaya kadar a r t m a talebinde bulunmay~ kendisine telkin ettigi (I, 30, 32,33,43) belirtilmektedir. a ey ' den gelen bazl riviiyetlerde hadisin sonunda 'hepsi gdfi'dir, kdfi'dir ' (I, 34) veya 'Allah bana Kur 'dn 'z yedi celznet kapzszndaiz yedi harf iizere okt~manzz emretti, hepsi g@ ve kBFdir ' ilaveleri vardlr(I,38).

Tabes'nin konu ile ilgili riviiyetlerinden birinin senedinde adlnl unuttua ve fft~ldn el-Abdi' geklinde ibham ettigi gahls, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel'in EbQ Bekr b. Ebi @ybe kanallyla aynl hadisi riviiyetinden anlaglldl&na gore Siikayr e l -~bd~dir ."~

Hz. Omer ve fheyYin yukanda geqen riviiyetlerinde o l d u a gibi bu riviiyette de yedi harfruhsatl~un verilig yeri ve zamanl haklunda bazl ipuqlan vard~r. Ahrned b. Hanbel'in bir riviiyetinden anlaglldl@na gore, a e y ' i n anlattl@ bu olayda ihtiliifa diigtiig gahls h n Mes'Qd'dur. 0, ilk miisliimanlar araslnda yer alrnlg ~ekke ' l i ,2~ ' a e y ise miladi 622 yl- linda gerqeklegen ikinci Akabe bulugmas~na katllmlg Ensar'll bir ~ahiibidir.~" a e y ' i n 'Mescidde idim ' sozii, bu olayln Medine'de Mescid-i Nebevi'de meydana geldigini gosterir. Her ikisi de IzBff~7

'03 BU rsvinin ad1 ban kaynaklarda Sukayr (sad haf i ile) ~eklinde de geqmekte, baz~la- rinda her iki ~ekilde de yer almaktad~r. (bkz. ibn Ebi Hdtim, .el-Cerlz, IV, 318, 452). ibn Mdkiild ve Zehebi ise adin], Siikayr olarak zabdetrni~leridir (bkz. ibn Mdkiilii, el-Iknzdl, IV, 309, el-MQtebeh, s. 362).

'OJ ibn Hacer, el-Isdbe, 11,368-370. ' 0 5 ibn Hacer, a.g.e., I, 19-20

89

sahiibilerden olan bu iki zattan aynl zamanda vahiy kbtiplig yapan Obey b. Kii'b'm b n Mes'iid'un okuyugunu farkll bulmasl, kendi okuyugunun %n MescGd'un daha once o&endi@ okuyuqtan farkli, yeni bir geligme olmas~ ile aqiklanabilir ki, bu da en genig slnlrlanyla Medi- ne donemidir.

Degerlendirme

On sahiibiden muhtelif tariklerle gelen bu boliimdeki ayr~nt~ll riviiyetlerde birinci boliimdekilerden farkl~ olarak vurgulamnasi gereken noktalar goyle ozetlenebilir:

1. Onceleri bir harf iizere okunrnasl emredilen Kur'6nYm daha soma yedi ha$ iizere okunmasina ruhsat verilmesi, Hz. Peygamber'in kendi donemindeki Arap toplumunun sosyo-kiiltiirel diizeyleri bagla- mnda iimmetine olan geikiit ve merhametinin bir yansunasidir.

2. Hz. Peygamberin, onde gelen bazi sahdbiler arasrnda yaganan bir talurn luriiat ihtil2flan sebebiyle aqlkladlgi bu ruhsat, Medine doneminde Cibril vas~tasiyla Hz. Peygamber'e ulagtmlmigtu-.

3. Bu vahiy ortamrnda geqen iletiqirn biqiminden anlaglldiB kadanyla, yedi Izarfruhsatinm veriligi bir anda degil, aynl mekgnda fakat tedrici bir seyirle gerqeklegmig ve KurY2n'm indirildig har-er, meciizi degl, hakiki anlarnda yedi rakam ile smlrlandmhgtlr.

A. Tarih'i Seyir Kaynaklardan anlaqlld@ kadanyla, ahruf-i seb'a hadisinin te-

viitiiriinden ilk bahseden kigi Ebli n e y d Kas~m b. Selliim'dlr. Ebli Siirne'nin naklettigine gore Ebli a eyd ' i n bu konudaki ifadesi goyledir: "Biri ha?-iq, alzruf-i seb'a ile ilgili biitiilz bu hadislei- tevbtiir etmi?(ardarda gel7ni~)tir. (&J-J~ dpYl & W GJLJ'~ ayl$ 5 Kad teviiterat hiizilzi'l-ehiidis kiilliihii 'alii'l-ahrufi's-~eb'a).~~ 0 (bir hadis) da, Semure'naz Nebi'derz rivbyet ettigi 'Ktri.'bn i i ~ harf iizere indirilmi$tirJ hadisidir. Bunlardan ';ye& (izliarJ) 'den bagkasznzn ntahffiz ol-

'06 . Zerke~i bu ciimleyi 'Tevritet-ati 'I-akbrim bi 's-seb 'a illri k&e 'I-hadis ' lafi~yla nak- leder. (Bkz. a.g.e., I, 212).

90

AHRUFU'S-SEB'A HAD~SCER~N~N TAHR/< VE TAHL~L~

du@nz~ zanlzetlniyorlrz. Ciirzkri, (iqirzde 'yedi harf" kelimesinirz geqtijji) hadisler me.yhiirdilr. '"07

Hadis ~st~lahlann~n henuz tam olgunlag~p yerlegmedig hicri 3. asnn baglannda Ebb 'ijbeyd7in bu kelimeyi daha sonra ~st~lahlagan anlamda kd lan~p kullanmad~g~ konusunda kesin bir kanaat bildirmek zordur. Ancak bilindigi kadar~yla hicri ikinci asnn sonlan ile uqiincii asrm baglannda kullan~lan kavramlann daha qok hadisin gene1 s~hhat durumunu ifade eden sahih, Izasen ve zayf gibi qerqeve kavramlar niteligi ta- g11nas1,2~~ ilk hadis ve fiklh usblii kitab~ say~lan $iifiiYnin Risble'sinde, ilk miistakil hadis ustilu eseri say~lan Riimehiirrniizi'nin el- Muhaddisii'l-fisz1'1nda ve hatta Hiikim'in Ma'rife'sinde haberlerin guy6' bahm~ndan taksirnine ya hiq rastlanmamas~ veya rastlansa da nziitevbtir diye bir tiire yer ver i lmerne~i ,~~~

Ebb Amr ed-Diin9'nin ahlzrf-i seb 'a hadisinin slhhatinde icma e- dildigini belirtmekle yetinip kitab~na Cbmiu'l-beyin $7-kzrbati's- seb 'i'l-11ze.yh6re a d ~ n ~ verme~i,2'~ &nu's-Saliih'm soyledigine gore ha- disqiler aras~nda Hatibu'l-Bagdiidi'den bagkaslnin boyle bir tiibirden bahsetmemesi"' ve 'tevbtiir' kelimesinin, giinliik dilde daha qok Arap- lara mahsus mubalagah bir anlat~m tarz~ iqinde kullanlhg olma ihtirnali gibi karineler dikkate alm~rsa"%bti 'ijbeyd'in bu tiibiri bir ~ s t ~ l a h bi- linci ile ku1landlii;l ihtirnali zay~flamaktad~r.

Nitekim Say~n ~ a l i i t Koqyigt, ban hadisqilerin herhangi bir hadisin Hz. Peygamber'den teviitiir ettigini belirten ifadelerinde geqen tev& tiir kelimesini ~st~liihi anlamda kullanmayip daha qok o hadisin gohret kazand~ii;ln~ yani meghur oldu@nu anlatmak istediklerini belirterek bu durumun ~st~lahtaki nziitevbtir ile kangtwamasma dikkat qekmekte-

207 EbG Sdrne, a.g.e., s. 88. '08 Yiicel, Hadis Istzlahlanizrn Do&~ri, s. 46, 159, 171, 176. '09 Koqkuzu, a.ge., s. 53-54. I r s i , rniitevdtirden bahsedenleri, I-l&irn, h n Hazm ve

h n Abdilber olarak belirtir. (Bkz. et-Tebsrru, 11, 275). Ziirkhi de Hiikirn'in, ahnrf- i selese hariq ahiuf-i seb 'a hadislerinin rniitevdtir oldu@u belirttigni soyler. An- cak buradaki ifade EbG Ubeyd'in ifadesiyle agag~ yukan aynid~r. (Bkz. Jerhu'l- Mzivatta ', 11, 180). Ancak el-Miistedreli'inde ahi-irf-i selise hadisini tahriq eden Hdkirn'in orada boyle bir sozii gepnernekte, soz konusu hadisin illeti bulunrnayan sahih bir hadis oldu@nu ifade etrnekle yetinir. (Bkz. Hs i rn , a.g.e., 11, 223). Bu du- rurnda, ya Ziirkdni'nin soziinde bir hata vardlr veya H&im b a ~ k a bir eserinde tevdtiir iddiasln~ EbD Ubeyd'den nakletrnektedir.

"O Ddni, C31iliu '1-beyriiz, I, 1 1. "' Ibnii's-Saldh, a.g.e., 135. "' Koc;kuzu, a.g.e., s. 61.

91

igimiz soziinun so- nundaki "Ciinkii onlar (seb'a kelinzesinin ge~tigi hadisler) ine~hzrrdur " sozii bu tesbiti do,&ulamaktadir. Bu nedenle istlliihl anlamda teviitiir iddiaslmn Ebli Ubeyd'e nisbet edilmesini gerqekqi bulmuyoruz.

Ne var ki bu anlamda tev6tiir iddias~, daha sonra Kur'iin ilimleri . veya muteviitir hadis konusunda yazan Ebli ~ i i m e ? ' ~ 2erkegiyX5 knii'l- ~eze r i , " ' ~ suyilt'i,"' Ali e l -~ i i r i "~ ve e l -~e t t f i n i~ '~ gibi daha sonraki mii: elliflerin, harta qag~rmz~n yerli ve yabanci birqok ilim adamlnin yegane dayanagi haline gelrnigtir."O Bu nedenle, soz konusu hadisle ilgili tevb tiir iddiaszni burada ayn bir baghk alt~nda incelemek yerinde olacaktrr.

Ehl-i siinnet arasinda,.Alz?uf-i seb'a ile ilgili riviiyetlerin tek tek incelendiginde birer haber-i vcihid olarak biiyiik bir bolumiinun muhtelif derecelerde sahih oldugu konusunda bir ihtiliif yoktur."' htiliif bu riviiyetlerin ortak paydasl ve tevcitiir iddiasinln odak noktasl durumundaki 'Kur'Lin yedi half &ere irzdirilnzistir (Gnzile'l-Kur'6nii 'a16 seb 'ati ahrzrJ) ' hsmmm da haber-i v6hid diizeyinde kal~p zanni bilgi (ilm-i zannl;) mi, yoksa muteviitir haber seviyesine ulag~p kesin bilgi (ili~z-i yakfn) mi ifade ettigi noktasmdadlr. Biz bu soruya cevap araken, ahrzlf-i seb 'a ile ilgili hadislerin bu ortak k ~ s m m ~ n muteviitirligi iizerinde duracagz.

- - --

2'3 Koqyigit, Hadis Usillii, s. 18. 214 EbD Slrne, a.g.e., a. yer. *I5 Zerkeqi, el-Biil-hbn, I, 212. 216 ibnii'l-Cezeri, en-Nejr; I, 2 1.

*17 Sufltf, a.g.e., I, 45. Suyiiti, aynca ei-Ezhcini'l-nziitenhira (s. 26) ve Katjii'l- Ezlrdri'l-~~ziiterzbsiru! (s. 163) ad11 eserlerinde de bu hadise yer vermi~tir. Ali ei-Klri, Mirkdtii 'I-t>zej2t%, 11, 620.

219 Kettlni, Nazt7zzl 'l-n~iite~~bsil; S. 1 12. I" Mesell bkz. A. Naim, Tecrid-i sarih Tercemesi ve Serhi, VII, s. 3 15-3 16; Kara~am,

a.g.e., s. 49; Ylldlnm, 'Ahnrf-i seb'a' rnd. DIA, 11, 175; Cetin, Kur'an-I Kerirn'in fndirildigi Yedi Harf, isllmi Aragtlrmalar, s. 74, sy. 3, Ocak-1987; Subhi es-Sllih, Mebblzis, s. 102; Hasan Itr, el-Ah~ujii's-seb 'a, s. 109; Mennhii'l-Katthn, Niizitlii '1- Kur'Gn, s. 27; Hadddd, el-Kevcihibii'd-diil-rifle, s. 5; Abdulfettiih el-Kldi, el- Krrbdt, s. 44. Bu arada Zebidi'nin, en az on sahlbiden gelen hadisleri dahil ettigini soyledigi Laktri 'I-lebli 'l-nriitenbsira 3'1-el~ddisi 'l-ntiite~~ritira adli eserinde (bkz. s. 15), alzt~rf-i seb 'a hadisine yer vermernesi merak konusudur.

"I EbD Amr ed-Ddni, ahnfi i seb'a ile ilgili baa hadislerini kendisine ula~an senedlerle slraladiktan sonra 'szlzhati~zde icnza edilen bu haber;in (yukanda) zikrettigimiz tarikleri yeterlidir.' demektedir. (Bkz. ed-Ddni, C61ni 'ii 'I-beybn, I, 1 1).

92

Hemen belirtelim ki, yukandaki soruya verilecek cevap, oncelikle genel olarak usiilciilerce tanlmlanan anlamiyla miitevdtir nitelikli hadis var ml yok mu, varsa hangi ~artlarl taqlyan hadislerin miitevdtir say~la- cagl sorusunun cevabl ile yalndan ilgilidir. Cunkii, mutevdtir hadislerin varhgln~ temelden reddedenlere gore ahl-trf-i seb'a hadisinin de miite'vgtir sayllmayacagl iigikdrd~r.~" MMivdtir hadis varllgrnl kabul e- dip hem de qok oldu@nu soyleyenlere gtjre2'3 bu hadisin tev2tiiriinde herhangi bir guphe yoktur.

Temelde mutevlitirin varllgini kabul etrnekle birlikte, gerqekte bunun yok denecek kadar az oldu)&nu2" veya Iiifzl anlamda hi$ bulun- mad~gmi"~ savunanlara gore ise konumuz hadisi bunlar arasinda yer almamaktadlr. Bu durum, mutevdtir hadis var11ii;lnl kabul edenlerin, bu tiir hadislerin 'taglmasl gereken genel ~artlar konusunda aynl fikirde ol- salar bile ayrlntllardaki ihtildfm, teviitiiriin tesbitindeki n i s b i ~ i f i ~ * ~ bir sonucudur. Dolayislyla haberi verenlerin saylsl, buliig, 1slgm ve adiilet gibi ihtillifl~ ~ar t lar ln '~~ deggkenligi, vanlacak sonucu da etkileyecektii.

Burada, arqtuma konusu yaptlg~rmz hadisin rnutev6tir oldu@ iddiasinl ele almadan once, ilk balgta bir hadis ~st l lah gibi goziiken fakat bnu's-~aldh'ln meghtir hadisin bir tiirii saylp usiilculere malettigi rniitev6tir k a ~ a r m n i n ~ ~ ~ , klasik us61 kaynaklannda geCen yaygln ve yer- legik tanlminl hatlrlatmakta fayda goriiyoruz.

"' Suyilti'nin belirttigine gore Ebii Ubeyd Kdsim b. Selidm, ibn Hibbdn ve el-Hbim? miitevdtir hadis varll$jni reddetmektedir. (Bkz. el-Erjiye, 11, 104). Ancak ne gariptir ki, bilindigi kadanyla, ahruf-i seb'a hadisinin miitevdtir oldu@ iddiaslnln nisbet edildigi ilk dlim de bu zatt~r. Bu durumda ya EbQ Ubeyd'e dayandlnlan bu iddia yanlig veya Suyilti'nin sozii hatalid~r.

2" Ibn Hacer, bu goriigtedir. (Bkz. NiizJzetii3~-nazal; s. 19). "4 lbnii's-Saldh ve Nevevi bu gijriigii benimsemigtir. (Bkz. Ulfinzii'l-hadis, s. 135; ibn

Hacer, a.g.e., s. 18; el-Kettdni, Naznzii 'I-~niiteiz&sir, s. 11). "' Bkz., Kirbagoglu, Hadis Metodolojisi, s. 108.

Koqkuzu, a.g.e., s. 60. Koqkuzu bu gijriigiinii ibn Kesir, ibn Hacer ve Tdhir el- Cezdiri'nin sozleriyle temellendirir. (Bkz. a.g.e., a. y.). Kettdni de tevritiir olgu- sundaki nisbilige omekler vererek dikkat qeker. (Bkz., age . , s. 10-1 1).

"' Bu ihtildfli ~artlar ve degerlendirmeleri konusunda bkz. Ali Osman Koqkum, a.g.e., S. 63-64; Ali Toksan, Delil Olnla Yo~ziiizde~z Siin~zet, s. 166-167.

'" Ibnii's-~aldh, a.g.e., s. 135. Miitevdtir kavraml, hadisqilerden qok fikthqi ve keldm- cilann ilgi alanlna girmig ve haberleri yaygnl~k (guyil') derecesine gore onceleri miitevdtir ve dhdd, sonralan ise miitevdtir, meghlir ve dhdd geklinde taksim etmeleri sonucu ortaya ~lkmlg, bu nedenle de bu kavramin tanirmnda onlann goriigleri esas allnarak belirleyici olmugtur. (Bkz Koqkuzu, a.g.e., s. 55,58,59).

93

tevcitir haber, yalaiz iizere bir-leqnzeleri aklerl ve rideten (orfeerz) nziimkiirz olnzayacak kadar qok ki~nserzirz, serzedirz lzer tabakaszrzda aytzz v q a dalza fazla sayzdaki toplulzrktarz ~zaklettikleri gortne ve isitmeye dayalr haberdir. " "'

B a z ~ tan~mlarda 'aklerz ve Bdeteiz imkdrzszzlzk' ifadesi aynlarak, sadece 'aklen ', bazllamda ise sadece 'ddeteiz ' imkdns~zl~k tribiri yer almaktadir ki230, bizce bu aylrlm sonuq aq~srndan qok onemlidir. Aynca 'seizedin lzer tabakaszrzda' ifadesi, hadis tarihindeki fiili durum dikkate alrnarak genellikle 'seizedirz bagzrzda, soiztlrzda ve 01-tasuzdaki r6viler topltrlu@~' diye aqlklanm~, merhum kmirli'nin tan~mrnda ise 'ilk i i ~ nesil(7itrriln-i - seldse) ' olarak be~irlenrnigtir.~~'

h a d esasl~ bu nzt~tlak (I6f.q nziitevdtir tan~mrnda kalabal~k bir rdvi toplulzt&aztm btrhaznzasr (cem I - i gaJ4 burzlai-zerz yala~z iizel-e birle~melerirzin aklelz ve cideten ~ I I Z ~ ~ ~ ~ Z S I Z I Z ~ Z , Izer tabakadaki toplttlu@uz bir- iirzceki tabakadakiler- gibi olnzasl ve haber- korzzaurzzln gor-nze veya d~r)/maya dayaizmasz diye, ilk uqu maddi (yani senedle ilgili), sonuncusu ise manevi (yani metinle ilgili) olmak uzere dort temel unsur vard~r. Bu unsurlara gore alzp-trf-i seb 'a hadisi haklunda, bilgi teorisi apslndan Sun- lan soyleyebiliriz:

1. Kalabahk bir toplulu~un bulunmas~. Tesbitlere gore bu hadisin ilk' (Sahribe) tabakas~ndaki dvilerinin sayisi 26, ikinci (Tsibifin) tabakada 35, iiqiincii tabakada (Tiibifin ve Etbd') daha fazlad~r. Bu sayl- lardaki kalabal~klann tevdtiir iqin yeterli olup olmayacag~ onceliMe sa- yilanna yani niceliklerine bag11 ise de onlar~n dinleyende kesin bilgi rneydana getirip getiremeyecek vaslflann~n yani niteliklerinin de bu bilginin olugmas~ndaki k a k s l inkdr edilemez. Hatta bu nedenle miiteviitiri, 'dogj.1~ soyledigi zarl^li-i olarak bilirzeiz liilluelerirz naklettigi kabei-' diye tanimlayan rn~haddislerin'~' bu tan~minda one q~kan unsur, sayl(nice1ik)dan qok kesin bilgi meydana getirebilecek nakilcilerin nite-

229 Hatib, el-KiJb-ve, s. 16; ibnu's-sal~h, a.g.e., s. 135; ibn Hacer,a.g.e., s. 15-17; B a ~ a - ran-Sonrnez, Hadis Usfilu ve Tarihi, s. 102-13; Aydlnll, a.g.e., s. 120.

230 ' Ibn Hacer, a.g.e., s. 11; Sehsvi, a g e . , 111, 37; Leknevi, Zafru'l-erndni, s. 30; Bkz. izrnirli, Ye~ri jlril-i Kelbnz, s. 16; Ahlned Nairn, Tecrid Mnknddii~~esi, s. 102; Koqyi- git, a.g.e., s. 16; U a r , Hadis Tet-iiiller-i Siirlugii, s. 306.

231 ' Imirli, a.g.e. a. yer. '" ibnu's-Salsh, a g e . , s. 135; Nevevi, et-Taab.ib, s. 41; Irciki, el-Tebs~ra, 11, 275;

Suyiiti, Tedribii 'r.-r6vi, 11, 176; Kettsni, a.g.e., s. 10. 94

likleridir. Aslinda bize gore, gene1 miiteviitir tammlar~nda bilgiyi nakle- denlerin mikdar~nda muayyen bir say1 belirtilmeden qokltlk ifadesiyle yetinilmesinin altmda, rlvilerin qoklu@ yanlnda bazan da onlann niteliklerinin belirleyici etkisi bulunabilecegi mant~g~ yatmaktad~r.233

.O halde, teviitiiriin meydana gelmesi, her zaman rlvilerin qoklu- @na degil, bazan bundan daha qok onlam dinyahliik? ve ilmilzihni 0-

zelliklerine b a g l ~ d ~ . Bagka bir deyigle tevltiir, bazan nicelikten fazla ni- teligin belirleyici rol oynad~@ bir 01~udur.'~~ Nitekim Hanefile'r'in anla- ylglna gore tevltiirii meydana getiren etkenlerden biri de rlvilerin adl- letleridir.'35 Bu nedenle Sehiivi, Ali el-Kdr? ve Emir es-Sanclni gibi bazl dlimler, tevltiiriin olugmasinda rlvllerin s~fatlanrm (niteliklerinin) zat- lan (nicelikleri) yerine geqebilecegini, gerqekte 6deten inzk6nszzIz~m herhangi bir vasfi miilahaza dikkate al~nrnaks~zln say1 qoklu@ ile meydana gelebilecegi gibi, bunun yan~nda vasfi miilahaza ile de olugabile- cegini savunurlar. Hatta daha da ileri giderek tevdtiirde aslolanln aded

"3 Mesell TBhir el-Cezdifi, tevltiiriin gerqeklegmesi iqin yeteri kadar isnad bulunma- disnda, hadisi miitevdtir derecesine qtkrnasini saglamak iqin rdvilerin duru~nlan gibi karineleri aragtirmak gerektigini, hadisin mutevdtir seviyesine qikrnasini gerektiren kafineler-bulunursa miitevdtir; nziisteJz veya me;;h~ir derecesine inmesini gerektiren karineler bulunursa miistefiz veya meghiir diizeyine inecegini belirtir. (Bkz. Cezdiri, Tevcilrii iz-12azal; s. 49).

"' ibn Hacer'in, 'miitevdtir hadis neredeyse hiq yoktur' diyen Ibnii's-Sallh'in gorii- gunu ele~tirirken 'Bu iddia, tariklerin qoklu&nu, ricdlin ddeten yalan uzere ittifak etinelerini iinkansiz lulan ha1 ve sifatlanni bilmemelerinden dogmugtur' (bkz., a.g.e., s. 19) sozii, buna igaret etmektedir. Sehdvi, Ibn Hacer'in bu soziiniin 'teviitiirde haber verenlerin sifatlannin hiqbir rolii yoktur' soziiyle qeligtigi gerekqesiyle tenkid edildigini belirterek gu aqiklamayi yapmaktadlr: 'Bu, sayginllklan sebebiyle bir tabaka ehlinden uq kiginin, bunlardan daha az saygin b a ~ k a bir ta-

oer ta- bakadan ancak on kiginin, ad1 olmayan ve fisk vb. davraniglanyia iinlii bir di; baka ehlinden daha fazla saylda bir toplulu&n ddeten yalan uzere birlegmelerinin imkansizligi ile mukayyed izafi bir durumdur.' (Bkz. Sehlvi, Fetlzii'l-nz~lfjis. 111, 43). T a i r el-Cezifi de, 'Miitevdtirin isnadi araghnlmaz' soziiniin, 'bu isnadin rdvilen ve onlarin sifatlan, 2hdd hadislerdeki gibi aragtirilmaz' manaslna geldigini, yoksa rlvilerin sayisinin kasitli veya kasitstz yalan iizere ittifaklanni engelleyecek bir qokluga ula~ip ulagmadisni, eger ulagmamigsa bu eksikligi giderecek bagka ka- finelerin bulunup bulunmadigini aragtirmanin bu prensibe aykin olrnadig~ni belirtir. (Bkz. a.g.e., s. 49).

'35 Hanefiler'in inutevdtir hadis anlayqi iqin bkz. 6na1, 1nza17z Ebil HallljCe 5ziiz Hadis A~rlayy~. s. 129-130.

95

lik) ve adilet (Izitelik) degl, ilz2le (2deteiz imki~uzzlzk) ve @de (kesin bilgi) oldu@nu be~irtirler.'~~

0 halde, en dam goriige gore belli bir say1 garti aranmayan bu qoklu@n, kabul edilebilir hiqbir ciddi ve geqerli delili bulunmayan gah- sf miilahazalara dayali bazi rakamlarla s i n l r l a n d u ~ l m a s ~ ~ ~ ~ tan~min ozii- ne a y l n d ~ r . Boyle bir slnlrlamaya yonelik goriigleri geqersiz (aMliin fzside) sayan Leknevi, teviitiirde say1 $art1 bulunrnayip kesin bilginin meydana gelmesinin esas oldu@, dolayisiyla eger biiyiik bir kalabahk11ii;m riviiyeti kesin bilgi meydana getiremiyorsa bunun miiteviitir sayilamayaca~i, buna kargilk kiiqiik bir t o p l u l u ~ n zarur? bilgi olugturan riviiyetinin ise kesinlikle miiteviitir oldu@ goriigiinii ger- q e k ~ i bulur ve bir grup muhaddisin de bunu benimsedigini s ~ ~ l e r . * ~ ~

Diii;er taraftan 'tevritiil- iqin isnad arannzaz. Dolayzszyla nziitevritir hadis jsnad Ilmi 'nin, daha gen i~ ifadeyle Hadis Usirlii flnzi 'ni74 konusu degildir ' gerekqesiyle, herbiri, riivileri cerh-tacdile iiibi tutulabilecek birer isnadla gelen riviiyetlerin miiteviitir olamayacag~ iddiasi da tartigma- ya aqdstlr. Ciinkii, kanaatimizce teviitiir iqin isnad aranmamasi, tev2tur- de isnad oltnaz ya da isnadz hadis nzutev2tir olmaz anlamlnda degil, te- vritur iqin isnadrn dolayzszyla rivilerin cerh-ta 'dil apsrrzdan durumla- nnriz ara.ytrrilnzasz gereknez ' anlamndahr. Aksi halde, biitiin miiteviitir tammlarinda ilk ortak unsur olarak yer alan sened, yani riivilerin qoklu- @ gartr anlamslz hatta qeli~ki olurdu. Nitekim fbn Hacer, 1snad il- rni'nde rgvilerin sifati (adiilet ve zabt) ve kulland~klan edii ldfizlan ba- l m n d a n bir hadisin sahih olup olmadigin~n incelendigini halbuki miiteviitirin bu ilmin kapsam~na girmedigini ve riciilini aragtmaya gerek bulunmadi&ni

'36 Sehdvi, a.g.e., 111, 37; Ali e l - W , $er/zzl Nii/2be, s. 171-172; Emir es-San'dni, a.g.e., 11, 403-404. San'dni burada, tevdtiirde belirleyici olanln yakin ifade edecek kadar bir meblag oldu@nu, herhangi bir say1 ile yakin meydana geliyorsa, say1 Sart~nm tamamlanm~ sayildlgln~ soyler. Sehdvi de benzer bir yakla~lmla Zdeten imkanslz- Jig1 esas alarak rdvilerdeki iistiin niteiiklerin say1 yerine ge~ebilece$jni, hatta ondan da onemli olabilecegini belirtir.

237 Ibn Hacer, a.g.e., s. 15; Ahmed Naim, a.g.e., a. yer; Qrbagoglu, Hadis Metodolo- jisi, s. 97-98. Hiqbir miitevdtir hadis tanimlnda telaffuz edilmeyen fakat tantmn a- qlllrmnl yaparak yorumlayan ban glimlerin slrf bu kabul gormeyen sln~rlandlma gayretlerini esas allp bir hadisin miitevdtir 6iup olrnadlg~na karar vermeyi isabetli .

bulmuyoruz. z8 Leknevf, Zaj'i-u 'I-enzci~zi,, s. 34; Kettdni, a.g.e., s. 10. '39 1bn Hacer, Niizhetii'n-nazar, s. 18.

96

AHRUFU'S-SEB'A HAD~SCER~N~N TAHR/(; VE TAHL~L~

Biitiin bunlar dikkate almdl~nda, yaz;l~ kaynaklara intikaline kadar ahruf-i seb 'a hadisini riviiyet edenlerin gerek ilk iiq tabakadaki saylsal dasllrm gerekse -rical kaynaklanndan anlq11dlij;l kadanyla- dini ve ilmi huviyetlerinin, normalde yalan uzere ittifak etmeyecekleri nokta- slnda verdigi giiven, hadisin miiteviitirligini pekigtiren onernli bir etken o l d u ~ u dugiinuyoruz.

2. Yalan iizere birle~me irnk9nslzhB. Burada miiteviitir tam- .

mlndaki aklen ve bdeten imkZnszzlzk gart~ ile ilgili bir diigiincemizi dikkate sunmak istiyoruz. Bize gore bu tan~mdaki aklen imkbnszzlzk degil, Zdeten imkZnszzllk tiibirinin esas alinmas~; bdeten imkiins~zl~@n dafiili ( pratik) bahmdan degil, .o$ (normal bakzmdan) imkiins~zl~k anlamina a l m a s ~ gerekir.240 Ciinkii bdeten imkiins~zhk, akli vefiili imkiinslzlr&. gerektirmezz41 ama akli vefiili imkiiis~zl~k Zdeten imkdns~zllg~ gerekti- rir. Bagka bir deyigle akli vefilli imkiins~zllk bir bahma yoMu@ gerek- tirir ki, bu durumda temelde herhangi bir tevdtiir olgusundan kahsetrnek miimkiin degildir. Dolay~s~yla yalan iizere birleame imkZnszzlz~z gartl, ilk iiq neslin yagadlg devrin son derece zor, h s ~ t l l ve ilkel ulaglm ve i- letigim gartlan goz oniine a11ndlBnda ancak 2deten irnkiins~z olabilir.

Ciinkii, ozellikle fetih hareketleri sonucunda hizl~ ve y o m bir siyasi ve sosyo-kiiltiirel hareketliligin goriildiim bir donemde yagayan bu ilk iiq neslin, olugturulan ilim merkezlerine yaptlklan yawn seyahat- ler sebebiyle, sahbbe istisna edilse bile, digerlerinin yalan iizere birlegmelerinin aklen veyafiilen imkiins~z oldu@ soylenemez. Bu durumda, kalabalzk bt'r toplultr&n yalan iizel-e bil-le~melednin aklen, (tabii ki evleviyetle aklen ve Zdeten) imkZnszzlz~znz esas alan tan~mlara gore herhangi bir teviitiirden soz etmek mumkiin goziikmemektedir.

Buna karg~lik, o donemde c;ok sayida riivlnin Isliim co@afyas~rm birbirinden uzak iilkelerine dagllrmg halde yagamalar~ ve irddi veya gayr-i iriid'i yalan iizere birlegmelerinin, ulag~m ve iletigim gartlari ve kigilik ozellikleri gibi fiili durumlar dikkate almdlgnda izorntal balumdan imkiinsiz say~lmas~, bize gore daha makul bir diigiincedir. Nitekim Ha- nefiler'e gore, riivile; araslnda iletigime imkiin tammayan uzaM~k etke-

240 Sayin fbrahim Ciinan, Yeili Uslil-i Hadis ad~yla Tiirkqe'ye ~evirdigi Tehznevi'nin Kal~iid fi Usirli '1-hadis ad11 kitablndaki miiteviitir hadis ta- nlmmda, "rideten imkanszzllk" kar~~ll&nda "nor~nal intkanslzlzk" ifadesini apkqa kullanmasinl bu apdan isabetli bulmaktay~z. (Bkz. a.g.e., s. 35).

241 Ali el-Kiir?, $erhu Niihbeti 'l-fiker, s. 17 1 . 97

K I R ~ R T ILMI ve PROBLEMLER~

lan iizere birlegme irnkdnsizli~~nin sebeplerinden biridir.242 Dola- yisiyla, idetelz imkdnsizli@ esas alan tanimlara gore alzrtrf-i seb 'a hadisinin bu garti tag~digi kanaatindeyiz.

3. Kalabal~M~@n her tabakada en anndan eyit olmasl. Yuka- nda belirtildigi gibi sahdbe tabakasinda 26, tdbiOn tabakasrnda 35, ve di5;;er tabakada daha fazla k i ~ i tarafindan riviiyet edilen bu hadis, senedin her tabakasinda artan bir rdvi sayisina sahiptir.

4. Haberin gorme veya i~itmeye dayali olmas~. Konu edindigi- miz hadisin, metinle ilgili gtiriilnzu~ veya dt~ytllnzzly olma gartina uygun bir muhteva tag~digi aqiktir.

Yukartda aqiklamaya qaligti5;;im1z esaslar ve gerekqeler qerqevesinde alzrzlf-i seb 'a hadisinin bizde kesin bilgi meydana getirdigini, dolay~siyla miitevitir o l d u o ~ u soylesek bile bu, senedle ilgili maddi un- surlann gerqeklegmesinde tamamen gekli bir anlayigi esas alan tevtitiiru '1-isnad kabilinden bir tanlma gore yapllacak degerlendinne ile meseld, sadece, bu tanimda geqen kalabalikligin en az yirmi olmasini yeterli goren ve bu sayidaki insanin yalan iizere ittifak edemeyecekleri- ni aklen, rideten veya aklen ve iidetelz irnkgnslz kabul edenlerle sinlrll iza$ (goreceli, subjektif) bir kabulden oteye geqmeyecektir. Bu deger- lendirmelerin nisbEligi (subjektivite) sebebiyleZ4' bir miiellifin miitevdtir hadislerle ilgili eserinde yer alan bir hadis, bir bagkaslna gore sahih dahi kabul edilmeyip zayif ~ a ~ l l a b i l m e k t e d i r . ~

Bu nedenle biz, bagka bir yaklagimdan yola q~karak alzr-tlf-i seb 'a hadisinin miitevdtir oldu@nu soylemenin daha d o m oldu@nu diigii- niiyoruz. $oyle ki;

Bir haberin iniiteviitir olmasi yalnizca isnad yoluyla anlagilmaz. Nitekim, bagta Hz. Peygamber'in niibiiweti ve Kur'dn'm niiziil sureci olmak iizere ezan, kaamet, namaz vakitleri, rekatlari, Ihnigi, bayram namazlari, haccin yapil~gi ve oruq gibi pek qok uygulamall konulara dair

"' Bkz. Unal, a.g.e., s. 129. 243 Ko~kuzu, a.g.e., s. 60. 241 Meseli Suflti, 'biz hadis~ilere gore, sahibeden on kiginin rivgyet ettigi her

hadis miitevitir' diyerek el-Ez/za^l-tl 'I-nlzrte~rdsir-a ad11 eserindeki hadisleri buna gore seqmi~tir. (Bkz. el-Eihriix 'I-n~iitenrisira, s. 3; Kettbni, a.g.e., s. 10-1 1. Ayrica bu konudaki omekler i ~ i n bkz. K~rbagoglu, age . , s. 105).

98

bilgileri aktaran haberler, dhdd kabilinden birer haber olmakla birlikte, bu haberlerde anlatilanlar Hz. Peygamber'den itibaren aslrlar boyu her nesilde biiyiik topluluklar vasitas~yla, uygulanarak tevariis yoluyla biz- lere ulagmigtlr. Yani bu' konulardaki tevritiir, nasil ki habere degil onun medlijliine yani amele/uygulamaya dayanmakta, bagka bir deyigle 'anze- li/irsi tevhtiir' olmakta ise ahrzlf-i seb'a hadisinin miitevdtir olugu da senedlerinin qokluguna ragmen bu senedlerle ilgili tartigilabilir (izafi, nisbi) maddi (gekli, forrnel) unsurlara degil, Hz. Peygamber'den itibaren aslrlar boyu diinyanln dort bir kogesindeki her nesilden binlerce, belki onbinlerce ki~inin muhtelif kirdatlerle Kur'dn'i bu hadisin muhtevas~ geregnce ogenip ezberleyerek ve okuyup ogeterek bize ulagt~rmas~na yani a~?eli/ii.si tevhtiire dayanmaktad~r kiZ4*, tartlgmadan uzak boyle bir teviitiire gerqek tevhtiir diyenler de ~ a r d l r . ' ~ ~

C. $ia ve Miistegriklerin Goriigii ~miimiyye Sias~, bu hadisin deg l nziitevhtir-, sahil~ oldu@nu bile

kabul etmemektedir.'47 Konuyu Tabed'deki bazi rivriyetler qerqevesinde ele alan Sii miifessir Ebu'l-Kasim el-Hiii, oncelikle Sia'nin hadis anla- ylg~ yani Ehl-i beyt kanaliyla gelmeyen veya bu kanaldan desteklenme- yen rivriyetlerin reddi doiiyultusunda, Elzl-i siilzrzet yoluyla nakledilen bu hadisi de gu sozlerle reddetmektedir. "Kur '617 ' L I Z yedi h a 4 iizere iziizz2- liiiliiiz aslz yoktzir. Bzitza delalet edelz rivhyetlere itibar edilrtzemelidir. Hele "iki shdzk ki.yi"rzirz (aleylzir?zesselhnz) lzadisleri burzlar-in yalarz ol- dzr@ola, Kzir 'rin 'nl sadece bir Iza4iizei-e geldigirze ve ilztilhjlamz Idviler yiiziinden ortajja qzktz&r7a delalet ettikte~z sorzl-a biitiirz bu riv2yetlerilz ahlnzasl gerekir.

245 Kiriatlann tevitiirii konusunda bkz. Karaqarn, Kur 'an-r Kerfin 'in Niiztlii ve Krl-aati, s. 281-285.

246 Kirbagoglu, a g e . , s. 98. 247 BU konuda Sia iqinde Irnirniyye'den veya el-Hfii'den farkl~ diigiinenler de

vardlr. Meselii Eb6 Abdillah ez-Zencini Til-flzu'I-Kzo-'arr'lnda bunlardan bahsetmekte ve kendisi de bir ~ i i olrnas~na ragmen alzr~!fLi seb 'a hadisini kabul ettigi anlag~lmaktadir. Bkz. Zencini, a.g.e., s. 15'den naklen $Chin, a.g.e., s. 19. ( 8 no'lu dipnot).

""lhin, Krlr Tnril~inde Yedi Ha~fMeselesi, (Muellifin Tcirillll 'I-fiu-'an ad11 ese- rinden tercume eden Tayyar Altlkulaq), D.I.B.D., c. XII, sy. 1 , s. 20-22, Ankara, 1973. Bu temel gerekcenin yanlnda ZurHre b. A'yun'un el-Blk~r'dan naklettigi "Kur'an. birdir. Bir olan Allah katlndan indirilrni~tir. ihtillfiar rlviler yiizunden qlkm~~tlr." sozu ve halk arasinda dolavan 'Kur'an, yedi harf uzere inmiqtir' rivC

99

1mamiyyeYnin bu tutumu ancak kendi hadis anlaylglannin iq bii- tiinliigii aqlsmdan tutarl~ gorulebilir.249 Yoksa, onlarca sahribi, tribii ve digerlerinin miisned rivgyetlerini reddedip iki sddzk kiginin sozlerini kabul etmenin, $iaYmn 'inzamlann giinahszzlz& (ma 'stmijyet) ' ilkesinden bagka bir izahi olamaz.

Bu konuda, ozellikle garkiyatqilar tarafindan oryantalizmin manevi babasi, tartlgllmaz iistadl ve dehasl sayllan, Arap dili ve edebiyatlm da qok iyi bildig kabul edilen Ignaz ~oldziher*'~, Yusuf el-Belevi'nin Elif-Bti kitab~na dayanarak ahruf-i seb 'a hadisinin miisned degil, giiz oldu@nu iddia eder ve bu iddiaslm Ebli Ubeyd'e isnad ederq2" Halbuki aynl kitapta miiellif, 'Kur 'tin yedi half iizere indirilmi~tir;. ondan kola- yznzza geleni okuyztntcz ' hadisini Ebli ijbeyd'in sahih kabul ettigini soy- ledikten sonra bu yedi harfi, hel61, Izar-am, emir-, nehiy, oncekilerin ve sonradan olacaklarzn haberi ile darb-z meseller olmak iizere, anlama yonelik yedi temel konuya indirgeyen bagka bir riviiyet hakkinda Ebli Ubeyd'in, "Bu hadiste kasdedilen gey nedir, bilemiyoruz. Ciirzkii o, $62- dzr, miisned degildir" geklindeki degerlendirmesine yer vermig, Goldziher de konuyla ilgili goriigiinii bu degerlendirmenin son k~smina dayandirmak suretiyle yanilmlgtlr.

Yine Goldziher, "Halge Omer, rahnzet &yeti azap, azap 6yeti de ralzrnet yapzlnzadzkqa Kzrr 'tin ' z i z Izepsinin do& (veya kif i ve gtii) oldu- &rza karar verdi" diyerek birqok merE tarikten gelen "Yti Omer!, Kza-'6n'zn hepsi dojjrudur. Yeter ki, raIznzeti map, azabz da rahnzet yapma. (hagka bir riv&yette "hepsi gtifi ve hiifidir '7 hadisini Hz. Omer'e isnad edip nzevktj'gostennekle, luriiat farkllllklannln kigilerin gahsi ter- cihleri sonucunda ortaya pktlii;~252 ve k~riiatte Kur'rinyin asli ldfizlar~na

yetinin yalan oldugunu soyleyen es-Sldlk'ln "0, bir olan Allah katlndan bir harf iizere inmigtir." Sozii ile ehl-i siinnete ait rivsyetlerde varoldugunu iddia ettikleri ba~ka gerekqeler de ileri siirerler. (Bkz. a.g.e., a. y.)

249 $iaYnln hadis anlayl$l hakklnda genig bilgi iqin bkz. Sof%o$lu, $in-i Inzdmiye 'nin Hadis Anlayyz, Milletlerarasl Tarihte ve Giinumiizde Siilik Sempozyumu (13-15 Subat 1993, Istanbul), s. 258-305; $ia 'nzn Hadis AII- layyz, Hareket Dergisi, s. 20-26; Hadis Telzkidi Yoniinde~z "el-KciJi" ~ z e - rine Bii- Iizceleme, s. 92, 100.

'jO Hatiboglu, "Goldziher" md. DIA, XIV, 103. 25' Goidziher, Mezdbibii 't-tefsiri 'I-isldmi (qev. Abdiilhalim en-Neccbr),.~. 54. 252 Golziher, vahiy veya ilham iiriinii oiarak kabul edilen hiqbir kitab~n, ilk do-

neminde Kur'an metni kadar kaygan ve subiitiyeti konusunda tartl$mah bir goriiniim arzetmedigini soyler ve bu durumu ilk donemde Kur'an k~raati

I00

RHRUFU'S-SEB'R HAD~SLER~N~N TRHR~< VE TRHc~L~

bag11 kalmak gerekmedigi iddiasrn~~~' temellendirmeye qahgmlgtlr. Bu .

durum, aynl zamanda mustegriklerin 1slrimi kaynaklan okuyup anlama ve degerlendirmedeki genel tav~rlann~, -kas~th veya kas~ts~z- yapabile- cekleri bariz hatalan, dolayls~yla ilrihiyat konular~ ile ilgili yaklag~mla- nnln daima ihtiyatla kargilanmasi gerektigini gosteren somut bir ornek- tir. *

IV. GENEL DEGERLENDIRME ve SONUC

Bir h s m ~ vahiy kcitibi, hcifiz ve a linzlkciri ' diizeyinde Kur'rin'la ilgili otuza yakln meghur sahribi tarafindan rivriyet edilen ahruf-i sebla hadisi, giderek yaygnlagan onlarca tarikleriyle, bilinen ilk yaz111 hadis kaynaklanndan itibaren farkl~ tiir ve muhtevadaki Islrim? edebiyat iqe- risinde yaygn biqimde yer almaktadlr. fisaca veya viiriid sebebi ve keyfiyetini anlatan olaylarla qevrili birer rivriyet yumag halinde nakledilen bu hadisin senedleri tek tek incelendiginde buyiik bir hsmnm, farkl~ derecelerde de olsa sahih hadis gartlmm tagid@ goriilmektedir. Hadisin butiin rivriyetlerinde "Kur 'Ln, yedi harf &ere indirildi" k~smi, lrifii miigtereklig de iqine alan ortak payda durumundadlr.

Yedi har- bizatihi Kur'5n3m okunugu yani telriffim ile ilgili bir ruhsatt~r ve bu yonuyle Kzrciaf ilnzi'nin temeli ve konusudur. Bu ruhsatln temel amacl, lehqe farkl~lklanndan dogan okunug zorlu@nu gi- dermek suretiyle Kur'rin'~ kolayca okuyup ezberlemek ve getirdig ilrih? mesajin h~zla yayllmasm~ saglamakt~r. Niibiivvet donemi Arap toplumunun sosyo-kiiltiirel seviyesi ozelinde Hz. Peygamber'in blitiin um- metine duydu@ gefkrit ve merhametin sembolik bir yanslmasl olan bu ruhsatm kaynagt vahiy, qerqevesi de yedi har-ir.

Her biri Allah katmdan gelen ve bizatihi Kur'rin olan, dolay~s~yla onun butiin ozelliklerini t q ~ y a n yedi ha$ kaynakl~ okuyug farkl~liklan, anlam ve hiikiim baklmmdan birbiriyle uyurnlu olup aralknda bir qe-

konusunda hakim ve genel bir gahsi hiirriyetin sonucu olarak goriir. (Bkz. Goldziher, a.g:e., s. 4,48).

253 Goldziher, a.be., s. 49 vd; Goldziher, bu iddiasma, ilk dijnemlerde k l la - nilan h a p yazislnln harf karakteri(gek1i)nden yoksun, noktasiz ye hare- kesiz olmasini gerekqe gosterir. (Bkz. Gorgiin, Goldziher md. (Goldziher'in Metodu), DIA, XIV, s. 108).

.

101

r. h n Kuteybe'nin deyimiyle bunlar aykrrzlzk(zltlzk) degil, ay?-zlzk(~e~it1ilik) tiiriinden farkl~l~klard~r. '~~

Sahdbeden itibaren say~larl artan topluluklann rivdyetine dayanan alzrtlf-i seb 'a hadisinin tevdtiirii hakklndaki degerlendirmeler, teviitiir anlaylqma gore farklilik arzetmekle birlikte, rivdyeti ger~eklegtirenlerin ozel konum ve kigilikleri ile o donemin fiili durumu dikkate ahndigmda, miiteviitir oldu@nu soylemek mu~nkiin goziikmektedir. Bunun en giiqlu delili de, hadisin medltilii durumundaki k~rdatlerin, yagayan birer sunnet (ameli muteviitir) halinde giinumiize kadar ulaqmas~d~r. Bundan dolay~ ailzelE tevlitiir ile sabit olan bir k~riiatin bilinqli bir qekilde inkdn, Kur'dn'ln subfitunun inkdri anlamlna geleceginden imanla bagdagmaz.

KAYNAKLAR

&k, Nevzat, Sahribe we Hadis Rivriyeti, lzmir, 1981. Abd b. Humeyd, el-kssi, el-~Miis~~ed (nyr. Subhi es-Sdmerrrii-Mahmiid Mubammed es-Sa'idi), Kahire, 140811998. Abdiilfettlh el-Kldi, el-K~rriafl II~ZCII-i'l-~niiste~rikin ve 'I-~iiill~idfi~, Medine, ts. AclBni, ismail b. Muhammed, Keflt 'I-Ira@ ve n~ti=ilii'I-ilbris (n$r. Al~med Kalll~), I-II, Haleb, ts. Ahmed b. Hanbel, Ebii Abdillah, el-~Ifiisrred, I-VI, Beyrut, ts. -el-ild (thk. Vasiyyullah b. Muhammed), I-N, Riyad, 140811988. -4hrned Nairn, Sahi1~-i Brilrtiri ~Mrrhtasar~ Terrid-i Sarih Terce~~tesi tfe $erlri, I-XIII, Ankara, 1981. Ali el-Klri, Ali b. Sultan , rMirkritii yI-tttefiitilz $erlur ~Miylirjti'l-111eshbi11, I-V, Beyrut, ts. -$erllrt Niilzbeti'l-fker- (thk. Muhammed NizSr Temirn-Heysem Nizlr Temi~n), Beyrut, ts. Aydrnll, Hadis Ishlalrlar~ Sozlii@, istanbul, 1987. Azirnibldi, Muhammed Semsiilhakk, Avrrii'l-l~ra'bfid $erlirc Siinen-i Ebi Dcivrid (ngr. Abdumhman Muhammed Osman), XIII, Beyrut, 1979. Blci, Ebu'l-Velid Siileyman b. Halef el-Endeliisi, el-1Vfiintek8 ~erlitc'l-hItnratta', I-VII, 1403- 1983. Bagaran, Selrnan, Hadis Uvfilr? ve Tnrilli (M. Ali S6nmez ile birlikte), Bursa, 1993. Begav?, Hiiseyin b. Mes'iid, Ser-lztt's-siirnre (n$r. Ziiheyr e$-$dvi$-$uayb el-Arnaiid), I-XVI, Beyrut, 1403-1983. -Mesribilr~r's-sii~~~~e (ngr. Yusuf Abdurrahman el-Mar'agli-Muhammed Selim ibrahim Semlra- Cemal Hamdi ez-Zchebi), I-IV, Beyrut, 1.10711987. Bekr?, Ebii Obeyd Abdullah b. Abdilaziz, ~Mz~'cerr~ii 111o^ iisiii'cinre 111in esnldi'l-bilddi ve'l- nlevridt ' (ngr. Mustafa es-Seka) I-IV, Beyrut, 1403. Belev?, Ebu'l-Haccdc YGsuf b. Muhammed, Elif-36, ys., ts. Bcnnl, Allmed Abdurrahman, Fetlzzr'r-rabbrirz? (Biilfig~r 7-e~~iri~iiile birlilire), XXN, Bcyrut. ts . Beyhaki, EbB Bckr Ahmed b. Hiiscyin. es-Sii~~erzii 'I-X-iibrri, I-X. Haydardbid, 1334-1925.

"j" tbn Kuteybe, Te'vilii Mijkili'l-Kzlr'rin, s. 31; Ebil All' el-Hemdlni de (6. 569/1173), muhtelneien ibn Kuteybe'den naklen, aynl ifadeyi h l l a n ~ r . (Bkz. Ebfi S8rne: age., s. 1 I I ).

lo2

-$rrabii 'I-irnrin (n$r. Muhammed Sa'id Zaglfil el-Besyiini), I-VIII, Beyrut, 1410. B e z l r , Ebii Bekr Ahmed b. Amr, el-Miisrted (el-Boltrlt k-zelihrir nt~ Zevid-i ~Wisnedi'l-Beilrir-, (n$r. Mahfizunahman Zeynullah), I-VI, Mls~r, ts. Buhlri, Ebfi Abdillah Muhammed b. Ismail, el-Cirnrirr's-saltilr, I-VIII, istanbul, 198 1. -etTririlru 'I-Kebir, I-M, Beyrut, ts. Cezliri. Tlhir b. Sllih, Tevcilrii'tr-tta:ar ilri LJsCli'l-eser: Beyrut, ts. Cakan,*ismail, Hadis Edebiyatr, istanbul, 1985. Dlni, Ebfi Amr Cri~tri'rt 'I-beyritr f i 'I-kri-riati 's-seb 'il-111e~1tCra (nqr. Kemai Atik), I-II, Ankara, 2000. Dlrekutni, Ali b. Omer. el-ilel, (nyr. MahEzurrahman Zeynullah es-Silefi), I-M, Riyad, 140511985. Demirci, Muhsin, Krtr'ritt Tarilti, istanbul, 1997. Ebii Niiaym, Ahmed b. Abdillah, Hi/yetiiJI-evliyri ye tabalra^tii'I-nsjiyri. I-X, Mlstr, 139411974. EbQ $&me, Abdurrahtnan b. ismail, el-hfiir~idii'l-veck ilri irlCniitt teteaNaliu bi'l-Kitdbi'l-azi; (nyr. Tayyar Alt~kula~), Ankara, 140611 986. Ebu's-$eyh, Ebb Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Enslri, Tabakritii'l-ttruhaddish bi Isbal~arr (nyr. Abdiilgafir Abdiilhakk el-Hiiseyni), I-IV, Beyrut, 1412/1992. Ebii Ubeyd. Kaslln b. Selllm el-Herevi, Garibii'l-Itadis, I-II, Beyrut, 1406-1986. EbQ Ya'll, Ahlned b. .41i, el-Miisrted ( n ~ r . Hiiseyin Seliln Esed). I-XIII. Dlma~k, 140711987. Elbini, Muhammed Ntslruddin Silsiletri'l-eltridisii's-sahilta, I-IV, Riyad, 140811988. Emir, Muhammed b. Ismlil es-San'lni, Tavziltrr'l-efi-rir 11' nrerini Tettkilti'l-enzrir, I-11, Kaliire, 1366. Erul, Biinyamin, Hicri 11. Aslr'dan Giiniimiize intikal Eden Iki Clmi' ve Rivlyet O S I ~ ~ U , (Ba- s~lmamt$ doqentlik takdim qahvmasl, 109 s.) Flkihi, Ebfi Abdullah Muhammed b. ishak, Alrblirtr Illekkeji kadimi'd-deltr- ve ltadisili (n$r. Abdiilmelik b. Abdillah, I-VI, Beyrut, 1414. Fesevi, Ebii Yfisuf Ya'kfib b. Siiflan. Kit2biiJl-Marrife ve'l-tdrili (nqr. Ekrem Ziya el-Umeri, Medine, 1410., I, 358). Goldziher, Ignaz, ~blezribibii't-tefs~ri'l-jslrimti (qev. Abdiilhalim en-Necciir), Kahire, 137411955. Gorgiin, Tahsin, "Goldiilter" lnd. (Goldziher'in Metodu), D ~ A , XIV, 105-11 1, istanbul, 1996. Gormez, Mehmef Siirtrtet ve Hadisin Anlo,~~lt~tasrttda Metodoloji S O I - ~ I I J ~ , Ankara, 1997. Haddld, Muhammed ibn Ali b. Hafef, el-Kevrikibii'd-diirrijye, Mlslr, 1344. Hlkim, Ebii Abdillah Muhammed en-Nisbbiiri, el-Miistedrek ale 2-Salriltajst, I-V (fihristi ile) Hamevi, Ebfi Abdillah Ylkitr b. Abdillah, 1V1tr 'centii'l-biilddn, I-V, Beyrut, 1399-1979. Hamidullah, Muhammed, Kur'ri~~ Tarilti (qev. Salih Tug), istanbul, 1993. Hatib, Ebii Bekr Ahmed b. Ali el-Bagdldi, el-Crinri' li alilriki'r-,dvi ve ridribi's-srimi' (n~r . Mahmfid et-Tahhln), 1-11, Riyad, 140311953. -el-Kifyeji iltlti 'r-rivdye, Medine, ts. -el-Es~trciii'l-rt~irblrer~teji 'I-e~ibrii 'I-ntul~kenie (nqr. izzeddin Ali es-Seyyid), Kahire, 140311984. -1Writ~a;zrlr li evlirinii 'I-cet~t 'i vr '1-tejkik, 1-11, Haydadbld, 137811959. -Triri/tu Bagdrid, 1-XU, Beyrur, ts. Hatiboglu, M. Said, "Go1d;ilter" md. DIA, XIV, 102-105, istanbul, 1996. Hattlbi, Ebit Siiley~nan Hamed b. Muhammed, ~Merili~~tir's-siiirett, I-IV, Beyrut, 140111981 Heysemi, Nureddin Ali b. Ebi Bekr, Mecr~tau'z-ievciid ve ntettbuii 'I-/etviid, I-X, Beyrut, 1967. -1b1eviridii'z-:atrt '611 ilb zevriid jb~t Hibbdti (nyr. Muhammed Abdiirrezzlk Hamza)Beymt, ts. -Bur~yeriiJl-briltis a11 Zevriidi A4iisnerli'l-Hriris (nvr. Hiiseyin Ahmed el-Blkfiri. 1-11, Medinc, 141311993. Humeydi, Ebfi Bckr Abdullah b. ez-Ziibeyr, el-hffisned (nvr. Habibumhman el-A'zami). 1-11, Beyrut, 140911988.

Hiiseyni, ibrahim b. Muhammed b. Hamza, e l - B e n ve'f-fa'rifji esbribi vii,<di'l-hadisi3-$erg I-Il, Beyrut, 140111981. IrBki, Zeyniiddin Abdumhim, ei-Tebsrra ve't-tezkira. 1-111, Beyrut, ts. Itr, Hasan Ziyiiiddin, el-Altrufii's-seb'a ve ntertziletii'l-Ktrriati nrinha, Beyrut, 140911988. ibn Abdilber, EbD Omer Yiisuf en-Nerneri, el-Terizhid limb 3'1-Muvatta' mirte'l-nierirti ve'l- esrinid (nqr. Mustafa Ahmed Alevi-Muhammed AbdiiUcldir el-Bekri), I-XXLI, Magrib, 1387. -Crimitr'l-beyrini'l-ilmi ve fadlilt, Kahire, 140211982. ibn Ebi DLviid, Ebii Bekr Abdullah, Kifribii 'I-ntesriftif; Beyrut, 140511985 ibn Ebi Hltim, Ebii Muhammed Abdurrahman er-Rhi, el-Cerft ve't-ta'dil (ngr. Abdurrahman el-Muallimi), ELX, Beyrut, 137111952. ibn Ebi geybe, Ebii Bekr Abdullah b. Muhammed, el-Musanrref (n$r. Sa'id b. Muhammed el- Lehhim), l-VIII, Beyrut, 1409. ibn Hacer, Ebu'f-Fad1 Ahmed b. Ali el-Askallni, -FeflzuJl-brirt $erltu Sahihi'l-Btrltririi I-VIII, Beyrut, 140211982. -el-Meirilibii 'I-riliye bi revriidi '1-mesrirtidi 's-senrrirtiye (ngr. Habiburrahman el-A'zami), EN, ys., -Niidzeiii'i~-nazar $erltu Nuhbeti'1;fiker (ngr. ishak M z ) , kmliliyye (Mls~r), 140811988. . -Lisrinii'l-Mkrin, I-VII, Beyrut, 139011971. -el-hbeji teniyizi 's-sahlibe, I-N, Beyrut, 13-8 L 11910. -TeItzibd't-Tehzib, I-XII, Haydaribid, 132511907. ibn Hazm, Ebii Muhammed Ali b. Ahmed, el-iltkrintfi usirli'l-ahEm, I-VIII, Beyrut, 140311983. -el-Alrrltallri bi'l-ciscir, I-XI, Beyrut, ts. ibn Hibbln, Ebii Hitirn Muhammed, esSaiziiz (n~r . Kemal Yiisuf el-Hiit);I-E, Beyrut, 140711 987. -esSikrif, I-E, Haydarribdd, 139311973.

ibn Kesir, Ebu'l-Fidl ismail, Tefsfrul-Kur 'rini'l-azim, I-N, Beyrut, 1401. ibn Kuteybe, Ebii Muhammed Abdullah b. Miislim, Te'vilii nlii~kili~l-Kur'rin (ngr. es~Seyyid Ahmed sakr), Beyrut, 140111981. ibn MLkB11, Ebii Nasr Ali'b. Hibefillah, el-iknriil ref'i'l-irtiydb ani'l-mu'telifve'l-nttthteliffi?- esmli ve'l-hunb veal-ensrib (n$r. Habiburrahrnan el-A'zami). Havdarribld. 138111962. .. - ibn MencBye, Ebii Bekr Ahmed b. Ali, Ricrilii Sahilt-i Miisli~n (ngr. Abdullah el-Leysi), I-11, Beyrut, 140711987. ibn Sa'd, Muhammed b. Sa'd, et-Tabakritii 'I-!iiibrri, I-X, Beyrut, ts. bnii'l-Cezeri, Muhammed b. Muhammed. en-Ne~rJ'l-Ktr&tiriI-qr (n~r. Ali Muhammed ed- Debbi, EII, Misir, ts.

bnii'l- sir, el-Miibirek b. Muhammed, en-NiirriyeyPjigarfbi'l-itadis, I-V, Beyrut, ts. ibnii'n-Nedim, el-FiItrisf, Beyrut, 139811978. ibnii's-sallh, Ebii Omer Osman b. Abdimhman, Ulrimii'l-hndis, Kahiie, ts. i~bii i , ibn Hayr eg-Seccir, Felrrese (n$r. ibrahim el-Ebylri), Kahire, 141011989. hrnirli, ismail Hakkl, Yeni jlm-i ~elrinz, Ankara, 1981. Karaqam, kmail, Kur'rin-I Kerint 'in Niiziilii ve Kirriati, Istanbul, 1995. KardBvi, Yiisuf, Siinnefi A~tlamada Ycntem (qev. Biinyamin Erul), Kayseri, 1993. Kltip Celebf, Mustafa b. Abdillah, Kesfu'z-zurtiin a n eslirni'l-hiiliib ve'I@ntin, 1-11, ~Ganbul, 1941-1943. Kellblzi, Ebii Nasr Ahmed b. Muhammed, Ricrilii SaItiIt '1-Buhiiri(n~r. Ahdullah el-LeysF), I-XI, Beyrut, 140711987. KettLni, Ebii Abdillah Muhammed b. Ca'fer, Natlnii'l-~niife~trisirji'i-hadisi'l-miitevritir, ilalibb f i rba~oglu , M. Hayri, Hadis Mefodolojisi, Ankara, 1999. -~slcim Dii$i~zcesi~tde Siinnef, Ankara, 1999. Koqyigif Talat, Hadis Tariiti, Ankara, 198 1. -Hadis Usiilii, Ankara. 1997.

RHRUFU'S-SEB'R HRD~SLER~N~N TRHR~G VE TRHL~c~

Kurtubi, Muhammed b. Ahmed, el-Crinri' li al~kc?nti'I-Kur'Zn (n~r . Ahmed Abdiilhalim el- Burdfini), l-XX, Beyrut, 1372. Leknevi, Muhammed Abdiilhayy, Zafrrt'l-enrrirri bi $erlli Muhtasar-i es-Seyyid ej-Jery el- Ciirc6ni (n$r. Abdiilfettlh Ebfi Gudde), Beyrut, 1416. Nla'mer b. Rlgid, Ebfi Urve el-Ezdi, el-Critrri' (Abdiirrezzik'ln el-Mrrsanrtefi ile birlikte, X, 379'dan XI. cildin sonuna kadar, (ngr. Habiburrahman el-A'zami), Beyrut, ts. MennG'l-Kattln, Niizirlii'l-Kur'rirr a16 seb hti ah~uf; Kahire, 141 111991. Mizzi, Ebu'l-Hacclc Yfisuf, Telaz?bii'-ker J esmdi'r-rick1 (ngr. Begglr Awid Ma'riif), I- XXXV, Beyrut, 1992. Miiblrekfdri, Muhammed Abdurrahman, Tiilrfeiii7'1-Ahvezi Jerl~u Crirnii'f-Tirmizf, I-X, Beyrut, 1990, Miislim, Ebu'l-Hiiseyn el-Ku(ugeyfi, es-Salti11 (ngr. Muhammed F. Abdiilblki), I-V, Beyrut, ts.

- -et-Tabakrit (ngr. Ebfi Ubeyde Meghirr b. Hasan), Eli, Riyad, 141 111991. Nehhls, Ebii Ca'fer Ahmed b. Muhammed, en-NbiIr ve'l-ttretrsirlt (n~r . Muhammed Abdiissellm Muhammed), Kuveyt, 1408. Nesli, Ahmed b. Suayb, esSiinen, I-VIII, Bcyrut, ts. -Amelii'I-yevnl ve'l-kyle (n~r. Faruk Hamlde), Beyrut, 1406. Nevevi, Yahya b. Seref, el-Min/racJJer/ii Sahil~i Miislim b. el-Hacctc, I-XVII, Beyrut, 1392. -ei-Takrib vet-teysir li'I-eltridisi'l-Bqiri h-Nezir, bhire , 138811968. ~za fga r , M. Emin, Hadisi Yeniden DC$iinmek, Ankara, 1998. polat, Salahattin, Hadis Ara$trrnraIan, Istanbul, ts. -Miirsel Hadisler ve Deli1 Olma Yonii~zden Degeri, Ankara, 1985. Rabi', Ebfi Amr Rabi' b. Habib el-Ezdi el-Basri, el-Crinliu's-sahilr (n$r. Mubarnmed idris-&ur b. YOsuf), Beyrut, 1415. Rlmehiirmiizi, Hasan b. Abdurrabman, el-Muhaddisii'l-$311 beyne br6vi ve 'I-v6i (nix Mu- hammed Acclc el-Hatib), Beyrut, 140411984. Rlzi, Ebu'l-Kas~m Temmlm b. Muhammed, el-Fevriid, (ngr. Hamdi Abdiilmecid es-Silefi), I-II, Riyad, 1402. Safedi, Sallhuddin Halil b. Aybek, Tasl~iltii'r-iaslrifve iahriru't-ialrrif (es-Seyyid eg-Serklvi- Ramazan Abdiittewlb), Kahire, 140711 987. Sacid b. Mansdr, ibn Su'be el-Horaslni, esSiinen (ngr. Sa'd b. Abdullah Al-i Hamid), I-V, Riyad, 1414. Sehlvi, Semsiiddin Muhammed b. Abdurrahman, Feilau'l-tnugfs jerlttr Elfiyeti'l-hadis, 1-111, Beyrut, 140311982. Sezgin, Fuat, Bulzriri'nin Kaynaklar~, Ankara, 2000. - "Hadis Musarrnefatlnrn Mebdei ve Ma 'mer b. R+id 'in e l -Ch i 'i, Tiirbiytt Mecmuasr, XI', 115-134, fstanbul, 1955. Sofuoglu, Cemal, pa-i imrinriye'ttin Hadis.Anlayrp, Milletlerarasi Tarihte ve Giiniimiizde Siilik Sempozyumu (13-15 Subat 1993, istanbul), Istanbul, 1993. - Pa'~arn Hadis Anlayr~r, Hareket Dergisi, s. 20-26, Mart-1982. - Hadis Tenkidi Yoniindetr "el-Krifi" fiierine Bir irrcelenre (Basilmarn~g Doqentlik Tezi, V+104 s.), Ankara, 1982. Sonmez, IM. Ali, Hadis Usirlii ve Tarihi (Selman Bqaran ile birlikte), Bursa. 1993. Subhi esSllih, MebrihisJ ulrimi'l-Kur 'rin, Beyrut, 198 1. -Hadis nirirtrleri ve Hadis Istrlthlar~ (qev. M. Ya~ar Kandemir, Ankara, 1986.

'

Suydti, Abdurrahman b. Ebi Bekr, el-Edrriru'I-miitenrisirafi'I-ehddisi'I-miiteva'tira, Kahire, ts. -Kaifu'I-Ezltrin'I-miiten&irafi'I-al1b6ri 7-~~tiitevritira (ngr. Halil Muhyiddin el-Liimeys), Beyrut, 140511985. -Tedr?bGiir-rrivfJJerhi Tah-ribi 'n-Nevrivi, 1-11, Beyrut, 139911979. -el-iikrinj Ulimi'l-Ktrr'&n, 1-11, Beyrut, 1973. -TetrviruJI-iravrilik jerl~u Mtrvaifa 'Intanr Milik 1-111, Beyrut, ts.

105

n ~ n r i n ~ iwri ve P~OBC~MLER~

Slfii, Ebii Abdullah Muhammed b. idris, el-Miisrred (nqr. Zlhid el-Kevsiri), I-II, Beyrut, 1370/1951. -Ris6le (n$r. Ahmed Muhammed Slkir), Kahire, 139911979. whin, Abdiissabiir, T6riltrtYl-Krrr'rirl, Kahire, 1966. $I$, EbS Sa'id el-Heysem b. Kiileyb, el-Milsned, 1-11, Medine, 1410. Seyblni, E6S Bekr Ahmed b. Amr, el-Jlrlid veil-nlescirri (nqr. Blsim Faysal Ahmed el-Cevlbiri), Riyad, 141 111991. Taberlni, Siileyman b. Ahmed, el-Mu 'cettlii 'I-kebb (n~r . Hamdi Abdiilmecid es-Silefi), I-XXV, Beyrut, ts. -el-Mu 'cen~ii 'I-evsat (nqr. Tlnk b. Abdullah-Abdiilmuhsin b. brahim), I-X. Kahire, 1415. -el-IMU 'cenlii S-sagir, 1-11, Beyrut, 1403/1983. Taberi, Ebti Ca'fer Muhammed b. Cerir, Cri~rtirr'l-bey& a11 feir;1itI-Kur'in (n$r. Mah~nud M. Slkir-Ahmed M. Sikir), I-XI11 (eksik), Kahire, 1958-1969. T a h h i , Ebil Ca'fer Ahmed b. Muhammed, Mii$iilii'I-is6r (nqr. Muhammed Abdiissellm $lhin), I-IV, Beyrut, 141511995. Tehlnevi, Zafer Ahmed, Yerri Uslil-i Hadis (qev. Ibrahim Clnan), h i r , 1982. Tirmizi, Ebir is2 Muhammed b. isl, esSiinerr (ny. Ahmed M. Slkir), I-V, Beyrut, ts. -el-flel (es-SGt~en'in sonunda, nqr. Ahmed M. Slkir), Beyrut, ts. Toksan, Ali, Deli1 Olnra Y81tiirrdetx Siinnet, Kayseri, 1994. Ugur, Mucteba, Hadis Teri11lleriS6zliiglr, Ankara, 1992. ijnal, Ismail Hakkt, fnlant Eblr Ha~rife~~zirz Hadis Anlalt$r ve Mezl~ebb~in Hadis il.letodrr, Anka- ra, 1994. Yardlm, Ali, Hadis-1-11, istanbul, 1997. -Fetilz Hadisi &erirrde BirAra$trrrrra, Diylnet Dersisi, c. XIII, sy. 2, s. 116, Ankara, 197 Y~ldlr~rn, Suat, 'Alzrrcf-isebca' md. DIA, 11, 175-177, Istanbul, 1989. Yucel, Ahmed, Hadis Isttlalilnr~n~rr Dog~rpr, istanbul, 1996. Zebidi, Ahmed b. Abdiillatif, et-Tecridii's-sariIt li el~o disi'l-Crirrtii's-sa11iI1, (nqr. Ahmed Rltib ~rrnSq-brahim Bereke), Istanbul, ts. -Lalitu 'I-le6li 'I-nliitetrhsirafi 'I-el~idisi'l-miiteva'tL-a. Zehebi, Ebii Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-fberji l~nberi nlen gaber (n~r . Muhammed b. Sa'id Besyfini ZaglSl), I-IV, Beyrut, 1405-1985. -el-Miistebehji'r-ricril (ngr. Ali Muhammed el-Beclvi), Kahire, 1962. -Mizrinii'I-i'tidrilji tlakdi'r-ricil (nqr. Ali Muhammed el-Beclvi), Kahire, I-IV, 138211963. Zendni , Ebii Abdillah, Trir?Iru'I-Kztr'611, Beyrut, 1969. Zerke~i, Muhammed b. Abdillah, el-Brirlr6n.f Ultir~~i'I-Ktir'rir~ (nqr. Muhammed Ebu'l-Fad1 ibrahim), I-IV, Beyrut, ts. Zurklni, Muhammed Abdiilazim, MenBhiIri 'I-irfanji Ultn~i 'I-Krtr'cin, I-II, Kahire, ts.

KUR' AN ve TEFSIR - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D120862/2002/2002_ASIKKUTLUE.pdf · TARTlŞMALI...

Documents

Transcript of KUR' AN ve TEFSIR - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D120862/2002/2002_ASIKKUTLUE.pdf · TARTlŞMALI...