Kuantum Teorisi, Felsefe ve Tanrı - Caner Taslaman

8/7/2019 Kuantum Teorisi, Felsefe ve Tanr - Caner Taslaman

1/259

KUANTUM TEORSFELSEFE

veTANRI

CANER TASLAMAN

stanbul Yaynevi2008

http://www.canertaslaman.com http://www.kuantum.gen.tr


2/259

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI

Sayfa Dzeni:Aye Ergl

Bask ve CiltSeil Ofset

100. Yl Mah. Mas-sit Matbaaclar Sitesi

4. Cad. No:77 Baclar - STANBUL

stanbul Yaynevi 2008

ISBN: 978-975-8727-07-0

GENEL DAITIMSDRE YAYINCILIK VE DAITIM

Prof. Kazm smail Grkan Cad. No:9 Caalolu-ST.Tel: (0.212) 519 62 72 - Fax: (0.212) 513 73 86

www.sidre.nete-mail:[email protected]



3/259

Elim bir trafik kazasnda kaybettiimiz

Deerli kardeim KEREM AYDINLARa



4/259

nsz ..................................................................................................................................................................... 9

Giri ...................................................................................................................................................................... 11

1. BLM:KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE

- Blm Tantm .................................................................................................................................... 25- Mikro Seviyeye Dair lk Grmeler: Atomculuk .....................................25- Aristoteles Fizii ve Kopernik, Kepler, Galileo ............................................29- Newton Fiziinin Hakimiyeti .............................................................................................. 34

- lk Bilimsel Atom Modelleri ................................................................................................ 38

2. BLM:KUANTUM TEORSNN

TANITIMI VE FELSEF ANALZ

- Blm Tantm .................................................................................................................................... 41- Kuantum Teorisinin Ortaya Konuu ve ift Yark Deneyi .............. 42- Bohr'un Atom Modeli ve Tamamlayclk lkesi ...........................................47- Tamamlayclk lkesi'nden Hareketle Felsefi ve Teolojik ................. 51- Kuantum Teorisinin Farkl Yorumlar ..................................................................... 57

1- Bilimsel Realizm .................................................................................................................. 572- Arasalclk (Aletilik)................................................................................................ 593- Kritiki Realizm ..................................................................................................................... 61

- Kritiki Realizm ve Bilim-Din likisi ....................................................................... 63

NDEKLER



5/259

- Heisenberg'in Belirsizlik lkesi ve Farkl Yorumlan ekilleri ... 67

1- Cehaletimizden Kaynaklanan Belirsizlik .................................................. 692- Deneysel ve Kavramsal Snrllklarmzdan Dolay .................... 703- Objektif ndeterminizm Olarak Belirsizlik ............................................73

- Objektif ndeterminizm ve Metafizik Tercihler .............................................76- Btnsellik ve EPR ........................................................................................................................ 80- Bell Teoremi, Yerel Olmama ve Aspect Deneyleri ...................................84

3. BLM:TANRISAL ETKNLK VE KUANTUM TEORS

- Blm Tantm ...................................................................................................................................... 91- Tanrsal Etkinliin Snflandrlmas .............................................................................. 92

1- Tanr'nn Yoktan Yaratmas Olarak ................................................................... 942- Tanr'nn Muhafaza Etmesi Olarak ................................................................... 95

3- Tanr'nn Oluumlar Gerekletirmesi Olarak...................................964- Tanr'nn Mucizeleri Gerekletirmesi Olarak....................................97- Kuantum Belirsizliklerinin Tanrsal Etkinlikle Belirlenmesi..............98- Kuantum Boluklar ve Tanrsal Etkinlik ........................................................... 102- Nancey Murphy ve Buridan'n Eei .........................................................................105- Kaos Teorisi, John Polknghorne ve Tanrsal Etkinlik ........................ 111

4. BLM:MUCZELER, DOA YASALARI VE KUANTUM TEORS

- Blm Tantm .................................................................................................................................... 121- Mucizeler Sorunu ve David Hume .............................................................................. 122- Mucizeler Sorununa Doru Yaklam Belirlemek .....................................130- Mekanik Evren ve Mucizeler ............................................................................................ 134

- Doa Yasalarna Farkl Felsefi Yaklamlar.....................................................1381- Dzenci Yaklam .............................................................................................................. 139



6/259

2- Arasalc Yaklam ............................................................................................................ 141

3- Zorunluluku Yaklam ............................................................................................... 1434- Olaslk Yaklam ............................................................................................................145- Batan Mdahale ve Mucizeler ....................................................................................... 150- Kuantum Belirsizliklerinin Belirlenmesiyle Mucize ..............................155- Teolojik Agnostisizm ve Metodolojiden Ontoloji retme ............. 161

5. BLM:KTLK SORUNU, ZGR RADE SORUNU VEKUANTUM TEORS

- Blm Tantm .................................................................................................................................. 169- Ktlk Sorununun zgr rade Sorunuyla lgisi .....................................170- Ktlk Sorunu ve Ontoloji ................................................................................................ 175- Determinizm ve zgr rade ............................................................................................. 182

1- Kat Determinizm .............................................................................................................. 1822- Ilml Determinizm ........................................................................................................... 1853- Libertaryan Yaklam ..................................................................................................... 188

- Dualizm ve Zuhur Etme ile zgr radenin ...................................................191- Kuantum Teorisine Farkl Yaklamlar ve zgr rade ........................196- Tanr'nn Bilgisi ve zgr rade ....................................................................................... 202- zgr rade Sorununu zemememizin Baz Sebepleri ...................210- Gzlemcinin Rol, Tamamlayclk lkesi ve zgr rade ............. 215

Sonu ............................................................................................................................................................... 223

Kaynaklar .................................................................................................................................................. 239



7/259

Btn evren atomlardan, atomlar ise kendilerini oluturan

daha ufak paracklardan meydana gelmitir. Modern bilimdeatom seviyesindeki dnyay aklayan kuantum teorisidir. Buteori bilgisayar, lazer, nkleer santral gibi gnmz dnyasnnvazgeilmez birok icadnda oynad rolle baarsnispatlamtr. Kuantum teorisi, modern bilim asndan vazgeil-mez, teknoloji retiminde bu kadar baarl olmasna karndoa bilimlerinin geri kalan btn teorilerine -ok nemli husus-larda- aykr unsurlar barndrmaktadr. 'ndeterminizm' ve'uzaktan etkileme' gibi ontoloji asndan nemli iddialarn dilegetirildii doa bilimlerinde baka bir teoriye rastlamak mm-kn deildir. Kuantum teorisi doa bilimlerinin metodolojisindehakim paradigma olan 'indirgemeciliin' ve 'gzlemciningzleme etkisizliinin' mmkn olmadn da gstermitir.

Evren grmzde, ontolojide ve epistemolojide bu kadar

sarsc iddialarn dile getirilmesine sebep olan kuantum teorisi,genelde felsefe iin olduu gibi bu kitabn odak konusu olan dinfelsefesinin sorunlar asndan da nemli olmak durumundadr.17. yzyldan 20. yzyla dek Tanrsal etkinlik, mucizeler, ktlkve zgr irade gibi sorunlar hakknda hep evrenin 'determinist'bir yapda olduu apriori doru kabul edilerek -gnmzde debu yaklam benimseyenler oktur- grler oluturulmutur.Kuantum teorisiyle evrenin 'objektif indeterminist' yapda

olduu savunulmaya baland iin determinizm erevesindedeerlendirilmi bu sorunlarn batan ele alnmas gerekmek-tedir. Bu kitapta, kuantum teorisinin, asrlardr sren bu sorun-larla ilgili tartmaya nasl girdii gsterilirken, kuantum teori-sinin bu sorunlar asndan neminin abartld yaklamlar daeletirilecek, ayrca kuantum teorisinin farkl yorumlarnn farklfelsefi ve teolojik sonular olduu da gsterilmeye allacaktr.

Kitabn 1. blmnde, kuantum teorisi ortaya konulmadan

NSZ



8/259

nce felsefe ve bilim tarihindeki, konumuz iin nemli grd-

mz gr ve gelimeleri aktardk. 2. blmde, kuantum teo-risinin hem bilimsel hem de bilim felsefesi asndan deer-lendirmesi yapld, ayrca yeri geldike din felsefesi ile ilgilisorunlar da ele alnd. lk iki blm, daha sonraki blmdezerinde younlalan din felsefesinin sorunlarna zihinlerihazrlamaktadr. 3. blmde Tanrsal etkinlik, 4. blmde muci-zeler, 5. blmde ktlk ve zgr irade sorunlar zerindeodaklanld ve kuantum teorisinin bu sorunlar asndan nemi'abartlmadan ve kmsenmeden' belirlenmeye alld. Ayrca,yeri geldike, bu sorunlar hakknda kuantum teorisiyle ilgilihususlar dndaki grlerimiz de akland.

Bu kitabn hazrlanmasnda, yaptmz tartmalarla, yazdk-larm okumalaryla ve nerdikleri kaynaklarla birok kiininkatklar oldu. Bu ahslarn her birine ve de zellikle deerli

dostlarm Emre Dorman, Rahim Acar, Mecit Demir ve AliEngin Uygur'a minnettarm. Kapan tasarmn yapan R2D2reklam ajansnn sahibi Grkem ztrk'e de teekkrlerimisunuyorum. Ayrca, bu kitabn konusuyla ilgili nemli alma-lar olan birok deerli dnrle tanmama vesile olan, fikiralverii iin gerekli ortam oluturan ve kaynaklara erimemdeyardmc olan Cambridge niversitesi'ndeki Faraday Institute'ada teekkr bir bor bilirim. Bu kitab okuyan siz deerli

okurlarma da ilginizden dolay teekkr ediyor; eletirilerinizi,yorumlarnz ve nerilerinizi, kitabn arka kapanda yazl olaninternet adresine gndermenizi rica ediyorum.

KUANTUM TEORS, FELSEFE ve TANRI10



9/259

Bilimle dinin1

birbirleriyle uzlatrlamaz ekilde elikiliolduu grn savunan pek ok kii bulunmaktadr. Her nekadar Tertullianus'a atfedildii gibi "Sama olduu iin inan-yorum"2 diyerek din adna bylesi bir yaklam savunanlarolduysa da, genelde bu yaklam ateistlerin benimsediisylenebilir. Pozitivizmin babas Auguste Comte, teolojik vemetafizik inanlar, evrimsel srecini tamamlamam toplum-

larn ve zihinlerin bir rn olarak grmt ve tarihsel evrimsrecinde bilimin bunlarn yerini alacan iddia etmiti.3

Comte'un 'tarihin evrimi' hakkndaki ngrs doru kma-dysa da, gnmz ateistlerinin en nls Richard Dawkinsgibi birok ateist, bilimin, dinlerin yerini almas gerektiinisavunmakta ve Comte'un hayalinin gereklemesini arzuetmektedirler. 4

GR

1 Bu kitapta 'din' ifadesiyle -aksi belirtilmedike- zellikle tektanrl dinolan Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet kastedilmektedir.2 Tertullianus'un aslnda akla da nem verdiine dair izahlar olsa da, aklla(dolaysyla akln en sofistike rn bilimle) elien bir din anlayn dinadna benimseyen anlay, en ok ona atfedilen "Credo quia absurdum"(Sama olduu iin inanyorum) szyle zdeletirilmitir. Baknz:Robert Sider, "Tertullian: On the Shows", Journal of Theological Studies, no:29 (1978), s. 345. Dier yandan, bu szn aslnda Tertullianus'a ait olmadda sylenmitir. Fakat bu szn, onun deilse bile dncelerini ifade ettiigenel kanaattir: Hsameddin Erdem, Problematik Olarak Din-FelsefeMnasebeti, H-Er Yaynlar, Konya (1999), s. 238.3 Auguste Comte, Pozitif Felsefe Kurslar, ev: Erkan Ataay, Sosyal Yaynlar,stanbul (2001), s. 32-33. Comte, ' hal kanunu' ile bilimsel aamann,ilahiyat ve metafizik aamalarn yerini alacan ve sonuncu aama olanbilimsel (pozitif) aamann sabit ve kesin durum olacan sylemitir:Murtaza Korlaeli, Pozitivizmin Trkiye'ye Girii, Hece Yaynlar, Ankara(2002), s. 84-88.4 Dawkins, tm kitaplarnda 'dine' kar 'bilim' ile savamaktadr. rnekolarak baknz: Richard Dawkins, The God Delusion, Black Swan, Berkshire(2007).



10/259

Bilimle dini elikili gren yaklamlarn sonucunda, bilim

adna veya din adna 'kar kamp' eletiri bombardmannatutan birok yazya veya konumaya tanklk etmisinizdir.Bunlara karn, bilimle dinin tamamen farkl alanlar olduugryle, bylesi bir atmann durdurulabileceini ve buatmann tamamen anlamsz olduunu dnenler devardr. Genelde bu gr savunanlar, bilimin, olgularnnedensel ilikileriyle alakal olduunu, dinin ise hayatn anla-

mn ve amacn rettiini; bu yzden, bu iki alann birbir-lerini tamamladklarn ve birbirlerinden bamsz, ayr alan-lar olduklarn sylemektedirler.5 Dier yandan, birok d-nr ise Tanr'nn yaratt evreni inceleyen bilim ve Tanr'nngnderdii din arasnda eliki olamayacan ve ayn kaynaadayandklarndan dolay bunlarn arasnda bir irtibatn olma-masnn dnlemeyeceini dile getirmilerdir. slam dn-cesinin nemli simalarndan, 12. yzylda yaam olan bnRd'e gre din ile bilim arkada ve st kardetir.6 Gn-mzn Hristiyan bilim adam ve teolou John Polkinghorneise bilim-din aras ilikiyi, benzer ekilde kuzen ilikisi olaraktasvir etmektedir.7

Din felsefesi asndan bilimle dinin ilikisinin naslkurulmas gerektii nemli bir sorundur. Bu ilikinin nasl

olabileceini gstermek iin son 10-20 yllk srede biroksnflamalar teklif edildi. John Haught 4'l, Ted Peters 8'li,


5 lan Barbour, When Science Meets Religion, Harper Collins, New York(2000), s. 11-12.6 Aslnda bn Rd din ve felsefe demitir, ama onun felsefe ile kast 'bilim'denen faaliyetleri de kapsamaktadr. Baknz: bn Rd, Fasl'l Makal, ev:Bekir Karla, aret, stanbul (1992); Hseyin Sarolu, bn Rd Felsefesi,

Klasik, stanbul (2003), s. 203-220.7 John Polkinghorne, Quantum Physics and Theology, SPCK, Londra (2007),s. 15.



11/259

Willem Drees 9'lu, lan Barbour ise 4'l bir snflamay

nerdiler.8 Bu snflamalar; bilimin biyoloji, fizik gibi farklalanlar, felsefenin fizik felsefesi, bilim felsefesi, din felsefesigibi farkl dallar ve tm eitlilii ve kompleksliiyle teolojiarasnda, disiplinler aras bir almay gerekli klan bilim-dinilikisi konusunu ele almay kolaylatrc nitelikte olduu iindeerlidir. Dier yandan bu snflamalar, bilim ve din gibi okkompleks olgular ok genelleyici nitelikte olduklarndan

nemli yanlglara da sebep olabilmektedir. Bilim-din konu-suna giri mahiyetinde almalar iin bu snflamalar yararlolacaktr ama daha derinlemesine almalarda bu snfla-malarn yanltclnn faydalarndan fazla olabileceini d-nyoruz.

Bilimle dinin arasnda bir atma olup olmadyla ilgilibir soruya verilmesi gerekli ilk cevap "Hangi din ve hangibilimden bahsediyorsunuz" eklinde bir soruyla olmaldr.'Bilim' veya 'din' gibi genelleyici ifadelerin birok zaman yanl-tc olabildiine dikkat etmek gerekir. rnein bu kitabnkonusu olan kuantum teorisi, modern bilimin en temelteorilerinden biri olmasna ve birok teknoloji rnnnicad ve gelitirilmesi bu teori sayesinde gereklemesine, buteorinin baars bilimsel alanda tartmasz bir ekilde kabul

edilmesine ramen; ilerleyen sayfalarda greceimiz gibi, buteorinin gelitirilmesine katkda bulunan bilim insanlarndanbalayarak birok kii, bu teorinin nasl anlalmas gerektiihususunda ortak bir kanaate ulaamamlardr. Her bir dininiinde mezheplerin ve farkl dnrlerin, birok teolojik

GR 13

8 lan Barbour, a.g.e., s. 4. Bu snflamalarn en nls olan lan Barbour'un

nerdii 4'l snflamaya gre bilim-din ilikisi: 1- atma(Conflict),

2-Bamszlk (Independence), 3- Diyalog (Dialogue), 4- Entegrasyon(Integration) balklar altnda incelenebilir.



12/259

meseleyi birbirlerinden farkl deerlendirdikleri de gz nn-

de bulundurulmaldr. rnein tektanrc dinlerin teolojileriierisinde zgr irade sorununa farkl yaklamlar olmutur.Bu farkl yaklamlardan, insann zgr iradesi olmadnveya determinizmle zgr irade arasnda bir elikibulunmadn (badarcl/lml determinizmi) savunan-lar, bu kitabn konusu olan kuantum teorisinin, indeterministyorumuna; libertaryan bir zgr irade yaklamn benimse-

yen bir teolojik gre sahip olanlardan, muhtemelen daha azilgi duyacaklardr. Bu ise dinlerin, indeterminist yorumaolumsuz yaklat eklinde kesin bir hkme varmamza sebepolmamaldr; nk tektanrc dinlerin teolojilerinde bukonuyla ilgili farkl grler ifade edilmitir. Ksaca deindii-miz bu sebeplerden dolay 'din' ve 'bilim' diye genellemeleryaplrken ok dikkatli olunmas gerektiini dnyoruz.

Her bir bilimsel teoriyi dierlerinden bamsz olarak elealarak -btn bilimsel grler adna genellemelerden mm-kn olduunca kanarak- ve bu teorileri bilim ve bilim felse-fesi asndan irdeleyerek ie balamann faydal bir yntemolduunu dnyoruz. Ardndan, bu teorilerle dinler ara-sndaki ilikiyi belirlerken, dinlerin arasnda ve kendi ile-rinde olan farkllklar da gz nnde bulundurmamz gerek-

mektedir. Bylesi bir yntemin, bilim-din ilikisi allan tmkonulara uygulanmas mmkndr. Fakat kuantum teorisisz konusu olunca, bu yaklam daha da nem kazanmak-tadr. nk kuantum teorisinin formllerini kabul edipdeerli bulan birok nl bilim insan, bu teoriyi birbirle-rinden ok farkl ekillerde yorumlamaktadrlar. Ayn bilim-sel teorinin felsefi veya teolojik adan farkl yorumlanmas

ska rastlanan bir olgudur, fakat rahatlkla denebilir ki hibirbilimsel teorinin bilimsel yn, kendisini kabul edenlerce,




13/259

kuantum teorisinde olduu kadar farkl yorumlanmamtr.

Bu farkl yorumlarn olduu hususlar ise evrene determi-nizmin hakim olup olmad gibi, tam da felsefi adan okkritik noktalardadr. Einstein gibi kuantum teorisinin deter-minizme uygun bir ekilde yorumlanmasn isteyenlere kar,Heisenberg gibi kuantum teorisinin evrende 'ontolojikindeterminizm'in varln gsterdiini syleyenler de vardr.Bu teorinin, felsefi yorumlarn ve dinle ilikisini deerlen-

direnlerin, bu teorinin yorumlar arasndaki ciddi farkllklarmutlaka bilmesi gerekir. Felsefi veya teolojik adan deter-minist bir evren grn benimsemekte bir saknca grme-yenler, kuantum teorisinin Einsteinc yorumuna daha yaknolabilecekken; felsefi ve teolojik yaklamlaryla indeterministbir evrenin daha uyumlu olduunu dnenler, Heisenbergibir yaklama daha ok sempati duyabilirler. Bu da zelliklekuantum teorisi allrken 'hangi bilim' ve 'hangi din' sorula-rn sormann nemini ve bunlara verilecek farkl cevaplaragre kuantum teorisi ile dinler aras ilikinin farkl ekillerdedeerlendirilebileceini gstermektedir. Heisenbergiyaklam benimseyen bir kii -fizik evrelerinde bu yakla-mn daha ok benimsendiini syleyebiliriz- bilimin indeter-minizmi desteklediini syleyecektir ve bu kiinin 'hangibilim' sorusuna cevab 'evrende indeterminizmin varln

gsteren bilim' eklinde olacandan, kuantum teorisiyledinler arasndaki ilikiye yaklam Einsteinc yaklam be-nimseyen birinden nemli ekilde farkl olacaktr. Hem bili-min iinde, hem de eitli dinlerin teolojileri iinde, her g-rn stnde fikir birlii olmad ve birok yorum farkylakar karya olduumuz unutulmamaldr. Bilimin de din gibihermentik9 bir yn bulunduunu gstermek, bu almann

GR 15

9 'Hermentik' ifadesi, yorum sanat ya da yorum teknii anlamndakullanlmaktadr. Mantn yargnn bir arac olmas gibi, hermentik deyorumun ve anlamann bir aracdr: Zeki zcan, Teolojik Hermentik, AlfaBasm Yaym Datm, stanbul (2000), s. 9-10.



14/259

hedefleri arasndadr.10

Belli bir snflamaya bal kalmadan, bilim-din ilikisindekiher konuyu kendine mahsus zellikleriyle ele almann faydalolduunu dnyoruz; bu kitap da bylesi bir yaklamlayazlmtr. Fakat bu kitapta, belli bir snflamay tamamenbenimsemesek de, bahsedilen snflamalardaki bilimle dininarasna hibir irtibata izin vermeyen duvarlar ren yaklam-

larn, yanl olduunu gstermeye altk. Ayrca hem bilim-sel teorilere hem de farkl teolojilere kar, ar phecilikleeletirel olmayan safa bir realizm arasnda itidalli bir yolutemsil eden 'kritiki realist' yaklamn, bilim-din ilikisi elealnrken, en salkl yaklam olacan gstermeye altk.Aslnda bilim ve din alanndaki konularn ounu birbirlerin-den bamsz olarak ele almak mmkndr: Satrn'nhareketlerini veya karncalarn haberlemesini veya asitlerinzelliklerini inceleyen bilim insanlar ile nasl dua edileceiniveya yalan sylememeyi veya balayc olmay konu edinendin insanlar, kendi alanlarndaki konulara odaklanrlarkenbilimle dini birbirleriyle hemen hemen hi irtibatlandrmadanalmalarn srdrebilirler. Dier yandan bilimle din aynevren hakknda yarglarda bulunur. Dinlerde 'Tanr'nn yarat-mas' ok temel bir inan olduu iin, evrenin ve canllarn

kkeniyle ilgili bilimsel teoriler ele alnrken, dinlerde'Tanrsal etkinlik' ile ilgili inan sz konusu olduu iin, doayasalarnn ileyiiyle ilgili teoriler ele alnrken; bilimle dininhibir irtibatnn olmayacan dnmek ve aralarndaalmaz duvarlar olduunu iddia etmek mmkn olamamak-


10 Bilimin de hermentik bir yn bulunduu gr iin baknz: StephenHappel, "Metaphors and Time Asymmetry: Cosmologies in Physics andChristian Meanings", (ed: Robert John Russell, Nancey Murphy ve C. J.Isham, Quantum Cosmology and The Laws of Nature iinde), The Center forTheology and the Natural Sciences, Berkeley (1999), s. 108-109.



15/259

tadr. Bazlar, Wittgenstein'n 'dil oyunlar'11 ile ilgili gr-

nden esinlenerek, din dilinin ve bilim dilinin tamamenfarkl dnyalara ait olup irtibatlandrlamayacan; dola-ysyla dinle bilim arasnda bir ilikiden bahsedilemeyeceinisavunmulardr. Oysa bu dnyay btnl iinde alglarzve din diliyle bilim dili ayn dnya hakknda konutuklarn-dan, aralarnda hibir irtibata izin vermeyen hayali duvarlarolduunu dnmek yanl olacaktr. Modern psikoloji insan

uurunun bir btn olduunu gstermektedir ve din de bilimde insan uurunun tecrbeleri ierisindedir; 'din ayr bilimayr' diyerek bilim ile din arasndaki ilikiyi yok saymakmmkn deildir.12

Bu kitabn en temel gayesi kuantum teorisinin felsefiadan ve de zellikle din felsefesinin sorunsallar asndandeerlendirilmesidir. Bu yzden kuantum teorisinin bilimselynnn de -konumuz iin gerektii kadar- bilinmesi ve bilimfelsefi asndan konumuz iin nemli olacak hususlardairdelenmesi gerekmektedir. Bunu kitabn balarnda gerek-letirdikten sonra, din felsefesinin Tanrsal etkinlik, mucize,zgr irade gibi sorunlar asndan bu teorinin ne ifadeettiini belirlemeye geeceiz. Bu kitapta, ne bir fizikkitabnda olduu gibi kuantum teorisine dayanarak elektron-

larn yrngeleri veya lazer nlar hakknda matematiksel

GR 17

11 Wittgenstein ikinci dnem felsefesinde, dilin ontolojik mahiyetini, birincidnemdeki Tractatus isimli eserindeki yaklamndan ok farkl bir ekilde elealr ve dille oyun arasnda analoji kurarak 'dil oyunu' (language game) tabiriyledili betimler. Bu yaklama gre bir oyunun kurallar sadece ait olduu oyuniinde anlaml olduu gibi, konuulan dil de sadece ait olduu sistem ierisindeanlamldr. Baknz: Ludwig Wittgenstein, Philosophical Investigations, ev: G. E.

M. Anscombe, Blackwell Publishing, New York (1997).12 Mehmet S. Aydn, Din Felsefesi, zmir lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, zmir(1999), s. 269-270.



16/259

hesaplarn nasl yaplacann gsterilmesine, ne de belli bir

mezhebin teolojik grn dorulamak iin kuantumteorisinin kullanlmasna allacaktr. Fakat kuantum teo-risinin bilimsel ksm, amacmza hizmet edecek kadar ince-lendikten sonra; Tanrsal etkinlik, mucize, zgr irade gibi dinfelsefesinin nemli sorunsallarna, bu teorinin ne gibi a-lmlar getirebilecei veya baz dnrlerin iddia ettii gibigerekten de bu konulara yeni almlar getirip getirmedii

tespit edilmeye allacaktr. Bunlar gerekletirilirken 'doalteoloji' yapmak bu kitabn yaklam deildir, yani kuantumteorisine dayanlarak teolojik baz hkmlerin 'ispatland'iddia edilmeyecektir.13 Fakat lan Barbour'n ifadesiyle'doann teolojisi'nin (theology of nature)14 yaplmasnn, yanibinlerce yllk teolojik tartmalarn bilimdeki yeni gelime-lerin nda ele alnmasnn, bilimin gsterdii doa tasav-vuruna uygun ekilde baz teolojik yaklamlarn ekillen-mesinin ve ateizmin dine kar 'bilim'i kullanarak yapt bazeletirilere cevap verilmesinin mmkn olduu gsterilmeyeallacaktr.

Teoloji adna, sadece, daha nceden savunulmu olanteolojik argmanlar destekleyecek sonular karmak iin-doal teolojide olduu gibi- bilime ilgi duyulmamaldr,

bilimle uyumlu bir teoloji oluturma, teoloji iinde tarihboyunca dile getirilen farkl fikirlerden bilime uygun olanlar


13 Bunu sylerken 'doal teoloji'ye kart bir tavrmzn olduusanlmamaldr. Tam aksine, nceki almalarmzda modern bilimin,yeniden formle edilmi bir doal teolojiyi zellikle 'tasarm delili'konusunda destekleyeceini savunduk. Baknz: Caner Taslaman, EvrimTeorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul (2007), 4. blm; CanerTaslaman, Big Bang ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul (2006), 10. blm.14 lan Barbour, Issues in Science and Religion, Harper and Row Publishers,New York (1971), s. 453-454.



17/259

tespit etme de teolojinin ilgi alannda olmaldr. Dinler

tarihin akna kar daha direnlidir, dier yandan bilimselbilgi birikimseldir. yle ki gnmzn bir lise rencisi bileGalile'den daha iyi fizii bildiini iddia edebilir. Bilimlerdekisrekli deiiklikler, deimez hakikatlere deer veren dinle-rin, bilimlere souk bakmasna sebep olabilir. Bunda birhakllk pay vardr, ama yine de ne teoloji ne de bilimlerinkendisiden ayrldklar felsefe, evren hakknda bilgiler sunan

bilimlerin verilerine srtlarn dnebilirler. Bilimlerin verile-rine olabildiince temkinli yaklamak gerekmektedir, nitekimbu kitapta kuantum teorisinin belli bir yorumu tamamenbenimsenmeden farkl yorumlar gsterilmeye alld. Fakathakikati arayan insann bilimin de felsefenin de teolojinin dekapsn ald unutulmamaldr; bu alanlarn, yntemleri vebirok zaman objeleri olan konular farkl olsa da hakikateulama ideali noktasnda amalar ortaktr.15 Bu alanlarnkesiim noktalarnda -temkinli ve mtevaz bir ekilde- tmbu alanlarla uyumlu hakikatin nasl olabilecei kefedilme-ye/gsterilmeye allmaldr. Belli noktalarda kesienbilimin ve dinin, bu noktalarda elimedii bir anlayoluturmak, insan psikolojisinin gereidir; teoloji de buihtiyac grmezden gelemez.

Bu kitapta ele alacamz kuantum teorisinin, modernbilimin mikro dnya hakkndaki en nemli teorisi olduunubatan bilmeliyiz. 20. yzylda ortaya konan bu teorinin mikrodnyadaki otoritesine kar, makro dzeyde en nemli teoriizafiyet teorisidir ve bu teori de 20. yzyln rndr. zafiyet

GR 19

15 Din ile felsefenin, birletikleri (benzetikleri) ve ayrldklar ynleri

irdeleyen bir alma olarak baknz: Hsameddin Erdem, ProblematikOlarak Din-Felsefe Mnasebeti, s. 178-215.



18/259

teorisi, zamann doasnn, zannedildii gibi mutlak olmad-

n gstererek sarsc bir etki yaratmtr. Fakat izafiyetteorisi dahil hibir bilimsel teori, kuantum teorisi kadar zihin-leri kartrmamtr. Bu teoriden nce saduyuya aykr oldu-u sylenecek birok gr, bu teoriyle beraber gzlemlerledestekli bir ekilde savunulmaya balanmtr. Kuantumteorisinin oluturulmasnda rol oynayan en nemli isimlerdenbiri olan nl fiziki Niels Bohr "Kuantum teorisi ile oke

olmayan birisi bu teoriyi anlamamtr" demektedir.16

Bu kita-b okumadan nce -eer kuantum teorisi hakknda bilgi sahibideilseniz- bilime aykr olduunu ve hurafe olarak isimlen-dirileceini dndnz birok grn -bir paracnhem 'orada' hem 'burada' ayn anda olmas gibi- atom-altdnyaya dair fiziin en nemli teorisine dayanlarak,deneylerle desteklenerek savunulduuna tanklk edeceksi-niz. Saduyuya aykr gibi gzken bir teoriyi anlamaktanemli glkler olabilir; zihnimizi mmkn olduunca'tabula rasa' bir duruma yaklatrp sonra kuantum teorisizerine okumalar yapmak faydal bir yntem olacaktr.

Paul Davies, kuantum teorisiyle kafas karmakarkolanlara ve bu teoriden karsanan sonularn kabuledilemeyecek kadar paradoksal olduunu dnenlere,

zlmemelerini, nk Einstein'n da kendileriyle ayn fikirdeolduunu syler.17 Kuantum teorisinin genel kabullere aykrbirok veriyi ortaya koymas, bu teorinin anlalmasnzorlatrsa da; bizce, bu zellik, bu teoriyi felsefi adan dahada ilgin klmaktadr. Bu teoriyle Spinoza, Leibniz, Kant ve


16 Paul Davies, God and the New Physics, Simon and Schuster, New York(1984), s. 100.17 Paul Davies, a.g.e., s. 103.



19/259

Marks gibi birok nl filozofun, felsefelerini olutururken

etkisi altnda olduklar mekanik-determinist evren anlaysarsntya uramtr; srf bu zellii bile felsefi adan buteorinin ele alnmasn cazip klmaya yeterlidir. Fakat fiziktebu kadar nemli yeri olan ve kendi dndaki tm fizie aykrbirok iddiay iinde barndran bu teoriye, hak ettii ilgininlkemizdeki felsefeciler tarafndan gsterilmedii kanaatin-deyiz. Aslnda, bilim-din ilikisi ile ilgili konularn, lkemiz-

deki akademik evrelerde gerekli ilgiyi ekmedii sylene-bilir. Hem genelde felsefe, hem de zelde din felsefesi asn-dan kuantum teorisini ele alan Trke yazlm eserlere pekrastlayamadk. Oysa fiziin bu kadar nemli bir teorisinin,evren anlaynda oluturduu kkl deiikliklerin; Tanrsaletkinlik, mucize, zgr irade gibi sorunlarla nasl ilikilen-dirilebileceinin veya ilikilendirildiinin gsterilmesinin, dinfelsefesi asndan olduka nemli olduunu dnyoruz.Bu kitabn yazl amac bylesi bir anlaya dayanmaktadr.

Bilimle dinin tamamen farkl alanlar olduuna dairkompartmantalizasyoncu yaklamlar 'savunanlarn' bile,hem modern bilimlerin verilerini hem din alann irdelediktensonra bu anlaylarn temellendirmeleri gerekmektedir.Kompartmantalizasyoncu bir yaklam 'benimseyenler', din

alanndaysalar bilimle, bilim alanndaysalar dinle hiilgilenmeden almalarn srdrebilirler ama bu yaklam'savunanlar', ancak her iki alann bilgisine gerektii kadarvakf olduktan sonra yaklamlarn 'savunabiliyorlarsa',rasyonel-tutarl bir 'savunma' sz konusu olabilir. Kompart-mantalizasyoncu anlaylara kar karken, bu kitapta,bilimle dinin arasnda pozitif bir iliki kurmaya ynelik her

abaya olumlu bakld dnlmemelidir. rnein teolojikinanlar adna kuantum teorisiyle dinsel inanlar arasnda

GR 21



20/259

tutarsz analojiler kuranlar, bu teorinin Yeni-Berkeleyci

yaklamlar desteklediini dnenleri ve kuantum teorisinintartmaya ak verilerini mutlakm gibi sunarak teolojikanlaylarn oluturanlar eletirdik. Kuantum teorisininyorumlanmas hibir bilimsel teoride olmad kadar tart-maldr, yani bilimsel adan tartmal bir teorinin verilerinedayanarak felsefe yaptmz kabul etmek zorundayz. Dieryandan bu teori modern bilim asndan o kadar temel, tekno-

loji retiminde o kadar baarl ve sarsc fikirleri o kadarenteresan ekilde deneysel desteklere sahiptir ki bu teoriyebilim-din ilikisiyle ilgilenen birinin srtn dnmesi dn-lemez. inde olduumuz durumu ister beenelim isterbeenmeyelim, kaygan zeminde felsefe yapmak dnda biraremiz gzkmemektedir.

Ne yazk ki Descartes'n yapmaya alt gibi, heralmada bilgimizi sfr noktasndan balatarak, btnkabullerimizi neye dayandrdmz gsterdiimiz bir kitapyazmamz mmkn olamamaktadr. Bu yzden, bu alma-nn da n kabulleri olduu bilinmelidir; rnein Tanrsaletkinlik gibi birok konuyu ele alrken, teizmin kudreti yksekTanrs'nn varln ve aktifliini bir n kabul olarakbenimsedik. (Bu n kabuln kkeni rasyonel deliller, fideizm

veya varolusal kayglar olabilir; bunlarn sorgulanmas bukitabn konusu deildir.) Teoloji alanndaki farkl fikirlerigstermeye alrken ise baz yaklamlar daha temel kabulederek her gre yer vermedik. Ayrca bu kitapta, mikro-dnya hakkndaki kuantum teorisinin felsefi ve teolojiksonularna younlatmz; evrenin kkeniyle ilgili,speklatif varsaymlardan yola klarak oluturulmu 'kuan-

tum kozmolojileri'ni ele almad-mz batan belirtmeyi ge-rekli gryoruz.




21/259

Bu almada, kuantum teorisinin, oluturduu yeni felsefi

sorunlar; eski sorunlar zmese bile bu sorunlarla ilgilitartmalara nasl dahil olduunu; bu teorinin hangi yo-rumunun hangi felsefi veya teolojik yaklama yakn oldu-unu; bilimsel teorilerin, mucizelerle veya zgr iradeyleuzlamaz ekilde elikili olduunu syleyenlerin modernbilimin verilerinden habersiz bir ekilde hala Newton fiziininverilerine bal kaldklarn; dinin bazlarnn zannettii kadar

sbjektif, bilimin ise zannedildii kadar objektif olmadngstermeye alacaz. Deerlendirilen tm sorunlar asn-dan kuantum teorisinin yerini 'abartmadan ve kmse-meden' belirlemek, bu almann en nemli hedeflerindenbirisidir. Ayrca mucizeler, ktlk ve zgr irade sorunlarntartrken, kuantum teorisi dndaki bu sorunlarla ilgili kimihususlar ve yaklamlar da ele alarak, bu konulardaki gr-lerimizi de ifade edeceiz. Bu kitap, bir sonuca varmak kadar,yanl sonulara varanlarn nerelerde yanl yaptn ve inaedilen felsefeler ile teolojiler eer pheli ve tartmal verile-re dayanyorlarsa, bunlar belirlemenin de felsefi bir uraolduu dnlerek yazld. Kuantum teorisinin bize kazan-drd yeni veriler sayesinde mucizeler, ktlk ve zgrirade gibi din felsefesi asndan nemli sorunlarn zld-ne dair bir gr savunmadmzn altn izmek istiyo-

ruz. Fakat, kuantum teorisinin evren anlaymzda yaptkkl ve sarsc deiikliklerin, bahsedilen sorunlar ele alnr-ken, bu teorinin gz nnde bulundurulmasn gerekli klacakkadar nemli olduunu dnyoruz.

GR 23



22/259

BLM TANITIMI

Bilimsel gelimeler ve felsefi tartmalar, tarihsel arkaplanlarndan yaltlarak anlalamaz. Bu yzden bu blmde,kuantum teorisi ortaya konulmadan nce felsefe ve bilimtarihindeki, konumuz asndan nemli grdmz gr-

leri ve gelimeleri aktarmaya alacaz.Bu blmde cevabn bulabileceiniz baz sorular

unlardr: Gzle grlemeyen maddenin mikro dnyasndanyola karak -bilinen- ilk felsefi grleri ifade eden EskiYunan Atomcular'nn evren gr nasldr? Kepler, Galileove Newton ile bilim anlaynda hangi deiiklikler yaan-mtr? Hangi nl bilim insanlar realist bir bilim anlaynasahiptiler? Newton'un evren tasarm nasld ve bu tasarmnfelsefi ve teolojik etkileri neler olmutur? lk bilimsel atommodelleri kimler tarafndan ortaya konmutur ve nasldr?

MKRO SEVYEYE DAR LK GRLER:ATOMCULUK

Dnce tarihindeki mikro seviyeye dair ilk grlerfelsefe alanndan geldi. 2500 yl kadar nce lka felsefinde

1. BLM

KUANTUM TEORSORTAYA KONULMADAN

NCE



23/259

ortaya konan Atomculuk, bu konuda bilinen ilk felsefi

grtr. Bir ontoloji kavram olarak bu retiyi ilk olarakLeukippos'un gelitirdii kabul edilmektedir.1 Sistematikolarak bu teoriyi ilk ortaya koyan kiinin ise Demokritosolduu hususunda gr birlii bulunmaktadr. Bu gregre maddenin kendisinden olutuu, grnmeyen veblnemeyen en kk birim olan atomlar, ezeli ve ebedi-dirler; var olan her ey bolua dalm olan atomlardan

ibarettir. Sonsuz saydaki atomlarn birbirlerinden farklbyklk ve ekilleri vardr; maddi dnyadaki tm farklzellikler, atomlardaki bu farkllklardan karsanabilir.Deiim denilen olay, sadece atomlarn birlemesi veayrlmasdr.2 Yalnz atomlar gerektirler, bunlar dndakieylerin varl sadece dseldir. Atomculuk anlayyla,mekanik nedensellikle ileyen bir dnya anlay savunul-mutur.3

Atina'da kurulmu bir felsefe okuluna sahip olanEpikuros, atomlarn, biimlerinin sonsuz olmad vekendiliklerinden arlk tadklar gibi baz dnceleriyleDemokritos'tan ayrlm olsa da, Demokritos'un Atomcufelsefesinin temel retilerinin yaylmasndaki en byk paysahibi kii Epikuros'tur.4 Materyalist Atomcu gr

benimseyen dier nl bir isim ise Lukretius olmutur.5Atomculukla ilgili grler sadece materyalist dnrler


1 Arda Denkel, lkada Doa Felsefeleri, zne Yaynlar, stanbul (1998), s. 54.2 Friedrich Albert Lange, Materyalizmin Tarihi ve Gnmzdeki AnlamnnEletirisi I, ev: Ahmet Arslan, Sosyal Yaynlar, stanbul (1998), s. 39-43.3 Paul Nizan, Eskia Maddecileri, ev: Afar Timuin, Telos Yaynclk,stanbul (1998), s. 26-27.4 Arda Denkel, a.g.e., s. 204.5 Friedrich Albert Lange, a.g.e., s. 122-147.



24/259

tarafndan savunulmamtr; slam dncesinin ierisinde

baz kelamclar da Grek Atomculuu'nun ezelilik ve sonsuzsayda olma fikirlerine kar karak, Tanr'nn etkinliine akbir Atomculuu savunmulardr.6

Atomculuk retisinde, maddenin, gzle grlemeyen veblnemeyen en kk paracklarna 'atom' denilmitir.Oysa gnmzde 'atom' olarak adlandrlan maddenin kk

birimi altnda proton ve ntron gibi paracklar, onlarnaltnda ise kuarklar kefedilmitir ve hatta bunlarn altnda daalt-paracklar olmasnn mmkn olduu tahmin edil-mektedir.7 Bu yzden, Atomculuk retisindeki, blne-meyen ve metafizik bir kavramlatrma olan 'atom' ilegnmzdeki, fizik bilimlerinin konusu, deney ve gzlemlerinobjesi olan 'atomu' birbirine kartrmamak gerekir. Bunlarbirbirlerinin ayn olmasa da birbirleriyle ilikilidir. Her iki'atom' kavram da gzlenen evreni, plak gzle gzleneme-yen mikro seviyeden hareketle aklamak iin kullanlmtr.Atomculuk retisindeki felsefi yaklam, gzlenemeyen vesadece speklasyonun konusu olabilen mikro dnyayaulamadaki yetersizliklerden dolay gzlenen evreniaklamakta yetersiz kalmtr. Fakat, Popper'n da dikkatektii gibi Demokritos'un yaklam; metafizik (yanlla-

namaz) olan baz hipotezlerin, nasl anlaml ve verimliolabileceini grmemizi salar.8

KUANTUM TEORS ORTAYA KONULMADAN NCE 27

6 H. Austryn Wolfson, Kelam Felsefeleri, ev: Kasm Turhan, Kitabevi, stanbul(2001), s. 357-395; Cafer Karada, "Atomcu Dnceler ve KelamAtomculuu", Kelam Aratrmalar Dergisi, no: 2/1 (2004), s. 57-72.7 Atom-alt dnyadaki paracklarla ilgili baknz: Steven Weinberg, AtomaltParacklar, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2002).8 Karl R. Popper, Conjectures and Refutations, Routledge, Londra (1998), s. 81-84..



25/259

Modern fizikle birlikte mikro dnyaya ulam olanakla-

rnn artmasyla, gzlenen evrendeki btn olgular, mikrodnyaya indirgeyebilme ideali hi umulmayan zorluklarlayzlemitir. Modern fiziin makroya dair en nemliteorisiyle (izafiyet teorisi), mikroya dair en nemli teorisi(kuantum teorisi) arasndaki uyumsuzluk ve daha sonragreceimiz baka sorunlar, mikro dnyaya indirgemeylegzlenen evrenin aklanmasn olanaksz klmaktadr.9

Sonuta Demokritos'un memnun olaca bir sonucun,modern bilimin atom-alt dnyaya dair teorilerinden ktnsyleyemeyiz.

plak gzle grlemeyen maddenin mikro seviyesindenhareketle felsefi fikirler oluturulmasndan ancak binlerce ylsonra mikro seviyeye ait bilimsel grler olumutur. Bununen nemli sebeplerinden biri, mikro dnyaya nfuz etmeyeolanak verecek gteki mikroskop ve benzeri aralarn,dnce tarihine gre ok yeni olmalardr. Mikroskoplar icatedilip gelitirildike nce biyoloji ve biyoloji felsefesinde,daha sonraysa mikro fizik ve bu alanla ilgili felsefi konulardaok nemli gelimeler oldu.10 Ayrca CERN11 gibi yksek


9 Birok bilim insanna gre fizikteki en byk sorunlardan biri makro vemikro fizik arasndaki uyumsuzluktur: Stephen Hawking, "The QuantumTheory of the Universe", (ed: T. Piran ve Steven Weinberg, Interactions betweenElementary Particle Physics and Cosmology iinde), World Scientific Press,Singapur (1996).10 Catherine Wilson, The Invisible World Early Modern Philosophy and theInvention of the Microscope, Princeton University Press, Princeton (1995).11 CERN, atom-alt (parack fizii) fizik deneylerinin yapld, dnyann enbyk laboratuarlarndan birisidir. svire ve Fransa snrnda, Cenevrekentinde, atom-alt dnyaya dair birok kefin yapld bir yerdir. stseviyede fiziki bilgiyle birikimin ve milyarlarca dolarlk sermayenin rndr.CERN laboratuarnn internet sitesi: www.cern.ch



26/259

seviyede teknoloji ve byk sermaye rn laboratuarlarn

kurulmas, atom-alt dnyaya dair bilgimizi arttrmtr kiinsanlk tarihine gre bu da ok yenidir. Doa bilimlerindeoluan bilimsel birikim, gl mikroskop ve yeni laboratuarortamlaryla buluunca atom-alt dnya salt felsefi speklas-yonun konusu olmaktan kt ve doa bilimlerinin ilgi alannakayd. Fakat mikro dnya, felsefenin ilgi alan olmaktankmad; ancak fark, felsefenin kulan artk doa bilim-

lerinden gelecek verilere kabartmasndadr.

ARSTOTELES FZ VEKOPERNK, KEPLER, GALLEO LE DEM

Newton'dan nceki binlerce yllk srede, fizik alannda enbyk etkisi olan kii Aristoteles olmutur. Ona gre hareket,her eyin kendi doal alanna ynelme eilimiyle aklanr; buyzden ate yukar doru hareket eder ve cisimler der.12 O,deiimi, varlklarda var olan potansiyelin gereklemesi ileaklar. Aristoteles'e gre 'gayesel nedeni' bilmek bilimin ii-dir, nedensellik gayeye gre aklanr: Tohum aa olmak iingeliir, yamur bitkiler bysn diye yaar...13 Aristoteles'infelsefe ve fizik anlay slam dnyasnda slam teolojisiyle,Hristiyan dnyada ise Hristiyan teolojisiyle kaynat.

zellikle Hristiyan dnyada Kilise'nin, bu felsefe ve fiziinbirok yaklamn resmi gr olarak ilan etmesi (bundaThomas Aquinas'n almalarnn nemli bir yeri vardr)Aristotelesi birok gr Hristiyan teolojisinin birblmne evirdi.


12 James T. Cushing, Fizikte Felsefi Kavramlar, ev: zgr Sarolu, Sabanc

niversitesi Yaynlar, stanbul (2003), s. 30-33.13 Aristoteles, Fizik, ev: Saffet Babr, Yap Kredi Yaynlar, stanbul (2001),s. 59-65.



27/259

Ortaada, Aristoteles-Ptolemy (slam dnyasnda

Batlamyus olarak da bilinir) sistemi, kozmolojik gr olarakgenel kabul grd. Buna gre, Dnya'nn merkezde olduubir sistemde gezegenler, Gne ve Ay dairesel hareketlerleDnya'nn etrafnda dnmekteydiler. Ortaa'a egemen olanfizik anlay; modern fiziin deney, gzlem ve hesaplamayanem veren yntemleri, bilimsel birikimin artmas veteleskop gibi yeni gzlem aralarnn icad ile deiti. Hareket

kanunlar batan dzenlendi, gayesel nedenler bilimin odaknoktas olmaktan karld ve Aristoteles-Ptolemy sistemiGne merkezli sistemle yer deitirdi.14 Fakat, bu fizikanlayndaki Galileocu, Newtoncu ve Einsteinc anlaylaparalel olan epistemolojik yaklam tespit etmekte faydavardr; nk bu yaklam, -Kant gibi felsefecilerce felsefealannda daha nce sorgulanm olsa da- bilim alannda, ciddibir ekilde, ilk olarak kuantum teorisiyle sorgulanmtr.Bahsedilen tm bu yaklamlarn 'realist' olmas, ortakepistemolojik zelliktir. Bu anlaya gre insan zihni, ddnyay anlayacak kabiliyete sahiptir; bu yzden fizikselteorilerden, bu teorilerden bamsz olan dnyadakigereklii olduu gibi tarif etmesini bekleyebiliriz.15

Aslnda Eski Yunan'da ve slam dnyasnda, Aristoteles-

Ptolemy'nin Dnya merkezli sistemine kar Gne merkezlisistemin, olgular aklamakta daha baarl olabilecei ilerisrlmt. Fakat deneysel ve gzlemsel verilerin yetersiz vebilimsel almalarda deney ve gzlemlerin otoritesinin felsefiyaklamlarn altnda olduu bir devirde, Aristotelesfelsefesinden g alan ve olgular ksmen de olsa aklayan


14 James T. Cushing, a.g.e., s. 34-39, 45-46, 89-127.15 lan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 19.



28/259

Aristoteles-Ptolemy sistemi, otoritesini devam ettirebildi.16

Kopernik, 1514 ylnda yazd ve yaamnn sonlarna doruyaymlanan kitabnda, Gne merkezli sistemi, bu sistemlegk cisimlerinin hareketlerini daha iyi anlayacamzsyleyerek savundu.17 Gne merkezli sisteme geite, Koper-nik'in kitab bir dnm noktas oldu. Kepler ise TychoBrahe'nin gzlemlerinden de faydalanarak Kopernik'in mo-delinde dzeltmeler yapt ve Gne sisteminin matematiksel

aklamasn baarl bir ekilde sundu.18

Kepler, Tanr'nnltfu sonucunda insann, anlayabilecei yegane evren olanmatematiksel bir evrende yaratldn syledi.19 Kepler'in ma-tematii ve gzlemsel verileri kullanarak elde ettii baar,modern bilimin metodolojisinin baars olarak kabul edilir.Bu metodolojinin Bat dnyasna tanmasnda, slam d-nrlerinden nemli etkiler alm Roger Bacon gibi d-nrlerin pay byktr. O, etkisinde olduu slam d-nrlerine benzer ekilde, bu dnyadaki eyleri bilirsek, dinidaha iyi anlayacamz ve matematik ile gzlemin daha din-dar olmann aralar olduunu savundu.20 Kepler de benzeranlay dile getirdi ve Kilise'nin tm kart tavrlarna ra-


16 Errnan Mc Mullin, "Formalism and Ontology in Early Astronomy", (ed:Robert John Rusell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for

Theology and the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 61-69.17 Nicolaus Copernicus, Gkcisimlerinin Dnleri zerine, ev: Saffet Babr,Yap Kredi Yaynlar, stanbul (2002), s. 8-9.18 Osman Grel, Doa Bilimleri Tarihi, mge Kitabevi, Ankara (2001),s. 254-260.19 Alfred W. Crosby, The Measure of Reality, Cambridge University Press,Cambridge (1998), s. 126.20 John Hedley Brooke, Science and Religion, Cambridge University Press,Cambridge (1991), s. 58-59.



29/259

men, Gne merkezli sisteme inanmann, dinsel inanca aykr

olduunu hi dnmedi.21

Kopernik ve Kepler gibi Galileo da Gne merkezlisistemi, kendi dindarlyla hi elikili grmedi.22 AmaGalileo'nun dindarl engizisyonda yarglanmasn engelle-medi. O, Aristoteles fiziinin Kilise tarafndan dinselle-tirilmesini eletirdi ve Aristoteles'in otoritesini, onu, hareket

zerine grleri gibi birok hususta eletirerek sarst.23

Tanr'nn gayelerini bilemeyeceimizi syleyerek, 'gayeselneden'in bilimin konusu olmasn eletirdi ve bilimin 'failneden'in aratrlmasna ynelmesi gerektiini savundu.Kepler ve Galileo'nun matematikle, gzlem ve deneyi birle-tiren metotlarnn 'bilimsel devrim'de etkisi byktr. 20.yzyl fizii de bu metodolojinin rndr, yani bu kitabnodak noktas olan kuantum teorisi de bu metodolojininmeyvesidir.

Galileo'ya gre deiim, potansiyelin gereklemesi olarakdeil; maddenin, uzay ve zamandaki, ktle ve hz olaraktarifiyle aklanmalyd. Bu yaklam, Demokritos'un, deii-mi, atomlarn birlemesi ve ayrlmas ile tarifine benziyordu;nitekim Galileo Aristotelesilii eletirirken Demokritos'tan

olumlu bir ekilde sz etmitir.24 Fakat Galileo'nun da atomseviyesindeki dnya hakknda bilimsel bir teori retmesine


21 Richard S. Westfall, "The Rise of Science and the Decline of OrthodoxChristianity" (ed: David Lindberg ve Ronald Numbers, God and Natureiinde), University of California Press, Berkeley (1986), s. 219-224.22 Hail Hellman, Byk ekimeler, ev: Fsun Baytok, TBTAK PoplerBilim Kitaplar, stanbul (2001), s. 6-10.23 James, T. Cushing, a.g.e., s. 111-126.24 Arda Denkel, a.g.e., s. 204.



30/259

olanak yoktu; atom seviyesi onun dneminde de ancak felsefi

speklasyonun konusu olabilirdi. Galileo, gzlenen objelerin,'ktle ve hzn matematiksel ifadesi' ile tarif edilmesi gibi,maddenin en kk paracklarnn da ayn ekilde tarifedilebileceini zannediyordu. Oysa saduyuya uygun bubeklentiyle, kuantum teorisinin ortaya konmasyla karla-lan tablonun uyumlu olmadn ilerleyen sayfalardagreceiz.

Kopernik-Kepler-Galileo sreciyle kozmolojide nemlideiiklikler oldu. Aristoteles'in ve Kilise'nin bilim zerindekiotoritesi bu srele sarsld. 16. yzyldaki Protestan hareke-tinin sonucunda Kilise'nin gcn yitirmesiyle bu gelimelerbirleince, Kilise'nin kontrol ettii paradigma etkinliiniyitirdi. Kilise'nin nemli lde zerlerinde kontrolnnbulunduu bilim, felsefe ve siyaset gibi alanlarn otonomi-lerini kazanmasnda bu gelimelerin nemli bir pay vardr.Bu srete, Hristiyan dnyada, teolojik alandaki grler dedaha ok eitlendi. Bu gelimeleri, kuantum teorisinin dinleilikisini deerlendirirken gz nnde bulundurmak nemli-dir. nk bu teori, Hristiyan kltrnn iinde domuturve bu teori zerine yaplan bilimsel, felsefi ve teolojiktartmalarn en byk ksm da Hristiyan dnya iinde

gereklemitir.

Sonuta, Kopernik-Kepler-Galileo sreci ile hemkozmolojide, hem de siyaset, bilim, din gibi birok alankontrol eden Kilise'nin otoritesinin sarslmasyla bilim-dinilikisi alannda nemli deiimler yaand. Aristoteles'infiziinin sorgulanabilecei renildi; bilimsel bilgi iin yeni

deneylerin, gzlemlerin yaplmasna ve bunlarn gerekleti-rilmesini salayacak aralarn icat edilmesine alld.




31/259

Matematiin bilimsel teoriler oluturmadaki rol anlald.

Ortaadaki fizik anlayndan hem metodoloji, hem fiziktekiyeni grler asndan nemli lde farkllald; dieryandan Kopernik-Kepler-Galileo izgisi de 'realist' bir bilimanlayna sahip olma noktasnda Ortaa ile benzeiyordu.Galileo, matematikletirilebilen ktle ve hz 'birincilnitelikler' olarak grd; renk ve tat gibi sbjektif olduunudnd alglar ise 'ikincil nitelikler' olarak niteledi.25

Realist bir anlayla, matematiksel formllerin, d dnyada-ki ktle ve hz gibi nitelikleri, gerekte olduu gibi tarifettiini dnd. Kepler ve Galileo matematiksel forml-lerinin ontolojik gereklii ifade ettiklerinden emindiler.Matematii, Tanr'nn evreni yazd dil olarak gryorlard;bu felsefi-teolojik grleri, matematiksel formlleriyle varlkarasnda olduunu dndkleri uyumun nasl olup dagerekletiini aklyordu.

NEWTON FZNN HAKMYET

Isaac Newton'un nl eseri Principia'nn (lkeler) yaym-land 1687 yl, fizik tarihinde ok nemli bir dnm noktasolarak kabul edilir. nsanlk ilk defa bu eserle detayl birkozmoloji (evrenbilim) grne kavutu. Newton kozmolo-

jik grn Kopernik'in, Kepler'in, Descartes'n, Galileo'nunalmalarndan faydalanarak oluturdu. Bunu yaparken,kendilerinden faydaland bu kiilerin fizik bilimindekigrlerinde nemli dzeltmeler de yapt.26


25 lan Barbour, a.g.e., s. 27.26James Jeans, Fizik ve Filozofi, ev: Avni Refik Bekman, Ankara

niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar, stanbul (1950), s. 118.



32/259

Kopernik-Kepler-Galileo sreciyle Aristoteles'in fiziinin

otoritesi sarslm olsa da ancak Newton'un almalarylatamamen ykld sylenebilir. Newton gzlemi, deneyi vematematii birletiren bilimsel yntemin en baarl temsil-cilerinden biridir. Gezegenlerin yrngelerinde nasl kald,Dnya'nn altndakilerin neden dmedii gibi sorular ancakNewton'un 'evrensel ekim yasas'n ortaya koymasylacevabn bulabildi.27 Newton'la beraber, tm evrende, dnya-

mzdaki fiziksel yasalarn aynlarnn geerli olduu; Aristo-teles ve onun tesirindeki dnrlerin, Ay-alt ve Ay-stalem gibi ayrmlarla evrende farkl yasalara tabi blgelerolduunu ileri srmelerinin yanl olduu iyice anlald.

Newton da Galileo gibi evrendeki oluumlarn, parack-larn hareketlerine indirgenebileceini ngrd. Hz ve ktlegibi matematiksel olarak ifade edilen deerlerle d dnyanngerekliinin tanmlanabileceini, koku ve tat gibi zelliklerinsbjektif olduunu dnd. Newton da Demokritos gibi tmoluum ve deiimin atomlarn dzenlenmesiyle aklanabi-lecei kanaatindeydi. Fakat Demokritos, Epikuros veLukretius'tan farkl olarak Newton'un izdii mekanik evrentablosunda Tanr'ya da yer vard. Newton, mekaniin, biroktemel teolojik grn temellendirilmesinde bir ara olduu-

na inanyordu.28 O, Principia'y yaymlamasndan 8 yl nce1679'da len Hobbes'un, btn fenomenleri sadece madde vehareketle aklayan materyalizmine muhalefet etti.29 Newton,


27 Newton'un ekim yasasna gre, ekim kuvveti ktlelerin arpmyladoru orantl, ktlelerin arasndaki mesafenin karesiyle ters orantldr.28 Michael J. Buckley, "Newtonian Settlement and Atheism", (ed: RobertJohn Russell, William R. Stoeger ve George V. Coyne, Physics, Philosophy and

Theology iinde), Vatican Observatory Publications, Vatikan (2005), s. 87-88.29Margaret C. Jacob, "Christianity and the Newtonian Worldview", (ed: DavidLindberg ve Ronald Numbers, God and Nature iinde), University ofCalifornia Press, Berkeley (1986), s. 242.



33/259

doadaki dzenin, maddenin kendisinden kaynaklan-

madn; bazen dorudan mdahaleyle, ounlukla ise doayasalar araclyla bunu salayan ve evreni yaratan Tanr'nneseri olduunu savundu.30

Newton'a gre Tanr'nn mekanik sistemin ileyiinemdahalelerde bulunmas mmknd. Fakat Laplace gibibirok kimse Newton'un fiziini kapal bir sistem olarak

yorumladlar. Bylesi kapal bir sistemde ise Tanr'nn naslmdahalelerde bulunduu ile ilgili sorun gndemegelmektedir.31 Bu yzden Newton'u '19. yzyl materyaliz-minin dedesi' olarak grenler de olmutur.32 Kuantumteorisinin birok felsefeci ve teolog iin nemi ise bu noktadaortaya kmaktadr. Newton mekaniine dayanarak deter-minist ve kapal bir sistem olduu iddia edilen evrenin;kuantum teorisine dayanlarak, indeterminist bir yapdaolduu ve kuantum boluklarnn, bu sistemin kapalolmadn gsterdii sylendi. Bu boluklarn ise Tanr'nnetkinliinin gerekletii alan olduu, baz felsefeci veteologlar tarafndan savunuldu; bunu ilerleyen sayfalardaayrntl olarak ileyeceiz.

Newton fiziindeki baarlar insan aklna gveni arttrm

ve bunun 'Aydnlanma'nn' olumasnda da nemli bir rololmutur. Newtoncu bilimin baarlaryla beraber fizikbilimleri zirve noktasna gelmitir ve fizik; biyolojiden


30 Margaret C. Jacob, a.g.m., s. 244-246.31 Thomas Tracy, "Creation, Providence and Quantum Chance", (ed: RobertJohn Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theologyand the Natural Sciences, Berkeley (2001), s. 236.32

C. H. Kaiser, "The Consequences for Metaphysics of QuantumMechanics", The Journal of Philosopy, vol: 37 no: 13 (20 Haziran 1940),s. 337.



34/259

felsefeye, tarihten sosyolojiye kadar hemen hemen tm

bilimler iin bir model olarak gsterilmeye balanmtr.Bilime artan gvenin sonucunda, ateistler tarafndan, bilimin,yeterli olduu ve dinin yerini almas gerektii gibi grlerifade edilmitir; dier yandan ise teistler, bilimsel verilersayesinde artan bilgiyle teolojik grlerini temellendirmeyealarak doal teolojiye ynelmilerdir. Newton fizii, teizmadna zellikle 'doal teoloji' (natural theology) yaklamlarn-

da kullanld gibi, deizm33

ve ateizm adna da kullanlmtr.Bu dnemden sonra bilim-din ilikisi hem felsefe, hem deteoloji iin daha nemli ve daha komplike bir konu halinegelmitir. Newtoncu fizik, felsefe alanna ok nemlietkilerde bulunmutur; bu fiziin sebep olduu yeni anlayanlalmadan, Kant'n antinomilerini neden oluturduu vesaf akl asndan neden zgrl mmkn grmedii veMarks'n neden tarih bilimini fizie benzetmeye alt gibifelsefe asndan nemli olan birok husus hakkylaanlalamaz.

Newton ve ondan etkilenen Laplace gibi bilim insanlarnnetkisiyle, evrenin byk bir makine gibi grlddeterminist-mekanik bir evren anlay yaygnlk kazand.34


33

Balangta yaratan, fakat sonra yarattklaryla iliki kurmayan ve bir dingndermeyen Tanr anlayna 'deizm' denmektedir. Buna gre Tanr'nnvarl kabul edilmekte, fakat ilim gibi sfatlar reddedilmektedir. 'Deizm'ifadesine, genelde belirttiimiz anlam verilmektedir, fakat Hristiyanlakliletirme abas gibi farkl yaklamlar ifade etmek iin de kullanlmtr.'Deizm' Latince 'Tanr' anlamna gelen 'deus' kelimesinden tremitir vesonradan bahsettiimiz anlamda kullanlmaya balanmtr: HsameddinErdem, "Deizm", Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c: 9, stanbul(2005), s. 109-111.34 Roger Hahn, "Laplace and the Mechanistic Universe", (ed: DavidLindberg ve Ronald Numbers, God and Nature iinde), University ofCalifornia Press, Berkeley (1986), s. 267-270.



35/259

Bu srete, evrendeki fenomenlerin maddenin en kk

paracklarna indirgenerek aklanabileceine inan artt.Newton da matematiksel formll teorilerin, evrendekigereklii aktarabileceine gvenen 'realist' bir bilim anla-yna sahipti. Kuantum teorisi, matematie ve deneyciliebilimde nemli bir rol veren -Newton'un da savunduu-metodolojinin rndr; fakat Newtoncu bilim anlay vemetodolojinin temel unsurlar olan determinizme de,

indirgemecilie de, realist bilim anlayna da bu teoriyle karklmtr. Kuantum teorisi ncesi felsefe ve teoloji alanla-rnda da bunlara kar kanlar olmutur. rnein Gazzalineden ile sonu arasndaki ilikinin zorunlu olmadnsyleyerek determinist anlay eletirmitir.35 Kant ise 'ken-dinde ey'in, 'saf akl' asndan ulalmaz olduunusyleyerek realist anlaylar eletirmitir.36 Fakat kuantumteorisini farkl klan; determinizme, indirgemecilie verealizme kar eletirilerin, deney destekli ve matematikformll bilimin verilerinden yola klarak yaplmasnasebep olmasdr.

LK BLMSEL ATOM MODELLER

17. yzylda Newton, gazlarn genilemesini, gaz

atomlarnn bo uzaya yaylmas biiminde aklamt.37Fakat yine de Leukippos ve Demokritos'un Atomcuteorilerinden 19. yzyla kadar, maddenin grnmeyenparacklar felsefi speklasyonun konusu olmaktan kp,


35 Gazzali, Filozoflarn Tutarszl, ev: Mahmut Kaya ve Hseyin Sarolu,Klasik, stanbul (2005), 17. mesele, s. 166-177.36 Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, ev: J. M. D. Meiklejohn,William Benton, Chicago (1971), s. 129-159.37 Steven Weinberg, Atomalt Paracklar, s. 3.



36/259

deneyci bilimin objesine dnemedi. 1803-1808 yllar

arasnda John Dalton, maddenin atomsal kuramn ortaya attve Demokritos'un 'atom' terimini bilim dnyas iincanlandran kii oldu. Dalton, yapt deneylerle kimyasalbileiklerden yola karak, bunlarn, atomlarn bir arayagelmesiyle olutuunu ve farkl atomlarn farkl arlbulunduunu gstermeye alt. Her ne kadar Dalton'untespit ettii arlklarda ve dier detaylarda nemli hatalar

olduysa da bilim tarihinin ok nemli keiflerinden biriniyapma ayrcal ona aittir.38 Dalton'un atom modelinde,atomlar, bilardo toplarna benzetilmitir. Dalton'un dnemin-de, atom seviyesinin dorudan gzlemlenmesi hala mmknolamadndan, yapt kimyasal deneylerle atom seviyesinedair sonulara ulamt.

Atomun, kendi iinde hareket eden paracklardanolutuunu, 1897'de Cambridge'deki bir laboratuardakefeden John Thomson'un almalar, atomun anlalma-snda nemli bir dnm noktasdr. Atomlarn elementtenelemente farkl olduu Dalton'un almalaryla anlalmt,Thomson'un almalaryla ise farkl atomlarda ortak ve temelbir parack olan elektronun var olduu anlald. Thomson,atomlarda negatif ve pozitif ykl paracklar olduunu da

ortaya koyan ilk kiidir.39 Yunanca'da 'atom' blnemeyenanlamna gelir; Demokritos'un Atomculuundaki 'atom' ilemaddenin blnemeyen en kk paras kastedilmiti.Thomson, 'atom'un daha temel paracklardan olutuunu


38 Leon Lederman-Dick Teresi, Tanr Parac, ev: Emre Kapkn, EvrimYaynevi, stanbul (2000), s. 140-142.39 George Gamow, 1-2-3 Sonsuz, ev: C. Kapkn, Evrim Yaynevi, stanbul(1995), s. 130-132.



37/259

gstermesine ramen, 'atom' terimi, yeni bir anlam kazanarak

kullanlmaya devam edildi. Fakat bu kullanmn, Eski YunanAtomculuundaki maddenin en temel blnemeyen paracolduu iddia edilen 'atom'dan farkl olduuna dikkat edilme-lidir.

1911 ylnda, Ernest Rutherford'un ortaya koyduu atommodeli Gne sisteminin bir benzeriydi; ounluun

zihnindeki atom modeli hala budur: Ortada Gne gibi duranbir ekirdek ve etrafnda gezegenler gibi dnen elektronlar.Thomson, pozitif ykl paracklarn tm atoma daldklarbir model sunmutu; Rutherford ise atomun ktlesininyounlat bir ekirdein var olduunu ve atomun bykksmnn boluk olduunu ileri srd. Rutherford bu modele,alfa paracklarn atoma ynelten ve bu paracklarn sappsapmadn kontrol eden deneyler sonucunda ulat.40 Gnesistemine benzeyen bir sistemin -Rutherford'un atommodelinin- Gne sistemini baaryla aklayan Newtonmekaniiyle ve determinist yasalarla aklanmas beklendi.Gzlenen evrenin, Newtoncu mekanie uygun ileyen birmikro dnyaya indirgenebilmesi de beklenen sonutu. Amakuantum teorisi bu beklentileri karlamad.


40 Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, ev: Elif Akn, Gncel Yaynclk,stanbul (2006), s. 33-38.



38/259

BLM TANITIMI

Bu blmde, kuantum teorisi ve ortaya konma srecitantlmaya allacaktr. Bu teorinin felsefi ve teolojiksonularn tartabilmek iin kuantum teorisiyle ilgilidenklemleri zebiliyor olmak gerekmese de, bu teorininfelsefe ve teoloji asndan nemli Tamamlayclk lkesi,

Belirsizlik lkesi, indeterminizm ve yerel olmayan nedensellikiddialar, hatta nemli baz deneyleri bilinmelidir. Kuantumteorisinin bilimsel ynn tantrken, bu tantmla beraber buteoriyi bilim felsefesi asndan deerlendirmeye ve dinfelsefesiyle ilgili nemli grdmz baz sorunlara da yerigeldike deinmeye alacaz. lerleyen blmlerde buteorinin din felsefi asndan irdelenmesi n plana kacaktr,

bu blmde ise teorinin bilimsel yn, bilim felsefesi ve dinfelsefesi ile ilgili sorunlarla bir arada ele alnacaktr. lerleyenblmlerdeki din felsefesi ile ilgili sorunlarn salkl birekilde deerlendirilebilmesi iin bu blm, sonrakiblmlere temel mahiyetindedir.

Bu blmde cevabn bulabileceiniz baz sorular

unlardr: Kuantum teorisi evren anlaymzda hangi kkldeiiklikleri yapmtr? lk duyulduunda saduyuya aykr

2. BLM

KUANTUM TEORSNNTANITIMI

VE FELSEF ANALZ



39/259

olduu iddia edilen kuantum teorisine dayal iddialar hangi

deney ve verilere dayanmaktadr? Bohr'un Tamamlayclklkesi nasl yorumlanmaldr? Tamamlayclk lkesi ile felsefive teolojik sorunlar arasnda yaplan analojileri nasl deer-lendirmeliyiz? Gzlem sreciyle ilgili, bu teoriden kaynak-lanan epistemolojik anlaytaki deiiklik nasldr? Berkeleycitarzda bir idealizmle bu teori ilikilendirilebilir mi? Kuantumteorisinin indeterminist yorumuna btn bilim insanlar

katlmakta mdr? Neden bilimsel teorilere bakta, bilimselrealizmin ve arasalcln yerine kritiki realist bir anlaytercih ediyoruz? Kritiki realist anlayn dinlere uygulanmasmmkn mdr ve bilim-din ilikisi asndan bu yaklam netip sonular verecektir? Bu teoriyle ortaya kan indeter-minizm ontolojik mi, epistemolojik midir? Metafizik tercihlerkuantum teorisinin yorumlannda ne tip farklar olutur-maktadr? Atom-alt seviyede karmza kan 'uzaktanetkileme' olgusunun nemi nedir? Kuantum teorisinde kar-mza kan btnsel yapnn, sebep olduu epistemolojik veontolojik anlaytaki deiiklikler nelerdir?

KUANTUM TEORSNNORTAYA KONUU VE FT YARIK DENEY

Max Planck'n 1900 ylnda, radyasyonun, 'kuanta' dediipaketler halinde yayldn veya emildiini gstermesikuantum teorisine giden yolda ilk adm olarak kabul edilir.1

Nobel dl'n getiren bu kefinden bata Planck'n kendiside emin deildi. nk Maxwell elektromanyetizmayformle ettiinden beri, elektromanyetik radyasyonun bir


1 Stephen Hawking, Ceviz Kabuundaki Evren, ev: Kemal mleki, AlfaBasm Yaym Datm, stanbul (2002), s. 24.



40/259

dalga olduu kabul ediliyordu. Ayrca Hertz de elektroman-

yetik dalgalar bulmutu ve bu dalgalarn aralarnda birkesiklik yokmu gibi gzkyordu.2 Planck'n, radyasyonunun'kuantalar' eklinde yayldn gstermesi, yaylmann kesikliolduu anlamna geliyordu ve fizikteki hakim gre aykr buiddia, olgular mkemmel aklyordu.

Kuantum teorisine giden yolda ikinci nemli adm

Einstein att. 1905 ylnda Einstein, Planck'n almasndanyola karak ktaki enerjinin 'kuanta' veya 'foton' denilenpaketler halinde tandn ileri srd.3 1905 yl, Einstein'nizafiyet teorisi hakkndaki grlerini de ilk aklad yldr.Birok kiinin beklentisinden farkl olarak, Einstein'a Nobeldl'n kazandran, kuantum teorisi asndan nemli olanktaki enerjinin 'kuantalar' eklinde yayldn gsterdii,fotoelektrik etkiyi aklayan almalar oldu. ronik olan iseEinstein'n, katkda bulunduu kuantum teorisiyle ilgili ilerisrlen fikirlerden hibir zaman holanmam olmas ve buteoriye en byk muhalefeti gerekletirmesidir.4

Einstein'n k hakkndaki grleri balangta okciddiye alnmad. Aslnda Einstein'dan nce Newton da nparacklardan olutuunu savunmutu, fakat n dalga

eklinde olduu, Maxwell ve Hertz'in almalaryla deney-lerle destekli bir ekilde sunulmu ve geni kabul grmt.In parack eklinde olmasnn gzlenen birok olguyudaha iyi aklayacann anlalmas, bilim dnyasnda geni

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ 43

2 Barry Parker, Kuvantumu Anlamak, s. 42-46.3 Alastair I. M. Rae, Kuvantum Fizii: Yanlsama M, Gerek Mi?, ev:

Yurdahan Gler, Evrim Yaynevi, stanbul (1999), s. 15.4 Murray Gell-Mann, The Quark and the Jaguar, W. H. Freeman andCompany, New York (1995), s. 168-169.



41/259

bir aknlk yaratt. Ik tanecik miydi, yoksa dalga myd?Tanecik ve dalga kavramlar birbirleriyle uzlatrlamazekilde zt gzkr. Dier yandan birbirlerine ters bu ikiiddiay da destekleyen deneysel sonular vardr. Bu durumunsonucunda bilim insanlar artk pazartesi, aramba ve cumadalga teorisini; sal, perembe, cumartesi de tanecik teorisinikullanacaklar diye akalar dahi yaplmaya baland.5

Kuantum teorisi ile n olduu gibi dier mikroparacklarn da, hem parack hem de dalga gibi davran-dklar ortaya konulmutur. Bu durumu ortaya koyan en nldeneylerden biri 'ift yark deneyi'dir. Bu deneyde, bir par-ack-dalga demeti (foton, elektron veya dier mikroparacklar), bir ift dar yarktan geirilerek arkadaki ekranadrlr. Bu deneyi kla yaparsak (elektron veya dierparacklarla da yaplabilir), n paracklardan olutuu,ekrandaki nokta nokta izlerden anlalr. Aydnlanmadakibizim gzlediimiz dzgn -nokta nokta olmayan- durum, kkaynaklarnn fotonlarnn ok yksek sayda olmasndankaynaklanr. rnein altm mumluk bir ampulden saniyede100 milyon x 1 trilyon adet foton kar.6 Fakat dzenek, evre-den gelen ktan korunur ve az sayda fotonla deney gerek-

letirilirse, n parack yapsn belli eden nokta nokta izle-ri gzleyebiliriz.7


5 Barry Parker, a.g.e., s. 51.6 Roger Penrose, Fiziin Gizemi: Kraln Yeni Usu, ev: Tekin Dereli,TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara (2000), s. 103-104.7 Alastair I. M. Rae, a.g.e., s. 16-17.



42/259


Soldaki resimde, tek yark ak olduunda tane tane kk noktalar

eklinde k paracklarnn ekrandaki grnts gzkmektedir. Sadakiresimde ise ift yark ak olunca k paracklarnn kesikli noktalareklindeki dalm gzkmektedir. ift yark akken parlak noktalardaaydnlanma genlii drt kat artarken, daha nce k paracklarnn geldiibaz yerlerin bo olduu ve kesikli izigilerin olutuu gzlemlenmektedir.Bu sayfadaki resimlerin alnd yer: Roger Penrose, Fiziin Gizemi: KralnYeni Usu, s. 103, 105.

Tek renkli kla yaplan ift yark deneyi



43/259

In parack nitelikleriyle ilgili sorun her iki yarn

almasyla ortaya kar. Ekranda fotonlarn oluturduu enparlak noktalarda, tek yarn ak olduu duruma greaydnlanma genlii drt kat artmtr. Asl problem ise sfrgenlikli noktalardadr, nk buralara tek yark akkenfotonlar ulamaktayd. Burada karmza "Fotona izleyeceiyol iin ikinci bir seenek sunarak, nasl oluyor da ilk izlediiyolu kullanmasn nlyoruz" sorusu kmaktadr.8 Bundan

anlalan, n yarklardan geerken parack gibi deil dalgagibi davranddr. nk dalgalarn 'ykc giriim' denilenzelliiyle bu durum aklanabilir; dalgann yaylmas iin ikiyol varsa, iki ayr yoldan gelen dalgalarn birbirini sndrmolmas olasdr.9

Burada garip olan, fotonlar veya elektronlar veya btnhalinde atomlarn tek tek bile gnderildiklerinde ayn ekildegiriim izgilerinin kyor olmasdr; bu ise fotonlarn her ikiyarktan da ayn anda geiyor olmas demektir.10 RogerPenrose, burada ayn varlk trnn hem parack hemdalgalar gibi davranmasndan daha olaanst olann; her birparacn, tamamen tek bana, bir dalga gibi davranmas vebir parackla ilgili deiik olaslklarn birbirini yok etmeleriolduunu syler.11 Burada felsefi adan nemli olan nokta;

kuantum teorisindeki bu tip deneylerin sonularnn,mantn 'nc halin imkanszl' ilkesinin deitirilmesigerektiine dair iddialara sebep olmasdr.12 Bir insann ayn


8 Roger Penrose, a.g.e., s. 105.9 Roger Penrose, a.g.e., s. 104.10 Stephen Hawking, Zamann Ksa Tarihi, ev: Sabit Say-Murat Uraz,Doan Kitaplk, stanbul (1988), s. 70.11 Roger Penrose, a.g.e., s. 107.12 Kuantum teorisinin 'kuantum mant' denen yeni bir mantklaanlalmas gerektii, kuantum teorisine bal felsefi sorunlar ierisinde



44/259

BOHR'UN ATOM MODELVE TAMAMLAYICILIK LKES

Niels Bohr kuantum teorisinin gelitirilmesine en okkatks olan kiilerden birisidir. Heisenberg, Schrdinger veDirac 1920'li yllarda kuantum mekaniinin detaylca

KUANTUM TEORSNN TANITIMI ve FELSEF ANALZ 47anda iki yerde olduu iddias, bilim dnyasnda bir hurafe, tp

dnyasnda ise psikiyatrik bir hastaln belirtisi saylr; fakatatom-alt dnyada, 'ayn anda iki yerde olma' olgusu bilimin takendisidir. Bir paracn ayn anda iki ayr yerde olmas veyahem dalga hem de parack zellii gstermesi gibi kuantumteorisinde karmza kan olgular, kuantum teorisinin ortayakonmasnda nemli katks olan Werner Heisenberg'e gre,klasik mantn 'nc halin imknszl' ilkesinin

deitirilmesini gerektirir. Heisenberg, kuantum mantnnklasik mant kapsayaca bir yeniden yaplanmayla sorunundzeltilmesini teklif etmektedir.13 Bu ise epistemoloji ile ilgilitemellerin sorgulanmasn gerektirecek kadar nemli biriddiadr. Bu iddiann ciddiyetini arttran ise Heisenberg gibimodern fiziin en nl isimlerinden birinin bu iddiay dilegetirmesi ve bu gr savunanlarn deney alanndakiolgularla kendilerini desteklemeye almalardr.

tartlmakta olan nemli bir husustur. Bu konuyla ilgili baknz: Andrej A.Grib, "Quantum Cosmology, Observer, Logic", (ed: Robert John Russell,Nancey Murphy ve C. J. Isham, Quantum Cosmology and the Laws of Natureiinde), The Center for Theology and the Natural Sciences, Berkeley(1999), s. 175-183; Chris Clarke, "Quantum Histories and Human/DivineAction", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanics iinde),The Center for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley (2001),s. 169-170.13 Werner Heisenberg, Fizik ve Felsefe, ev: M. Ylmaz ner, stanbul (2000),s. 171.



45/259

gelitirilmi bir eklini sunmadan nce, 1913 ylnda, Bohr,

Rutherford'un Gne sistemine benzeyen atom modeli yerinekendi atom modelini teklif etti. Bu atom modeli, yeni'kuantum' kavramyla Kepler-Newton'un eliptik yrngele-rinin bir bulumasyd.14 Rutherford'un Gne sisteminebenzeyen atom modelinde, neden elektronlarn ekirdeinzerine dmedii gibi sorular cevapszd. Bohr, zannedildiigibi elektronlarn srekli olarak radyasyon yaymadklar iin

ekirdee dmediklerini syledi. Radyasyon yaydklarndaise 'kuantalar' eklinde yayyorlard. Bohr, atomlarda farklyrngeler -enerji dzeyleri- olduunu, elektronlarn buyrngeler arasnda 'sradn', bu sramalar sonucundaradyasyonun 'kuantalar' eklinde verildiini syledi. Bohr'unbu atom modeli en basit atom olan hidrojeni ok baarl birekilde aklyordu, fakat karmak atomlara nasluygulanaca pek ak deildi.15 Bohr'un modeli -snrllklar-na ramen- kimyada atomlarn nasl etkileime girdiklerini vemoleklleri oluturduklarn gsterebildii iin baarlyd.Kimyasal reaksiyonlar atomlar arasnda elektron paylamveya takas olarak aklanyordu.16

Bohr kendi modelinin eksikliklerinin giderilmesi ile ilgilisrete de nemli bir rol stlendi. Kuantum teorisinin

bilimsel ynnn gelitirilmesi kadar felsefi deerlendirme-sinde de o hep baroldeydi. Bilim insanlar arasnda genikabul gren kuantum teorisinin 'Kopenhag yorumu'nunbabas da Bohr'dur. Bu yoruma Kopenhag ismininverilmesinin sebebi, Bohr'un bu ehirde bulunmas ve onun


14 Roger Penrose, The Road to Reality, Jonathan Cape, London (2004),s. 572-573.15 Stephen Havvking, a.g.e., s. 71.16 Barry Parker, a.g.e., s. 66.



46/259

bu konuyla ilgili almalarnn nemli bir blmn, tek

bana veya Heisenberg gibi nl isimlerle burada yapmolmasdr. Kopenhag yorumunu farkl klan en nemlizellikler; indeterminizmin ve yerel olmayan nedenselliin-ilerleyen sayfalarda greceiz- doaya ikin zellikler olarakgrlmesidir, yani onlara gre indeterminizm ve yerelolmayan nedensellik ontolojik bir durumdur.17

Bohr'un 'Tamamlayclk lkesi'nin (The Principle ofComplementarity) kuantum teorisi ve bu teorinin felsefiirdelemesinde nemli bir yeri vardr. ift yark deneyindegrdmz dalga-parack ikilemi; elektron, foton gibimikro varlklarla yaplan deneylerde karmza kan izah gbir fenomendir. Bohr, buradaki ve n doasyla ilgilisorundaki elikili gibi gzken durumlar Tamamlayclklkesi ile aklamaya alt.18 Bohr'un bu ilkeyi aklarkengzlemciye verdii rol, klasik fiziin gzlemciyi, olgulara etkietmeyen, olgulardan bamsz bir ekilde vazifesini yrtenkii olarak tarifinden ok farkldr. John Hedley Brooke,Bohr'un genliinde Kierkegaard'n etkisinde olduuna veKierkegaard'n bireye vurgu yapan felsefesinin paralel birizahn kuantum teorisinde oluturduuna dikkat eker.19

Kuantum teorisiyle ilgili yaplan deneylerde, gzlem srecinin

gzleneni etkiledii anlalmtr.20 Bohr'un Tamamlayclklkesini Barbour, u ekilde zetlemektedir:


17 James Cushing, "Determinism versus Indeterminism in QuantumMechanics", (ed: Robert John Russell ve dierleri, Quantum Mechanicsiinde), The Center for Theology and the Natural Sceinces, Berkeley(2001), s. 10118 Niels Bohr, Atomic Theory and the Description of Nature, Cambridge

University Press, Cambridge (1961), s. 56.19 John Hedley Brooke, Science and Religion, s. 333.20 Arlen J. Hansen, "The Dice of God: Einstein, Heisenberg, and RobertCoover", A Forum on Fiction, vol: 10, no: 1 (Gz-1976), s. 50.



47/259

1. Bir deneyde, aralarn ve gzlemin rol ald sreci,

geleneksel kavramlara bavurarak aklamaktan kaamayz.2. Gzlem sreciyle gzlenen arasna kesin bir izgi e-

kilemez; hatta gzlem sreci gzleneni etkilemektedir. Buyzden 'kendinde atom'u olduu gibi resmetmemiz mm-kn deildir. Obje ile subje arasna kesin bir izgi izilemez,ancak analiz iin belli izgiler oluturulabilir. Bunlar yaplr-ken, geleneksel kavramlar kullanmaktan kaamayz. Bizler,seyirci deil aktrz, zgr irademizle deneyin dzeneiniolutururuz.

3. Dalga ve parack gibi kavramlar atomun dnyasntarifte kanlmazdr ve yararldr, fakat biz deiik deneydurumlar iin deiik modeller kullanmalyz. Bualternatifleri 'elikili' deil, fakat 'tamamlayc' olarak

grmeliyiz, nk bunlar ayn deneysel durumda karmzakmazlar. (rnein, bir deneysel durumda elektronparacktr, dierinde ise dalgadr.)

4. Geleneksel kavramlarla atomun dnyasn btncl birekilde anlayamayz; nk kavramlarmzn snrlar bunuengeller.21

In yapsn anlamaya kalktmzda, baz deneylerle parack olarak belirleriz, bazlarylaysa dalga olarakbelirleriz. Ayn durum dier atom seviyesindeki paracklariin de geerlidir. Fakat bunlarn, ayn anda hem parackhem de dalga olduunu tespit edemeyiz. Bu durumda, Bohr'agre, yaptmz deney tr ve kavramsal yaklamlarmzla,atom seviyesindeki varlklarn zelliklerini 'biz' belirleriz.


21 lan Barbour, Issues in Science and Religion, s. 282-283.



48/259

Ayrca atom seviyesinde yaptmz gzlemin, gzlenen varl

etkilememesi mmkn deildir. rnein bir elektronumikroskopla gzlediimizi dnelim; elektronun grlebil-mesi iin mutlaka bir k fotonunun elektrona arppmikroskoba geri gelmesi gerekecektir. Elektronun ald budarbe ise elektronun konumunu bozacaktr. Bohr, bizimsetiimiz gzlem tipinin, kullandmz kavramlarnsnrllnn ve gzlemle gerekletirdiimiz etkinin 'kendin-

de atom' hakknda edindiimiz bilgiyi tayin ettiini syler.22

Sonuta, Bohr, 'kendinde ey'e ulaamayacamz syleyenKant'la23 benzer sonuca ulamtr. Fakat Bohr, epistemolojiasndan nemli bu grn, salt felsefi speklasyonladeil, atom seviyesindeki gzlem srecini irdeleyerektemellendirmeye almtr.

TAMAMLAYICILIK LKES'NDEN HAREKETLEFELSEF VE TEOLOJK YORUMLAR

Tamamlayclk lkesi, ortaya konmadan yzlerce hattabinlerce yl nce var olan felsefi ve teolojik tezlerindesteklenmesi iin kullanlmaya allmtr. rnein, bu ilkeve kuantum teorisinde ortaya kan 'dalga fonksiyonununsndrlmesi' ve 'yerel olmama' gibi zellikler kullanlarak;

bunlarda gzlemcinin rolne yaplan vurgudan hareketle,zihnin maddeye gre ncelii ifade edilerek, Berkeleycitarzda bir idealizm desteklenmeye allmtr.24 George


22 Niels Bohr, a.g.e., s. 10-12.23 Immanuel Kant, The Critique of Pure Reason, s. 129-159.24 Kuantum teorisindeki 'gzlemcinin etkisi' ve 'yerel olmayan nedensellik' gibizelliklerden yola karak Yeni-Berkeleyci (Neo-Berkeleyan) bir grnsavunulabileceini iddia edenlere rnek olarak baknz: Raymond Y. Chiao,

"Quantum Nonlocalities: Experimential Evidence", (ed: Robert John Russell vedierleri, Quantum Mechanics iinde), Center for Theology and the NaturalSciences, Berkeley (2001), s. 36-39. Ayrca bu konuyla ilgili baklabilecek birmakale: Andrej A. Grib, a.g.m., s. 168-174.



49/259

Berkeley, alglayan zihinlerden bamsz olarak maddi

cevherin var olduunu inkar etmitir.25 Berkeley'den nce vesonra zihin dnda maddi cevherin olmadn savunanfelsefeciler ve sufiler olduysa da felsefe tarihinde bu grnen ok onunla zdeletirildiini sylemek mmkndr.26

Tamamlayclk lkesi'ndeki, Berkeleyci idealizme gtrme'tehlikesi' olduu dnlen fikirleri, bu fikirleri kendigrlerine en zt dnceler olarak gren materyalistler ve

de zellikle kuantum teorisinin gelitirildii dnemde gittikeyaylan bir siyasi ideoloji olan Marksizm'in ideologlar soukkarlamtr.27 Fakat bu yaklam, btn Marksist biliminsanlar ve felsefecilerin ortak tavr da olmamtr. M. A.Markov gibi, materyalist bilim anlayn benimseyenMarksist-Sovyetler'in bir bilim adam, kuantum teorisiniBohrcu yaklamyla kabul ederek, Tamamlayclk lkesi'niekinmeden kullanmakta bir sorun grmemitir.28

Tamamlayclk lkesi'nin immateryalizme veya Berkeleycibir idealizme gtrdn sylemek doru olmaz. Her nekadar bylesi felsefi karmlar yapldysa da, bu teoriden yolaklarak bylesi bir geiin yaplmas iin bir sebepgzkmemektedir. 'Kendinde atom'a gzlem srecindeki


25 George Berkeley, nsan Bilgisinin lkeleri zerine, ev: Halil Turan, Bilimve Sanat Yaynlar, Ankara (1996).26 slam dnyasnda baz sufiler, zihinlerin alglamas dnda d dnyanngerek varl olmadn savunmu olsalar da, genelde bylesi bir anlaybenimsenmemitir. Akaid meselelerindeki etkili isimler, rnein Maturidi,objenin, sjenin algsndan bamsz olarak var olduunu savunmutur:Hanifi zcan, Maturidide Bilgi Problemi, Marmara niversitesi lahiyatVakf Yaynlar, stanbul (1998), s. 69.27

Loren R. Graham, "Quantum Mechanics and Dialectical Materialism",Slavic Review, vol:25, no: 3 (Eyll-1996), s. 383.28 Loren R. Graham, a.g.m., s. 386-389.



50/259

etkiyi tamamen ortadan kaldrp ulaamadmz, atom

seviyesindeki dnyaya ulamaya altmzda izole olmuobjelerle uramadmz ve gzlenenle gzlem srecininetkileiminin kanlmaz olduu dorudur. Ama gzlemsrecinde etkide bulunann insan zihni olduunu ve sreci'zihnin' oluturduunu dnmek hataldr. nk etkidebulunan 'zihin' deil fakat deneyde kullanlan aletlerdir.Referans noktas ise 'zihin' yerine saat, uzunluk lme

aletleri, fotoraf plakas gibi aralar da olabilir. Deneysonular bir film veya bilgisayara aktarlp yllar sonra daincelenebilir. Bir filme veya bilgisayar ktsna bakp ncedengereklemi deney sonularn deerlendiren 'zihnin',nceden olmu deneyin sonularn belirlediini sylemek isemantkl gzkmemektedir.29 Sonuta kuantum teorisindenimmateryalizme veya Berkeleyci idealizme gemek iin birsebep gzkmemektedir; bylesi bir felsefi veya teolojikgr benimseyenlerin, kuantum teorisinin sonularndeerlendirdikten sonra bu dncelere ulamadklar, fakatbu dncelere sahipken kuantum teorisini buna greyorumlamaya altklar kanaatindeyiz.

Tamamlayclk lkesi'nin felsefi ve teolojik birok sorununele alnmasndaki nemli bir hususiyeti ise bu ilkeden

hareketle yaplan analojiler30 yoluyla pek ok soruna zmnerilerinin sunulmu olmasdr. Teleoloji ve mekanik ak-


29 Ian Barbour, When Science Meets Religion, s. 80.30 'Analoji' genel grnnde birbirine benzemeyen ve ayn kavram altnakonamayan; ama belli ortak ynleri olan iki ey arasndaki benzerliktir.Mantktaki analoji, gzlemlenen benzerliklerden, daha derindekibenzerlikleri ve hatta zdelikleri karmlamak iin bavurulan yoldur.

Baknz: Zeki zcan, "Szlke", (der: Zeki zcan,Din Bilim Yazlarinde), Alfa Basm Yaym Datm, stanbul (2001), s. 194-195.



51/259

lama, beyin ve zihin, zgr irade ve determinizm (5. blmde

bu konu ilenecektir), bilim ve din gibi birbirleriyle elikiliolup olmadklar hususunda tartma yaplm olan birokkavram ve olgu, deneysel alandaki verilerden yola klarakoluturulan Tamamlayclk lkesi'nden hareketle; bunlarn,ayn gerekliin farkl iki yz olduklar, birbirlerini 'tamam-ladklar' ama 'elimedikleri' ifade edilerek uzlatrlmayaallmtr.31 Kuantum teorisi Bat dnyasnda ortaya

konduu iin, bu teoriden yola klarak yaplan teolojikyorumlar zellikle Hristiyan teolojisiyle ilikili olmutur.Tamamlayclk lkesi'nden hareketle Hz. sa'nn kiiliindehem ilahi hem de insani zelliklerin olduu ve Tanr'nn hembir olduu, hem de ekilde tezahr ettii eklindekiHristiyan teolojisinin en temel inanlar da desteklenmeyeallmtr.32

Tamamlayclk lkesi'nden yola karak, paradoksalolduu dnlen hususlarn zlmesiyle ilgili giriimlerdebaz nemli hususlara dikkat etmek gerekir. ncelikle bu il-keyi, fizik dndaki alanlara aktarmann salt analoji olduuidrak edilerek; bu ilke, fizik alan dndaki sorunlarnzm iin mantksal bir karmn kayna gibi sunulmmaldr.33 Ayrca fizikte, birbirine zt gibi gzken iki feno-

menin her birinin ortaya kt deneysel koullar vardr; birdeneyde elektron bir paracktr, baka tip bir deneyde ise


31 Tamamlayclk lkesi'nden hareketle bilim-din ilikisini aklamayaalanlara rnek olarak baknz: Harold H. Oliver, "Complementarity ofTheology and Cosmology", Zygon, no: 13 (1978).32 Christopher Kaiser, "Christology and Complementarity", ReligiousStudies, no: 12 (1976); John Polkinghorne, Quantum Physics and Theology,

s. 16-20.33 lan Barbour, Religion in an Age of Science,Harper and Row Publishers,New York (1991), s. 100.



52/259

dalgadr. Oysa Tamamlayclk lkesi ile analoji kurulan hu-

suslarn birounda, birbirine zt gibi gzken farkl husus-larn her birine inanmamz gerektirecek ikna edici delil-lerinin bulunduunu sylemek mmkn deildir. rneinHz. sa'nn ilahi bir doas olduuna dair grn, fideist biryaklamn dnda kayna yoktur. Tamamlayclk lkesi ilebir analoji yaplacaksa; nce zt gibi grnen hususlarn herbirine inanmamz gerektirecek ikna edici delillerin varln

gstermek, sonra ise bu zt gibi gzken hususlarnbirbirleriyle 'elimediklerini' fakat birbirlerini 'tamamladk-larn' ve kuantum fiziindeki Tamamlayclk lkesi'nde debenzer bir durumun olduunu sylemek gerekir. Yoksabazlarnn yapt gibi Tamamlayclk lkesi'ni kullanmak;evrende var olan hibir iddiann, sama veya yanl ola-mayaca eklindeki bir iddiaya kadar geniletilebilir. rne-in be elma ile iki elmann toplamna yirmi diyen birininyanl yaptna dair bir itiraz, Tamamlayclk lkesi ile zt-larn bir arada bulunabilecei, pekala "7=20 olabilir" eklindecevaplanabilir! Nitekim Hristiyan teolojisindeki teslis inancbu ilke ile desteklenmeye allnca "1=3 olabilir" denmioluyor. Sonuta Tamamlayclk lkesi'nden hareketle kurulananalojilerin birounda, fizikten bambaka alanlara analojikurulmasyla ilgili sorunlarn yannda; fizikte, her iki zt gibi

gzken durumun da nemli verilerle desteklenmesindensonra 'tamamlayc'

Kuantum Teorisi, Felsefe ve Tanrı - Caner Taslaman

Documents

Transcript of Kuantum Teorisi, Felsefe ve Tanrı - Caner Taslaman