klimatis cvlileba da aWaris sanapiro zonis ganviTarebis...

klimatis cvlileba daaWaris sanapiro zonisganviTarebis perspeqtivebi

2

პუბლიკაცია მომზადებულია CENN-ის რეგიონული პროექტის „სასარგებლო წიაღისეულის მართვის სექტორში გარემოსდაცვითი და სოციალური პასუხისმგებლობის

განვითარების ხელშეწყობა კავკასიაში“ ფარგლებში, რომელიც ხორციელდება „პური მსოფლიოსათვის“ (BftW) ფინანსური მხარდაჭერით.

პუბლიკაციის შინაარსზე პასუხისმგებელი არის მხოლოდ პროექტის განმახორციელებელი ორგანიზაცია.

3

შინაარსი

პრობლემის აქტუალობა .............................................................................................................................................................5

ჭიჭიკო ჯანელიძე

ზღვის სანაპირო ზონის არსი და პრობლემები........................................................................................................... 7

მერაბ ფუტკარაძე, საშა ხორავა

ტურიზმის გავლენა აჭარის შავი ზღვის სანაპირო ზონის

ეკოლოგიური მდგომარეობის გეო გრა ფიულ თავისებურებებზე................................................................22

საშა ხორავა, ანთაზ ქიქავა, ხათუნა ჭიჭილეიშვილი

აჭარის ზღვის ნაპირზე კლიმატის გლობალური ცვლილებებით გააქტიურებული

აბრაზიული პროცესებისა და ჩატარებული ნაპირდამცავი ღონისძიებების ანალიზი ............... 30

ზურაბ ჯანელიძე

შავი ზღვის ნაპირის განვითარების პროგნოზი XXI საუკუნეში...................................................................... 40

პაატა ტურავა

შავი ზღვის სანაპირო ზონის დაცვის საკანონმდებლო მოწესრიგების ხარვეზები........................ 44

დასკვნა................................................................................................................................................................................................ 49

გამოყენებული ლიტერატურა.............................................................................................................................................. 50

5

gaero-s klimatis cvlilebebis CarCo konvenciis ganxorcielebis mizniT saqar-

TveloSi Catarebuli gamokvlevebis (saqarTvelos pirveli da meore erovnu-

li Setyobinebebi, gaeros klimatis cvlilebebis CarCo konvenciis erovnuli

centris biuletenebi, aWaris klimatis cvlilebebis strategia 2013 da sxv.)

mixedviT, klimatis mimdinare globaluri cvlilebebis mimarT saqarTveloSi

erT-erT yvelaze mowyvlad geoekologiur sistemad miCneulia Savi zRvis sana-

piro zona. igulisxmeba globaluri daTbobiT gamowveuli zRvis saSualo donis

permanentuli awevis Sedegad zRvis napiris warecxvisa da ukan daxevis procesi.

am process kidev ufro metad aZlierebs sanapiro zonaze anTropogenuri faqto-

ris ganuxrelad mzardi negatiuri zemoqmedeba. orive am faqtoris erToblivi

moqmedebiT XX saukunis dasawyisidan mimdinareobs zRvis napiris mniSvnelo-

van nawilze ganlagebuli kerZo da sazogadoebrivi daniSnulebis Senoba-nage-

bobebis sxvadasxva xarisxiT dazianeba, calkeul SemTxvevebSi – ngreva-ganad-

gureba, infrastruqturis moSla, sanapiro zonis rekreaciuli resursebis

gaRaribeba da, zogadad, mosaxleobis socialur-ekonomikuri pirobebis gaua-

reseba.

zemoT aRniSnulis tipuri magaliTia aWaris sanapiro zona, romlis saxmeleTo

zoli gavrcelebis did nawilze intensiurad irecxeba, xolo misi calkeuli

monakveTebi eqspertebis mier Sefasebulia, rogorc stiqiuri ubedurebebis

riskis Semcveli. sanapiros aseT monakveTebze ganlagebuli aTeulobiT ojaxis

sacxovrebeli saxlebi da ezo-karmidamoebi saSualo siZlieris Stormebis dro-

sac ki maRali riskis qveS imyofeba, rac maT potenciuri ekomigrantebis kontin-

gentTan aaxloebs.

swored aseTi mwvave morfodinamikuri viTareba gansazRvravs aWaris sanapiro

zonis problemis aqtualobas.

პრობლემის აქტუალობა

6

aRniSnulidan gamomdinare, cxadia, rom aWaris sanapiro zonaSi nebismieri sain-

Jinro saqmianobis proeqtireba da ganxorcieleba aucileblad unda moxdes

klimatis mimdinare cvlilebebiT gaZlierebuli zRvismieri eroziis sawinaaRm-

dego, mecnierulad dasabuTebuli, prevenciuli RonisZiebebis ganxorcielebis

gziT.

კავკასიის გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების ქსელი (CENN) აჭარის რეგიონში წლების განმავლობაში აქტიურად მუშაობს შემდეგი გარემოსდაცვითი მიმართულებებით:

aWaris Savi zRvis sanapiro zonaSi amJamad Seqmnili arasaxarbielo morfo di-

namikuri viTarebis ganxilvas mieZRvna q. baTumSi 2017 wlis 2 marts Catarebuli

konferencia. konferencia moewyo CENN–is organizebiT, saqarTvelos garemosa

da bunebrivi resursebis dacvis D DDFDADDDsaministrosa da aWaris mTavrobis mxardaWeriT.

winamdebare krebulSi warmodgenilia konferenciaze wakiTxuli moxsenebebi,

aWaris zRvis napiris morfodinamikis amsaxveli fotomasalis TanxlebiT.

klimatis cvlileba;

tyis resursebis mdgradi marTva da biomravalferovneba;

regionuli soflis meurneobis ganviTareba;

narCenebis marTva;

bunebriv safrTxeebTan (maT Soris – zRvis napiris warecxvasTan) dakavSire-

buli ekomigracia;

pasuxismgebliani samTo-mopovebiTi mrewveloba.

7

geografiul, geologiur leqsikonebsa da ter-

minologiur cnobarebSi termini – „zRvis sana-

piro zona“ (coastal zone–nearshore zone) ganmar-

tebulia, rogorc zRvisa da xmeleTis Sexebis

zolSi pirobiTad gatarebuli sanapiro xazis

gaswvriv mdebare zRvis akvatoria, talRebis

moq medebis Sedegad warmoqmnili xmeleTi da

misi amgebi sanapiro-zRviuri genezisis nale-

qebi. ufro konkretulad, zRvis sanapiro zona

aris sanapiro xazis gaswvriv yvelaze Zlieri

talRebis moqmedebis areali. aseTi ganmar teba,

ZiriTadad, miesadageba adamianis sameurneo

saqmianobis zemoqmedebisgan Tavisufal sana-

piro ubnebs.

sanapiro zonis qveda (zRvis sanapiro akva-

toriis fskerze mdebare) sazRvrad miCneulia

siRrme, saidanac iwyeba yvelaze Zlieri talRe-

bis Sexeba fskeris zedapirze. Sida zRvebis (maT

Soris – Savi zRvis) sanapiro zonis zeda saz-

Rvaria uZlieresi talRebis mier Sxefebisa da

wveTebisagan Sedgenili wylis masis xmeleTis

siRrmeSi gadatanis maqsimalur manZilze gama-

vali pirobiTi xazi.

saqarTvelos Savi zRvis sanapiroze yvelaze

Zlieri talRebis Sexeba zRvis fskerze iwyeba

saSualod 15-20 m siRrmidan. am siRrmidan tal-

Rebi xaxuniT iwveven zRvis fskeris erozias

da masze dagrovili naSali masalis (lami, qvi-

Sa-xreSi, kenWebi) gadaadgilebas sanapiro xa-

zis mimarTulebiT. sanapiro xazTan talRebis

moqme debiT ramdenime m-is simaRleze aityorc-

neba wylis masa, romelSic Sewonili da Setiv-

tivebulia talRebisve mier zRvis fskeri dan

atacebuli naSali masala. sanapiro xazTan

atyorcnili wylis masis gadatana xdeba iqve

mdebare, saSualod 50-100 m siganis, xmeleTis

zolSi. wylis es masa Semdeg zRvas ubrun deba,

xolo masSi Sewonili da Setivtivebuli naSa-

li masala sanapiro xazTan uSualod mikrul

xmeleTis zedapirze ileqeba. es procesi sana-

piro xazis gaswvriv aseuli da aTaseuli wlebis

ganmavlobaSi mimdinareobs, rac ganapirobebs

zRvis napiris warmoqmna-ganviTarebas.

aRniSnulidan gamomdinare, zRvis napiri (costal shore) aris sanapiro xazTan uSualod mikru-

li, saSualod 50-100 m siganis, xmeleTis zoli,

sadac ganviTarebulia gansazRvruli drois

ganmavlobaSi, zRvis saSualo mravalwliuri

ზღვის სანაპირო ზონის არსი და პრობლემები

WiWiko janeliZe

CENN, geografiis doqtori

8

donis dgomis pirobebSi, talRebis moqmedebis

Sedegad warmoqmnili reliefi da misi amgebeli

sanapiro-zRviuri faciesis naleqebi. amrigad,

saqarTvelos Savi zRvis sanapiro zona sana -

piro xaziT or nawilad iyofa. 15-20 m siRrmidan

sa n a piro xazamde mdebare zRvis akvatoria sana-

piro zonis sazRvao nawils warmoadgens, xolo

sanapiro xazTan uSualod mimdebare, saSualod

50-100 m siganis, xmeleTis zoli misi saxmeleTo

nawilia, anu igive zRvis napiri.

saqarTvelos Savi zRvis sanapiro zonis morfo-

dinamikuri ganviTarebis tendenciis Camoyali-

bebaSi sxvadasxva faqtori monawileobs. maT

Soris, upiratesi mniSvneloba eniWeba tal Rebis

moqmedebasa da mdinareebis mier zRvaSi Seta-

nili plaJwarmomqmneli masalis moculobebs.

bunebriv pirobebSi sanapiro zonis morfodi-

namikuri ganviTarebis tendencia, ZiriTadad,

mis sazRvrebSi arsebuli naSali masalis mocu-

lobebsa da talRur energias Soris tolobiT

Tanafardobaze aris damokidebuli.

Tu talRuri energia mTlianad ixarjeba sanapi-

ro zonaSi zRvis fskeris eroziasa da sana piro

xazis mimarTulebiT naSali masalis transpor-

tirebaze, maSin sanapiro zonis morfodina-

mikuri ganviTareba stabiluri wonasworobis

reJimSi mimdinareobs. aseT pirobebSi zRvis

napiri warecxvas ar ganicdis, radgan talRe-

bis energia mTlianad ixSoba sanapiro xazTan,

romlis gaswvrivac zRvis fskeridan amotani-

li naSali masalis akumulaciis Sedegad xdeba

srulprofiliani plaJis zolis warmoqmna-gan-

viTareba. aqve unda aRiniSnos, rom srul-

profiliani plaJi aris talRebis eroziuli

zemoqmedebisagan zRvis napiris dacvis yvelaze

optimaluri, bunebrivi saSualeba.

9

roca sanapiro zonaSi plaJwarmomqmneli masa-

lis deficitia, maSin am masalis transpor-

tirebaze talRuri energiis sruli xarjva ar

xdeba. sanapiro xazTan rCeba talRuri ener-

giis dauxarjavi nawili, rac zRvis napiris

warec xvas xmardeba. aqve aRvniSnavT, rom XX

saukunis dasawyisamde saqarTvelos Savi zRvis

sanapiro zonis morfodinamikuri ganvi Tareba

mis sazRvrebSi plaJwarmomqmneli masalis

sakmarisi moculobis arsebobis pirobebSi

mimdi nareobda, rac zRvis napiris stabiluri

wonasworobis reJimSi ganviTarebas ganapiro-

bebda.

ფოტო 1. XX საუკუნის დასაწყისი, გაძლიერებული ზვირთცემის შე დე გად ქ. ბათუმის სანაპიროს ინტენსიური წარეცხვა და ადამიანის მიერ მისი შეკავების მცდელობა ზღვის კიბეზე კენჭნარ–ლოდნარისა და საყოფაცხოვრებო ნარჩენების დაყრით

11

ფოტო 2. ხისტი საინჟინრო ნაგებობებით ზღვის ნაპირის დაცვის უშედეგო ცდა დაბა მახინჯაურთან (1983). პლაჟის გარეშე ასეთი ნაპირი აბსოლუტურად მოკლებულია რეკრეაციულ ღირებულებას

12

ფოტო 3. მწყობრიდან გამოსული ხისტი საინჟინრო ნაგებობების ნარჩენებისაგან ძლიერ დეგრადირებული ნაპირისოფ. ბუკნართან (1983)

13

ფოტო 4. დეგრადირებული ზღვის ნაპირი „ფიჭვნარის“ (ქობულეთი) საკურორტო ზოლის გასწვრივ (1983)

14

XX saukunis dasawyisidan TandaTanobiT iwyeba

saqarTvelos sanapiro zonis morfodinamikuri

ganviTarebis stabiluri wonasworobis reJimis

rRvevis procesi. sanapiro zonis ganviTarebis

avanscenaze moqmedebas iwyebs ori morfogene-

turi faqtori – zRvis saSualo mravalwliuri

donis uwyveti awevis procesi da sanapiro zo-

nis bunebrivi ganviTarebis dinamikaze adamianis

sameurneo saqmianobis negatiuri zemoqmedeba.

zRvis donis awevis procesi, rac dRemde grZel-

deba, globaluri daTbobiT aris ganpirobe-

buli. dedamiwis zedapirze haeris saSualo

mravalwliuri temperaturis momatebam, rac

bolo saukune-naxevris ganmavlobaSi SeiniS-

neba, gamoiwvia Tanamedrove gamyinvarebisa da

maradi mzralobis vrceli regionebis dnobisa

da galRobis procesi. aRniSnulis gamo, msof-

lio okeanes ubrundeba is wyali, rac aTeuli da

aseuli aTasobiT wlebis ganmavlobaSi myinva-

rebisa da maradi mzralobis regionebSi iyo da-

javSnuli. aRniSnulis Sedegad, okeanis wylis

balansi aqtiuri gaxda. okeane amJamad ufro met

wyals iRebs, vidre misi zedapiridan aorTqle-

baze ixarjeba. swored es aris Tanamedrove xa-

naSi zRvis donis awevis ZiriTadi mizezi.

zRvis donis awevis faqti sagulisxmoa da

aucileblad angariSgasawevi, radgan igi Sesam-

Cnevad aZlierebs talRur energias sanapiro

xazTan da ufro intensiurs xdis zRvis napiris

warecxvis process.

sanapiro zonis bunebrivi ganviTarebis reJimze

adamianis sameurneo saqmianobis negatiurma

zemoqmedebam sxvadasxva aspeqtiT iCina Tavi.

mdinareTa auzebSi hidroeleqtrosadgure-

bis aSenebam da wyalsacavebis Seqmnam TiTqmis

mTlianad gadauketa gza mdinareul myar natans

zRvis mimarTulebiT. amasTan erTad, mdinare-

Ta kalapotebidan, gansakuTrebiT ki plaJis

zolidan da zRvis napiridan, didi raodenobiT

inertuli masalis mopovebam, mkveTrad Seamci-

ra plaJwarmomqmneli masalis moculoba zRvis

sanapiro zonaSi. aRniSnulis Sedegad, fardo-

biTi wonasworoba plaJwarmomqmneli masalis

moculobasa da talRuri energiis siZlieres

Soris am ukanasknelis sasargeblod Seicvala.

swored aman iTamaSa gadamwyveti roli zRvis

napiris warecxvis procesis gaZlierebaSi. aqve

isic unda iTqvas, rom sanapiro xazis gaswvriv

xisti sainJinro konstruqciebis – betonis

talRamrevi kedlebis, fleTili qvebisagan age-

buli zRudarebis da sxva msgavsi nagebobebis

intensiurma mSeneblobam mkveTrad daarRvia

plaJwamomqmneli masalis bunebrivi gadaadgi-

lebis meqanizmi sanapiro zonaSi, rac zRvis

napiris warecxvis umniSvnelovanesi faqtori

gaxda.

XX saukunis dasawyisidan zRvis donis awevisa

da sanapiro zonaze anTropogenuri faqtoris

erToblivi moqmedebiT gaZlierebuli zvirT-

cemis Sedegad, mniSvnelovani zarali ganica-

da dasaxlebuli punqtebis zRvispira ubnebma.

sanapiros eroziul monakveTebze mTlianad

ganadgurda qviSisa da qviSa-kenWovani plaJebi.

plaJis zoli ki xelsayrel klimatTan, ekolo-

giurad sufTa zRvis wyalsa da momxiblav land-

Saftur peizaJebTan erTad, zRvis sanapiros

rekreaciuli resursis arsebobis aucilebeli

komponentia.

sanapiros gaswvriv aseTi arasaxarbielo mor-

fodinamikuri viTarebiT iyo nakarnaxebi saqar-

Tvelos sazRvrebSi Savi zRvis napiris buneb-

rivi dinamikuri wonasworobis aRdgenisa da

misi stabiluri ganviTarebisaTvis Sesabamisi

RonisZiebebis ganxorcielebis aucilebloba.

am amocanis Sesruleba 1980 wels iTava a. kik-

naZis xelmZRvanelobiT Seqmnilma samecnie-

ro-sawarmoo gaerTianeba „saqnapirdacvam“.

aRniSnul gaerTianebaSi arsebuli baTumis,

foTis, oCamCiris, gudauTisa da biWvinTis

zRvispira reJimuli dakvirvebis sadgurebis

mier sanapiro zonaSi ganviTarebul dinamikur

procesebze ganxorcielebuli uwyveti moni-

15

ფოტო 5. რკინა–ბეტონის ნაპირდამცავი კონსტრუქციებით ზღვის ნაპირის დაცვის უშედეგო ცდა დაბა გრიგოლეთთან

17

ფოტო 6. წარეცხილი პლაჟის აღდგენის პროცესი ინერტული მასალის რეფულირებით, მახინჯაური (1986)

18

ფოტო 7. პლაჟწარმომქმნელი მასალის რეფულირებით პლაჟის ზოლის აღდგენის პროცესი „ფიჭვნარის“ საკურორტო ზოლის გასწვრივ (1986)

toringis masalebis gaanalizebis safuZvelze

SemuSavebul iqna warecxili zRvis napiris aR-

dgenisa da dacvis mecnierulad dasabuTebuli

rekomendaciebi. am rekomendaciebis gaTvali-

swinebiT „saqnapirdacvam“ daamuSava zRvis na-

piris eroziisagan dacvis generaluri sqema,

romelic 1986-2000 wlebisTvis iyo gaTvlili.

aRniSnuli rekomendaciebiT gaTvaliswinebu-

li iyo adre warecxili zRvis napirisa da pla-

Jis zolis aRdgena, ZiriTadad, sanapiro xazTan

inertuli masalis winaswar dadgenili mocu-

lobebis refulirebis gziT. aseTi RonisZie-

bebis praqtikuli ganxorcielebis Sedegad 1990

wlisaTvis aRdgenil iqna adre warecxili pla-

Jis zolis mniSvnelovani nawili.

unda aRiniSnos, rom „saqnapirdacvis“ mier adre

warecxili zRvis napiris aRdgenisa da misi Sem-

dgomi regulirebis mizniT ganxorcielebuli

19

saqmianoba rigi sazRvao qveynebisa da zRvis

sanapiro zonis Semswavleli saerTaSoriso

organizaciebis mier aRiarebul iqna, rogorc

„mecnierulad dasabuTebuli, ekonomikurad mi-

zanSewonili da socialurad aucilebeli“. aR-

niSnuli iyo, rom „msoflio okeanis sanapiroze

arsad ar moxerxda sanapiro zonis optimizaci-

is problemebis ise warmatebiT gadawyveta, ro-

gorc es SeZlo „saqnapirdacvam“ Tavisi 300 km-

ze meti sigrZis sanapiro zonisaTvis“.

samwuxarod, gvixdeba imis aRiareba, rom „saqna-

pirdacvis“ mkvlevarebisa da samecniero-teqni-

kuri personalis mier zRvis napiris talRis-

mieri warecxvisagan dacvisa da adre warecxili

sanapiro xmeleTis aRdgenis saqmeSi miRweuli

Sedegebi TiTqmis miviwyebulia. ignorirebulia

„saqnapirdacvis“ gamocdileba da konkretu-

li midgomebi zRvis napiris dacva-aRdgenis

problemebis gadaWris saqmeSi. aRniSnuli gaer-

Tianeba 2005 wels gauqmda. XX saukunis 90-iani

wlebidan mkveTrad Semcirda zRvis napiris

eroziisagan dacvisaTvis aucileblad gansaxo-

rcielebeli RonisZiebebi. amis Sedegi ki is aris,

rom saqarTvelos sanapiros gaswvriv zRvis napi-

ri, Tavisi gavrcelebis mniSvnelovan nawilze,

kvlav iseTive tempiT ganicdis warecxvas, rasac

adgili hqonda XX saukunis 60-70-ian wlebSi.

unda aRiniSnos, rom aWaris sanapiros zogierT

ubanze zRvis napiris eroziisagan dacvis mizniT

aSenebuli betonis masiuri kedlebi male Tavad

gaxdnen abraziuli procesebisagan dasacavi.

foto 8-ze da 9-ze asaxulia Caqvi-buknaris sana-

piro ubnebze XX saukunis 70-ian wlebSi aSenebu-

li daax. 2 km sigrZis uwyveti masiuri betonis

20

kedlis calkeuli monakveTebi. kedeli veRar

asrulebs eroziis sawinaaRmdego daniSnule-

bas. mimdinareobs misi Ziris gamorecxva talRe-

bis moqmedebiT, rac iwvevs uSualod kedelTan

mimdebare xmeleTis zedapiris Caqcevas, ro-

melzedac ganlagebulia sacxovrebeli saxle-

bi. napirdamcavi kedlis deformaciis proce-

si calkeul monakveTebze imdenad Sors aris

wasuli, rom saWiro gaxda Tavad kedlis dacva

talRebis zemoqmedebisagan. am mizniT kedlis

win zRvaSi ganaTavses talRdamWeri masiuri

betonis blokebi. Caqvi-buknaris sanapiro zoli

Tavisi klimatiTa da landSafturi Rirebule-

bebiT erT-erTi saukeTesoa aWaris sanapiroze.

XX saukunis dasawyisSi am sanapiros gaswvriv

ganviTarebuli iyo saSualod 40-50 m siganis

plaJis uwyveti zoli. amJamad, aRwerili napir-

damcavi kedlis gaswvriv plaJis zoli mTli-

anad warecxilia da mxolod md. Caqviswylis

SesarTavTan aris SemorCenili misi mcire frag-

menti.

ფოტო 9.ჩაქვის ჩრდილო ნაწილში მდებარე ზღვის ნაპირი

ფოტო 8. ჩაქვის ცენტრალურ ნაწილთან მიმდებარე ზღვის ნაპირი

22

turizmis ganviTareba bevrad aris damo kide-

buli rogorc bunebriv, ise anTropogenur

landSaftebze, xolo misi ganviTarebis per-

speqtivebi, ZiriTadad, ganisazRvreba turis-

tul-rekreaciuli resursebis potencialiT.

turistuli meurneobis ganviTarebis pro cesSi

zogjer bunebriv garemoSi winaaRmdegobrivi

urTierTobebi viTardeba da ekologiuri

mdgo mareoba uaresdeba. winamdebare naSromis

mizania aWaris zRvis sanapiro zonis ekolo-

giur mdgomareobaze turizmis gavlenis anal-

izi. am problemis aqtualoba im TvalsazrisiT

aris maRali, rom regionSi daCqarebuli tempiT

viTardeba sazRvao turizmi, romelic sana-

piro zonaSi turistuli infrastruqturis

ganviTarebasTan dakavSirebiT saWiroebs gare-

mos met-naklebad Secvlas. aqedan gamomdinare,

saWiroa Semdegi amocanebis gadaWra:

aWaraSi turizmis dinamikis, misi saxeebis,

geografiuli Taviseburebebisa da ganvi-

Tarebis tendenciebis dadgena;

sazRvao turizmis raodenobrivi maCvene-

blebisa da plaJebis mixedviT maTi ganaw-

ilebis dadgena;

zRvis sanapiro zonaze turistebisa

da turistuli industriis zegavlenis

ekologiuri mdgomareobis Sefaseba;

zRvis sanapiro zonis ekologiuri mdgo-

mareobis geografiuli Taviseburebebis

garkveva da misi gaumjobesebis gzebis

dasaxva;

dasaxuli miznisa da amocanebis Seswavlis

safuZvlad savele kvlevis, istoriuli,

SedarebiTi, statistikuri, sivrce-drois

analizis, turistTa gamtarobis poten-

cialis kvlevis meTodebis gamoyeneba.

ტურიზმის გავლენა აჭარის შავი ზღვის სანაპირო ზონის ეკოლოგიური მდგომარეობის გეოგრაფიულ თავისებურებებზე

merab futkaraZe

baTumis SoTa rusTavelis saxelmwifo universitetis

geografiis departamentis profesori

saSa xorava

baTumis SoTa rusTavelis saxelmwifo universitetis

geografiis departamentis asocirebuli profesori

23

ქ.ბათუმი

ქობულეთის მუნიციპალიტეტი

ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტი

მთიანი აჭარა

სულ

2005

99,965 268,376 263,799 282,940 352,481

95,275 100,897 66,394

47,361 24,312

480 480

431,678 443,667

33,878

665

393,617

64,782

24,386

1,339

358,883

33,955

13,080

—

147,000

2012 2013 2014 2015

აჭარაში ტურისტების დინამიკა 2005-2015 წლებში

Seswavlil iqna aWaris zRvis sanapiro zonis

plaJebi da mimdebare rekreaciuli teritorie-

bi, romlebzedac ganTavsebulia turistuli

infrastruqtura. saWiro gaxda turistTa ra-

odenobrivi maCveneblebis dadgena, turistu-

li zonebis (plaJebis) gamoyofa da turistebis

mier bunebriv garemoze (wylis resursebze,

niadagze, organul samyaroze da sxv.) zemoq-

medebis masStabebis dadgena. saqarTveloSi,

kerZod, aWaraSi turizmis gamococxleba Ziri-

Tadad aRiniSneba 1995 wlidan, xolo daCqare-

buli zrdis tendenciebi ikveTeba mimdinare

saukunis dasawyisSi, rac Cans qvemoT warmodge-

nil cxr. 1-dan.

(cxrili Sedgenilia aWaris turizmis departamentis masalebis safuZvelze)

ცხრილი 1

აჭარაში ტურისტების დინამიკა 2005-2015 წლებში

cxr. 1-Si mocemuli statistikuri maCveneb-

lebiT irkveva, rom aWaraSi turistebis ra-

odenoba 2005-2015 wlebSi 147 aTasidan 443.7

aTa samde (3-jer) gaizarda. Tu turistebis di-

namikas Sida regi o naluri TvalsazrisiT gan-

vixilavT, 2015 wli s a Tvis turistebis didi

nawili – 79,5% q. baTumze, 15% –qobuleTis,

5,5% – xelvaCaurisa da 0,1% – mTiani aWaris

24

muni cipalitetebze modi oda. mravalferovani

turistul-rekreaciuli resursebis safuZ-

velze, turizmis daCqarebuli tempiT ganvi-

Tareba aWaraSi meurneobis prio ritetuli

dargi gaxda. gaizarda turis tuli obieqtebis

raodenoba. aRniSnulTan erTad, turistuli

saqmianoba aWaraSi eko logiuri mdgomareobis

gauaresebis erT-erTi faqtori gaxda.

aWaraSi sazRvao turistebis raodenobis Sesa-

xeb oficialuri statistikuri monacemebi ar

arsebobs. bolo oTxi wlis saSualo monaceme-

bis mixedviT, turistebis 65% mais-seqtembris

Tveebze, didi nawili ki – 90%, (255,780 adamiani)

sazRvao turistebze modis.

Cveni gaangariSebiT, sazRvao turistebis

66,7% q. baTumis administraciuli sazRvre-

bis plaJebze modis, romlebic calkeuli pla-

Jebis mixedviT Semdegnairadaa ganawilebuli:

gonio-kvariaTi – 37,500, baTumis axali bul-

vari –14,650, baTumis Zveli bulvari – 92,180,

barcxana -Tamaris dasaxleba – 8,850, maxinjauri

– 12,850, mwvane koncxi – 3,330 kaci. qobuleTis

munici palitetSi turistebis 90% aseve sazR-

vao turistebze modis da maTi saSualo raode-

noba 78,770-s Seadgens. turistebis raodenoba

plaJ ebis mixedviT Semdegnairad aris ganawile-

buli: Caqvi (oazisi-buknari) – 2,350, boboyvaTi

– 2,650, cixisZiri – 5,250 da qobuleTi-fiWvnari

– 67,550. xelvaCauris municipali tetSi sazRvao

turi stebi mxolod sarfSia da maTi saSualo

raodenoba 6,650-ia (ix. cxr. 2).

sazRvao turizmis sanapiro zonis eko lo-

giur mdgomareobaze gavlenis dasadgenad,

saWiro gaxda plaJebis turistTa ekologiuri

gamtaro bis potencialis dadgena da mimdebare

teritoriebze turistuli industriis uar-

yofiTi ekologiuri Sedegebis Sefaseba.

turistTa ekologiuri gamtarobis poten -

cia l Si igulisxmeba maTTvis gamoyofili

teri to riis maqsimalurad datvirTva, rasac

SeuZ lia, gauZlos ama Tu im turistulma obi-

eqtma bunebriv resursebze seriozuli dazi-

anebis, negatiuri gavlenisa da mosaxleobaSi

socialur -ekonomikuri problemebis warmoqm-

nis gareSe. aWaris plaJebis turistTa gamtaro-

bis sakiTxis garkvevisaTvis uwinaresad saWiro

gaxda plaJebis turistTa miRebis potencial-

is dadgena da misi gadaWarbebis SemTxvevaSi

sanapiros ekologiuri mdgomareobis Sefaseba.

aWaris plaJebis turistTa gamtarobis poten-

cialis sakiTxis detalizaciis mizniT Seveca-

deT, gagverkvia calkeuli plaJis turistTa

miRebisa da datvirTvis maxasiaTeblebi im

mizniT, rom dagvedgina sanapiro zonis ekolo-

giuri mdgomareobis geografiuli Tavisebure-

bebi.

aWaraSi zRvis sanapiros saerTo sigrZe 53 km-ia.

aqedan rekreaciuli miznebisaTvis gamoiyene-

ba sanapiros 36.1 km sigrZis monakveTi, romlis

saerTo farTobi aris 126.4 ha. unda aRiniSnos,

rom arsebuli plaJebi turistTa komfortis

TvalsazrisiT nawilobrivadaa gamoyenebuli.

Cveni dakvirvebiT, turistebis mier ZiriTadad

dakavebulia zRvis sanapirodan 20 m-is siganis

teritoriebi, romelTa saerTo farTobi aris

72.2 ha. Tu gaviTvaliswinebT im garemoebas, rom

erT turists saSualo standartebiT 3 m2 plaJi

sWirdeba, aqedan gamomdinare, aWaris plaJebs

erTdroulad SeuZlia 240,680 turistis miReba

(ix. cxr. 2).

aWaraSi sezonis ganmavlobaSi sazRvao turiz-

mis piki 20 ivlisidan 20 agvistomdea. aRniSnul

periodze saSualod modis zRvaze damsven-

ebelTa 65% (baTumis plaJebze – 50%, xolo

danar Cen plaJebze – 80%), anu 166,260 turisti.

gasaTvalis winebelia is garemoebac, rom erTi

turisti saSualod 10 dRes isvenebs. aqedan

gamom dinare, pikis periodSi plaJebis maqsimal-

uri datvirTva (16626:3) 55,420 turistia. Tu

turistebis raodenobas davumatebT adgilo-

25

სარფი

გონიო-კვარიათი

ბათუმი ახალი ბულვარი

ბათუმი ძველი ბულვარი

ბარცხანა-ბენზე

მახინჯაური

მწვანე კონცხი

ჩაქვი (ოაზისი-ბუკნარი)

ბობოყვათი

ციხისძირი

ქობულეთი-ფიჭვნარი

სულ

პლაჟ

ის ს

იგრ

ძე კ

მ.

პლაჟ

ის ს

აერ

თო

ფარ

თო

ბი —

ჰა.

ტურ

ისტე

ბის

მიერ

დაკ

ავებ

ული

პლაჟ

ის ს

აერ

თო

ფარ

თო

ბი —

ჰა.

ტურ

ისტე

ბის

ერთ

დრ

ოულ

ად

მიღ

ების

პო

ტენც

იალ

ი

ტურ

ისტთ

ა სა

შუალ

ო წ

ლიუ

რი

მი

ღებ

ა / ა

დგი

ლო

ბრივ

მოსა

ხლეო

ბასთ

ან ე

რთ

ად

პიკი

ს პე

რიო

დში

ერ

თდ

რო

ული

დ

ატვი

რთ

ვა ა

დგი

ლო

ბრივ

მო

სახლ

ეობა

სთან

ერ

თად

პიკი

ს პე

რიო

დში

ერ

თდ

რო

ული

დ

ატვი

რთ

ვა ა

დგი

ლო

ბრივ

მოსა

ხლეო

ბასთ

ან ე

რთ

ად %

-ში

0,3

3,6 12,6 7,2 24,000 37500/ 850

10850 45,2

2,4

10,0

3,0

3,6

1,0

6,0

9,0

1,4

28,0

72,2

8,000

33,340

10,000

12,000

4,150

20,000

30,000

4,670

93,340

240,680

14650/ 1400

92180/ 14400

9850 1550

12850/ 850

3330/50

3350/100

2650/100

5250/100

67520/ 5450

255780/ 25000

3840

29760

3190

2990

610

990

810

1150

23460

80420

48,0

89,3

31,9

24,9

14,6

4,9

2,7

32,1

25,1

33,4

4,2

17,5

5,2

6,3

1,8

10,5

15,7

2,5

49,0

126,4

1,2

5,0

1,5

1,8

0,5

3,0

4,5

0,7

14,0

36,1

1,15 0,6 2,000 1920 96,26650/150

აჭარის ზღვის სანაპიროს რეკრეაციული ზონის (პლაჟების) ტურისტთა გამტარობის მახასიათებლები

(cxrili Sedgenilia statistikuri monacemebisa da savele kvlevis Sedegebis mixedviT)


აჭარის ზღვის სანაპიროს რეკრეაციული ზონის (პლაჟების) ტურისტთა გამტარობის მახასიათებლები (2013-2015 წლების საშუალო მაჩვენებლების მიხედვით)

26

briv mosaxleobas, saSualod 25,000 kacs, maSin

plaJebis erTdrouli datvirTva 80,420-ia, anu

saerTo potencialis mxolod 33,4% (ix. cxr. 2).

aWaris plaJebi turistebiT Tanabrad ar aris

datvirTuli. Tu pikis periodSi saSualo erT-

drouli datvirTva 33,4%-ia, es maCvenebeli

yvelaze maRalia sarfis (96,2%), baTumis Zveli

bulvaris (89,3%), gonio-kvariaTis (45,2%), xolo

yvela sxva plaJze 40%-ze dabalia (ix. cxr. 2).

aqve unda aRiniSnos, rom baTumis Zveli bul-

varis centralur nawilSi pikis periodSi dat-

virTva 92-95%, gonios ukidures samxreT da

kvariaTis plaJze – 80-85%, xolo qobuleTis

centralur nawilSi 75-80%-ia.

sakvlevi teritoriis plaJebis ekologiuri

mdgomareoba rom SevafasoT, amisaTvis unda

gamoviyenoT plaJebis ekologiuri gamtarobis

koeficienti, anu teritoriis vizitis done, da

maT safuZvelze SemoviRoT pirobiTi maCvene-

blebi. kerZod, im plaJebze, sadac rekreantTa

datvirTva aWarbebs 80%-s, magram ar aRemate-

ba erTdrouli miRebis potencials, SeiZleba

Sefasdes, rogorc „umniSvnelod darRveuli”,

sadac 40-80%-mdea ”normaluri” da 40%-ze nak-

lebi ”kargi”(ix. cxr. 3).

Tu turistTa ekologiur gamtarobas ganvi-

xilavT zRvis sanapiros rekreaciuli zonis

plaJebis mimdebare teritoriebze, romlebSic

Sedis bulvarebi, parkebi, mwvane zonebi da sxva,

es adgilebi mTeli wlis ganmavlobaSi turisteb-

iTa da adgilobrivi mosaxleobiT met-naklebad

aris datvirTuli. imisaTvis, rom davadginoT

aRniSnul zonebSi rekreantTa mier ekologi uri

zemoqmedebis xarisxi, unda ganvixiloT tur-

istTa gamtarobis erT-erTi forma – zRvruli

simWidrove, anu ”zRvruli datvirTva”, rome-

lic gulisxmobs simWidrovis im dones, romlis

gadaWarbebac iwvevs landSaftis komponent-

Ta Seuqcevad darRvevas. araerTi dakvirvebis

Sedegma cxadyo, rom dasasvenebeli zonebis

rekreantTa datvirTva dRis ganmavlobaSi sakma-

od gansxvavdeba. saRa mos saaTebSi yvelaze maRali

datvirTva aris q. baTumis centraluri bulvar-

is, sarfis plaJis mimdebare, gonios plaJis mim-

debare da q. qobuleTis bulvaris centralur

adgilebSi, magram arsad aRemateba zRvrul

simWidroves. marTalia, aRniSnul zonebSi tur-

istTa da adgilobrivi mosaxleobis maRali

datvir Tvis Sedegad adgili aqvs xmaurs, atmos-

feros dabinZurebas, mcenareuli safaris dazi-

anebas, niadagis gamkvrivebas, danagvianebas,

magram miuxedavad amisa, problemur zonebSi

ekologiuri mdgomareoba umniSvnelodaa gaua-

resebuli, ise, rom rekreantebsa da garemoze

gansakuTrebul uaryofiT Sedegebs ar iwvevs.

danarCen rekreaciul zonebSi damsven ebelTa

zRvruli siWidrove, anu ”zRvruli dat vir-

Tva”, ekologiuri TvalsazrisiT piro biTad

SeiZleba Sefasdes rogorc ”umniSvnelod

gau ares ebuli”, ”kargi” da ”saukeTeso”. Sesa-

bamisad, saukeTeso pirobebia mwvane koncxis,

cixisZirisa da fiWvnaris plaJebze (ix. cxr. 3).

aWaraSi turizmis zrda uwinaresad ukavSirde-

ba turistuli infrastruqturis ganviTare-

bas. Sesabamisad, sistematurad izrdeba zRvis

sanapi ro zonis anTropogenuri datvirTva.

sakvlev teritoriaze TiTqmis yvela rekre-

aciul plaJsa da mimdebare teritoriaze

aRiniSneba anTropogenuri datvirTva. turi-

zmis zemoqmedebas garemoze ekologiuri

TvalsazrisiT ufro metad sezonuri xasiaTi

aqvs, romelic zafxulis periodSi piks aRwevs

da calkeul SemTxvevaSi mis ganviTarebasac

aferxebs. turistul zonebSi agebuli Seno-

ba-nagebobebis araswori dagegmareba amaxinjebs

sanapiros rekreaciul landSafts, ewinaaRmde-

geba zRvis ionizirebuli haeris gavrcele-

bas, zRudavs turistTa gamtarobas, iwvevs

teritoriis dabinZurebas da sxv. gamomdinare

aqedan, ekologiuri TvalsazrisiT ”saukeTe-

so” pirobebia mwvane koncxis, cixisZirisa da

fiWvnaris plaJebze, xolo danarCeni zonebi

SeiZleba Sefasdes, rogorc ”kargi” da ”umniS-

vnelod gauaresebuli” (ix. cxr. 3).

27

(cxrili Sedgenilia savele kvlevis monacemebis safuZvelze)


აჭარის ზღვის სანაპირო (რეკრეაციული) ზონის ეკოლოგიური მდგომარეობა

რეკრეაციული ზონები

სარფი

გონიო-კვარიათი

პლაჟი

გონიო-კარგი

კვარიათი- უმნიშვნელოდ გაუარესებული

მიმდებარე ტერიტორია


უმნიშვნელოდ გაუარესებული



სეზონურად (ზაფხულში) დატვირთულია ბუნგალოებით

პლაჟს გასდევს ესტაკადა და საქართველო-თურქეთს შორის დამაკავშირებელი ავტომაგისტრალი

კვარიათში და ნაწილობრივ გონიოში პლაჟის ცენტრალური ზვინულის მიღმა გაშენებულია სხვადასხვა ტიპის სატუმროები და შენობა-ნაგებობები. აგრეთვე, კაპიტალური ბუნგალოები, რომლებიც ზამთრის შტორმის შემდეგ ნაპირზე ქმნიან რკინა-ბეტონის ნარჩენებით დაბინძურებულ უბანს.

პლაჟის მიმდებარე ტერიტორია დატვირთულია კერძო სახლებით თავისი საკარმიდამო ნაკვეთებით, შენობა-ნაგებობებით, სასტუმროებით, მარკეტებით და სხვ. გონიოში პლაჟის ბოლოს გასდევს მოპირკეთებული ბულვარის ბილიკი, რომელიც ყოველი შტორმის შემდეგ პლაჟის ღორღით იფარება.

ტურისტთა გამტარობის პოტენციალის ეკოლოგიური მდგომარეობა

ეკოლოგიური გამტარობის პოტენციალი

ზღვრული დატვირთვა

ანთროპოგენური დატვირთვა(ტურისტული ინფრასტრუქტურის ობიექტები)

აჭარის ზღვის სანაპირო (რეკრეაციული) ზონის ეკოლოგიური მდგომარეობა

28

კაპიტალური ნაგებობები (ბარები, მარკეტები, ბუნგალოები, აუზები და სხვ.), რომლებიც ძლიერი ღელვისას ზიანდებიან და ქმნიან ეკოლოგიურ საფრთხეს სანაპირო ზონაში.

პლაჟის მიმდებარე ტერიტორიაზე განთავსებულია ძველი ბულვარი თავისი ინფრასტრუქტურით.

სანაპირო სანიაღვრე და კანალიზაციის წყლებით არის დაბინძურებული.

განლაგებულია სასტუმროები, კაფე-ბარები. აგრეთვე, შენდება მრავალსართულიანი საცხოვრებელი სახლი.

ზოგ ადგილას აგებულია კაპიტალური ბუნგალოები.

პლაჟს მიუყვება რკინიგზის მაგისტრალი, ავტომაგისტრალი და მახინჯაურის დასახლებული ტერიტორია.

კონცხის ორივე მხარეს მიუყვება რკინიგზის მაგისტრალი.

კონცხის ჩრდილოეთით, პლაჟზე, განთავსებულია ფლეთილი ქვების ბერმა.

ბათუმის ძველი ბულვარი

ბარცხანა-თამარის დასახლება

მახინჯაური

მწვანე კონცხი

ჩაქვი(ოაზისი), ბუკნარი

პლაჟი

პლაჟი

პლაჟი

პლაჟი

პლაჟი

კარგი

კარგი

კარგი

კარგი

კარგი

სასტუმრო „ოაზისის” ზოგიერთი შენობა-ნაგებობა განთავსებულია პლაჟზე.

პლაჟს მიუყვება რკინიგზა და ავტომაგისტრალი. აგრეთვე, სახლები საკარმიდამო ნაკვეთებით, სასტუმროები და კაფე-ბარები.

საუკეთესო










ბათუმის ახალი ბულვარი

ნორმალური

კარგიმიმდებარე ტერიტორია

გვაქვს ეროზირებული ნაპირი ვიწრო პლაჟითა და ახალი ბულვარის დაზიანებული ბილიკით.

სოფ. ადლიის ყველაზე აბრაზიულ უბანში ახალი ბულვარის ზღვისპირა ნაწილში შენდება მრავალსართულიანი საცხოვრებელი კომპლექსი, რაც ყოვლად დაუშვებელია.

29

ტერიტორია მდ. კინტრიშის შესართავიდან ფიჭვნარამდე ზაფხულობით დატვირთულია ბუნგალოებით და ტურისტთა მომსახურების სხვადასხვა სახის სერვისებით. ფიჭვნარის სანაპირო ხასიათდება საკმაოდ განიერი თავისუფალი პლაჟებით.

პლაჟს მიუყვება ქობულეთის ბულვარის სასეირნო ბილიკი, რომლის უკან განთავსებულია სასტუმროები, სახლები, კაფე-ბარები, პარკები და სხვადასხვა სახის გასართობი სერვისები.

ბობოყვათი პლაჟი


ციხისძირი პლაჟი

კარგი

ქობულეთი-უმნიშვნელოდ გაუარესებული;

ფიჭვნარი-საუკეთესო

კარგი გამოირჩევა კლდოვან ფერდობზე მიყრდნობილი ფრაგმენტული პლაჟებით.

პლაჟს მიუყვება რკინიგზის მაგისტრალი.

საუკეთესომიმდებარე ტერიტორია

cxr. 3 gviCvenebs, rom aWaris zRvis sana piro

zonis plaJebi da mimdebare teritoriebi

turistuli infrastruqturis obieqtebiT

met-naklebad aris datvirTuli, romlebic

garkveul ekologiur safrTxeebs qmnian. am

kuTxiT mniSvnelovani ekologiuri problemebi

aRiniSneba gonio-kvariaTis zonaSi, sadac pla-

Jis centraluri zvinulis axlos araefeqtiani,

ekologiurad gaumarTlebeli dagegmarebiT

ganlagebulia sastumroebi, bungaloebi da

sxva Senoba-nagebobebi. seriozuli ekologiu-

ri problemebi arsebobs baTumis axali bulva-

ris adgilis abraziul ubanze, sadac agebulia

bulvaris biliki da Sendeba mravalsarTuliani

saxli. baTumis Zveli bulvaris plaJis ramden-

ime adgilas aris sxvadasxva turistuli infra-

struqtura, romlebic Zlieri Relvis dros

ziandeba da ekologiur safrTxes qmnis. rac

Seexeba danarCen rekreaciul zonebs, TiTqmis

yvelgan gvxdeba anTropogenuri datvirTva,

magram bunebrivi garemos ekologiuri mdgo-

mareoba umniSvnelodaa Secvlili. ekologi-

uri TvalsazrisiT kargi mdgomareobaa mwvane

koncxis, cixisZiris, boboyvaTisa da fiWvnaris

plaJebze (ix. cxr. 3).

amrigad, kvlevis Sedegebma cxadyo, rom aWaris

zRvis sanapiro rekreaciuli zonis ekolo-

giuri mdgomareobis geografiul Tavisebure-

bebze turizmis gavlena sakmaod SesamCnevia.

Sedegad, gonio-kvariaTisa da baTumis bulva-

ris monakveTebis ekologiuri mdgomareoba

gauaresebis tendenciiT mimdinareobs. rac Se-

exeba danarCen rekreaciul zonebs, ekologiu-

ri TvalsazrisiT sakmaod kargi mdgomareobaa.

zogadad, aWaris zRvis sanapiro rekreaciuli

zonis ekologiuri mdgomareoba Seesabameba

Tanamedrove turizmis ganviTarebisaTvis sa-

Wiro mzard moTxovnebs, xolo misi Semdgomi

gaumjobeseba didadaa damokidebuli garemo

pirobebis gaTvaliswinebiT sivrciTi mowyobis

efeqtian urbanistul dagegmarebaze, romel-

mac turizmis swor menejmentTan erTad xeli

unda Seuwyos turizmis ganviTarebas.

30

aWaris zRvispireTSi bunebaTsargeblobis

procesi xangrZlivi drois ganmavlobaSi uxe-

Si formiT mimdinareobda, ris gamoc dairRva

aTaseuli wlebis ganmavlobaSi Camoyalibebu-

li zRvis napiris ganviTarebis bunebrivi mor-

fodinamikuri wonasworoba. sanapiro zonaze

farTo masStabianma teqnogenurma datvirTvam

(mdinareebis daregulireba kaSxlebiTa da dam-

bebiT, sanapiro zonaSi natanis napirgaswvrivi

nakadis SeCereba sxvadasxva saxis xisti hid-

roteqnikuri nagebobebiT, sakariero ubnebis

gaxsna da didi raodenobiT inertuli masalis

mopoveba plaJebze, mdinareTa kalapotebSi, mis

SesarTavebSi da sxv.) uaryofiTi gavlena iqonia

sanapiro zonaSi ganviTarebul morfodinami-

kur procesebze. aRniSnulis Sedegad Zlieri

degradacia ganicada zRvis sanapiro zonis

yvelaze dinamikurma elementma – plaJis zol-

ma. Semcirda plaJis parametrebi, ris gamoc man

dakarga zRvis napiris damcavi meqanizmis fun-

qcia. daiwyo zRvis napiris intensiuri warecx-

va, ramac gamoiwvia misi rekreaciuli funqciis

moSla.

aWaraSi mdinareebis myari nataniT Seqmnili

zRvispira aluviuri vakeebi da zRvis napi-

ri saukuneebis ganmavlobaSi inarCunebdnen

mdgrad mdgomareobas. gasuli saukunis 50-iani

wlebidan dawyebulma intensiuri mSeneblobis

saWiroebam moiTxova didi raodenobiT iner-

tuli masalis mopoveba. masalis mopoveba xde-

boda ara marto mdinareebis kalapotebidan,

aramed zRvis sanapiro zonidan – plaJebidan da

zRvis napiridan. gasuli saukunis meore naxe-

varSi (arqivSi moZiebuli masalebze dayrdno-

biT) marto qobuleTis sanapirodan aRebul

iqna daax. 15 mln m3-mde inertuli masala, ra-

mac sanapiro zonaSi warmoqmna myari natanis

mwvave deficiti. aRniSnulis Sedegad TiTqmis

15 km manZilze gaWimuli 80-100 m siganisa da 4-6

m simaRlis uwyveti bunebrivi plaJis zoli-

dan SemorCa plaJis degradirebuli calkeuli

კლიმატის გლობალური ცვლილებით აჭარის ზღვისპირეთში გააქტიურებული აბრაზიული პროცესებისა და ჩატარებული ნაპირდამცავი ღონისძიებების ანალიზი

saSa xorava

anTaz qiqava

xaTuna WiWileiSvili

baTumis SoTa rusTavelis saxelmwifo universiteti

31

fragmentebi. sanapiro zonaSi natanis defici-

tis Seqmnam gamoiwvia abraziuli procesebis

gaZ liereba, romlis SeCerebis mizniT iqmnebo-

da sxvadasxva saxis napirdamcavi ZviradRire-

buli xisti hidroteqnikuri nagebobebi.

xazgasmiT unda aRiniSnos, rom teqnogenurma

napirdamcavma konstruqciebma ver uzrunvel-

yo napirebis mdgradoba, dairRva sanapiro

zonis ekologiuri mdgomareoba, maRali Ri-

rebulebis rekreaciuli zonis nacvlad war-

moiqmna rkinabetonis nagebobebis narCenebisa-

gan Caxergili da dabinZurebuli zRvis napiri,

romelic gavrcelebis did nawilze moklebuli

iyo plaJis zols.

Seqmnilma mdgomareobam dRis wesrigSi daaye-

na zRvis napiris axali meTodiT eroziisagan

dacvis sakiTxi. es sakiTxi iTvaliswinebda

warecxili plaJebis aRdgenas sanapiro xaz-

Tan plaJwarmomqmneli masalis xelovnuri re-

fulirebis gziT. aRniSnulis Sedegad iqmnebo-

da ara marto yvelaze efeqtiani napirdamcavi

meqanizmi, aramed xdeboda aWaris, sanapiro zo-

nis ZiriTadi rekreaciuli resursis aRdgena.

aseTi meTodiT 1982-1991 wlebSi Catarebuli

napirsamagri samuSaoebis Sedegad aRdga zRvis

napiris mdgradoba, rac uzrunvelyofda sana-

piro zonaze rekreaciul moTxovnebs.

adre warecxili plaJebis aRdgena imdenad

ef e q tiani aRmoCnda, rom mas zRvis napiris

dacvis „qarTuli meTodi“ uwodes. „saqnapir-

dacvis“ mier 1982-1991 wlebSi Sesrulebuli

samuSaoebi warmoadgenda mravalwliur, reJi-

muli kvlevis masalebze dayrdnobil, gegmazo-

mier moqmedebas, romlis prioritetuli mimar-

Tuleba iyo ara sanapiros romelime lokaluri

ubnis, aramed mTlianad saqarTvelos Savi zRvis

sanapiro zonis farglebSi zRvis napiris dacva

eroziuli procesebisagan.

ფოტო 1. დაბა ადლის სანაპიროს ცენტრალური უბანი

32

aWaris sanapiro zonaSi eroziuli procesebis

aRmosafxvrelad 1982-1991 wlebSi Seitanes 6.2

mln m3 inertuli masala (qobuleTis sanapiroze

– 848 aTasi m3, boboyvaTSi – 820 aTasi m3, CaqvSi

–1862 aTasi m3, maxinjaurSi –1405 aTasi m3 da ad-

liaSi – 1268 aTasi m3 ).

aRniSnulis Sedegad, aWaris sanapiroze Zlier

degradirebuli, calkeul fragmentebad war-

modgenili plaJi Caanacvla saSualod 30-50 m

siganis plaJma. mdinare Woroxis SesarTavidan

CrdiloeTiT, sof. adliis zRvispira zolSi,

rogorc yvelaze abraziul monakveTze, iner-

tuli masaliT plaJis zolis xelovnuri kvebis

Sedegad Sewyda abraziuli procesebi da Senar-

Cunda xelovnurad aRdgenili plaJis zoli.

xazgasmiT unda aRiniSnos, rom xist, teqno-

genur napirdamcav RonisZiebebTan SedarebiT,

xelovnuri plaJebis Seqmna daax. 4-5-jer iafi

ფოტო 2. დაბა ადლიის სანაპიროს სამხრეთ უბანი

33

aRmoCnda, xolo napiris mdgradobis mxriv –

ufro xangrZlivi. sayuradReboa, rom daax. 20

wlis win Seqmnili xelovnuri plaJebi sanapi-

ros zogierT monakveTze dResac unarCuneben

zRvis napirs mdgradobas.

„saqnapirdacvis“ gaerTianebis gauqmebis Sem-

deg, XX saukunis 90-iani wlebis dasawyisidan,

Sewyda yovelgvari napirdacviTi RonisZie-

bebis ganxorcieleba. daiwyo boboyvaTisa da

fiWvnaris sanapiro zolidan inertuli masalis

masiuri mopoveba. inertuli masalis damuSa-

veba samSeneblo blokebis damzadebis mizniT,

adgilze xdeboda. aWaris sanapiros mTel sig-

rZeze kvlav Seiqmna mwvave morfodinamikuri vi-

Tareba. saSualo siZlieris Stormebis drosac

ki intensiurad irecxeboda zRvis napiri, in-

greoda sacxovrebeli saxlebi da, Sesabamisad,

ikargeboda Zvirfasi rekreaculi resursi.

foto 1-ze da 2-ze asaxulia talRebis zemo-

qmedebiT sof. adliis dasaxlebuli ubnebis

ngreva-ganadgurebis faqtebi.

napirdacviTi RonisZiebebis arCatarebis Sem-

T xvevaSi safrTxe emuqreboda baTumisa da

qobuleTis zRvispira, mWidrod dasaxlebul

ubnebs. gaCnda survili, zRvis napiris erozi-

isagan dacvis mizniT, ZviradRirebuli teqno-

genuri konstruqciebis gamoyenebisa, Tumca

vizitorebis mozRvavebam moiTxova rekreaci-

uli teritoriebis gafarToeba, rac mxolod

plaJebis farTobebis gazrdiT iyo SesaZlebeli.

napirdacvis specialistebis rekomendaciiTa

da aWaris mTavrobis finansuri daxmarebiT 2007

wels ganaxlda da 2015 wlamde grZeldeboda

napirdacviTi samuSaoebi sanapiro zonaSi iner-

tuli masalis SetaniT, Tumca ara iseTi masSta-

biT, rogorsac „saqnapirdacva“ axorcielebda.

2007-2015 wlebSi Catarebuli samuSaoebi iT-

valiswinebda droebiTi RonisZiebebis ganxor-

34

cielebas, sanapiros sxvadasxva monakveTze Seq-

mnili avariuli situaciis aRmofxvris mizniT.

SezRuduli finansuri SesaZleblobebis gamo

Catarebuli samuSaoebi sezonur xasiaTs ata-

rebda da ZiriTadad iTvaliswinebda zRvis

napiris arsebuli morfodinamikuri mdgomare-

obis SenarCunebas. plaJwarmomqmneli masa-

lis transportireba, ZiriTadad, TviTmcle-

li manqanebiT xdeboda, rac mxolod masalis

amoRebis ubnidan Cayris ubnamde axlo manZilis

SemTxvevaSi iyo rentabeluri.

sanapiro zonis damsveneblebis Zlieri naka-

debiT datvirTvam moiTxova Sesabamisi infras-

truqturis ganviTareba. plaJze, zRvis napirze

da masTan uSualod mimdebare teritoriebze

mwvave morfodinamikuri viTarebis gaTvalis-

winebis ignorirebiT aSenda da axlac Sendeba

mravalsarTuliani sastumroebi, kafe-barebi,

moewyo dasasvenebeli parkebi, marketebi da sxv.

(ix. foto 3 da 4).

baTumis bulvaris sigrZe 2 km-dan 8 km-mde

gaizarda (baTumis koncxidan md. Woroxis Ses-

arTavamde). axali bulvaris gaswvriv gaiyvanes

q. baTumis sarfTan damakavSirebeli avtomagis-

trali. plaJebze rekomendebuli iyo mxolod

ფოტო 3. კვარიათის სანაპიროს გასწვრივ პლაჟის შიდა კიდეზე აშენებული სასტუმრო

35

sezonuri xasiaTis, msubuqi konstruqciebis

„bungalos“ tipis kafe-barebis da sportuli

moednebis ganTavseba. aseTi rekomendaciebi

male ugulebelyofil iqna da zemoT aRniSnuli

Senoba-nagebobebis ganTavseba kvlav sanapiro

zonaSi, ZiriTadad, plaJze da zRvis napiris

zedapirze mimdinareobda, rac zRvis napiris

morfodinamikuri ganviTarebis Tavisebure-

bebis aSkara ignorirebiT xdeboda. aRniSnulis

Sedegad, plaJis Sida kedlis gaswvriv aSenebu-

li nagebobebi saSualo siZlieris Stormebis

dros Zlier ziandeboda (ix. foto 5).

igive SeiZleba iTqvas baTumis aeroportis asa-

freni bilikis mimdebare teritoriaze, rome-

lic saSualo siZlieris Stormis Semdegac ki

ganicdis warecxvas. aRniSnuli teritoriis

zRvispira zoli talRebis moqmedebis mimarT

Zlier sensitiuria da mis zedapirze mdebare

avtomagistrali da saseirno biliki gadaude-

blad saWiroebs talRebis zemoqmedebisagan

dacvas. amis utyuari dasturia is faqti, rom

2015 wels sanapiros am monakveTze inertuli

masalis Setanis Sewyvetis Semdeg saSualo siZ-

lieris Stormebis drosac ki aRiniSneba sa-

seirno bilikisa da avtomagistralis Zlieri

warecxvis faqtebi (ix. foto 6 da 7).

ფოტო 4. გონიოში ზღვის ნაპირის კიდეზე აშენებული მრავალსართულიანი შენობები

37

ფოტო 5. ბათუმის ახალი ბულვარის გასწვრივ პლაჟზე აშენებული და ტალღების მოქმედებით დაზიანებული შენობა

38

aseve unda aRiniSnos, rom sarfis gaswvriv mde-

bare plaJze moewyo sabaJos teritoria. go-

nio-kvariaTis plaJze, zRvis napirze da uSu-

alod masTan mimdebare teritoriebze aSenda

sastumroebi da kerZo saxlebi. gonios plaJis

bolos gakeTda axali bulvari ZviradRirebu-

li saseirno bilikebiTa da ganaTebebiT, rom-

lebic pirvelive Relvam daaziana da Camarxa

plaJis naleqebSi. baTumis axali bulvaris didi

nawili xelovnur plaJzea ganTavsebuli, rome-

lic yoveli Stormis Semdeg qviSa-RorRiT ifa-

reba, an ziandeba da mis aRdgena-dasufTavebas

damatebiTi saxsrebi da samuSaoebi sWirdeba.

aWaris zRvis sanapiro plaJebze droebiTi „bun-

galoebi“ Caanacvles kapitalurma nagebobebma,

kafe-barebma, savaWro obieqtebma, gasarTobma

nagebobebma, pirsebma da sxv., romlebic yove-

li Zlieri Relvisas Zlier ziandebian da sam-

Seneblo narCenebiT ekologiurad abinZureben

zRvis napirs.

2015 wlidan napirebis inertuli masaliT xe-

lovnuri kveba Sewyda, ris gamoc aWaris sanapi-

ros calkeul monakveTebze kvlav gaaqtiurda

abraziuli procesebi, daiwyo axali bulvaris

teritoriis warecxva.

gansjis sagania agreTve xisti hidroteqnikuri

nagebobebiT zRvis napiris eroziisagan dacvis

problema. napiris dacvis mizniT aSenebuli

aseTi nagebobebi aWaris sanapiros calkeul

monakveTebzea gamoyenebuli, Tumca aseT mona-

kveTebze, zRvis napiris dacvis problema

dRemde gadauWreli rCeba. kerZod, avariuli

situacia aris Seqmnili kalenderes, mwvane da

cixisZiris koncxebis gaswvriv, sadac gadis

centraluri saavtomobilo da sarkinigzo ma-

gistralebi. mwvane koncxis avariul ubanze aR-

niSnuli problemis gadasaWrelad gamoyenebu-

lia fleTili qvebis berma. msgavsi samuSaoebi

mimdinareobs kalenderes abraziuli napiris

ფოტო 6.ადლია. ხელოვნურად შექმნილი პლაჟის ზედაპირზე გაყვანილი ავტომაგისტრალი (2012)

39

ფოტო 7. ადლია. ოთხბალიანი შტორმის შედეგად მწყობრიდან გამოსული ახლად გაყვანილი ავტომაგისტრალი (2015)

gaswvriv. cixisZiris abraziuli napiris mon-

akveTze kvlav mwvave avariuli situaciaa da

napiris Caqcevis SemTxvevaSi xangrZlivi droiT

gamova mwyobridan rkinigzis magistrali.

msgav si viTareba iyo mwvane koncxis Crdilo-

eTiT, magram fleTili qvebis bermiT napirsa-

magri samuSaoebis Catarebis Semdeg problema

garkveuli droiT moixsna.

adliis sanapiro monakveTze inertuli masa-

liT napirsamagri samuSaoebis Sewyvetis Sem-

deg, kvlav dadga xisti sainJinro nagebobebiT

(dezebi, jebirebi da fleTili qvebis berma)

napirsamagri samuSaoebis Catarebis sakiTxi.

zRvis napiris dacvis specialistebis winaaRm-

degobis miuxedavad, amJamad aqtiurad mimdin-

areobs aseTi meTodiT rogorc saproeqto, ise

samSeneblo samuSaoebi.

unda aRiniSnos, rom globaluri daTboba

aWaris sanapiro zonaSi, ZiriTadad, zRvis do-

nis awevasa da Stormuli modenebis gaaqtiure-

baSi gamoixateba. Seicvala Zlieri Relvebis

raodenobrivi maxasiaTeblebi, sagrZnoblad

imata 5-baliani da ufro meti siZlieris

Stormebis dReTa raodenobam. kerZod, SesamC-

nevad gaizarda 5-6-baliani Relvebis raodeno-

ba, xolo 2000 wlis Semdeg pirvelad dafiqsir-

da 7-baliani Stormis 3 SemTxveva. aRniSnulis

Sedegad, TvalnaTliv SeimCneva abraziuli

procesebis gaZliereba, rac TavisTavad dRis

wesrigSi ayenebs zRvis napiris dacvis mwvave

problemas. am problemis gadaWra sasurvelia,

gadawydes ZiriTadad plaJis zolis inertuli

masalis xelovnuri kvebis gziT. es ki uSualod

aris dakavSirebuli inertuli masalis saWiro

moculobebis arsebobis sakiTxTan, rac aWaraSi

problemuria da es aucileblad unda iqnes gaT-

valiswinebuli.

40

aRiarebuli faqtia, rom XIX saukunis Sua

xanebidan dawyebuli klimatis globaluri

daTbobis gavleniT msoflio okeanisa da mas-

Tan dakavSirebuli zRvebis saSualo mraval-

wliuri donis awevis procesi fiqsirdeba. Savi

zRva msoflio okeanis nawilia da misi done

okeanis donis sinqronulad ganicdis Tana-

droul da Tanazomier ryevas. okeanisa da mas-

Tan dakavSirebuli zRvebis sanapiroebis gas-

wvriv ganlagebuli donis sazomi sadgurebis

monacemebiT, XX saukunis dasawyisidan zRvis

donem daax. 18-20 sm-iT aiwia. zRvis donis awev-

iT matu lobs talRebis energia sanapiro xaz-

Tan, rac akumulaciuri tipis zRvis napiris

warecxvisa da sanapiro xazis ukan daxevis myari

tendenciis Camoyalibebas uwyobs xels.

unda aRiniSnos, rom zRvispira xmeleTis warec-

xvisa da sanapiro xazis ukan daxevis tendenciis

CamoyalibebaSi XX saukunis dasawyisidan aq-

tiurad monawileobs anTropogenuri faqto-

ri. sanapiro xazis gaswvriv, adamianis mier

sxvadasxva saxis sameurneo saqmianobis ganxor-

cielebis Sedegad, mkveTrad dairRva zRvis na-

piris bunebrivi morfodinamikuri wonasworo-

bis reJimi. aRniSnulis Sedegad, zRvis napiri

veRar aswrebs adaptacias zRvis donis awevis

mimarT, rac kidev ufro metad aZlierebs misi

warecxvis process.

zRvis donis awevisa da sanapiro zonaze an-

Tropogenuri faqtoris erToblivi moqmede-

biT gaZlierebuli zvirTcemis Sedegad, XX

saukunis dasawyisidan, saqarTvelos sanapiros

gaswvriv warecxilma zRvis napiris jamurma

sigrZem 220 km-s gadaaWarba. sanapiro xazma Tav-

isi gavrcelebis did nawilze saSualod 800-100

m-iT, calkeul lokalur ubnebze ki 400 m-iTa

da ufro meti manZiliT daixia ukan. aRniSnulis

Sedegad, mniSvnelovani ziani ganicada dasax-

lebuli punqtebis (baTumi, qobuleTi, grigo-

leTi, foTi, oCamCire, soxumi, gagra da sxv.)

zRvis sanapiro xazTan ganlagebulma ubnebma.

saprognozo okeanografiuli modelebiT mi-

Re buli statistikuri monacemebis gasaSua-

loebuli jamis mixedviT, XXI saukunis bolo-

saTvis zRvis saSualo donis aweva misi dgomis

Tanamedrove niSnulidan saSualod 1 m- iT aris

mosalodneli. amJamad saqarTvelos SavizRvis-

pira teritoriebis socialur-ekonomikuri

zurab janeliZe

ilias saxelmwifo universiteti

აasocirebuli profesori

შავი ზღვის ნაპირის განვითარების პროგნოზი XXI საუკუნეში

(saqarTvelos sanapiros magaliTze)

41

ganviTarebis tempi sakmaod maRalia da, SesaZ-

loa, momaval aTwleulebSi ufro gaizardos.

Sesabamisad, moimatebs anTropogenuri dat-

virTva zRvis sanapiro zonaze. zRvis donis mo-

salodneli awevis pirobebSi sanapiro zonaze

anTropogenuri faqtoris negatiurma zemoq-

medebam SeiZleba mniSvnelovnad gadaaWarbos

talRismieri eroziisadmi zRvis napiris wi-

naaRmdegobis gawevis unars. aseT SemTxvevaSi

zRvis napiris warecxvis procesi kidev ufro

gaZlierdeba. zRvis Semotevis aSkara sa frTxis

winaSe aRmoCndeba sanapiro xazTan uSualod

mimdebare teritoriebi, romelTa mniSvnelovan

nawilze ganlagebulia sxvadasxva daniSnulebis

Senoba-nagebobebi da infrastruqturuli obi-

eqtebi.

aqedan gamomdinare, saWiroa zRvis napiris

da masTan uSualod mimdebare teritoriebis

mowyvladobis SefasebisaTvis zRvis donis awe-

vis pirobebSi, sanapiro xazis ukan daxevis man-

Zilebis Tundac pirvel miaxloebaSi, sizustiT

dadgena.

am mizniT gamoyenebuli okeanografiuli mode-

lebi damuSavebulia sanapiro zonisaTvis zoga-

dad damaxasiaTebeli dinamikuri procesebis da

maTi gamomwvevi mizezebis gasaSualoebuli da

Teoriulad ganzogadoebuli monacemebis gaT-

valiswinebiT. aseTi modelebi iZlevian zRvis

napiris warecxvisa da sanapiro xazis ukan daxe-

vis myari tendenciis Camoyalibebis progno-

zirebis saSualebas. magram maTi gamoyenebiT

ver xerxdeba sanapiro xazis ukan daxevis manZi-

lis sasurveli sizustiT dadgena, rasac zRvis

napirisa da mis zedapirze ganlagebuli sainJin-

ro nagebobebis mowyvladobis SefasebisaTvis

gadamwyveti mniSvneloba aqvs.

zRvis donis awevis pirobebSi sanapiro xaz-

is ukan daxevis manZilis SedarebiT zustad

gansazRvris saSualebas paleogeografiuli

analogebis meTodi iZleva. es meTodi Tana-

medrove zRvis napiris Sida (xmeleTis mxareze)

mdebare kidis gaswvriv warsulSi, zRvis Ta-

namedrove donesTan SedarebiT, ufro maRla

mdebareobis pirobebSi talRebis moqmedebiT

warmoqmnili da dRemde SemorCenili reliefis

gaTvaliswinebazea dafuZnebuli.

paleogeografiuli gamokvlevebiT dadgeni-

lia, rom axalSavzRviuri transgresiis dros,

rasac daax. 4000-6000 wlis win hqonda adgili,

Savi zRvis done misi dgomis Tanamedrove niSnu-

lidan, sul mcire, 1 m-iT maRla iyo aweuli. aR-

niSnulis Sedegad, saqarTvelos akumulaciuri

tipis zRvis sanapiros gaswvriv amJamad ganvi-

Tarebuli zRvis napiri da masTan uSualod

mimdebare saSualod 100-150 m siganis xmeleTis

zoli zRviT iyo dafaruli, romlis fskerze-

dac mimdinareobda sanapiro-zRviuri faciesis

naleqebis daleqva.

axali SavzRviuri transgesia daax. 2400-3500

wlis win fanagoriulma regresiam Secvala,

romlis drosac zRvis donem, TanamedrovesTan

SedarebiT, 1-2 m-iT daiwia. zRvis donis dab-

la dawevis Sedegad Tanamedrove zRvis napiri

da masTan uSualod mimdebare xmeleTis viwro

zoli zRvisagan ganTavisuflda da mis zeda-

pirze daleqil sanapiro-zRviuri genezisis

naleqebSi Camoyalibda Tanamedrove sanapiro

xazis gaswvriv gaWimuli ori – qviSiani da qvi-

Sa-kenWovani zvinulisagan (diunisagan) Sedge-

nili zoli. aRniSnuli zolis Sida, ufro Zveli

zvinulis, zedapiri 2400-3500 wlis win talRe-

bis moqmedebis aredan gamovida da igi brinjaos

xanisa da antikuri periodis adamianma aiTvisa.

unda aRiniSnos, rom am zvinulis zedapirTan

dakavSirebulia brinjaos xanisa da antikuri

periodis artefaqtebi, romlebsac arqeolo-

gebi „diunur“ namosaxlarebs uwodeben. aWaraSi

aseTi namosaxlarebidan saqveynod cnobilia

„ispanis“ brinjaos xanis namosaxlari, antikuri

periodis „fiWvnaris“ naqalaqari qobuleTSi da

boboyvaTis namosaxlari.

42

ფოტო 1. გრიგოლეთის სანაპირო

ფოტო 2. ქობულეთის სანაპირო

43

amrigad, zemoT aRniSnuli Sida, napirgas-

wvrivi, zvinuli daax. 3500-4000 wlis win zRvis

napiri iyo da mis zRvispira kideze gadioda ma-

Sindeli sanapiro xazi, romelic Tanamedrove

zRvis sanapiro xazidan daSorebulia saSual-

od 200-250 m-iT. Tu gaviTvaliswinebT im faqts,

rom sanapiro xazma XX saukunis dasawyisidan

saSualod 80-100 m-iT daixia ukan, maSin mivalT

im daskvnamde, rom axali SavzRviuri trans-

gesiis dros (4000-5000 wlis win) zRva saSual-

od 300 m-iT iyo SeWrili aWaris akumulaciuri

tipis sanapiro xmeleTSi. es ki imas niSnavs, rom

baTumis, Caqvis, boboyvaTis, qobuleTis zRvis-

pira ganaSenianebuli ubnebi im dros zRvis

fskers warmoadgenda.

foto 1-ze da 2-ze gamosaxulia adamianis mier in-

tensiurad aTvisebuli grigoleTisa da qobule-

Tis sazRvrebSi mdebare zRvispira zoli, rome-

lic 4000-5000 wlis win zRviT iyo dafaruli.

es aris utyuari faqti, dadasturebuli geo-

logiuri gaburRvebiT, paleogeografiuli da

arqeologiuri gamokvlevebiT. igi gvaZlevs

sa ba bs, vamtkicoT, rom Tu okeanografiuli

prognozi gamarTldeba da Savi zRvis done mo-

maval aTwleulebSi aiwevs, misi dgomis Tana-

medrove niSnulidan 1 m-iT, maSin zRva mTlianad

warecxavs da daikavebs zemoT aRniSnuli dasax-

lebuli punqtebis zRvispira ganaSenianebul

ubnebs Tanamedrove sanapiro xazidan saSual-

od 250-300 m manZilze.

unda aRiniSnos, rom 4000 wlis win zRvis na-

piris ganviTarebis dinamikaze anTropogenuri

faqtoris negatiuri zemoqmedeba gamoric xuli

iyo. Tanamedrove xanaSi am faqtoris zemoq-

medebis siZliere sanapiro zonaze permanentu-

lad izrdeba. am mizeziT zRvis napiris talRis-

mieri warecxvis procesi XXI saukuneSi ufro

metad gaZlierdeba.

Cven mier zemoTaRniSnuli faqtebi, Tundac

garkveulwilad apriorulad nagulisxmebi,

yuradsaRebia da maTi gaTvaliswineba saWiroa

sanapiro zonaSi da masTan uSualo siaxloves

mdebare teritoriebze maRali kategoriis

nebismieri sainJinro RonisZiebis proeqtire-

bis procesSi.

sayuradReboa, rom zRvis napiris eroziisagan

dacvisa da masTan dakavSirebuli teqnolo-

giebis kvlevis evropuli programis CarCoSi

(MASST-III) funqcionirebs proeqti, romelic

orientirebulia zemoT ganxiluli probleme-

bis Seswavlasa da Sesabamisi rekomendaciebis

SemuSavebaze.

44

შესავალი

aWaris Savi zRvis sanapiro zonis talRismieri

warecxvisagan dacvis aqtualobas, bevr sxva-

dasxva mizezTan erTad, ganapirobebs is faqti,

rom aWara sul ufro da ufro meti raodeno-

bis turists izidavs. amasTan erTad, aWaris

sanapiro zonis saxmeleTo nawilis zedapirze,

igive zRvis napirze, aSenda da momavalSic

mravlad igegmeba sakurorto, sazogadoebrivi

daniSnulebis obieqtebis, sastumroebisa da

sxv. mSeneblobebi. aRniSnulidan gamomdinare,

sayuradReboa, rom aWaris sanapiro zonis sax-

meleTo zoli Tavisi gavrcelebis did nawil-

ze, Zlier talRismier warecxvas ganicdis, rac

aucilebels xdis am negatiuri procesis moq-

medebis aRkveTis an Serbilebis mizniT Sesaba-

misi RonisZiebebis ganxorcielebas.

Cveni mizania zRvis sanapiro zonis dacvis

samarTlebrivi mowesrigebis problemuri sakiT -

xebis ganxilva, rac uSualod ukavSirdeba

saqar Tvelos kanons „saqarTvelos zRvis, wyal-

satevebisa da mdinareTa napirebis regulire-

bis da sainJinro dacvis Sesaxeb“ (2006).

მიმდინარე საკანონმდებლო რეფორმა

vidre uSualod ,,saqarTvelos zRvis, wyalsat-

evebisa da mdinareTa napirebis regulirebisa

da sainJinro dacvis Sesaxeb“ saqarTvelos kan-

onis ZiriTadi institutebis analizs movax-

denT, sasurvelia, yuradReba gavamaxviloT

im garemoebaze, rom saqarTveloSi mimdinare

samarTlis reformis farglebSi SemuSavda

samSeneblo samarTlis kodeqsis, biologiuri

mravalferovnebis dacvis kanonis da garemoze

Semoqmedebis Sesaxeb kanonis proeqtebi, mimdi-

nareobs muSaoba garemoze miyenebuli zianis

anazRaurebis sakanonmdeblo mowesrigebaze.

aRniSnuli kanonproeqtebi amkvidreben axal

insti tutebsa da midgomebs, rac gamomdi-

nareobs qveynis mier saerTaSoriso da saqar-

Tvelosa da evrokavSirs Soris asocire-

bis SeTanxmebiT nakisri valdebulebebidan.

ganxor cielebuli sakanonmdeblo reforma

emyareba saqarTvelos parlamentis samoqme-

do gegmas garemos dacvis sferoSi, romelic

acnobierebs imas, rom saqarTvelo mravali

garemosdacviTi gamowvevis winaSe dgas; qvey-

paata turava

Tbilisis saxelmwifo universitetis profesori

samarTlis doqtori

შავი ზღვის სანაპირო ზონის დაცვის საკანონმდებლო მოწესრიგების ხარვეზები

45

nis ekonomikuri ganviTareba, romelic saqa-

rTvelos mTavrobis erT-erT mTavar prio-

ritets warmoadgens, mxo lod maSin aris

stabi luri da Sedegis momtani grZelvadian

perspeqtivaSi, rodesac xdeba yvela mniSvnelo-

vani garemosdacviTi aspeqtis gaTvaliswine-

ba gadaw yvetilebebis miRebisas. Sesabamisad,

doku mentSi xazgasmulia, rom Tanamedrove,

evropul da saukeTeso saerTaSoriso gamoc-

dilebaze dafuZnebuli erovnuli garemos-

dacviTi kanonmdebloba da misi aRsru leba war-

moadgens qveynis mdgradi ganviTarebis garants

(ix. saqarTvelos parlamentis garemos dacvisa

da bunebrivi resursebis komitetis samoqmedo

gegma 2015-2016).

CamoTvlili kanonproeqtebis SemuSaveba

aucilebels xdis ,,saqarTvelos zRvis, wyal-

satevebisa da mdinareTa napirebis regulire-

bisa da sainJinro dacvis Sesaxeb“ saqarTvelos

kanonis harmonizacias am kanonebTan.

კანონის მოწესრიგების სფერო

saqarTvelos kanoni ,,saqarTvelos zRvis,

wyal satevebisa da mdinareTa napirebis regu-

lirebisa da sainJinro dacvis Sesaxeb“ adgens

saqar Tvelos zRvis, wyalsatevebisa da mdina-

reTa sanapiroebis sainJinro dacvis zonebis

kompleq suri da racionaluri gamoyenebis

samarTlebriv safuZvlebs (muxli1), ramac

unda uzrunvelyos sanapiros sainJinro dacvis

zonaSi eroziuli da abraziuli procesebis

gamowvevis Tavidan acileba.

aRniSnuli kanonis mowesrigebis sfero moicavs

or ZiriTad sakiTxs (muxli 3). kanonis mizania,

sanapiros sainJinro dacvis zonaSi uzrun-

velyos:

1) mSeneblobasa da reliefwarmomqmneli buneb-

rivi resursebis (inertuli masala, tor-

fi, kldovani qanebi) mopovebaze saxelmwifo

zedamxedveloba, bunebrivi da teqnogenuri

procesebis marTva, teritoriuli resursebis

mdgradi ganviTareba;

2) fizikur da iuridiul pirTa saqmianobis Sesa-

bamisoba napirdacvis RonisZiebebis moTxov-

nebTan, agreTve sanapiros sainJinro dacvis

zonis sazRvrebis dadgena saqarTvelos kanon-

mdeblobis Sesabamisad.

winamdebare analizis dokumentis mizania,

daadginos, Tu ramdenad uzrunvelyofs kanon-

Si gaTvaliswinebuli samarTlebrivi instru-

mentebi aRniSnuli ori ZiriTadi miznis miR-

wevas.

1. ბუნებრივი რესურსების მდგრადი მართვა

saqarTvelos kanoni ,,saqarTvelos zRvis,

wyalsatevebisa da mdinareTa napirebis regu-

lirebisa da sainJinro dacvis Sesaxeb“ sanapi-

ros sainJinro dacvis zonis saxelmwifo marT-

vis miznebs ayalibebs Semdegnairad (muxli 7):

a) sanapiros sainJinro dacvis zonis stabi luri

da dabalansebuli ganviTareba, bunebrivi

resursebis gamoyenebisas garemos dacvisa da

ekonomikuri interesebis SeTavseba;

b) uaryofiTi efeqtis mqone eroziuli da aku-

mulaciuri procesebis drouli progno zireba

da operatiuli likvidacia an xelsayreli

mimarTulebiT warmarTva.

kanonis mizani sruliad Seesabameba bunebrivi

resursebis mdgradi marTvis interesebs, Tum-

ca is ar Seicavs aRniSnuli miznebis misaRwev-

ad saWiro samarTlebriv instrumentebs. amis

dastu rad, SesaZlebelia, gamoiyos Semdegi

Ziri Tadi punqtebi:

46

პრობლემა 1

kanonis Tanaxmad, akrZalulia zRvis, wyal-

satevisa da mdinaris mkacri zedamxedvelobis

zolebSi inertuli masalis mopoveba, garda im

SemTxvevebisa, rodesac igi xorcieldeba napir-

formirebis procesebis marTvisa da mdinareTa

regulirebis mizniT (muxli 9(5)).

rogorc vxedavT, kanoni or alternativas So-

ris – prevenciuli akrZalva nebarTvis gacemis

SesaZleblobiT da represiuli akrZalva misi

moxsnis SesaZleblobiT – iyenebs represiul

akrZalvas. kanoniT akrZa lulia zRvis, wyal-

satevisa da mdinaris mkacri zedamxedvelobis

zolebSi inertuli masalis mopoveba. akrZal-

vis moxsna SesaZlebelia napirformirebis pro-

cesebis marTvisa da mdinareTa regulirebis

miznebidan gamomdinare. Tumca kanonis es daTq-

ma aris bundovani da kanoni ar Seicavs arc misi

ganmartebis kriteriumebsa da miTiTebas Sesa-

bamis kanonqvemdebare aqtze.


saqarTvelos zRvis, wyalsatevebisa da mdina-

reTa napirebze wiaRiseulis (inertuli masa-

lis) mopovebis mizniT licenziis gacemis

sakiTxs awesrigebs ara kanoni, aramed kanon-

qvemdebare aqti, saqarTvelos mTavrobis №136

dadgenileba, rac ewinaaRmdegeba kanonismieri

daTqmis konstituciur-samarTlebriv prin-

cips.

kanonmdebelma gardamaval periodSi dauSva

licenziis gacemis sakiTxis kanonqvemdebare

aqtiT mowesrigebis SesaZlebloba. miuxedavad

imisa, rom amoiwura kanonmdeblis mier gansaz-

Rvruli vada, saqarTveloSi dRemde gvaqvs faq-

tobrivi garemoeba, rodesac sakiTxi wesrig-

deba kanonqvemdebare aqtiT, romelsac ar aqvs

sakanonmdeblo safuZveli.


saqarTvelos mTavrobis №136 dadgenileba Sei-

cavs SezRudvas, romlis Tanaxmadac, dauSve-

belia licenziis gacema inertuli masalis

mopo vebis mizniT, Sav zRvaSi Camdinare mdina-

reTa (garda mdinare rionis ZiriTadi kalapo-

tisa da misi Senakadebisa) Wala-kalapotebidan

da Waliszeda pirveli terasebidan, Savi zRvis

SesarTavidan 20 km-is manZilze pirdapiri xaz-

iT (muxli 3(23)). aRniSnuli SezRudva kanonqve-

mdebare aqtSi mogvianebiT Sevida da, udavod,

dadebiT faqtad unda CaiTvalos. Tumca prob-

lemas warmoadgens, pirvel rigSi is, rom aseTi

SezRudva unda gaakeTos kanonma da ara kanon-

qvemdebare aqtma da, meore, aRniSnuli kanon-

qvemdebare aqti Seicavs gamonakliss, romlis

Sinaarsi saWiroebs ufro met dazustebas, rom

ar moxdes misi borotad gamoyeneba, garemos

dacvis interesebis sawinaaRmdegod.


saqarTvelos mTavrobis №136 dadgeni leba

aseve iTvaliswinebs saxelmwifoebrivi da

sazogadoebrivi interesebis Sesabamisad, dasa-

buTebuli Suamdgomlobis safuZvelze, mSeneb-

lobis procesSi gamosayeneblad, sasar geblo

wiaRiseulis mopovebis licenziisagan gaTa-

visuflebis SesaZleblobas (muxli 74). aseTi

farTo uflebamosileba ar SeiZleba hqondes

normatiuli kanonqvemdebare aqtis gamomcem

subieqts. kanonmdebelma unda gansazRvros

aRniS nuli SezRudvebi da misi moxsnis samarT-

lebrivi safuZvlebi an, sul mcire, diskreci-

uli uflebamosilebis miniWebis SemTxvevaSi –

gadawyvetilebis miRebis kriteriumebi.

2. საქმიანობის მოწესრიგება

zRvis, wyalsatevisa da mdinaris sanapiro

zolSi samSeneblo saqmianobis ganxorcielebis

47

samarTlebrivi safuZvlebis Semowmeba unda mox-

des samSeneblo dagegmvisa da samSeneblo wesri-

gis samarTlis moTxovnebis gaTvaliswinebiT.

samSeneblo dagegmvis samarTlis WrilSi SesaZ-

lebelia Semdegi problemebis gamoyofa:

სანაპიროს საინჟინრო დაცვის ზონის გენერალური სქემა

saqarTvelos zRvis, wyalsatevebisa da mdina-

reTa napirebis regulirebisa da sainJinro

dacvis Sesaxeb saqarTvelos kanonis me-2 mux-

lis „a“ qvepunqtis Tanaxmad, sanapiros sain-

Jinro dacvis zonis generaluri sqema adgens:

mkacri zedamxedvelobisa da mudmivi meTval-

yureobis zolebis sazRvrebs,

sanapiro zonis sivrciT-teritoriuli ganvi-

Tarebis reglaments,

gansazRvravs napirdacvis prevenciul Ronis-

Ziebebs.


მკაცრი ზედამხედველობისა და მუდმივი მეთვალყურეობის ზონებთან მიმართებით:

ar aris gansazRvruli sanapiros sainJinro

dacvis sqemis Semadgenloba (struqtura) da

misi samarTlebrivi buneba.

Tu sanapiros sainJinro dacvis sqema dargob-

rivi (seqtoruli) tipis gegmaa, maSin integri-

re buli xasiaTis sivrciT-teritoriuli da geg-

mvis dokumentebTan misi Tavsebadobis sakiTxi

unda Candes kanonSi.

kanonSi ar aris gansazRvruli sanapiro

dacvis zonebis sivrciT-teritoriuli dageg-

mvis doku mentebSi asaxvis sakiTxi. „sivrciTi

mowyobisa da qalaqTmSeneblobiTi safuZ-

vlebis Sesaxeb“ saqarTvelos kanoni efuZneba

ara amomwuravi CamonaTvalis princips, aramed

is miuTiTebs sxva Tematur dokumentebTan

mimarTebiT moqmed kanonmdeblobaze. warmo-

dgenili specialuri kanoni ki am mxrivac

arafers ambobs.

ar aris gansazRvruli sanapiros sainJinro

dacvis sqemis damtkicebaze uflebamosili

administraciuli organo. kanonis Tanaxmad,

sagzao departaments aqvs mxolod aseTi sqeme-

bis proeqtis SemuSavebis ufleba, Tumca ar

aris gansazRvruli mis damtkicebaze ufleba-

mosili uwyeba.

kanoni ar adgens sanapiros sainJinro dacvis

sqemis SemuSavebis proceduras.


სანაპირო ზონის სივრცით-ტერიტორიული განვითარების რეგლამენტი:

generaluri sqemis meSveobiT SesaZlebeli unda

iyos ara sanapiro zonis ganviTarebis regla-

mentis dadgena, aramed misi dazusteba.

Sesabamisad, kanonSi naTlad unda iyos gan-

sazRvruli sanapiros sainJinro dacvis zona-

Si moq medi normatiuli reJimi (daSvebuli an

dauSvebeli saqmianobis saxiT).

aqve unda aRiniSnos, rom „produqtis usafr-

Txoebisa da Tavisufali mimoqcevis kodeq-

sis“ 51-e muxlis pirveli nawilis Tanaxmad,

teqnikuri normis Semcveli, Sesasruleblad

savaldebulo yvela aqti miRebul unda iqnes

teqnikuri reglamentis formiT. Sesabamisad,

ganviTarebis reglamentirebis Sinaarsi teq-

nikuri reglamentirebis saWiroebasac Tu

gulisxmobs, maSin saWiro iqneba am mimarTule-

biTac fiqri da muSaoba.

48


პრევენციული ნაპირდაცვითი ღონისძიებების განსაზღვრა

am mxriv problemuria kanonismieri daTqmis

deficiti. kanoni gansazRvravs, rom gzebis

depar taments ufleba aqvs SeimuSaos preven-

ciuli napirdacviTi RonisZiebebi, Tumca ar

aris gawerili misi proceduruli da mate ri-

aluri masStabebi. kanonmdebelma unda gan-

sazRvros ara marto uflebamosili adminis-

traciuli organo, aramed uflebamosilebis

safuZvlebic.

სამშენებლო წესრიგის სამართალი


ნებართვის გაცემა

samSeneblo samarTlis mniSvnelovani sferoa

samSeneblo wesrigis samarTali. mniSvnelovani

moTxovnaa, rom kanonSi gansazRvruli unda

iyos sanapiros sainJinro dacvis specialuri

klasi; samSeneblo nebarTvis gacemis mate r i-

alur samarTlebrivi safuZvlebi saWiroebs

damuSavebasa da axali samSeneblo kodeqsis

moTxovnebTan SesabamisobaSi moyvanas.

saavtomobilo gzebis departamentis mier

saval debulo daskvnis gacemasTan erTad kano-

niT reglamentirebuli unda iyos uaryofiTi

daskvnis gacemis safuZvlebi da warmosadgeni

dokumentaciis nusxa.


ზიანის რეგულირება

,,saqarTvelos zRvis, wyalsatevebisa da mdina-

reTa napirebis regulirebisa da sainJinro

dacvis Sesaxeb“ saqarTvelos kanonis pirveli

muxlis Tanaxmad, kanoni awesebs saxelmwifo

kontrolisa da pasuxismgeblobis formebs sana-

piros sainJinro dacvis zonaSi eroziuli da

abraziuli procesebis gamomwvev saqmia nobaze.

kanonis me-12 muxli ki adgens, rom fizikuri da

iuridiuli pirebi, romelTa saqmianoba sanapi-

ros sainJinro dacvis zonaSi iwvevs uaryo fiTi

efeqtis mqone eroziul da akumulaciur pro-

cesebs, valdebuli arian, aanazRauron miye-

nebuli ziani saqarTvelos kanonmdeblobiT

gaTvaliswinebuli wesiT. rogorc vxedavT,

kanoni zianis anazRaurebis sakiTxs acxadebs

sakuTari mowesrigebis sagnad da amavdroulad

akeTebs zogad miTiTebas saqarTvelos kanon-

mdeblobaze. amdenad, gaugebaria kanonSi sana-

piro dacvis zonaSi ukanono qmedebiT gamow-

veuli zianis regulirebis Sinaarsi. amitom is

damatebiT Seswavlasa da moqmed sakanonmdeblo

aqtebTan SesabamisobaSi moyvanas saWiroebs.

49

დასკვნა

aWaris sanapiro zonis saxmeleTo nawilis

(zRvis napiris) klimatis mimdinare cvlile-

bebiTa da anTropogenuri faqtoris zemoq-

medebiT ganpirobebuli mowyvladobis mosa-

lodneli negatiuri Sedegebis Serbilebis an

Tavidan acilebisaTvis, pirvel rigSi, saWiroa

sanapiro xazis gaswvriv ganlagebuli kerZo da

sazogadoebrivi Senoba-nagebobebisa da infra-

struqturuli obieqtebis adaptaciis gegmis

SemuSaveba. aseT gegmaSi mocemuli unda iyos

zRvis napiris dacva-aRdgenis aprobirebuli

meTodebis gamoyenebiT SemuSavebuli strate-

gia, romelSic gaTvaliswinebuli iqneba regi-

onSi zRvispira xmeleTis mowyvladi ubnebis

detaluri hidrodinamikuri da morfodina-

mikuri Seswavlis aucilebloba, maTi talRis-

mieri riskebis marTvis ganxorcielebis mizniT.

aseTi strategiis SemuSaveba gadaudeblad

saWi roa, rom momaval aTwleulebSi uzrunvel-

yofil iqnes zRvispira xmeleTis mdgradoba

gaZlierebuli talRismieri eroziis mimarT.

mxolod aseT pirobebSi gaxdeba SesaZlebeli

aWaraSi warecxili zRvispira xmeleTis ubneb-

ze ekologiuri, esTetikuri da rekreaciuli

TvalsazrisiT iseTive zRvis napirisa da pla-

Jis zolis aRdgena, rogoric am ubnebze axlo

warsulSi iyo ganviTarebuli.

unda aRiniSnos, rom saqarTvelos aseTi strate-

giis SemuSavebisa da ganxorcielebis sakmaod

mdidari gamocdileba aqvs. mxedvelobaSi gvaqvs

yofili „saqnapirdacvis“ mier sanapiro zonaSi

ganxorcielebuli monitoringis Sedegad mop-

ovebuli masalebis mecnieruli analizis safuZ-

velze Seqmnili zRvis napiris dacva-aRdgenis

generaluri sqema. generalur sqemaSi 1986-2000

wlebisaTis gaTvaliswine buli iyo adre warecx-

ili zRvispira xmeleTis aRdgenisa da Semdgom-

Si misi refulirebis mizniT gansaxorcielebe-

li RonisZiebebis ekonomikuri da ekologiuri

dasabuTeba. gene ralur sqemaSi mocemuli re-

komendaciebis praqtikuli ganxorcielebiT

„saqnapirdacvam“ 1991 wlisaTvis zRvis napiris

adre warecxili monakveTebis aRdgena-dacvis

saqmeSi Tvalsa Cino Sedegs miaRwia.

mizanSewonilia, rom gaTvaliswinebul iqnes

aWaris (da, saerTod, saqarTvelos) sanapiro

zonis zRvismieri eroziisadmi mowyvladi ubne-

bis marTvis saqmeSi „saqnapirdacvis“ gamoc-

dileba, napirdacvis sakiTxebSi msoflios

sazRvao qvynebis Tanamedrove miRwevebisa da

teqnologiebis gaTvaliswinebiT.

Tumca aqve unda aRiniSnos, rom aWaraSi napir-

damcavi RonisZiebebis ganxorcieleba did

sirTu leebTan iqneba dakavSirebuli. eroziisa-

gan zRvis napiris dacva plaJwarmomqmneli masa-

lis sanapiro xazTan refulirebiT an xisti

sainJinro konstruqciebis (betonis kedlebi,

fleTili qvebis jebirebi da sxv.) gamoyenebiT

did finansur danaxarjebs moiTxovs.

aRniSnulTan erTad isic unda iTqvas, rom

aWaraSi mdinareuli warmoSobis inertuli

masalis maragi Zalian SezRudulia. amitom

dRis wesrigSi SeiZleba dadges sakiTxi plaJ-

warmomqmneli masalis regionSi Semotanisa,

saqarTvelos sxva, Sor manZlze mdebare, regi-

onebidan (magaliTad, kaxeTidan, sadac mdina-

reTa kalapotebSi inertuli masalis siWarbe

aRiniSneba), Tumca aseTi RonisZiebis ganxor-

cieleba kvlav did finansur danaxarjebsa da

satransporto problemebTan iqneba dakav-

Sirebuli.

warecxili zRvis napiris aRdgenisa da misi ero-

ziisagan dacvis mizniT aWaraSi SeiZleba gamo-

yenebul iqnes SavSeTisa da mesxeTis qedebis

winamTebis ferdobebis amgebi kldovani qanebis

daqucmacebiT miRebuli RorRi. amisaTvis unda

moxdes regionSi arsebuli kldovani qanebis

saka riero meurneobis simZlavris gazrda

kanonmdeblobiT daSvebuli wesebisa da norme-

bis aucilebeli dacviT. miTumetes, rom xisti

sainJinro nagebobebiT zRvis napiris eroziisa-

gan dacvis SemTxvevaSic ki (aWaris rekrea ciuli

resursebis mqone sanapiro teritoriebis far-

Tobis simciris gaTvaliswinebiT) maT gaswvriv

aucileblad unda Seiqmnas xelovnuri plaJis

zoli. aRniSnulidan gamomdinare, aucilebeli

iqneba kldovani qanebis dasaqucmacebeli kari-

erebis simZlavreebis gazrda.

50

გამოყენებული ლიტერატურა

a. kiknaZe, g. ruso, s. xorava – zRvis napiris problemebis gadaWra aWaraSi, saqarTvelos sainJinro

problemebi, mdgomareoba da perspeqtivebi, 1998, gv. 104–115.

m. metreveli – turizmi da garemos dacva (ekoturizmis safuZvlebi, 2008, gv. 204.

m. futkaraZe, s. xorava, n. gorgilaZe – aWaris zRvis sanapiros rekreaciuli zonis (plaJe-

bis) turistTa gamtaroba da ekologiuri problemebi. saerTaSoriso samecniero-praqtikuli

konferencia, Tanamedrove sainJinro teqnologiebi da garemos dacva, Sromebis krebuli, me–2

nawili, quTaisi, 2016, gv. 513–516.

z. janeliZe, saqarTvelos Savi zRvis sanapiro zona, reprospeqtrul-prognozuli analizi, 2015,

gv. 135.

Меладзе Ф. Г., Инженерные решения защиты, 1992, с 206.

Морская геоморфология, Терминологический справочник, Береговая зона. 1980, с 280.

Парниковый эффект, изменение климата и экосистемы, 1989, с 597.

klimatis cvlileba da aWaris sanapiro zonis ganviTarebis...

Documents

Transcript of klimatis cvlileba da aWaris sanapiro zonis ganviTarebis...