| iii

Kndvshtrimet e paraqitura n kt raport jan t autorve dhe jo domosdo prfaqsojn ato t Programit pr Zhvillim t Kombeve t Bashkuara (UNDP) apo Zyrs Zvicrane pr Bashkpunim dhe Zhvillim (SDC).

Gjat kohs kur sht hulumtuar dhe shkruar ky raport, Kosova ka qen zyrtar- isht nn administrimin e KB-s nn Rezolutn 1244 t Kshillit t Sigurimit t KB-s. M 17 Shkurt 2008, Kuvendi i Kosovs deklaroi pavarsin dhe zotimin e saj pr t implementuar propozimin e marrveshjes s Emisarit Special t KB-s Martti Ahtisaari.

Deklarimi ka pasuar dy vite t negociatave t cilat rezultuan n marrveshje jo t qart ndrmjet Kosovs dhe Serbis mbi statusin e Kosovs. Megjithat, n pritje t udhzimeve nga Kshilli i Sigurimit, KB-ja n Kosov do t vazhdoj t merr parasysh Rezolutn 1244 t KS t KB (1999) si korniz ligjore pr implementimin e mandatit t saj duke konsideruar rrethanat evoluese.

Raporti mbi Zhvillimin Njerzor t Kosovs 2012 nuk do t publikohej pa ndih- mn bujare t Zyrs Zvicrane pr Bashkpunim dhe Zhvillim, Zyrs Ndrlidhse t Zvicrs n Prishtin.

Prkthyesi n gjuhn Shqipe: Vegim Vinca (Prishtin, Kosov)

Prkthyesi n gjuhn Serbe: Besmir Fidahic (Prishtin, Kosov)

Editimi Shqip Shqip: Edita Malazogu (Prishtin, Kosov)

Dizajni: Studio D-Line (Prishtin, Kosov)

Shtypi: Grafika Rezniqi (Prishtin, Kosov)

Schweizerische EidgenossenschaftConfdration suisseConfederazione SvizzeraConfederaziun svizra

Swiss Cooperation Oce Kosovo

iv | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

| v

Dekada e dyt e paskonfliktit t Kosovs sot sht n rrug t mir. Me vmendjen q vazhdon t fokusohet n shum shtje t pazgjidhura politike, pr banort e Kosovs, jan sfidat ekonomike dhe sociale q gjithnj e m shum dominojn brengat e tyre n jett e tyre t prditshme.

Ky raport adreson nj nga sfidat m t thella t paskonfliktit n Kosov kapaciteti i ekonomis pr t ofruar vende pune dhe rritje. Dshira pr pun t denj sht njra nga m kryesoret e t gjitha nevojave njerzore. Te nj familje mesatare kos- ovare, puna e denj do t thot m shum ushqim kalorik n tavolin, shtpi m e mir pr banim, shndet m i mir dhe m shum liri. Prtej ktyre thelbsoreve, do t thot dinjitet dhe fuqizim, mundsi pr t ndrtuar dhe shkmbyer dituri, pr tu br m t aft dhe pr t transferuar ato aftsi tek t tjert n veanti tek fmijt. M shum njerz me pun t denj do t thot m shum t ardhura q qarkullojn n komunitete, m shum pr t shpenzuar n shrbime thelbsore, m pak paknaqsi dhe varfri dhe m shum optimizm pr nj t nesrme m t ndritshme dhe t sigurt.

Me Kosovn q nxiton drejt nj ekonomie t lir t tregut, udhheqsit dhe bi- zneset e ngjajshme jan ende duke luftuar pr t balancuar prioritetet e dyfishta t rritjes s shpejt t sektorit privat dhe zhvillimit t barabart social. Kjo prpjekje pranon se ndjekja e pasuris personale nuk mund t ndahet nga mirqenia m e gjr sociale. Ndrmarrjet individuale dhe komunitetet mund t lulzojn vetm s bashku kur lirit jan t balancuara me masa mbrojtse. Rritja e sektorit privat sht nj mjet pr avansimin njerzor, vetm ather kur sjell prfitime e jo vetm t ardhura. Ajo duhet t punoj edhe me njerzit pr krijimin e shoqrive m t forta dhe m t drejta.

Ky sht thelbi i qasjes s zhvillimit njerzor. Nj koncept radikal i cili sht para- qitur pr her t par n vitin 1990, prmes Raporteve Globale t UNDP-s mbi Zhvillimin Njerzor, kjo paradigm sht pranuar n prgjithsi si pik referimi prkundrejt scils mat progresin njerzor. Thn thjesht, ajo thot se secila jet e njeriut ka vler t njjt dhe ka t drejt pr shkall t barabart t liris, mund- sis dhe siguris. Kombet bhen t suksesshme jo prmes pasuris, mirpo duke iu dhn qytetarve t saj nj mundsi t barabart pr t lulzuar dhe prparuar. T menduarit e till nuk sht vetm nj idealizm me synime mirdashse e me rezultate t pasuksesshme. Kjo sht treguar t jet e vrtet n mnyr t vazh- dueshme, prmes shum studimeve rigoroze socio-ekonomike npr shtetet n zhvillim dhe atyre t zhvilluara.

A mundet qasja e zhvillimit njerzor t ndihmoj n krijimin e vendeve t puns dhe rritjes n Kosov? Apo jan vetm m shum fjal mbi letr? Ky raport ar-syeton shum fuqimisht se nj strategji ekonomike e rimenduar dhe n favor t njerzve mundet dhe do t ndihmoj Kosovn n krijimin e rritjes kryesuese t

Parathnie

vi | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

qndrueshme t sektorit privat. Ajo thrret q rritja t ristrukturohet me prfshirje t m shum meshkujve dhe femrave t Kosovs, duke liruar bollkun e poten-cialit. N fund t fundit, ajo parasheh nj rrug t shtruar t rritjes s shpejt drejt nj t ardhme m t drejt dhe t ndritshme t ciln kosovart dshprimisht dshirojn ta arrijn.

Raporti prmban dy mesazhe qendrore:

S pari, arsyeton se strategjit pr krijimin e pasuris t sektorit privat krkojn menaxhim aktiv dhe pjesmarrje t gjr pr tu zbrthyer n m shum vende t denja t puns dhe standarde m t mira t jets. Rritja e ngusht sht nj terren shumues pr paknaqsi, varfri dhe jostabilitet. Por, kur prshpejtimi i fuqis s rritjes private sht i zgjeruar pr t prekur ata t prjashtuarit dhe t rrezikuarit, mund t ndezet nj reaksion i jashtzakonshm zingjiror n prhapjen e t ardhu-rave dhe fuqizimit tek shtresat m t largta t shoqris.

S dyti, thuhet se krijimi i ktij reaksioni zingjiror sht nj prgjegjsi e prbashkt. Administrata e Kosovs luan nj rol vendimtar n vendosjen e mjedisit pr nj sek- tor privat lulzues dhe gjithprfshirs. Kjo do t thot vendime t rrepta, zbatim i drejt i ligjeve, dhe gatishmri pr t vendosur nj vizion afatgjat mbi zgjidhjet e shpejta rregulluese. Megjithat, n fund zgjidhjet individuale do t definojn prfundimisht se si bizneset do t rriten dhe se far prfitimesh do t sjellin n komunitetet e tyre. A do t respektohen ligjet? A do t punsohen femrat ashtu sikur meshkujt? A do t jet konkurrenca e drejt? A do t jen ata q nuk jan n gjendje t gjejn vend pune t ndershem, t zgjohen do dit nga shtrati dhe t provojn prap? Vetm njerzit, q mendojn pr vetvetn dhe pr t mirn e tyre t rndomt, mund ti prgjigjen ktyre pyetjeve.

Raporti m i fundit Global mbi Zhvillimin Njerzor i emruar Qndrueshmria dhe Barazia shqyrton se si mosbalancimet e fuqis n qeverisje, npr shoqri dhe n mesin e interesave publike dhe private, grryejn shum t mira t ekonomive n lulzim. Kjo sjell s bashku vitet e hulumtimit duke dshmuar se e vetmja rritje q zgjat sht e rrnjosur n drejtsi e cila krkon t liroj potencialin njerzor, pr- derisa arrihet nj balanc m e shndosh ndrmjet rritjes ekonomike dhe ruajtjes s mjedisit pr gjeneratat e ardhshme.

Antart e Ekipit t Kombeve t Bashkuara pr Kosov (UNKT) kan qndruar prk- rah kosovarve pr gati dy dekada, duke luftuar pr t drejtn e mosbalancimeve t tyre vetjake serioze t fuqis. Ne jemi thellsisht t zotuar ndaj nj t ardhme n t ciln t gjith kosovart kan mundsin q t eksplorojn mundsit e tyre. Plani yn i Prbashkt Zhvillimor i Kosovs 2010 2015 prqndron t gjitha prp- jekjet tona n sfidat kye t cilat frenojn at potencial mungesa e llogaridhnies qeveritare, varfria dhe shfuqizimi, dhe mbrojtja e mjedisit t brisht t Kosovs.

Ky plan bazohet n sigurin se drejtsia, rritja dhe mundsia shkojn dor pr dore. Kosovart n mnyr instiktive e kuptojn se kjo sht e vrtet. Ata kan energji- n dhe vullnetin e mir pr t marr rrugn n t ciln rrall shkohet drejt nj forme m gjithprfshirse t prparimit. Ecuria mund t bhet e vshtir nganjher, mirpo UNKT premton se do t ec s bashku me ta, n do hap t rrugs.

Osnat Lubrani

Koordinatore e KB-s pr Zhvillim Prfaqsuese e Prhershme e UNDP-s

| vii

Ekipi i Projektit:

Mytaher Haskuka (Udhheqs i Ekipit PRGC), Denis Nushi (Menaxher i Projektit KHDR), Iris Duri (Ekspert pr Statistika PRGC)

Ekipi i Autorve:

Konsulentja kryesuese ndrkombtare: Claire Hajaj

Konsulenti kryesues vendor: Levent Koro

Ekipi i Institutit RIINVEST: Lumir Abdixhiku, Alban Hashani, Alban Zogaj dhe Artane Rizvanolli

Zyra Zvicrane pr Bashkpunim Kosov Grupi Harmonizues i Shqyrtimit: Markus Baechler, Drejtor Vendi; Nils Rosemann, Zvends-Drejtor Vendi; Arjeta Byci Lleshi, Zyrtare Nacionale e Programit

(Persona n vijim jan t renditur sipas rregullit alfabetik)

Kontrolli i cilsis: Amie Gaye, Elena Danilova-Cross, Guido Beltrani, Paola Pagli-ani, Stephan Schmitt-Degenhardt

Grupi Drejtues Vendor: Arbr Domi, Avdullah Hoti, Dardan Sejdiu, Levent Koro, Selim Thaqi, Valentin Toi, Safet Grxhaliu

Kontributi nga Qeveria: Hafiz Leka (Ministria e Puns dhe Mirqenies) dhe Nas-er Grajevci (Ministria e Tregtis dhe Industris)

Korrektura dhe redaktimi: Jonathan Sedgwick

Korrektues gjuhsor: Danijela Mitic

Bashkpuntor t mtejm: Artan Loxha, Atdhe Hetemi, Brikena Sylejmani, Erblina Elezaj

Mirnjohjet

viii | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

| ix

AKB Aleanca Kosovare e BizneseveOEA Oda Ekonomike AmerikaneMBSPN Mjedisi Biznesor dhe Studimi i Performancs s NdrmarrjeveBQK Banka Qendrore e KosovsIPK Indeksi i Prceptimit t KorrupsionitEAQ Evropa dhe Azia QendoreBERZH Banka Evropiane pr Rindrtim dhe ZhvillimBE Bashkimi EvropianSHP Sistemi i Hershm ParalajmruesIDH Investimet Direkte t HuajaGAP Instituti GAP PrishtinPVB Prodhimi Vendor BrutoABSH T Ardhurat Bruto ShtetroreTIK Teknologjia Informative dhe KomunikimiKFN Koorporata Financiare NdrkombtareONP Organizata Ndrkombtare e PunsFMN Fondi Ndrkombtar MonetarDPI T Drejtat e Prons IntelektualeSFP Studimi i Fuqis PuntoreOEK Oda Ekonomike e KosovsRZHNJK Raporti mbi Zhvillimin Njerzor n KosovMeF Ministria e FinancaveMTI Ministria e Tregtis dhe Industris e Republiks s KosovsQZHM Qllimet Zhvillimore t MijvjecaritRZHNJ Raporti mbi Zhvillimin NjerzorKEAE Klasifikimi Evropian i Aktiviteteve EkonomikeOJQ Organizata Jo-QeveritareRNZHNJ Raporti Nacional mbi Zhvillimin NjerzorOBZHE Organizat pr Bashkpunim dhe Zhvillim EkonomikSP Sektori PrivatZHSP Zhvillimi i Sektorit PrivatRAE Rom, Ashkali dhe EgjiptianRIINVEST Instituti pr Hulumtim dhe Zhvillim i Kosovs RiinvestNVM Ndrmarrjet e Vogla dhe t MesmeEJL Evropa JugLindoreNP Ndrmarrjet PublikeASK Agjencia e statistikave te Kosoves

Shkurtesat

x | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

ATK Administrata Tatimore e KosovsET Ekonomit TranzicionaleTI Transparenca InternacionaleKB Kombet e BashkuaraUNDP Programi pr Zhvillim i Kombeve t BashkuaraUSAID Agjensioni i Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim NdrkombtarBB Banka Botrore

| xi

Parathnie ................................................................................................................................................. v

Mirnjohjet ............................................................................................................................................. vii

Shkurtesat ..................................................................................................................................................ix

Prmbajtja .................................................................................................................................................xi

Prmbledhje ekzekutive ................................................................................................................. 1

Hyrje: SEKTORI PRIVAT DHE ZHVILLIMI NJERZOR N KOSOV ............................................ 9

Kapitulli 1:ANALIZA E TREGUT PRMES KNDVSHTRIMIT T PAANSHM ...........................23

Kapitulli 2:BARRIERAT NDAJ RRITJES GJITHPRFSHIRSE ...............................................................43

Kapitulli 3:NDIKIMI MBI TREGUN N FAVOR T NJERZVE ................................................................63

Kapitulli 4:RRITJA PRIVATE N KONTEKSTIN SOCIAL .............................................................................89

Prfundimi:Q RRITJA T PUNOJ PR NJERZIT ..................................................................................107

Shtojca statistike:SHNIM TEKNIK ...................................................................................................................................117

Kutiat:0.1 Si sht e lidhur konkurrenca e drejt me rritjen ekonomike, produktivitetin e shtuar, inves-time m t mdha dhe, m e rndsishmja, me standardet m t mira t jetess .......................19A. Sektori financiar n Kosov...........................................................................................................................................47A1. Huamarrjet e ndrmarrjeve sipas sektorve ...................................................................................................48B. Pjesmarrja n asociacionet e biznesit ..................................................................................................................55B1. Antarsia e asociacioneve t biznesit ..................................................................................................................55C. Shembull i sektorit primar: Bujqsia ........................................................................................................................82D. Shembulli i sektorit sekondar: Prpunimi i Ushqimit ...................................................................................84E. Shembull i sektorit terciar: Teknologjia Informative dhe e Komunikimit (TIK) ..............................86

Prmbajtja

xii | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

Figurat:0.1 Kontributi i sektorit privat pr katr shtyllat e zhvillimit njerzor, definuar nga UNDP-ja .....................151.1 Shkalla e papunsis sipas grupmoshs ........................................................................................................................................261.2 Shkalla e papunsis sipas prkatsis etnike ...........................................................................................................................271.3 Shkalla e punsimit sipas nivelit t arsimit.....................................................................................................................................281.4 Shkalla e punsimit sipas gjinis ............................................................................................................................................................281.5 Kontributi i sektorve t ndryshm n punsim .....................................................................................................................301.6 Pagat mesatare mujore (n EURO) n Ballkan dhe vendet e Evrops qendrore ........................................311.7 Paga mesatare sipas nivelit t kualifikimeve akademike ..................................................................................................311.8 Rritja e punsimit n firma sipas sektorit ........................................................................................................................................321.9 Shprndarja e bizneseve sipas sektorit n Kosov .................................................................................................................341.10 Shprndarja rajonale e ndrmarrjeve ................................................................................................................................................351.11 Shprndarja sipas sektorve dhe rajoneve, e bizneseve t regjistruara n Kosov (numri i ndrmar-rjeve pr 1000 banor) .............................................................................................................................................................................................. .361.12 Shprndarja e forms juridike t kompanive t regjistruara n Kosov ............................................................. .371.13 Statuti i ndrmarrsve para fillimit t biznesit ............................................................................................................................381.14 Krijimi i ndrmarrjeve 2006 - 2010 (pr 1,000 banor) ....................................................................................................... .391.15 Shuarja e ndrmarrjeve 2006 - 2011 (pr 1,000 banor) ...................................................................................................392.1 Prceptimi mbi intensitetin e barrierave t bizneseve n Kosov ..............................................................................442.2 Burimet e financave t raportuara pr krijimin e bizneseve n Kosov ................................................................462.3 Prceptimi i intensitetit t korrupsionit nga bizneset sipas burimeve ....................................................................522.4 Evazioni fiskal dhe informaliteti i puns sipas sektorve .....................................................................................................542.5 Besimi n grupe t entiteteve (intenziteti) ..................................................................................................................................... .592.6 Besimi n institucione (intenziteti) ..........................................................................................................................................................593.1 Intensiteti i barrierave, i prceptuar prej bizneseve t sapo formuara n Kosov krahasuar me bizneset n prgjithsi (ku 20 sht intensiteti m i ult dhe 100 m i larti) ................................................................................... 673.2 Barrierat e identifikuara prej prfaqsuesve t bizneseve ..................................................................................................683.3 Shprndarja e bizneseve n pronsi t grave sipas dats s themelimit .............................................................723.4 Bizneset n pronsi t grave n tr botn (prqindja e totalit t bizneseve t regjistruara t cilat kan pronare femra) ..................................................................................................................................................................................................................723.5 Shprndarja e gjinis s pronsis s bizneseve prgjat sektorve .......................................................................744.1 Kualifikimi akademik i punonjsve (Shprndarja e t punsuarve t rregullt sipas nivelit arsimor) .........904.2 Burimi primar i punsimit t personelit (prqindja e firmave te intervistuara) ................................................914.3 Faktort ky t prceptuar prej t rinjve, pr punkrkim t suksesshm .......................................................924.4 Prqindja e te rinjve t cilt mendojne se institucionet e msiprme aplikojne punsim te drejt ..........924.5 Prqindja e amvisrive t cilat marrin remitanca sipas prkatsis etnike ..........................................................974.6 Ndryshimi i prqindjes s GDP-s dhe shpenzimet e ndihms sociale n Kosov ....................................994.7 Smundjet e lidhura me ndotjen mjedisore ..............................................................................................................................1015.1 Cikli i rritjes n Kosov .....................................................................................................................................................................................109

Tabelat:0.1 Krahasimi rajonal - Indeksi i Zhvillimit Njerzor t Kosovs ...................................................................................100.2 Gruaja n pozitat e pushtetit politik ........................................................................................................................................121.1 Indikatort ky t tregut t puns ............................................................................................................................................261.2 Proporcioni i punsimit t rinis sipas etnicitetit ........................................................................................................271.3 Ndarja e kompanive te regjistruara n baz t klasifikimit sipas madhsis ...........................................373.1 Barrierat e bisneseve sipas madhsis s bisneseve ne Kosov .........................................................................643.2 Intenziteti i barrierave i perceptuar prej bisneseve n Kosov sipas rajoneve ........................................703.3 Intenziteti i barrierave i perceptuar prej bisneseve n Kosov sipas gjinis ..............................................713.4 Intenziteti i barrierave i perceptuar prej bizneseve n Kosov sipas sektorve primar, sekondar dhe terciar .........................................................................................................................................................................................................................76

Shnimet ................................................................................................................................................119

| 1

Para nj viti, qasja globale ndaj avan-cimit njerzor e njohur si koncepti i Zh-villimit Njerzor kishte arritur nj Etap t rndsishme zhvillimi. Dy dekada kan kaluar q nga paraqitja e saj e par n vitin 1990, e nisur nga nj ekip i ekonomistve, filozofve dhe mend-jeve tjera t shklqyeshme t cilt patn guximin t sfidojn mendimet e rrnjosura thell mbi at se si t matet suksesi i kombeve. Pjesa m e madhe e vlers, gjat dy dekadave t fundit, ka dal nga kjo qasje, prfshir Qllimet Zhvillimore t Mijvjearit dhe t mar-rveshjes s par globale mbi synimet mjedisore. Kto qllime krkojn m shum udhheqs dhe njerz t till t ngjashm, duke i ftuar ata q t lloga-risin n gjendjen e prvojs njerzore. Raporti i par global mbi Zhvillimin Njerzor i publikuar pas etaps zhvilli-more prej dy dekadave, ka qen, ashtu si duhet, i emruar Qndrueshmria dhe Barazia. Ka parashtuar pyetjen: Si mund t ruhen prfitimet dhe t ndrtohet mbi to? Dhe se si mund t prhapen m gjersisht, pr t prekur m shum jetra?

S fundi, Kosova ka kaluar nj etap zhvillimi t rndsishme. Para tri viteve, ka shnuar fundin e dekads s par q nga fundi i armiqsive. Tani, dekada e dyt e stabilitetit relativ dhe siguris sht duke ecur mir. Dhe ende, ktu prfitimet jan duke ard-hur m ngadal. Edhe n Kosovn e lir nga represioni dhe dhuna, jetrat e njerzve jan ende t ngulfatura nga

varfria dhe mungesa e mundsive. Ather nuk sht pr tu habitur, q parimet e larta njerzore ndonjher mund t shihen si lukse t paprbal-lueshme, n nj krkim t etur pr rri-tje ekonomike dhe njohje politike.

Ky raport vie n kohn e duhur duke e br t thjesht nj rast brenda nj shtjeje goxha komplekse. Ra-porti tregon se parimet e zhvillim-it njerzor larg t qenurit shtesa plotsuese t shtrenjta ndaj strategjive t drejtprdrejta ekonomike jan rrugt m t zbatueshme drejt krijimit t qndrueshm t pasuris brenda nj konteksti t shndosh social.

I titulluar Sektori Privat dhe Punsimi, Raporti i shtat mbi Zhvillimin Njer-zor i Kosovs fokusohet n ndrlidhjet ndrmjet zhvillimit njerzor dhe zgjer-imit t sektorit privat. Rritja e sektorit privat sht shpresa m e mir e Ko-sovs pr gjenerimin e puns dhe t ardhurave. Ktu, ekziston nj logjik e qart. Sektori publik i Kosovs, deri tani, ka qen pundhnsi i vetm m i madh n Kosov. Trashgimia e gjat e politikave socialiste ka rritur prgjegjsit publike dhe ka ngulfatur ndrmarrjet private. I ngadalshm ka qen ndrrimi i ktij modeli mirpo, nuk sht i qndrueshm n afat t gjat. Gjat viteve pasuese, qeveria e Kosovs duhet q lehtsisht t shkall-zohet prapa derisa t jet proporcion-ale me prgjegjsin e saj administra-tive t m pak se 2 milion njerzve. Sektori privat duhet t ket hapsir

Prmbledhje ekzekutive

pRmbledhje eKZeKutive

2 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

pr t marr frym dhe t jet i stimu-luar q t rritet duke ofruar pun, t ardhura dhe shpres tek masa e popul-lats.

Kjo rritje duhet t ndodh brenda nj konteksti thellsisht sfidues social. Ko-sova sht duke u prballur me shum sfida t thella dhe t ngulitura njer-zore. Disa jan t ndrlidhura thjesht me varfrin dhe mungesn e mund-sive shkallt e varfris, papunsis dhe mungesen e qasjes n shrbime bazike. Megjithat, disa burojn nga dekadat e thyerjeve shoqrore, repre-sionit dhe joekuilibrit t fuqis. Ato prfshijn diskriminimin gjinor, en-klavat etnike, korrupsionin dhe nepo-tizmin, pabarazit n t ardhura dhe ndasive t thella rurale-urbane.

sht thn se rritja n vete mund t zgjidh problemet e Kosovs. Poqse, bizneset mund t bhen konkurruese dhe t zgjerohen, ather paraja do t rrjedh n shoqri dhe secili do t jet m mir. Duke i devijuar burimet aq t nevojshme nga planet stimu-luese ekonomike, komponenta e zhvil-limit njerzor sht gjithnj e fundit pr tu marr parasysh dhe lehtsisht e hequr. A mban ky problem analiza m t hollsishme? Ky raport mundo-het ti prgjigjet ksaj pyetjeje pr hir t t gjith Kosovarve. Poashtu, drej-tohet nga nj alternativ, dhe mbase rrug m t shpejt drejt nj t ard- hme brenda kontekstit t prosperitetit Evropian t ciln shum Kosovar ndrrojn ta prjetojn.

Metodologjia: Ky raport sht zhvillu-ar n mnyr t organizuar prmes nj procesi t gjat kshillues me udhheqs Kosovar, meshkuj dhe femra biznesi, grupe t rrezikuara, or-ganizata jo-qeveritare (OJQ) dhe me disa mendimtar udhheqs dhe akademik t Kosovs. Konturat jan formsuar prgjat kursit katrmujor n nj seri t tryezave t rrumbullakta. Vet raporti sht prodhuar nga UNDP

dhe Riinvest, si grup ekspertsh, t part n fushn e ekonomis n Kos-ov. Studimi i ri mbi Barrierat e Ndr-marrjes sht prgatitur dhe drejtuar prmes Riinvest-it me nj mostr pr-faqsimi prej 600 pronarve t biznesit prgjat tr Kosovs, dhe rezultatet jan testuar prmes fokus grupeve t nj audience t gjer. Ky studim formon bazat e shum rezultateve. Analizat da-lin nga krahasimi i ktyre rezultateve t reja me krkimin m se dhjetvjear t gjr socio-ekonomik mbi rritjen ekonomike, shndetin, pjesmarrjen politike dhe tendencat e qndruesh-mris mjedisore nga brenda sistemit t Kombeve t Bashkuara si dhe nga autoritetet e Kosovs dhe partnerve nd-rkombtar. Ekipi hulumtues dhe prgatits gjithashtu ka studiu-ar bollkun e literaturs ekzistuese globale mbi zhvillimin njerzor dhe paradigmat e rritjes. Gjat 20 viteve t fundit, shum sht msuar rreth lidh-jes ndrmjet krijimit t pasuris dhe indikatorve tjer t mirqenies njer-zore prfshir edukimin, shkallt e varfris, shkallt e krimit dhe barazis sociale. N nxjerrjen e msimeve glo-bale drejt kontekstit t Kosovs, sht br secila prpjekje q analizat t mbahn praktike dhe t fokusuara n zgjidhje.

Parimet kye analitike: raporti prqe-ndrohet n potencialin e rritjes s sek-torit privat n ofrimin e vendeve t puns, dhe t ardhurave nga pikvsh-trimi i barazis; p.sh., a mundet rritja private t ngushtoj ndasit e thella q thyejn shoqrin Kosovare? Dhe a do t ishte m e shpejt dhe m e drejt nse i qasemi nga ky drejtim?

Ekzistojn shkaqe t arsyeshme pr t marr kt qasje. Konteksti i zhvillimit njerzor ne Kosove sigurisht sht njri nga m t dobtit n Evrop. Indeksi i Zhvillimit Njerzor 2011 e rendit Ko-sovn mposht se nga t gjith fqin-jt rajonal n aspektin e jetgjatsis,

| 3

shkalls t t msuarit dhe t Ard-hurave Bruto Shtetrore pr frym ba-nori indikator t jashtzakonshm t varfris dhe potencialit t mohuar n vet pragun e Evrops. Sot, ekzisto-jn shum, nse jo tepr, njerz t var-fr n Kosov se sa n momentin kur jan ndalur armiqsit n vitin 1999. Prafrsisht, gjysma e t gjith Koso-varve jetojn n apo posht vijs s varfris, dhe nj n katr nuk sht n gjendje t arrij nevojat bazike ditore t veta. T jetuarit sa pr t mbijetuar dhe nivelet e kualifikimeve t ulta jan norm. Prafrsisht, dy t tretat e llogaritura t t rriturve kosovar kan vetm nivel bazik t arsimimit n rajon, ku veturat e reja t shtrenjta dhe shtpit pallate mund t shihen n shum qytete kryesore. Ekzistojn edhe ndasi tjera, gjithashtu, edhe m shqetsuese sesa varfria. Kosova ende ushqen n mendje ndarje t thella et-nike pas viteve t represionit dhe dis-kriminimit. do dit, ata prjashtojn shum grupe nga pjesmarrja e plot n edukim, pun dhe jetn politike t Kosovs. Mentalitetet enklavore jan t prhapura. Prve ksaj, grat n veanti ato t rejat prballen me nj jet me potencial t kufizuar. Vetm nj pjes e tyre merr pjes n fuqin puntore, dhe, shum m pak n jetn publike. Ato jan t frenuara nga nj trashgimi e paragjykimeve kulturore dhe munges e gjr e mundsive, deri m tani e pasfiduar nga zbatimi i pabarabart i legjislacionit prpuths me BE-n.

Rritja e sektorit privat do t ket nj rol ky pr t luajtur n adresimin apo prkeqsimin e ksaj pamjeje, var-sisht mbi strategjit e shfrytzuara n promovimin e saj. Rritja e sektorit pri-vat mund t gjeneroj nj sr prfi-timesh t fuqishme direkte dhe jodi-rekte mirpo, ekzistojn edhe shum t meta ndaj rritjes t sektorit privat n kontekstet e brishta t tranzicionit. Prfitimet direkte n Kosov mund t

prfshijn krijimin e pasuris/boll-kut pr familje dhe komunitete, stim-ulimin e ndrmarrjeve q ofrojn m shum vende pune dhe fuqizim, efek-te pozitive mbi mimin dhe cilsin, paraqitjen e inovacioneve dhe t m shum programeve t Prgjegjsis Sociale t Koorporats. Prfitimet jo-direkte mund t prfshijn kapacitete m t mdha pr rishprndarjen e t ardhurave, prforcimit t sistemeve t arsimimit, partneritete publiko-private m efektive dhe m shum mundsi pr kohezion social. Megjithat t metat qndrojn n potencialin pr mjedise biznesore t dobta dhe t parregulluara q mundsojn prakti-kat korruptive biznesore, n zgjerimin e ndasive n t ardhura dhe shpesh n ndikimin shkatrrues mjedisor t industrive t parregulluara. Banort e Kosovs nuk mund t prballojn moskalimin e strategjive t rritjes t Kosovs prmes filterit t drejtsis dhe prgjegjsis, n mnyr q t sigurohet prparsia maksimale ndaj kontekstit t saj t rrezikuar njerzor.

Rezultatet kryesore: raporti sugjeron se modeli i strategjis s sotshme ekonomike t Kosovs, prball rritjes private dhe krijimit t vendeve t pu-ns, ka funksionuar mir n ofrimin e ndihms rreth krijimit t ndrmarrjeve t llojit t caktuar kryesisht mikro-fir-ma t drejtuara nga Kosovart dhe t cilt kan punsuar meshkuj Kosovar me shkathtsi mesatare dhe t ulta. Pr t transformuar kt model mjaft t ngusht t rritjes n nj sektor privat shum m dinamik dhe gjithprfshirs do t nevojitet nj rregullim konceptu-al dhe strukturor i strategjive t rritjes, Rezultatet kryesore t ktij raporti jan:

Tregu i Kosovs sht i paekulib-ruar si n aspektin e prbrjes s fuqis s saj puntore e poashtu edhe n madhsin dhe shprndar-jen e bizneseve t saj. Dy dobsit kye brenda tregut t Kosovs jan (i)

4 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

normat e ulta t pjesmarrjes s fu-qis puntore kombinuar me normat e ulta t punsimit m pak se nj e katrta e Kosovarve me mosh t puns kan vend pune; (ii) dhe theksi i lart n krijimin e ndrmarrjes n nj mjedis tashm t ngopur me firma t sektorit terciar q sjellin vlera t ulta t shtuara. S bashku kto dy rezultate tregojn nj munges t besimit n rritje veanrisht n mesin e grave dhe kulturs s ndrmarrjes mbi pa-rimin familja s pari e cila thellsisht ka nevoj pr m shum shkathtsi dhe vizion pr rritje.

Si sht e strukturuar aktualisht, investimet n rritjen private nuk jan duke ndikuar n zvoglimin e varfris. Kjo sht pr shkak se ato n prgjithsi jan vende pune me vler t ult, q ofrojn pasiguri, pun me pag t ult n nj treg t des-tinuar shum drejt joformalitetit. Nj e treta e ekonomive familjare q nuk arrijn t prmbushin nevojat e veta bazike kan nj antar t punsuar. Kufizimi ndaj gruas n fuqin puntore aktivisht prjetson varfrin n nivel t ekonomis familjare.

Barrierat institucionale & kulturore ndaj biznesit jan duke e kufizuar shtrirjen dhe dividentet sociale t rritjes. Shumica e barrierave krye-sore ndaj rritjes, si jan prceptuar nga bizneset, jan institucionale dhe kulturore, dhe jo rregullative apo t ndrlidhura me statusin. Korrupsioni, evazioni fiskal dhe strategjit kundr-konkurruese kto praktika t padrejta biznesore jan t gjitha t prjetsuara nga zbatimi i dobt apo diskrecional i rregullave, dhe nga nj sektor pub-lik q duket i pandjeshm ndaj prp-jekjeve t bizneseve. Intenziteti i ktyre barrierave ngritet me rritjen e biznesit dhe bhet m i ekspozuar. Shumica e siprmarrjeve jan t vet-financuara. Megjithat, ato ndrmarrje pa kapi-tal rezerv e shohin punn me banka nj sfid t madhe q punon kundr

inovatorve, grave apo t varfrve. Si rezultat, shum kompani mbesin t vogla dhe joformale, pa stimulim pr tu br konkurruese ndrkombtar-isht, pa integrim n sistemet financi-are shtetrore, pa aplikim t ligjeve t puns, pa respekt pr t drejtat e pu-nonjsit, pa pagesa t taksave dhe pa e prkrahur zhvillimin shoqror.

Pro-rritja dhe legjislacioni i t drejtave t fuqis puntore ka nevo-j t stimulohet brenda kulturs s ndrmarrjes t Kosovs, e cila prek dinjitetin njerzor dhe konkur-rencn ndrkombtare. Kosova ka nj numr t madh t legjislacioneve t prputhshme me BE-n n librat e saj e cila mbron t drejtat e punonjsve e gjithashtu krkon transparencn, prputhshmrin dhe drejtsin n praktikat biznesore (pr shembull, mbi tatimin). Megjithat, qasja e saj pak-burimore dhe e mbi-mundimshme pr shprndarjen dhe implementimin e ktyre ligjeve sht duke iu kushtuar kompanive t Kosovs, t punsu-arve dhe atyre q shpresojn ti bash-kangjiten fuqis puntore. Dialogu mungon n bashkveprimin publiko-privat. Vetm interesat e veanta d-gjohen, duke rritur stimulimin pr t mbajtur larg, pr t shmangur dhe pr t kufizuar fushveprimin pr zgjerim konkurues, prgjegjs dhe dometh-ns.

Nn-performimi duhet t adreso-het n sfern publike pr t ndaluar lnien pas t rritjes private. Modeli i zhvillimit t ndrmarrjes n Kosov ash-pr nnvlerson shkathtsit. Shum biznese ndihen se nj klim e shkath-tsive t ulta sht e mjaftueshme pr nevojat e tyre. Ata poashtu vn n dy-shim faktin se pse duhet t prputhen me obligime t vshtira mbi punn, mjedisin dhe taksat kur performanca qeveritare pr t ofruar shrbime pub-like dhe mbshtetje biznesore sht e pasigurt. Kompanit dhe komunite-tet n t cilat veprojn duhet t jen

| 5

n gjendje q t presin nj standard minimal t shrbimeve nga autoritetet e tyre komunale, dhe nj bashkvep-rim m transparent me ta gjat cikleve planifikuese komunale.

Strategjit pr krijimin e vendeve t puns kan nevoj t synojn q t integrojn m shum gra dhe burra me pun t denj, t zvend-sohen me femra dhe meshkuj. Tregu i vendeve t puns n Kosov sht tashm i ngopur me burra, zakonisht me diplom t mesme apo m pak. Sfida, pr integrimin e tjerve me fu-qin puntore, veanrisht grave dhe minoriteteve etnike, ka nevoj pr planifikim t kujdesshm. M pak se tri n dhjet gra n Kosov aktualisht marrin pjes n fuqin puntore, dhe vetm nj n dhjet sht n pun. Sa m e madhe kompania t bhet, duket se punsojn m pak gra kshtu q krijimi i vendeve t puns vetvetiu nuk sht prgjigje ndaj puns s denj dhe puns s balancuar gjinore. Grat prballen me barriera t veanta pr t hyr n fuqin puntore, si jan lidhjet kulturore me familjen, apo mungesa e kolateralit mbi t ciln i qaset finan-cave. Derisa kto t adresohen prmes strategjive t synuara, potenciali i fu-qis puntore nuk mund t rritet n ritm t plot.

Strategjit me shnjestr t lart sektoriale dhe sociale mund t ri-ekuilibrojn sektort dhe profilin e tregut. Kosova ka prjetu nj dis bal-ancim t madh t tregtis pr hir t grumbullimit t leht t t ardhurave nga taksat e importit. Nga brenda, ka par nj lulzim t hov-shm t ndrtimit tani t prfunduar dhe ka preokupuar vetn me privatizimin dhe stimulimin e ish Ndrmarrjeve n Posedim Shtetror. Kjo ende nuk ka ndihmuar q t ri-ekuilibroj ekonom-in private t Kosovs pjesrisht pr shkak se barrierat pr rritje t drejt dhe t qndrueshme biznesore dallo-

jn shum prgjat sektorve. Munge-sa e energjis elektrike dhe rregullor-eve kundr-konkurruese doganore ndikojn shum m shum n sektor-in e bujqsis (e vendosur n zonat e varfra, rurale) se sa n industrin dhe shrbimet me baz n qytet.

Kosova ka kapacitetin pr t zhvilluar biznese konkurruese, t standardizuara me rinin e saj dhe me fuqi puntore t ardhshme relativisht m t aftsuar. Megjithat, ka nevoj t fokusohet n stimulimin e nj portfolio t balancuar dhe t qndrueshme t sektorve t cilat jan ndrkombtarisht t treg-tueshm, me intenzitet t lart t pu-ns dhe vler t shtuar.

Raporti poashtu merr parasysh se si Kosova mund t mobilizoj disa nga prfitimet jodirekte t rritjes private sisteme t prforcuara t arsimimit, rishprndarje t t ardhurave dhe in-vestime n qndrueshmrin mjedis-ore. Gjithashtu, ktu ka shum msime pr tu nxjerr, nse tregu i puns i Kos-ovs sht pr tu fuqizuar dhe pr t thyer ciklet shteruese t varshmris. Kultura e nepotizmit, vlera e ult pr t msuar n mesin e pundhnsve dhe dritarja e ngusht e mundsive sht duke e ul angazhimin e rinis ndaj t msuarit si rrug pr avansim personal. Vetm nj e treta e t rinjve mendojn se shkolla sht duke i prgatitur mir pr jet megjithat, pozitivisht, shu-mica ndihen se t msuarit ende ka nj vler t qensishme. Ata t pafat q kan humbur edukimin luftojn q ti qasen skemave trajnuese profesionale dhe skemave lehtsuese pr lexim n veanti grat rurale, n mesin e m t varfrve nga t varfrit.

Ligji me buxhet neutral i Kosovs mbi Familjen dhe Ndihmn Sociale sht poashtu nj els drejtues i cikleve t varshmris duke kufizuar ndikimin e rritjes private mbi varfrin dhe pa-barazin. Duke mbetur statik pr vite, pavarsisht ngritjes s GDP-s, ky ligj

6 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

nxjerr jasht familjet e varfra nga ske-ma e ndihms sociale, ather kur fm-ija m i ri mbush pes vjet poqse nuk ka t varur tjer n ekonomin famil-jare. Kosova ende nuk e ka konsideruar vlern afatgjate mbi ndrlidhjen e nj programi m t shnjuar t mirqenies sociale me pjesmarrjen n arsimim, pun-krkim, dhe skema tjera profe-sionale. Potenciali pr rishprndarjen efektive t t ardhurave dhe hap-sirs m t thell pr aftsit njerzore sht i kufizuar, si tani ashtu edhe pr t ardhmen.

Prfundimisht, mjedisi i Kosovs dhe legjislacioni pr energjin efikase i har-tuar pr t mbshtetur ndrmarrjen private, tani sht duke hyr n fuqi n nj aren t injorancs s vrtet rreth vlers s prputhshmris mje-disore. Fati i legjislacionit varet n mnyr absolute n nj prpjekje gji-thprfshirse t shpejt dhe t nder-shme pr bizneset n mnyr q t ndrtohet nj kultur e vullnetshme, ekologjikisht miqsore, veanrisht n nivelin komunal. Deri m tani, bizne-set e Kosovs nuk kan marr ndonj lajmrim pr obligimet mjedisore, por edhe nuk kan investuar n mnyr t konsiderueshme n programet e vendeve ekologjike/t gjelbrta t pu-ns me prjashtim minimal t mny-rave t nxitura shpesh nga partnert ndrkombtar.

Rekomandimet:

Ky raport tregon se rritja private sht n mnyr komplekse e ndrlidhur me kontekstin social t Kosovs. Ajo duhet t ndrtohet nga nj baz m e gjr dhe m e drejt se nga ajo q sht momentalisht, t liroj potencialin e vrtet t tregut t Kosovs. Ndr-marrja e ksaj sfide nuk sht vetm prgjegjsi e qeveris, apo e bizneseve private. sht prioritet i madh i Kosovs - lidhur me ata q jan n pushtet, me ata n treg dhe me ata q momental-isht jan t prjashtuar nga ai. Dialogu dhe transparenca paraqitet si instru-

ment qendror pr t zgjidhur disa shtje t mdha t rritjes. Ktu au-toritetet komunale kan nj rol m t madh nga ai q jan duke e ndrmarr aktualisht.

Tri fushat kyresore pr fokus, nse Ko-sova dshiron q rritja t funksionoj pr njerzit e saj jan:

1. NDRTOJE NJ VIZION PR RRI-TJE GJITHPRFSHIRSE DHE GJE-NERIM INTENZIV T PUNS

Kosova ka nevoj pr nj strategji ndr-qeveritare pr rritje gjithprfshirse e lidhur me procesin e KASh-es (Ko-rniza Afatmesme e Shpenzimeve). Kjo strategji duhet t krkoj zvoglimin e barrierave ndaj bizneseve prmes nj portfolio t balancuar t sektorve t tregtueshm, puns intenzive dhe me vler t shtuar, e poashtu t bashkoj m shum gra dhe burra me fuqin puntore si dhe t ndrlidh rritjen pr s afrmi me zhvillimin n shr-bimet publike dhe mbrojtjen sociale. Implementimi i ksaj strategjie duhet pr s afrmi t angazhoj pronart e bizneseve, pjesmarrsit n fuqin puntore (t tanishm dhe potencial) dhe autoriteteve publike n dialog pr t siguruar transparenc dhe stimulim ndrtues pr prputhshmri. Autorite-tet komunale duhet t fuqizohen pr drejtimin e procesit aktiv t dialogut.

2. KRIJO KLIMN E DUHUR PR NDRMARRJE T DREJT DHE T QNDRUESHME

Kosova duhet t caktoj synime kye n dy fushat kryesore: (i) kalimi nga bi-zneset me madhsi t vogl n ato t mdha (prfshir qasjen n financa pr bizneset e reja dhe zgjeruese vea-nrisht ato t drejtuara nga grat dhe t rinjt dhe prkrahjes pr prputh-shmri me standardet e BE-s); dhe (ii) ngritje n formalitet pr sektort pri-mar (bujqsi) dhe terciar (shrbime).

| 7

Kto synime mund t mbshteten nga nj fushat e gjr e Kosovs kundr praktikave t padrejta biznesore, prf-shir korrupsionin, praktikat kundr-konkurruese dhe evazionin fiskal. Kjo fushat duhet poashtu t prfshij planet e hollsishme pr t lehtsuar ngarkesn e prputhshmris mbi bi-zneset n sfern e tatimimit (prshir prpjekjen pr t ulur TVSH-n dhe prvetsimin e mbledhjes s saj), fi-nancimin dhe ligjet e puns.

Poashtu, duhet t ekzistoj fokus i riprtrir mbi zbatimin e prgje-gjshm dhe t drejt t legjisla-cionit, mbrojtjeve t puns, mjedisit dhe energjis. Kjo n fakt do t thot (i) sigurimi i zbatimit adekuat prmes kapacitetit t t dhnave, sistemit t gjyqsis dhe inspektorve n terren; (ii) ndshkimi i shpejt i zbatimit dis-krecional; dhe (iii) stimulimi i prputh-shmris prmes gjithprfshirjes, prkrahja praktike dhe arsimore duke i sjell punonjsit dhe pundhnsit s bashku n krijimin e nj kulture t pr-puthshmris dhe fitimit t dyanshm.

Gjithashtu sht thelbsor krijimi i standardeve minimale pr shrbime cilsore publike n fushat me nivelet m t ulta t ndrmarrjeve t formali-zuara, pjesmarrjes s fuqis puntore, prvetsimit t njohurive dhe barazis gjinore.

3. INTEGRO M SHUM MESHKUJ DHE FEMRA N NJ TREG T PAANSHM

Kosova mund t lviz drejt nj fuqie puntore m t balancuar, kualifikuar dhe produktive, duke (i) vendosur shnjestra t graduara/shkallzuara dhe strategjive pr ngritjen e pjes-marrjes s fuqis puntore n mesin e burrave dhe grave nga t gjitha et-nicitetet; (ii) prkrahja e rinis n treg, prmes partneriteteve, vendosjes s puns dhe sponzorimit me bizneset

lokale prmes programeve PSK; (iii) krijimi i nj programi mbi t msuarit pr tr jetn q ndrlidh aftsit e puns n kurrikulumin e shkolls me zhvillimin e aftsive n moshn e rritur, e shenjuar n ata t cilt n mnyr tradicionale mbesin jasht (grat ru-rale dhe grupet RAE, n veanti); dhe (iv) krijimi i nj rezerve financiare pub-liko-private pr popullatn urbane dhe rurale pr t bashkpunuar n inova-cionet q i shrbejn interesit publik pr qndrueshmri mjedisore.

sht kritike t rimendohet kryqzimi ndrmjet strategjive rishprndarse t t ardhurave dhe rritjes. Ligji i Familjes n Kosov duhet t jet i ndrlidhur me rritjen e GDP-s, dhe kategorizimi i fmijve varts t moshs nn 5 vjet duhet t bie. Prfitimet mund t jen, n mnyr m efektive, t ndrlidhura me iniciativat e thyerjes s varshmris, si jan pjesmarrja n arsimim, skema t punkrkimit dhe programeve tjera lehtsuese pr lexim. Gjithashtu, udh-heqsit komunal mund t nxisin pop-ullatn lokale q t krijojn vler m t qndrueshme nga rrjedha e remitan-cave, duke i drejtuar ato drejt mund-sive forcuese t ndrmarrjeve.

Nuk ekziston formula e prsosur n Kosov apo gjetiu pr gjenerimin e rri-tjes s qndrueshme dhe t barabart t sektorit privat. Megjithat, kto re-komandime mund t ndihmojn Ko-sovn q t gjej m shum burime brenda vets, t thyej varshmrin e saj nga ndihma ndrkombtare dhe t lviz me vetbesim drejt nj mir-seardhjeje t plot n BE. Nse Kosova dshiron q rritja t rezultoj n jet m t mir pr t gjith, do t zbuloj se njerzit e saj jan pafundsisht m t vlefshm se fardo pasurie tjetr n miniera dhe minerale. Ata mbajn elsin pr nj t ardhme m t begat-shme dhe m t lumtur. Ata meritojn nj mundsi pr t kontribuar me tr fuqin e tyre, dhe ta shohin t liruar fuqin e pashfrytzuar t tyre.

8 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

| 9

sektori privat dhe zhvillimi njerzor n Kosov

Ndrmarrja private sht pjes fund-amentale e historis njerzore dhe pothuajse aq e vjetr sa dhe vet shoqria. Pronsia private dhe tregtia e mallrave dhe shrbimeve, pr fitim-prurje t individve, familjeve dhe komuniteteve, ka evoluar prgjat kulturs njerzore. Ajo daton shtetin komb, formalizimin e sistemeve eko-nomike kapitaliste dhe socialiste dhe industrializimin e shoqrive mo-derne. Historiant kan datuar ndr-marrjet private n agimin e sistemeve t hershme t komunikimit njerzor. Kjo sugjeron q mund t jet njra nga impulset sociale m s shumti t rrnjosura - e lidhur thelbsisht me funksionin e shndosh t shoqrive.

N t gjith botn, n pothuajse seciln shoqri, ndrmarrja private sht br mjaft e ndjeshme dhe e ndrlikuar, po jo m pak e domosdoshme, mekanizm pr zhvillimin socio-ekonomik. N t vrtet, ky sektor sht zakonisht motori parsor i rritjes veanrisht n shtetet n zhvillim, n t cilat tenton t gjeneroj prqindje m t madhe t GDP-s vjetore.

N nj bot gjithnj e m shum t ndrlidhur dhe t ndrvarur, gjetja e modelit t duhur pr progresin njerzor shihet t jet shum e krkuar. N kt drejtim, sht argumentuar se rritja e sektorit privat dhe zhvillimi njerzor jan paradigma t kundrta. Sektori privat fokusohet mbi krijimin e pasuris dhe fitimprurjes, zhvillimi njerzor mbi mirqenien e njerzve.

Rritja e sektorit privat sht e prqendruar n t ardhura monetare, zhvillimi njerzor sht i prqendruar n potencialin dhe lirit njerzore. Sektori privat krkon dor t lir pr t br investime aty ku rritja duket m e mundshme. Zhvillimi njerzor bn thirrje pr veprim pozitiv pr t investuar n ata tek t cilt t drejtat dhe kapacitetet jan m s shumti t mohuara, pavarsisht ndikimit t tyre t mundshm mbi ekonomin e fitimeve neto.

Ky raport pyet nse, n Kosov, ndarja boshtore n mes zhvillimit njerzor rritjes private mund t tregohet drit-shkurtr. Krkon t tregoj q ktu, si doku tjetr, rritja e sektorit privat dhe zhvillimi njerzor jan qllime t pajtueshme njra me tjetrn pr m tej, rritja e prgjegjshme e sektorit privat sht pjes qendrore e konceptit t zhvillimit njerzor ashtu si sht menduar t aplikohet.

Duke vepruar ksisoji, raporti krkon q t kuptoj se far rregullimesh t politikave ka nevoj t bhen pr t mundsuar krijimin e pasuris pr rritjen e potencialit njerzor. N efekt-shmrin e saj, ndrmarrja private nxit rritjen, aftsin dhe mundsin pr qindra milion njerz anemban bots. N ann tjetr, mund t luaj poashtu nj rol t dukshm n zgjerimin e boshllqeve t zhvillimit njerzor provokimin e pabarazive, duke kontribuar n degradimin mje-disor dhe duke minuar sistemet e bri-

Vepro si pr t trajtuar njerzimin, qoft n vetveten apo n tjetrin, si nj fund pr tu marr n kon-siderat, dhe asnjher vetm si mjet.

Immanuel Kant (filozof dhe etnolog)

hyRje

10 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

shta t qeverisjes. Pa angazhim de-prtues dhe t ndjeshm t qeverive dhe vet individve , t metat leht mund t peshojn m shum se t mirat. Gjithashtu varet shum, n at se sa afr rritja e sektorit privat sht e vendosur ndaj sfidave ndryshuese t zhvillimit njerzor t shoqris kosovare.

0.1 Konteksti i zhvillimit njerzor n Kosov

Potenciali pr bashkveprim pozitiv dhe negativ ndrmjet sektorit privat dhe zhvillimit njerzor nuk sht askund m qart i ekuilibruar se sa n kontekstet zhvillimore me t ardhura mesatare. Kto mund t jen t krkuara urgjentisht dhe poashtu t gatshme pr prparim ekonomik, por shpesh ende bartin barra t dukshme t varfris dhe pabarazis sociale. N Evrop, Kosova ndoshta sht shembulli m i habitshm i nj situate t till nj regjion q krkon t nxis nj shoqri gjithprfshirse dhe rritje ekonomike, mirpo n gjurm paralele dhe ende jo reciprokisht prforcuese.

Sot, pr t nxjerr nj pamje t qart t zhvillimit njerzor t Kosovs sht jashtzakonisht sfiduese. Statusi sui generis i Kosovs si dhe sfidat dhe administrimi i pas-konfliktit t saj i ka br t dhnat e besueshme vshtir t gjenden. Fatkeqsisht, vargu i t dhnave t disponueshme sugjeron se Kosovart jetojn n kontekstin m sfidues t zhvillimit njerzor n Evrop. Sipas Indexit t UNDP-s mbi Zhvillimin Njerzor (IZHN), Kosova renditet e 87-ta n bot, mbrapa pjess tjetr t Evrops. IZHN-ja sht instrumenti m gjithprfshirs n dispozicion pr vlersimin e kapacitetit t administrimit pr t zgjeruar zgjedhjet dhe pr t ngritur n mnyr t barabart mundsit e t gjith aksionarve t saj. Kjo mat gjendjen e prvojs njerzore n tri kategori fundamentale: nj jet e gjat dhe e shndosh, qasje n edukim dhe nj standard i dinjitetshm i t jetuarit. Prkundr ktyre masave, Kosovart mesatarisht, do t ken predispozita t ken nj jetgjatsi m t shkurtr, me m pak vite t pritura t shkollimit dhe

Indeksi i Zhvillimit Njerzor (IZHN)

Jetgjatsia n lindje (vite)

Mesatarja e viteve t shkollimit

Vitet e pritshme t shkollimit

T ardhurat bruto shtetrore (ABSH) pr frym banori

Sllovenia 0.884 79.3 11.6 16.9 24,914

Kroacia 0.796 76.6 9.8 13.9 15,729

Mali i zi 0.771 74.6 10.6 13.7 10,361

Bullgaria 0.771 73.4 10.6 13.7 11,412

Serbia 0.766 74.5 10.2 13.7 10,236

Shqipria 0.739 76.9 10.4 11.3 7,803

Bosnia dhe Hercegovina 0.733 75.7 8.7 13.6 7,664

Maqedonia (ish Republika Jugosllave) 0.728 74.8 8.2 13.3 8,804

Kosova 0.713 70.0 11.2 11.3 7,410

0.1TA

BEL

AKrahasimi rajonal indeksi i Zhvillimit Njerzor t Kosovs

Indeksi i zhvillimit njerzor ka tri komponente: shndetin, arsimimin, dhe standardet e jetess. Kalkulohet bazuar n nj metodologji q ndrtohet mbi katr indikatort primar si n Fig. 0.1 m lart: Jetgjatsia n lindje (vite), mesatarja e viteve t shkollimit, vitet e pritshme t shkollimit, t ardhurat bruto shtetrore(ABSH) pr frym banori. Indikatort pr shtetet n rajon t marra nga Raporti i UNDP-s mbi Zhvillimin Njerzor 2011. Indikatort pr Kosov t llogaritura nga Njsia e Krkimit dhe Politikave, UNDP Kosov. 1

| 11

nj ekzistenc m t varfr se t gjith homologt tjer evropian.

Duke vshtruar pr s afrmi shoqrin kosovare ajo paraqitet me thyerje t thella prgjat tri ndasive: 1) ndrmjet t pasurve dhe t varfrve; 2) ndrmjet grupeve etnike; dhe 3) ndrmjet gji-nive, veanrisht q prekin rinin. Pa-barazia sht tem e zakonshme q kalon npr kto thyerje, t reflektuara n dimensionet ekonomike, socio-po-litike dhe gjinore.

Prjashtimi ekonomik dhe i var-fris sht i prhapur n tr Koso-vn, pavarsisht nga investimet e rndsishme n infrastruktur dhe ndrmarrje nga partnert ndr-kombtar - dhe pavarsisht nga rritja e GDP-s. Shkallt e varfris jan kundrthnse; llogaritjet sillen ndrmjet 34 dhe 48 prqind pr varfri absolute dhe nga 12 deri 18 prqind pr varfri ekstreme kta njerz e kan t pamundur arritjen e nevojave t tyre esenciale pr mbijetes.2 Studimi i 2006-ts ka sugjeruar se varfria absolute sht duke u rritur m ashpr n zonat rurale.3 T gjitha t dhnat tregojn se shkallt e varfris nuk jan duke u zvogluar, si n kontekstet tjera evropiane t tranzicionit. Shkallt e varfris, n mnyr joproporcionale jan t larta n mesin e grupeve t caktuara me theks t veant n fmij, familje me kryefamiljarin grua dhe antart e minoritetit etnik Rom, Ashkali dhe Egjiptian (RAE). Niveli i varfris konsiderohet t jet i ngusht, me shum njerz q jetojn rreth vijs s varfris. Nj ngritje a zbritje e leht n t ardhura trheq apo shtyen nj numr t konsiderueshm njerzish nga varfria apo n varfri.

Varfria n Kosov sht nj prodhim i dal nga prjashtimi ekonomik me t ciln prballen shum kosovar duke iu mohouar atyre qasjen n burime t t ardhurave t cilat ofrojn

mbrojtje nga varfria/nevoja. Shkallt e papunsis jan m t lartat n Evrop me 43 prqind, duke u ngritur n 73 prqind n mesin e t rinjve.4 N rajonin ku prafrsisht gjysma e popullats duhet t mbshtetet n format e vet-gjenerimit t t ardhurave, 8 prqind e llogaritur e Kosovarve varet n mnyr absolute n sistemin mbrojts social e q dshton t shenjoj ata m t varfrit dhe aktualisht ia ndal familjeve disa prfitime t rndsishme sapo fmija m i ri arrin moshn 5 vjeare. Madje edhe aty ku burimet e t ardhurave jan t disponueshme prmes puns, toks s punueshme apo qeradhnieve, ato shpesh jan t pamjaftueshme pr t ngritur familjet jasht varfris. Nj 30 prqind trondits i ktyre ekonomive familjare q nuk mund t arrijn nevojat e tyre bazike kan nj antar t punsuar.5 Si rezultat, shum familje kosovare shikojn jasht Kosovs pr jetes, me nj n do te pest t varur n remitanca pr m shum se nj t katrtn e t ardhurave t tyre.6

Varfria n Kosova paraqet nj cikl t mohimit dhe potencialit ngulfats njerzor. Shkatrrimi i industris s rnd t Kosovs gjat viteve 1990-ta s bashku me efektet e represionit dhe konfliktit kan shtyer mijra vet jasht shkolls, jasht puns dhe n varfri. Studimi i 2007-ts tregon se prafrisht 62 prqind t popullats s rritur t Kosovs ka nivele t ulta t edukimit, me nj miminale 1 prqind q kan shkall universitare.7 Nuk ka arsye t supozohet se kushtet jan prmirsuar n mnyr dramatike brenda pes viteve t fundit. Mes kaq shum presioneve, shum Kosovar luftojn q t parashikojn t ardhmen n t ciln kan m shum zgjedhje ekonomike, njohuri m t mdha dhe m shum liri pr t prmbushur aspiratat e tyre. Pritja nga ta q t ndrtojn nj t ardhme t till pa vizion dhe optimizm sht nj hap shum i largt.

12 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

Prjashtimi socio-politik sht po-ashtu i thell n ndasit etnike e gji-thashtu edhe urbane/rurale si dhe ndasit e moshs, duke shkatrruar kshtu kapitalin njerzor me bllokimin e pjesmarrjes s barabart n arsimim, pun, aktivizm social dhe politik. Kushtet pr komunitetet RAE dhe banort rural t t gjitha etniciteteve jan n veanti sfiduese. Deri n nj e treta e RAE nuk jan t regjistruar n lindje dhe 70 prqind ln shkolln n moshn 12 vjeare apo nn t.8 Vet-prjashtimi sht faktor tjetr i pejsazhit ndr-etnik pas-konfliktuoz t Kosovs. Deri n 86 prqind t Serbve t Kosovs nuk kan marr pjes n zgjedhjet elektorale t 2007-ts,9 dhe prderisa kjo shifr ka rn n vitin 2009, mentalitetet e enklavave vazhdojn t dominojn n sferat politike, arsimore dhe t ndrmarrsis. Zonat rurale prballen me shkall t rritura t prjashtimit socio-politik; antart e tregut rural t puns kan m pak gjasa sesa homologt e tyre urban apo nn-urban pr t pas qasje n burimet jo-toksore t t ardhurave, shkallt e analfabetizmit jan m t lartat n mesin e grave dhe fmijve t fshatit veanrisht vajzat, t cilat kan me pak gjasa pr t vijuar msimin. Folur n prgjithsi, rinia n Kosov prpjeket t fitoj fardo lloji t pikmbshtetjes kuptimplot n shoqri. Kosova sht e zotuar n letr q t nxis dhe edukoj talentt n fmijri, prgatit fmijt pr pun t denj n adoleshenc dhe t krijoj vende pr zrat e rinj n shoqri n praktik, pak sht br pr t mbshtetur ata. T rinjt me nevoja speciale jan m t prjashtuarit nga t gjith vetm nj pjes e tyre jan n shkoll (m pak se 24 prqind, sipas nj studimi10) dhe se shumica e tyre nuk do t luajn asnj rol n jetn e gjr socio-politike t Kosovs.

Prjashtimi bazuar n gjini sht duk-shm i njjt n tr shoqrin Kosovare.

Dshmia e mohimit t t drejtave dhe mundsive sht e pranishme kudo nga t dhnat e punsimit (tri nga do katr gra t reja aktive n tregun e puns jan pa vende pune), deri tek pjesmarrja e kufizuar e gruas n jetn politike. Kosova ka nj kuot t shndosh pr grat n qeverisje dhe ka par nj rritje n numrin e grave q mbajn pozita t larta politike n Prishtin. Megjithat, jasht kryeqytetit, pamja sht m pak premtuese. Ky numr grash ka mbajtur rreth 22 dhe 28 prqind t vendeve ulse n secilin kuvend komunal, m 2009 sht par kryesisht pr shkak t prforcimit t kuots, sesa t nj pasqyrimi t vrtet fuqizues.

Asnj kuvend komunal nuk sht drejtuar nga nj grua. N mesin e komuniteteve minoritare, asnj pozit e lart politike nuk sht mbajtur nga nj grua.11

N prgjithsi, n Kosov, grat jan t fundit n prfundimin e shkollimit, n angazhimin n ekonomin private, zotrimin e toks dhe bizneseve dhe t kandidimit pr zyre politike. Antart e gjinis femrore t komunitetit rural, t varfr dhe minoritar jan t prekur m s keqi. Nj 14 prqind i shquar i femrave rurale jan analfabete, krahasuar me 4 prqind t meshkujve rural.12 N nj klim kulturore konzervatorike dhe ekonomikisht t sforcuar, grat e varfra t Kosovs m gjas m shum prceptohen se kan detyra se sa t drejta. Aftsit e saj jan t muara vetm aq sa ato prkrahin burrin e tyre dhe fmijt e

0.2ta

bel

a

Gruaja n pozitat e pushtetit politik

Gjithsej Femra Meshkuj

Ministra 18 2 16Sekretar t Prhershm 18 2 16

Antar t Parlamentit 120 40 80

Kryesues t Komiteteve Parlamentare

13 2 11

Kryetar Komunash 36 0 36

parlamenti i Kosovs 2010

| 13

tyre n rolet tradicionale, dhe potenciali i saj pr t zgjeruar njohurit, t marr pjes n fuqin puntore dhe t kontribuoj me zrin e saj ndaj vendimmarrjes politike sht e nj rndsie sekondare - nse ve ekziston.

Pamja e zhvillimit njerzor t Kosovs sht e ndrlikuar. Pr m pak se nj or fluturim larg jan disa nga shtetet evropiane m t sofistikuara botrore. Suksesi dhe organizimi i tyre hedh hije mbi Kosovn, e cila n t vrtet duket e zymt n baz t ktij krahasimi. Megjithat, te nj vshtrues mesatar, rajoni n t cilin shumica e njerzve duket se kan shtpi, ushqehen dhe kan qasje n teknologjit si jan veturat, telefonat mobil dhe televizioni, nuk prputhet me pamjet tradicionale t varfris dhe nn-zhvillimit. Megjithat, jan dy paralajmrime q ja vlejn t merren parasysh. S pari, xhepat e shoqris kosovare veanrisht t komuniteteve RAE dhe atyre n varfri t jashtzakonshme bien n nj varg tregues e cila nuk do t dukej jasht Afriks nn-Sahariane. Kjo nnvizon pabarazi t thella sociale. S dyti, pjesa m e madhe e varfris s Kosovs dhe mungesa e mundsive fshehet prapa dyerve t mbyllura. Prjashtimi politik, social dhe ekonomik i provuar nga nj gam e till e gjr e njerzve ka pasoja krcnuese pr jetn n shum raste. Kombinimi vdekjeprurs n Kosov i ndotjes ekstreme dhe degradimit mjedisor (prfshir kontaminimin m t keq t metaleve t rnda t shnuar ndonjher n histori), prhapja e sjelljeve me rrezik t lart sidomos pirja e duhanit, prfshir gjat shtatznis, mbrojtje sociale e shenjuar keq dhe sisteme t dobta shndetsore, me padyshim q kan kontribuar n shum smundje kronike dhe vdekje t parandalueshme megjithse t paregjistruara. do familje kosovare q jeton afr vijs s varfris do t vendoste smundjen para t gjitha frikave tjera. do dit n Kosov, smundjet q leht trajtohen n shtetet fqinje shtojn nj barr tashm t rnd t

varfris, grryerjes s potencialit njerzor dhe brishtsis sociale.

0.2 Sektori privat si instrument pr zhvillimin njerzor

Udhheqsit e Kosovs, t vetdijshm pr sfidat me t cilat prballen, kan lidhur vizionin e tyre pr t ardhmen n Strategjin 2020 t Bashkimit Evropian (BE) pr rritje t qndrueshme dhe gjithprfshirse. Ky vendim sht menduar me menuri q t prgatitet pr kohn kur mosmarrveshjet e statusit t Kosovs t jen zgjidhur dhe kosovart t mund t marrin vendin e tyre eventual si antar t plot t Kombeve t Bashkuara (KB) dhe familjes s BE-s.

Strategjia 2020 e BE-s (e cila vendos shnjestra ambicioze t dekads pr shtetet antare n punsim, inovacion, arsim, gjithprfshirje sociale dhe ndryshime klimatike/energjis), vet tregon se si gjuha e rritjes/zhvillimit sht gradualisht duke u ri-kornizuar nga terminologjia e zhvillimit njerzor. Strategjia natyrisht evoluon nga Dokumenti i Samitit Botror i 2005-ts dhe prshkrimit t tij mbi tri elementet fundamentale t zhvillimit t qndrueshm: mbrojtja ekonomike, sociale dhe mjedisore (prve ksaj, zhvillimi kulturor, q nga ather sht propozuar si element i katrt). Te dy dokumentet burojn nga rishikimi revolucionar n mnyrn se si progresi njerzor sht matur globalisht kalimi nga qasja utilitare duke shfrytzuar matjet sasiore ekonomike tek pr-qndrimi mbi kapacitetin njerzor shkalla n t ciln njerzit jan n gjendje t zgjerojn zgjedhjet e tyre dhe t rrisin mundsit dhe lirin e tyre.

Qasja e zhvillimit njerzor paraqet nj zhvendosje t paradigms n t menduar. Ajo synon drejt nj mjedisi n t cilin njerzit mund t

14 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

zgjerojn zgjedhjet q kan, zhvi-llojn potencialin e tyre t plot dhe drejtojn jet produktive dhe kreative n prputhje me nevojat dhe interesimet e tyre. Barazia qndron n zemrn e ktij vizioni t progresit njerzor. N vend t shpejtsis s progresit, ajo mat gjersin dhe drejtsin e progresit n t gjitha shoqrit dhe shtetet duke filluar me ato shtete pr t cilat lirit, kapa-citetet dhe zgjedhjet jan m t kufizuara. Ndrtimi i aftsive njerzore sht mjeti ky dhe shenja dalluese e qasjeve t zhvillimit njerzor, pikrisht aty ku ka m s shumti nevoj. Pa t, shum zgjedhje thjesht do mbesin t padisponueshme, dhe shum mu-ndsi t paarritshme.

Kjo qasje ka shum elemente t papritura t prbashkta me vlerat q prforcojn ndrmarrjet private. Te dyjat centralizojn veprimin njerzor dhe lirin - pr t br zgjedhje, eksplorojn mundsit dhe zhvillojn potencialin. Te dyjat e vendosin kt veprim brenda kontrats sociale, e cila prshkruan natyrn e prgjegjsis individuale kundrejt t tjerve dhe s mirs s shoqris n trsi. Te dyjat varen, n nj mas m t madhe apo m t vogl, mbi rolin rregullativ dhe mbshtets t qeverisjes pr interesin publik.

Sensi praktik poashtu dikton se rritja ekonomike sht parakusht kritik pr zgjerimin e zgjedhjeve t njerzve. Pa rritje t qndrueshme ekonomike, shtrirja e mtutjeshme e ktyre zgjedhjeve dhe mundsive sht e kufizuar. Kjo, n shkmbim, prjashton nj segment t rndsishm t shoqris nga t pasurit qasje n standard t denj t jetess, nga t pasurit jet t gjat dhe t shndosh dhe pr t pasur qasje n arsimim.

Kosova, si shum shtete tjera me t ardhura mesatare me shkall t arsyeshme t edukimit dhe leximit,

e sheh rritjen prmes ndrmarrjeve private si faktor ky n zgjidhjen e problemeve t ngulitura socio-ekonomike. Dhe megjithat, ende ekzistojn shum barriera pr t kaprcyer. Prpara dekads s represionit dhe konfliktit q drguan deri n intervenimin e NATO-s m 1999, Kosova ka qen e administruar nga nj sistem i lart qendror, ideologjik socialist shtetror e cila ka zotruar t gjitha mjetet kryesore t prodhimit dhe i ka zbritur ndrmarrjet private n ndrmarrje t shkalls s vogl dhe joformale.13 Nuk ekziston tradita e industris s privatizuar t rregulluar mir dhe me prgjegjsi shoqrore qoft pr bizneset fa-miljare, ndrmarrjet e shkalls s mesme apo asetet kryesore industriale t Kosovs. Pavarsisht nga prpjekja e pasperiudhs s 1999-ts pr t kaluar n ekonomi t tregut, sektori publik ende dominon n tregun e puns n Kosov. Sot, duke iu afruar shenjs s gjysm-rrugs n dekadn e dyt q nga fundi i konfliktit aktiv, sektori i posalindur privat sht par me tepr se kurr si nj litar shptimi pr aspiratat e saj t shtetsis dhe si nj pjes thelbsore e vizionit t saj zhvillues.

0.3 Bashkveprimi publik/privat n Kosov t mirat dhe t metat

Sfida me t ciln sot ballafaqohet Kosova prball sektorit t saj privat sht e shprehur thjesht, nse jo thjesht e menaxhuar: se si t drejtohet dhe rregullohet rritja e sektorit privat n mnyr q t mbledh shum t mira potenciale t zhvillimit njerzor, prderisa shmang t metat m t dukshme. Nj sektor privat i fuqishm dhe i prgjegjshm paraqet m shum dobi pr vendin sesa krijimi i pasuris pr individt apo edhe shtetin. Ai ofron nj linj t duhur t t mirave direkte dhe jo-direkte tek shtetet me

| 15

sfida n lidhje me zhvillimin njerzor t barabart.

T mirat direkte t nj sektori privat n lulzim prfshijn:

Krijimin e pasuris prmes fitimitdhe punsimit: zhvillimi i sektorit privat gjeneron pasuri pr pronart e bizneseve dhe krijon vende pune. Si pasoj, sektori privat ngrit nivelet e t ardhurave pr ekonomit familjare, prfshir ato me t ardhura t ulta. Prmes ksaj, individt fitojn m shum aftsi dhe kan m shum t ardhura n dispozicion sesa pa t, dhe mund t sigurojn nj standard m t mir t jetess e q m pas transmetohet tek familja dhe komuniteti.14 Me sektorin publik q nuk mund t shtrihet m tutje pr t akomoduar 36,000 njerz t rinj t llogaritur q futen si fuqi puntore do vit15, sektori privat sht shpresa m e mir e Kosovs pr krijimin e puns s denj n shkall t gjr;

Stimulimiindrmarrjevenmesine komuniteteve t prjashtuara:

nj sektor privat n rritje mund t krijoj m shum mundsi pr aktivitete biznesi n mesin e t varfrve (e cila n shum shtete n zhvillim prfshin n mas t madhe aktivitete joformale dhe t parregulluara dhe prmban ofrues t shkalls s vogl, fermer dhe t vet-punsuar). Kjo ndrlidh komunitete t prjashtuara dhe t varfra me tregjet e prgjithshme, duke krijuar hapsira t reja pr rritje dhe potencial pr produktivitet m t madh dhe kthim pr mallrat e shitura. Gjithashtu, ndjeshm i shtohet dinjitetit njerzor n disa nga segmentet e shoqris m t privuara nga t drejtat, kur komunitetet bhen t afta q t organizojn, financojn dhe menaxhojn bizneset e tyre t veta, duke prhapur shembullin e mundsis dhe t mirave t punsimit n tr komunitetin e tyre. Me papunsin m t madhe n Kosov n periudh afatgjate, dhe nj prhapje t lart t varshmris n remitanca dhe t jetuarit nga fermat, stimulimi i ndrmarrjeve mund t jet

Barazia Produktiviteti Qndrueshmria Fuqizimi

- Mundsi t ardhurash pr t varfrit

- Bashkpunimi social i vetqndrueshm

- Nivelimi i gjinive, etnicitetit dhe aspekteve tjera

- Mundsimi i rishprndarjes gjithprfshirse t t ardhurave shtetrore

- Prtneriteti me sektorin publik pr shrbime m t gjra dhe m t mira

- Ofrimi i dinjitetit prmes puns s denj

- Rritja e t ardhurave t komunitetit dhe shtetit

- Promovimi i inovacionit dhe eksplorimit

- Promovimi i shfrytzimit t menur t burimeve njerzore

- Krijimi i vendeve t gjelbrta t puns

- Krkimi i teknologjive t ardhshme pr efektshmri t energjis

- Ofrimi i burimeve shtes i investimeve dhe ekspertizs pr mbrojtje mjedisore

- Promovimi i fuqis vepruese t individit

- Zgjrimi i mundsive dhe prvojave pr m t prjashtuarit - grat, minoritetet dhe t personave me aftsi t kufizuar.

- Rritja e mundsive pr aktivizim n mesin e t paprfaqsuarve

- Prforcimi i lidhjes ndrmjet t msuarit, kapitalit njerzor dhe mirqenjes njerzore.

0.1Fi

gurE

Kontributi i sektorit privat pr katr shtyllat e zhvillimit njerzor, definuar nga uNdp-ja

16 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

qendror ndaj zvoglimit t varfris - veanrisht pr ata q jetojn n apo afr vijs s varfris;

Konkurrenca q ndikon mimindhecilsinemallravedhe shrbi-meve: konkurrenca natyrale e ekonomis s tregut t lir mund, n nj sistem mir t rregulluar, t ul mimet apo t shtyej prpara cilsin n mnyr q t trheq konsumatort. Pr njerzit m t varfr, kjo do t thot mallra dhe shrbime m t lira n komunitetet e tyre e gjithashtu edhe nj gam m e madhe zgjidhjesh. Liria pr t zgjeruar zgjidhjet sht shtyll fundamentale e zhvillimi njerzor, dhe, n kontekstin e prforcimit t sektorit publik, bizneset private gjithashtu kan nj rol n zgjerimin e zgjidhjeve rreth gjerave esencialeve si jan shrbimet shndetsore, uj dhe shrbime per arsimim, me potencialin pr t prmirsuar standardet e t jetuarit.16 Kjo sht nj shtje veanrisht e ndjeshme n Kosov, ku kujdesi shndetsor sht i ofruar n mnyr private pa ndonj instrument n dispozicion pr sigurimin mbulues t orientuar nga klienti, pr zvoglimin e tro-nditjeve financiare kur ekonomit e varfra familjare hasin n kosto t larta prtej xhepit t tyre pr kujdesin shndetsor. Se a duhet q nj sistem i till t paraqitet n Kosov, prvoja gjetiu ka treguar se shfrytzuesit jan t fuqizuar t krkojn shrbime t cilsis s lart nga ofruesit e kujdesit shndetsor;

Inovacionipr teknologjitsocialedhe mjedisin: krkimi pr fitim i shtyen bizneset t investojn n nj gam t gjr t produkteve dhe n tregje t reja. Nj investim i till vet-gjenerues dhe eksplorimi jan zakonisht burimi parsor i ino-vacionit brenda ekonomive sociale shtetrore. Inovacionet e sektorit

privat nuk mund vetm t forcojn themelin e ekonomis, mirpo edhe t transformojn qasjen me baz t drejt t qeverisjes. N kontekstin e zhvillimit dhe tranzicionit, sektori privat sht gjithashtu els pr krkimin dhe prshtatjen e teknologjive t reja nga jashte n kontekstin lokal, dhe prdorimi i tyre n partneritet me sektorin publik pr promovimin e efikasitetit t qeverisjes. N kontekstet tjera, partneritete t tilla t bazuara n inovacion kan lehtsuar smundje, kan hapur dyer pr arsimim dhe njohuri n mesin e popullats s prjashtuar apo atyre q jetojn n largsi, kan shpikur zgjidhje ndaj problemeve t ndotjes dhe degradimit mjedisor dhe ju kan ofruar qeverive te-knika t reja pr mbledhjen dhe menaxhimin e t dhnave the-lbsore t popullats. N Kosov, sektori privat ka kapacitet unik q t udhheq adoptimin dhe integrimin e teknologjive t reja n komunitete, me potencialin pr t nxitur lidhje t forta ndr-sociale n nj shoqri historikisht t thyer;

Prgjegjsia Sociale e Korporats: rreshtimi ndrmjet interesave so-ciale dhe komerciale zbatohet gjithnj e m shum n sektorin privat si instrument pr t rritur kontributin ndaj zhvillimit t q-ndrueshm dhe lehtsimit t var-fris. Zhvillimi i kompanis trheq vmendjen, jo vetm pr vlern ekonomike q sjell, mirpo edhe pr shtimin e vlers mjedisore dhe sociale. Prgjegjsia Sociale e Korporats (PSK) mbrthen vlerat, shtjet dhe proceset t cilat ko-mpanit duhet t adresojn pr zvoglimin e fardo dmtimi nga aktivitetet e tyre dhe t krijojn vlera ekonomike, sociale dhe mjedisore. Menaxhert e sektorit privat jan

| 17

gjithashtu duke i kushtuar gjithnj e m shum vmendje PSK-s, pasi q munden, n mnyr direkte, t afektoj si n afat t shkurtr gjithashtu edhe n at t gjat reputacionin e kompanis dhe, n shkmbim, fitimet e kompanis. Kompanit e zotuara pr PSK shqyrtojn ndikimet pozitive dhe negative t aktiviteteve t tyre bi-znesore dhe prfshijn shtje sociale (p.sh. standardet kryesore t puns), shtje mjedisore (p.sh. menaxhimi i qndrueshm i burimeve natyrore si jan pylli, peshkimi, mineralet), shtje t shndetit dhe siguris si dhe shtje t korrupsionit n zotimet e tyre t korporats.17 PSK poashtu inkurajon bashkveprimin ndrmjet bizne-seve dhe komuniteteve n t cilat operojn - duke promovuar nj ci-kl pozitiv t t mirave t zhvillimit n terren dhe t kulturs biznesore me prgjegjsi sociale.18 PSK-ja sht n fillet e saj n Kosov, e cila ende vuan nga nj barr e vshtir e ndihms duke dobsuar vullnetin e lindur t banorve pr t prkrahur shoqrit e tyre. Mungesa e ndrmarrjeve kuptimplote t shk-alls s mesme, poashtu sfidon biz-neset e vogla q ti qasen PSK-s n mnyr sistematike, duke shikuar prtej grupit apo familjes direkte. Megji-that, nse Kosova lviz drejt rifo-rcimit t ndrmarrjeve t saj, n veanti t pasuris s saj minerale, PSK-ja duhet dhe mundet t luaj nj rol t madh n mjedisin e saj t ardhshm biznesor;

T mirat indirekte t sektorit privat lulzues prfshijn:

Kapacitetin e rishprndarjes st ardhurave: sektori privat sht burimi kryesor i instrumentve pr rishprndarjen e t ardhurave, drejt nj gjithprfshirjeje m

t madhe dhe barazis. Prmes tatimimit, gjeneron t ardhura pr t financuar shpenzime esenciale publike pr shrbime thelbsore dhe mbrojtje sociale.

Prmirsimeteciklitvirtuoznsistemetearsimimit: perspektiva e bazuar n merit, pun t denj profesionale prforcojn zotimin social ndaj arsimimit. Derisa jo gji-thmon puna e denj ofrohet n sektorin privat, padyshim q ofron paga nxitse m t rrjedhshme, fleksibile dhe shprblyese pr t aftt e sapohyr n fuqin puntore. N shoqrin n rritje, t rinjt t cilt jan t kualifikuar n mnyr akademike apo profesionale duhet t jen n pozit t zgjedhin ndr-mjet mundsive t punsimit pub-lik apo privat. Pasi q ekziston nj ndrlidhje ndrmjet edukimit t ngritur dhe nivelit t t ardhurave, pjesmarrja m e madhe n edukim, n shkmbim, shpie n standarde m t mira t jetess dhe zhvillimit njerzor.19 Studentt kosovar mo-mentalisht jan t dekurajuar thell-sisht rreth perspektivave t tyre t punsimit, dhe shkalls me t ciln shkolla i prgatit ata pr botn e puns prtej sektorit publik tashm t tejmbushur. Sektori i lul-zuar privat do t ishte nj shtys e jasht-zakonshme pr t prmirsuar cilsin dhe rndsin n t msuarit sekondar dhe t lart;

PartneritetiPubliko-Privat: aty ku t ardhurat e qeveris dhe arritja sht e kufizuar, sektori privat ka nj rol t luaj n partneritet, pr efektshmri t ngritur t shrbimeve esenciale dhe t mallrave tjera publike (si jan monitorimi dhe vlersimi pr t promovuar qeverisje t bazuar n t drejta). Sektori privat shpesh

18 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

ofron transportim, komunikim, te-knologji, teknologji informative, mbshtetje pr burimet njerzore dhe shrbime tjera pr prforcimin e administrimit mbi ofrimin e shrbimeve n nivel lokal dhe nacional. N kt mnyr, sektori privat prkrah si performancn e qeveris poashtu edhe prpjekjen pr t ndrtuar kapital njerzor prmes shndetsis m t mir, mbrojtjes dhe shrbimeve t arsi-mimit. Pjesmarrja e sektorit privat n arsimimin sekondar dhe t lart sht e dukshme n veanti n nivel t komunitetit. sht ngritur gjat dy dekadave t fundit, dhe tani i shrben nj pjese t madhe t tregut t synuar prfshir n Kosov, ku universitetet private shihen si rrugt m t zbatueshme pr nj titull/shkall t vlefshme universitare. Kosova poashtu sht duke eksploruar se si sektori privat mund t kaprcej boshllqet e t dhnave t saj t zhvillimit, duke prdorur teknologji informative t menaxhuar privatisht pr t mbledhur dhe analizuar t dhna kritike pr popullatn;

Kohezioniprforcuarsocial: sektori privat ka nj rrjedhshmeri unike, e cila sjell njerzit nga etnicitetet e ndryshme, religjione dhe gjini s bashku n bashkveprim t prditshm drejtuar nga interesat vetjake. N shoqrit e enklavizuara si sht Kosova, sht nj potencial i konsiderueshm pr njerzit q prmes ndrmarrjes t menaxhojn at ka nuk mund ta bjn prmes politiks - bashk-ekzistimit paqsor dhe me prosperitet t dyanshm. Prezenca e grave, njerzve me aftsi t kufizuara dhe grupeve shumetnike n kompanit pri-

vate shrben si barometr pr gjithprfshirje sociale. Derisa pu-nsimi n sektorin publik mund t jet i obliguar q ti mbush kuotat pr grupet n nevoj dhe ato t prjashtuara, ndrmarrjet private nuk kan kufizim t till. Shum gra n Kosov, pr shembull, ende e shohin ndrmarrjen private si t ndishme dhe si nj vij t paprshtatshme t puns - duke krkuar vetm pu-nsim n sektorin publik ose asnj fare. Kjo reflekton, deri n nj shkall, pozitn e gruas n komunitetin m t varfr n Kosov, ku nuk shihet si e prshtatshme pr gruan t konkurroj me mashkullin n biznes mbi baza private. Drejtsia m e madhe gjinore n ndrmarrjet private mund kshtu t shihet si mjet dhe si fund pr vendosjen e drejtsis gjinore n shoqri;

Pavarsisht nga kontributet pozitive t lartprmendura, shum shtete n zhvillim dhe tranzicion nuk jan n gjendje t shtien n dor t mirat e sektorit privat n mas t plot. Ekzistojn t meta t shumta pr nj sektor privat efektiv dhe t prgjegjshm n kontekstet e tranzicionit si sht Kosova. Kto prfshijn:

Mjedis idobtrregullatordheope-rues: kontekstet zhvillimore shpesh kan munges t bazave t duhura pr aktivitet t sektorit privat. Kto prfshijn korniz transparente dhe legjislative sistematikisht t zbatuar pr ligjin komercial, dogana, pr-ona dhe kontrata. Rregullat e para-shikueshme me administrim t dre-jt dhe zbatues, t prkrahura me mekanizma pr zgjidhjen efikase t mosmarrveshjeve, jan thelbsore pr ndrmarrsit q t angazhohen n aranzhime afatgjate q iu mu-ndson atyre t investojn dhe t zhvillohen proporcionalisht, t

| 19

inovojn dhe shprndajn njohurit dhe t mirat e tyre. Rregullat jo-t drejta, korrupsioni, zbatimi arbi-trar, krkesat tjera t vshtira dhe praktikat joefikase e kufizojn ndrmarrjen private. Prve ksaj, ndrmarrjet private krkojn nj politik stabile dhe mjedis institu-cional e cila krijon dhe mban rregullat e tregut, infrastruktur efikase fizike (elektricitet, rrug dhe telekomunikim) dhe infra-struktur adekuate t tregut dhe shrbimeve. Megjithat, n Kosov si n shum kontekste zhvillimore, rregullat e operimit t tregut, prfshir rregullat e hyrjes, operimit dhe rregullat e daljes, jan t rnda, prderisa institucionet e nevojshme juridike dhe rregullative funksionojn n mnyr t pa-rregullt. Shum shtete n zhvillim dhe n fazn tranzicionale kan krkesa t teprta procedurale

pr procedurat e regjistrimit t biznesit dhe licensimit, rregulla t ndrlikuara t puns si dhe taksave dhe rregullave jo-adekuate t falimentimit, t cilat krijojn pengesa shtes pr aktivitetin e sektorit privat, duke kufizuar qasjen konkurruese n mundsit e tregut dhe duke ngritur koston e hyrjes n sektorin formal. Ndrkoh, institucionet mund t mos jen n pozitn pr t prkrahur rre-gullat pr shkak t kufizimeve t kapaciteteve apo pr shkak se ato nuk ofrojn paga t duhura nxitse pr zyrtart qeveritar, e cila prkundrazi drgon n zbatim t dobt dhe shpesh arbitrar si dhe korrupsion. T varfrit me gjas do jen viktimat e para t sektorit privat t parregulluar dhe t pakontrollueshm/pa ligje, e cila mund t ofroj vende pune por jo pun t denj (e cila sqaron

0.1

KuTiA si sht e lidhur konkurrenca e drejt me rritjen ekonomike, produktivitetin e shtuar,

investimeve m t mdha dhe, m e rndsishmja, me standardet m t mira t jetess.

Kur nj treg sht konkurrues, firma t reja futen n t, ato m efektive kan sukses, firmat nn-standarde dshtojn dhe dalin nga tregu. Studimet tregojn se ekziston nj ndrlidhje e fort ndrmjet politikave efektive t konkurrencs dhe rritjes (OECD 2006). N nj treg konkurrues, firmat duhet t gjejn mnyra inovative q t prodhojn dhe shprndajn produktet dhe shrbimet e tyre n mnyr q t arrijn synimin n mnyr m efikase. Efektet e konkurrencs s lulzuar mbi zhvillimin njerzor rrjedhin nga mimet e ulta, variacioneve n zgjidhje dhe cilsis s prmirsuar. Prve ksaj, tregjet konkurruese krijojn mundsi punsimi dhe ngrisin pagat nxitse pr iniciativat ndrmarrse. Nse firmat arrijn konkurrim t lart n tregjet e tyre t vendit, ather ato mund t fillojn t konkurrojn ndrkombtarisht, ka shton jo vetm fitimet e kompanis, por, gjithashtu edhe mirqenien e t punsuarve dhe, n prgjithsi, t vendit. Fermert prfitojn nga tregjet konkurruese, dhe bujqsia sht shum e rndsishme pr lehtsimin e varfris. Statistikat tregojn q 75 prqind t njerzve q jetojn n zonat rurale n m pak se 1$ n dit varen shum n prodhimet bujqsore qe prodhojn ata vet. Tregjet konkurruese iu ofrojn atyre nj pozit m t favorshme duke bler inpute/t hyra, me arranzhimin e transportit t kulturave bujqsore dhe shitjen e produkteve finale, prfshir edhe prpunimin me vler t shtuar (Komisioni mbi Zhvillimin Njerzor 2004).

20 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

pjesrisht se pse nj pjes e madhe e t varfrve n Kosov jan t punsuar).

Theksinrritjenejashtzakonshme: n mjediset ku ndrmarrja private sht kryesisht joformale dhe lehtsisht e dominuar nga interesat e fuqishme speciale, dhe shpesh si rezultat sht rritja prjashtuese sesa rritja gjithprfshirse. Thn thjesht, t pasurit m shum bhen t pasur dhe t varfrit bhen m t izoluar. Nj mbi-fokus n fundlinj t GDP-s dhe promovimi i rritjes makro-ekonomike (ve-anrisht kur vendi ka asete komoditeti si jan nafta/vaji dhe mineralet, n rastin e Kosovs) do t thot krijimi i pasuris mund ti huq ata t cilt kan nevoj m s shumti. Vende pune jan t krijuara pa menduar se pr ku jan duke u krijuar, pr knd kan qasje dhe se a jan efektive pr t ngritur t varfrin nga varfria. Nj balanc gjithprfshirse ma-kro-mikro ekonomike jo-miq-sore sht m e mundshme aty ku ndrmarrsit lokal, prfshir ata me t ardhura t kufizuara, t cilt prpjekjen me qasje t kufizuar pr burime produktive, p.sh. shkathtsi dhe kapitali e cila n shkmbim afekton aftsit e tyre q t ngrisin suksesshm biznesin. Prve ksaj, ndrmarrjet e mdha n pushtet, n vendet n zhvillim, shpeshher i zn frymn energjis dhe iniciativs ndrmarrse, duke prfituar nga mjediset e dobta institucionale n ngritjen e ba-rrierave kundr-konkurruese dhe duke mbrojtur pozitn e tyre dominuese. Rreziqe t larta t sho-qruara, posaqrisht me mikro ndrmarrjet, ndrmarrjet e vogla dhe t mesme, qoft e vrtet apo e prceptuar, kufizon rritjen e qasjes n financa. Bankat n kto

vende prballen me mbrojtje t kufizuar n rast t voness dhe kan kosto t lart, apo nuk mund t marrin informata te besushme, veanrisht pasi q shum shte-teve iu mungojn rregullat pr shkmbimin e informacioneve t depozits bankare/kreditit. Kta faktor zakonisht krijojn shkall t larta interesi dhe zvoglojn vllimet e huadhnies, duke ve-ndosur barriera qoft n mim apo edhe sasi ndaj zhvillimit t ndrmarrjes. Aty ku bizneset formale jan shum t ndrlikuara apo t kushtueshme pr tu themeluar, rritet nj ekonomi joformale n at vend duke krijuar edhe m tutje fush t pabarabart t lojs pr biznese dhe duke iu ofruar zgjidhje me afat t kufizuar pr reduktim t varfris. Produktiviteti i puns tenton t jet m i ult n sektorin joformal, prderisa t drejtat dhe mbrojtjet e puntorit qndrojn dobt kur krahasohen me ato n sektorin formal. Poashtu, si rezultat i jo-formalitetit konsumatorve iu mohohen garancionet e produktit dhe shpesh nuk kan alternativa pr blerje t mallrave t cilsis jo t prshtatshme dhe standardeve t siguris. M tej, shumica e ndrmarrjeve t reja n shtetet n zhvillim jan t krijuara thjesht pr arsye se individt nuk mund t gjejn punsim n sektort formal dhe vendosin t provojn zotsin e tyre si ndrmarrs. Ndrmarrjeve t tilla startuese n shumicn e rasteve iu mungon kapitali i konsiderueshm fillestar dhe aftsit e mjaftueshme pr menaxhimin e biznesit si dhe t njohurive praktike teknike. Pra-ndaj, ndrmarrje t tilla jan n gjendje t prparojn vetm n fushat e biznesit t cilat nuk

| 21

paraqesin kapital t lart (startues dhe operacional) dhe pa barriera t njohurive praktike teknike. Kto prfshijn, pr pjesn m t madhe, vler t ult t shtuar dhe shpesh mallra dhe shrbime me cilsi t ult. Pr shkak t barrierave t ulta pr hyrje n biznes, fusha t tilla t biznesit trheqin fillestar t shumt t biznesit, duke krijuar situata t mbifurnizimit t prhe-rshm. Si pasoj, margjinat e fitimit pr kto ndrmarrje n Kosov, e poashtu edhe t ardhurat e tyre dhe potenciali investiv mbesin t ulta;

Implikimet mjedisore: kur fitimi sht prioritet mbi prgjegjsin sociale, industria private sht njra nga fajtort m t kqinj n mbar botn n shfrytzimin e paqndrueshm t burimeve natyrore dhe dmtimeve t vijueshme pr mjedisin. Kosova tashm e bart nj trashgimi t rnd t ndotjes dhe shkatrrimit t mjedisit nga ditt e saj si zemra shtetrore e Jugosllavis q drejton industrin e rnd. Prderisa shu-mica e fabrikave t saj bujqsore dhe industriale tani mbesin t prgjumura, mbetet pyetja se si t menaxhohen burimet e saj pr gjenerimin e energjis pr shtpi dhe tregti jasht shtetit. Qymyri i kaft dhe plumbi n minierat e Treps jan ende duke pritur pr nxjerrje nga ndrmarrjet e reja t privatizuara. Bizneset e vogla t Kosovs jan poashtu duke dmtuar pyjet e saj prmes prerjes s drunjve, mbushjen e ujrave t saj me plehra dhe duke kontribuar n shkarkimin e mbeturinave kudo n zonat publike. Pajtueshmria me ligjet pr t zbutur dmtimet mjedisore shihet t jet e kush-tueshme dhe e pazbatueshme - me

implikime t mdha pr standardet e jetess n Kosov n t ardhmen.

Si prfundim, roli i sektorit privat n zhvillimin njerzor sht shum i rndsishm, n prgjithsi dhe vea-nrisht thelbsor ndaj sfidave unike t Kosovs. Sektori privat sht shtylla kryesore pr tejkalimin e varfris duke ofruar rritje, inkurajuar iniciativa ndrmarrsie dhe duke krijuar vende pune dhe jetesa t qndrueshme. Prve ksaj, sektori privat mund t ngris efikasitetin e shrbimeve bazike, q fuqizon t varfrin duke prmirsuar infrastrukturn pr dhe ofrimin e sistemeve shndetsore dhe edukative. N sektorin e zhvilluar privat, konkurrenca e drejt lulzon dhe efektet e saj mbi zhvillimin njerzor paraqiten prmes mimeve t ulta, llojshmris s zgjidhjeve, asjes m t leht dhe cilsis s prmirsuar t mallrave dhe shrbimeve. Pr m tepr, tejkalimi i barrierave q parandalon sektorin privat nga zgjerimi apo q inkurajon t zgjerohet n drejtime t paprgjegjshme sociale krkon nj prgjigje t menduar mir dhe komplekse duke angazhuar qeverin, bizneset dhe komunitetet n mnyr t njllojt.

Shtrirja e GNP-s (sht) nj mjet esencial pr zgjerimin e shum opsioneve njerzore. Mirpo, natyra dhe shprndarja e rritjes ekonomike jan t matura prkundrejt nj standardi mats pr prmirsimin e jetve t njerzve .

Mahbub Ul-Haq (themeluesi i Raportit t

Zhvillimit Njerzor, UNDP)

22 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

0.4 Drejt nj partneriteti me prfitim t dyanshm ndermjet sektorit privat dhe zhvillimit njerzor n Kosov

Ky raport fokusohet n lidhjen ndr-mjet zhvillimit t sektorit privat dhe punsimit si mnyr e nxitjes s zhvillimit njerzor n Kosov. I qaset qllimit t rritjes nga perspektiva e gjithprfshirjes duke besuar q kr-kesat e ngritura t puns t gjene-ruara nga rritja e sektorit privat, do t thot q nj pjes m e madhe e popullats aktive mund t gzojn m shum t ardhura, ky sht gurthemeli dhe dalja m e mir jasht varfris. Ndrmarrjet individuale dhe puna e denj jan poashtu t eksploruara m shum se gjeneratort e t ardhurave. Ato jan fundamentale pr dinjitetin njerzor, nj faktor qendror prbrenda kohezionit social dhe i lidhur me njo-hurin, mirqenien dhe mundsit e jets pr gjeneratat e ardhshme.

Raporti sht i organizuar n katr kapituj. Kapitulli i par shikon n strukturn e sektorit privat dhe tregut t puns n Kosov, prmes knd-vshtrimit t paanshmris. Kapitulli dy identifikon barrierat ndaj zhvillimit t sektorit privat nga perspektiva e rritjes gjithprfshirse - duke eksploruar sesi faktort strukturor, sektorial dhe socio-kulturor prekin aftsin e sektorit publik pr t ofruar prfitime t zhvillimit njerzor. Kapitulli tre eksploron se si kto barriera prekin bizneset dhe komunitetet prreth tyre. Kapitulli katr fokusohet mbi sektorin privat brenda kontekstit social t Kosovs, dhe potencialit pr nj marrdhnie m inovative, dinamike ndrmjet sektorit privat dhe potencialit njerzor. Kapitulli i fundit jep prfundimet dhe ofron rekomandimet e politiks s veprimit pr vitet e ardhshme kritike t Kosovs.

| 23

1.1 Profili i tregut t Kosovs Kosova sht njra ndr vendet e fundit n Evrop q ka kalur n ekonomin e tregut. Procesi i tranzicionit ka fill-uar nga nj pik startuese shum e vshtir. Kosova ka nj histori t gjat t dominimit shtetror t sistemeve ekonomike dhe financiare, gj q solli deri tek nj shkall, vllim dhe prvoj e kufizuar t ekonomis private. Gjat t nntdhjetave, ekonomia tanim kishte psuar vite t tra t politikave t dobta, munges t institucioneve vendore, lidhje t shkputura t treg-tis s jashtme dhe atyre financiare, sanksione ndrkombtare, munges t investimeve dhe industrializimit. Pas 1999, prmes prpjekjeve t pr-bashkta me komunitetin ndrko-mbtar, jan arritur prmirsime t rndsishme n aspektin e rindrtimit t paskonfliktit dhe krijimit t institu-cioneve t reja.

Pas prfundimit t konfliktit, rritja ekonomike kishte arritur numr dyshifror, kryesisht e drejtuar nga ndihmat ndrkombtare. Megjithat, kurrizi industrial i Kosovs ishte thyer. Shum Ndrmarrje Shoqrore Publike (NSHP)20 doln nga biznesi ather kur iu ekspozuan kufizimeve t mdha t buxhetit dhe konkurrencs. T tjerat u reduktuan, duke zvogluar rezervat dhe numrin e puntorce n mnyr q t arrijn nj madhsi ekonomikisht

efikase. Q nga 2005, shkallt e rritjes, edhe pse t qndrueshme, u bn t ngadalta, me nj mesatare rreth katr prqind n vitet pasuese.21 Kjo shkall e rritjes varej n mas t madhe nga konsumi dhe shpenzimet publike t nxitura nga ndihmat e huaja (kjo e fundit posaqrisht n vitet e para t paskonfliktit) dhe remitancat. Ndrkoh, investimet, pavarsisht nga rritja e vazhdueshme, konsiderohen si t pamjaftueshme pr t rritur prodhimin vendor. Ky model i rritjes nuk ka qen n gjendje t prmbush nevojat e zhvillimit t shtetit dhe dshtoi t zbrthehet n standard m t mir t jetess pr qytetart duke pas parasysh se as papunsia apo varfria nuk jan ulur.22

Tani, GDP-ja e Kosovs qndron n rreth 4.7 miliard EURO, pak m shum se 2,000 EURO t ardhura pr frym banori (FMN 2011), gjysma e asaj t Bosnjs dhe Hercegovins (BH), rreth nj e treta e asaj t Maqedonis dhe Shqipris dhe rreth nj e katrta e asaj t Serbis. Kriza globale dhe financiare ka ndikuar relativisht pak ne ekonomin e Kosovs , q pasqyron nivelin e kufizuar t integrimit n ekonomi m t mdha. Kriza sht ndjer but, prmes eksportit t ulur, 23 investimeve t huaja dhe remitancave, prderisa vendet tjera n rajon ishin shum m t prekura. Sidoqoft, Kosova ka nevoj t prshpejtoj n mnyr t konsiderueshme rritjen e

Kapitulli 1Analiza e tregut prmes

kndvshtrimit t paanshmParadigma e zhvillimit njerzor ofron nj shrbim t rndsishm dhe v n pyetje lidhjen automatike mes rritjes s t ardhurave dhe zgjerimit t zgjidhjeve njerzore

Mahbub Ul-Haq (themeluesi i Raportit t Zhvillimit Njerzor, UNDP)

24 | RapoRti i Zhvillimit NjeRZoR N Kosov 2012

saj pr t arritur nivelet rajonale n t ardhura. Sipas llogaritjeve t Banks Botrore, n vitin 2010, ekonomia e Kosovs do duhej t kishte rritje prej 10 prqind n vit pr nj dekad n mnyr q t arrij nivelin e t ardhurave t Shqipris (duke pretenduar q ekonomia e Shqipris vazhdon me rritje prej 5.5 prqind n baza vjetore gjat ksaj periudhe). Kurse, pr t arritur nivelin aktual t GDP-s pr kok banori t Malit t Zi prej 5700 EURO, ekonomia e Kosovs do duhej t rritej n 12 prqind pr vit pr nj dekad t tr.

Inflacioni, i cili sht mbajtur nn ko-ntroll pr nj koh t gjat, koht e fundit sht kthyer dhe rritur deri n 8 prqind,24 i nxitur nga rritja e mimeve t ushqimit dhe energjis, q jan kryesisht mallra t importuara. Bilanci i tregtis s jashtme t Kosovs vazhdon t jet dukshm negativ, me deficit t llogaris aktuale q arrin m shum se 15 prqind t GDP-s, edhe pas t hyrave t mdha t remitancave (e cila llogaritet pr rreth 12 prqind t GDP-s) dhe ndihms s huaj (9 prqind). Taksat e importit ende prbjn nj sasi joproporcionale t GPD-s s Kosovs. Eksportet e mallrave mbulojn vetm rreth 14 prqind t impor