Kategoryzacja językowa i Kategoryzacja językowa i pojęcie prototypupojęcie prototypu

M. Kielar-Turska, Eleonory Rosch koncepcja kategorii semantycznych. Badania własne.T. Maruszewski, Reprezentacje pojęciowe.

Pojęcie kategoryzacjiPojęcie kategoryzacji

Proces kategoryzacji polega na: łączeniu obiektów w grupy, które cechują

się względną jednorodnością

Obiekty należące do jednej grupy nie muszą być identyczne

Celem kategoryzacji jest określenie relacji Celem kategoryzacji jest określenie relacji między poszczególnymi kategoriamimiędzy poszczególnymi kategoriami

relacje między kategoriami oraz właściwości kategorii możliwość wnioskowania o właściwościach pojedynczych obiektów

Kiedy stwierdzam, że koty są nieufne, to ten kot perski, którego mam przed sobą też jest nieufny

Kategoryzacja- wybiera się niewątpliwych przedstawicieli danej kategorii i sprawdza, w jakim stopniu kandydat jest do nich podobny.

Taki niewątpliwy przedstawiciel stanowi prototyp, czyli wzorzec kategorii. Tym samym w obrębie kategorii są lepsi i gorsi przedstawiciele

Pojęcia zapewniają naszemu funkcjonowaniu ekonomię: widząc jakiś przedmiot (egzemplarz pojęcia), odwołuję się do klasy przedmiotów, do której ten egzemplarz należy

Pojęcia redukują różnorodność informacji, przetwarzanych przez umysł

KATEGORYZACJA (łączenie elementów w grupy, które charakteryzują się względną jednorodnością)

POGLĄD KLASYCZNYPOGLĄD KLASYCZNY

Niezmienność i ostrość granic pomiędzy poszczególnymi kategoriami

Wewnętrzna definiowalność kategoriiBinarność cech definicyjnych

cechą istotną jest taka cecha, która charakteryzuje wszystkie obiekty należące do zbioru

pojęcia są przyswajane na drodze uczenia się

Dziecko zostaje poinformowane, że Azorek to pies – rejestruje zatem bardzo dużo informacji na temat psa.

(kiedy widzi innego psa może stwierdzić, że to pies; jednak równie dobrze psem może nazwać kota)

Na podstawie informacji zwrotnej poszukuje cech odróżniających psa od kota

koncepcjakoncepcjaArystotelesowskaArystotelesowska

raz ustalone kategorie pozostają niezmienne, ponieważ definiuje się je jako konieczne i wystarczające

przynależność elementów do danej kategorii określają LOGICZNE ZASADY

wszystkie elementy kategorii mają ten sam status, nie można mówić o elementach lepszych i gorszych

Istota pojęcia – zbiór abstrakcyjnych właściwości, pozwalających na określenie relacji danego pojęcia do innych pojęć

Istotą pojęcia „owoc” jest to, że jest to część rośliny, która osłania nasiona i ułatwia ich rozsiewanie

Procedura identyfikacyjna - zawiera te cechy, które pozwalają zaliczyć pewien obiekt do jakiejś klasy

Owocem jest coś, co rośnie na drzewie, ma skórkę, pestki, itd.

W rzeczywistości większość zjawisk, zachodzących w otaczającym nas świecie - od temp. powietrza po temperaturę ludzkich uczuć ma charakter skalarny

Kategorie poznawcze tworzone przez ludzki umysł z reguły nie pokrywają się z „prawdziwymi” kategoriami otaczającego nas świata

ELEANOR ROSCH: kategoryzacja w ELEANOR ROSCH: kategoryzacja w oparciu o prototypoparciu o prototyp

Powstała na gruncie badań empirycznych z dziedziny psychologii rozwojowej

Odrzuca założenia teorii klasycznych

Porównywanie nadal pozostaje podstawą wszelkiej kategoryzacji

kategorie powstają w wyniku tworzenia pojęć

granice między kategoriami są nieostre,odpowiadają ludzkim przekonaniom, są

odbiciem obrazu świata w umyśle człowieka – są kategoriami potocznej wiedzy o świecie

Proces kategoryzacji jest subiektywny, opiera się na doświadczeniu zmysłowym

Oba czynniki tworzą ramy, w których Oba czynniki tworzą ramy, w których przebiega proces przetwarzania doświadczeń przebiega proces przetwarzania doświadczeń obiektywnego świata w jego subiektywną obiektywnego świata w jego subiektywną interpretacjęinterpretację

Wszelka percepcja jest procesem wybiórczym – widzimy to, co chcemy widzieć (przyglądamy się otoczeniu ze zmienną uwagą i przetwarzamy jedynie część dostępnych zmysłom danych)

Pojęcie jest najlepiej Pojęcie jest najlepiej reprezentowane przez prototypreprezentowane przez prototyp

struktura poznawcza, dającą się odnieść do jakiegoś segmentu otaczającej nas rzeczywistości

Symbol danej kategorii, poznawczy „punkt odniesienia”

Wyróżniający się przykład danej kategorii

PrototypPrototyp

PROTOTYPY – KATEGORIE RADIALNEPROTOTYPY – KATEGORIE RADIALNE

Eleanor Rosch, Georg Lakoff

Badania Rosch nad typowością: Obiekty typowe są opanowywane jako pierwsze przy uczeniu

się Egzemplarze typowe mają najwięcej cech charakterystycznych

Prototypy: jako pierwsze wiązane z nazwą kategorii opanowywane najwcześniej

Peryferie: opanowywane później zmienne u poszczególnych osób

Poziomy podstawowe to struktury najbardziej potrzebne – maksymalnie użyteczne, stanowią punkt wyjścia do tworzenia dalszych kategorii

„ssak” „pies” „jamnik”

(najskuteczniejszy, najbardziej ekonomiczny w użyciu)

Rosch wyróżnia 3 grupy nazw – poziomów abstrakcji:

1. Nadrzędny (np. owoce, meble, pojazdy) A2. Podstawowy (np. jabłko, stół, samochód) B3. Podrzędny (np. antonówka, stół kuchenny, samochód) C

Najlepsza znajomość przykładów z poziomu podstawowego:

mają najbardziej całościowy charakter najwyraźniej wyodrębniają się z otoczenia nazwy przedmiotów opanowywane są najwcześniej, stanowią

podstawę segmentacji świata

A

B

C

Wymiar pionowy pojęcia w hierarchii, T. Maruszewski, s. 192.

Kategorie poziomu podstawowego – posługujemy się nimi najczęściej, jako pierwsze je przyswajamy

Kategorie percepcyjneKategorie percepcyjne

Badanie wewnętrznej struktury kategorii:koloru, kształtu i mimicznych wyrazów

emocji

Nazywanie Kolorów: (badanie międzykulturowe)Nazywanie Kolorów: (badanie międzykulturowe)

podstawowe nazwy kolorówpodstawowe nazwy kolorówpola wyraźniejsze percepcyjnie, były zauważane jako wyróżniające

się przez wszystkich ludzi bez względu na język

Kolory ogniskowe zapamiętywane są lepiej (badani popełniali najmniej błędów przy

uczeniu się zestawów, w których kolor ogniskowy umieszczony był centralnie); mają silniejsze podstawy percepcyjne

są „typami idealnymi”, względem których oceniane są inne kolory – zatem naturalne prototypy stają się ogniskami kategorii

Kolory mieszane zapamiętywano słabiej

Wnioski Rosch:Wnioski Rosch:

1. przypuszczalne kolory ogniskowe, jako naturalne prototypy kategorii koloru, są szybciej przyswajane niż inne kolory, nawet wówczas, gdy stanowią peryferyjne człony kategorii

2. dla osób, które nie znają nazw kolorów, zestawy zorganizowane wokół naturalnych prototypów koloru są łatwiejsze do przyswojenia

to, co łatwiej zauważalne w otoczeniu staje się naturalnym prototypem, a potem ogniskiem kategorii

Badania genetyczne: Dzieci 3-letnie preferują kolory ogniskowe,

4-letnie lepiej wskazują kolory ogniskowe niż nieogniskowe

Ognisko kategorii koloru ustala się wcześniej niż peryferie koloru

Badania nad kategoriami kształtów:Badania nad kategoriami kształtów:3 formy geometryczne oraz ich modyfikacje

Do każdej figury dobrano po 6 modyfikacji. Badani szybciej uczyli się zestawów, w których centralne miejsce zajmowała figura podstawowa; szybciej zapamiętywano figury będące prototypami niż figury zniekształcone

Badania nad mimiką Badania nad mimiką (wyrażanie emocji)

6 podstawowych ludzkich emocji : radość, smutek, gniew, strach, zdziwienie, niezadowolenie (każda z nich skojarzona jest z określonymi ruchami mięśni twarzy)

Inne emocje stanowią połączenie ruchów mimicznych, co uniemożliwia ich jednoznaczną identyfikację

Badani właściwie oceniali obrazki przedstawiające podstawowe emocje

prototypy mają charakter uniwersaliów, Jako pierwsze wiązane są z nazwą kategorii, stąd są najwcześniej opanowywane w ontogenezie

Niepercepcyjne kategorie Niepercepcyjne kategorie semantycznesemantyczne

Struktura analogiczna do kategorii percepcyjcnych ( także złożona z prototypu oraz członów peryferyjnych)

Odpowiada umysłowej reprezentacji badanych:

Hierarchizowanie przykładów kategorii Szybsze i bezbłędne ocenianie najlepszych przykładów kategorii Wolniejsze i częściej błędne ocenianie przykładów słabszych Przypisywanie przedmiotom poziomu podstawowego największej

ilości informacji

Eksperyment :8 kategorii niepercepcyjnych (owoce, dziedziny sztuki, sporty, ptaki,

pojazdy, zdarzenia, choroby, rośliny); 6 przykładów na 7-punktowej skali

Wszyscy badani wybierali w zakresie poszczególnych te same przykłady, oceniając je jako najlepsze przykłady kategorii np.

OWOCE jabłkośliwkaananas

truskawkafiga

oliwka

BADANIA W POLSCE (1978 – 1979)BADANIA W POLSCE (1978 – 1979)

Szacowanie przykładów kategorii przez uczniów klas II, IV, VI

345 uczniów z różnych grup społecznych:• Inteligencja• Urzędnicy biurowi i technicy• Robotnicy wykwalifikowani• Robotnicy niewykwalifikowani

Zadanie: Oszacować przykłady kategorii w typach kategorii o wysokim (np. owoce, pojazdy, sporty, odzież) i niskim poziomie konkretności (przestępstwa, nauki, sztuka,

uczucia)

A – inteligencjaA – inteligencja C – robotnicy wykwalifikowaniC – robotnicy wykwalifikowani

B – urzędnicy biurowi i technicyB – urzędnicy biurowi i technicy D – robotnicy niewykwalifikowani D – robotnicy niewykwalifikowani

Grupa klasa

Kategorie o wysokim poziomie konkretności Kategorie o niskim poziomie konkretności

owoce pojazdy sporty odzież przestępstwa nauki sztuka uczucia

II – ABCD

Jabłko“““

Samochód“““

Piłka nożna“““

Płaszcz“““

Morderstwo“““

Matematyka“““

FilmMuzykaFilmmuzyka

MiłośćMiłość/radośćMiłośćradość

IV – ABCD

““““

““““

““““

“““koszula

““““

““““

MalarstwoMuzykaFilmmalarstwo

Miłość““Miłość/radość

VI – ABCD

““““

““““

““““

Płaszcz“““

““““

Historia“Matematyka“

““““

Miłość“““

Stopień zgodności ocen badanych w rangowaniu poszczególnych przykładów kategorii – wskaźniki wariancji

Kategoria Kl. II Kl. IV Kl. VI

OwocePojazdySportyOdzież

4,973,716,115,38

3,692,085,664,86

4,282,445,892,19

PrzestępstwaNaukaSztukaUczucia

6,966,236,896,09

6,966,027,035,69

2,396,085,285,98

Wnioski:• w kategoriach o wyższym poziomie

konkretności zaznacza się prototyp kategorii, który jest stały i niezależny ani od wieku ani od środowiska

• w kategoriach o niższym poziomie konkretności stały rdzeń pojawia się jedynie w kategorii „przestępstwa”

• Wraz z wiekiem różnice środowiskowe niwelują się

Badani kierowali się bliskością semantyczną nazwy przykładu w odniesieniu do nadrzędnej nazwy kategorialnej

Powszechnością występowania danego przykładu w otoczeniu

Cechami, jakie można przypisać danym przykładom

Wymienione kryteria występowały we wszystkich grupach wiekowych, bez względu na środowisko i stopień konkretności kategorii

Uzasadnienia niejasne lub ich brak, wykazują, że badani nie muszą uświadamiać sobie kryteriów wyboru

Istnieje zatem „naturalny” porządek przykładów

Szacowanie przykładów kategorii może wynikać z uwarunkowań kulturowych

Centralny człon kategorii ustala się wcześnie w ontogenezie i jest stabilny

Peryferyczne człony ustalają się później i jeszcze na poziomie klasy VI wykazują pewną zmienność

Koncepcja D.S Palermo (1976)Koncepcja D.S Palermo (1976)

Rozszerzenie teorii Rosch: prototyp to nie tylko najlepszy przykład, ale także obejmujący inne przykłady o mniejszym stopniu podobieństwa do prototypu

np. stół (cztery nogi, blat) – to także chmura, przy której aniołowie spożywają mannę

Podział na: prototypy nabyte (od przedmiotów, z którymi styka

się dziecko), zmienne wraz z doświadczeniem, naturalne, stabilne w rozwoju – np. prototyp koloru

czerwonego

Poglądy Rosch po części wyjaśniają proces porozumiewania się między dzieckiem i dorosłym

Struktura kategorii dzieci jest węższa niż dorosłych, ale podstawą kategorii jest wspólny prototyp

Prototyp zmienia się pod wpływem doświadczenia, jednak przykłady, które były związane z daną kategorią pozostają (jedynie mogą zmienić miejsce w strukturze)

POGLĄD EGZEMPLARZOWYPOGLĄD EGZEMPLARZOWY

Pojęcie składa się z oddzielnych opisów egzemplarzy tego pojęcia

mogą być nimi pojedyncze obiekty lub podzbiory, wchodzące w skład pojęcia ogólnego

Przykład:Egzemplarzem może być „Azor” albo

„pudel” jako zbiór obiektów do siebie podobnych

Podstawą procesu kategoryzacji jest ocena podobieństwa między egzemplarzem pojęcia, który został napotkany jako pierwszy, a każdym następnym egzemplarzem

(podobnie jak w modelu probabilistycznym)

! Różnica polega na tym, że kolejny egzemplarz porównywany jest z pierwszym napotkanym egzemplarzem

EFEKT PIERWSZEŃSTWAEFEKT PIERWSZEŃSTWA

Decyzje są zatem zależne od tego, jaki był pierwszy egzemplarz

! Niestabilność kategoryzacji

Zalety poglądu egzemplarzowego:

1.Wyjaśnia proces kategoryzacji (przy kategoryzacji przywołujemy pewne specyficzne egzemplarze kategorii)

2.Zakłada, że proces tworzenia pojęć jest prosty, opiera się na wnioskowaniu

• każdy napotkany egzemplarz jest konfrontowany z pierwszym

• proces tworzenia pojęć podlega ewolucji (zmienia się w czasie nabywania nowych informacji)

Kiedy ludzie mają dostęp do małej liczby egzemplarzy, informacje zawarte w pamięci mogą być niepełne

Wady poglądu egzemplarzowego:

1.Brak ograniczeń w doborze obiektów, wchodzących w zakres pojęcia

2.Nieekonomiczność poznawcza (pewną otrzymaną informację sumaryczną należy dołączyć do każdego egzemplarza pojęcia, co obciąża pamięć)

np. informację sumaryczną: „wszystkie ssaki karmią mlekiem swoje młode” należy dołączyć do każdego egzemplarza pojęcia – kota, psa, jelenia

LiteraturaLiteratura

M. Kielar, Eleonory Rosch koncepcja kategorii semantycznych, (w:) I. Kurcz, Studia z psycholingwistyki ogólnej i rozwojowej, Warszawa 1983.

T. Maruszewski, Reprezentacje pojęciowe (w:) tegoż Psychologia poznawcza, Warszawa 1996.

E. Tabakowska, Kategoryzacja językowa (w:) Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego, Warszawa 1995.