KARADENİZ TEKNİK UumlNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTUumlSUuml

ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

ULUSLARARASI İLİŞKİLER PROGRAMI

CcedilİN HİNDİSTAN DENKLEMİNDE BANGLADEŞ AVAMİ LİGİrsquoNİN DIŞ

POLİTİKA SOumlYLEMİ (2009-2018)

DOKTORA TEZİ

Rahmat ULLAH

ŞUBAT-2020

TRABZON

KARADENİZ TEKNİK UumlNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTUumlSUuml

ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

ULUSLARARASI İLİŞKİLER PROGRAMI

CcedilİN HİNDİSTAN DENKLEMİNDE BANGLADEŞ AVAMİ LİGİrsquoNİN DIŞ

POLİTİKA SOumlYLEMİ (2009-2018)

DOKTORA TEZİ

Rahmat ULLAH

ORCID0000-0002-1548-5966

Tez Danışmanı Prof Dr Mohammad ARAFAT

ŞUBAT-2020

TRABZON

ONAY

Rahmat ULLAH tarafından hazırlanan ldquoCcedilin Hindistan Denkleminde Bangladeş Avami

Ligirsquonin Dış Politika Soumlylemi (2009-2018)rdquo adlı bu ccedilalışma 08122020 tarihinde yapılan savunma

sınavı sonucunda oybirliği oyccedilokluğu ile başarılı bulunarak juumlrimiz tarafından Uluslararası İlişkiler

Anabilim dalında doktora tezi olarak kabul edilmiştir

Juumlri Uumlyesi Karar İmza

Unvanı ndash Adı ve Soyadı Goumlrevi Kabul Ret

Prof Dr Hayati AKTAŞ Başkan

Prof Dr Mohammad ARAFAT Uumlye

Prof Dr Abdulkadir TOPAL Uumlye

Prof Dr Selccediluk DUMAN Uumlye

Doccedil Dr Oumlzguumlr TUumlFEKCcedilİ Uumlye

Yukarıdaki imzaların adı geccedilen oumlğretim uumlyelerine ait olduklarını onaylarım

Prof Dr Yusuf SUumlRMEN

Enstituuml Muumlduumlruuml

BİLDİRİM

Tez iccedilindeki buumltuumln bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar ccedilerccedilevesinde elde edilerek

sunulduğunu ayrıca KTUuml - Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Tez Yazım Kılavuzursquona uygun olarak

hazırlanan bu Ccedilalışmada yararlanılan kaynakların tuumlmuumlne eksiksiz atıf yapıldığını aksinin ortaya

ccedilıkması durumunda her tuumlr yasal sonucu kabul edeceğimi beyan ederim

Rahmat ULLAH

11022020

IV

OumlNSOumlZ

Guumlney Asyarsquonın kuumlccediluumlk bir uumllkesi olarak 1971 yılında bağımsızlığını kazanan Bangladeş

coğrafi konumu olarak Hindistan toprakları tarafından ccedilevrilmiş durumundadır Kuruluş doumlneminde

Hindistanrsquoın destekleriyle bağımsızlık muumlcadelesinde erken başarı elde eden Bangladeş kuruluşu

itibariyle Hindistan ile ikili meselelerinde anlaşmazlıklar yaşanmaya başlamıştır Bunlardan dolayı

Bangladeş halkı iccedilinde de Hindistan karşıtı algılar oluşmuştur Bu durumda Bangladeşli devlet

adamları başta Ccedilin ve Muumlsluumlman uumllkeler olmak uumlzere Batılı uumllkeleriyle guumlccedilluuml bağlantılar kurmaya

ccedilalışmıştır

Oumlzellikle Bangladeşli devlet adamları ekonomik askeri ve siyasi alanında Hindistanrsquodan

ziyade yakın boumllgenin guumlccedilluuml uumllkesi olan Ccedilinrsquoi değerlendirmiştir Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler de Ccedilin ile

yakınlığı Hindistanrsquola ikili meselelerinde kendi haklarını korumayı ve elde etmeyi kolaylaştıracağını

oumlngoumlrmuumlştuumlr Bu politika Bangladeşrsquoin ekonomi ve altyapı geliştirme ve Ordunun guumlccedillendirmesini

oumlnemli katkılar sağlamıştır Bu bağlamda bu ccedilalışmada eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ve Ccedilin ve Hindistan ile dengeli ilişkilerinin oumlnemi temelinde

2009-2018 yılları arasında Bangladeşrsquoin iktidar partisi olan Avami Ligirsquonin dış politika soumlylemlerini

analiz ederek geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerilerini sunulmuştur

Bu Ccedilalışmarsquonın gerccedilekleştirilmesinde her tuumlrluuml akademik destek sağlayan danışmanım Sayın

Prof Dr Mohammad ARAFATrsquoa tezimin planlama ve youmlntemin belirlemesinde buumlyuumlk katkısı olan

Sayın Prof Dr Selccediluk DUMANrsquoa Sayın Doccedil Dr Oumlzguumlr TUumlFEKCcedilİrsquoye ve Sayın Prof Dr Suumlleyman

ERKANrsquoa teşekkuumlr ederim

Şubat 2020 Rahmat ULLAH

V

İCcedilİNDEKİLER

OumlNSOumlZ IV

İCcedilİNDEKİLER V

OumlZET VIII

ABSTRACT IX

TABLOLAR LİSTESİ X

ŞEKİLLER LİSTESİ XI

KISALTMALAR LİSTESİ XII

GİRİŞ 1-17

BİRİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ TARİHİ ARKA PLANI VE DIŞ POLİTİKA İLKELERİ

helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18-46

Avami Ligirsquonin Kuruluşu 18

Pakistan Doumlneminde Avami Ligirsquonin Roluuml 20

121 Devlet Dili Hareketi ve Avami Ligi 20

122 1954 Seccediliminde lsquoBirleşik Cephesirsquo ve Avami Ligi 22

123 6 Maddeli lsquoOumlzerklik Hareketirsquo ve Avami Ligi 25

Bağımsız Bangladeş ve Şeyh Mujibur Rahman Doumlneminde Avami Ligi 28

Şeyh Hasina ve Avami Ligi 30

Avami Ligirsquonin Genel Tanımı 35

Bangladeş Avami Ligirsquonin Dış Politika İlkeleri 37

Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunu Belirlemesinde Avami Ligirsquonin Roluuml 40

İKİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-CcedilİN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ 47-67

Tarihi Arka Planı 47

211 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975) 51

212 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001) 53

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Ccedilin ile olan İlişkileri 54

221 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile Avami Ligirsquonin Siyasi ve Diplomatik İlişkileri 55

VI

222 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Askeri İlişkileri 60

223 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri 62

224 Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yol Projesirsquonde Bangladeş 64

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-HİNDİSTAN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ 68-92

Tarihi Arka Planı 68

311 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975) 70

312 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001) 74

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Hindistan ile olan İlişkileri 75

321 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile Siyasi ve Diplomatik İlişkileri 75

322 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri 80

323 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Askeri İlişkileri 82

324 Kara Sınır Sorunun Ccediloumlzuumlmuuml 83

325 Sınırda Hindistan tarafından Bangladeşlilere Accedilılan Ateş ve Oumlluumlmuuml 84

326 Assamrsquoda Vatansız Bırakılan 2 Milyon Bengal 85

327 Hindistan ile Deniz Anlaşmazlığını ve Bangladeşrsquoin Kazanması 85

328 Bangladeş Uumlzerinden Hindistanrsquoın Transit İmkacircnı 86

329 Ortak Nehirlerin Su Paylaşımında Ccediloumlzuumllmeyen Meseleler 88

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

SOumlYLEM TEORİSİ CcedilERCcedilEVESİNDE CcedilİN VE HİNDİSTANrsquoA YOumlNELİK AVAMİ

LİGİrsquoNİN DIŞ POLİTİKASI 93-114

Dış Politika Soumlylemi Teorisi 93

Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe Youmlnelik Soumlylemleri 96

Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa Youmlnelik Soumlylemleri 98

431 Karı Koca İlişkileri 98

432 Avami Ligi Hindistanrsquoın Ajanı değil Arkadaşı 98

433 Test Edilmiş Arkadaşı 99

434 Stratejik İlişkilerin Oumltesine 99

435 Savaş Durumunda Bangladeş Hindistanrsquoın Yanında Olacaktır 100

Uzmanların Goumlruumlşleri ve Ccedilin-Hindistan Denkleminde Avami Ligirsquonin Dış Politika ve

Soumlyleminin Analizi 100

SONUCcedil VE OumlNERİLER 115

YARARLANILAN KAYNAKLAR 128

VII

EKLER 146

OumlZGECcedilMİŞ 164

VIII

OumlZET

1971 yılında Avami Ligirsquonin oumlnderliğinde gerccedilekleşen savaş sonucunda Bangladeş

bağımsızlığını kazanmıştır Bu savaşı kendi topraklarının guumlvenliği iccedilin Pakistanrsquoın boumlluumlnmesinin

bir imkacircnı olarak değerlendiren Hindistan Bangladeşrsquoe desteklerde bulunmuştur Ancak savaş

sırasında ve sonraki ilk yıllarında Hindistan yetkililerinin aldığı bazı kararlardan dolayı Bangladeşrsquote

Hindistan karşıtı algılar oluşmuş ve iki uumllkenin ilişkilerinde mesafeler meydana gelmiştir Bu suumlrede

Ccedilin Pakistanrsquoın yanında yer alarak Avami Ligirsquonde roluumlne karşı tepkiler goumlstermiştir 1975 yılında

askeri darbeleriyle uumllkenin kurucu lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın infazı ve Avami Ligirsquoni iktidar

dışı bırakılması Hindistan iccedilin buumlyuumlk hayal kırıklığı olurken Ccedilin huumlkuumlmeti Bangladeş ile resmi

ilişkiler kurmuştur 1976 yılından beri dış politikasında oumlnemli bir seccedilenek olarak Bangladeş devlet

adamları Ccedilin ile ekonomik askeri ve siyasi ilişkileri kurmuş ve ccedilok boyutlu iş birliği geliştirmiştir

2009rsquode Avami Ligi iktidara geldiğinde Ccedilin ve Hindistan Bangladeş Avami Ligi ile ccedilok geniş

dostluk ilişkileri geliştirmeye başlamıştır

Bu ccedilalışmada eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve

Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkilerini araştırılmıştır Ayrıca Ccedilin ve Hindistan ile dengeli

ilişkilerinin oumlnemi temelinde bu doumlnem Avami Ligirsquonin politik soumlylemlerini analiz edilmiş ve

Bangladeşrsquoin geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerileri sunulmuştur Amaccedillar doğrultusunda birincil ve

ikincil kaynaklardan toplanan verileri iccedilerik analizi youmlntemiyle sonuca varılmıştır Ccedilalışmanın

sonucunda coğrafi olarak Bangladeşrsquoin ccedilok zayıf konumunda olduğunu ancak jeo-stratejik olarak

Hindistan Ccedilin ve buumlyuumlk guumlccediller iccedilin ccedilok oumlnem taşıdığı goumlruumllmuumlştuumlr Bu avantajları doğrultusunda

Bangladeş boumllgesel ve uluslararası alanlarında aktif rol alarak uumllkenin ccedilıkarlarını elde edebileceği

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilin ve Hindistan ile 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin ilişkilerine

bakıldığında Ccedilin ile ekonomik altyapı ve askeri alanında ccedilok kapsamlı ilişkilerinin ve iş birliğinin

olduğunu ve Ccedilin tarafından Avami Ligirsquoni desteklendiği goumlruumllmektedir Hindistan ile enerji ve

altyapı alanında ilişkilerinin geliştirildiğini kara sınır sorununun ccediloumlzuumllduumlğuumlnuuml ancak ortak

nehirlerinin sularının paylaşımı konusunda ccediloumlzuumlme varılmadan Hindistanrsquoın boumllgeler arası ulaşım ve

ticareti iccedilin Bangladeş topraklarından transitin verildiği goumlruumllmuumlştuumlr Ayrıca Hindistan tarafından

Avami Ligirsquoni siyasi destekler sağlandığı tespit edilmiştir İki uumllke ile de ccedilok yakınlığı Avami

Ligirsquonin başarısı ile beraber Ccedilinrsquoin ekonomik ve Hindistanrsquoın ekonomik-stratejik ccedilıkarları olduğu

goumlruumllmuumlştuumlr

Anahtar Kelimeler Ccedilin Hindistan Bangladeş Avami Ligi Eleştirel Jeopolitik Dış Politika

Soumlylemi

IX

ABSTRACT

Bangladesh gained its independence in 1971 after a 9 months war led by the Awami League

India used this war as an opportunity to dismantle Pakistan for its own security and provided support

to the Awami League However some decisions are taken by the Indian authorities during the war

and in the early years of the new Bangladesh resulted in anti-Indian perceptions in Bangladesh and

distances in the relations between the two countries In this period China supported Pakistan and

played roles against Awami League The killing of Sheikh Mujibur Rahman the founding leader of

the country with military coups in 1975 and the removal of the Awami League from the power has

been a major disappointment for India on the other hand the Chinese government has established

official relations with Bangladesh Thus since 1976 Bangladesh statesmen have established

economic military and political relations with China and developed multi-dimensional cooperation

as an important option in foreign policy When the Awami League came to power again in 2009

China and India began to develop extensive cooperative relations with Awami League

In this study the relations of Bangladesh Awami League with China and India between 2009-

2018 were investigated within the framework of the critical geopolitical concept This work also

analysed the foreign policy discourses of Awami League in 2009-2008 period in the equation of

China and India and suggested future foreign policy recommendations for Bangladesh The data

obtained from primary and secondary sources have concluded by content analysis method It has

been seen that geographically Bangladesh is in a very weak position and geo strategically it is a very

important country to India China and the global powers Bangladesh can use this geostrategic

advantage for ensuring national interest and development by taking an active role in regional and

international level In terms of Awami Leaguersquos relations with China and India between 2009-2018

it has been seen that China supports Awami League and established extensive relations with

Bangladesh in economic infrastructure and military fields It has been observed that India provides

political support to the Awami League the relations with India have been improved in the field of

energy and infrastructure the land border problem has been solved but transit from the territory of

Bangladesh has been granted for inter-regional transport and trade of India before the settlement of

the waters of the common rivers and other issues It has been observed that with the success of the

Awami League in the equation of China and India India and China also established a strong influence

on Bangladesh

Keywords China India Bangladesh Awami League Critical Geopolitics Foreign Policy

Discourse

X

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo Nr Tablo Adı Sayfa Nr

1 Cumhurbaşkanı Olan Avami Ligi Liderleri 30

2 Başbakanlık Goumlrevi Yapan Avami Ligi Liderleri 31

3 Genel Seccedilimler ve Avami Ligi 33

4 1949 Yılından Buguumlne Kadar Avami Ligirsquonin Başkanları 37

5 1949 Yılından Bu Yana Avami Ligirsquonin genel Sekreterleri 37

6 2016 Yılının Ekim Ayında İmzalan Ccedilin Destekli Projeler 58

7 2009-2018 Yıllarında Ccedilinli ve Bangladeşli Liderlerinin Ziyaretleri 60

8 2009 Yılından Sonra Ccedilinrsquoden Alınan Oumlnemli Donanımlar 61

9 Ccedilin Destekli Projelerden Uygulama Aşamasında Olan 5 Projenin Detayları 64

10 Bangladeş ve Hindistan Liderlerinin Karşılıklı Ziyaretleri (2009-2018) 80

11 2009-2018 Yılları Arasında Hindistan Bangladeş İhracat ve İthalatı 80

12 2009-2018 Yılları Arasında BSF tarafından Oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin Sayısı 84

13 Ccedilin ve Hindistan İle Avami Ligi Huumlkuumlmetinin İlişkileri 117

XI

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil Nr Şekil Adı Sayfa Nr

1 Bangladeşrsquoin Coğrafi Konumu 10

2 Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman 29

3 Avami Ligi Başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina 30

4 Avami Ligirsquonin İdiolojileri 35

5 Avami Ligirsquonin Seccedilim Semboluuml 36

6 OBOR Projesinde Bangladeşrsquoin Konumu 65

7 Ccedilin-Bangladeş-Hindistan-Myanmar Ekonomik Koridoru 66

8 Doğu Pakistan ve Batı Pakistan 69

9 Hindistanrsquoa Verilen Transit İmkanları 87

10 Guumlney Asya Sistemi ve Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin Denklem Modeli 120

XII

KISALTMALAR LİSTESİ

ABD Amerika Birleşik Devletleri

ADB Asya Kalkınma Bankası

AERB Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurulu

APTA Asya ve Pasifik Ticari Anlaşması

ASEAN Guumlneydoğu Asya Uumllkeleri Birliği

BAEC Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Komisyonu

BAERA Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurumu

BAF Bangladeş Hava Kuvvetleri

BAKSAL Bangladeş Krishak Sramik Avami Ligi

BBIN Bangladeş Butan Hindistan ve Nepal Girişimi

BCIM-EC Bangladeş Ccedilin Hindistan Myanmar Ekonomik Koridoru

BCPCL Bangladeş Ccedilin Enerji Şirketi

BGMEA Bangladeş Giysi Uumlreticileri ve İhracatccedilıları Birliği

BIFPCL Bangladeş Hindistan Dostluk Enerji Şirketi Limited

BIFT Bangladeş Moda ve Teknoloji Enstituumlsuuml

BIMSTEC Bengal Koumlrfezi Ccedilok Sektoumlrluuml Teknik ve Ekonomik İş birliği Girişimi

BIS Hindistan Standartları Buumlrosu

BIST-EC Bangladeş Hindistan Myanmar Sri Lanka ve Tayland Ekonomik İş birliği

BİT Bilgi ve İletişim Teknolojileri

BJP Hindistan Halk Partisi

BM Birleşmiş Milletler

BNP Bangladeş Milliyetccedili Partisi

BPC Bangladeş Petrol Şirketi

BPDB Bangladeş Enerji Geliştirme Kurulu

BR Bangladeş Demiryolları

BRT Otobuumls Hızlı Transit

BSCCL Bangladeş Denizaltı Kablo Şirketi

BSEZA Ccedilin Harbour Muumlhendislik Şirketi ve Bangladeş Oumlzel Ekonomik Boumllge

Otoritesi

BSF Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri

BSNL Bharat Sanchar Nigam Limited

BSTI Bangladeş Standartları ve Test Kurumu

CATIC Ccedilin Ulusal Aero-Teknoloji İthalat ve İhracat Şirketi

CEIZ Ccedilin Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesi

XIII

CHDHK Ccedilin Huadian Hongkong Şirketi

CHR İnsan Hakları Komisyonu

CMBEC Ccedilin Major Koumlpruuml Muumlhendislik Şirketi

CMC Ccedilin Ulusal Makine İthalat ve İhracat Grubu Şirketi

COP Kombine Muhalefet Partisi

CVF En Kırılgan Uumllkeleri Forumu

D-8 Gelişen Sekiz Uumllke

DAP Diamonyum Fosfat

DMTCL Dakka Toplu Taşıma Şirketi Limited

DRC Demokratik Kongo Cumhuriyeti

ECOSOC Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi

EoL Mektup Değişimi

ESCAP Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

FAO Gıda ve Tarım Oumlrguumltuuml

FDI Doğrudan Yabancı Yatırımı

GATT Guumlmruumlk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması

GCNEP Kuumlresel Nuumlkleer Enerji Ortaklığı Merkezi

GSYİH Gayri Safi Yurticcedili Hasıla

GW Gigawatt

G2G Devletten Devlete

HRC İnsan Hakları Konseyi

IAEA Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı

IBRD Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası

IDA Uluslararası Kalkınma Birliği

IDRA Bangladeşrsquoin Sigorta Geliştirme ve Duumlzenleme Kurumu

IECC İklim Değişikliği iccedilin Hindistan Bağışı

ILO Uluslararası Ccedilalışma Oumlrguumltuuml

ILR Nehirlerin Birleşmesi

IMF Uluslararası Para Fonu

IOCL India Oil Corporation Limited

ITLOS Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi

JEC Ortak Ekonomik Komisyonu

JRC Ortak Nehir Komisyonu

K2K Kalkuumlttarsquodan Kunming

LBA Kara Sınır Anlaşması

LIC Life Sigortası Şirketi

LNG Sıvılaştırılmış Doğal Gaz

LOC Ccedilerccedileve Kredisi

MoU Mutabakat Muhtırası

XIV

MW Megawatt

NAM Bağlantısızlar Hareketi

NDF Ulusal Demokrat Cephesi

NIEO Yeni Uluslararası Ekonomik Duumlzen

NIFT Hindistan Ulusal Moda Teknolojisi Enstituumlsuuml

NRC Ulusal Vatandaş Kayıtları

NRL Numaligarh Rafinerisi Limited Şirketi

NVVN NTPC Vidyut Vyapar Nigam Limited

NWPGCL Kuzey-Batı Elektrik Enerji Şirketi

OBOR Bir Kuşak Bir Yol

OIC İslam İş birliği Teşkilatı

PCA Daimicirc Tahkim Mahkemesine

PIWTT Hindistan İccedil Su Geccedilişi ve Ticareti

PLA Ccedilin Halk Kurtuluş Ordusu

PTA Tercihli Ticaret Anlaşması

RMB Ccedilin Yuanı

SAARC Guumlney Asya Boumllgesel İşbirliği Oumlrguumltuuml

SAFTA Guumlney Asya Serbest Ticaret Boumllgesi

SAGQ Guumlney Asya Buumlyuumlme Doumlrtgeni

SASEC Guumlney Asya Alt Boumllgesel Ekonomik İşbirliği

SEZ Oumlzel Ekonomik Boumllge

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Birliği

UNCTAD Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

UNFCCC Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Ccedilerccedileve Soumlzleşmesi

UNESCAP Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

UNESCO Birleşmiş Miletler Eğitim-Bilim ve Kuumlltuumlr Oumlrguumltuuml

UNIDO Birleşmiş Milletler Enduumlstriyel Kalkınma Oumlrguumltuuml

UNIMOG İran-Irak Askeri Goumlzlem Grubu

V20 Savunmasız 20

WASA Su Temini ve Kanalizasyon İdaresi

WHO Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml

WTO Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuuml

GİRİŞ

Guumlney Asyarsquoda tarihinin en buumlyuumlk boumllgelerinden biri olan Bengal boumllgesi 1757 yılında İngiliz

işgalinin ilk hedefi olmuştur Boumllgenin ticaretinin merkezi ve zengin boumllesi olan Bengal daha sonra

İngilizlerin lsquoboumll-youmlnetrsquo politikası sonucunda kuumlccediluumlk boumllgeleri haline gelmiştir 1947 yılında Bengal

boumllgesinin Muumlsluumlman ccediloğunluğu olan Doğu Bengal Pakistanrsquoın doğu vilayeti olmuştur Ancak

aralarında yaklaşık iki bin kilometre mesafesi olan Doğu ve Batı Pakistan (Choudhury 1969)

arasında eşitlik sağlanamamıştır Oumlzellikle siyaset ordu buumlrokrasi ve ekonomide Doğu Pakistan

(Bangladeş) halkı kendilerinde haksızlık ettiğini hissetmiştir (Ahmed 2010) 1970 yılında Doğu

Pakistanlı siyasi partisi Avami Ligirsquonin Pakistan merkez parlamentosunda ccediloğunluk kazanmasına

rağmen huumlkuumlmet kurulmasına izin verilmeden Doğu Pakistan halkı uumlzerinde Pakistan Ordusunun

baskı uygulaması savaşa doumlnuumlşmuumlştuumlr

Avami Ligirsquonin oumlncuumlluumlğuumlnde bağımsızlık savaşına katılan Bengal halkına destek sağlayarak

Hindistan Bangladeşrsquoin kurulmasını kolaylaştırmıştır Ancak kuruluşundan beri Hindistan

siyasetccedililer Bangladeşrsquoi etkilemeye ccedilalışmıştır Oumlzellikle savaş sırasında Hindistan Ordusuna karşı

oluşan guumlvensizliği Pakistan Ordusunun teslimi suumlresinde Bangladeş Ordu komutanının dahil

olmaması 1972 yılında yapılan 25 yıllık lsquoDostluk Anlaşmasırsquo konusundaki tartışmalar

(Maniruzzaman 2009) sınır anlaşmasının Hindistan parlamentosu tarafından onaylanmaması Ganj

Nehrinin su paylaşımı konusunda Hindistanrsquoın isteksizliği deniz sahası belirlenmesinde Hindistanrsquoın

itirazı gibi farklı meselelerden dolayı Bangladeşli siyasetccedililer ordu uumlyeleri buumlrokrasi ve halk

arasında Hindistan karşıtı algılar oluşmuştur Ayrıca Bangladeşrsquote 1975 yılında askeri darbeleriyle

uumllkenin kurucu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın infazı ve Avami Ligirsquoni iktidar dışı bırakılması Hindistan

iccedilin buumlyuumlk hayal kırıklığı olmuştur 1990 yılına kadar askeri huumlkuumlmetlerinin Ccedilinrsquoi tercih etmesi

Hindistan ile ilişkilerinde mesafe oluşturmasına neden olmuştur Ancak 1990rsquoda demokratik

huumlkuumlmetinin iktidara gelmesi ve 1996rsquoda Avami Ligirsquonin huumlkuumlmet kurulması Hindistan ile ikili

ilişkilerinde yeniden hareketlilik başlamıştır (Rashid 2010) 1996rsquoda Avami Ligi iktidarıyla

Hindistan huumlkuumlmetinin 30 yıllık lsquoGanj Su Anlaşmasırsquo ve 1997 Hindistan aracıyla ldquoŞhittagong Tepesi

Barış Anlaşmasırdquo hariccedil ikili meselelerinde herhangi ccediloumlzuumlm olmamıştır Oumlzellikle bağımsızlığının

hemen ardından Hindistan ile ccediloumlzuumllmesi beklen sınır sorunu ve deniz sahası ccediloumlzuumlme kavuşmamıştır

Aksine Hindistanrsquoın lsquoTeesta Barajırsquo lsquoTipaimukh Barajırsquo lsquoNehirlerin Birleşmesi Projesirsquo (Pandey

2014 669-671) lsquoSınırda Serbest Ateş Uygulamasırsquo gibi farklı tartışmalı uygulamalar ikili

ilişkilerinin guumlndemine eklenmiştir Ayrıca Bangladeş topraklarını kullanarak Hindistanrsquoın boumllgeler

arası ulaşım ve ticareti iccedilin lsquoTransitrsquo talebi Bangladeş siyasetinin en oumlnemli guumlndem haline gelmiştir

Bu durumda 2009rsquode Avami Ligirsquonin iktidara gelmesiyle iki taraf da yıllardır beklediği konuları ele

alarak ilişkilerini daha ileri taşımaya soumlz vermiştir

2

Oumlte yandan Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı suumlrecinde Hindistanrsquoın oynadığı roluumlne karşı

durarak Pakistanrsquoa destekleyen Ccedilin 1975 yılında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın oumllduumlruumllmesinin ardından

Bangladeş ile resmi ilişkileri kurmuştur Coğrafi konumunun gerccedilekleri ve Hindistan ile yaşanan

tecruumlbelerini goumlz oumlnuumlnde bulunarak Bangladeş devlet adamları Ordunun guumlccedillenmesi ekonomik

kalkınma ve yapısal gelişimi iccedilin Ccedilin ile guumlccedilluuml ilişkiler kurmuştur 1990rsquolı yıllarında Ccedilin Avami Ligi

ile ilişkilerini duumlzeltmeye oumlnem vermiştir Ayrıca 1975rsquoten 2008 yılına kadar suumlre zarfında

Bangladeş Ordusunun en oumlnemli ortağı ve en buumlyuumlk silah tedarikccedilisi haline gelen Ccedilin ikili ticareti

ve kalkınma projelerinde de en buumlyuumlk partner haline gelmiştir (Uddin ve Bhuiyan 2011)

2009rsquode Avami Ligi iktidara geldiğinde Avami Ligi ile Hindistanrsquoın ccedilok kapsamlı iş birlik

ccedilalışmalar başlamıştır Oumlte yandan 1970 yılından itibaren Ccedilin ile mesafeli olan Avami Ligirsquonin 2009

yılı itibariyle guumlccedilluuml ekonomik kalkınma ve askeri ilişkilerin kurulmuştur

Bu durumda coğrafi konumu bakımından Hindistanrsquoın haritası iccedilinde yer alan Bangladeşrsquoin

guumlvenliğinin korunması ve ccedilıkarlarının elde edilmesi iccedilin Hindistan ve Ccedilin ile olan ilişkilerini

değerlendirerek boumllge ve uluslararası politikasına youmlnelik yol haritası ccedilizmek ccedilok oumlnem arz

etmektedir

Amaccedillar

Bu ccedilalışmanın amacı Hindistan topraklarıyla uumlccedil tarafından ccedilevrilmiş halinde olan ve Hindistan

ile suumlrekli ilişkilerinde ccedileşitli sorunları yaşayan Bangladeşrsquoin Avami Ligi huumlkuumlmeti doumlneminde Ccedilin

ve Hindistan ile dış politika ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik kavramı accedilısından analiz etmektir Zira

buguumlne kadar Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler lsquoklasik jeopolitikrsquo teorisini kullanarak uumllkenin coğrafi ve iccedil

oumlzelliklerini daha fazla odaklanmıştır Sonrasında 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve

Hindistanrsquoa youmlnelik dış politika soumlylemlerini değerlendirmektir Nihayetinde gelecekte Ccedilin ve

Hindistan ile ilişkileri başta olmak uumlzere eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde Bangladeşrsquoin dış politikası

belirlemesinde katkı sağlamak amacıyla oumlnerileri sunmaktır

Youmlntem

Yapılan ccedilalışmada ccediloğunlukla nitel veriler kullanılmıştır Ancak oumln goumlruumllen yerlerde nicel

verilerden de faydalanılmıştır Ccedilalışmanın nitel ve nicel verilerini ccediloğunlukla ikincil kaynaklardan

toplanılmıştır Bu bağlamda lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo kavramı lsquoSoumlylem Teorisirsquo lsquoBangladeş-Ccedilinrsquo ve

lsquoBangladeş-Hindistanrsquo ilişkileri ile ilgili yazılan kitaplar makaleler ve verileri incelenmiştir Ayrıca

Avami Ligirsquonin 2009-2018 yıllarında Ccedilin ve Hindistanrsquola kurulan ilişkiler ve yapılan ccedilalışmalar iccedilin

bu doumlnemin anlaşma metinleri gazete yazıları ilgili devlet ve oumlzel kurumlarının web sayfalarındaki

metinleri incelenmiştir Bunlarla birlikte Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasının

değerlendirmesi iccedilin gereken bilgileri konuya hacirckim olan 5 akademisyen ve uzman ile lsquoSkypersquo

3

lsquoWhatsApprsquo ve lsquoSignalrsquo isimli internet arama uygulamalar kullanarak lsquogoumlruumlşmersquo yoluyla

toplanılmıştır Toplanan verileri iccedilerik analiz youmlntemi aracılığıyla ccedilalışmanın amaccedillarına uygun

olarak hazırlanan plan doğrultusunda analiz yapılmıştır

Literatuumlr İncelemesi

Daha oumlnce yapılan araştırmalara bakıldığında Bangladeş ile Hindistanrsquoın ilişkileri ile ilgili ccedilok

sayıda kitap kitap boumlluumlmuuml makale ve araştırmanın olduğunu Bangladeş-Ccedilin ilişkileri uumlzerinde az

sayıda kitap ve kitap boumlluumlmuumlnuumln ve ccedilok sayıda makale ve araştırmanın oluğunu rastlanırken Ccedilin ve

Hindistan ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini jeopolitik accedilısından inceleyen kitap kitap boumlluumlmuuml makale ve

araştırmaya rastlanılmamıştır Ayrıca Bangladeş Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki Ccedilin

ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasını soumlylem teorisine goumlre analiz eden bir ccedilalışmaya da

rastlanamamıştır Belirtilen anlamda bu ccedilalışma eleştirel jeopolitik accedilısından Ccedilin ve Hindistan ile

dengeli dış politikanın oumlnemi bakımından ve soumlylem teori ile Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve

Hindistan ile izlenen dış politika ccedilalışmalarının analizine youmlnelik ilk ccedilalışmalardan biri olacaktır ve

literatuumlre oumlnemli bir katkı sağlayacağı duumlşuumlnuumllmektedir

Rashid (2015) lsquoInternational Relations and Bangladeshrsquo başlıklı kitabında uluslararası

ilişkilerde yaşanan oumlnemli olaylarını analiz ederken Asya ve Afrikada soumlmuumlrge sonrası doumlnemde

bağımsız devletlerin ortaya ccedilıkışı ve devletler arası ilişkiler uumlzerindeki etkilerini anlatmıştır Kitapta

oumlzellikle ldquojeopolitikrdquo konusunda oumlnemli vurgu yapılmıştır Kitabın 3 Kısım Bangladeşrsquoin dış

politikasını imkanlarını ve zorluklarını ortaya koymuştur Tezimizin amaccedil doğrultusunda bu

kitaptan Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin tarihsel ilişkileri ve dış politika ccedilalışmaları ile ilgili oumlnemli

bilgiler edinmiştir Ancak kitapta Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu ve Ccedilin-Hindistan denkleminde

Bangladeşrsquoin dış politika seccedilenekleri ile ilgili analizlere rastlanamamıştır

Harun ur Rashid (2010) lsquoBangladesh-India Relations Living with a Big Neighbourrsquo başlıklı

kitabında Bangladeş-Hindistan ilişkileri uumlzerine aydınlatıcı bir analiz yapmıştır Bu kitap her iki

uumllkede de ccedilok tartışılan konunun daha bilinccedilli bir şekilde anlaşılmasına katkıda bulunan ilk buumlyuumlk

ccedilalışmasıdır Rashid kitabında ikili goumlruumlşmelerde ve Bangladeşrsquoin Hindistan ile ilişkilerindeki iniş

ccedilıkışların nedenlerini ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne Hindistanlı siyasetccedili ve buumlrokratların davranış ve

tutumlarını ele almıştır Bangladeşrsquoin kuruluşunun ilk yıllarında Hindistan işbirliği ve guumlvenilir

ilişkilerinin kurulması iccedilin Bangladeşli siyasetccedililere nasıl zorlandığını ve hangi adımları attığını

anlatmıştır Bangladeşrsquoin kurucu lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın Pakistan ve diğer Muumlsluumlman uumllkeler

ile ilişkiler kurma ccedilalışmalarının ardından Hindistanlı youmlneticiler tarafından nasıl sert bir tavrı

geldiğinden bahsetmiştir Kitap beş tema etrafında Bangladeş ile Hindistan ilişkilerini ve tarihini

analiz etmiştir (a) Bangladeş ve Hindistan arasındaki guumlvensizliğin nedenleri (b) Bayan Gandirsquonin

Bangladeşrsquoe karşı Bangladeş-Hindistan ilişkilerinde zorluklar yaratan haksız sert tutumu (c)

Hindistan ve Hindistanrsquoın stratejik ve guumlvenlik ccedilıkarları komşular uumlzerindeki etkileri (d) son 38 yılda

4

Bangladeşin ccedileşitli huumlkuumlmetleri altında Bangladeş-Hindistan ilişkilerinin değerlendirilmesi ve (e)

mevcut boumllgesel ve kuumlresel guumlvenlik konularına genel bir bakış Yazar Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe

youmlnelik politikasının birccedilok youmlnden kritik olmasına rağmen her iki uumllkenin de boumllgenin barış ve

refahını sağlamak iccedilin coğrafi ve kaynak bağışlarını kullanmayı kabul etmeleri durumunda ilişkilerin

dostane olmasından başka yeterli bir neden olmadığını savunmaktadır

Talukder Maniruzzaman (2009) lsquoThe Bangladesh Revolution and Its Aftermathrsquo başlıklı

kitabında Pakistan doumlneminde Doğu Bengal boumllesi yani Doğu Pakistanrsquoda merkez huumlkuumlmetine karşı

siyasi hareketler ve gelişmeler ele almıştır Oumlzellikle yazar Doğu Pakistan halkının oumlzerklik hareketi

Avami Ligirsquonin kuruluşu ve siyasi roluuml 6 Maddeli Hareketi Devlet Dili Hareketi ve Bağımsızlık

Savaşını detaylı bir şekilde analiz etmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin kuruluşundan sonraki iki doumlnemini

de ele alarak Şeyh Mujibur Rahman ve Zia ur Rahmanrsquoın rollerini anlatmıştır

G W Choudhuryrsquonin (1994) lsquoThe Last Days of United Pakistanrsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin

kuruluş sebebinin siyasi gerccedileklerin temelinde analiz etmiştir Oumlzellikle Doğu Pakistanrsquoda Bengal

halkı arasında alt milliyetccedililik eğiliminin ortaya ccedilıkış sebeplerini anlatılmıştır Akabinde Eyuumlp

Hanrsquoın başarısızlığı ve Yahya Hanrsquoın siyasi roluuml 1970 yılında Pakistanrsquoın ilk ve tek serbest seccedilim

sonucunun ardından Avami Ligi ile Yahya Han ve Batı Pakistan siyasi liderlerinin anlaşmazlık

durumu ve Avami Ligirsquone iktidar kurma yetkisi verilmemesi iccedilin Pakistan huumlkuumlmetinin attığı

adımların nasıl iki boumllge arasında bir savaşa doumlnuumlştuumlğuumlnuuml detaylı anlatılmıştır

Rounaq Jahan (1973) lsquoPakistan Failure in National Integrationrsquo başlıklı kitabında Pakistanrsquoın

kuruluşundan Bangladeşrsquoin bağımsız savaşına kadarki siyasi ve askeri huumlkuumlmetlerinin rollerini analiz

etmiştir Yeni kurulan uumllkenin iki boumllge arasındaki toprak uzaklıklarını goumlz oumlnuumlnde bulunarak

Pakistan youmlneticilerin nasıl halka entegre etme ccedilalışmalarından ziyade siyasi anlaşmazlık ve

ekonomik dengesizliğini oluşturduğunu ortaya koymuştur Aynı zamanda Doğu Pakistanrsquodaki siyasi

partilerin kuruluşu ve guumlccedillenmesi ve onların siyasi ccedilalışmalarını değinmiştir Yazar 1960rsquolı yılları

itibariyle askeri huumlkuumlmetine karşı Doğu Pakistanlı siyasi partilerin protestolar ayaklanmalar ve

huumlkuumlmetin katı kararlar nasıl 1971 yılında Bangladeş adılı bir uumllkenin kuruluşuna sebep olduğunu da

accedilıklamıştır

Bindrarsquonın (1982) lsquoIndo-Bangladesh Relationsrsquo başlıklı kitabı Bangladeşrsquoin kuruluşundan ilk

10 yılında Hindistan ile olan ilişkilerini detaylı bir şekilde değerlendirmiştir Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın doumlneminde iki uumllke arasında yapılan stratejik anlaşmalar ikili sorunların ccediloumlzuumlmuumlne

youmlnelik atılan adımlar Bangladeş ordusu ve halkı arasında gittikccedile buumlyuumlyen Hindistan karşıtı

tutumlara oumlnemli oumllccediluumlde yer verilmiştir Ayrıca Mujibur Rahman sonrası doumlnemde Bangladeşli

youmlneticilerin Hindistanrsquoa karşı izlediği politikalar Farakka Baraj anlaşmazlık ve konunun

uluslararası alana taşıması gibi oumlnemli meseleleri değinmiştir

5

Bangladeşrsquoin siyasi duumlşuumlnuumlrlerden Emajuddin Ahamedrsquoin (2004) editoumlr olduğu lsquoForeign Policy

of Bangladesh A Small Statersquos Imperativersquo başlıklı kitabında Bangladeşrsquoin dış politika youmlntemleri

analiz edilmiştir Oumlzellikle Bangladeşrsquoin tarafsız dış politika ilkeleri temelinde lsquoBağlantısızlar

Hareketirsquondeki roluumlnuuml ve dış politikasında da tarafsız youmlnteminin sağladığı imkanlarını değinilmiştir

Kitapta ayrıca Bangladeş ile Hindistan arasındaki ilişkilerinde yaşanan sorunlar ve ikili oumlnemli

meselelere yer verilmesinin yanı sıra Bangladeşrsquoin bağımsız savaşı doumlneminde Ccedilin de diğer guumlccedillerin

rollerini analiz edilmiştir Bununla birlikte Birleşmiş Milletler Guumlvenlik Konseyirsquonin geccedilici uumlyesi

olarak Arap-İsrail konusunda etkin rol oynayarak duumlnya uumllkelerin desteklerini kazanmaya nasıl

başardığı anlatılmıştır

Bashir Ahmed (1996) lsquoChin-Bangladesh Somporko 1971-1995 (Ccedilin-Bangladeş İlişkiler

1971-1995)rsquo yayımlanmamış yuumlksek lisans tezinde Bangladeş ile Ccedilinrsquoin tarihsel ilişkileri ele

almıştır Ahmed Ccedilin ile Guumlney Asyarsquonın oumlzellikle Bengal boumllgesi ile olan tarihi arka planını

accedilıklamıştır Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı sırasında Ccedilin roluuml ve Bangladeşrsquoe karşı izlediği

politikanın gerekccedilelerini de ortaya koymuştur Ayrıca araştırmacı bağımsız Bangladeşrsquoin lideri Şeyh

Mujibur Rahman ve Avami huumlkuumlmeti ile Ccedilinrsquoin mesafeli ilişkileri ve sonraki doumlnemlerde Bangladeş

ile Ccedilinrsquoin yakınlığını analiz etmiştir Bu ccedilalışma Bangladeş ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin farklı boyotlarının

accedilıklayıcı bir şekilde ortaya koymuştur

Emajuddin Ahamed ve Abul Kalamrsquoın (1992) editoumlrluumlğuumlnde yayınlanan lsquoBangladesh South

Asia and the Worldrsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin kuruluşunda Ccedilin de diğer guumlccedillerin roluuml yeni kurulan

Bangladeşrsquoin ilk doumlnem dış politikasının zorlukları Bangladeş-Hindistan ilişkilerindeki sorunları ve

imkanları Guumlney Asyarsquonın guumlvenliğini korumak ve iş birlik ccedilalışmaları iccedilin Bangladeşrsquoin ortaya

koyduğu SAARC fikri gibi oumlnemli konulara yer vermiştir Bu kitap Bangladeş ile Ccedilin ve

Hindistanrsquoın ilişkileri konusundaki arka planını ve Bangladeşrsquoin boumllge ve duumlnya ccedilapında nasıl bir dış

politika izlemesi gerektiğini analiz etmiştir

lsquoBangladesh and the South Asian International Systemrsquo başlıklı kitabında Dilara Choudhury

(1992) Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin ilişkilerinin oumlnemli konularına değinmiştir Yazar

Bangladeşrsquoin kuruluşundan 1990 yılına kadar iktidarda olan 3 farklı iktidarın dış politika amaccedilları

ve ccedilalışmalarını analiz ederek Guumlney Asya ve uluslararası sistemde Bangladeşrsquoin ne tuumlr politika

izlemesi gerektiğini oumlnermiştir Bu bağlamda aktif bir dış politikayı oumlneren yazar Ccedilin ve Hindistan

ile ilişkilerinde dengelemenin ve kendi ccedilıkarı doğrultusunda daha aktif ve duumlzenli politikanın

gereğini oumlnemsemiştir

Muhammad Shamsul Huq (1993) yayınladığı lsquoBangladesh in International Politics The

Dilemmas of the Weak Statesrsquo başlıklı kitabında Bangladeşrsquoin 1977-1982 yılındaki dış politika

6

ccedilalışmalarında kendi tecruumlbelerin aktarmıştır Doumlnemin Dışişleri Bakanı olarak duumlnyanın farklı

boumllgelerde Bangladeşrsquoi temsil eden Huq kuumlccediluumlk toprak sahibi Bangladeşrsquoin dış politika zorluklarını

accedilıkladığı gibi aktif dış politika ccedilalışmaları sonucunda duumlnya uumllkeleriyle Bangladeşrsquoin ilişkilerinin

ne kadar guumlccedilluuml olabileceğini ve Bangladeşrsquoin siyasi konumunu nasıl guumlccedillendirmenin muumlmkuumln

olduğunu anlatmıştır Bu ccedilalışmanın verileri doğrultusunda eleştirel jeopolitik duumlşuumlnuumlrlerinin ortaya

koyduğu youmlntem accedilısından Bangladeşrsquoin oumlnemini anlamak ve geleceğe youmlnelik dış politikanın yol

haritasını ccedilizmek muumlmkuumln olacaktır

Dilara Choudhuryrsquonin (2010) yazdığı lsquoConcept of National Security and its Management in

Bangladeshrsquo başlıklı kitap boumlluumlmuuml Bangladeşrsquoin guumlvenliği ile ilgili tehditler ve izlemesi gereken

politikalar hakkında oumlnemli analizler yapmıştır Oumlzellikle Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliği iccedilin tehdit

oluşturan unsurlara değinen yazar iklim değişikliği ve boumllgedeki uyuşturucu şebekeleri hakkında

oumlnemli bilgiler paylaşmıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin jeo-stratejik konumu ve oumlnemi ve buna karşı dış

riskleri anlatarak gereken oumlnlemleri ve politikalarını accedilıklamıştır

Golam Mohammadrsquoin (2010) editoumlrluumlğuumlnde yayınlanan lsquoNational Security of Bangladesh

2009rsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin mevcut dış politika uumlzerinde değerlendirme yaparak ve dış

politikayı etkileyen faktoumlrleri analiz ederek geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerilerini sunmuştur

Kitapta ekonomik kalkınma deniz sınırı sorunu iklim değişikliği gibi konulardaki dış politika

zorlukları ve bunun ccediloumlzuumlmuumlne boumllge ve uluslararası alanında izlenmesi gereken politikalara yer

verilmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin dış gelirinin oumlnemli kaynağı olan lsquogoumlccedilmen işccedilirsquo ile ilgili sorunlar

ve ccediloumlzuumlm oumlnerileri de bu ccedilalışmada oumlnemli yer almıştır

Moudud Ahmed (2005) lsquoSouth Asia Crisis of Development The Case of Bangladeshrsquo başlıklı

ccedilalışmasında Guumlney Asya uumllkelerin kalkınma ve gelişmesindeki sorunlarını değerlendirmiştir

Oumlzellikle boumllgenin en buumlyuumlk uumllkesi Hindistan ile komşu uumllkelerin ccediloumlzuumllmeyen meselelerin boumllgenin

en buumlyuumlk sorunu olarak tespit etmiştir Yazar Guumlney Asyarsquoda Bangladeşrsquoin oumlzguumln roluumlnuuml analiz

etmesinin yanı sıra Hindistan ile yapılan oumlnemli anlaşmaları ve sorunlarını da değerlendirmiştir

Simon Dalby (1991) yazdığı lsquoCritical Geopolitics Discourse Difference and Dissentrsquo başlıklı

makalesinde uluslararası ilişkiler analizinde lsquocoğrafirsquo bazlı lsquoklasik jeopolitikrsquo teorisinin kritiğini

yaparak lsquojeopolitikrsquo hakkındaki kendi goumlruumlşlerini ortaya koymuştur 1970-80rsquolı yıllarında

uluslararası siyasette ortaya ccedilıkan krizler ve bunların analizinde mevcut teorilerini eleştiren

analizlerin ccediloğalması doumlnemde Dolbyrsquonın yazdığı bu makale daha sonra lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo

kavramının bir lsquokavramrsquo olarak ortaya ccedilıkmasına oumlnemli katkı sağlamıştır

Gearoacuteid Oacute Tuathail (1999) yılında yazdığı lsquoUnderstanding Critical Geopolitics Geopolitics

and Risk Securityrsquo adlı kitap boumlluumlmuumlnde lsquoeleştirel jeopolitikrsquo kavramının tanımını ve oumlzelliklerinin

7

accedilıklamıştır Bu kavramının ortaya ccedilıkışında oumlnemli katkısı olan Tuathail bu araştırmasında klasik

teorisyenlerin duumlnya siyasi haritasını değerlendirme şeklini eleştirerek lsquoeleştirel jeopolitiğinin daha

ccedilok siyasi ve ilgili kurumların politikasını değerlendiren bir kavramrsquo olduğunu vurgulamıştır

Tuathail eleştirel jeopolitiği ccedilok kapsamlı ve daha karmaşık problemli bir kavram oluğunu

savunmuştur Yazara goumlre lsquocoğrafyanın tek bir anlam değil ccedilok farklı anlam vardırrsquo Yazar bu

makalede eleştirel jeopolitiği lsquoformalrsquo lsquopracticalrsquo lsquopopularrsquo ve lsquostructuralrsquo olarak ayırmıştır

Merje Kuus (2010) yılında yazdığı lsquoCritical Geopoliticsrsquo makalesinde eleştirel jeopolitik

kavramının suumlrecini analiz etmiştir Yazara goumlre lsquoeleştirel jeopolitiğin amacı siyasi aktoumlrlerin

uluslararası siyaseti nasıl mekansallaştırdığını ve onu belirli yer tuumlrleriyle karakterize edilen bir

lsquoduumlnyarsquo olarak nasıl temsil ettiğini accedilıklamaktırrsquo Yazar eleştirel jeopolitik kavramının gelişmesinde

yer alan araştırmacılarının savunduğu gibi bu kavramın coğrafyanın uluslararası siyasetteki oumlnemini

değil bir uumllkenin iktidarının dış politika ccedilalışmalarını analiz ettiğini ve bu ccedilalışmaları sonucunda

farklı boumllge ve duumlnya kuruluşlarında kazandığı oumlnemini araştırdığını savunmaktadır

Dijk Teun A van (1997) lsquoPolitik Soumlylem Analizi Nedirrsquo ccedilalışmasında lsquoSiyasal Soumlylem

Analizi Nedirrsquo sorusuna verilen bazı yanıtları araştırmıştır Yazara goumlre lsquosiyasi soumlylemrsquo analizinde

hangi soumlylemin siyasi ve hangisinin siyasi olmadığını belirlememiz gerekirrsquo Yazar politik soumlylem

kavramının hem siyasi soumlylemle ilgili olduğunu hem de kritik bir girişim olduğunu savunmaktadır

Pravakar Sahoo (2013) lsquoEconomic Relations with Bangladesh Chinarsquos Ascent and Indiarsquos

Declinersquo başlıklı makalesinde Hindistan ve Bangladeş arasındaki ekonomik ilişkilerin azalması ve

Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ekonomik ilişkilerinin artırması ile ilgi oumlnemli bir analizler yapmıştır

Araştırmacı Hindistanrsquoın Bangladeş ile ticaretin yavaşlaması ve değişiminin oumlnemli bir sebebi

olarak tespit etmiştir Ayrıca Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoteki artan varlığına katkıda bulunan ccedileşitli faktoumlrleri

de incelemiştir Yazara goumlre lsquoHindistan birccedilok oumlnemli sektoumlrde Ccedilinrsquoe karşı accedilıkccedila kaybetmiştirrsquo Bu

ccedilalışma son gelişmeleri goumlzden geccedilirip değerlendirirken Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoteki azalan

ekonomik etkisine karşı koymak iccedilin bir strateji de sunmuştur

Chowdhury (2013) lsquoAsymmetry in Indo-Bangladesh Relationsrsquo ccedilalışmasında Bangladeş ve

Hindistan arasında problem yaratan son konuları ve iki komşu arasındaki ilişkilerde olası işbirliği ve

gelişme alanlarını incelemiştir Yazar Hindistan ve Bangladeş arasındaki karmaşık karşılıklı

bağımlılık ilişkisinin her iki uumllke iccedilin birccedilok youmlnden faydalı olacağını savunmuştur

Kashem ve Islam (2016) lsquoNarendra Modirsquos Bangladesh Policy and IndiandashBangladesh

Relations Challenges and Possiblersquo başlıklı makalesinde Hindistan başbakanı Narendra Modirsquonin

Bangladeş politikasını ve Avami Ligi iktidar suumlrecinde Hindistan-Bangladeş ilişkilerini araştırmıştır

Araştırmacı Bharatiya Janata Partisi (BJP) ve Avami Ligirsquonin iktidardayken Hindistan ve

8

Bangladeşin sıcak ilişkilere sahip olmadıklarını ve su meselesinin ve iccedil siyasetin dinamiklerinin

Hindistan-Bangladeş ilişkilerinin guumlccedillenmesinde buumlyuumlk zorluklar olarak tespit etmiştir

Foysal (2014) tarihten buguumlne Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini incelemiştir Oumlzellikle

bağımsızlık savaşı sırasında Bangladeşrsquoin karşı ccedilıkması sonraki doumlnemlerde iki uumllkenin yaklaşımı

ve son doumlnemde sıcak ilişkilerini kısaca bahsetmiştir

Wolf (2014) ccedilalışmasında Ccedilinin stratejik ccedilıkarları ve Bangladeşrsquoteki etkilerini incelemiştir Bu

bağlamda Pekinin genel olarak alt kıta ve oumlzellikle Bangladeşe yaklaşımı ccediloğunlukla ekonomik ve

diplomatik olduğunu vurgulamıştır

İslam Hossan ve Matin (2015) ccedilalışmasında Bangladeş Ccedilin Hindistan ve Myanmar Ekonomik

Koridor (BCIM-EC) ve ekonomik etkileri değerlendirmiştir Ccedilalışmada bu forumun Asyarsquodaki

sosyo-ekonomik kalkınmanın sağlanmasına katkıda bulunmanın yanı sıra BCIM ekonomilerinin

GSYHrsquoleri duumlnya GSYHrsquosine kıyaslamıştır

Shailo (2013) yaptığı araştırmasında kritik jeopolitik ve Guumlney Asyada guumlvenliği hakkında

bahsetmiştir Ccedilalışma Guumlney Asya boumllgesinin oumlzellikle Bangladeş Hindistan ve Pakistan

bağlamında jeopolitiği ve guumlvenliği hakkında bahsetmiştir

Rahman Rahman ve Shadat (2007) yılında BCIM Ekonomik İşbirliğinin beklentileri ve

zorlukları uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada hızla buumlyuumlyen iki ekonomi Hindistan ve Ccedilini ve gelişmekte

olan iki ekonomi Bangladeş ve Myanmar ile oluşan alt-boumllgesel işbirliği ccedilerccedilevesinde ticareti ve

yatırımları genişletme potansiyelini araştırılmıştır

Uddin ve Bhuiyan (2011) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkilerin bir değerlendirme ccedilalışması

yapmıştır Bu ccedilalışma mevcut Ccedilin-Bangladeş ikili ilişkilerinden bahsetmesinin yanı sıra gelecekteki

iş birliği iccedilin potansiyel alanları ve ayrıca ilişkilerin Hint algılarını ortaya koymaya ccedilalışmıştır 7

Chen Banerjee Toor ve Downie (2014) yılında Ccedilin ve Hindistan arasında ccedilekişme ve işbirliği

konu uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada Guumlney Asya ekonomisinde Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetleri ve

ccedilıkarları araştırmıştır Aynı zamanda Ccedilin-Hindistan ilişkisinin Guumlney Asya ve komşu Guumlneydoğu

Asyadaki kuumlccediluumlk uumllkeler uumlzerindeki etkilerini accedilıklamıştır

Haider (1991) Bangladeş-Ccedilin ilişkileri yaptığı araştırmada iki uumllke arasındaki ilişkilerinin tarihi

arka planından bahsetmesinin yanı sıra 90rsquolı yıllardaki ilişkileri detaylı bir şekilde accedilıklamıştır

9

Aneja (2006) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkilerini yeni bir stratejik ortaklık başlığı altında analiz

etmiştir Araştırmacıya goumlre Ccedilin Bangladeşe guumlvenilir bir ortak olarak ortaya ccedilıkmıştır Aynı

zamanda Guumlney Asyada stratejik bir dayanak kazanmaya ve Bangladeşin doğal kaynaklarından

istifade etmeye ccedilalışarak ekonomik askeri ve diplomatik destekleri genişletmektedir Ccedilalışmada

Ccedilin-Bangladeş ilişkilerindeki son gelişmelerini bahsetmesinin yanı sıra Hindistan iccedilin muhtemel

etkilerini de goumlzden geccedilirilmiştir

Bhattacharjee (2014) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkileri uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada iki uumllke

arasındaki ilişkileri ldquoyakın arkadaşırdquo ve ldquoguumlvenilir bir muumlttefikrdquo olarak accedilıklanmıştır Oumlte yandan

araştırmacı Bangladeş ile Hindistan arasındaki ilişkileri geri planda olduğunu vurgulamıştır

Khan (2007) Asya Pasifikteki Guumlccedil Politikası Ccedilin Modernleşmesi Oumlrneği ccedilalışmasında Ccedilin

milliyetccedililiği Asya Pasifikteki guumlvenliği ve stratejik oumlnemi gelişmekte olan Ccedilin ekonomisi ve etkisi

Ccedilinrsquoin askeri guumlcuuml hakkında detaylı olarak bahsetmiştir

Saich (2004) yılında yaptığı Ccedilinrsquoin youmlnetişimi ve politikası konulu ccedilalışmada Ccedilinrsquoin dış

politikası boumllgesindeki roluuml 21 yuumlzyılda Ccedilinrsquoin karşılaşacağı sorunlardan bahsetmiştir

Choudhury (1992) yılında yaptığı araştırmada Bangladeş ve Ccedilin arasındaki ilişkiler uumlzerinde

oumlnemli vurgular yapmıştır İki uumllke arasındaki ilişkilerin tarihi arka planı ve ilişkilerin oumlnemli

konulardan bahsetmiştir

Bangladeşrsquoin Jeopolitik ve Jeo-stratejik Konumu

Bangladeşrsquoteki Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler araştırmacı ve duumlşuumlnuumlrleri Bangladeşrsquoin

lsquojeopolitik konumursquo ve lsquojeopolitik oumlnemirdquo konularının analizinde klasik jeopolitik teorisyenlerini

takip etmiştir Genel olarak ccedilalışmalarında lsquocoğrafi konumursquo lsquoiklimrsquo lsquodoğal zenginliklerrsquo ve

lsquodemografirsquo gibi konuları ele alınarak Bangladeşrsquoin siyasi guumlcuumlnuuml veya jeopolitik oumlnemi ve konumu

veya stratejik konumlarını accedilıklanmıştır Harun ur Rashid (2015b 65) bir uumllkenin uluslararası

alanında konumunun belirlemesinde o uumllkenin coğrafi konumu fizik ccedilevresi nuumlfusu ve ekonomik

kaynakları ilk sırada yer aldığını vurgulamıştır

Jeopolitik teorisinin savunucuları guumlcuumln (bir uumllkenin) coğrafi konumundan kaynaklandığını ve

bir uumllkenin bulunduğu konumun buumlyuumlk bir siyasi oumlnem kazandırdığını savunuyorlar Konum yuumlzoumllccediluumlmuuml ve nuumlfusun dış ilişkileri nasıl etkileyebileceğini incelemekte fayda vardır Doğal

engeller bir uumllkeye avantaj ve dezavantaj sağlar Oumlrneğin erişilemeyen Himalaya dağları

Bangladeş ve Ccedilinrsquoi birbirinden ayırır ancak ulusal sınırları arasındaki uzaklık sadece 100

kilometredir Bangladeşrsquoin sadece iki komşusu vardır (Hindistan ve Myanmar) ve beş komşusu

olan bir uumllkeye (Afganistan) pek ccedilok youmlnden nispeten avantajlı durumundadır (Rashid 2015b

65)

10

Şekil 1 Bangladeşrsquoin Coğrafi Konumu

Kaynak Saylordotorggithubio ty

Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler klasik jeopolitiğe dayanarak Bangladeşrsquoin jeopolitik guumlcuumlnuumlm iyi ve

zayıf youmlnlerini ortaya koymuştur Kalabalık nuumlfusu ırkın homojenliği dinler arası uyum ortak dili

verimli toprak doğal gaz deniz sahası ekilebilir arazilerin mevcudiyeti ccedilalışkan nuumlfus nehir ve

ırmak gibi su kaynaklarının ccedilokluğu muson yağmuru Bangladeşrsquoin ulusal guumlcuumlnuuml artırmıştır Ayrıca

Bangladeşrsquoin doğu sınırın oumltesinde kalan Hindistanrsquoın 7 vilacircyetine Hindistanrsquoın merkez

boumllgelerinden ulaşımın kolaylığı iccedilin Bangladeşrsquoten koridorun ihtiyacı Bangladeşrsquoin stratejik

oumlnemine oldukccedila artırmıştır Guumlney taraftan Bengal Koumlrfezi Bangladeş iccedilin buumlyuumlk avantaj da

sağlamaktadır Guumlney Asya ile Guumlney Doğu Asya arasında koumlpruuml olma potansiyeli ve oumlzellikle Ccedilin

ile bağlantı kurabilme fırsatı Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunun avantajlı youmlnleridir

Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler kuumlccediluumlk yuumlzoumllccediluumlmuuml ccedilok fazla vasıfsız işccedili maden kaynaklarının

eksikliği milli servet dağılımında eşitsizliği sel ve kasırga doğal felaket Bangladeşrsquoin ulusal

guumlcuumlnuumln zayıf youmlnleri olarak belirtmiştir Ayrıca kuumlresel ısınmanın en etkin olduğu toprağı olması

Bangladeşrsquoin dış politikasını ccedilok fazla etkilemektedir Bunlarla birlikte Myanmar Hindistan ve

Guumlney Asyalı yer altı grupların uyuşturucu koridor olarak Bangladeşrsquoi kullanması oumlnemli

zayıflıklardandır (Choudhury 2010 98ndash99) Hindistan tarafından ccedilevrelenmiş durumu Bangladeş

iccedilin oumlnemli bir zayıf noktasıdır Bir diğer oumlnemli husus ise ortak nehirlerin suyunun Hindistan ile

paylaşılması konusudur Bir nehir kıyısı uumllkesi olarak Bangladeş ortak nehirlerin suyunun doğal

hakkına sahiptir Ancak sorunun Hindistan ile ccediloumlzuumllmemesi şimdi Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliği

iccedilin ciddi bir tehdit haline gelmiştir

11

Dilara Choudhuryrsquoe goumlre (2010 99) lsquoBangladeşrsquoin jeo-stratejik konumunun zayıflıkların

dışında da Hindistan egemen jeopolitik gerccedileklikleri bağlamında boumllgesel ve daha geniş alanındaki

politikalarda oumlnemi azdır Ccediluumlnkuuml jeo-stratejik olarak Hindistan ile ccedilevrilidir ve Bengal Koumlrfezirsquonden

geccedilen ccedilıkışı da Yeni Delhirsquoye buumlyuumlk oranda bağımlıdır Bu nedenle bu ldquocoğrafya tiranlığırdquo

Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliğine zarar verme potansiyeline sahiptirrsquo Ayrıca Bangladeşrsquoe youmlnelik

Hindistanrsquoın politikaları doğrudan Bangladeşrsquoin bağımsızlığını ve egemenliğini ccedileşitli biccedilimlerde

etkilemektedir

Oumlte yandan Myanmarrsquoın Rakhaine boumllgesinde yaklaşık 60 yıldır Myanmar huumlkuumlmeti tarafından

Rohingyalara yapılan baskılar nedeniyle Bangladeşrsquoe sığınan yaklaşık 1 milyon muumllteci iki uumllke

arasındaki ilişkilerini 1978 yılından beri etkilemektedir Myanmar huumlkuumlmeti yuumlz yıllardır Arakan

olarak bilinen Rakhaine boumllgesinde yaşamakta olan Rohingyaları yasadışı Bangladeşli goumlccedilmen

iddiasıyla vatandaşlıktan ccedilıkarmış her tuumlrluuml haklardan uzaklaştırmıştır O yuumlzden Myanmar guumlvenlik

guumlccedilleri tarafından yapılan katliam ve baskılarının sonucu olarak Bangladeşrsquoe suumlrekli bir goumlccedilmen

dalgası vardır Dolaysıyla Myanmar ile de Bangladeşrsquoin ilişkileri daima olumsuz şekilde devam

etmektedir

Eleştirel Jeopolitik Kavramı

Yirminci yuumlzyılın buumlyuumlk ccediloğunluğuna devletccedili Avrupa merkezli guumlccedil dengesi anlayışı

temelinde kurulan klasik jeopolitik Duumlnya siyaseti analizinde hacirckim olmuştur Avrupa

milliyetccedililiğini ve emperyalizmini temel alarak ortaya ccedilıkan klasik jeopolitik baştan beri Avrupa

devletlerinin rekabetccedili hedefleriyle yakından bağlantılı olmuştur Oumlrneğin Friedrich Ratzelrsquoin

ldquoyaşam alanırdquo duumlşuumlnceleri Almanyarsquonın Avrupa siyasetindeki konumu konusundaki yaygın

endişesinden kaynaklanmıştır Oumlte yandan Halford Mackinderrsquoin ldquoheartlandrdquo veya ldquokalp boumllgesirdquo

teorisi İngilterersquodeki benzer kaygıları yansıtmıştır (Tuathail 1996) Klasik jeopolitik devletlerin ve

ulusların doğal olarak yeni boumllge ve kaynakları iccedilin rekabete ve savaşa suumlruumlklemiştir

1950-1970rsquolerin sonlarında Amerika Birleşik Devletleri Avrupa ve diğer guumlccedillerin etkisi altın

farklı kıtalardaki soumlmuumlrgecilikten kurtulma ve kuumlresel bir ekonomiye geccediliş ve duumlnya ccedilapında farklı

değişimler yaşanmaya başlamıştır (Agnew 2013) Oumlzellikle Vietnam Savaşı ve Soğuk Savaşın

etkisiyle dış politika analizinde fikir birliğinin kaybedildiği siyasi ve ekonomik duumlşuumlnce alanında

eleştirel duumlşuumlncenin ortaya ccedilıkışı goumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquolerin başlarında ise disiplin coğrafyasında ve

bir oumllccediluumlde de uluslararası ilişkiler analizi siyaset bilimi ve sosyoloji gibi ilişkili alanlarda uluslararası

siyasete ilişkin ccedileşitli radikal perspektifler moda olmuştur Bu suumlreccedilte klasik jeopolitiğin olumsuz

youmlnlerini daha fazla araştırılmaya başlanmıştır ve eleştirileri artmış ve yeni analizler yayınlanmaya

başlamıştır Doumlnemin uluslararası ilişkiler uzmanları da duumlnya siyasetinin analizinde coğrafi

nitelikleri konusunda fazlasıyla oumlnemsememeye başlatmıştır Boumlylece nesnelce modellerin duumlnyaya

12

eski tarz izduumlşuumlmuumlnden ziyade duumlnyanın algılarını ve duumlnyanın nasıl ccedilalıştığına dair soumlylemler

analizin ana odağı olarak goumlren perspektiflere bir accedilılım sağlamıştır

Eleştirel jeopolitik literatuumlruumlndeki en oumlnemli etki Foucaultrsquoun bahsettiği lsquosoumlylemdeki

iktidarbilgi bağını keşfetmersquo olmuştur (Agnew 2013 23) Tuathail Dalby Dodds gibi birccedilok

eleştirel jeopolitik yazar Foucaultrsquonun Herodote editoumlrleriyle 1976rsquoda kaydedilen yorumlarına atıfta

bulunmuştur ldquoSoumlylemlerin oluşumu ve bilginin soyağacı bilinccedil tuumlrleri algılama biccedilimleri ve

ideoloji biccedilimleri accedilısından değil taktikler ve iktidar stratejileri accedilısından incelenmelidir

Uygulamalar dağıtımlar sınırlar boumllgelerin kontroluuml ve alanların organizasyonu yoluyla uygulanan

taktikler ve stratejiler youmlntemlerinizle bağlantı kurabileceği bir tuumlr jeopolitiği oluşturabilir

Kaygılarımın temelinde coğrafya yatmalıdırrdquo şeklinde ifade etmiştir (Dodds ve Sidaway 1994 516)

Foucaultrsquonun şecere ve bilgi arkeolojisinin inşasına duyarlılığı ve değişen oumlznellikler izleyiciler

guumlccediller ve siyasetle ilgili sorular jeopolitik hakkında eleştirel duumlşuumlnmek ve yazmak iccedilin yapılan

hamlelerde guumlndeme getirilmiştir

Foucaultrsquonun kavramlarından etkilenen Saidrsquoin lsquoOryantalizmrsquo eleştirel jeopolitik kavramının

ortaya ccedilıkışını kolaylaştırmıştır Saidrsquoin eseri mevcut eleştirel jeopolitik literatuumlrleri daha fazla

etkileyen eserlerdendir (Dodds ve Sidaway 1994 517) Ccediluumlnkuuml Saidrsquoin Doğursquonun bir dizi lsquohayali

coğrafyasınınrsquo yaratılışını ve evrimini ccedilizelgeleme girişimleri geniş bir ilgi goumlrmuumlştuumlr Saidrsquoin

lsquojeopolitik farkındalığın estetik bilimsel ekonomik sosyolojik tarihi ve felsefi metinlere dağılımırsquo

zengin bir şekilde fikir verici olmuştur ve eleştirel bir jeopolitik uumlzerinden duumlşuumlnmeye teşvik etmiştir

(Dodds ve Sidaway 1994 516-517) Saidrsquoin ccedilalışması siyasi siyasi liderlerin dış işleri tarif etmek

iccedilin kullandıkları temsili pratiklerin oumlnemini ortaya koyarak eleştirel jeopolitik duumlşuumlncelerine bir

ccedilerccedileve sağlamıştır Ccediluumlnkuuml eleştirel jeopolitik teorisyeni olarak bilinen Dalby ve Tuathailrsquoin

ccedilalışmalarına bakıldığında Amerikan dış politika yetkililerin lsquoSoğuk Savaşırsquo ve lsquoYeni Duumlnya

Duumlzenirsquoni nasıl tasvir ettiklerinin analizlerini goumlrmekteyiz ABDrsquonin siyasi ve dış politikacılar Soğuk

Savaşrsquoın jeopolitiğini bir lsquoblokrsquo lsquoccedilevrelemersquo gibi anlatımıyla inşa etmişlerdir

Bu suumlreccedilte Immanuel Wallersteinrsquoın lsquoDuumlnya Sistemi Teorisirsquo kritik jeopolitiğin sonraki

gelişimini hızlandırdığını soumlylenebilir Ccediluumlnkuuml duumlnya siyasetinin iccedilinde yer alması gereken bir duumlnya

ekonomisinin buumlyuumlmesini vurgularken duumlnya sistemi perspektifi anarşik bir duumlnya duumlzenini

varsaymanın ve geleneksel jeopolitik duumlşuumlnceyi yeniden canlandırma ccedilabası olarak algılanmıştır Bu

teori duumlnyayı ccedilekirdek uumllkelere yarı ccedilevre uumllkelere ve ccedilevre uumllkelere ayıran boumllgeler arası ve ulus

oumltesi iş boumlluumlmuumlne odaklanmıştır (Agnew 2013) Buna goumlre lsquoccedilekirdek uumllkeler daha yuumlksek beceriye

sermaye yoğun uumlretime odaklanır ve duumlnyanın geri kalanı duumlşuumlk becerili emek yoğun uumlretim ve

hammaddelerin ccedilıkarılmasına odaklanır ve bu ccedilekirdek uumllkelerin hakimiyetini suumlrekli olarak

guumlccedillendirirrsquo Immanuelrsquoin bu duumlşuumlncesi de eleştirilerle karşı karşıya kalmıştır

13

Klasik jeopolitiği eleştirerek jeopolitik yazıların bir araştırmasında Parker (1985) Batı

Jeopolitik Duumlşuumlncesini yeniden tanımlamanın gerek olduğunu oumlne suumlrmuumlş ve ccediluumlnkuuml batıdaki

lsquoduumlşuumlncersquo iccedilinde jeopolitik genellikle ccedilelişkili goumlruumlnmuumlştuumlr

Boumlylece klasik jeopolitiğin anlamı ve kullanımdaki ccedilelişkiler ve bu sebeple ortaya ccedilıkan

olumsuz etkilere eleştirerek 1980rsquoli yıllarda uluslararası ilişkilerin analizinde lsquoeleştirel jeopolitikrsquo

olarak bilinen bir yaklaşım ortaya ccedilıkmıştır Eleştirel jeopolitik geleneksel lsquopolitikrsquo ve lsquocoğrafya

anlayışlarını sorgulayan yeni siyasi coğrafya biccedilimlerini ortaya koymuştur Onların bahsettikleri

jeopolitik sınırlara devlet guumlcuumlne ve ccedilevre koşullarına dayalı geleneksel araştırma guumlndemlerinden

oumlnemli oumllccediluumlde uzaklaşmaktadır Bununla birlikte bu yeni jeopolitik ccedilalışmaların ccediloğu farklı

alanlardan olmasına rağmen ağırlıklı olarak soumlmuumlrgecilik sonrası araştırma youmlntemleriyle

oluşturulmuştur

Dalby Oacute Tuathail gibi isimler jeopolitiğin analizinde ccedileşitli akademik eleştiriler ve analizler

yayınlayarak lsquoeleştirel jeopolitikrsquo yaklaşımın oumlnderliğini yapmıştır Bu araştırmacılar ve konu ile

ilgilenen diğer analistler jeopolitiğin toplumsal kuumlltuumlrel ve siyasal bir soumlylem olduğunu

savunmaktadır Genel anlamda eleştirel jeopolitik yazarlar siyasi adamlar ve dış politika elitlerinin

uluslararası politikayı nasıl lsquomekacircnsal hale getirdiklerinirsquo ortaya ccedilıkarmaya ccedilalıştılar Mesela

Dalbyrsquoye goumlre (1990 173) ldquoJeopolitik mekacircnsal politik ve kuumlltuumlrel sınırlar inşa etmenin ideolojik

suumlreciyle ilgilidirrdquo Dalby coğrafi anlayış biccedilimlerinin siyasi işleyişini incelemenin oumlnemini oumlne

suumlrmekte ve coğrafyaların siyasi etkiye sahip ve siyasi gerccedilekliğin oumlzellikleri olduğun savunmaktadır

(Dalby 1991 274) Eleştirel siyasi coğrafyalar inşa etmek dikkatimizi oumlnceden verilmiş sağduyu

alanları iccedilinde siyasetin coğrafyasına ilişkin bir ccedilalışmayla sınırlamamamız gerektiğini ancak

siyasetin coğrafi belirtiminin siyasetini araştırmamız gerektiğini savunmaktır Dalbyrsquoye goumlre

ldquoeleştirel jeopolitiğin inşası iccedilin oumlnceden verilmiş varsayılmış sağduyu alanları iccedilinde siyasetin

coğrafyasına ilişkin bir incelemeye dikkatimizi sınırlamamalıyız siyasetin coğrafi belirtiminin

siyasetini araştırmalıyızrdquo Dalbyrsquonin bahsettiği eleştirel jeopolitik coğrafi varsayımları ortaya

ccedilıkarmanın ccedileşitli yollarını kapsamakta lsquoburanın ve oranınrsquo lsquoiccedileride ve dışarıdarsquo lsquoonların ve

bizlerinrsquo devletlerin blokların boumllgelerin veya diğer coğrafi oumlzelliklerin kartografik hayal guumlcuumlnuumln

nasıl olduğunu da kapsamaktadır Dalbyrsquonin bu goumlruumlşleri eleştirel jeopolitiğin kavramlaşmasında

oumlnemli katkı sağlamıştır

Eleştirel yaklaşım bir uumllkenin coğrafi konumu ve bu konumu dolaysıyla uluslararası ilişkilerde

o uumllkenin oumlnemini değil bir uumllkenin uluslararası alanında oynadığı rol ve izlediği politika dolaysıyla

kazandığı oumlnemini araştırmaktadır Bu teori bir uumllkenin coğrafyası ve sınırını oumlnemsemiyor değil

ancak bunlarla kurulan devletin kurumların diğer uumllke ve boumllgelerle yapılan politika iş birlik

ccedilalışmaları ve şekillerine dayanmaktadır Eleştirel jeopolitik teorisyenlere goumlre bir uumllkenin kimliği

14

ile dış politikası belirlenmez ancak dış politika ccedilalışmalarıyla bir uumllkenin kimliği anlaşılır-belirlenir

(Kuus 2010 6)

Eleştirel jeopolitik teorisinin teorisyenlerden oumlne gelen Tuathail (1999 109) eleştirel jeopolitik

teorisyenlerin kuumlreselleşmenin dinamikleri bilgilendirme teknolojilerin yaygınlık kararsızlık

ccedilokluk eşzamanlılık karamsarlık belirsizlik biccedilimsizlik ve sınırsızlığını dikkate almak gerektiğini

savunmaktadır Tuathailrsquoe goumlre (1999 108) eleştirel jeopolitik lsquoklasik jeopolitiğin kendi kuumlltuumlrel ve

politik varsayımlarını yansıtırken bu varsayımları gizleyerek lsquoduumlnya siyasi haritasını okuduğursquo

yuumlzeysel ve ccedilıkarcı yollarını eleştirirrsquo Tuathail jeopolitiğinin ccedilok anlamlı olduğunu vurgulamaktadır

(Tuathail 1999 108ndash9)

Kritik jeopolitik klasik jeopolitiğininhelliphellipkendi kuumlltuumlrel ve politik varsayımlarını yansıtarak

lsquoduumlnya siyasi haritasınırsquo okuduğu yuumlzeysel ve kendi kendine ilgilenen youmlntemleri eleştiriyor Bir

yaklaşım olarak kritik jeopolitik ldquojeopolitikrdquo kavramın klasik anlayışında kabul edildiğinden daha

fazla geniş ve daha karmaşık bir sorun olduğunu savunur

Tuathail (1999 9) coğrafyaya lsquokaccedilınılmaz olarak sosyal ve politik bir coğrafi-grafikrsquo ve bir

lsquoduumlnya yazısı olarak adlandırmıştır Aynı zamanda coğrafyaya lsquoduumlnya hakkındaki anlamların kuumlltuumlrel

ve politik bir yazımırsquo ve benzer şekilde jeopolitik lsquodevletlerin coğrafi anlamlarının ve politikalarının

bir yazımırsquo olduğunu oumlne suumlrmektedir

Tuathail eleştirel jeopolitiğin doumlrt faklı jeopolitik tuumlruuml olduğunu ileri suumlrmektedir Fromel

Jeopolitik Pratik Jeopolitik Popuumller Jeopolitik ve Yapısal Jeopolitik Formel jeopolitik lsquojeopolitik

gelenekrsquo ve lsquojeopolitik duumlşuumlncersquo Bir uumllkenin bilim insanları akademisyenler ve duumlşuumlnce kuruluşlar

tarafından jeopolitik duumlşuumlnceyi siyasi ve kuumlltuumlre bağlamında şekillendirilmesidir Oumlrneğin

MacKinder veya Ratzelrsquoin jeopolitik teorileri ve emperyalist bağlamı Eleştirel jeopolitik lsquojeopolitik

geleneğinrsquo yapılarını sorunsallaştırırken bu geleneğin entelektuumlellerini kurumlarını ve metinlerini

ve tarihlerini oumlnemser Tuathailrsquoye goumlre (1999 11) lsquoeleştirel jeopolitik jeopolitik figuumlrleri

bağlamsallaştırmaya ve yazılarında kullandıkları metinsel stratejileri ccediloumlzmeye ccedilalışırrsquo Başka bir

deyişle lsquoeleştirel jeopolitik belirli jeopolitik uumlstatların soumlzde lsquozamansız iccedil goumlruumllerinersquo dair herhangi

bir gaflet kutlamasına karşı ccedilıkarken lsquojeopolitik duumlşuumlnceninrsquo coğrafyasını ve jeopolitiğini

kurtarmaya ccedilalışmaktadırrsquo Tuathailrsquoin formal jeopolitik akıl yuumlruumltme kavramsallaştırma ve duumlnyayı

temsil etme accedilısından coğrafi karşıtıdır Aynı zamanda duumlnya devletlerinin oumlzelliğine ve ccedileşitliliğine

ve devlet merkezli akıl yuumlruumltmeyi aşan kuumlresel suumlreccedillere ve zorluklara duyarlı olması gereken bir dış

politika inşa etmeye ccedilalışan bir metottur

Pratik Jeopolitik ise huumlkuumlmet temsilcileri ve dış politika buumlrokratları tarafından konulan ve

resmi dış siyasetlerinde ifadesini bulan guumlnluumlk jeopolitik muhakeme biccedilimlerdir (Yeşiltaş 2016

359ndash60) Pratik jeopolitik ortak coğrafi anlayışların ve algıların dış politika kavramsallaştırmasını ve

karar vermeyi nasıl etkilediğini ele almaktadır Burada dış politika yetkililer duumlnyayı mekacircnsal olarak

anlamaya ccedilalıştıklarında pratik ve pragmatik jeopolitik akıl yuumlruumltmeyi kullanırlar onlar belirli

15

soruları ccedilerccedilevelemek iccedilin miras alınan coğrafi bilgi biccedilimlerini oumlrtuumlk olarak kullanırlar Tuathail

(1999) Bu durumlarda eğitim kurumlarında bireylerin belirli lsquoulusalrsquo kimliklere ve coğrafi ve

tarihsel bilinccedillere sosyalleştirilmesinin bir parccedilası olarak oumlğrendiği bilgiler ccedilok ekti etmektedir

Oumlrneğin ldquoBalkanlarrdquo coğrafi kavramı ABD dış politika yapıcılarının Bosna Savaşırsquona nasıl

yaklaştığını kavramsallaştırdığını ve yanıt verdiğini ortaya koymuştur

Popuumller jeopolitik medyayı şekillendiren popuumller kuumlltuumlruumln yarattığı ve tartıştığı coğrafi

politikaları ifade etmektedir Popuumller jeopolitik kendi sınırlarının oumltesindeki yer ve halkların bazı

ulusal ve ulus oumltesi anlayışların sosyal inşasını ve suumlrekliliğini ele almaktadır Oumlrneğin Bosna

savaşını goumlruumlntuumllerinin Batırsquodaki oturma odalarına yansıtılmasında kitle iletişim araccedillarının roluuml

Eleştirel jeopolitik kuumlresel medya ağları ve teknolojilerinin kuumlresel bilgi ccedilağındaki yerlerin stratejik

değerini nasıl doumlnuumlştuumlrduumlğuumlnuumln de farkındadır Tuathail (1999 116-117) Mesela televizyon ağları

ve medya kuruluşları ve sosyal medya tarafından herhangi bir boumlle veya uumllkeye youmlnelik veya bir

olaya youmlnelik suumlrekli paylaşımı guumlndeme tutması goumlruumlnuumlşte marjinal jeopolitik konumlar bile bir

suumlre sonra sembolik olarak stratejik hale gelebilir

Yapısal jeopolitik ise uluslararası alanında uumllkelerin dış politika suumlreccedilleri eğilimleri ve

koşulları okumaktır Kuumlreselleşme bilgilini kolaylaşma ve risk toplumu koşullarının jeopolitik

uygulamaları nasıl doumlnuumlştuumlrduumlğuuml ile ilgilidir (Tuathail 1999 110ndash11) Soğuk Savaşrsquoın sona

ermesinden oumlnce bile uluslararası sistemde duumlnya politikasının mekacircnsallığını ve geccediliciliğini

doumlnuumlştuumlren bazı koumlkluuml değişiklikler yaşanmıştır Kuumlreselleşme imalat ve hizmet sektoumlruumlnuumln bilgi

teknolojileriyle doumlnuumlşuumlmuuml sanal yapılı ortamların oluşturulması kuumlresel telekomuumlnikasyon

sistemlerinin gelişimi ve medya doygunluğunun ve aşırı bilgi yuumlklemesinin kuumlltuumlrel deneyimi duumlnya

siyasetinin mekacircnsallığını ve geccediliciliğini doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Kodların akışların ve ağların bir bilgi

alanının şehirlerin devletlerin ekonomilerin ve dev teknolojileriyle donatılmış buumlrokrasilerin

(Tuathail 1999 116ndash117) bir duumlnyada jeopolitik anlayışı ccedilok değişmiştir O yuumlzden eleştirel

jeopolitik analizinde bu tuumlr konularında dikkat etmesi ccedilok oumlnem araz etmektedir

Dolaysıyla eleştirel jeopolitik uluslararası ilişkilerde uumllkelerin rollerinin analizinde iktidar

siyasi ve toplumsal kuumlltuumlruuml bilgi oluşumları kurumların etkileri gibi ccedileşitli accedilılardan

değerlendirmeye youmlnelik yeni bir kavram olarak kullanılmaktadır

lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo Bağlamında Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunun Belirlenmesi

Klasik jeopolitik ccedilerccedilevesinde Bangladeşli duumlşuumlnuumlrleri Bangladeşrsquoin jeopolitik konumun ccedilok

zayıf olduğunu ve oumlzellikle buumlyuumlk Hindistan tarafından lsquokilitlirsquo olduğunu ileri suumlrmuumlştuumlr Aynı

zamanda Bengal Koumlrfezinde Ccedilinrsquoin erişim imkacircnı ve Hindistanrsquoın 7 eyaletinin Bangladeş sınırının

oumltesinde yer alması Bangladeşrsquoi buumlyuumlk avantajlar sağladığı da ccedilok oumlnemsenmiştir Klasik jeopolitik

kapsamında coğrafi konumundan dolayı Bangladeşrsquoin bazı zorluklar yaşaması bir gerccedilek olduğu gibi

16

stratejik oumlneminin arttığı da goumlruumllmektedir Ancak lsquoeleştirel jeopolitikrsquo ccedilerccedilevesinden bakıldığında

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumun daha farklı oumlzellikler ve avantajlar da ortaya ccedilıkmaktadır Ccediluumlnkuuml

değişen uluslararası siyasetinde kuumlccediluumlk toprak sahibi askeri ve siyasi guumlccedil bakımından kuumlccediluumlk olan

uumllkeler de artık farklı kuruluşlara yer alarak kendilerini goumlsterme ve etkileyici rol oynamaya imkacircn

bulmaktadırlar Bunlarla birlikte farklı kuruluşlarda bulunan uumllkeler kendi ccedilıkarları konusunda aktif

olarak imkacircnları elde edebilmektedirler (Kabir 2005 22)

Kuruluş doumlneminde kuumlccediluumlk bir toprak sahibi olan Bangladeş buumlyuumlk komşusu olan Hindistan ile

ikili meselelerinde etkileyici olamayacağı anlamıştır O yuumlzden coğrafi zorluklarını aşmak

ekonomik ccedilıkarlarını elde edinmek ve kendi guumlvenliğini korumak amacıyla bağımsızlığın hemen

ardından uluslararası ortamlarda ortak ccedilalışmalar ve iş birliğini savunmaktadır Barışccedilıl politikası

izleyen Bangladeş bağımsızlık doumlneminden bu yana boumllgesel ve duumlnya kuruluşlarında aktif rol

oynayarak kendi konumunu belli etmeye ccedilalışmaktadır Boumllgesel ve uluslararası alanında Bangladeş

huumlkuumlmeti dış politika birimleri ve sivil toplum kurum ve kuruluşların roluuml Bangladeşrsquoin konumunu

ccedilok ileri taşımıştır (Kabir 2005 58)

Bu ccedilalışma doumlrt boumlluumlmden oluşmaktadır Birinci boumlluumlmde Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ve en eski

siyasi partisi olan Avami Ligi hakkında bilgiler verilmiştir ve bu partinin dış politika ilkelerini analiz

edilmiştir Pakistan kurulduğunda Muumlsluumlman Ligirsquonin siyasi ccedilalışmalarını eleştirecek en buumlyuumlk

partisi olarak 1949 yılında kurulan Avami Ligirsquonin Doğu Pakistan halkına nasıl etkilediğini ve

Bengal boumllesinin siyasi ve ekonomik haklarının savunması iccedilin nasıl muumlcadele ettiğini

bahsedilmiştir Ayrıca lsquodevlet dilirsquo hareketi seccedilim ve anayasa muumlcadelesi ve Bengalrsquoin oumlzerklik

hareketinin organize edilmesinde Avami Ligirsquonin roluuml ve bu suumlreccedilte Şeyh Mujibur Rahmanrsquoin

popuumller lider haline gelmesi konularına değinilmiştir Bunlarla birlikte Bangladeşrsquoin kuruluşunda

oumlnderlik roluuml ve ilk yıllarında uumllkenin gelişimindeki liderliğini de ele alınmıştır Bu boumlluumlmde ayrıca

Şeyh Hasinarsquonin Avami Ligirsquonin başına gelmesi ve uumllke lideri konumuna gelişinin suumlrecini yer

verildiği gibi 1980rsquoli yılları itibariyle muhalefet ve iktidar partisi olarak roluumlnuuml ortaya konulmuştur

Oumlzellikle de 2009-2018 yılları arasında huumlkuumlmet partisi olarak Avami Ligirsquonin ulusal siyasetini ve

muhalefete karşı tutumunu anlatılmıştır

İkinci boumlluumlmuumlnde Ccedilin ve 2009-2018 yılları arasında Bangladeş Avami Ligi huumlkuumlmetinin

ilişkilerini eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde analiz edilmiştir Boumlluumlmuumln ilk kısmında bu doumlnem

huumlkuumlmetinin Ccedilin ile olan siyasi askeri ve ekonomik ilişkilerini yer verilmiştir Oumlzellikle Bangladeş

ve Ccedilin arasındaki ikili ziyaretler ekonomik askeri kalkınma ve enerji projelerinde yapılan

anlaşmaları ve Ccedilin Başbakanı Şi Cinpingrsquoin 2016 yılında Bangladeşrsquoe yapılan tarihi ziyaretini

accedilıklayıcı bir şekilde anlatılmıştır Ayrıca Duumlnya ticaretinde yeni İpek Yolu projesi olarak

adlandırılan lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo projesinde Bangladeşrsquoin konumu ve projesi kapsamında

Bangladeşrsquoe Ccedilin yatırımları hakkında oumlnemli konuları değinilmiştir

17

Uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuumlnde ise 2009-2018 yılları arasında Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin

ilişkilerini ve ikili meselelerini eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde accedilıklanmıştır İki uumllke arasındaki

siyasi ekonomik ve stratejik ilişkilerini değinerek ccediloumlzuumllmeyen meselelere de oumlnem verilmiştir

Oumlzellikle uluslararası nehirleri uumlzerinde Hindistanrsquoın baraj kuruma projeler ve bu konuda Bangladeş

ile iş birliği yapılmaması sınırda Bangladeşlilere youmlnelik lsquovur-oumllduumlrrsquo politikasının uygulanması ve

Assam eyaletinde vatansız olarak ilan edilen yaklaşık 2 milyon insana Bengalli olduğunu iddia

edilmesinin ikili ilişkilerindeki olumsuz etkilerini bahsedilmiştir Ayrıca Hindistanrsquoın kendi

boumllgeleriyle ulaşım ve ticaretinin kolaylığı iccedilin uzun suumlredir istenilen Bangladeş topraklarındaki

lsquoKoridorrsquo imkanının elde edilmesi konusunu da ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır

Son boumlluumlmuumlnde ise 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami

Ligirsquonin izlediği dış politikasını lsquosoumlylemrsquo teorisi ccedilerccedilevesinde değerlendirilmiştir lsquoSoumlylemrsquo teorisine

dayanarak Avami Ligi liderlerinin iki uumllke ile ziyaretlerinin oumlncesinde ziyaretleri sırasında ve

sonrasında yapılan accedilıklamaları ve Avami Ligi liderlerinin konuşmalarını araştırılmıştır Ayrıca

Bangladeşrsquoin dış politikasında uzman olan ve konuyu hacirckim olan birkaccedil oumlnemli duumlşuumlnuumlrler ile

goumlruumlşmeler yapılmıştır Bangladeş Avami Ligirsquonin izlediği politikalar ve Ccedilin-Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoe youmlnelik politikaları ile ilgili sorularıyla elde edinen verilerini analiz edilerek bu doumlnemi

değerlendirilmiştir

Bu ccedilalışmanın sonunda Bangladeşrsquoin geleceği youmlnelik dış politika seccedilenekleri ve oumlnerilerini

sunulmuştur Kuumlccediluumlk toprak ve kalabalık nuumlfus sahibi olan Bangladeşrsquoin hem coğrafi konumu

bakımından hem de jeopolitik accedilısından Guumlney Asya boumllgesinde ccedilok oumlneme sahip olduğunu

accedilıklayan ve uluslararası alanında aktif rol alarak kendi ccedilıkarlarını elde edebilecek seccedileneklerinin

sunulduğu bu ccedilalışma Avami Ligirsquon son doumlnemin dış politikasını değerlendirmiştir Dolaysıyla

varılan sonuccedillarıyla sonraki yakın zamanlarında Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquoin izleyecek olan

dış politikasında değişiklik meydana gelebilmesi ve yeni sonuccedillarının ortaya ccedilıkabilecek durum bu

ccedilalışmanın sınırı olarak goumlruumllmuumlştuumlr

BİRİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ TARİHİ ARKA PLANI VE DIŞ POLİTİKA

İLKELERİ

Pakistanrsquoın siyasi tarihinde Doğu Pakistanrsquoın veya Bangladeşrsquoin ayrılması ccedilok oumlnemli bir

noktasıdır 1947 yılında kurulan Pakistanrsquoın ilk yıllarından itibaren Doğu Pakistanlılar kendilerine

Batı Pakistanlılar tarafından siyasi ve kamuda ihmal edildiğini hissetmiştir İki boumllge arasında

yaklaşık 1500 mil uzaklık aralarındaki farklılıkları doğal olarak ortaya koymaya başlamıştı Dil

kuumlltuumlr gelenek ahlak ve geccedilim farklılıkları nedeniyle sadece din benzerliği ile milli birlik ve

kardeşlik gelişememiştir Dolaysıyla siyasi parti ccedilalışmalar iktidar ve kamunun izlediği politikalar

Doğu Pakistanlıların lehine gelmediğini fark eden Doğu Pakistanlı siyasi elitler yeni bir siyasi

youmlnteminin arayışındaydı 1906 yılında Hint Alt Kıtasındaki Muumlsluumlmanların siyasi haklarını

savunmak iccedilin kurulan ldquoTuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirdquo partisi 1947 yılında Muumlsluumlmanlar iccedilin yeni

uumllke Pakistan kurulmasına buumlyuumlk rol oynamıştır Ancak yeni kurulan Pakistanrsquoın iktidar partisi olan

ve yeni adlandıran ldquoPakistan Muumlsluumlman Ligirdquonin belirli bir sosyo-ekonomik programa dayanan

modern ve ilerici bir siyasi partiye doumlnuumlştuumlrme konusundaki başarısızlığı yeni devletteki ccedilekiciliğini

hızla azalttı Ayrıca Batı Pakistanrsquoda yoğunlaşan bu patinin Doğu Pakistanrsquodaki birimi alt şubesi

olarak değerlendirilmeye başlanmıştır Boumlylece 23 Haziran 1949rsquode ldquoDoğu Pakistan Muumlsluumlman

Ligirdquonden ayrılarak bazı liderler Dakkarsquoda ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo kurmuştur Daha

sonra ldquoAvami Ligirdquo ismi alan bu parti Doğu Pakistan halkının haklarını savunan ve oumlzerklik

hareketinden bağımsız hareketine kadar ve bağımsızlığında da oumlnderlik yapmıştır Bangladeşrsquoin

kuruluşunda en buumlyuumlk rol oynayan ldquoAvami Ligirdquo halen Bangladeşrsquoin iktidara gelen partiler arasında

ilk sıradadır Ayrıca 2009 yılında itibaren iktidarda olan ldquoAvami Ligirdquo iccedil ve dış politikasında alan

kararları ve muhalefet partilere karşı izlediği sert politikaları dolaysıyla Bangladeş haklı ve

uluslararası kamuda guumlndemde olan partisidir

Avami Ligirsquonin Kuruluşu

14 Ağustos 1947rsquode Pakistan kurulduğunda ldquoTuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirdquo partisi ldquoPakistan

Muumlsluumlman Ligirdquo olarak ccedilalışmalarını başlatmıştır Doğu Pakistanrsquoda ise 1948 yılının ekim ayında

Mevlacircna Akram Khanrsquoın başkanlığında ccedilalışmaları başlatmıştır Ancak Hussain Shaheed

Suhrawardy-Abul Hashem liderliğindeki Bengalrsquoli liberal liderler kendilerini parti iccedilinde ihmal

ettiğini duumlşuumlnmuumlş ve daha sonra Dakkarsquonın Moghaltulirsquode ayrı olarak toplamaya başlamış ve yeni

parti kurma duumlşuumlncelerini ilerletmeye ccedilalışmıştır (Jahan 1973 39) Daha sonra Şeyh Mujibur

Rahman Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani ve Şamşul Haque bu gruba katılmıştır ve birlikte yeni

19

bir siyasi parti kurma ccedilalışmaları başlamışlardır Bengalrsquoli siyasetccedililer yeni parti kurması iccedilin bir

toplantı organize etmeye karar vermiş ve hazırlık komitesinin başkanı olarak Mevlacircna Abdul Hamid

Khan Bhasani ve genel sekreter olarak Yar Muhammed Hanrsquoı belirlemiştir 23 Haziran 1949

tarihinde Dakkarsquoda yaklaşık uumlccedil yuumlz kişinin katıldığı bir toplantıda yeni bir siyasi parti kurma kararı

verilmiştir (Ahmed 2010 19 Jahan 1973 41ndash42) Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasanirsquonin oumlnerisi

uumlzerinde parti ismi ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo olarak belirlenmiştir Yeni kurulan

partinin başkanı ise Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani genel sekreter olarak ise Shamsul Haque

ve Şeyh Mujibur Rahman de ek genel sekreter seccedililmiştir

Doğu Pakistanlıların kurulduğu ilk partisi olarak ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo

kuruluş nedenlerini aşağıdaki gibi belirlemiştir

Tuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligi Bağımsızlık iccedilin muumlcadele etti ve asıl meselesi Pakistanrsquoın

başarısıydı Pakistan ortaya ccedilıktıktan sonra liderler partiyi feshetmeye karar verdiler ve onun

yerine Pakistan Muumlsluumlman Ligi ortaya ccedilıktı Başlangıccedilta Pakistanlı Muumlsluumlmanlar bu partiyi

Pakistan iccedilin savaşan Tuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirsquonin halefi olarak kabul etti ama guumln geccediltikccedile hayal kırıklığına uğradılar Onlara goumlrehellip Pakistan Muumlsluumlman Ligi aslında popuumller bir oumlrguumlt

değil tek amacı Bakanlığı iktidarda tutmak olan bir parti olmaktı Organizatoumlrlerin işleyişi

sayesinde oumlzguumlrluumlk muumlcadelesindeki her şeyinden gerccedilekten fedakarlıkta bulunanların partiye

katılamazken ccedilok sayıda eski ldquomilliyetccedilirdquo ve Pakistan karşıtı unsurlar ve oportuumlnistler bir gecede

Muumlsluumlman Ligirsquonin birey haline geldihellipUumllkenin oumlnemli sorunları ccediloumlzuumllmeden kaldı ve bu uzun

yıllar boyunca Muumlsluumlman Ligi halkın stresini hafifletecek hiccedilbir şey yapmadı Parti tamamen

Devlete ait bir makine olduğunu kanıtladı ve zamanla Huumlkuumlmet Ligine doumlnduuml Muhalefetin sesi

susturuldu ve haklı ve meşru haklar talep eden gerccedilek ve doğal liderlerini hapsetmek iccedilin ccedileşitli

Guumlvenlik Yasa ve Youmlnetmelikler ccedilıkarıldı Uumllke esas olarak Muumlsluumlman Ligirsquonin tutumu nedeniyle

ilerleme kaydetmedi İnsanların eğitimi ccediloumlktuuml muumllteciler rehabilite edilmedi Enduumlstri

gelişmemiş iki yıldan fazla boş kalan koltuklarda seccedilim yapılmamıştır Neredeyse her şubede

idare kalitesi koumltuumlleşti ve guumlvenlik oumlnlemlerinin listesi her geccedilen guumln daha da arttı (Rahman 1982 120-123)

Muumlsluumlman Ligirsquonin sorunlarını accedilıkladıktan sonra ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquonin

kuruluşunun esas amacını şu şekilde accedilıklanmıştır

Bu bağlamda kamuoyunu harekete geccedilirmek ve yoksulluktan etkilenen kitlelere ekonomik

oumlzguumlrluumlk sağlamak ve halkın iradesinin guumlcuumlyle buumltuumln şikacircyetleri telafi etmeye ccedilalışmak iccedilin ortak bir halk oumlrguumltuuml oluşturulması oumlnerildi (Rahman 1982 120)

Pakistanrsquoın en buumlyuumlk muhalefet partisi olarak ortaya ccedilıkan bu parti belirlediği programında

oumlzellikle Doğu Pakistanrsquoın (Doğu Bengal) oumlzerklik Bengalce dilinin devlet dillerinden biri olarak

statuumlsuuml juumlt enduumlstrilerinin ulusallaştırılması demokrasisi anayasa parlamenter youmlnetim şekli iki

boumllge arasındaki eşitsizliğin kaldırılması gibi oumlnemli konuları yer vermiştir Avami Ligirsquonin sunduğu

bu programı Doğu Pakistanrsquoda olumlu karşılanmıştır (Rashid 2015a)

21-23 Ekim 1955 tarihleri arasında gerccedilekleşen konsey oturumunda partiyi daha kapsayıcı ve

laik hale getirmek iccedilin ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesini ccedilıkarıldı ve ldquoDoğu Pakistan Avami Ligirdquo olarak

20

belirlendi ldquoBangladeş Kurtuluş Savaşı Belgelerirdquonde ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesinin ccedilıkarılmasının

nedenleri şoumlyle kaydedildi

Altı yaşındaki Tuumlm Pakistan Siyasi Partisi lsquoAvami Ligirsquo karakteriyle mezhepsiz olmayı seccedilti

Duumln yapılan konseyin tam oturumunuzdaki tema konu komitesinin oumlnerisini kabul edip

lsquoMuumlsluumlmanrsquo kelimesini bırakmaya karar verdi Amacı organizasyonun Pakistanrsquodaki buumltuumln

mezhepler ve toplulukların uumlyeliğine accedilmaktırhellip Bu ilk kez Muumlsluumlmanların egemen olduğu ve uumllkenin Siyasi yaşamında buumlyuumlk oumlnemi olan bir Siyasi Partinin Pakistanrsquoda yaşayan tuumlm

toplulukların uumlyelerine kapılarını accedilmaya karar vermesine neden oldu (Rahman 1982 447)

Avami Ligirsquonin laik karakteri ve Doğu Pakistanrsquoın ilgi odağı olan programları hızla Doğu

Pakistanlıların desteklerini kazandırmıştır Dolaysıyla 1949 yılı itibarıyla Doğu Pakistanrsquodaki siyasi

ve toplumsal hareketlerinde ve oumlzellikle Pakistanrsquoın iki boumllge arasındaki siyasi ekonomik buumlrokratik

ve sosyal eşitsizliğe karşı muumlcadelelerde lsquoAvami Ligirsquo ilk sırada yer almıştır

Pakistan Doumlneminde Avami Ligirsquonin Roluuml

1952 yılında dil hareketine destek ve aktif katılımı 1954 yılının seccediliminde Birleşik Cephesirsquonin

ortağı olarak oumlnemli bir roluuml 1962 yılında Eyuumlp Hanrsquoa karşı protestolar 1966 yılında 6 maddeli

oumlzerklik hareketi 1969 yılındaki ldquoKitle İsyanırdquo Avami Ligirsquoni Doğu Pakistanrsquoın en popuumller partisi

haline getirmiştir Ayrıca 1970 yılında Tuumlm Pakistan parlamentosunda kazanan ve huumlkuumlmet kurmak

iccedilin gereken meşruiyeti kazandığı halde Batı Pakistanlı siyasi adamların usulsuumlz roluuml Doğu

Pakistanrsquoa savaşa goumltuumlrmuumlştuumlr Dolaysıyla Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşının oumlnderliğini de Avami

Ligi uumlstlenmiştir

121 Devlet Dili Hareketi ve Avami Ligi

Pakistan devlet dilinin ne olacağı sorusu bağımsızlığın hemen sonra guumlndeme gelmiştir

Muumlsluumlman alimler ve liderler sadece 7rsquosinin konuştuğu Urducanın lingua franca olması

gerektiğine inanıyordu Ancak doğu Pakistanlılar Urducayı Doğu eyaletindeki halkın dili değil

elitlerin dili olarak goumlruumlyorlardı ccediluumlnkuuml Pakistan nuumlfusunun 56rsquosını oluşturan Doğu Pakistanlı halk

Bengalce dilinde konuşuyorlardır Boumlyle bir durumda Pakistanrsquoın kurucusu Muhammed Ali Jinnah

ve daha sonra Bengali lideri Khwaja Nazimuddinrsquoin Urducayı resmi devlet dili olarak ilan etmesinin

ardından Doğu Pakistanrsquoda protestolar patlak vermiştir (Jahan 1973 43ndash44) Doğu Pakistanrsquodaki

oumlğrenciler ve aydınlar Bengalceyi devlet dillerinden biri olmasını ve Bengalcenin Doğu Pakistanrsquoda

resmi dil ve eğitim dili olması gerektiği talep etmiştir Bu konuda ilk hareket Profesoumlr Abul Kashem

başkanlığındaki Tamaddun Majlish tarafından başlatıldı Yavaş yavaş dil hareketi kitlesel bir

harekete doumlnuumlşmuumlştuumlr Khwaja Nazimuddinrsquoin 27 Ocak 1952rsquodeki dil sorusundaki konuşmalarının

ardından oumlzellikle aydınlar ve oumlğrenciler arasında eyaletin her tarafında protesto goumlsterileri

yapılmıştır (Ahmed 2010 25)

21

Dakka Medikalrsquoin hapishane koğuşunda tedavi goumlruumlrken Şeyh Mujibur Rahman parti liderleri

ile iletişim kurdu ve dil hareketini yuumlruumltmek iccedilin talimatlar vermiştir (BAL ty) lsquoJubo Ligirsquo de Doğu

Pakistanrsquoın buumlyuumlk siyasi partisi olan lsquoAvami Muumlsluumlman Ligirsquo ile temasa geccedilmiştir 31 Ocak tarihinde

lsquoAvami Muumlsluumlman Ligirsquo başkanı Mevlacircna Bhasanirsquonin başkanlığında ccedilok partili bir toplantı

duumlzenlenmiştir Toplantıya ccedileşitli organizasyonların temsilcileri katılmıştır Partiler ve gruplar

arasında Tamaddun Majlish İslam Kardeşler Jubo Ligi Tuumlm Doğu Pakistan Oumlğrenci Ligi Dakka

Uumlniversitesi Devlet Dili Eylem Komitesi Doğu Pakistan Oumlğrenci Muumlsluumlman Birliği Doğu Pakistan

Avami Muumlsluumlman Ligi ve Khilafate-Rabbani Partisi yer almıştır (Ahsan 2012) Toplantının sonucu

lsquoTuumlm Parti Devlet Dil Eylem Komitesirsquo olarak bilinen 40 uumlyeli guumlccedilluuml bir kadronun oluşmasıydı Dil

Eylem Komitesinin Convener olarak Doğu Pakistan Oumlğrencileri Ligi genel sekreteri Kazi Golam

Mahboob ve Doğu Pakistan Avami Ligi başkanı Maulana Bhasani başkanı olarak seccedililmiştir Bu

Komitede siyasi partilerden oumlğrencilerden ve ilgili kurumlardan ve bireylerden ccedilok geniş bir temsili

olmuştur Toplantıda bir dizi karar alınmış 4 Şubatrsquotaki oumlğrencilerin genel greve tam destek

verileceği kararı da verilmiştir

Dil Eylem Komitesi 21 Şubatrsquota Doğu Pakistanrsquoda bir grev ccedilağrısı yapmaya ve goumlsteriler

duumlzenlemeye karar vermiştir Ancak 20 Şubat Doğu Pakistan Muumlsluumlman Ligi huumlkuumlmeti aniden

Dakka kentindeki Ceza Muhakemesi Kanunursquonun 144 maddesi kapsamında 30 guumln boyunca grev

protesto ve eylemleri yasaklamıştır (Bhasha Andolon (ty)

httpwwwlondonicoindexphphistory11-history-of-bangladesh67) Huumlkuumlmetin bu eylemine

karşı izlenecek youmlntemi iccedilin lsquoTuumlm Parti Devlet Dil Eylem Komitesirsquo Avami Muumlsluumlman Ligi ofisinde

bir acil durum toplantısı yapmıştır Grevle ilgili stratejiye karar vermek iccedilin bir araya gelen liderler

yaklaşan genel seccedilimler ve trajik şiddetli sonuccedilları goumlz oumlnuumlnde bulundurularak 144 maddesinin ihlali

konusunda boumlluumlnmuumlşler Toplantıda bazı liderler bir sonraki guumln grevi durdurması oumlnermişler

Bununla birlikte bu toplantıda Avami Muumlsluumlman Ligi genel sekreteri Shamsul Huqrsquoun konuyu

oumlğrenci liderleriyle goumlruumlşmek ve onları 144 maddeyi ihlalinden alıkoymaya ikna etmek iccedilin Dakka

Uumlniversitesirsquone gitmesine karar verilmiştir Ancak Uumlniversite oumlğrencileri ve oumlğrenci liderleri grevi

durdurma teklifini şiddetle karşı ccedilıkmıştır Binlerce oumlğrenci 21 Şubat 1952rsquode Dakka Uumlniversitesi

Kampuumlsuumlrsquonde toplandı ve protestoyu başlatmıştı Genel halkın desteğiyle Uumlniversite oumlğrencilerin bu

protestoyu durdurmak iccedilin polis ateş accediltı ve sonuccedilta birccedilok oumlğrenci oumllduuml ve ccediloğu yaralandı 23

Şubatrsquota oumlğrencilerin oumllduumlruumllduumlğuuml yerde bir anıt yapıldı Daha sonra 1956 yılında Pakistan huumlkuumlmeti

hem Bengalce hem de Urducayı Pakistan Devlet dilleri olarak kabul etmiştir (Jabeen vd 2010)

Devlet dil hareketine bakıldığında Avami Muumlsluumlman Ligi ve bu partinin oumlğrenci grubu ccedilok oumlnemli

rol oynamıştır Daha sonraki siyasi eylemlere de guumlccedilluuml adımlar atmıştır

22

122 1954 Seccediliminde lsquoBirleşik Cephesirsquo ve Avami Ligi

Muumlsluumlman Ligirsquonin liderliğinde Pakistan kurulmuş olsa da yeni kurulan uumllkesinde iktidar bir

parti olarak Muumlsluumlman Ligi roluumlnuuml işlevlerini ve politikalarını asla duumlşuumlnmemiş ve kendisine

hazırlayamamıştır Parti iccedilindeki duumlzeni de koruyamayan Muumlsluumlman Ligi politikalarına karşı ccedilıkan

ve eleştirenleri susturmaya ccedilalışmıştır Dolaysıyla bazı yetenekli ve etkili liderleri destekccedilileriyle

birlikte kaybetmiştir Suhrawardy Muumlsluumlman Ligirsquonin gerccedilek siyasi adayları barındıramadığını

duumlşuumlnen usta ve popuumller liderlerden biriydi Bu daha sonra popuumller bir muhalefet partisi olan Tuumlm

Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirsquonin kurulmasına yol accedilmıştır Muumlsluumlman Ligi youmlnetimi tarafından

hayal kırıklığına uğrayan Doğu Pakistanrsquoın oumlnde gelen isimlerinden Avami Ligirsquone katılmak

istemeyenler de kendi siyasi partilerini kurmuştur Boumlylece Doğu Pakistanrsquoda Muumlsluumlman Ligirsquone

karşı başta Avami Ligi olmak uumlzere farklı partiler boumllge siyasetinde yetkili olmaya başarmıştır 1949-

1952 yılları arasında Avami Muumlsluumlman Ligi Doğu Pakistanrsquoda geniş bir organizasyon tabanı

geliştirmiştir (Jahan 1973) 1948 ve 1952rsquodeki popuumller dil hareketinden de en fazla yararlanan

Avami Muumlsluumlman Ligi Doğu Pakistan Orta sınıfı- kırsal kesimde oumlğrenci oumlğretmenleri avukatlar

kuumlccediluumlk tuumlccarlar ve zengin koumlyluumller partinin sosyal temelini oluşturdular Orta sınıf arasında artan

hoşnutsuzluğu kendi lehine kullanarak bu parti başarılı olmuştur Ayrıca yaklaşan seccedilim hazırlıkları

sırasında Parti Doğu Pakistanrsquoın ccedilıkarlarının gerccedilek temsilcisi olarak ortaya ccedilıkmıştır 9 Temmuz

1953rsquote Mymensinghrsquode duumlzenlenen Birinci Ulusal Avami Muumlsluumlman Ligi Konseyinde Mevlacircna

Bhasani başkan ve genccedil lideri Şeyh Mujibur Rahman Genel Sekreter seccedililerek Muumlsluumlman Ligi Partisi

karşısında guumlccedilluuml bir rakip olarak ccedilıkmıştır Doğu Pakistan (Bengal) Avami Ligi tarafından 15 Kasım

1953rsquote kabul edilen 41 maddeli seccedilim manifesto bu iddianın gerccedileğini yansıtıyordu Manifesto

başka şeylerin yanı sıra soumlz verdiği oumlnemli konular ise (Rahman 1982)

1) Juumlt ve ccedilay enduumlstrisini millileştirmek

2) Zamindari sistemini tazminatsız olarak kaldırmak

3) Tuumlm guumlvenlik oumlnlemlerini yuumlruumlrluumlkten kaldırmak Gazeteler kişiler ve kurumlarla ilgili

kısıtlamaları kaldırmak

4) Doğu Bengalrsquoi tamamen oumlzerk bir birim haline getirmek

5) Doğu Bengalrsquoi ldquosavunmada kendi kendine yeterlirdquo kılmak iccedilin eyalete bir askeri kolej ve bir

muumlhimmat fabrikası kurmak

6) Bengalceyi Pakistanrsquoın devlet dillerinden biri yapmak

7) Yargının yuumlruumltmeden ayrılması 8) Seccedilim boumllgesine boşluğun gerccedilekleştiği tarihten itibaren uumlccedil ay iccedilerisinde seccedilim yapmak bir

Avami Ligi adayı uumlccedil seccedilimlerde arka arkaya yenilenir ise huumlkuumlmet istifa eder

Doğu Pakistanrsquoın oumlzerklik Bengalceyi devlet dillerinden biri kılmak ekonomik kalkınma

oumlnerileri ve seccedilim ile ilgili soumlzler Doğu Pakistan halkın guumlndemini tam anlamıyla ifade etmiştir

Oumlte yandan Doğu Pakistanrsquoın seccedilimlerinde yenilgiye uğrama korkusundan Muumlsluumlman Ligi

huumlkuumlmeti 1951 yılından 1953 yana Doğu Pakistan İl Meclisi iccedilin seccedilimleri ertelemeye ccedilalışmış ve

1953 yılının sonuna doğru Doğu Pakistan İl Meclisirsquonin seccedilimlerinin bir sonraki yılın başlarında

23

yapılacağını accedilıklamıştır Muhalefetteki buumltuumln siyasi partiler Muumlsluumlman Ligirsquone karşı bir araya gelme

ccedilalışmalarını başlatmıştır Bir Birleşik Cephe fikri 1952 yıllarında Jubo (Genccedil) Ligi Komuumlnistler ve

Ganatantri Dal tarafından başlatılmıştı Daha sonra Avami Ligirsquonin sol kanadı ve Krishak Sramik

Partisi tarafından de ele alındı Avami Muumlsluumlman Ligi lideri Suhrawardy ve Şeyh Mujibur Rahman

bile oumlğrenciler ve genccediller tarafından uumlzerlerine uygulanan buumlyuumlk baskı nedeniyle Birleşik Cephe

fikrini desteklemişti Avami Muumlsluumlman Ligi birleşik bir cephe kurma kararı ilk olarak 14 Kasım

1953rsquote Mymensinghrsquode duumlzenlenen tarihi konsey oturumunda onaylamıştır Cephe 4 Aralık

1953rsquote AK Fazlul Huq Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani ve Hussain Shaheed Suhrawardyrsquonin

girişimi ile kurulmuştur (Ahmed 2010 26ndash28 Jahan 1973 45) Koalisyonda Doğu Pakistanrsquoın en

buumlyuumlk partisi Avami Muumlsluumlman Ligi ile Krishak Praja Partisi Demokrat Parti ve Nizam-e-İslam

partisi yer almıştır Birleşik Cephesi Muumlsluumlman Ligi ve youmlnetimini eleştirerek 21 maddelik bir seccedilim

manifestosu uumlzerinde kampanya duumlzenlenmiştir ve Muumlsluumlman Birliğirsquone alternatif olarak kendini

sunmuştur 5 Ocak tarihli Birleşik Cephesirsquonin 21 maddesi aşağıdaki gibiydi (Rahman 1982 372-

373

Kurrsquoan ve Suumlnnetrsquoin temel prensiplerinin aksine hiccedilbir yasa oluşturulmayacak ve vatandaşların

hayatı eşitlik ve İslamın kardeşliği temelinde duumlzenlenecek

1 Bengalceyi Pakistanrsquoın Devlet Dillerinden biri olarak tanımak

2 Zamindari ve tuumlm toprak vergi alıcıların tazminatsız olarak kaldırılması ve toprağa ilgi

goumlstermesi ve fazla arazilerin ccediliftccedililer arasında dağıtılması toprak vergisi adil bir seviyeye

duumlşuumlrmek ve vergi gerccedilekleştirme sertifika sistemini kaldırmak

3 Juumlt ticaretini millileştirmek ve Doğu Bengal huumlkuumlmetinin doğrudan kontroluuml altına almak

uumlreticilere juumltinin makul fiyatını guumlvence altına almak juumlt skandallarını araştırarak cezalandırmak 4 Tarımda kooperatif ccediliftccedililiğinin tanıtılması ve devlet desteği ile yazlık enduumlstrilerin

geliştirilmesi

5 Doğu Bengalin tuz tedarikinde kendi kendine yeterli hale gelmesi iccedilin tuz enduumlstrisini (hem

kuumlccediluumlk hem de buumlyuumlk oumllccedilekli) başlatmak tuz skandallarını araştırarak cezalandırmak

6 Esnaf ve teknisyen sınıfına ait tuumlm fakir muumlltecileri derhal rehabilite etmek

7 Uumllkeyi sel ve accedillıktan korumak iccedilin kanalları kazmak ve sulama sistemini iyileştirmek

8 Yetiştirme ve sanayileşme youmlntemini ccedilağdaşlaştırarak uumllkeyi kendi kendine yeterli kılmak ve

ILO Soumlzleşmesine goumlre işccedili haklarını sağlamak

9 Uumllke genelinde uumlcretsiz ve zorunlu ilkoumlğretimi tanıtmak ve oumlğretmenlere uumlcret ve harccedillık

oumldenmesini sağlamak

10 Tuumlm eğitim sistemini yeniden yapılandırmak ana dili eğitim dil olarak tanıtmak devlet ve

oumlzel okullar arasındaki ayrımcılığı ortadan kaldırmak ve tuumlm okulları devlet destekli kurumlara doumlnuumlştuumlrmek

11 Dakka ve Rajshahi Uumlniversitenin tuumlm gerici yasaları kaldırmak ve oumlzerk kurumlar haline

getirmek eğitimin insanlar iccedilin daha ucuz ve kolay erişilebilir olmasını sağlamak

12 İdarenin maliyetini azaltmak yuumlksek ve duumlşuumlk uumlcretli devlet memurlarının uumlcret oumllccedileğini

rasyonelleştirmek Bakanların aylık maaşı 1000 takaya sınırlandırmak

13 Yolsuzluğu kayıtsızlığı ve ruumlşveti ortadan kaldırmak iccedilin adımlar atmak ve bu amaccedil

doğrultusunda tuumlm devlet memurlarının ve 1940rsquodan itibaren tuumlm devlet memurlarının ve iş

adamlarının muumllklerinin hesaplarını almak

14 Tuumlm Guumlvenlik ve Oumlnleyici Goumlzaltı Yasalarını yuumlruumlrluumlkten kaldırmak ve tutuklu bulunan tuumlm

mahkumları yargılanmaksızın serbest bırakmak devlet karşıtı faaliyetlerde bulunan kişilere accedilık

mahkemede yargılanmak basın ve toplantı haklarını korumak 15 Yargıyı yuumlruumltmeden ayırmak

16 Birleşik Cephesi başbakanının ikameti iccedilin daha az masraflı bir ev bulmak Burdwan Houseu

şimdi bir oumlğrenci yurduna doumlnuumlştuumlrmek daha sonra Bengalce dili ve edebiyatı araştırmaları iccedilin

bir enstituumlye doumlnuumlştuumlrmek

24

17 Dil Hareketi şehitlerinin anısına oumllduumlruumllduumlkleri yerde bir anıt yatırmak ve şehit ailelerine

tazminat oumldemek

18 21 Şubatrsquoı ldquoŞeheed Guumlnuumlrdquo ve resmi tatil olarak ilan etmek

19 lsquoLahor Teklifirsquo Doğu Bengalrsquoin (Doğu Pakistan) tam oumlzerkliğini oumlnerdi merkezi huumlkuumlmet

altında savunma dış ilişkiler ve para birimi bıraktı Savunma konusunda Batı Pakistanrsquodaki

ordunun karargahını ve Doğu Bengalrsquodeki (Doğu Pakistan) deniz karargacirchlarının kurulması ve

Doğu Bengalrsquode (Doğu Pakistan) muumlhimmat fabrikalarının kurulması ve Ansar kuvvetinin

silahlarla donatılmış tam bir milis kuvvete doumlnuumlştuumlruumllmesi iccedilin duumlzenlemeler yapılacaktır

20 Birleşik Cephesi kabinesi hiccedilbir şekilde Yasama Meclisinin goumlrev suumlresini uzatmayacaktır

Seccedilim Komisyonun serbest ve adil seccedilimleri kolaylaştırmak iccedilin genel seccedilimlerden altı ay oumlnce istifa edecektir

21 Yasamadaki tuumlm boş pozisyonlar boş olduktan uumlccedil ay iccedilerisinde seccedilimlerle doldurulacak ve

Cephenin adayları art arda uumlccedil seccedilimlerde mağlup olursa kabine goumlrevinden istifa edecektir

Doğu Pakistanrsquoda ilk yapılacak olan bu seccedilim oumlncesinde Bengal siyasetccedililerin bir araya gelerek

kurduğu lsquoBirleşik Cephesirsquo ve ortaya koyduğu seccedilim manifestosu Pakistan siyasetini yeni bir hız

kazandırmıştır Pakistan Muumlsluumlman Ligirsquone karşı yeni bir siyasi modeli ortaya koyan lsquoBirleşik

Cephesirsquo ve oumlzellikle lsquoDoğu Pakistan Avami Ligirsquo daha sonra Doğu Pakistanrsquoda birinci partisi

olmuştur 8 Mart 1954 tarihinde yapılan Doğu Pakistanrsquodaki genel seccediliminde Muumlsluumlmanlar iccedilin

ayrılan toplam 237 sandalyenin 223rsquouumlnde Birleşik Cephesi adayları kazanmıştır Cephenin en buumlyuumlk

partisi olan Doğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligi tek başına 143 milletvekili ccedilıkarmıştır (Ahmed

2010 26ndash28) Muumlsluumlman Ligi ise sadece 9 sandalye kazanmıştır Bu seccedilim sonucuna bakıldığında

Doğu Pakistan boumllesindeki halkın iktidardaki Pakistan Muumlsluumlman Ligirsquoni oy birliğiyle reddettiğini

ve boumllge liderlerinin popuumllaritesini ve kabuluumlnuuml ve Bengal milletin birliğini daha da derinleştiğini

goumlrmekteyiz Seccedilimin sonuccedilları Doğu Pakistanrsquoın siyasi ekonomik sosyal kuumlltuumlrel alanının Batı

Pakistanrsquodan tamamen ayrı olduğunu kanıtlamıştır Ayrıca 143 millet vekili ccedilıkaran Doğu Pakistan

Avami Ligi ve liderleri gelecek Pakistan ve oumlzellikle Doğu Pakistan siyasetinin en oumlnemli parccedilası

olacağını anlaşılmıştır Bu seccedilim sonucunda ulusal politikada yeni eğilimler ortaya ccedilıkmıştır

Oumlzellikle İslam ve Pakistanrsquoın koruması adına Muumlsluumlman Ligirsquonin siyasetine Bengal boumllgesindeki

halkı hayır demiştir Birleşik Cephesi ortakları AK Fazlul Huq başkanlığındaki huumlkuumlmeti kurmuş ve

bakanların birccediloğu Avami Ligi almıştır Ancak Adamaji Juumlt şirketindeki ccedilatışma ve AK Fazlul

Huqrsquoun Kolkatarsquoda Doğu Pakistanrsquoın ayrımcılık soumlzleri iddiasıyla Birleşik Cephesi huumlkuumlmetinin 56

guumlnuumlnde 25 Mayıs tarihinde goumlrevden alınmıştır

Seccedilimin başarısı ve kabinenin goumlrevden alınmasıyla yeniden siyasi adımları atan Birleşik

Cephesirsquonin en buumlyuumlk partisi olan Avami Ligi 1955 yılında partinin adındaki lsquoMuumlsluumlmanrsquo kelimesini

ccedilıkararak lsquoAvami Ligirsquo adı belirledi ve sekuumller siyasetine oumln palana koyarak Hindu ve diğer din

mensubu vatandaşlarını da ulaşmaya hedeflemiştir Bu parti Ataur Rahman Khan başkanlığında iki

yıl (1956-1958) Doğu Pakistanrsquoda ve Suhrawardy başkanlığında koalisyon huumlkuumlmeti olarak

merkezde 12 Eyluumll 1956rsquoden 11 Ekim 1957rsquoe kadar iktidar partisi olmuştur Avami Ligi genel

sekreter olan ve daha sonra parti başkanı olan Şeyh Mujibur Rahman ise Ataur Rahman Khan

kabinesinde Sanayi Ticaret ve Ccedilalışma Bakanı olarak goumlrev yapmıştır

25

1957 yılında Avami Ligi dış politika konusunda partide boumlluumlnme ile sonuccedillanan ciddi bir

oumlrguumltsel krizle karşı karşıya kalmıştır Tuumlm Pakistan Avami Ligi başkanı olan Suhrawardy ve Doğu

Pakistan Avami Ligi başkanı olan Maulana Bhasani Pakistan dış politikası konusunda ikiye

ayrılmıştır Suhrawardy oumlzellikle Pakistanrsquoın Batı ve Amerika ile guumlccedilluuml bağları tercih ederken

Bhasani bağlantısız hareketine oumlnem vermiştir Boumlluumlnme partinin 1957 yılının 7-8 Şubat tarihlerinde

Tangail Kagmari Konferansında ortaya ccedilıkmıştır 18 Martrsquota Mevlacircna Bhasani Avami Liginden ve

başkanlığından istifa etmiş ve yeni bir parti kurmuştur (Ahmed 2010 48ndash49)

123 6 Maddeli lsquoOumlzerklik Hareketirsquo ve Avami Ligi

Kurucu başkanı Mevlacircna Bhasani ve parti liderlerin bir kısmının ayrılmasının ardından partinin

kritik doumlneminde partiye guumlccedillendirmek ve yeniden oumlrguumltlemek iccedilin genel sekreter olan Şeyh Mujibur

Rahman 21 Mayıs 1957 tarihinde bakanlık goumlrevinden istifa etmiştir Yeni başkanı olarak Mevlacircna

Abdur Rashid Tarkabagish goumlreve başlamıştır (Jahan 1973138) General Eyuumlb Hanrsquoın otokratik

rejimi sırasında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın liderliğindeki Avami Ligi Doğu Pakistanrsquoın oumlzerklik

kazanma muumlcadelesinde lider parti olarak ortaya ccedilıkmıştır Eyuumlb Hanrsquoın otokratik rejimine karşı

demokrasinin ve anayasal youmlnetimin restorasyonu iccedilin muumlcadele eden Ulusal Demokrat Cephesirsquonde

(NDF) Avami Ligi en oumlnemli siyasi parti olarak yer almıştır Tuumlm Pakistan Avami Ligi başkanı olan

Hussain Shaheed Suhrawardyrsquonin 1963 yılındaki oumlluumlmuuml Şeyh Mujibrsquoin Avami Ligirsquonin tek lideri

olmasını sağlamıştır 25 Ocak 1964 tarihinde Dakka şehrin Dhanmondirsquodeki kendi evinde

duumlzenlenen merkezi uumlyeler toplantısında Şeyh Mujib partiyi yeniden canlandırmaya karar vermiştir

Bu tarihten sonra Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı hem Eyuumlb Hanrsquoa karşı demokratik muumlcadelesinde hem de

Bengal boumllgesinin oumlzerklik hareketinde ve daha sonra Bangladeşrsquoin kuruluşunda baş roluumlnde yer

almıştır

1964 yılında Doğu Pakistanrsquoda patlak veren bir toplumsal isyanın ortaya ccedilıkması durumunda

Avami Ligi ortak bir uyum kurmaya ccedilalışmıştır Toplumsal uyumun savunuculuğunu yapan parti

Doğu Pakistan İsyanı Karşı Diren başlıklı resmi bir broşuumlr yayınlamıştır 2 Ocak 1965 tarihinde

yapılan cumhurbaşkanlığı seccedilimlerinde Avami Ligi diğer bazı partilerle birlikte Eyuumlb rejimini

devirmek iccedilin Kombine Muhalefet Partisi (COP) adında birleşik bir cephe kurmuştur

1965 yılında Hindistan ile Pakistan arasındaki savaşı Bengal boumllgesinin savunmasızlığı ve

ccedilaresizliğini accedilıkccedila ortaya koymuştur Pakistan merkezi huumlkuumlmeti tarafından goumlze ccedilarpan herhangi

bir askeri savunma ve guumlvenlik olmadığında accedilığa ccedilıkmıştır (Ahmed 201065ndash66) Bu durumda

savaş sonrası siyasi eğilimi tespit etmek amacıyla muhalefet partiler 6 Şubat 1966 tarihinde

Lahorersquoda bir ulusal kongre duumlzenlemişlerdir Program katılmak iccedilin 4 Şubatrsquota Şeyh Mujibur

Rahman Avami Ligirsquonin oumlnde gelen liderleriyle birlikte Lahorersquoa ulaştı ve Doğu Pakistan halkının

talepleri olarak konu komitesinin oumlnuumlne Altı maddelik bir talep bildirgesi sunmuştur (Ahmed 2010

26

71ndash77 Jahan 1973 167ndash77) Konferans guumlndemine oumlnerisini dahil etmek iccedilin talep edilen bildirgesi

komite tarafından reddedilmiştir Ertesi guumln Batı Pakistan gazeteleri Altı Maddeli Program hakkında

raporlar yayınladılar ve Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı ayrılıkccedilı olarak goumlstermişler Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın sunduğu Altı Maddeli Program Doğu Pakistanlıların iradesini yansıtmıştır Maddeler

aşağıdaki gibidir (Maniruzzaman 1980 24)

1 Anayasa Lahore Kararı doğrultusunda gerccedilek anlamda bir Pakistan Federasyonu ve doğrudan

evrensel yetişkin franchise temelinde seccedililen bir Yasama Meclisinin uumlstuumlnluumlğuumlyle parlamenter

huumlkuumlmet biccedilimini sağlamalıdır

2 Federal huumlkuumlmet sadece iki konuyla ilgilenmelidir Savunma ve Dış İlişkiler ve diğer tuumlm etkiler

federal devletlere verilmelidir

3 İki boumllge iccedilin iki ayrı ancak serbestccedile ccedilevrilebilir para birimleri tanıtılmalıdır veya eğer bu

muumlmkuumln değilse buumltuumln uumllke iccedilin bir para birimi olmalı ancak sermayenin Doğudan Batı

Pakistanrsquoa geccedilişini durdurmak iccedilin etkili anayasal huumlkuumlmler getirilmelidir Ayrıca ayrı bir Banka Rezervi oluşturulmalı ve Doğu Pakistan iccedilin ayrı bir maliye ve para politikası benimsenmelidir

4 Vergilendirme ve gelir tahsilatı federasyon birimlerine devredilecek ve federal merkez bu

konuda boumlyle bir yetkiye sahip olmayacaktır Federasyon harcamalarını karşılamak iccedilin eyalet

vergilerinde pay almaya hak kazanacak

5 İki boumllgenin doumlviz kazancı iccedilin iki ayrı hesap olmalıdır Federal huumlkuumlmetin doumlviz

gereksinimleri iki boumllge tarafından eşit veya sabit bir oranda karşılanmalıdır yerli uumlruumlnler iki

boumllge arasında serbestccedile hareket etmeli ve Anayasa iki boumllgeyi yabancı uumllkelerle ticari bağlantılar

kurma konusunda yetki vermelidir

6 Doğu Pakistanrsquoın ayrı bir milis veya paramiliter kuvvete sahip olması gerekir

Taleplerin gerccedilekleştirilmesi iccedilin Avami Ligi hareket planlaması yapmıştır ve bir hareket

oumlnerisi ile Altı maddelik Programı 21 Şubat 1966 tarihinde parti ccedilalışma komitesinin toplantısından

oybirliği ile kabul edilmiştir (Ahmed 2010 71ndash77) Daha sonra Şeyh Mujibur Rahman 6 maddelik

programını 18-19 Mart 1966rsquoda Dakka Eden Otelrsquode duumlzenlenen Avami Ligi konsey toplantısında

onaylatmıştır Konseyinde parti başkanı olarak Şeyh Mujibur Rahman ve genel sekreter olarak

Tajuddin Ahmed seccedililmiştir

Avami Ligirsquonin sunduğu 6 maddelik programı Doğu Pakistan nuumlfusunun genccedil kesimini anında

karıştırmıştır 6 maddelik programına halkın desteği Eyuumlb huumlkuumlmetinin tedirgin etmiş ve ldquoAyrılıkccedilırdquo

olarak nitelendiren bu hareketine bastırmak iccedilin huumlkuumlmet ldquosilah dilirdquo ile susturmakla tehdit etmiştir

6 maddeli oumlzerklik hareketine boumllgenin doumlrt bir yanına ulaştırmak iccedilin Şeyh Mujibur Rahman 3 aylık

bir toplu temas programı başlatmıştır (Jahan 1973 167ndash77) Bu suumlre zarfında Mujibur Rahman sekiz

kez tutuklandı ve sonunda 8 Mayıs 1966 yılında hapse atılmıştır 7 Haziranrsquoda Avami Ligirsquonin

ccedilağrısında 6 maddelik programı destekleyerek Şeyh Mujibrsquoin serbest bırakılması iccedilin Doğu

Pakistanrsquoda genel bir grev gerccedilekleştirilmiştir Polis Tejgoan Tongi ve Narayanganjrsquodaki grev

destekleyen kalabalığa ateş accedilarak 13 kişiyi oumllduumlrmuumlştuumlr Bunlarla birlikte polis uumllke genelinde siyasi

liderleri ve Avami Ligi uumlyelerini tutuklamıştır Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın tutuklandığı suumlrede Syed

Nazrul Islam parti başkanı ve Amena Begum genel sekreter olarak goumlrevlendirilmiştir

27

Oumlte yandan bu hareketine durdurmak iccedilin Eyuumlb huumlkuumlmeti 1968rsquode hapishanede olan Şeyh

Mujibur Rahman ve 34 diğer Bengal sivil askeri liderine karşı lsquoAgartala komplo davasırsquo olarak

bilinen ancak resmi olarak lsquoDevlet ile Şeyh Mujibur Rahman ve Diğerlerirsquo adına bir komplo vakası

kurmuştur (Ahmed 2010 81ndash85) Sanıklar Pakistan devletine karşı ihanet ve komplo kurmakla

succedillanmıştır Ancak devlet tarafından alınan bu oumlnlem farklı bir sonuccedil getirmiştir 1969 yılında halk

sokağa doumlkuumllmuumlş ve Eyuumlb Hanrsquoın iktidardan ccedilekilmesine sebep olmuştur 6 maddeli hareketiyle

Avami Ligi Bengaller iccedilin milliyetccedili bir platforma doumlnuumlşmuumlştuumlr (Ahmed 2010 108ndash30)

Eyuumlb Hanrsquoın iktidardan ccedilekilmesi ve uumllke ccedilapında kitlesel hareketinin ardından aralık 1970rsquode

uumllkenin ilk genel seccedilimi Yahya Khan başkanlığındaki yeni askeri rejim altında yapılmıştır (Jahan

1973 188) Avami Ligi partisi ise Altı maddeli programı hareketi ccedilerccedilevesindeki halk desteğine

inanarak seccedilimi bir sanal referandum olarak goumlrmuumlş tam coşkuyla sandık başına gitmiştir Avami

Ligi Doğu Pakistanrsquodaki merkezi yasama meclisinde tahsis edilen 162 sandalyesinden 160rsquoını

7257 oyla kazanmıştır Aynı şekilde Doğu Pakistandaki İl Meclisi seccedilimlerinde 300 sandalyenin

288rsquoini 89 oyla kazanmıştır Ayrıca Ulusal Meclisrsquoteki 7 kadın sandalyeyi ve İl Meclisirsquondeki 10

kadın sandalyesini kazanmıştır (Ahmed 2010 164ndash67 Jahan 1973 190) Boumlylece Avami Ligi 313

sandalyenin 167rsquosini kazanarak Pakistan Ulusal Meclisirsquonde tek ccediloğunluk partisi olarak iktidar

kurma hakkini kazanmıştır Ancak Butto ve diğer parti liderleri iktidar paylaşımı iccedilin talepte

bulunmuştur Avami Ligirsquoni huumlkuumlmet kurmaya davet etmek yerine Yahya Han seccedilim kararını

erteleme ve geciktirme yolunu seccedilmiştir Yahya Han 1 Martta Ulusal Millet Meclisi oturumunu

erteleme kararını accedilıklamıştır (Ahmed 2010 180ndash81 Jahan 1973 194) Erteleme kararı Doğu

Pakistanrsquoda isyancı goumlsterilere yol accedilmıştır Avami Ligi başkanı Şeyh Mujibur Rahman 2 Mart 1971

tarihi itibaren Doğu Pakistanrsquoda huumlkuumlmetine karşı ldquohuumlkuumlmetle iş birliğini reddetmerdquo hareket

ccedilağrısında bulunmuştur

Yahya huumlkuumlmeti Mujibur Rahmanrsquoı bir yuvarlak masa konferansına ccedilağırmıştır Rejim

muumlzakere koşulları sunarken Dakka ve diğer şehirlerde ordu ile halk arasında şiddetli ccedilatışmalar

meydana gelmeye devam etmiştir (Ahmed 2010 184ndash85) Oumlte yandan devam eden ldquohuumlkuumlmetle iş

birliğini reddetmerdquo hareketiyle Doğu Pakistan tamamen Mujibrsquoin kontroluumlne geccedilmiştir 7 Martrsquota ise

Dakka Race Course Maidanrsquoda tarihi konuşmasını yapmış ve Bengali milletine Pakistan egemen

sınıflarına karşı silahlı direniş hareketi ccedilağrısında bulunmuştur (Ahmed 2010 186ndash88) Ayrıca

Doğu Pakistan halkına tarihe geccedilen ldquobu seferki muumlcadele kurtuluşumuz iccedilin muumlcadeledir bu seferki

muumlcadele bağımsızlık muumlcadelesidirrdquo ccedilağırısında bulunmuştur (Jahan 1973 194ndash95) 25 Mart 1971

tarihinin korkunccedil gecede Pakistan ordusu tarafından Doğu Pakistanrsquodaki silahsız Bengallere yapılan

saldırı Pakistanrsquoın kaderini muumlhuumlrlemiştir Aynı gece Şeyh Mujibur Rahman tutuklanmıştır (Ahmed

2010 203ndash4 Jahan 1973 196ndash98) 26 Martrsquota Avami Ligi lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın adıyla

Bangladeşrsquoin bağımsızlığı resmen ilan edilmiştir Boumlylece Pakistan ordusuna karşı Bengal asıllı

asker polis ve sivillerin direnişi başlamıştır

28

Avami Ligi Genel Sekreteri Tajuddin Ahmed ve bazı uumlst duumlzey liderler Hindistanrsquoa sığınarak

bağımsızlık savaşını siyasi ve diplomatik ccedilalışmaları organize etmiştir Hindistan yetkililer de onlara

guumlvenlik barınak siyasi ve teknik destekleri sağlamıştır Avami Ligi liderlerinin ilk goumlrevi Hindistan

huumlkuumlmetinden destek almak olmuştur Tajuddin Ahmed 3 Nisanrsquoda Hindistan Başbakanı Indira

Gandhi ile resmi goumlruumlşme gerccedilekleştirmiştir (Ahmed 2010 216ndash17) Bu goumlruumlşme Dakkarsquoda Pakistan

ordusunun baskısından sadece bir hafta sonra gerccedilekleşmiştir Tajuddin Ahmed Bangladeşrsquote

başlamış olan oumlzguumlrluumlk hareketinden Indira Gandhi ve yardımcılarına bahsetmiştir ve Bangladeş

halkının bağımsızlık sağlanana kadar muumlcadelelerine devam etmeye kararlı olduğunu soumlylemiştir

Tajuddin Ahmed ayrıca Hindistan huumlkuumlmetinden tuumlmuumlyle destek istemiştir (Ahmed 2010 216ndash17

Maksud 2018) 10 Nisan 1971 tarihinde Avami Ligirsquonin seccedililmiş temsilcileri tarafından suumlrguumlndeki

huumlkuumlmet (mujibnagar huumlkuumlmeti) kurulmuştur Başkanı olarak Bangabandhu1 Şeyh Mujibur Rahman

Başkan Yardımcısı olarak Syed Nazrul Islam ve (Bangabandhursquonun yokluğunda başkan olarak goumlrev

yapmak uumlzere) Başbakan olarak Tajuddin Ahmed seccedililmiştir (Ahmed 2010 217) Bu huumlkuumlmeti

Hindistanrsquodan kurtuluş savaşını youmlnetmiştir

Bağımsız Bangladeş ve Şeyh Mujibur Rahman Doumlneminde Avami Ligi

Kurtuluş savaşı sonrası Bangladeşrsquote 1972rsquoden 2018rsquoe kadar olan suumlre boyunca Avami Ligi

doumlrt defa huumlkuumlmet kurmuştur İlk olarak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman 1972-1975 yılları

arasında ve daha sonra kızı Şeyh Hasina 1996-2001 2009-2013 2014-2018 yıllar arasında iktidar

partisi olarak uumllkeyi youmlnetmiştir 2019 yılında yapılan seccedilimde de yine bu parti kazanarak art arda 3

defa huumlkuumlmet kurmuştur

Birinci Avami Ligi huumlkuumlmeti savaşın perişan olduğu ve yeni kurulduğu bir uumllkeyi yeniden

yapılanmasının zorluklarıyla yuumlzleşmek ve her şeyi sıfırdan başlatmak zorunda kalmıştır

Bangabandhursquonun liderliğindeki Avami huumlkuumlmetinin en oumlnemli başarıları arasında parlamenter

sisteminin başlatılması bağımsız Bangladeş iccedilin on aylık bir suumlre iccedilinde laik demokratik ve ilerici

bir Anayasa (1972) ortaya koyması Kurtuluş savaşına yardım eden Hint askerlerinin hızlı geri

1 lsquoBangabandhursquo Bengalrsquoin arkadaşı 1969 yılının 23 Şubat tarihinde lsquoTuumlm Partiler Oumlğrenci Eylem

Komitesirsquo adına başkanı Tofael Ahmed Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa lsquoBangabandhursquo unvanını vermiştir 1966

yılının şubat ayında Avami Ligi genel sekreteri olan Şeyh Mujibur Rahman Doğu Paskistanrsquoın (Bengal)

oumlzerkliği iccedilin lsquo6 Maddeli Programırsquo sunmuştur İlerleyen suumlreccedilte Doğu Pakistanrsquoda Eyuumlp Han huumlkuumlmetine karşı

protestolar başladığında Şeyh Mujibur Rahman tutuklanır ve hapishaneye atılmıştır Eyuumlb huumlkuumlmeti 1968rsquode

hapishanede olan Şeyh Mujibur Rahman ve 34 diğer Bengal sivil askeri liderine karşı lsquoAgartala komplo davasırsquo

accedilmıştır 1969 yılının 4 Ocakrsquota oumlğrenci liderleri tarafından başlatılan protestolar daha sonra halkın katılımıyla

kitlesel bir ayaklanmaya doumlnuumlşmuumlştuumlr Eyuumlp rejimi davayı geri ccedilekerek Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa 22 Şubat

1969rsquoda koşulsuz olarak serbest bırakmıştır Serbest Bırakılmasının ertesi guumlnuuml Tuumlm Partiler Oumlğrenci Eylem Komitesi Şeyh Mujibur Rahman iccedilin bir toplu resepsiyon duumlzenlemiş ve Komitesi adına başkanı Tofael

Ahmed Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa lsquoBangabandhursquo unvanını vermiştir

29

doumlnuumlşuuml yeni kurulan uumllkeyi duumlnyadaki 140 devlet tarafından tanınması Hindistanrsquoda sığınan 10

milyon muumlltecinin ve savaş sırasında Pakistan ordusu tarafından ihlal edilen yaklaşık 300 bin kadının

rehabilitasyonu mart 1973rsquote 7317 oyla 300 sandalyenin 293rsquouumlnuuml Avami Ligirsquone kazandıran

parlamento seccedilimi ilk sırada yer almaktadır (Khanam 2008) Ayrıca şehit ailelerine maddi yardım

verilmesi yaralı gazilere yurtdışında tedavi iccedilin goumlnderilmesi ordunun yeniden duumlzenlenmesi

ccedilağdaş ve laik bir eğitim politikasını ccedilerccedilevelemek iccedilin Kudrat-e-Khuda Eğitim Komisyonunun

atanması Bangladeş iccedilin 44000 cusec su sağlayan Ganj-Su Paylaşma Anlaşmasırsquonın (Samad 2016)

imzalanması da Avami Ligi huumlkuumlmetinin başarılarda yer almaktadır Ancak Avami Ligi huumlkuumlmeti

doumlneminde 1974rsquouumln accedillığı yaygın yolsuzluk ve yasa ve duumlzen durumunun kontrol altında ccedilıkması

sonucunda 1974 yılında bir acil durum ilan etmesi partinin başarısızlığa neden olmuştur Pakistan

doumlneminde demokrasi ve halkın siyası oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin muumlcadele eden ve Pakistan ile olan savaşında

oumlnderlik yapan parti bağımsızlığının doumlrduumlncuuml yıl geccedilmeden tek partili bir sisteme geccedilmiştir 1975

yılının ocak ayında Anayasarsquonın doumlrduumlncuuml değişikliği parlamenter demokrasinin başkanlık

huumlkuumlmetine geccedilmiş ve Bangladeş Krishak Sramik Avami Ligi (BAKSAL) adlı bir parti kurarak diğer

partileri yasaklamıştır (Jahan 2014 4ndash5) Ayrıca devlete ait gazete dışındaki gazeteleri kapatıldı ve

sivil hakları engelleyen katı yasalar uygulanmaya başlatılmıştır

Bu olumsuz olaylardan yararlanan bazı hoşnutsuz subayları 15 Ağustos 1975 tarihinde bir

darbe yaparak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı ve Dakkarsquoda yaşayan tuumlm aile uumlyelerini

oumllduumlrmuumlştuumlr (Maniruzzaman 2009 169-180) Bu olaydan kısa suumlre sonra 3 Kasım 1975 tarihinde

Dakka merkez hapishanesinde uumlst duumlzey Avami Ligi liderlerinden Syed Nazrul İslam Tajuddin

Ahmed Kaptan M Mansur Ali ve AHM Qamaruzzaman da oumllduumlruumllmuumlştuumlr (BBC 2019a)

Şekil 2 Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman

Kaynak BAL 2019b

30

Daha sosnra General Ziaur Rahmanrsquoın huumlkuumlmeti tarafından ilan edilen siyasi parti duumlzenlemesi

uyarınca parti yeniden yuumlruumlrluumlğe girmiştir Yeniden ccedilalışmalara başlatılan Avami Ligi seccedilimleri

partiyi bir yandan bir arada tutmak ve diğer yandan siyasi rakiplerle muumlcadele iccedilin bir fırsat olarak

değerlendirmiştir İktidar rejimlerinin Avami Ligirsquone yarattığı olumsuz koşullara rağmen rejimleri

tarafından yapılan buumltuumln cumhurbaşkanlığı ve parlamento seccedilimlerine bazen kendi başlarına ve

bazen de ittifaklar kurarak katılmıştır

Şeyh Hasina ve Avami Ligi

1981 yılında Şeyh Hasina Bangladeş Avami Ligirsquonin başkanlığına seccedililmiştir Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın kızı olduğu iccedilin parti uumlyeleri Şeyh Hasinarsquoyı partinin semboluuml olarak kabul etmiştir

Dolaysıyla ccedilok az suumlre iccedilinde Hasina parti uumlyeleri bir araya getirerek partiyi guumlccedillendirmeye

başarmıştır

Şekil 3 Avami Ligi Başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Kaynak BAL 2019a

Tablo 1 Cumhurbaşkanı Olan Avami Ligi Liderleri

Yıllar İsim

1971-1972 Şeyh Mujibur Rahman

1972-1973 Abu Sayeed Chowdhury

1974-1975 Mohammad Mohammadullah

1975 Şeyh Mujibur Rahman

1975 Khondaker Mostaq Ahmad

1975-1977 Abu Sadat Mohammad Sayem

2009-2013 Zillur Rahman

2013rsquoten buguumlne Abdul Hamid

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

31

Tablo 2 Başbakanlık Goumlrevi Yapan Avami Ligi Liderleri

Yıllar İsim

1956-1957 Hussain Shaheed Suhrawardy (Pakistan Başbakanı)

1956-1958 Ataur Rahman Khan (Doğu Pakistan Başbakanı)

1971-1972 Tajuddin Ahmed

1972-1975 Şeyh Mujibur Rahman

1975 Muhammad Mansur Ali

1996-2001 2009rsquoden buguumlne Şeyh Hasina

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Askeri youmlnetime karşı uyumlu bir hareketinin ihtiyacının doğrultusunda 1983 yılında Avami

Ligi ve Bangladeş Milliyetccedili Partisi (BNP)rsquonin de yer aldığı 15 partili bir ittifak kurulmuştur

Ershadrsquoın askeri otokrasisine karşı muumlcadele etmek iccedilin kurulan ittifak ordunun kışlalara derhal

ccedilekilmesi ve ilk oumlnce parlamento (Jatiya Sangsad) seccedilimlerinin yapılması gibi 5 konulu bir eylem

programı ortaya koymuştur (Khanam 2008 Hasanuzzaman 1998) Ayrıca ittifak otokratik rejimine

karşı protestolar ve grevler duumlzenlemiştir Muhalefetlerin duumlzenlenen devamlı hareketinin sonucu

olarak Husein Muhammad Ershad 7 Mayıs 1986 tarihinde parlamento seccedilimi ilan etmiştir Avami

Ligi bu seccedilimini otokratik rejimine karşı bir fırsat olarak goumlrmuumlş ve 8-Parti İttifakı adına seccedilime

girmiştir Seccedilimlerde ittifak parlamentonun 300 sandalyesinden 97 sandalyeyi almış Avami Ligi

tek başına oyların 2615rsquoini alarak 76 sandalyeyi kazanmıştır Ancak huumlkuumlmetine karşı muhalefetin

aralıksız protestosu sonucunda Ershad 4 Aralık 1990 tarihinde istifasını ilan etmek zorunda

kalmıştır Ershadrsquoın ccedilekilmesiyle Bangladeş siyasetinde demokratik doumlnemi başlamıştır Yargıccedil

Şahabuddin Ahmed başkanlığındaki geccedilici huumlkuumlmeti altında 27 Şubat 1991 tarihinde yapılan

parlamento seccedilimlerinde Begum Khaleda Ziarsquonın BNP koalisyon 140 vekili ccedilıkararak ccediloğunluk

kazanmış ve huumlkuumlmeti kurmuştur (Hasanuzzaman 1998)

Avami Ligi ve muumlttefikleri ise 100 sandalye kazanmış Sadece Avami Ligi 88 sandalyeye

kazanmıştır Ancak huumlkuumlmet ile muhalefet arasındaki demokratik anlayış uzun suumlrmemiştir

Demokratik huumlkuumlmetinin kuruluşunun kısa suumlre sonra yapılan iki ara seccedilimleriyle huumlkuumlmet ve

muhalefetin yolları ayrılmıştır (Hasanuzzaman 2009 38-45) Her iki ara seccedilimde nispeten zayıf ve

popuumller olmayan iktidar partisi adaylarının zaferi ve seccedilimlerin organize şekli muhalefetin hiccedilbir

seccedilimin bir parti huumlkuumlmeti altında oumlzguumlr ve adil olmayacağına inanmasına yol accedilmıştır Boumlylece

seccedilimleri yapmak iccedilin bir tarafsız geccedilici huumlkuumlmeti kurma talebini kabul ettirmek iccedilin Avami Ligi

liderliğindeki muhalefet ittifak mart-Aralık 1994 yılında ilk oumlnce Jatiya Sangsadrsquoı boykot etmiş ve

daha sonra 28 Aralık 1994 tarihinde kitlesel istifa etmiştir Aynı zamanda uumllke genelinde uzun suumlreli

grev ve protestolar başlatmıştır

Yargıccedil Muhammed Habibur Rahman başkanlığındaki tarafsız geccedilici huumlkuumlmet tarafından 12

Haziran 1996 tarihinde yapılan yedinci Jatiya Sangsad seccedilimlerinde Avami Ligi koalisyon 146

sandalyeye kazanarak parlamentoda ccediloğunluk kazanmış ve Şeyh Hasinarsquonın Başbakanlığında

32

huumlkuumlmeti kurulmuştur Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmetinin 21 yıl sonra iktidara gelen Hasina

huumlkuumlmeti ccedileşitli alanlarda oumlnemli katkılarda bulunmuştur (Hasanuzzaman 1998 207-212) Bunların

arasında Sangsadrsquoın komiteleri aracılığıyla guumlccedillendirilmesi (bakanlar yerine millet vekillere başkan

olarak goumlrevlendirmek) Parlamentoda başbakanın Soru-Cevap oturumunun tanıtılması lsquoTazminat

Yasasırsquonın yuumlruumlrluumlkten kaldırarak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın katillerinin

yargılanmasının oumlnuumlnuuml accedilması Hindistan ile 30 yıllık su paylaşımı anlaşmasının imzalanması

Şhittagong Dağlık Boumllgesi barış anlaşması (Barman 2010 77-88) kadınların guumlccedillendirilmesine

youmlnelik Semt Belediyelerinde ve diğer yerel youmlnetim organlarına doğrudan seccedililebilmesi

yoksulluğun iyileştirilmesi ve okuma yazma bilmemenin ortadan kaldırılması iccedilin adımlar yaşlı

boşanmış kadın ve dullar iccedilin sosyal guumlvenlik oumlnlemleri gıda uumlretiminde kendi kendine yeterliliği

elde etmek iccedilin oumlnlemler ilk sırada yer almaktadır

1 Ekim 2001 tarihinde yapılan sekizinci Jatiya Sangsad seccedilimlerinde Avami Ligi kaybetmiştir

Avami Ligi sadece 62 sandalyeye kazanmıştır BNP-Jamaat 4 parti İttifakı ise 216 sandalye alarak

huumlkuumlmet kurmuştur BNP liderliğindeki 4 parti ittifakı doumlneminde de Avami Ligi farklı talepler iccedilin

parlamentoyu boykot etmiş ve sokaklarda protesto ve grevler yapmıştır (Hasanuzzaman 2009 49)

4 partili ittifakı huumlkuumlmetinin 5 yıllık suumlresi bittiğinde 2006 yapılacak olacak dokuzuncu Jatiya

Sangsad seccedilimi iccedilin kurulan tarafsız geccedilici huumlkuumlmetini Avami Ligi ve tarafları kabul etmeyerek

sokağa doumlkuumllmuumlş ve BNP-Jamaat ittifak partileriyle karşı karşıya gelmiştir Partiler arasındaki kanlı

ccedilatışmalar ordu-sivil buumlrokratlar tarafından kurulan geccedilici huumlkuumlmetinin iktidara gelmesiyle

sonuccedillanmıştır Bangladeş Bankası eski başkanı Dr Fakhruddin Ahmedrsquoi başkan yaparak yeni bir

geccedilici huumlkuumlmet kurulmasına rağmen General Moeen U Ahmed başkanlığındaki ordu siyasette yetki

sahibi olmuştur Her iki buumlyuumlk partinin liderleri de eve kapatılmıştır Geccedilici huumlkuumlmeti Begum

Khaleda Ziarsquoyı ve Şeyh Hasinarsquoyı ulusal siyasetten ccedilıkarmayı da ccedilalışmıştır lsquoEksi İkirsquo formuumlluuml

olarak bilinen bu plan gerccedilekleştirmek iccedilin iki lideri tutuklamış ve yolsuzluk succedillamasıyla

yargılamaları iccedilin oumlzel mahkeme kurulmuştur (Ahmed 2014) Ancak nihayetinde Sangsad seccedilimleri

29 Aralık 2008 tarihinde hem Şeyh Hasina hem de Beguumlm Khaleda Ziarsquonın katılımıyla

gerccedilekleştirilmiştir Avami Ligi liderliğindeki İttifak 300 sandalyeden 262rsquosini kazanmıştır Avami

Ligi oumlnderliğindeki huumlkuumlmet Şeyh Hasinarsquonın başbakanlığında 6 Ocak 2009 tarihinde kurulmuştur

Aralık 2008rsquode yapılan seccediliminde Avami Ligirsquonin zaferinde değişim bildirgesi olarak

adlandırdığı lsquoVizyon-2021rsquo olan ayrıntılı bir seccedilim manifestosunun oumlnemli etkisi vardır

Manifestodaki beş oumlncelikli alan halkın buumlyuumlk oranını ccedilok etkilemiştir Oumlzellikle fiyat artışını

azaltmak ve halkın alım guumlcuuml dahilinde tutmak iccedilin acil oumlnlemler ve bağımsız bir yolsuzlukla

muumlcadele komisyonunun kurulması ve guumlccedillendirilmesi dahil yolsuzlukla muumlcadele iccedilin ccedilok youmlnluuml

oumlnlemler gibi vaatler altı sınıftaki seccedilmenlerine ccedilok etkilermiştir

33

Arıca enerji konusunda kapsamlı ve uzun vadeli bir politikanın kabul edilmesi ve elektrik

uumlretiminin 2013 yılına kadar 7000 megawattrsquoa yuumlkseltilmesi yoksulluğun azaltılması ve eşitsizliğin

giderilmesi iccedilin temel strateji olarak tarım sektoumlruumlne ve kırsal hayata canlılık getirilmesi ve sosyal

guumlvenliğin aşırı yoksullara netleştirilmesi teroumlrizmi kontrol altına alarak iyi youmlnetişimin kurulması

1971 savaş succedillularının yargılanması yargının bağımsızlığının ve tarafsızlığının sağlanması seccedilim

sisteminin reformları yapılması insan hakları komisyonunun guumlccedillendirilmesi ve idareyi

siyasallaşmasından uzak tutulması gibi maddeler de manifestoda yer almıştır Manifesto aynı

zamanda hedeflere ulaşmak iccedilin belirli zaman ccedilizelgeleri belirlemiştir Mesela 2010 yılına kadar

ilkoumlğretim duumlzeyinde 100 oumlğrenci kaydı 2011 yılına kadar tuumlm nuumlfus iccedilin saf iccedilme suyu temini

2012rsquoye kadar gıdada yeterlilik 2013 yılına kadar her evde hijyenik sanitasyon 2013 yılına kadar

yıllık yuumlzde 8rsquolik GSYİH buumlyuumlme oranını elde etmek 2013 yılına kadar oumln lisans seviyesine kadar

uumlcretsiz oumlğrenim ve 2014 yılına kadar uumllkede tam okuryazarlık kazanma gibi belirli zaman ccedilizelgeleri

belirlemiştir

Tablo 3 Genel Seccedilimler ve Avami Ligi

Seccedilim Yılı Kazandığı Sandalye Parti Durumu Meclis

1954 143237 Birinci parti Doğu Pakistan İl Meclisi seccedilimi

1970 288300 Birinci parti Doğu Pakistan İl Meclisi seccedilimi

1970 160300 Birinci parti Pakistan Ulusal Meclisi seccedilimi

1973 293300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1979 39300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1986 76300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1988 Boykot Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1991 88300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1996 Şubat Boykot Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1996 Haziran 146300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2001 62300 İkinci pati Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2008 230300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2014 234300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2018 259300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

Kaynak Farklı kaynaklardan bilgi toplayarak araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

2009-2013 yıllarında Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından ccedilalışmalar arasında Mahkemenin nihai

kararı uyarınca Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın 5 katilinin yargılanmasının tamamlanması 1971 savaş

succedillularının yargılanma suumlrecinin başlatılması İslami militanların ve diğer militan grupların

durdurulması ulusal bir eğitim politikasının oluşturulması ve 1972 Anayasasını restore edilmesidir

Avami Ligi 2011 anayasayı değiştirerek tarafsız geccedilici huumlkuumlmeti sistemini ortadan kaldırmıştır Bu

karara karşı protesto yapan muhalefet partiler 2014 yılında yapılan parlamento seccedilimi boykot

etmişlerdir Buumlyuumlk muhalefet partilerinin katılımları olmayan seccedilim sonucu yurticcedilinde ve yurtdışında

yaygın olarak eleştirilmiştir (Hosen 2017) Ancak Avami Ligi 5 yıllık suumlrecini tamamlamıştır

34

Avami Ligi huumlkuumlmeti 2014 yılında tekrar iktidara geldikten sonra Bangladeşrsquoin kendi kaynaklarıyla

uumllkenin en buumlyuumlk projesi olan Padma Koumlpruumlsuuml projesini başlatmıştır

Elektrik ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin 2016 yılında Guumlccedil Sistemi Ana Planı adına uzun vadeli bir

plan yapılmıştır Plan 2020rsquode 23 GWrsquoe 2030rsquoda 40 GWrsquoe 2041rsquode 60 GWrsquoe uumlretim kapasitesini

hedeflemektedir Bu plan doğrultusunda Rooppur boumllgesinde nuumlkleer enerji santrali kurma kararı

almış ve ilk nuumlkleer guumlccedil reaktoumlruuml inşaatına kasım 2017 yılında ve ikinci reaktoumlruumlnuumln inşaatı temmuz

2018 yılında başlatılmıştır (WNA 2019) Ayrıca elektrik uumlretimi iccedilin Khulnarsquodaki Bagerhat

boumllgesinde bulunan Rampalrsquoda 1320 megawattrsquolık Rampal Enerji Santrali adlı koumlmuumlr yakıtlı bir

elektrik santral projesi başlatmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti Dakkarsquoda Metro hatları yapmak amacıyla

2013 yılında Dakka Toplu Taşıma Şirketi Limited (DMTCL) adlı bir devlet şirketi kurmuştur

Raylarını planlamak duumlzenlemek tasarlamak finanse etmek inşa etmek bakımını yapmak ve

işletmek amacıyla kurulan bu şirket 2014 yılı itibaren ccedilalışmaya başlamıştır 2016 yılında ise Dakka

Metro Hattı-6rsquonın ccedilalışmasını başlatmıştır

Bunun yanı sıra Avami Ligi huumlkuumlmeti Otobuumls Hızlı Transit (BRT) adlı metrobuumls ccedilalışmaları

da başlatmıştır Moheshkhali-Matarbari kalkınma projesi derin deniz limanı LNG terminal projesi

Şhittagong ve Cox Bazar ile Payra deniz limanı arasında raylı yol yapımı gibi buumlyuumlk kalkınma

projeler de Avami Ligi tarafından başlatıldığı projeleri arasında yer almaktadır (Raju 2018) 2009

yılında Avami Ligi iktidara geldiğinden beri Bangladeşrsquoin kişi başına duumlşen geliri uumlccedil kat artmış

Uumllkenin gayri safi yurticcedili hasıla (GSYİH) 2017 yılında 250 milyar dolar olarak gerccedilekleşmiş ve

728rsquolik bir buumlyuumlme oranı izlemiştir (Roy 2018) Ancak muhalefet partiler ve kişileri karşı Şeyh

Hasinarsquonın izlediği politikalar uumllke iccedilinde ve uumllke dışında Avami Ligirsquonin siyasi roluuml hakkında

sorular uumlretmiştir (Ganguly 2019) Oumlzellikle muhalefet liderler ve taraftarının polis tarafından

oumllduumlruumllduumlğuuml kimliksiz kişiler tarafından muhalefet parti uumlyelerine kaccedilırıldığı ve sayısızca

hapishanelere atıldığı iddialar hem muhalefet partileri tarafından hem de ulusal ve uluslararası insan

hakları oumlrguumltler tarafından suumlrekli guumlndeme getirilmektedir (Mahmud 2018) Ayrıca muhalefet

medyalarının kapatılması Avami Ligi liderler ve destekli iş adamları tarafından yeni gazete ve

televizyon kanalların accedilılması uumllke medyasını tek taraflı kılmıştır (Aljazeera 2018) Şeyh Hasinarsquonın

liderliğinde 2009-2018 doumlneminde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından yapılan ulusal ve yerel seccedilimler

hakkında da hile ve usulsuumlzluumlk iddialar yaygınlaşmıştır

Avami Ligi 1996-2001 iktidar kurmuş daha sonra 2009rsquode iktidara gelmiştir buguumlne kadar

Bangladeşrsquoin iktidarında bulunmaktadır Uumllkenin en eski partisi olan Avami Ligi iktidara geldiğinde

iletişim ulaşım enerji ve ekonomide buumlyuumlk kalkınma projeler yaptığını goumlruumllmektedir Ancak 1991

yılından bu yana 2 doumlnem muhalefet parti olarak ccedilalışmalarını gerccedilekleştiren Avami Ligirsquonin siyasi

taleplerini gerccedilekleştirmek iccedilin uzun suumlredir parlamentoyu boykot etme suumlresiz grevler siyasi

ccedilatışmalar vs ccedilok katı youmlntemlere başvurduğu bilinmektedir Oumlte yandan huumlkuumlmet partisi olarak

35

goumlrev yaptığı doumlnemlerinde muhalefet partileri karşı tutuklanma şiddet uygulama gibi sert

politikaları izlediğini seccedilimlerinde buumlyuumlk hileleri muhalefet adaylarına engeller oluşturduğunu da

goumlruumllmektedir

Avami Ligirsquonin Genel Tanımı

1949 yılının 23 Haziranrsquoda Bengalrsquoli siyasi liderleri tarafından kurula ldquoAvami Ligirdquo Pakistan

geneli iccedilin ldquoTuumlm Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo ve Doğu Pakistan iccedilin ldquoDoğu Pakistan Avami

Muumlsluumlman Ligirdquo olarak ismini belirlemiştir Daha sonra 1953 yılında ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesi

bırakmıştır Bağımsız Bangladeşrsquote ise ldquoBangladeş Avami Ligirdquo olarak bilinmektedir Pakistan

suumlrecinde oumlzerklik iccedilin siyasi ccedilalışmaları yuumlruumlten ldquoAvami Ligirdquo Bağımsız Bangladeşrsquoin ilk yıllarında

kendi ideolojilerine belirlemiş ve uumllke Anayasasını parti ideolojilerine goumlre ortaya koymuştur Avami

Ligi doumlrt temel ideolojiye dayanmaktadır (The Lawyers ve Jurists ty)

Şekil 4 Avami Ligirsquonin İdiolojileri

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

22-23 Temmuz 2016 tarihinde yayınlanan Avami Ligirsquonin parti anayasasında 4 maddelik amacı

ve 25 maddelik temel hedefler ve taahhuumltler belirlemiştir Avami Ligirsquonin belirlemiş olduğu amaccedilları

ise (Mahmud ve Islam 2016 97)

(a) Bangladeş Halk Cumhuriyetirsquonin bağımsızlığını buumltuumlnleştirmek uumllkenin egemenliğini ve

buumltuumlnluumlğuumlnuuml korumak

(b) Halk uumllkenin gerccedilek sahibidir Halkın anayasal haklarını yerine getirmek ve korumak

(c) Devletin buumltuumln vatandaşlarının siyasi ekonomik sosyal ve kuumlltuumlrel oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve refahını

sağlamak

(d) Kurtuluş Savaşı ruhuyla laik demokratik bir toplum ve devlet sistemi oluşturmak

Bengal

Milliyetccedililiği

Demokrasi

Laiklik tuumlm

dinlerin ve dini

dayalı olmayan

siyasetin

oumlzguumlrluumlğuuml

Sosyalizm

soumlmuumlruumlsuumlz toplum

ve sosyal adaletin

kurulması

36

Pakistan doumlneminin en buumlyuumlk muhalefet partisi ve Bangladeşrsquoin kuruluşunda liderlik yapan

Avami Ligi amaccedilları doğrultusunda belirlediği temel hedefler ve taahhuumltlerinde oumlnemli maddeler

aşağıdaki gibidir (Mahmud ve Islam 2016 97-99)

(a) Kurtuluş Savaşı değerlerinin yanı sıra bağımsızlık idealini ve ruhunu korumak

(b) İnsanlık onurunu ve insancıl değerleri tanımak

(c) Bangladeş halkının birliğini ve dayanışmasını sağlamak

(d) Parlamento demokrasisinin duumlzguumln bir şekilde buumlyuumlmesini ve kurumsallaşmasını doğru

şekilde artırmak ve halkın seccedilimine goumlre oy hakkı kullanma oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve guumlvenliğini sağlamak

(e) Kitle odaklı şeffaf ve hesap verebilir bir kamu youmlnetimi sistemi geliştirmek ve iyi youmlnetişimi

sağlamak

(f) Halkın tabanlara kadar tuumlm idari duumlzeylerde katılımını ve guumlccedillenmesini sağlamak iccedilin guumlccedilluuml

bir yerel youmlnetim sistemi kurmak

(g) Kamusal ve oumlzel her duumlzeyde demokratik değerlerin uygulanması (h) Din kast cinsiyet topluluk etnik ve benzeri şeylerden bağımsız olarak temel insan haklarını

sağlamak ve geccedilimini sağlamak

(i) Dini oumlzguumlrluumlğuuml sağlamak ve dini gruplar arasında tuumlm goumllgelerini yok etmek

(j) Kadına youmlnelik şiddeti durdurmak kadın haklarını ve haysiyetini korumak ve devlet ve sosyal

alanında imkanları sağlayarak onları guumlccedillendirmek

(k) Genccedil neslin gelişimini sağlamak iccedilin ccedilocuk haklarını korumak fiziksel ve zihinsel

gelişimlerini hızlandırmak

(l) Basın ve kitle iletişim araccedillarının oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve serbest bilgi akışını sağlamak

(m) Yiyecek giyecek barınak herkesin rahatccedila yaşamı dahil tuumlm temel ihtiyaccedilların sorunlarını

ccediloumlzmek ccedilalışma haklarını sağlamak ve yaşam standartlarını yuumlkseltmek

(n) Bangladeşin bağımsızlığını ve egemenliğini korumak ve kuumlresel barışa katkıda bulunmak iccedilin

modern ve guumlccedilluuml bir savunma sistemi kurmak (o) lsquoHerkesle arkadaşlık ve hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrsquo prensibi uumlzerinde uluslararası ilişkileri

kurmak

Şekil 5 Avami Ligirsquonin Seccedilim Semboluuml

Kaynak Newsnext 2016

Avami Ligi seccedilim semboluuml olarak ldquoteknerdquo kullanmaktadır ldquoTeknerdquo kırsal Bengalrsquoe bağlılığı

goumlstermektedir

37

Tablo 4 1949 Yılından Buguumlne Kadar Avami Ligirsquonin Başkanları

Yıllar İsim

1949rsquoden 1957 Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani

1957rsquoden 1964 Mevlacircna Abdur Rashid Tarkabagish (Başkan vekili)

1964rsquoten 1966 Mevlacircna Abdur Rashid Tarkabagish (Başkanı)

1966rsquodan 1974 Şeyh Mujibur Rahman

1974rsquoten 1975 Muhammad Qumaruzzaman

1977rsquodan 1978 Syeda Zohra Tajuddin

1978rsquoden 1981 Abdul Malek Ukil

1981rsquoden buguumlne Şeyh Hasina

Kaynak Prothomalo 2016a

Tablo 5 1949 Yılından Bu Yana Avami Ligirsquonin genel Sekreterleri

Yıllar İsim

1949rsquoden 1953 Shamsul Haque

1953rsquoten 1966 Şeyh Mujibur Rahman

1966rsquodan 1972 Tajuddin Ahmed

1972rsquoden 1976 Zillur Rahman

1978rsquoden 1981 Abdur Razzaq

1981rsquoden buguumlne

Abdur Razzaq Syeda Sajeda Chowdhury Zillur Rahman Abdul Jalil Sayed Ashraful Islam Obaidul Quader

Kaynak Prothomalo 2016a

Bangladeş Avami Ligirsquonin Dış Politika İlkeleri

Bangladeş Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri parti lideri ve Bangladeşrsquoin kurucusu Şeyh

Mujibur Rahman ortaya koymuştur Bangladeşrsquoin Bağımsızlığından sonra 1972 yılında mecliste

onaylanan anayasasında yer verilen dış politika ilkeler aslında Avami Ligirsquonin dış politikayı

yansıtmaktadır Şeyh Mujibur Rahmanrsquonın liderliğindeki Avami Ligirsquonın belirlediği ilkeler

Bangladeşrsquoin uluslararası alanında ve diğer uumllkeler ile ilişkilerinin kurulmasında oumlnemli yer almıştır

(Halim 2004 20-21)

Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri aşağıdaki başlıklar altında accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr

a İyi komşuluk ilişkileri Geccedilmişte soumlmuumlrge guumlccedillerin zuluumlm ve farklı savaşlarda maruz kalan

Hint Alı Kıtasındaki uumllkeler oumlzellikle Hindistan ve Ccedilin ile iyi komşuluk ilişkiler Bangladeş Avami

Ligirsquonin dış politikanın temel amaccedillarından biridir (Halim 2004 20-21

b Uluslararası iş birliğini teşvik etmek iccedilin istikrar ve barışı aramak Bangladeş uumllkeler arası

ve duumlnya ccedilerccedilevesinde istikrar ve barışa vurgulamaktadır Ccediluumlnkuuml istikrarlı bir durum iş birliğinin

yolunu accedilmaktadır ve her uumllkenin ccedilıkarlarını elde etmeye imkacircnları sağlamaktadır Bangladeş uumllkeler

38

ile İş birliği yoluyla ekonomik faydalarını sağlayarak yapısal ve ekonomik gelişmesinin devam

ettirilmesini istemektedir

c Yeni bir uluslararası ekonomik duumlzene destek (Choudhury 1992c 44ndash45) Gelişmekte olan

uumllkelerin ticari imkacircnlarını artıracak uluslararası ekonomik duumlzene Bangladeş desteklemektedir

Uumlrettiği malzemelerinin ihracatı iccedilin imkacircnları arayan Bangladeş uluslararası ekonomik politikasını

yakından ilgilenmektedir

Bu amaccedillarla birlikte Bangladeşrsquoin dış politikanın temelinde Bangladeşrsquoin kurucu lideri Şeyh

Mujibur Rahmanrsquoın ldquoherkese dostluk hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrdquo soumlzuumlnuuml de oumlnemli yer almaktadır

(Halim 2004 20)

Ayrıca Bangladeşrsquoin anayasasının 25 (1) ve (2) maddelerinde dış politikanın amaccedil ve ilkelerini

yer verilmiştir Bunlar ise

a Devlet uluslararası ilişkilerini ulusal egemenlik ve eşitlik diğer uumllkelerin iccedilişlerine

muumldahale etmeme uluslararası anlaşmazlıkların barışccedilıl yollarla ccediloumlzuumlmlenmesi ve uluslararası

hukuka saygı ilkeleri ve Birleşmiş Milletlerde ilan edilen ilkelere dayandırır

b Devlet Muumlsluumlman uumllkeler arasında İslami dayanışmaya dayalı kardeşlik ilişkilerini

pekiştirmek korumak ve guumlccedillendirmek iccedilin gayret goumlsterecektir

Yukarıda yer alan amaccedillar ve ilkeler doğrultusunda Bangladeş dış politikası bir kaccedil temel

ilkelerine dayanmaktadır

i Herkese dostluk hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değil (Choudhury 1992c 45) Kuumlccediluumlk toprak ve kalabalık

nuumlfusuna sahip olan Bangladeş dış yardımı ihtiyaccedil duymaktadır Ayrıca uluslararası ticaret ve iş

imkacircnlarından oumlnemli faydalar elde edinmek ve bunlarla birlikte askeri guumlcuuml bakımından duumlnya

askeri rekabetinde yer alamayacağı anlayan Bangladeş herkesle dostluk ilişkiler kurmasını

vurgulamaktadır

ii Diğer devletlerin egemenliğine toprak buumltuumlnluumlğuumlne ve politik bağımsızlığına saygı

goumlstermek Yaklaşık 190 yıldır soumlmuumlrge guumlccedillerin zuumlluumlm altında kalan 25 yıldır siyasi ekonomik ve

kamusal hakları iccedilin muumlcadele eden ve yaklaşık 9 aylık savaşından sonra bağımsızlığını kazanan

Bangladeş halkı kuruluşundan bu yana bir devletin egemenliğine toprak buumltuumlnluumlğuumlne ve politik

bağımsızlığına saygılıdır Ayrıca bu ilke BM tuumlzuumlğuumlnuumln 2 maddesinin (4) ile tamamen uyumludur

iii Devletin iccedil işlerine muumldahale etmemek Bir uumllkenin halkın iradesine saygı goumlsteren

Bangladeş hiccedilbir devletin iccedil işlerine muumldahale etmediği gibi başka bir devletin muumldahalesine de

desteklememektedir Bu ilke aynı zamanda BM tuumlzuumlğuumlnuumln 2 maddesinin (7) ile uyumludur (Halim

2004 20)

iv Barış politikası Soumlmuumlrge ve savaşa mağdur kalan Bangladeş kuruluş doumlneminden beri

duumlnya siyasetin barışccedilılığın savunmaktadır Uumllkeler arası ilişkiler ve iccedil meselelerde barış oumln plana

koymaktadır Bangladeş hem komşu uumllkeler ile hem de diğer uumllkeler ile barış iccedilinde yaşamaya inanan

Bangladeş Birleşmiş Milletin Barış Misyonunda ilk sırada yer almaktadır

39

v Eşitlik ve milli ccedilıkar Bangladeş uumllkelerin eşit olduğunu ve bu eşitliğin temelinde uumllkelerin

milli ccedilıkarlar iccedilin ccedilalışabilmesini savunmaktadır Bu ilkeye dayanarak Bangladeş Halk Cumhuriyeti

duumlnya uumllkeleriyle anlayışlı ilişkileri devam etmektedir (Huq 1993 62)

Avami Ligirsquonin Ulusal Konseyi tarafından kabul edilen ldquoBangladeş Awami Ligi Manifestosurdquo

Avami Ligirsquonin dış politika ilkelerini belirtmiştir (BAL 2018 76-77) Manifestosunda Avami Ligi

Şeyh Mujibur Rahmanrsquonin Bangladeş dış politikasının temeli olarak belirttiği lsquouumllkenin

bağımsızlığının egemenliğinin ve milli ccedilıkarının korunması tuumlm uumllkelerle dostluk kimseyle

duumlşmanlık değilrsquo ilkelerini devam edeceğini yeniden accedilıklamıştır Bununla birlikte uluslararası ve

boumllgesel meselelerdeki farklılıkları ccediloumlzerek Guumlney Asya uumllkeleri arasında boumllgesel işbirliğini

artırmak iccedilin her tuumlrluuml ccedilaba goumlsterileceğini ve uumllkeler arasında barışccedilıl konum korunurken karşılıklı

işbirliği temelinde boumllgenin sosyo-ekonomik kalkınması sağlanması iccedilin ccedilalışacağını vurgulamıştır

2009 yılından itibaren Bangladeşrsquoin iktidarda olan Avami Ligi parti dış politika ilkesi olarak

belirttiği hususlar arasında uluslararası ve boumllgesel teroumlrizme karşı etkin bir direniş goumlstereceği ileri

suumlrmuumlştuumlr Ayrıca Guumlney Asyarsquoda teroumlrizm ve militanlığa karşı iş birlik ccedilalışmalarını yuumlruumltmek iccedilin

bir ldquoGoumlrev Guumlcuumlrdquo kurulması ccedilalışmasının oumlnemsemiştir Avami Ligi uluslararası teroumlrist grupların

diğer uumllkelerin isyan gruplarının ve uluslararası silah ve uyuşturucu kaccedilakccedilılarının Bangladeş

topraklarında hiccedilbir yer verilmeyeceğini accedilık bir şekilde ifade etmiştir Kadın ve ccedilocuk ticaretinin

oumlnlenmesi iccedilin de ortak girişimlerinin guumlccedillendirilmesi konusunda kararlı duruşunu ortaya koymuştur

Avami Ligi Hindistan ile su paylaşımı konusunda ccediloumlzuumlm uumlretmek iccedilin Ganj Anlaşmasırsquona benzer su

paylaşım anlaşmaların yapılması iccedilin lsquoOrtak Nehirler Komisyonursquonu daha aktif hale getirecek ve

sınırda barışı sağlaması konusunda halihazırda atılan adımlarını gerccedilekleştirecek ccedilalışmalara

oumlzellikle vurgulamaktadır

Avami Ligi 2018 yılında kabul ettiği manifestosunda boumllgesel ve alt boumllgesel ekonomik iş

birliğini geliştirmek iccedilin oumlnemli adımlar atacağını belirtmiştir Oumlzellikle SAARC BIMSTEC ve D-

8 uumllkeleri ve diğer komşu uumllkeler ile Ticaret yatırım ve iletişimin genişlemesi ccedilalışmalar ile guumlccedil ve

enerji alanında iş birliği ve ortak girişimleri hedeflemiştir Ayrıca Hindistan Nepal Butan ve

Myanmar ile ccedilevre su ve orman kaynaklarının kalkınması konusunda uyumlu hareket ve turizm

alanında ortak girişimleri ve iş birliğini oumlnemsemektedir Doğal afetler ve iklim değişikliği ile ortaya

ccedilıkan afetleriyle başa ccedilıkmak iccedilin boumllgesel hazırlık farkındalık ve iş birliğinin artırması ve eğitim ve

oumlğretim alanında boumllgesel bir ağın kurulması konusunda oumlnemli ccedilalışmalarını amaccedillamıştır Boumllge

dışındaki uumllkeleriyle Bangladeşrsquoin ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi konusunda Avami Ligi oumlnemli

hedefler ortaya koymuştur Avami Ligi Bangladeşrsquoin Amerika Birleşik Devletleri Avrupa Birliği

Japonya ve Kanada dahil gelişmekte olan uumllkelerle ilişkileri guumlccedillendirilecek ve buumlyuumlk oumllccediluumlde

genişletmeye ccedilalışacaktır Rusya Ccedilin ve ASEAN uumllkeleriyle dostluk ilişkileri guumlccedillendirmeye ve

Avustralya ve Pasifik uumllkeleriyle daha yakın ilişkiler kurma girişimde bulunacaktır (BAL 2018 76-

40

77) Ayrıca Guumlney Amerika uumllkeleri ile verimli ilişkiler kurmak iccedilin adımlar atacağını de dış politika

ilkesi olarak belirtmiştir

Avami Ligi Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilişkilerini parti dış politikanın oumlnemli ilkesi olarak

belirtmiştir Avami Ligi Suudi Arabistan Mısır Filistin Birleşik Arap Emirlikleri Katar ve Kuveyt

başta olmak uumlzere Ortadoğu uumllkeleri ve Tuumlrkiye Malezya ve Endonezya başta olmak uumlzere

Muumlsluumlman uumllkelerle karşılıklı kardeşlik ilişkileri ile kalkınma ve iş birliği guumlccedillendireceğini

hedeflemektedir Ayrıca Muumlsluumlman Uumlmmetinin dayanışması ve İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT)

ccedilerccedilevesinde ekonomik faaliyetler ve iş birliği ccedilalışmalarının guumlccedillendirilmesi konusunda adımlar

atacağını vurgulamıştır Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri arasında duumlnya barışı oumlnemli yer

almaktadır Bu nedenle BM tarafından yuumlruumltuumllen barış koruma misyonlarına ve bağlı kuruluşlarına

Bangladeşrsquoin katılımını artırmasını hedeflemiştir Ayrıca İngiliz Milletler Topluluğu ve

Bağlantısızlar Hareketirsquone etkili kılmak iccedilin de girişimler yoğunlaştırılacağını belirtmektedir

Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunu Belirlemesinde Avami Ligirsquonin Roluuml

Bangladeş Avami Ligi 1971-1975 1996-2001 ve 2009-2018 doumlnemlerinde iktidarda olup

Bangladeşrsquoin ccediloğulculuk dış politikasını yol goumlstermektedir Avami Ligirsquonin 1971-1975 iktidar

doumlnemi hem parti olarak hem de uumllke olarak ccedilok kritik bir doumlnem olmuştur Pakistan ordusuna karşı

9 aylık savaşın kazanılmasıyla yeni bir uumllke olarak Duumlnya haritasında yer alan Bangladeş Muumlsluumlman

uumllkelerle ve ABD Ccedilin ve bazı Batılı uumllkeleriyle ilişki kurmasında zorluklar yaşamıştır Yeni

kurulmuş olan bir uumllkenin ekonomik ve altı yapısal kalkınması iccedilin dış yardım ve yatırımın ccedilok

ihtiyaccedil duyduğu bir doumlnemde Avami Ligi başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahman

Birleşmiş Milletler BM bağlı kurumlar NAM OIC gibi duumlnya ve boumllgesel kurumların uumlyesi

olmuştur Oumlzellikle muumlttefiki olan Hindistan ve SSCBrsquonin etkisinden ccedilıkarak Pakistanrsquoda

gerccedilekleşen OICrsquonin zirvesine katılıp başta Pakistan olmak uumlzere diğer Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişki

kurmak Avami Ligi lideri ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın buumlyuumlk bir cesaretin

oumlrneği olmuştur

Ayrıca savaşta Pakistanrsquoa desteklenen ABD ve Ccedilin ile ilişkilerin normalleşmesinde Avami

Ligi ccedilok oumlnemli adımlar atmıştır Avami Liginin bu doumlneminde Bangladeş uluslararası ortamda kendi

kimliğini ortaya koymuş ve ekonomik ccedilıkarları iccedilin oumlnemli ccedilalışmalara imza atmıştır Avami Ligirsquonin

1996-2001 iktidarı doumlneminde Bangladeş Boumllgesel ve Uluslararası iş birliğinde bazı oumlnemli adımlar

atmıştır Oumlzellikle SAGQ kuruluşunda Bangladeş oumlnemli rol oynamıştır SAARCrsquoin kurucusu lideri

Ziyaur Rahmanrsquoın partisi olan BNP SAGQ kuruluşun SAARCrsquoi imha etmek iccedilin yapılan bir komplo

olarak değerlendirmiş ve huumlkuumlmetine karşı protestolar yapmıştır Bu doumlnemde ayrıca Avami Ligi D-

8 kuruluşunda yer almıştır

41

Bağımsızlığının hemen ardından anayasasını belirleyen Bangladeş BMrsquonin barışccedilıl politikasını

dış politika ilkesi olarak belirlemiştir Uumllkelerle dostluk ve eşitlik ilişkileri savunan ve uumllkelerin

iccedilişlerine karışmasını doğru bulunmayan Bangladeş 1974 yılının 17 Eyluumll tarihinde BMrsquonin 136

uumlyesi olmuştur Bağımsızlığından yaklaşık uumlccedil yıl sonra BMrsquonin tam uumlyeliğini kazanan Bangladeş

diğer BM organlarının uumlyeliğini daha da oumlnce almıştır Bağımsızlığının bir yıl geccedilirmeden Bangladeş

1972 yılında Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml (WHO) Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

(UNCTAD) Uluslararası Para Fonu (IMF) Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)

Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) Uluslararası Ccedilalışma Oumlrguumltuuml (ILO) Birleşmiş Miletler Eğitim-

Bilim ve Kuumlltuumlr Oumlrguumltuuml (UNESCO) ve Birleşmiş Milletler Enduumlstriyel Kalkınma Oumlrguumltuuml

(UNIDO)rsquonuumln uumlyesi olmuştur 1973 yılında ise Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

(ESCAP) Gıda ve Tarım Oumlrguumltuuml (FAO) Guumlmruumlk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) ve

Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) gibi Birleşmiş Milletlerrsquoin kuruluşları ve programlarında

uumlye olmuştur 1993 yılında GATTrsquoın sona ermesinin ardından 1995 yılında kurulan Duumlnya Ticaret

Oumlrguumltuuml (WTO)rsquonun uumlyesi olmuştur

1974rsquoten bu yana Bangladeş BMrsquonin politik guumlvenlik ekonomik ve sosyal ccedilalışmalarında

oumlnemli ve aktif rol oynamaktadır ve duumlnya barışı iccedilin kendi ccedilabasını goumlstermektedir Uumlyeliğinin bir

yıl sonra 1975rsquote Genel Kurulda Başkan Yardımcısı seccedililmiştir 2013 (Bdnews24com 2013) yılında

Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) uumlyesi olarak seccedililmiş ve goumlrev yapmıştır BMrsquonin Guumlvenlik

Konseyirsquonde 2000-2001 yıllarında daimicirc olmayan uumlyesi olarak seccedililmiş ve uluslararası sorunların

barışccedilıl bir ccediloumlzuumlmuumlne oumlnemli katkıda bulunmuştur BM Guumlvenlik konseyinde 2000-2001 doumlneminde

uumlyesi seccedililen Bangladeş oumlnemli bir rol oynamıştır Bu doumlnemin guumlndemi olan Angola Bosna Hersek

Demokratik Kongo Cumhuriyeti (DRC) Irak Kosova Sierra Leone ve Doğu Timor konularda

barışccedilıl konumunu savunmuştur Bangladeş bu doumlneminde Sierra Leone ve Yaptırımların Roluumlne

İlişkin Ccedilalışma Komitesirsquone başkanlığını yapmıştır Bangladeş ayrıca 2000 yılının mart ayında ve

haziran 2001rsquode Guumlvenlik Konseyi başkanlığını da yapmıştır (Hossain 2014) İnsan Haklarını oumln

plana koyan Bangladeş BMrsquode insan hakları konusunda oumlnemi rol oynamıştır

Bangladeş halkı duumlnya uumllkelerinin barış iccedilinde yaşamasını oumlnemsemektedir Bu yuumlzden BM

uumlyeliğin ilk guumlnden beri silahsızlanma konusunda Bangladeş konumunu belirlediği gibi uumllkelerin bir

araya gelmesinin gerektiğini de oumlnemsemektedir BM Genel Konseyinde ilk Bangladeşli olarak

konuşma yaparken doumlnemin Bangladeş Başkanı Şeyh Mujibur Rahman da duumlnya ekonomik

sorunların ccediloumlzuumlmuumlne barış ortamının oumlnemini ve silahsızlanmanın gerektiğini ortaya koymuştur

Sonraki doumlnemlerde de Bangladeşli temsilciler aynı duruşunu goumlstermişlerdir (Huq 1993 299-302)

II Duumlnya Savaşırsquonın ardından ABD ve SSCB arasında duumlnya politikasında guumlccedil rekabeti

dolaysıyla ortaya ccedilıkan ccedilift kutuplu uluslararası sistem denilen Soğuk Savaş yeni bağımsızlığı

kazanan uumllkelerini ayrı bir ccedilatı altına getirmiştir Uumlccediluumlncuuml bir blok olarak ortaya ccedilıkan Bağlantısızlar

42

Hareketi bağımsızlıklarına yeni kavuşan devletlerin ekonomik kalkınmayı hedef almış uumllkelerin

guumlvenliğini sağlamış ve duumlnya barışı korumasında oumlnemli rol oynamıştır Bangladeş 1972 yılında ilk

anayasasında savaş yerine barış ve duumlnya siyasetinde barışı koruyarak uumllkelerin ekonomik ccedilıkarlarını

artırmasını yer vermiştir Kuruluşundan beri duumlnya barışını vurgulayan ve uluslararası alanda

tarafsızlığını savunan Bangladeş 1973 yılında Bağlantısızlar Hareketirsquonin uumlyesi olmuştur (Huq

1993 64) Ccedilatışmanın yerine ortak kazancını politika olarak belirleyen Bangladeş ilk doumlnemlerden

beri Bağlantısızlar Hareketi ccedilerccedilevesinde gelişmekte olan uumllkelerin ekonomik ve siyasi ccedilıkarları

konusunda aktif olarak kendi goumlruumlşlerini ortaya koymuştur ve Asya Amerika ve Afrika uumllkeleriyle

bir araya gelerek dinamik bir siyaseti izlemiştir (Ahamed 2004 49ndash50)

Buumlyuumlk uumllkelerin silahlanma yarışına karşı BM ve NAM uumlyesi gelişmekte olan uumllkeleriyle bir

araya gelip etkili rol oynamıştır Ayrıca BMrsquode Yeni Uluslararası Ekonomik Duumlzen (NIEO)

Ortadoğu krizi Guumlney Afrikarsquodan ırkccedilılığın ortadan kaldırılması gibi oumlnemli konularda etkili rol

oynayan NAM uumllkeler arasında Bangladeş de bulunmuştur (Huq 1993 64)

Pakistan ile savaş ve sonrasında bağımsızlığını kazanan Bangladeş ilk yıllarda Muumlsluumlman

uumllkeler ile diplomatik ilişkileri kurulmasında sorunlar yaşamıştır Ccediluumlnkuuml Muumlsluumlman uumllkeler

Pakistanrsquoa karşı Bangladeşrsquoin savaşını ve Pakistanrsquoın boumlluumlnmesini istememişlerdir Ayrıca

Hindistanrsquoın desteğiyle bağımsızlığını kazanan Bangladeşrsquoe karşı Pakistan Muumlsluumlman uumllkelere uzak

tutmayı başarmıştır Ancak Halkın 88rsquoi Muumlsluumlman olan ve Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilkesini

anayasasında yer veren Bangladeş kuruluşunun ardında Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişkileri kurmak

amacıyla farklı diplomatik ccedilalışmaları başlatmıştır Diplomatik ccedilalışmaları sonucunda 22 Şubat 1974

tarihinde Pakistan Bangladeşrsquoin bağımsızlığını tanımıştır Aynı guumln Muumlsluumlman uumllkeler arasında ektili

uumllkeleri olan Tuumlrkiye ve İran da Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımış Bu gelişmelerin hemen ardından

Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilişkilerini ilan etmesi iccedilin 23-24 Şubat Pakistanrsquoda gerccedilekleşen

ldquoİslam İş birliği Teşkilatırsquonın Zirvesine katılmıştır Zirve esnasında diğer Muumlsluumlman uumllkeler de

Bangladeşrsquoin bağımsızlığını resmi olarak tanıdığını accedilıklamıştır Boumlylece Bangladeş Pakistan ve

diğer Muumlsluumlman uumllkeler ile ilişkilerini başlatmıştır OICrsquonin uumlyeliği ccedilerccedilevesinde Bangladeş ccedilok

oumlnemli ccedilalışmalar imza atmıştır Bangladeş birkaccedil sefer OIC Genel Sekreter Yardımcılığı goumlrevini

yapmıştır (Rashid 2015b 172) Bangladeş ccedilok sayıda Muumlsluumlmanların bulunduğu uumllkeleri OICrsquonin

goumlzlemci statuumlsuuml verilmesini savunan uumllkesi olmuştur Bangladeş Dışişleri Bakanı AH Mahmud Ali

2018 yılının mayıs ayında OIC Dışişleri Bakanların toplantısında Hindistan gibi buumlyuumlk Muumlsluumlman

nuumlfusu olan uumllkelerin goumlzlemci olarak OICrsquoye katılımın oumlnemini dile getirmiştir Bu statuumlsuumlnuumln o

uumllkede yaşayan Muumlsluumlmanlara fayda sağlayacağını ve ccedilok sayıda Muumlsluumlman nuumlfus OICrsquoin iyi

ccedilalışmalarından etkileneceğini dile getirmiştir (Chaudhury 2018)

90rsquolı yıllarında Guumlney Asyarsquoda toplumsal ve ekonomik iş birliği ccedilalışmaları oumlnem kazanmış ve

uumllkeler buumlyuumlk ilgi goumlstermiştir 1996 yılında Bangladeş Butan Hindistan ve Nepal (BBIN) dışişleri

43

bakanları tarafından başlatılan ve 1997 yılında Maldivlerrsquodeki SAARC Zirvesirsquone onaylanan Guumlney

Asya Buumlyuumlme Doumlrtgeni (SAGQ) kurulmuştur SAGQ kurulmasında Bangladeşrsquoin aktif ccedilalışmaları

ccedilok oumlnemli rol oynamıştır Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad 1996 yılında Yeni

Delhirsquode yapılan SAARC Dışişleri Bakanların toplantısında SAGQrsquoin teklifini masaya taşımıştır Bu

teklifine Hindistan tarafından desteklenmesi ve Nepal ve Butanrsquoın olumlu karşılamasıyla SAGQ

kurulması ccedilalışmaları başlatılmıştır Kurumun konsept dosyası ve yaklaşım dosyası hazırlaması

goumlrevi Bangladeş ve Nepal buumlrokratlarına verilmiştir Hindistan ve Butan ise tema dosyasını ve ortak

iş birliği alanları belirlemiştir (Afroze 2002 203) Ccedilevre enerji enerji ticareti ve yatırım ulaşım ve

turizmi ccedilalışma alanları olarak belirleyen SAGQ Guumlney Asya alt boumllgesel iş birliği teşkilatında

Bangladeş Butan Nepal ile Hindistanrsquoın Kuzeydoğu boumllgesi ve Batı Bengal boumllgesi yer almıştır Bu

teşkilatı ana hedefleri olarak uumllkelerin buumlyuumlk politika doumlnuumlşuumlmuuml yapılmadan boumllgenin sosyal

ekonomik buumlyuumlmeyi arttırmak buumlyuumlk ekonomik iş birliği geliştirmek iccedilin elverişli bir ortam

yaratmak altyapı kısıtlamalarının uumlstesinden gelmek politika ccedilerccedilevesi ve proje uygulamasında iş

birliğini kolaylaştırmasını belirlemiştir (Aricadborg ty)

Boumllgesel projelerin gerccedilekleştirmesinde SAARCrsquoin yavaşlığı ve Hindistan-Pakistan arasında

devam eden anlaşmazlığı dolaysıyla SAGQrsquoin alt boumllgesel teşkilatı olarak uumlye uumllkeleri iccedilin buumlyuumlk bir

ticari merkezi olabilme imkacircnı oumlngoumlruumllmektedir (Hossain 2010 143) Oumlzellikle denize kıyısı

olmayan Nepal ve Butanrsquoın ticari işleri iccedilin Hindistanrsquoın Kalkuumlta limanı ccedilok oumlnemli bir yer iken

Hindistanrsquoın Kuzeydoğu boumllgeleriyle Hindistanrsquoın ticari işler ve ulaşımı iccedilin Bangladeş oumlnemli bir

konumun olarak yer almaktadır Oumlte yandan Nepal ve Butanrsquoa ticareti iccedilin Hindistan topraklarını

kullanması Bangladeşrsquoi ccedilok buumlyuumlk imkacircnları sağlayabilmektedir Ayrıca uumlye uumllkeler iş birliği

ccedilalışmalarıyla enerji paylaşım ve satış yoluyla boumllgedeki insanları elektrik ulaştırma ve uumlretimi

hızlandırma imkacircnları yakalayabilmektedirler (Mohammad 2010 42ndash43) Ancak imkacircnları elde

edinmek ve kuruluş hedeflerini gerccedilekleştirmek iccedilin uumlye uumllkeler şu ana kadar gereken ccedilalışmalar

yapamamıştır ve etkileyici politikaları belirleyememişlerdir

1997 yılında Bangladeş Bengal Koumlrfezi Ccedilok Sektoumlrluuml Teknik ve Ekonomik İş birliği Girişimi

(BIMSTEC)rsquoin kuruluş uumlyesi olmuştur 1994 yılında Taylandrsquoın oumlnderliğinde Bangladeş Hindistan

Sri Lanka ve Taylandrsquoın kurduğu BIST-EC ekonomik iş birliği teşkilatı daha sonra Nepal Butan ve

Myanmarrsquoın katılımıyla BIMSTEC adıyla ccedilalışmaları başlatmıştır Bengal Koumlrfezi kıyılarında yer

alan uumllkeler bir araya gelerek bir alt boumllgesel teşkilatı olarak ortak ticari ccedilalışmaları yuumlruumlterek

SAARC ve ASEAN arasında bir koumlpruuml oluşturma amacında kurulan BIMSTEC kuruluş doumlneminde

ticari teknoloji ulaşım ve enerji gibi 13 alanında iş birliği ccedilalışmalarını arttırmaya kararlaşmıştır

(Kundu 2014) Daha sonra boumllgede artırmakta olan teroumlr sorunlara karşı muumlcadeleyi de oumlnemli bir

alan olarak belirlemişlerdir Bu kuruluş aslında Bangladeş ve Hindistanrsquoın lsquoDoğuya Bakrsquo

politikasının en oumlnemli uumlruumlnuuml olarak Guumlney Doğu Asya ile Guumlney Asyarsquonın ticari iş birliğinin yolunu

accedilmıştır

44

BIMSTEC ticari bakanları ilk olarak 1998 yılında Bangkokrsquota toplantı yapmış ve ekonomik iş

birliği ile ilgili ccedilalışma imkacircnları uumlzerinde tartışmıştır Bu toplantıda uumlye uumllkeleri arasında Serbest

Ticaret Alanı oluşturmak ticareti kolaylaştıracak aktiviteleri belirlemek yatırımı arttırmak ve uumlye

uumllkeleri arasında teknik iş birliği sağlamak iccedilin gereken adımların atılacağı kararı alınmıştır

BIMSTEC 2010 yılında Serbest Ticaret Anlaşmasını imzalamıştır (Yahya 2005) Ancak uumlye uumllkeler

arasında ticari anlamında buumlyuumlk boşluklar ve dengesizlikler ortaya ccedilıkmaktadır oumlzellikle buumlyuumlk

uumllkesi olan Hindistanrsquoın uumlretim kaynağı ve guumlcuuml ve uumlruumln ccedileşitliliği ticari iş birliğini etkilemektedir

Ayrıca ccedilok boyutlu ulaşım ve gelişmiş limanların olmaması da ticari iş birliğinde en buumlyuumlk engel

oluşturmaktadır Ancak BIMSTEC teroumlrle muumlcadele konusunda buumlyuumlk ilerleme goumlstermiş ve 2004

yılında Teroumlre Karşı Zirve programı duumlzenleyerek uumlye uumllkelerin ortak kararıyla lsquoTeroumlre Karşı Ortak

Ccedilalışma Grubursquo ve diğer doumlrt alt ccedilalışma grubu kurmuştur (Mohammad 2010 44ndash45) Karar alma

sistemi SAARC gibi zor olmamakla birlikte kalkınma ccedilalışmaları ve ekonomik gelişmelerin anahtarı

olarak oumlzel sektoumlre seccedililen BIMSTECrsquoin hedeflediği ccedilalışmaları gerccedilekleştirememiştir (Hossain

2010 147)

Tuumlrkiye Başbakanı Necmettin Erbakanrsquoın oumlnderliğinde kurulan gelişen Muumlsluumlman uumllkenin

teşkilatı Gelişmekte Olan Sekiz Uumllke D-8rsquoin oumlnemli bir uumlyesidir Bangladeş Muumlsluumlman uumllkeler

arasında teknolojik ve ekonomik kalkınma duumlzeyleri ticari potansiyelleri ve nuumlfusları itibariyle oumlnde

gelen uumllkeler ile guumlccedilluuml bir ekonomik ve ticari iş birliği kurulmasına youmlnelik Tuumlrkiyersquonin teklifini

kabul ederek D-8 kuruluş ccedilalışmalarında Bangladeş oumlnemli yer almıştır (Mfagovtr ty) Bangladeş

Endonezya İran Pakistan Malezya Mısır Nijerya ve Tuumlrkiye ile 15 Haziran 1997 tarihinde kurulan

D-8 uumlye uumllkelerin ticari guumlcuumlne arttırmak amacıyla farklı alanlarında ilişkileri kurmak uluslararası

alanında ekonomik guumlcuumlnuuml arttırmak ve etkili konumuna ulaşmak amacıyla ccedilalışmalarını başlatmıştır

(Hossain 2010 148) Bu amaccedil doğrultusunda D-8 uumllkeler tarım ticaret ulaştırma enduumlstri enerji

ve turizm olmak uumlzere altı oumlncelik alanında iş birliği ccedilalışmaları yapmaktadırlar (Developing8org

ty)

2001 yılında kurulan Guumlney Asya Alt Boumllgesel Ekonomik İş birliği (SASEC)rsquoın kurucu

uumlyesidir Bangladeş Ulaştırma ticari kolaylaştırma enerji ve ekonomik koridor geliştirme

ccedilalışmalarıyla boumllgesel refahı teşvik etmeyi ekonomik fırsatları geliştirmeyi amaccedillayan proje tabanlı

bir ortaklık teşkilatıdır Bangladeş Butan Hindistan Maldivler Myanmar Nepal ve Sri Lanka ile

oluşan SASEC Guumlney ve Guumlney Doğu Asyarsquoda ticaret ve iş birliğini ilerletmeye ve Ccedilin Halk

Cumhuriyeti ve kuumlresel pazara bağlantı ve ticaret geliştirilmeye hedeflemektedir Boumllgesel ticaretini

kolaylaştırmak iccedilin SASEC ccediloklu sınır oumltesi ulaşım ağlarını guumlccedillendirmekte ve zamanı hızlandıran

ve sınır oumltesi malların araccedilların ve insanların taşınması maliyetlerini azaltan modern ve etkili guumlmruumlk

idaresinin kurulmasına destek olmaktadır SASEC ayrıca uumlye uumllkelere enerji guumlvenliğini geliştirme

45

konusunda altyapı geliştirme desteği sağlamaktadır Boumllgede enerji ticaretini teşvik ederek

maliyetleri ve ithalat bağımlılığını azaltmasında da yardımcı olmaktadır (SASEC ty)

Bangladeş Ccedilin Hindistan Myanmar BCIM alt boumllgesindeki ekonomik faaliyetleri artırmak

iccedilin ccedilok modlu taşımacılık ağı fikri 1990rsquolarda Bangladeşli Profesoumlruuml Rehman Sobhan tarafından

oumlnerilmiştir (Yesmin 2019) Rehman ccedilok modlu taşımacılık bağlantısı ve altyapının hazırlamasının

işlem maliyetlerini oumlnemli oumllccediluumlde azaltabileceğini ticareti ve yatırımı teşvik edebileceğini ve sonuccedil

olarak boumllgedeki uumllkelerin buumlyuumlk oumllccediluumlde faydalanabileceği savunmuştur (Rahman 2014) Daha

sonra BCIMrsquoin sivil toplum kuruluşların başlattıkları ccedilalışmaları sonucunda BCIM Forum guumlndeme

gelmiştir Doumlrt uumllkenin STKrsquoların 1999 yılında başlattığı lsquoKunming Girişimirsquo adlı lsquoUluslararası

Boumllgesel Ekonomik İş birliği ve Kalkınma Konferansırsquonın ortaya koyduğu boumllgesel ortak ticareti ve

ulaşımına youmlnelik oumlnerileri uumlzerinde 2004 yılında uumllkelerin Dışişleri Bakanlarının bir araya getirmiş

ve BCIM İş birliği ccedilalışmalar başlamıştır Daha sonra Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Mayıs 2013rsquote

Hindistan ziyareti sırasında BCIM alt boumllgesindeki ekonomik koridor fikrini oumlnermiş ve Ccedilin-

Hindistanrsquoın ortak accedilıklama sonrasında BCIM-ECrsquonin kurulmasını resmen başlamıştır (Das ve

Thomas 2018) Daha sonra Bangladeş ve Myanmar da alt boumllge genelinde ekonomik koridorun

gelişmesine karşı guumlccedilluuml ve olumlu tepki vermiştir Oumlnerilen BCIM ekonomik koridoru BCIM

uumllkelerinin 20 buumlyuumlk kentini birbirine bağlayan 2800 kmrsquolik bir ekonomik koridor inşa etmeyi

amaccedillamaktadır Koridor Hindistanrsquoın Batı Bengal Eyaletirsquonin başkenti Kalkuumltarsquodan başlayarak

Bangladeşrsquoin Jessore Dakka ve Sylhet Hindistanrsquoın Kuzeydoğudaki Manipur ve Silchar ve

Myanmarrsquoın Ka Lay Monywa Mandalay Lashio ve Musersquoden Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin başkenti

Kunmingrsquoe kadar inşa edilecektir (Yesmin 2019) İpek Yolursquonun modern versiyonu olarak

tanımlayan BCIM Ekonomik Koridoumlruuml bu doumlrt uumllkeyi karayolları demiryolları deniz yolları ve hava

yolları ile bağlayacak bir boumllgesel ekonomik ccedilalışmasıdır (Hossain 2010 147) Bu ekonomik

koridoru gerccedilekleştiğinde insanların ve malların sınır oumltesi akışını kolaylaştıracak ticaret engellerini

en aza indirecek uumllkelere boumllge pazara erişim sağlayacak ve ccedilok taraflı ticareti artıracaktır

Şeyh Hasinarsquonin 2009-2018 yıllarındaki iktidar suumlreccedilte boumllge ve uluslararası alanda

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu artıracak ccedilalışmalar yapılmıştır 2009 yılında iktidara geldikten

hemen sonra Avami Ligi iktidarı hem Hindistanrsquoı hem de Ccedilinrsquoi dış politikasında oumlncelik vermiştir

Oumlzellikle Bangladeşrsquoin altı yapı ve ekonomik kalkınması iccedilin Ccedilinrsquoi oumlnemli bir seccedilenek belirleyerek

gereken siyasi ve diplomatik adımlar atmıştır ldquoHerkese dostluk ve hiccedil kimseye koumltuumlluumlk değilrdquo

ilkesinin uygulaması olarak Ccedilinrsquoe youmlnelik atılan adımlar Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerine yeni bir

doumlnem accedilmıştır Bu suumlre zarfından Şeyh Hasina huumlkuumlmeti ekonomik diplomasisini oumlncelik vermiştir

Dış uumllkelere youmlnelik izlediği bu politika sonucunda Bangladeş hem uumllke iccedilin kalkınma hem de

uluslararası alanında oumlnemli değer kazanmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti doğrudan yabancı yatırımları

ccedilekmek iccedilin uumllke genelinde kapsamlı hizmet veren 100rsquoe yakın oumlzel ekonomik boumllge kurmaya

planlamıştır Bangladeş ile farklı uumllkeler arasındaki ekonomik iş birlik anlaşmalarına bakıldığında

46

Avami Ligirsquonin ekonomik diplomasisinin ccedilok etkili olduğunu goumlruumlluumlyor Bangladeşrsquoin GSYİHrsquosi

2009rsquoda 102 milyar ABD dolarıyken 2019rsquoda 302 milyar ABD dolarına yuumlkselmiştir Doğrudan

yabancı yatırım ise 2009 yılında 700 milyon ABD doları iken 2018 yılında 3613 milyon ABD

dolarına yuumlkselmiştir (Islam 2020) 2018rsquode Bangladeş Guumlney Asyarsquoda doğrudan yabancı yatırım

alıcısı arasında ikinci alıcısı olmuştur

2009 yılında iktidara geldikten sonra Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Hindistan ve Myanmar ile uzun

suumlredir devam eden deniz sınırı anlaşmazlığını uluslararası mahkemeye başvurarak barışccedilıl bir

şekilde ccediloumlzmuumlştuumlr Bu Bangladeşrsquoin dış politikasında oumlnemli bir başarı olarak eklendi Şeyh Hasina

huumlkuumlmeti Guumlney-Guumlney İşbirliğirsquoni Guumlney uumllkeleri arasında kalkınma iş birliği iccedilin etkili bir

mekanizma ccediloumlk oumlnemle değerlendirerek Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ileri taşımıştır

Bangladeş Guumlney-Guumlney İşbirliğini ulusal kalkınma iş birliği politikasına dahil etmiş ve

yoksulluğun azaltılmasında dikkate değer bir ilerleme kaydederek 2013 yılında lsquoGuumlney-Guumlney

Oumlduumlluumlrsquone layık goumlrmuumlştuumlr Ayrıca Eyluumll 2018rsquode Guumlney-Guumlney İşbirliğine olağanuumlstuuml katkılarından

oumltuumlruuml oumlzel bir oumlduumlle laik goumlruumllmuumlştuumlr (Islam 2020) Şeyh Hasina huumlkuumlmeti 2017 yılında Myanmar

guumlvenlik kuvvetlerinin işkence altından hayatlarını kurtarmak amacıyla Bangladeşrsquoin sınır kapılarına

dayanan yaklaşık 1 milyon Rohingya Muumlsluumlmanrsquoa yer vererek uluslararası kuruluş ve uumllkelerin

goumlzuumlnde ccedilok oumlnem kazanmıştır Rohingya sorunun ccediloumlzuumlmuumlne Tuumlrkiye başta olmak uumlzere birccedilok uumllke

Bangladeşrsquoin yanında durarak uluslararası alanında Bangladeşrsquoin konumunu da guumlccedillendirmektedir

İKİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-CcedilİN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ

Bangladeşrsquoin oumlzerklik hareketi bağımsızlık hareketi ve daha sonra Bağımsız Bangladeşrsquoin

kuruluşunda liderlik roluuml oynayan Avami Ligi ile Ccedilinrsquoın ilişkilerinin tarihi bir suumlreci vardır Oumlzellikle

bağımsızlık savaşı sırasında Ccedilinrsquoin Pakistanrsquoın yanında yer alması Avami Ligi ve Ccedilin huumlkuumlmeti

arasında bir mesafe oluşturmuştur Savaşta Hindistanrsquoın siyasi ve askeri destek vermesi ve Avami

Ligirsquonin liderliğinde bağımsız Bangladeşrsquoin Hindistan ile ortak anlaşmalarının yapılması Ccedilin ve

Avami Ligi arasındaki uzaklık ilişkilerini 1975 yılına kadar devam ettirmiştir Bangladeşrsquoin

kuruluşundan sonra komşu ve duumlnya uumllkeleriyle dostluk ilişkiler youmlntemini seccedilen Şeyh Mujibur

Rahman Ccedilin ile ilişki kurma yolunda gereken adımlar atmıştır Ancak Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

yaşadığı suumlre iccedilinde Ccedilin Avami Ligi ile diplomatik ilişkiler bile kurmamıştır Daha sonraki huumlkuumlmet

ile Ccedilin ekonomik siyasi ve askeri ilişkileri kurarak Bangladeşrsquoin oumlnemli bir ortağı haline gelmiştir

Bu arka planına dayanarak 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkilerini

eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde analiz edilmiştir Bu boumlluumlmde geccedilen 10 yıl suumlrecinde Avami

Ligi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe youmlnelik dış politika ccedilalışmaları kapsamında karşılıklı ziyaretler parti

arasındaki goumlruumlşmeler ekonomik askeri altyapı geliştirme ve diğer alanlarındaki iş birlikleri

incelenmiştir Boumlluumlmuumln son kısmında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe youmlnelik ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik

accedilısından değerlendirilmiştir

Tarihi Arka Planı

Ccedilin ve Bengal halkları arasındaki ilişkiler ccedilok eskiye dayanmaktadır Eski zamanlardan beri

Hint Alt Kıtasından insanlar eğitim ticaret ve Budizmrsquoin tebliği iccedilin Ccedilinrsquoe gitmişlerdir 4 Yuumlzyılda

Ccedilin boumllgesinden gezgin Fa-hien ve 7 yuumlzyılda gezgin Hue-a tsung Bengal boumllgesini ziyaret etmiştir

982 yılında Bengal boumllgesinde doğan Atiş Dipankar Budizmrsquoin tebliği iccedilin Tibet boumllgesine gitmiş ve

orada vefat etmiştir (Barua 1992 61ndash78) Antik ccedilağda Ccedilinli denizciler Bengal Koumlrfezi uumlzerinden sık

sık Bengal boumllgesine gelmişlerdir Ccedilin denizciler guumlnuumlmuumlzuumln Bangladeş boumllgesini lsquoMunjalarsquo olarak

ve Bengal Koumlrfezirsquoni lsquoMunjala Hairsquo olarak adlandırmışlardır Tarihi belgelere goumlre Bengal Sultanı

Giasuddin Azam Şah tarafından Ccedilin Kralı Yung-Lursquoya 1405 yılından 1409rsquoye kadar uumlccedil defa hediye

goumlnderdiğini ve aynı şekilde Yung-Lu tarafından Giasuddinrsquoe hediyeler goumlnderildiğini bilinmektedir

(Huq 1993 165 Majumdar ve 2007 337)

48

İngiliz youmlnetimi doumlneminde pek ccedilok Ccedilinli guumlnuumlmuumlzuumln Bangladeşrsquoe gelmiş ve restoranlar diş

klinikleri ve kuru temizleme tesisleri işletmiştir (Rashid 2015c 342) İki boumllgedeki insanların

kuumlltuumlrel ilişkilerin diğer bir oumlrnek ise Mao Tse-tungrsquoun liderliğinde 1949rsquoda kurulan Ccedilin Halk

Cumhuriyetirsquone Bengal boumllgesinden siyasi liderlerin Ccedilin ziyaretlerdir 1953 yılında doumlnemin Doğu

Pakistan olan Bengal boumllgesinden siyasi liderler Ccediline ziyaret etmiştir 1957 yılında ise Şeyh Mujibur

Rahman ve diğer liderler Ccedilinrsquoe gidip fikir alışverişinde bulunmuştur Doğu Pakistanrsquodaki Ccedilin yanlısı

grupları Ccedilinrsquoin konferanslara katılmaları iccedilin birkaccedil kez davet edilmiştir Ayrıca Pakistanrsquoın en

buumlyuumlk eyaleti olan Doğu Pakistanrsquoın Dakkarsquoda Ccedilinrsquoin konsolosluk ofisi Ccedilin ile olan yakınlığını daha

da ileri taşımıştır Doğu Pakistanrsquoın Sol liderleri Ccedilinrsquoi anti-emperyalizm ve koumlyluuml işccedililerin devriminin

rol modeli olarak goumlrmuumlşlerdir Ayrıca Sol liderler Pakistanrsquoın ABDrsquoye stratejik yakınlığını

eleştirerek Ccedilinrsquoe daha da yaklaşmıştır

Oumlte yandan Ccedilin 1950rsquoden 1980 yıllarına kadar Guumlney Asya politikasına dikkatle karar

vermiştir Ccedilin 1953 yılından 1959 yılına kadar Hindistan ile yakın ve Pakistan ile dikkatli ilişkilere

devam etmiştir Ancak Marksizm-Leninizmrsquoin teorik ve ideolojik tartışmalardan dolay Ccedilin ve SSCB

arasındaki ayrılığı SSCB ile Hindistanrsquoın yakınlığı ve 1959 yılının mart ayında Tibetrsquoin ruhani lideri

Dalai Lamarsquonın Hindistanrsquoa sığınması hem Hindistan ile ilişkilerini etkilemiş hem de Guumlney Asyarsquoda

Ccedilinrsquoin politikasını etkilemiştir 1962 yılında sınır anlaşmazlıktan ortaya ccedilıkan Ccedilin-Hindistan Savaşı

sonrasında SSCBrsquonin daha da yakın muumlttefiki haline gelen Hindistanrsquoa karşı Ccedilin Guumlney Asyarsquoda uumlccedil

temel prensip uumlzerinde rol oynamaya başlamıştır Bunlar ise Hindistan ile ccedilekişmekte olan uumllkelere

desteklemek SSCBrsquonin stratejisini engellemek ve Hindistan iccedilinde ayrılıkccedilıları desteklemektir

Hindistan ile olan savaştan sonra Pakistan ile Ccedilin ccedilok yakın bir ilişkiler kurmuştur Pakistan da

kendi guumlvenliği iccedilin Ccedilinrsquoi oumlnemli bir ortak olarak politikasına yer vermiştir 1965 yılında Hindistan-

Pakistan savaşı Ccedilin ve Pakistanrsquoı daha da yakınlaştırmıştır Savaş başladığında Ccedilin huumlkuumlmeti

Pakistanrsquoın yanında yer almış ve Hindistanrsquoın tutumunu lsquosaldırırsquo olarak ifade etmiştir 1969 yılında

SSCB ile Ccedilinrsquoin sınır savaşı de Ccedilinrsquoe Guumlney Asyarsquoda Pakistan-Ccedilin ilişkilerini guumlccedillendirmiştir

(Choudhury 1975 211) Dolaysıyla Pakistanrsquoın eyaleti olan Doğu Pakistanrsquoda (guumlnuumlmuumlzuumln

Bangladeş) Batı Pakistan huumlkuumlmetinin siyasi iktidarı ve ekonomik haksızlıklara karşı yapılan

protestolar 1966 yılındaki lsquo6 Maddeli Oumlzerklik Hareketirsquo 1969 yılındaki lsquoKitle Grevirsquo ve 1970 yılın

Aralık ayında yapılan lsquoGenel Seccedilimrsquo ve sonrası Avami Ligirsquone huumlkuumlmet kurmasına muumlsaade

edilmemesinin ardından Doğu Pakistanrsquoda ortaya ccedilıkan grevi Ccedilin desteklemediği gibi bunların

Pakistanrsquoın iccedil sorunu olduğunu ve Pakistanrsquoın buumltuumlnluumlğuuml iccedilin sorunların ccediloumlzuumlmuumln gerektiğini

vurgulamıştır Ayrıca 1970 sonrasında meydana gelen anlaşmazlığın ccediloumlzuumlmuumlne doumlnemin Ccedilin

başbakanı Ccedilu Enlay Avami Ligi başkanı Şeyh Mujibur Rahman ve Pakistan Halk Partisi başkanı

Zuumllfikar Ali Buttorsquoyu ortak ccediloumlzuumlm yolu bulmaları iccedilin oumlzel mektup goumlndermiştir (Choudhury 1975

211)

49

1971 yılının 25 Mart gece Pakistan ordusu tarafından Doğu Pakistan halkına karşı başlatılan

kanlı saldırısında da Ccedilin Bangladeş halkının yanında yer almamıştır Aksine bunu Pakistanrsquoın iccedil

meselesi olarak değerlendirmiştir Ayrıca Doğu Pakistan halkının direnişine destek veren SSCB ve

Hindistanrsquoa eleştiride bulunarak Pakistanrsquoın iccedil meselesine muumldahale etmemelerine istemiştir

(Hossain 1974 149) Doğu Pakistanrsquoda başlayan savaşı ile ilgili Ccedilinrsquoin resmi tepkisi ilk olarak

Başbakanı Chou En-Lairsquodan Yahyarsquoya 11 Nisanrsquoda yazılan mektubundan anlaşılır (Naik 1972 138)

Ekselansları Hintli yayılmacıların Pakistanrsquoa karşı saldırı başlatmaya cesaret etmesi durumunda

Ccedilin huumlkuumlmetinin ve halkının her zaman olduğu gibi devlet egemenliğini ve ulusal bağımsızlığı

koruma konusundaki haklı muumlcadelesinde Pakistan huumlkuumlmetini ve halkını sıkı bir şekilde

destekleyeceğinden emin olabilirsiniz Ekselansları ve Pakistanrsquodaki ccedileşitli boumllgelerin liderlerinin bilge istişareleri ve ccedilabalarıyla Pakistanrsquodaki durumun kesinlikle normale doumlneceğine inanıyoruz

Bize goumlre Pakistanrsquoın buumltuumlnluumlğuuml ve Doğu ve Batı Pakistan halkının birliği Pakistanrsquoın refah ve

guumlccedil kazanması iccedilin temel guumlvencelerdir

1970 seccediliminden beri Doğu ve Batı Pakistan arasındaki siyasi anlaşmazlığının ccediloumlzuumlmuuml bulması

iccedilin muumlzakereyi vurgulamış ve daha sonra ccedilatışma başladığında barışccedilıl yoluyla siyasi liderlerinin

ortak yolu bulmasına oumlnemsemiştir Ancak son seccedilenek olarak dış tehdit durumunda oumlzellikle

Hindistan ve SSCBrsquonin muumldahalesi durumunda Pakistanrsquoa destek vereceğini ifade etmiştir Ccedilin bu

krizi Hint-Sovyet ittifakının bir Soğuk Savaş komplosu olarak değerlendirmiş ve Bangladeşli halkın

direnişini SSCB ve Hindistan destekli bazı grupların ve burjuvaların ayrımcılık hareketi olarak

goumlrmuumlştuumlr Dilara Choudhury (1992a 152) Ccedilinrsquoin duruşunu şu şekilde kaydetmiştir

Ccedilin 1971 yılındaki lsquoBangladeş Savaşırsquo kavramını accedilıkccedila tanımlamamasına rağmen savaş

sırasındaki eylemi ve politikaları Ccedilinrsquoin Şeyh Mujibur Rahman ve Avami Ligi oumlnderliğindeki

kurtuluş hareketini gerccedilek bir kurtuluş hareketi olarak goumlrmediğini goumlstermektedir Daha ziyade

ldquogericirdquo Hindistan ve ldquoyayılmacırdquo Rusyarsquonın yardımıyla bir burjuva devrimi olduğunu

duumlşuumlnmuumlştuumlr Kurtuluş savaşı sırasında Ccedilinrsquoin roluuml uumlzerine yapılan yorumlar ne olursa olsun

bunun Ccedilin iccedilin en utanccedil verici ve savunulamaz bir durum olduğu konusunda hiccedilbir şuumlphe yoktur

Hindistanrsquoa sığınan Avami Ligi liderlerin kurulduğu Bangladeş Geccedilici Huumlkuumlmetirsquonin

Hindistanrsquodan faaliyetleri suumlrduumlrmesi ve Bangladeşli savaşccedilıları Hindistanrsquoın destek verilmesi Ccedilinrsquoin

iddialarını netleştirmiştir Ayrıca ağustos ayında Hindistan-SSCB arasındaki dostluk anlaşması ve

lsquomuumlttefiklerinin herhangi birinin dış guumlccedilleri tarafından saldırıya uğradığında diğerinin destek

vereceğirsquo ifadesi bulunan maddesi Pakistanrsquoın muumlttefiki Ccedilin iccedilin buumlyuumlk endişe konusu olmuştur Bu

anlaşmanın ardından Ccedilin ve ABD yakınlaşmış ve Ccedilinrsquoin Pakistanrsquoa desteği daha da yuumlkselmiştir

Ancak Ccedilin tarafından Pakistanrsquoa askeri yardımı yapılmamıştır 5 Kasım tarihinde Ccedilinrsquoe ziyarette

bulunarak askeri desteği talebinde bulunan Zulfikar Ali Bhuttorsquoya da Ccedilin huumlkuumlmeti herhangi bir karar

vermemiştir Ayrıca kasım ayın sonuna kadar Ccedilin huumlkuumlmeti soruna lsquoPakistan halkının kendilerirsquo

tarafından lsquomakul bir ccediloumlzuumlmrsquo aranması ccedilağrısında bulunmuştur

1971 yılının 3 Aralık tarihinde Hindistanrsquoın savaşa dahil olmasının ardından Ccedilin Pakistanrsquoa

siyasi destek sağlamış ve Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını Hindistanrsquoın işgal politikanın bir oyunu

50

olduğunu ifade etmiştir Hindistan huumlkuumlmetinin Bangladeşrsquoi tanıması Pekin radyosu tarafından

Hindistanrsquoın yayılma politikasının bir eylemi olarak tanımlanmış ve Bangladeş huumlkuumlmetini lsquokukla

huumlkuumlmetirsquo olarak adlandırmıştır (Mohsin 1992 59-71) Ayrıca Ccedilinrsquoin Sovyetler Birliğirsquone

uluslararası ilişkilerinin kurallarının ihlalinden succedillamıştır Aralık ayında Hint-Pakistan savaşı BM

Guumlvenlik Konseyirsquone ABD tarafından getirilmiştir Ancak Ccedilin temsilcisi Huang Huarsquonın konuşması

Pakistanrsquoın askeri eylemlerine doğrudan destek vermek yerine Sovyetler Birliği ve Hindistanrsquoa karşı

olmuştur SSCB 4 Aralık 1971rsquode Guumlvenlik Konseyirsquone bir karar taslağı sunmuş ve Doğu

Pakistanrsquoda Pakistan Ordusu tarafından yapılan şiddet eylemlerini durduracak oumlnlemler almaya

ccedilağırıda bulunmuştur (Ahmed 2004 153-157) Ancak Ccedilin temsilcisi Huang Hua Doğu

Pakistanrsquodan Hindistanrsquoın askeri kuvvetlerinin ccedilekilmesini istemediği gerekccedilesiyle Sovyet kararını

eleştirmiştir Huang Hua Guumlvenlik Konseyirsquone ldquoHint huumlkuumlmeti ldquokendini savunmardquo amacıyla Doğu

Pakistanrsquoa asker goumlnderdiğini iddia ediyor Bu tam bir gangster mantığırdquo demiştir (Jain 1977 187)

Aralık ayı itibarıyla Ccedilin Pakistan yanlısı duruşunu uluslararası duumlzeyde guumlccedillendirmeye

başlamıştır Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı sırasında Hindistan-Pakistan savaşının başlamışı ve

Hindistan askerinin Bangladeş boumllesine girerek Pakistan ordusuna karşı savaşması durumunda Ccedilinrsquoin

uluslararası ortamındaki tutumu Dilara Choudhuryrsquonin (1992a 154) aşağıdaki değerlendirmelerden

anlaşılır

Aslında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşındaki roluuml Moskova ve Yeni Delhi ile olan gergin

ilişkileri ile yakından bağlantılıydı Pakistan Guumlney Asyarsquoda Ccedilinrsquoin stratejik oumlneme sahip bir

muumlttefikiydi ve Sovyetler Birliğirsquonin desteklediği Hindistan ordusu tarafından parccedilalanması

buumlyuumlyen Ccedilin-Sovyet ccedilatışması ve Ccedilin-Hindistan ilişkilerindeki gerginliği bağlamında Pakistanrsquoın

parccedilalanması Ccedilin iccedilin buumlyuumlk bir diplomatik şok olacaktı Ayrıca boumllgesel bir ccedilatışma olmasına

rağmen kuumlresel meselelerle bağlantılıydı Nixonrsquoın Bangladeş savaşı sırasındaki politikası kuumlresel

faktoumlrler tarafından karmaşıklaştırıldı Bu yuumlzden Ccedilinrsquoin politikası Bangladeşrsquoin ortaya ccedilıkışı ile

doğrudan ilgili değil (uluslararası) guumlccediller yuumlzuumlnden ikilik doluydu

5 ve 7 Aralık tarihlerinde Birleşmiş Millet Guumlvenlik Konseyine SSCBrsquonin sunduğu savaşın

durdurulması ve siyasi yoluyla sorunun ccediloumlzuumllmesine youmlnelik teklifleri karşı Ccedilin ldquovetordquo etkisini

kullanmıştır ve bu tekliflerin Pakistanrsquoın iccedil meselesine muumldahale olduğunu ifade etmiştir 5 Aralık

1971 tarihinde BM Guumlvenlik Konseyinde Ccedilin kendi teklifini sunarak Pakistanrsquoa youmlnelik Hindistanrsquoın

saldırının durdurmasını ve Doğu Pakistanrsquodan askerlerin ccedilekilmesini istemiştir 16 Aralık tarihinde

kadar Ccedilin hem uluslararası ortamlarda Pakistanrsquoa siyasi destek sağlayarak Doğu Pakistan sorunun

barışccedilıl ccediloumlzuumlmuuml istemiştir hem de SSCB ve Hindistanrsquoın roluumlne karşı duruşunu sergilemiştir Aralık

ayı itibaren Hindistan ordusunun Bangladeş boumllgesine girmesi ve 6 Aralık tarihinde Hindistan

huumlkuumlmeti tarafından Bangladeşrsquoi uumllke olarak tanıması olaylarını Ccedilin şiddetle karşı ccedilıkmasına rağmen

Pakistan ordusuna herhangi siyasi destekte bulunmamıştır

1971 yılının mart ayı itibaren Doğu Pakistanrsquodaki savaşı doumlneminde Ccedilinrsquoin oynadığı roluuml

birkaccedil temeli uumlzerine dayanmıştır birincisi Guumlney Asyarsquoda Hindistan ile rekabetinde guumlccedilluuml bir

51

muumlttefiki olan Pakistanrsquoın iccedil sorununu barışccedilıl yoluyla ccediloumlzuumlmuumlne kavuşturmak ikincisi Doğu

Pakistan boumllgesinde Hindistan etkisi altında yeni bir uumllkenin kurulmasını durdurmak uumlccediluumlncuumlsuuml

savaşta Hindistan ve Hindistanrsquoı destekleyen SSCBrsquonin siyasi askeri ve diplomatik eylemlerini

başarısızlığa uğratmaktır Savaşı youmlneten Bangladeşrsquoin suumlrguumlndeki huumlkuumlmeti ve Avami Ligi

liderlerinin Hindistan bağlantısı Ccedilin iccedilin buumlyuumlk bir endişe yaratmıştır Ayrıca Ccedilin Hindistan

huumlkuumlmetinin Bangladeş krizindeki eylemini destekleyen Sovyet diplomatik ve politik

ccedilalışmalarından son derecede rahatsız olmuştur Hindistanrsquoın askeri zaferi ve Sovyetler Birliğirsquonin

diplomatik zaferi Pekin iccedilin buumlyuumlk bir hayal kırıklığı olacağı da anlamıştır (Choudhury 1992 21-

73) Dolaysıyla Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşındaki roluuml Guumlney Asyarsquoda etki sahasını

kaybetmek SSCB ve Hindistanrsquoa karşı diplomatik başarısızlık korkusu ve Şeyh Mujibur Ramanrsquoın

liderliğinde Avami Ligi gibi Hindistan yanlısı bir partinin oumlnderliğinde bir uumllkenin doğuşunun

endişesinde kaynaklanmıştır

211 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975)

16 Aralık 1971 tarihinde Bangladeşrsquoin bağımsızlığının ardından Guumlney Asya siyasi sisteminde

buumlyuumlk bir değişiklik gerccedilekleşmiştir Bangladeşrsquoin kuruluşunda buumlyuumlk destek sağlayan ve

Pakistanrsquoın boumlluumlşuumlne başaran Hindistan Guumlney Asyarsquoda Boumllgesel guumlccedil olarak ortaya ccedilıkmıştır SSCB

de Guumlney Asyarsquoda Hindistanrsquoın ortalığını kazanmıştır Yeni kurulan Bangladeş de SSCB ve

Hindistan etkisi altında kalmıştır Bangladeş huumlkuumlmeti bağımsızlık savaşı suumlrecinde yardım eden ve

yanında yer alan uumllkeleri ile doğal olarak yakın bir ilişki kurmuş ve karşısında yer alan uumllkeleriyle

soğuk ilişkilerine devam etmiştir Dolaysıyla Şeyh Mujibur Rahman doumlneminde Bangladeşrsquoin

Hindistan ve SSCB ile yakın ilişkileri Ccedilinrsquoi ccedilok etkilemiş ve Ccedilin Mujibur Rahman huumlkuumlmetinden

mesafeli davranış goumlstermiştir Mujibur Rahman huumlkuumlmeti aynı zamanda Bangladeşrsquoin ekonomi ve

altyapı geliştirmesi iccedilin SSCB ve Hindistan dışında da Batılı ve Muumlsluumlman uumllkeler ile ilişkileri

kurmaya hedeflemiştir Dolaysıyla kuruluşundan beri Bangladeş Bağlantısızlar hareketine aktif

olarak katılmıştır ve tarafsız dış politikasını hedef olarak belirlemiştir

16 Aralık tarihinde Dakkarsquoda Pakistan ordusunun Hindistan komutanlarının elinde teslim

olması 8 Ocak 1971 tarihinde Pakistan tarafından serbest bırakılmasının ardından Dakkarsquoya

doumlnerken 10 Ocak tarihinde Yeni Delhirsquode Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın teşekkuumlr ziyareti ve 19 Mart

1972 tarihinde iki uumllke arasında 25 yıllık bir suumlre iccedilin lsquoDostluk Antlaşmasırsquonın imzalanması Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquoe karşı şuumlpheler daha guumlccedillenmiştir Dolaysıyla Ccedilin Bangladeşrsquoi uzun suumlredir resmi olarak

tanımamıştır Ccedilinrsquoin 1974 yılına kadar Bangladeşrsquoin BMrsquoye uumlyelik başvurusuna da karşı ccedilıkmıştır

(Rashid 2015 342-346) Bangladeş dostluk ilişkileri geliştirme umuduyla birtakım girişiminde

bulunmuştur Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad Ccedilin Başbakanı Chou En-Lairsquoye

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile iyi komşuluk ilişkileri kurma isteğini belirten mektup yazmıştır Ancak Ccedilin

Bangladeşrsquoin mektubunun cevap vermemiştir Ağustos 1972rsquode Guumlvenlik Konseyinde yapılan bir

52

toplantıda Bangladeşrsquoin BM uumlyeliği başvurusunu tartışması iccedilin guumlndeme dahil edilmesine karşı oy

kullanmıştır Ccedilin 25 Ağustos 1972 tarihinde BM Guumlvenlik Konseyirsquonde Bangladeşrsquoin BM uumlyeliği

teklifine karşı ldquovetordquo etkisini kullanmıştır Ccedilin temsilcisi Huang Hua Bangladeşrsquoe karşı vetosunu

savunarak şu tartışmayı yapmıştır

ldquoBangladeşrsquoin ortaya ccedilıktığı oumlzel koşullar ve durumlar goumlz oumlnuumlne alındığında BMye uumlyelik

başvurusu sorusunun Genel Kurul ve Guumlvenlik Konseyi kararlarının geccedilen yılki Guumlney Asya Alt

kıtasında saldırganlık savaşı kararlarından sapma olarak hiccedilbir şekilde incelenemeyeceği accedilıktırrdquo

(Beijing Review 1972 6)

Ccedilin ayrıca savaş sonrasında ortaya ccedilıkan sorunların ccediloumlzuumlmuuml olmadan oumlzellikle esir duumlşen

Pakistanlı askerlerine iade yapılmadan Bangladeşrsquoin BM uumlyeliğini masaya taşıyan SSCBrsquoye

kınamıştır 30 Ekimrsquode BM Genel Kurulunda da Bangladeşrsquoin uumlyeliğine karşı ldquovetordquo hakkini

kullanmasına ilişkin accedilıklamada BMrsquode Bangladeşrsquoin uumlyeliğinin karşısında olmadığını ancak ilgili

taraflar arasında uzlaşma sağlanmak istediğini soumlylemiştir Aslında Ccedilin ldquovetordquo etkisini kullanarak

Guumlney Asyarsquoda tek muumlttefiki Pakistanrsquoa destek olmaya ccedilalışmıştır Ccediluumlnkuuml savaşta Pakistan sadece

Doğu Pakistan toprağını kaybetmemiştir aynı zamanda 90 bin asker savaş esiri olarak Hindistanrsquoın

eline kalmış ve Batı Pakistanrsquoın bazı toprakları Hindistan tarafından işgal edilmiştir (Choudhury

1992b 156)

Ccedilin 1972-1973 yıllarında Guumlney Asyarsquoda SSCB-Hindistanrsquoın ektilerinin artırmasına karşı

tutumunu sergilemiştir (Bass 2014) Bangladeşrsquoin bağımsızlığının hemen ardından BMrsquode

Bangladeşrsquoin uumlyeliğine karşı ccedilıkmasının arkasında Guumlney Asaya siyasi durumu oumlnemli yer almıştır

Bu suumlreccedilte Ccedilinrsquoin asıl hedefi Guumlney Asyarsquoda SSCB-Hindistanrsquoın etkisini kırmak ve savaşa kaybeden

Pakistanrsquoın zararını azaltmak olmuştur Dolaysıyla BMrsquode Bangladeşrsquoin uumlyeliğini engelleyerek Ccedilin

bu iki hedefe ulaşmaya ccedilalışmıştır Ccedilin oumlzellikle esir duumlşen 195 Pakistanlı savaş mahkumlarının

iadesine Bangladeşrsquoin BM uumlyeliğinin en oumlnemli şart olarak goumlrmuumlştuumlr 12 Mart 1972 yılında

Hindistan ordusunun Bangladeşrsquoten ccedilekilmesi ve 28 Ağustos 1973 tarihinde Pakistanlı savaş esirleri

ve tutuklu memurların geri doumlnuumlşuumlyle ilgili Hindistan Pakistan ve Bangladeş arasında imzalanan uumlccedil

taraflı anlaşmasını Ccedilin olumlu karşılamıştır Bu gelişmelerin ardından Ccedilin ve Bangladeş arasında

bazı diplomatik ve ticari ccedilalışmalar başlamıştır Ayrıca 22 Şubat 1974rsquote Pakistan tarafından

Bangladeşrsquoin tanınması ve 26 Haziran Pakistan Başbakanı Zuumllfikar Ali Bhuttorsquonun Bangladeş

ziyareti Ccedilin-Bangladeş ilişkilerinin yolunu accedilmıştır (Ahmed 1996) Dolaysıyla 1974 yılının 10

Haziran tarihinde BM Guumlvenlik Konseyi toplantısında Ccedilin Bangladeşrsquoin uumlyeliğinin kabuluumlne karşı

ldquovetordquo kullanmamıştır Guumlney Asyarsquonın tuumlm uumllkeleriyle iyi komşuluk ilişkileri geliştirme umudu dile

getirmiştir

Muumlttefiki Pakistan ile Bangladeşrsquoin siyasi ilişkilerin normalleşmesine rağmen Avami Ligirsquonin

iktidarı doumlneminde (31 Ağustos 1975rsquoe kadar) Ccedilin Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımamıştır Ancak bu

doumlnemde iki uumllke arasında bazı ekonomik ve diplomatik gelişmeler olmuştur Bangladeşrsquoin kurucu

53

başbakanı Şeyh Mujibur Rahman da yeni kurulmuş Bangladeş iccedilin komşu ve guumlccedilluuml uumllkesi olan Ccedilinrsquoin

desteğinin gereğini hissetmemiştir (Chowdhury 1980b 90) Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

soumlylemlerinde hep Ccedilin ile duumlşmanlık ilişkilerinin suumlrmesine sonra erdirmek istediği soumlzler yer

almıştır Bu suumlreccedilte Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmette yer alan siyasetccedililerin Ccedilin karşı

konuşmalarında da dikkat etmesine oumlzen goumlstermiştir Ayrıca Mujibur Rahmanrsquoın talimatı uumlzerine

Burma (Myanmar)rsquoda goumlrev yapan Bangladeş buumlyuumlk elccedilisi Khawaj Kaiser Ccedilinrsquoe birkaccedil defa ziyaret

etmiştir Ccedilinrsquode ilişkilerin normalleşmesinin işareti vermiştir Ccedilin 1974 yılının ağustos ayında

Bangladeşrsquoe sel mağdurları iccedilin 5 bin ton buğday 40 bin pamuk battaniye ve 2 yuumlz bin Yuanrsquolık

kışlık kıyafet yardımı goumlndermiştir 1975 yılının mayıs ayında ise Ccedilinrsquoin daveti uumlzerine Bangladeşli

Ticaret Heyeti Ccedilin ticaret fuarına katılmış ve iki uumllkenin devlet kurumları arasında 4 anlaşma

imzalanmıştır 1972-1974 yılları arasında Ccedilin Bangladeşrsquoten Juumlt ve Juumlt uumlruumlnleri satın almıştır Bu

doumlnemde Ccedilin Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml gibi oumlnemli uluslararası oumlrguumltuumln uumlyeliği iccedilin Bangladeşrsquoe destek

vermiştir (Choudhury 1992b 165ndash66)

15 Ağustos 1975rsquote askeri darbe sonucunda Bangladeşrsquoin kurucusu ve doumlnemin

Cumhurbaşkanı Şeyh Mujibur Rahman oumllduumlruumllmuumlştuumlr İktidara gelen Mujibur Rahman kabinesinde

ticari bakanı olan Khondaker Mostaq Ahmad yeni huumlkuumlmetinin başbakanı olarak SSCB ve Hindistan

(Bass 2014) etkisinden Bangladeşrsquoi ccedilıkararak yeni bir dış politika hedefi ortaya koymuştur Mujibur

Rahmanrsquoın oumlluumlmuumlnuumln 15 guumln geccedilmeden 31 Ağustos tarihinde Ccedilin Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımıştır

ve Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmetinin politikalarını destekleyeceğini accedilıklarmıştır 4 Ekim tarihinde iki

uumllke dışişleri bakanları resmi diplomatik ilişkilerin kurulmasına ilişkin bir accedilıklamada bulunmuştur

Ccedilin gazetesi The Peoplersquos Daily ikili ilişkilerin kurulması hakkında aşağıdaki ifadeleri kullanmıştır

ldquoBiz bu karardan memnunuz ve biz devlet egemenliğini ve ulusal bağımsızlığı sıkı bir şekilde savunan

ve gerccedilekten tarafsız bir politika izleyen Bangladeş varlığının Guumlney Asya kıtasında barış ve

guumlvenliğin korunmasına kesinlikle elverişli olacağına inanıyoruzrdquo (Peoplersquos Daily 1975)

Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquote hala istikrarsız rejimi hemen kabul etmesi yeni rejimin Pekin ve

İslamabadrsquola daha yakın ilişkiler ve Hindistan ve Sovyetler Birliğirsquone daha az bağımlılık

goumlstermesine guumlccedilluuml bir şekilde motive edilmiştir 3 Kasım 1975 Tuğgeneral Khalid Musarraf

liderliğindeki bir karşı darbe gerccedilekleşmiştir Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın yakını olarak bilinen

Musarrafrsquoın bu darbenin arkasında Yeni Delhirsquonin desteklerinin oluğu soumlylenmektedir Ancak 7

Kasımrsquoda uumlccediluumlncuuml bir askeri darbe gerccedilekleşmiş ve Mujib sonrası Bangladeş Ordusunun komutanı

olan General Ziaur Rahman iktidara getirilmiştir

212 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001)

1996 yılının haziran ayında Bangladeş Avami Ligi iktidara gelmiş ve Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

kızı Şeyh Hasina başbakan olmuştur Şeyh Hasina Bangladeşrsquoin dış politikasında Mujibur

54

Rahmanrsquoın lsquoherkes ile dostluk ve hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrsquo ilkesini takip ederek Ccedilin ve Hindistan ile

iyi ilişkiler kurmaya ccedilalışmıştır Başbakanlık goumlrevini uumlstlendikten sonra Başbakan Şeyh Hasina

eyluumll ayında ilk olarak Ccedilinrsquoe ziyareti yapmıştır Ziyaret sırasında iki uumllke lsquoYatırımın Teşvik Edilmesi

ve Korunmasırsquo lsquoCcedilifte Vergilendirmenin Oumlnlenmesirsquo ve lsquoVergi Kaccedilakccedilılığının Oumlnlenmesirsquo ile ilgili

uumlccedil ayrı anlaşmaya imzalardır Dışişleri Bakanı Abduumls Samad Azad 31 Aralık 1998rsquode Pekinrsquoi ziyaret

etmiştir (Uddin ve Bhuiyan 2011 8) Bu ziyareti sonucunda Ccedilin Dakkarsquoda bir Kongre Merkezinin

inşası iccedilin 24 milyon dolarlık faizsiz kredi sağlayacağı bir anlaşma yapmıştır Ayrıca 2001 yılında

BM Guumlvenlik Konseyinin daimicirc olmayan uumlyeliği iccedilin Bangladeşrsquoin adaylığına destek vereceğini soumlz

vermiştir

1999 yılının nisan ayında Ccedilin Ulusal Halk Kongresi Daimicirc Komitesi Başkanı Li Peng

Bangladeş ziyareti sırasında Şeyh Hasina ile yaptığı goumlruumlşmelerde Ccedilinrsquoin insan hakları Tayvan

Tibet vb Konularda Ccedilinrsquoin yanında yer aldığından dolayı teşekkuumlrlerini iletmiştir

Telekomuumlnikasyon sektoumlruumlndeki ikili iş birliğini ilerletmek iccedilin Bangladeş Telekomuumlnikasyon

Bakanı Mohammad Nasim 1 Kasım 1999 yılında Ccedilinrsquoi ziyaret etmiş Ccedilin Başbakanı Zhu Rongji ile

goumlruumlşmuumlştuumlr Zhu Rongji Shanghai Bell Corporation tarafından Bangladeşrsquoteki devasa dijital telefon

santralinin kurulmasından memnun oluğunu dile getirmiştir 19 Aralık 1999 tarihinde Makaorsquonun

Ccedilinrsquoe devredildiği toumlrende Bangladeş Dışişleri Bakanı Abduumls Samad Azad bir heyetle katılmış ve

Ccedilin Başkanı Jiang Zemin ve Başbakan Zhu Rongjhi ile ikili ilişkileri hakkında bilgi alış-verişinde

bulunmuştur

(httpbd2mofcomgovcnarticlebilateralcooperationinbrief20070520070504675608shtml) 20

Şubat 2000 tarihinde Ccedilin Su Kaynakları Bakan Yardımcısı Zhang Jiyao Bangladeşrsquoe ziyarette

bulunmuştur Bu ziyaret ccedilerccedilevesinde tepedeki hidroelektrik santralin kurulması ve Selrsquoin kontroluumlne

tecruumlbelerini paylaşacağını ve taşkın tahmini kanalizasyon ve sulama konularında iş birliği yapmak

istediğini accedilıklamıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin Matamuhuri ve Sangu nehir uumlzerinde 100 MWrsquolik

hidroelektrik uumlretimi ve 3 lastik baraj kurulması ve fizibilite ccedilalışması yuumlruumltuumllmesi iccedilin iki uumllke

arasında bir anlaşma imzalanmıştır (Foysal 2014 77) İki uumllke su sektoumlruumlnde iş birliği iccedilin ortak bir

komite kurulması iccedilin de kararlaşmıştır Bangladeş Su Kaynakları Bakanı Abdur Razzak ise Ganj

barajının inşası iccedilin Ccedilinrsquoin yardımını istemiştir

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Ccedilin ile olan İlişkileri

Son on yıl boyunca Bangladeş Ccedilin ile ccedilok boyutlu ekonomik ve askeri ilişkileri geliştirmiştir

Oumlzellikle Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile ekonomik ticari askeri ve teknik iş birliğine ve ldquoBir Kuşak

Bir Yolrdquo projesi kapsamında Bangladeşrsquoin alt yapı geliştirme ccedilalışmalarında ccedilok guumlccedilluuml ilişkileri

kurmuştur Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi Cinpingrsquoin Ekim 2016rsquoda Dakkarsquoyı resmi olarak ziyaret etmesiyle

Bangladeş şimdiye kadar tek bir uumllke tarafından en yuumlksek yatırım almıştır Şirsquonin ziyareti herhangi

55

bir Ccedilinli devlet başkanı tarafından 30 yıl iccedilinde Bangladeşrsquoe yapılan ilk ziyareti olurken ikili

ilişkilerinin en buumlyuumlk diplomatik doumlnuumlm noktası olarak kabul edilmiştir (Sarker 2019)

221 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile Avami Ligirsquonin Siyasi ve Diplomatik İlişkileri

Başbakan Şeyh Hasina 17-21 Mart 2010 tarihleri arasında Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur

Bu ziyareti esnasında Ccedilin-Bangladeş arasında yeterli hibe desteğiyle ekonomik ve teknik iş birliği

Shahjalal guumlbre fabrikası inşaatı iccedilin ccedilerccedileve anlaşması ve Yedinci Bangladeş-Ccedilin dostluk koumlpruumlsuuml

inşaatı anlaşması imzalanmıştır (Ranjan ty) Bu ziyaret sırasında Ccedilin Ulusal Petrol Şirketi ile

Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi ve Bangladeş Petrol Şirketi ile Petrol ve Gaz Sektoumlruumlnde

İş birliği Anlaşması İmzalamıştır Bu ziyareti ccedilerccedilevesinde Ccedilin Bangladeşrsquote İkinci Meghna

Koumlpruumlsuumlrsquonuumln erken başlatılması iccedilin ve Bangladeş-Ccedilin Dostluk Sergi Merkezirsquonin inşası ccedilalışmaları

yoğunlaştırmayı soumlz vermiştir Anlaşmalara ek olarak Ccedilin başbakanı Bangladeşli uumlruumlnlerin Ccedilin

pazarına guumlmruumlksuumlz erişimi ve Bangladeşrsquoin iklim değişikliğinin ağır etkilerini hafifletme ccedilabalarına

Ccedilinrsquoin desteğini arttırması ile ilgili bazı oumlnemli guumlvencesi vermiştir Bangladeş başbakan ise boumllgesel

ve alt boumllgesel bağlantısı yakında gerccedilekleştirmesi konusunda Ccedilin liderlerinden karşılığı beklediğini

vurgulamıştır (The Daily Star 2010)

Şeyh Hasinarsquonın ziyareti sırasında en oumlnemli gelişme ise iki uumllke stratejik bakış accedilısı ve uzun

zamandır devam eden dostluk eşitlik ve karşılıklı yarar ilkeleri temelinde ldquoDaha Yakın Kapsamlı İş

birliği Ortaklığırdquo kurulmasına karar vermiştir İki taraf 4 Ekim 2010 tarihini Ccedilin ile Bangladeş

arasındaki diplomatik ilişkilerin 35 yıldoumlnuumlmuumlnuuml kutlamak iccedilin ccedileşitli anma etkinlikleri

duumlzenlemeyi ve iki uumllke arasındaki dostane ilişkileri teşvik etmek ve daha da geliştirmek iccedilin bu

fırsatı değerlendirmeyi kabul etmiştir İki taraf uumlst duumlzey ziyaretler ve temaslarda bulunmaya devam

etmeyi devlet kurumları parlamentolar siyasi partiler silahlı kuvvetler ve iki uumllkenin sivil toplum

grupları arasındaki dostccedila ilişkileri daha ileri taşımayı soumlz vermiştir Yerel youmlnetim duumlzeyinde

iletişim ve iş birliğini teşvik etmesi ile birlikte diplomatik istişareler Ortak Ekonomik ve Ticaret

Komitesi ve Ortak Tarım Komitesi dahil olmak uumlzere iş birlik mekanizmalarını geliştirmeyi de karar

vermiştir (Fmprcgovcn 2010)

Bu ziyareti sırasında Bangladeş tarafı Ccedilinli şirketlerinin Bangladeşrsquote enerji iletişim ulaşım

sanayi ve altyapı sektoumlrlerine aktif katılımını memnuniyetle karşıladığını belirtmiştir Ccedilin ise yatırım

iş birliğini araştırmak ve yuumlruumltmek iccedilin yetenekli ve saygın Ccedilinli işletmeleri teşvik etmeye ve

desteklemeye ve karşılıklı olarak anlaşmaya varılan iş birliği projeleri iccedilin olası kolaylaştırma ve

finansman desteğini sağlayacağını soumlz vermiştir Bu ziyaret sırasında Ccedilin Ulusal Petrol Şirketi

Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi ve Bangladeş Petrol Şirketi ile Petrol ve Gaz Sektoumlruumlnde

İş birliği iccedilin bir mutabakat muhtırası imzalamıştır İki taraf ulaşım bağlantılarını guumlccedillendirmeyi ve

bu bağlamda iki uumllke arasında yol ve demiryolu bağlantıları kurma olasılığını tartışmaya devam

56

etmeyi kabul etmiştir Ayrıca 2005 yılında Ccedilin Tarım Bakanlığı ile Bangladeş Tarım Bakanlığı

arasındaki Tarım İş birliği mutabakat muhtırasına dayanarak Ccedilin Bangladeşrsquoin tarım teknolojisinde

yardım ve tarım uumlruumlnleri işleme ve teknik personel eğitimi iccedilin destek sağlayacağını soumlz vermiştir

14-15 Haziran 2010 yılında doumlnemin Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkan Yardımcısı Şi

Cinping Bangladeşrsquoi ziyaret etmiştir Başbakan Şeyh Hasina ile Ccedilin Cumhurbaşkanı Yardımcısı Şi

Cinpingrsquoin resmi goumlruumlşmelerin ardından iki uumllke siyasi ekonomik ve kuumlltuumlrel alanındaki iş birliğini

ilerletme kararını bir kez daha accedilıklamıştır Bu ziyareti sırasında oumlnemli anlaşma ve projeler

imzalanmıştır Ccedilin 40 milyon RMBrsquonin Dakkarsquoya vereceği bir ekonomik iş birliği anlaşması

imzalamıştır Ccedilin Bangladeşrsquoin Chattogramrsquoda derin deniz limanının inşası ve ilk uzay uydusunu

kurmasına yardım teklifinde bulunmuştur Ayrıca Bangladeşrsquoin lsquoPagla Su Arıtma Tesisi ve Shahjalal

Guumlbre Fabrikasırsquona yardımının hızlı bir şekilde yapılacağını belirtmiştir Ccedilin tarafı Bangladeşrsquoe daha

fazla yatırım yapılmasını ve daha fazla Bangladeşli uumlruumlnuumln Ccedilin pazarına guumlmruumlksuumlz erişimine izin

vererek ikili ticaret dengesizliğini azaltacağını soumlylemiştir Ccedilin ayrıca Bangladeşrsquote

telekomuumlnikasyon ve altyapının geliştirilmesi iccedilin iş birliğini genişletmeyi kabul etmiş ve

Bangladeşrsquoin iklim değişikliğinin olumsuz etkileriyle muumlcadele etmesine yardım etmenin yanı sıra

militanlığı ve teroumlrizme karşı iş birliğini genişleteceğini accedilıklamıştır

Bangladeş ve Ccedilin diplomatik ilişkilerin 35 yıldoumlnuumlmuumlnuuml unutulmaz kılmayı farklı

programların duumlzenleyeceğini accedilıklamıştır (Byron 2016b) Cinping Bangladeş Cumhurbaşkanı

Zillur Rahman ile bir toplantıda ldquoiki uumllke ortak ccedilabalarla ilerlemeye hazırrdquo ifadesini kullanmıştır

Ayrıca Bangladeşrsquoin altyapı tarım eğitim ve sağlık sektoumlrlerinin geliştirilmesi iccedilin tuumlm iş birliğini

ve desteği sağlayacağını da soumlylemiştir Ccedilin gelişmekte olan bir uumllke olmasına rağmen Bangladeşrsquoe

desteği sağlama konusunda her zaman istekli olduğunu da dile getirmiştir Oumlte yandan Bangladeş

Cumhurbaşkanı Zillur Rahman ekonomik sosyal ve kuumlltuumlrel alanlarda mevcut iş birliğinin iki uumllke

arasında daha da derinleştirileceğini ve mevcut ticaret accedilığını azaltmak iccedilin bağlantı kurulmasının

oumlnemini vurgulamıştır (The Daily Star 2010a)

6-11 Haziran 2014 yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir Bu ziyaret

iki uumllke arasındaki ilişkilerini ileri taşımasında ccedilok oumlnem kazanmıştır Ccediluumlnkuuml bu ziyaret ccedilerccedilevesinde

Hasina Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi Cinping Ccedilin Başbakan Yardımcısı Wang

Yang olmak uumlzere uumlst duumlzey liderlerle toplantılar yapmıştır Bangladeş Başbakanı Ccedilinrsquoin

guumlneybatısındaki Yunnun eyaletinde bulunan Kunmingrsquoe de ziyaret etmiştir Kunming Uluslararası

Kongre ve Sergi Merkezinde İkinci Ccedilin-Guumlney Asya Fuarırsquonın accedilılış toumlrenine hitap ederken

Bangladeş ve Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin yuumlzyıllar boyunca Guumlneybatı İpek Yolu ile birbirine bağlı

olduğunu soumlylemiştir Yeniden hava yoluyla bağlanmış olan iki boumllgeye karayolu ve demiryolu

bağlantılarıyla guumlccedillendirilmesi gerektiğini de dile getirmiştir (The Daily Star 2014c)

57

9 Haziran Bangladeş ve Ccedilin arasında ticaret ve yatırım enerji uumlretimi ve iklim değişikliği gibi

sektoumlrlerde karşılıklı iş birliğini geliştirmek iccedilin iki anlaşma iki mutabakat muhtırası ve iki mektup

değişimi (EoL) imzalanmıştır Bangladeş Patuakhalirsquonin Kalapara kentinde koumlmuumlr bazlı 1320

megavatlık bir elektrik santrali kurmak iccedilin Ccedilin ile anlaşma yapmıştır Diğer anlaşması ise Ccedilin ile

Bangladeş arasındaki ekonomik ve teknik iş birliği ile ilgilidir Bu ziyareti sırasında Ccedilin Ticaret

Bakanlığı ile Bangladeş İletişim Bakanlığı arasında Karnafuli Nehri Altındaki Ccedilok Şeritli Yol Tuumlneli

Projesirsquonin İnşasını Ortak Olarak Teşvik Etmesi ve Ccedilin Ticaret Bakanlığı ile Bangladeş Ekonomik

Boumllgeler Kurumu arasındaki Bangladeşrsquote Ccedilin Ekonomik ve Sanayi Boumllgesirsquonin Kurulmasında İş

birliği ile ilgili iki mutabakat muhtırası imzalanmıştır

İki uumllke arasında yapılan mektup değişiminde Bangladeş ve Ccedilin arasında felaket kurtarma

ekipmanı değişimi ve Bangladeşrsquote sel oumlnleme ve youmlnetimi konusunda fizibilite ccedilalışması yer

almıştır Bu resmi goumlruumlşmelerde Başbakan Şeyh Hasina diğer beş buumlyuumlk altyapı projesine de Ccedilinrsquoden

destek ve kredi talebinde bulunmuştur Bu projeler arasında Bangladeş Huumlkuumlmeti Ulusal BİT Ağı

(Aşama-III) Rajshahi WASA Yuumlzey Su Arıtma Tesisi inşaatı Kalurhgat noktasında Karnaphuli

uumlzerinde ikinci demiryolu-karayolu koumlpruumlsuuml inşaatı Şhittagongrsquodan Coxrsquos Bazarrsquoa Ramu uumlzerinden

yeni bir ccedilift hatlı demiryolu hattı inşası ve Doğu Rafinerisi Uumlnitesi-2 ve Tek Nokta Bağlama Projesi

yer almaktadır (The Daily Star 2014a) Başbakan Hasina Bangladeş halkın Ccedilinrsquoin barışccedilıl

yuumlkselişini memnuniyetle karşıladığını ve bu yuumlzyılda aktif bir ortak olarak kalmak istediğini

belirtmiştir (The Daily Star 2014d)

Başbakan Şeyh Hasina bu ziyaret sırasında Bangladeş ve Ccedilin arasındaki ticaret accedilığının

dengelenmesi gerektiğini ve başta Ccedilin olmak uumlzere ortak uumllkelerinin yardım ve desteğiyle refah elde

etmek istediğini soumlylemiştir Bangladeş 6 milyar doların uumlzerinde Ccedilin uumlruumlnuuml ithal ederken Ccedilinrsquoe

yarım milyar dolardan daha az ihracat yapmakta olduğunu ve bunun da dengelenmesi gerektiğini

dile getirmiştir (The Daily Star 2014b) Ziyaretin ardından sonucuna değinen Şeyh Hasina ziyaretin

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkisini derinleştirdiğini yeni iş birliği yolları accedilacağını soumlylemiştir

Ayrıca Ccedilin misafirperverliğinin o uumllkenin Bangladeşrsquoe desteğinin bir yansıması olduğunu

vurgulamıştır (Bhattacharjee 2014)

Şeyh Hasinarsquonın Ccedilin ziyaretinin değerlendirmesi daha sonraki Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet

Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyaretinde verdiği yardım ve desteklerden anlaşılmıştır 14-15

Ekim 2016 ayında Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin ziyareti Bangladeş Ccedilin ve

Hindistanrsquoın dış politikasında ccedilok oumlnemli bir gelişme kazandırmıştır Şirsquonin ziyareti ile Ccedilin-

Bangladeşrsquoin yeni doumlnem ilişkilerinin ldquotarihi bir başlangıccedil noktasırdquo olmuştur Şi Cinping ziyaret

esnasında Ccedilin ile Bangladeş arasındaki kapsamlı ortaklık iş birliğini ileri taşıyarak ldquostratejik

ortaklığardquo ve uumlst duumlzey değişimleri ve stratejik iletişimi geliştirerek ikili ilişkilerini daha yuumlksek

seviyelerde ilerlemeye devam edeceğini ifade etmiştir Bu ziyaret sırasında iki uumllke kara ve deniz

58

bağlantısı altyapı geliştirme enduumlstriyel kapasite iş birliği enerji ve guumlccedil ulaştırma bilgi ve iletişim

teknolojisi tarım vb gibi ccedileşitli alanlarda iş birliğini ilerletme konusunda anlaşmıştır

Ziyareti sırasında iki uumllkenin huumlkuumlmeti ve oumlzel şirkeler arasında toplam 40 anlaşma ve

mutabakat muhtırası (MoU) imzalanmıştır İki huumlkuumlmeti arasında 15 anlaşma ve mutabakat muhtırası

ve 12 kredi ve karşılıklı anlaşma ile toplam 27 anlaşma imzalanmıştır (Bdnews24com 2016)

Huumlkuumlmetler dışında temel olarak altyapı iletişim guumlccedil ve enerji ile spor alanında Ccedilin devlete ait ve

oumlzel kuruluşlar ile Bangladeş devlete ait ve oumlzel kuruluş ile 13 ayrı anlaşma imzalanmıştır İmzalan

MoUrsquoların geccedilerlilik suumlresi iki yıl olacak şekilde ve iki tarafın herhangi biri son tarihinden altı ay

oumlnce MoUrsquoyu sonlandırmak iccedilin diğerine yazmadığı suumlrece iki yıl daha otomatik olarak

yenilenecektir Ayrıca her iki uumllke de isterse MoUrsquonun geccedilerlilik suumlresi uzatılacaktır

Şi Cinpingrsquoin bu ziyaret ccedilerccedilevesinde Bangladeş ile Ccedilin ccedilok ciddi bir atılım gerccedilekleştirerek

yatırım ve uumlretim kapasitesini genişletme konusunda iş birliği yapmak uumlzere anlaşmıştır Ccedilin enerji

ve guumlccedil sektoumlruumlndeki sekiz proje iccedilin 552 milyar dolar beş demiryolu projesi iccedilin 664 milyar dolar

Karayolları ve Koumlpruumller Birimi altındaki doumlrt proje iccedilin 665 milyar dolar beş geccedilim projesi iccedilin 131

milyar dolar ve BİTrsquode doumlrt proje iccedilin 115 milyar dolar olarak toplam 28 proje iccedilin oumlnuumlmuumlzdeki beş

yıl iccedilinde Bangladeşrsquoe 215 milyar dolar yumuşak kredi sağlayacaktır Ayrıca ekonomik ve teknik

iş birliği anlaşması kapsamında 803 milyon dolarlık hibe Karnaphuli tuumlneli inşaatı iccedilin 700 milyon

dolarlık kredi anlaşması Dashekandi Kanalizasyon Arıtma Tesisi iccedilin 280 milyon dolarlık kredi

anlaşması ve altı gemiyle ilgili doumlrt ayrı kredi anlaşması yer almıştır Toplam 3805 milyar doları

bulan meblağ Bangladeşrsquoe tek bir uumllke tarafından yapılmış tarihindeki en buumlyuumlk yardımdır (Kabir

2016) Mevcut politikalara goumlre Ccedilin Exim Bank aracılığıyla yuumlzde 2 faizle yumuşak kredi

sunmaktadır Taahhuumlt uumlcreti yuumlzde 02 ve youmlnetim uumlcreti yuumlzde 02 olmakla birlikte kredi geri oumldeme

suumlresi beş yıl suumlreccedil dahil 20 yıldır

Tablo 6 2016 Yılının Ekim Ayında İmzalan Ccedilin Destekli Projeler

Alan Adı Proje Adı Miktar

(dolar)

SANAYİ

BOumlLGESİ

Anwararsquodaki Ccedilin Oumlzel Ekonomik Boumllgesi 280 milyon

Tekstil Enduumlstri Parkı -

DEMİRYOLU Padma Koumlpruumlsuuml demiryolu bağlantısı 33 milyar

Ccedilift hat (Joydevpur-Ishwardi) 897 milyon

Ccedilift hat (Joydevpur-Mymensingh) 258 milyon

Ccedilift hatlı demiryolu hattının doumlnuumlştuumlruumllmesi (Akhaura-Sylhet)

176 milyar

Dwirasram Tren İstasyonu yakınında yeni ICD 200 milyon

59

Tablo 6 (Devamı)

Alan Adı Proje Adı Miktar

(dolar)

YOLLAR Marine Drive Otoban (Sitakunda-Coxs Bazar) 286 milyar

Dakka-Sylhet doumlrt şeritli otoyol 16 milyar

Dakka-Ashulia Yuumlkseltilmiş Otoban 139 milyar

Karnaphuli tuumlneli 703 milyon

ELEKTRİK VE

ENERJİ

Ccedilift boru hattıyla tek noktadan demirleme montajı 550 milyon

DPDC kapsamında guumlccedil sistemi ağının genişletilmesi

ve guumlccedillendirilmesi

204 milyar

PGCB kapsamında elektrik şebekesi guumlccedillendirme projesi

132 milyar

Beş milyon elektro metre alımı 165 milyon

350MW Gazaria Koumlmuumlr Yakıtlı Termik Santralı 433 milyon

Eski transformatoumlrlerin değiştirilmesi 230 milyon

Oumln oumldeme oumllccediluumlm projesi 521 milyon

YAŞAM

PROJELERİ

Rajshahi Wasa Yuumlzeysel Su Arıtma Tesisi 500 milyon

Beş adet TV istasyonu 128 milyon

Kamu sektoumlruuml Juumlt Değirmenlerinde BMRE 280 milyon

Kuumlccediluumlk belediyelerde su temini ve sanitasyon 150 milyon

Mongla liman tesislerinin modernizasyonu 249 milyon

BİLGİ

TEKNOLOJİSİ

Bilgi-Sarkar ll 150 milyon

Telekomuumlnikasyon ağının modernizasyonu 200 milyon

Dijital bağlantı kurulması 1 milyar

BİT ile kırsal ve kentsel yaşamın modernizasyonu -

Kaynak Byron 2016b

Mutabakat muhtıralar arasında Ccedilinrsquoin ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo girişimi deniz iş birliği bir serbest

ticaret alanı uumlzerinde ortak fizibilite ccedilalışması yeni bilgi ve iletişim teknolojisi ccedilerccedilevesi teroumlrle

muumlcadele iş birliği kapasite oluşturma ve bilgi paylaşımı iklim değişikliği risklerini azalması

boumllgesel ve uluslararası iş birliği ve guumlccedil ve enerji sektoumlrleri arasındaki iş birliği yer almıştır Ccedilin Halk

Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin ziyareti sırasında yapılan anlaşma ccedilerccedilevesinde 2017

Mart ayında iki Ming sınıfı denizaltı teslim edilmiştir

Ccedilin Devlet Başkanının ziyaretinden kısa bir suumlre sonra hızlı hareket ederek Ekonomi İşleri

Komitesi 276 milyar dolarlık Ccedilin yumuşak kredisi olan ikisi demiryolu bakanlığı biri de nakliye

bakanlığı altında uumlccedil mega proje yuumlruumltmek uumlccedil Ccedilinli firmayı seccedilmiştir Ccedilin Demiryolu İnşaatı Koumlpruuml

Muumlhendisliği Buumlrosu Group Şirketi Akhaurarsquodan Sylhetrsquoe kadar 176 km uzunluğundaki demiryolu

60

hattını ccedilift hatlı rayına geliştirecektir Projenin başlangıccediltaki tahmini maliyeti 187 milyar dolar olup

Ccedilin 176 milyar dolar sağlayacak ve geri kalanı Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından sağlanacaktır

Joydevpurrsquodan Ishwardirsquoye 173km uzunluğunda ccedilift hatlı demiryolu hattı inşa etmek iccedilin Ccedilin İnşaat

Muumlhendisliği Yapı İş birliği Şirketi seccedililmiştir 941 milyon dolar tahmini maliyeti olan projenin 753

milyon doları Ccedilin ve gerisini Bangladeş huumlkuumlmeti oumldeyecektir Mongla Limanı tesislerinin

genişletilmesi ve modernizasyonu işi Ccedilin Ulusal Komple Muumlhendislik Şirketirsquone verilmiştir

Yaklaşık 550 milyon dolarlık projesinde Ccedilinrsquoin yardımı 249 milyon dolar gerisi Bangladeş huumlkuumlmeti

verecektir (Byron 2016a)

Tablo 7 2009-2018 Yıllarında Ccedilinli ve Bangladeşli Liderlerinin Ziyaretleri

14-15 Haziran 2010 Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkan Yardımcısı Şi Cinping

Bangladeş ziyaretini gerccedilekleştirmiştir

10-15 Ekim 2016 Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinping Bangladeşrsquoe

ziyarette bulunmuştur

17-21 Mart 2010 Başbakan Şeyh Hasina Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur

6-11 Haziran 2014 Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Ccedilin liderinin bu ziyareti sırasında Hasina ve Şi tarafından plaketleri accedilılmış olan projeler

arasında Chattogramrsquodaki Karnaphuli Multi-Lane Tuumlneli projesi Dakka Uumlniversitesi Konfuumlccedilyuumls

Enstituumlsuuml ve Gazipurrsquoun Kaliakoirrsquodeki Tier-4 Ulusal Veri Merkezi Patuakhalirsquonin Payrarsquodaki 1320

MWrsquolik termal elektrik santrali ve Chattogram Banshkhalirsquodeki 1320 MWrsquolık koumlmuumlr yakıtlı enerji

santrali vardır (Paul 2016)

Eğitim ve kuumlltuumlrel alışverişler accedilısından hem Ccedilin hem de Bangladeş bu doumlnemde iş birliğini

daha da geliştirmiştir Bangladeşrsquoin hem devlet hem de oumlzel uumlniversitelerinde buguumlne kadar birkaccedil

Ccedilince dil kurumu kurulmuştur Ccedilinrsquoe okuyan Bangladeşli oumlğrencilerin sayısı Ccedilin huumlkuumlmetinden

artan sayıda bursun da katılımıyla oumlnemli oumllccediluumlde artmıştır OBOR kapsamında da Ccedilinrsquoe eğitim almak

isteyen Bangladeşli oumlğrencilerin yeni imkanlar accedilılmıştır (Sarker 2019)

222 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Askeri İlişkileri

Ccedilin son on yılda Bangladeşrsquoin en guumlvenli stratejik bir ortağı olarak ortaya ccedilıkmıştır Bangladeş

2009 yılında Ordusunun Hava Kara ve Deniz Kuvvetlerirsquonin genişlemesi ve modernleşmesi iccedilin

ldquoKuvvetler Hedefi 2030rdquo belirlemiştir Hedefi uzun vadede ccedilok platformlu savaşı yuumlruumltebilecek uumlccedil

boyutlu bir guumlccedil inşa etmektir (Mushtaq 2018b) Bu hedef doğrultusunda Bangladeş Ordusu

helikopterler insansız uccedilaklar uccedilaksavar fuumlzeler tanklar ccedileşitli silah sistemleri dahil olmak uumlzere

ccedileşitli donanımlar oumlzellikle Ccedilinrsquoden satın almaktadır Mart 2014rsquote Ccedilinrsquoden gelen lsquoEbu Bekarrsquo ve

61

lsquoAli Haiderrsquo isimli iki yeni firkateyn Bangladeş Deniz Kuvvetlerine eklenmiştir Nisan 2014rsquote

Bangladeş Ccedilin ile iki denizaltı satışı konusunda bir anlaşma yapmayı kabul etmiştir 2014 yılının 12

tarihinde CCP Askeri Komisyonursquonun başkan yardımcısı Genel Xiu Qiliangrsquoın ziyareti sırasında doumlrt

adet ikili askeri anlaşma imzalanmıştır Bu anlaşmalar doğrultusunda Ccedilin ordusu Bangladeş

ordusuna eğitim ve ekipmanla destekleme taahhuumlduumlnde bulunmuştur Ayrıca Ccedilin silahlı kuvvetler

Bangladeş ordusu tarafından youmlnetilen Profesyoneller Uumlniversitesinde bir dil merkezi kurmaya karar

vermiştir (Chowdhury 2016 9)

Zamanla Ccedilin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk silah tedarikccedilisi haline gelmiştir (Choudhury 2017)

2009rsquodan 2013rsquoe kadar Bangladeşrsquoin ithal ettiği toplam silahın 82rsquosini Ccedilinrsquoden alınmıştır 2013-

2017 yılların arasında Ccedilinrsquoin silah tedariklerinin 19rsquou Bangladeşrsquoe yapmıştır Bangladeş ise bu beş

yıl boyunca silahlarının 71rsquoini Ccedilinrsquoden tedarik etmiştir (Scroll 2018) Bangladeş ordu komutanı

dahil olmak uumlzere uumlst duumlzey yetkililer Ccedilin meslektaşları ile sıcak ilişkileri geliştirmiştir (Mushtaq

2018a) 2011 yılında Ccedilin Halk Kurtuluş Ordusu Genelkurmay Başkan Yardımcısı Hava Kuvvetleri

Komutanı Mareşal Ma Xiaotyan ve Halk Kurtuluş Ordusu Başkan Yardımcısı Amiral Ding Yiping

Bangladeşrsquoi ziyaret etmiştir 2012-13 doumlneminde Bangladeş Genelkurmay Başkanı Deniz

Kuvvetleri ve Hava Kuvvetleri Komutanları Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir (Ahmed 2013 282) Guumlnuumlmuumlzuumln

Bangladeş savunma guumlccedilleri Ccedilin silahlarıyla donatılmış durumundadır (Bhattacharjee 2018)

Bangladeş Donanmasırsquonın kapasitesini guumlccedillendirmek iccedilin Bangladeş Ccedilinrsquoden BNS Nabajatra ve

Joyjatra adlı iki denizaltı satın almış ikisi de 2017 yılında teslim edilmiştir Bangladeş ayrıca 2009-

2015 Ccedilinrsquoden altı tane su uumlstuuml gemi satın almış bunların arasında muumltevazi yuumlzeye ve denizaltı karşıtı

oumlzelliklere sahip iki devriye botu da bulunmaktadır Ccedilinrsquoden gelen bu teknolojik destekler ve

iyileştirilmiş ekipmanlar Bangladeş Donanmasının uumllkenin deniz alanını korumak iccedilin ldquomavi surdquo

savunma guumlcuuml olarak ortaya ccedilıkmasını sağlamıştır 20 Haziran 2018rsquode Ccedilin Ulusal Aero-Teknoloji

İthalat ve İhracat Şirketi (CATIC) ve Bangladeş Hava Kuvvetleri (BAF) arasında bir anlaşma

imzalanmıştır Anlaşma kapsamında Bangladeş Ccedilinrsquoden 23 adet Hongdu K-8W orta tipi savaş eğitim

uccedilağı alacaktır

Tablo 8 2009 Yılından Sonra Ccedilinrsquoden Alınan Oumlnemli Donanımlar

Miktar Donanım Adı Yıl

44 adet MBT-2000 Ana Muharebe Tankı 2011

16 adet Chengdu F-7BGI 35 nesil savaş uccedilağı 2013

4 adet K-8W savaş eğitim uccedilağı 2014

2 adet İki adet FM 90 kısa menzilli yuumlzeyden havaya fuumlze alayı 2016

36 adet WS-22 ccediloklu roketatar sistemi (MRLS)

16 adet F-7BG hafif saldırı savaş uccedilağı

2 adet Ming sınıfı 035B denizaltı 2016

2 adet 056 tipi korvet 2016

23 adet Hongdu K-8W orta duumlzey eğitim jetleri (Anlaşma yapıldı) 2018

Kaynak Bdnews24com 2014a Mushtaq 2018a 2018b

62

223 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri

Ccedilin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ticari ortağıdır İki uumllke arasındaki ikili ticareti 10 milyar dolar

değerindedir Ancak Ccedilin ile Bangladeş arasındaki ticaret accedilığı 9 milyar dolar değerindedir Bu accedilığı

azaltmak iccedilin Bangladeş Ccedilinrsquoden 5054 Bangladeşli uumlruumlne guumlmruumlksuumlz erişim izini alabilmiştir

Uumlruumlnler arasında tıbbi malzemeler plastik aletler deri kereste tekstil hazır giyim uumlruumlnleri

bulunmaktadır Ayrıca gelişmiş bir uumllke olan Ccedilin Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuuml kurallarına goumlre 97

oranında Bangladeş koumlkenli uumlruumlnlere guumlmruumlksuumlz yarar sağlamaktadır Bangladeş İhracat Teşvik

Buumlrosu tarafından sağlanan raporlara goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoe toplam ihracat tutarı 2010-11

ekonomik yılında 31966 milyon dolar iken 2015-16 ekonomik yılında 80814 milyon dolar olmuştur

Aynı zamanda Ccedilinrsquoin 2010-11rsquode Bangladeşrsquoe ihracatı 59 milyar dolar iken 2015-16rsquoda yaklaşık

98 milyar dolara ulaşmıştır Ticari ilişkileri Bangladeşrsquoin lehine olmazsa da boumlyle devam ederse

ikili ticaret hacminin Bangladeşrsquoin 50rsquonci yıldoumlnuumlmuumlnuuml kutlayacağı 2021 yılında 18 milyar dolara

ulaşacağını tahmin edilmektedir (Sarker 2019)

Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırımları da son yıllarda dikkat ccedilekici bir şekilde buumlyuumlmektedir 1975 ile

2001 yılları arasında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoteki yatırımı 301 milyon dolar iken 2002-2009 yıllarında 303

milyona ulaşmıştır 2010 yılından 2016 yılına kadar daha oumlnceki 7 yılına goumlre Ccedilin yatırımı uumlccedil kat

artarak 916 milyon olmuştur (Ahmed 2016) 13 Ekim 2016rsquoda Ccedilinrsquoin yedi devlet şirketi 13

Bangladeşli şirket ile 186 milyon dolar değerinde yatırım ve ithalat anlaşması imzalamıştır 13

Bangladeşli şirketlerin 1rsquoi Bangladeş devlete ait olup 12rsquosi oumlzel sektoumlrden oluşmuştur Ccedilin

yatırımlarının ccediloğu juumlt ve juumlt uumlruumlnlerinde ve deri sektoumlrlerinde yapılacaktır Ccedilinli yatırımcılar

anlaşmalar ccedilerccedilevesinde farklı Bangladeşli şirketlerden juumlt ve juumlt uumlruumlnleri satın alacaklardır Ayrıca

yatırımlar Bangladeşli ortaklarıyla ya ortak girişimler halinde ya da yeni şirketler aracılığıyla ya da

Bangladeşrsquoteki operasyonların genişletilmesiyle yapılacaktır

Bangladeşrsquoin altyapı gelişiminde Ccedilin oumlnemli bir rol oynamaktadır Ccedilin Bangladeşrsquoin

Şhittagong limanının geliştirme ccedilalışmalarında yer almıştır Ayrıca Ccedilin Şhittagongrsquoda ldquoCcedilin

Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesirdquo (CEIZ) inşa etmektedir Ccedilin Harbour Muumlhendislik Şirketi ve

Bangladeş Oumlzel Ekonomik Boumllge Otoritesi (BSEZA) ile ortaklaşa yapılmakta olan 781 doumlnuumlmluumlk bu

projenin 70 paya Ccedilin sahip olacaktır ve buumlyuumlk oumllccediluumlde Ccedilinli imalat firmaları tarafından

kullanılacaktır (BEZA ty) Ayrıca Ccedilin Bangladeşrsquoin Bengal Koumlrfezi limanını Ccedilinrsquoin Yunnan

eyaletinin Kunmingrsquoe bağlayan kara ve demiryolu hatları da inşa etmektedir

Ccedilin Bangladeşrsquoin enerji sektoumlruumlne en buumlyuumlk yatırım yapmaktadır 2018-19 yılında yaptığı

yatırımların ccediloğu Bangladeşrsquoin enerji sektoumlruumlne olmuştur Şhittagong ve Payrarsquoda yapılanlar da dahil

olmak uumlzere koumlmuumlrluuml enerji santrallere buumlyuumlk yatırım yapmaktadır (Ramachandran 2019) 2014

63

yılının mart ayında Bangladeş devlete ait Kuzey-Batı Elektrik Enerji Şirketi (NWPGCL) ve Ccedilin

Ulusal Makine İthalat ve İhracat Grubu Şirketi (CMC) arasında Bangladeşrsquoin Patuakhali ilinin

Kalapara ilccedilesinde 1320 MWrsquolık bir koumlmuumlr yakıtlı elektrik santrali inşa etmek iccedilin bir mutabakat

muhtırası imzalanmıştır 2 milyar dolarlık bu projeyi CMC ve NWPGCL 5050 olarak finanse

etmekte ve Bangladeş Ccedilin Enerji Şirketi (BCPCL) tarafından yapılmaktadır (NS Energy ty)

Şhittagongrsquoın Banskhalirsquode 1300 MWrsquolık koumlmuumlr yakıtlı elektrik santrali inşa etmek iccedilin Aralık 2013

yılında Bangladeşrsquoin bir oumlzel şirketi Ccedilinli SEPCO3 Elektrik Enerjisi İnşaat Şirketi ile bir anlaşma

yapmıştır 24 milyar dolarlık bu projenin 175 milyar doları Bangladeş Ccedilinrsquoden borccedil almaktadır

(Siddique 2019) Devlet tarafından işletilen Bangladeş Enerji Geliştirme Kurulu (BPDB)

Bangladeşrsquoin Cox Bazar ilinin Moheshkhali Adasırsquonda 1320 MWrsquolık koumlmuumlr bazlı santral inşa etmek

iccedilin 2018 yılında Ccedilin Huadian Hongkong Şirketi (CHDHK) ile ortak girişim anlaşması imzalamıştır

(NS Energy 2018) Her iki tarafın da eşit muumllkiyeti olan ortak girişimi 4 yıl iccedilinde tamamlanacaktır

Ccedilin tarafından finanse edilen projeler arasında Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlleri ccedilok oumlnem

taşımaktadır 2010 yılına kadar Bangladeşrsquote 6 tane dostluk koumlpruumlsuuml inşa eden Ccedilin 2018 yılına kadar

yedinci ve sekizinci ldquoBangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlsuumlrdquo iccedilin de finanse etmiştir Madaripur-

Shariatpur-Chandpur Karayolursquondaki Arial Kha Nehri uumlzerine inşa edilen koumlpruuml 20 Ağustos 2015rsquote

Başbakan Şeyh Hasina tarafından accedilılmıştır Yaklaşık 35 milyon dolarlık projesinin 24 milyonu Ccedilin

tarafından verilmiştir (Peoplersquos Daily 2012 The Daily Star 2015b) Bangladeşrsquoin Pirojpur ilin

Kocha nehri uumlzerindeki 1400 metre uzunluk ldquoSekizinci Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlsuumlrdquonuumln inşası

iccedilin yaklaşık 50 milyon dolar destek vermektedir

Ccedilin destekli diğer bir buumlyuumlk proje ise ldquoKarnaphuli Ccedilok Kanallı Tuumlnel Projesirdquodir

Şhittagongrsquoda Yapım aşamasında olan ve 2020 yılında tamamlanması beklenen Karnaphuli nehrinin

altındaki su altı otoyol tuumlnelinin uzunluğu 93 kilometredir ve genişlik 10 metredir 17 miyar dolarlık

bu proje Dakka-Şhittagong-Cox Bazar otoyolu ve Asya otoyolu ağını birleştirecektir Ayrıca bu

tuumlnel liman kenti Şhittagongrsquoi Ccedilin ekonomik boumllgesinin bulunduğu Karnaphuli Nehrirsquonin uzak

tarafına bağlayacaktır Şhittagong havaalanından ekonomik boumllgeye yolculuk suumlresini doumlrt saatten

20 dakikaya indirecektir Tuumlnel ayrıca Kore İhracat İşleme Boumllgesini Şhittagong havaalanına

bağlayacaktır Ccedilinrsquoin Bir Kuşak Bir Yol projesi kapsamında yapılmakta olan projeler arasında tuumlnel

projesi en oumlnemli projelerindendir (HKTDC 2018) Ccedilin Dakkarsquonın Purbachalrsquoda ldquoBangladeş-Ccedilin

Dostluk Sergi Merkezirdquo adlı sergi merkezi yapılmasında buumlyuumlk destek sağlamaktadır Ccedilinli firmalar

tarafından yaklaşık 15494 milyon dolar maliyetinde inşa edilen projenin 7449 milyon dolar Ccedilin

tarafından sağlamaktadır (Xinhua 2019)

Mayıs 2014rsquote Ccedilin Major Koumlpruuml Muumlhendislik Şirketi (CMBEC) Bangladeşrsquote buguumlne kadarki

en buumlyuumlk altyapı projesi olan Padma Koumlpruumlsuumlrsquonuumln yapımı iccedilin goumlrevlendirmiştir (Sarker 2019)

Bangladeş Demiryolu (BR) 3 Nisan 2018 tarihinde Padma Demiryolu Bağlantısı projesi iccedilin Ccedilin

64

Exim Bank ile 26 milyar doları tutarında bir kredi imzalamıştır Ccedilin kredisi proje maliyetinin

80rsquoini ve kalan 20rsquosi ise Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından finanse edilmektedir 2022 Haziranda

tamamlanacak olan bu 225 kmrsquolik demiryolu projesi dokuz guumlney ilini Padma Koumlpruumlsuuml uumlzerinden

Dakka ile bağlayacaktır (Ali 2018) Ccedilin Bangladeşrsquoin dijital bağlantıyı iyileştirmek iccedilin 1 milyar

dolarlık bir projeye yatırım yapmaktadır

Halihazırda Ccedilin destekli projelerden uygulama aşamasında olan Padma koumlpruumlsuuml demiryolu

bağlantısı Karnaphuli nehri tuumlneli Bilgi-Huumlkuumlmeti projesinin III Aşaması Maheshkhalirsquode ccedilift

boru hattı ile tek noktadan bağlanması ve dijital bağlantı iccedilin telekomuumlnikasyon ağının

modernizasyonu projelerin iccedilin vaat edilen destekleri ve verilen yardımının durumu aşağıdaki

tablosundan anlaşılır

Tablo 9 Ccedilin Destekli Projelerden Uygulama Aşamasında Olan 5 Projenin Detayları

Proje Adı Anlaşma Tarihi Kredi Miktarı

(Milyon USD)

Şu ana Kadar Verilen

Miktar (Milyon

USD)

Karnaphuli nehri tuumlneli Ekim 2016 70580 19481

Bilgi-Huumlkuumlmeti

projesinin III Aşaması

Ekim 2016 15656 15164

Maheshkhalirsquode ccedilift

boru hattı

Kasım 2017 50046 8273

Telekomuumlnikasyon

ağının modernizasyonu

Nisan 2018 23150 4494

Padma koumlpruumlsuuml

demiryolu bağlantısı

Nisan 2018 266794 53358

Kaynak The Daily Star 2019

2016 yılında Ccedilin Başkanının Bangladeş ziyareti sırasında iki uumllke ticaret ve yatırım iş birliğini

genişletmeyi ve derinleştirmeyi kabul etmiştir Bundan sonra Ccedilin-Bangladeşrsquoin iş birliğinin kilit

alanları olarak altyapı enduumlstriyel kapasite iş birliği enerji ve guumlccedil ulaştırma bilgi ve iletişim

teknolojisi tarımı ccedilok fazla oumlnem verilmektedir İki huumlkuumlmetin ilgili birimleri bu alanlarda politika

değişimlerini artırarak ikili iş birliği iccedilin planlama ve rehberlik sağlamaktadır

224 Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yol Projesirsquonde Bangladeş

Ccedilin Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin 2013 yılında sunduğu ve daha sonra 2016 yılında

Bangladeşrsquoin resmi olarak uumlye olduğu ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo (OBOR) projesi iki uumllke iccedilin ccedilok oumlnem

taşımaktadır Projenin karayolu deniz yolu demiryolu petrol ve gaz boru hatları ve diğer altyapı

projelerinde Bangladeş ccedilok oumlnemli bir konumunda yer almaktadır Bangladeşrsquoteki limanlar Ccedilin

enerjisinin temini iccedilin Malakka Boğazırsquona olan bağımlılığını azaltmasında karlı bir alternatif yol

65

sunmaktadır O yuumlzden projenin denizyolu ağından Guumlney Asya ağında Bangladeş en oumlnemli bir

uumllkesidir

Şekil 6 OBOR Projesinde Bangladeşrsquoin Konumu

Kaynak Mishra 2017

Şi Cinpingrsquoin tarafından oumlnerilen OBOR projesinde Bangladeşrsquoin de yer aldığı BCIM

Ekonomik Koridoru (BCIM-EC) ccedilok oumlnemli bir yer almaktadır BCIM Ekonomik Koridoru Guumlney

Ccedilinrsquoin karayla kaplı illerini Bengal Koumlrfezirsquone fiziksel olarak bağlayarak OBOR altındaki Guumlney

İpek Yolursquonun canlanmasına sağlayacaktır Şubat 2012rsquode doumlrt uumllke yetkilileri Ccedilin ve Guumlneydoğu

Asyarsquoyı Guumlney Asyarsquoya bağlayacak 2800 kmrsquolik otoyol geliştirme yol haritasını onaylamıştır Bu

otoyol Hindistanrsquoın Batı Bengal eyaletinin başkenti Kolkatarsquodan Bangladeş Kuzeydoğu Hindistan

ve Myanmar aracılığıyla Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin başkenti Kunmingrsquoe kadar boumllgeye kapsayacaktır

Ancak 2013 yılında sunulan OBOR projesinde BCIM-EC uumlccedil yoldan oluşmaktadır Biri K2K olarak

bilinen Kunmingrsquoden Myanmar Kuzeydoğu Hindistan ve Bangladeş yoluyla Kolkatarsquoya geccedilecek

diğer ikisi Myanmarrsquoın Mandalayrsquoından bir youmlnde Bangladeşrsquoin Şhittagongrsquoa ve diğer youmlnde

Myanmarrsquoın Rakhine eyaletindeki Sittwe limanına gidecektir (Islam vd 2018 615) Ccedilin bu proje

kapsamında ulaştırma enerji ve telekomuumlnikasyon ağlarının bağlantılarıyla koridor boyunca uzanan

boumllgeleri iccedilin ortak gelişimi sağlayacağı soumlylemektedir Başkan Şi Cinpingrsquoin 2016 yılında

Bangladeşrsquoe yaptığı ziyaretinin ardından yayınlana ortak tebliğde iki taraf BCIM-EC uumllkeleri

arasındaki pratik iş birliğini ve bir buumltuumln olarak boumllgenin kalkınmasını desteklemede BCIM

Ekonomik Koridorunun oumlnemli roluumlne değer vermiştir İki uumllke BCIM Ekonomik Koridorunun

kurulmasını ilerletmek iccedilin iletişimi ve koordinasyonu geliştirmeye soumlz vermiştir Ayrıca Doumlrt taraf

arasında bir huumlkuumlmet iş birliği ccedilerccedilevesi oluşturmayı gerek rapor ccedilalışmalarını hızlandırmaya kabul

etmiştir

66

Şekil 7 Ccedilin-Bangladeş-Hindistan-Myanmar Ekonomik Koridoru

Kaynak Deccan Chronicle 2014

Eleştirel jeopolitiğinin oumlzellikleri accedilısından 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe

youmlnelik dış politikasına bakıldığında Avami Ligirsquonin ccedilok aktif bir dış politika izlediği goumlruumllmuumlştuumlr

1971 yılından 1975 yılına kadar Avami Ligirsquonin karşısında yer alan ve daha sonraki suumlreccedilte mesafeli

olan Ccedilin ile 2009 yılı itibarıyla başlayan yakınlık ve ortaklık ilişkileri Avami Ligirsquonin oumlnemini

artırdığını goumlstermektedir Bu 10 yıllık suumlre iccedilin Avami Ligi dış politikasında Ccedilinrsquoi oumlzel bir seccedilenek

olarak değerlendirmiştir İktidara geldikten sonra Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Bangladeş ile Ccedilin arasında

var olan ve yıllardır devam etmekte olan derin ekonomik ve askeri ilişkilerine tuumlm hızıyla devam

etmiş ve Ccedilin ile Avami Ligirsquonin guumlccedilluuml bir siyasi ilişkilerinin kurulmasına odaklanmıştır Kabinesinde

Ccedilin ile yakın olan kişilere oumlnemli bakanlığı verilmiş ve Ccedilinrsquoe youmlnelik siyasi ve diplomatik adımlar

atılmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti oumlzellikle Ccedilin huumlkuumlmeti ile ikili diyalog ve ziyaretini oumlnemsemiş ve

aynı zamanda iki siyasi parti arasında suumlrekli delege ziyaretlerine devam etmiştir Şeyh Hasina 2009

yılından Başbakan seccedilildikten sonra Ccedilin ziyareti iccedilin yaklaşık 1 sene beklemiş ancak Hasinarsquonin

ziyaretinden sonra 3 ay geccedilmeden o doumlnemin Ccedilin Başkan Yardımcısı Şi Cinping Bangladeş

ziyaretinde bulunmuştur Şi Cinping daha sonra Ccedilinrsquoin Başkanı olarak seccedilildiğinde 2016 yılında

Bangladeşrsquoe tekrar ziyarette bulunmuş ve Bangladeş tarihinin en buumlyuumlk ekonomik destek ve kredi

soumlzuuml vermiştir

Ccedilin ve Şi Cinping ile Avami Ligi ve Şeyh Hasinarsquonın bu denli guumlccedilluuml ilişkilerinin arakasında

her iki uumllkenin de ekonomik ccedilıkarının olduğu gibi Ccedilinrsquoin Bangladeş uumlzerinde stratejik ccedilıkarı oumlnemli

oumllccedilekte etkili olmuştur Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilinrsquoin bu hedeflerini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak izlediği

Ccedilin politikasında oumlnemli ilerlemeler kaydetmiştir Avami Ligi 2008 yılının sonunda Bangladeşrsquote

yapılan genel seccedilimin manifestosunda Bangladeşrsquoin gelecek kalkınma hedeflerini belirlemiştir

Ancak Ccedilinrsquoin ekonomik desteği olmadan bu hedeflerini gerccedilekleştirmesi zor olacaktı O yuumlzden

Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo girişiminde Bangladeşrsquoin katılımını buumlyuumlk bir fırsat olarak

67

değerlendirmiş ve Ccedilin yatırımlarını ccedilekmeye başarmıştır Sadece Şi Cinpingrsquoin 2016rsquodaki ziyareti

sırasında iki uumllke arasında yaklaşık 24 milyar dolar değerinde 27 yatırım ve kredi anlaşması

imzalanmıştır Şu anda bu projelerin uygulanması tuumlm hızıyla devam etmektedir Bu projeler

arasında Padma-Koumlpruumlsuumlneki Demiryolu Bağlantısı Karnafuli Tuumlneli Dhaka-Şhittagong Otoyolu

projesi Payra Limanı Şhittagong-Cox Bazar Demiryolu projesi farklı enerji projeler ve diğer

projeler vardır (Saimum 2020 8-13) Ticarette Bangladeş Ccedilinrsquoden buumlyuumlk bir fırsat elde etmiştir

Bangladeşrsquoin uumlrettiği birccedilok uumlruumln iccedilin Ccedilinrsquoe vergisiz erişim imkacircnı bulmuştur Ayrıca eleştirel

jeopolitiğin diğer oumlzellikleri de Avami Ligi bu doumlnemde Ccedilin ile ilişkilerinin geliştirmesi youmlnuumlnuuml

başarıyla kullanmıştır Bu doumlnemde iki uumllke arasındaki kuumlltuumlrel alışverişlerde buumlyuumlk bir gelişme

olmuştur Her yıl ccedilok sayıda Bangladeşli oumlğrenci Ccedilin burslusu olarak Ccedilinrsquoin farklı uumlniversitelerinde

okumaktadır Ccedilin ile Avami Ligirsquonin bu yakın ilişkilerinin sonucu olarak Guumlney Asya boumllgesinde

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu artırdığı goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle Hindistan huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoe

yeni ekonomik destek soumlzuumlnde bulunmuş ve dış politikasında Avami Ligirsquone daha fazla oumlnem

vermeye başlamıştır

Ccedilin ile 2009-2018 yıllarında Bangladeşrsquoteki Avami Ligi huumlkuumlmetinin ccedilok boyutlu ilişkilerinin

ilerlemeleri ve derinliği 30 Aralık 2018 tarihinde yapılan Bangladeşrsquoteki 11 Ulusal Parlamento

Seccedilimrsquoinden sonra ccedilok daha net anlaşılmıştır Muhalefet seccedilmenlerinin ve genel halkının da oy

kullanamadığı seccedilimin hemen ertesi guumlnuuml 31 Aralık tarihinde Ccedilin Halk Cumhuriyeti Avami Ligi

Koalisyonunun zaferini kutlayan ilk uumllke olmuştur Dakkarsquodaki Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zuo ve ekibi

31 Aralık 2018 tarihinde Bangladeş Başbakanlık ofisi olan Ganabhabanrsquoa Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinping ve Başbakan Li Keqiangrsquodan yeni seccedililen Başbakanrsquoa kutlama mesajlarını iletmek iccedilin resmi

bir ziyarette bulunmuştur Bu resmi mesaj Ccedilinrsquoin kendi ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoe suumlrekli

destek vermesinin yanı sıra 10 yıllık suumlre iccedilinde Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin derinliğini de

goumlstermektedir

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-HİNDİSTAN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL

JEOPOLİTİK ACcedilISINDAN İNCELENMESİ

Pakistanrsquoın kuruluşundan 2 yıl geccedilmeden Avami Ligirsquonin kuruluşu Pakistan siyasetinde guumlccedilluuml

bir muhalefetin doğuşu olmuştur Bu partinin liderliğinde Doğu Pakistan boumllgesinde buumlyuumlk siyasi

hareketler duumlzenlenmiştir Daha sonra Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşında Hindistan ile siyasi iş

birlik iccedileresinde olup Avami Ligi liderleri Bangladeşrsquoin kuruluşunu hızlandırmıştır Avami Ligi

tarafından kurulan geccedilici huumlkuumlmeti Hindistanrsquodan her tuumlrluuml siyasi diplomatik ve askeri destek

almaya başarmıştır Bu nedenle Bangladeşrsquoin kuruluşundan bu yana Hindistan huumlkuumlmetleri ile

Avami Ligirsquonin en yakın dostluk ilişkileri devam etmektedir Avami Ligi ve Hindistan arasındaki

tarihi geccedilmişine dayanarak bu boumlluumlmde 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa

youmlnelik dış politika ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik accedilısından incelenmiştir Bu bağlamda geccedilmiş

doumlnemlerde Avami Ligi iktidarıyla Hindistanrsquoın ilişkilerini kısaca analiz ederek 2009-2018 yılları

arasında Avami Ligi ve Hindistan arasında oumlnemli iş birlik ve stratejik anlaşmaları huumlkuumlmet liderleri

ve parti arasındaki ziyaretler ve ekonomik-kalkınma ccedilalışmaları analiz edilmiştir Boumlluumlmuumln son

kısmında ise Avami Ligi huumlkuumlmetinin ccedilalışmaları eleştirel jeopolitik accedilısından değerlendirilmiştir

Tarihi Arka Planı

190 yıldır soumlmuumlrge guumlccedillerin izlediği lsquoboumll parccedilala ve youmlnetrsquo politika sonucunda 1947 yılında

Guumlney Asyarsquoda birbirini duumlşman goumlren Pakistan ve Hindistan adlı iki uumllke kurulmuştur Tarihin en

buumlyuumlk boumllgelerinden biri olan ve buumlyuumlk Bengal Krallığırsquonın en oumlnemli bir parccedilası olan Doğu Bengal

ise Hindistan haritasının iccedilinde yer almasına rağmen Doğu Pakistan2 olarak Pakistanrsquoın bir vilacircyeti

olmuştur

2 1947 yılında Pakistan kurulduğunda lsquoDoğu Bengalrsquo boumllesi Pakistanrsquoın bir vilayeti olmuştur Pakistanrsquoın

kuruluşundan beri Doğu Bengal boumllgesi lsquoDoğu Pakistanrsquo olarak tanınmasına rağmen resmi olarak Doğu

Bengal 14 Ekim 1955rsquote lsquoDoğu Pakistanrsquo olarak adlandırılmıştır Ancak Bengal halkı ve siyasi lederleri lsquoDoğu

Pakistanrsquo yerine lsquoDoğu Bengalrsquo kelimesini tercih etmişlerdir 1969 yılındaki Eyuumlb Hanrsquoa karşı kitlesel

ayaklanma ve protesto sırasında ldquocesur Bengalliler silahını tut Bangladeşrsquoi kurtarrdquo sloganı atmıştır Daha sonra

ayını yılın 6 Aralıkrsquota Hossain Shahid Suhrawardyrsquonin vefatının altıncı yıldoumlnuumlmuumlnde yapılan bir toplantıda

Avami Ligi Başkanı Şeyh Mujibur Rahman lsquobağımsız uumllkemizin adı ldquoBangladeşrdquo olacakrsquo demiştir Sonraki

suumlreccedilte lsquoDoğu Bengalrsquo veya lsquoDoğu Pakistanrsquo yerine lsquoBangladeşrsquo kelimesi kullanılmıştır

69

Şekil 8 Doğu Pakistan ve Batı Pakistan

Kaynak Southasiajournal 2016

Bu durumda Doğu Pakistanrsquoın (buguumlnkuuml Bangladeş) oumltesinde kalan kendi 7 vilacircyetini korumak

ve komşusu olan diğer vilacircyetlerinin guumlvenliğini sağlamak Hindistan iccedilin buumlyuumlk bir sorun haline

gelmiştir Aynı şekilde Pakistan huumlkuumlmeti de Hindistan tarafından Doğu Pakistan boumllgesinin

guumlvensizlik endişesi yaşamıştır Ancak yeni kurulmuş olan Pakistanrsquoın demokratik bir sistem

kurulması başarısız olmuş ve geccedilmişte iktidar sahibi olan dil ve kuumlltuumlrde farklı olan Bengal

Muumlsluumlmanları gereken siyasi kamu ve ekonomik hakları alamamıştır (Choudhury 1969)

1971 yılında Doğu ve Batı Pakistan arasındaki siyasi partilerin anlaşmazlığı ccediloumlzuumllmez haline

gelmiş ve 25 Mart akşamı Pakistan Ordusu tarafından Doğu Pakistan (Bangladeş) halkı uumlzerinde

başlattığı kanlı operasyonu sonucunda savaş başlamıştır 26 Martta Bangladeş bağımsızlığını ilan

ederek Pakistan ordusuna karşı savaşa başlamış ve 9 aylık savaşın sonucunda Bangladeş bağımsız

bir uumllke olarak ortaya ccedilıkmıştır (Jahan 1973) Pakistanrsquoın iki boumllge arasındaki savaşını kendi

guumlvenliği iccedilin buumlyuumlk bir fırsat goumlren Hindistan savaşın başından beri Doğu Pakistan yani Bengal

halkına destek olmuştur 27 Mart 1971 tarihinde Hindistan Başbakanı Indira Gandhi Bangladeşrsquoin

bağımsızlık muumlcadelesine tam destek verdiğini belirtmiştir Bangladeşli muumlltecilerin Hindistanrsquoda

guumlvenli bir şekilde korunabilmesi iccedilin Hindistanrsquoın Batı Bengal Bihar Assam Meghalaya ve

Tripura eyaletlerin sınır boyunca muumllteci kampları kurmuştur

Hindistan huumlkuumlmeti ayrıca Pakistan Ordusunun karşısında Bangladeşrsquoin bağımsızlık

muumlcadelesini desteklemek iccedilin askeri adımlar atmıştır Hindistan Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri (BSF)

kamplarda sığınan Bengal genccedilleri eğitmek iccedilin eğitim kamplar kurmuştur Kamplarda sığınan

Bengal oumlğrenciler ccediliftccedililer işccedililer ve genccediller savaş taktikleri silah ve patlayıcı kullanımı

70

konularında eğitimler alarak Pakistanrsquoa karşı savaşmak iccedilin kurulan lsquoMukti Bahinirsquo3ye katılmıştır

12 Nisan 1971 tarihinde Kalkuumltarsquoda Bangladeş Kuvvetlerirsquonin merkezi kurulmuştur Avami Ligirsquonin

liderliğinde kurulan Bangladeşrsquoin geccedilici huumlkuumlmetine ofis ve konaklama ayırmış ve gereken

diplomatik destekleri sağlamıştır Aynı zamanda mart-ekim 1971 arasında Indira Gandhi duumlnya

liderlerine Bangladeşrsquote Pakistan ordusunun yaptığı savaşı hakkında mektuplar yazmış ve Hindistan

Bangladeş haklının durumunu anlatmıştır Indira Gandi Bangladeş halkının oumlzguumlrluumlk savaşını

desteklemesi iccedilin 21 guumlnluumlk bir Almanya Fransa İngiltere Belccedilika ve ABD turu duumlzenlemiştir

Hindistan ayrıca doumlnemin iki buumlyuumlk guumlccedil ABD ve SSCB ile diplomatik ccedilalışmalar suumlrduumlrmuumlş ve

BMrsquode oumlnemli tartışmalar duumlzenlemiştir (Azad 2006) 3 Aralık 1971 tarihinde Pakistan Hava

Kuvvetleri kuzeybatı Hindistanrsquoda sekiz hava limanında saldırılar duumlzenlediğinde Hindistan Ordusu

Bangladeşli lsquoMukti Bahinirsquo ile Pakistan Ordusunda karşı ortak savaşı başlatmıştır Savaşın

başlamasından 13 guumln sonra 16 Aralıkrsquota Pakistanrsquoın komutanı Genel Amir Abdullah Khan Niazi

Hindistan General JS Aurorarsquoya teslim olmuştur Boumlylece Hindistanrsquoın ccedilok boyutlu destekleriyle

Bangladeş Pakistanrsquodan bağımsızlığını kazanmıştır (Ahamed 2010 Kalam 1992)

311 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975)

Bangladeşrsquoin Hindistan ile olan resmi ilişkileri 6 Aralık 1971 tarihinde Bangladeşrsquoe

tanınmasıyla başlamıştır Pakistanrsquoa karşı Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını ilk guumlnden itibaren

siyasi ve diplomatik yoluyla ve daha sonra askeri desteği sağlayan Hindistan Bangladeşrsquoe resmi

olarak tanıyan ilk uumllkesi olmuştur (Bindra 1982 14-16) Dolaysıyla Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti

Hindistan ile siyasi ekonomik kuumlltuumlrel ve diğer alanlarında ilişkilerine buumlyuumlk oumlnem vermiştir Şeyh

Mujibur Rahman ile Hindistanrsquoın ilişkileri ccedilok olumlu ve sıcak bir şekilde başlamıştır Hem Şeyh

Mujibur Rahman hem Indira Gandhi birbirleriyle yakın ve iyi ilişki kurmayı başarmıştır Şeyh

Mujibur Rahman 8 Ocak 1971 tarihinde Pakistan tarafından serbest bırakılmasının ardından

Dakkarsquoya doumlnerken 10 Ocak tarihinde Yeni Delhi havaalanında durmuştur Yeni Delhirsquodeki

duraklama Hindistan huumlkuumlmete ve Hindistan halkına Bangladeş halkı iccedilin vermiş olduğu tam

desteğinin teşekkuumlruuml iccedilin olmuştur

Hindistan savaş doumlneminde destek olduğu gibi Bangladeşrsquoin bağımsızlığının hemen sonra

ihtiyaccedil duyulan ekonomik yardımı sağlayarak Bangladeşrsquoe rehabilitasyonunda yardımcı olmuştur

Halkına malzemeleri ve yiyecek dahil acil ihtiyaccedil duyulan malların alımı iccedilin 250 milyon Rsrsquoi

yardımda bulunmuştur Ağır hasar goumlrmuumlş demiryolu ağını yeniden inşa etmek iccedilin 100 milyon

Rsrsquolık bir kredi ve Bangladeşrsquoin acil doumlviz sorunlarını karşılamak iccedilin 05 milyon doları borccedil olarak

vermiştir Aralık 1971rsquode Dakkarsquoya ziyarete gelen Indira Gandhirsquonin oumlzel bir elccedilisi olan Dhar

3 Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşında silahlı kuvvetlerinin adı Bu silahlı kuvvetlerinin uumlyeleri iki gruptan

oluşmuştur Doğu Pakistan Silahlı Kuvvetleri uumlyeleri ve sivil savaşccedilıları

71

Hindistanrsquoda ccedilok sayıda Bangladeşliye teknik eğitim vermeyi taahhuumlt etmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin

ekonomik olarak yeniden inşasında tam iş birliğine temel emtialarını sağlanmasına ve muumlltecilerin

iadeleri ve yeniden yerleştirmelerine yardımcı olma konusunda tam bir iş birliğine soumlz vermiştir

Hindistan ile ilişkileri guumlccedillendirmek iccedilin Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad 5-9

Ocak 1972 tarihleri arasında Hindistanrsquoa resmi bir ziyarette bulunmuştur Ziyareti sırasında ortak

tebliğde iki uumllke ilişkilerini buumltuumln devletlerin egemenliğine ve toprak buumltuumlnluumlğuumlne saygı ilkesine

birbirlerinin iccedilişlerine karışmamasına eşitlik ve karşılıklı yarar ilkesine dayandırmaya karar

vermişleridir Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Hindistanrsquodan elektrik santralların inşası ve

sel kontroluumlne oumlnlemlerinin geliştirilmesinde yardım istemiştir Ayrıca karşılıklı guumlvenliği korumak

iccedilin uzun vadeli iş birliğini konuşmuştur Bu ziyareti sırasında Hindistan Savunma Bakanı Jagiivan

Ram Bangladeş ordu personelini eğitim vermek konusunda tekliflerini sunmuştur

Hindistan Huumlkuumlmetirsquonin daveti uumlzerine Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahman 6-8 Şubat

1972 tarihlerinde Hindistanrsquoa bir ziyarette bulunmuştur Kalkuumltarsquoda toplanan Hindistan

vatandaşlarını hitap ederken savaş sırasında milyonlarca Bangladeş vatandaşına verilen maddi ve

manevi destek iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti ve halkı adına Hindistan halkına ve huumlkuumlmetine ve oumlzellikle

komşu boumllgeleri olan Batı Bengal Tripura Meghalaya ve Assamrsquoı şuumlkranlarını dile getirmiştir

(Pattanaik 2012) Yeni Delhirsquode Indira Gandhi ve Şeyh Mujibur Rahman arasındaki goumlruumlşmelerin

ardından 8 Şubatrsquota yapılan ortak accedilıklamada her iki lider de Hint kuvvetlerinin 25 Mart 1972rsquoye

kadar Bangladeşrsquoten ccedilekileceğini ve tuumlm Bangladeşli muumlltecilerin geri doumlnuumlşlerin sağlanması iccedilin

her tuumlrluuml yolun takip edileceğini kabul etmiştir Ayrıca huumlkuumlmetlerin ve iki uumllkenin vatandaşları

arasındaki iş birliğini kalıcı barış dostluk ve iyi komşuluk vizyonun temelinde devam etmesi iccedilin

muumlmkuumln olan her youmlntemine teşvik etme kararlılıklarını dile getirmişlerdir Hindistan Silahlı

Kuvvetleri planlanan tarihten on uumlccedil guumln oumlnce Bangladeşrsquoten ccedilekilmiştir (Bindra 1982 17)

Hindistan askerlerinin ccedilekilme işlemlerinin tamamlandıktan sonra Hindistan Başbakanı Indira

Gandhi 17 Martrsquota Dakkarsquoya gelmiştir Bu ziyareti sırasında 19 Mart 1972 tarihinde iki uumllke arasında

25 yıllık bir suumlre iccedilin Dostluk Antlaşmasırsquonın imzalanmasıyla ilişkinin resmi bir youmlnuuml oluşmuştur

(Pattanaik 2005) Bu Antlaşmanın birkaccedil ay oumlnce Ağustos 1971rsquode Eski Sovyetler Birliği ile

Hindistan benzer bir Dostluk Antlaşması imzalamıştır Dolaysıyla Hindistan-Bangladeş Dostluk

Antlaşması Batılı Muumlsluumlman uumllkeler ve Ccedilinrsquoe yanlış bir mesaj goumlndermiştir Ccediluumlnkuuml Batılı uumllkeler bu

antlaşmayı Şeyh Mujibrsquoin Bangladeşrsquoin tarafsızlığı konusundaki vizyonunun aykırı olarak

goumlrmuumlştuumlr Ayrıca Antlaşmanın hazırlık aşamalarındaki gizliği ve bazı şartları uumlzerindeki tartışmalar

uzun suumlredir tartışılmıştır Oumlzellikle Antlaşmanın 8 ve 9 maddelerinde yer alan bazı terimler

uumlzerinde tartışmalar olmuştur 8 maddesine goumlre Bangladeş Hindistan dışında başka bir uumllke ve

Askeri ittifakına giremeyecektir (Mohsin 1992 65) 9 madde daha da tartışma yaratmıştır 9

maddesi ise

72

Tarafların her biri diğer tarafa karşı silahlı bir ccedilatışmada yer alan uumlccediluumlncuuml taraflara herhangi bir

yardım vermekten kaccedilınacaktır Taraflardan herhangi birine saldırı veya saldırı ile tehdit edilmesi

durumunda Tarafların diğeri tehdidi ortadan kaldırmak iccedilin uygun etkili oumlnlemleri almak ve

boumlylece uumllkelerin barış ve guumlvenliğini sağlamak iccedilin derhal karşılıklı istişarelerde bulunacaklardır

9 maddenin oumlzellikle ldquosaldırı ile tehditrdquo ifadesi guumlccedilluuml olanın stratejik ccedilıkarları iccedilin kullanılmış

uumlzerinde tartışmalar olmuştur

Indira Gandhirsquonin ziyaretinin ardından yayınlanan ortak tebliğde iki uumllke dostluk bağlarını

guumlccedillendirmek iccedilin bazı hedef ve kararları belirlemiştir Birincisi İki uumllke arasındaki iş birliğini

guumlccedillendirmek oumlnemli bakanlıklarının yetkilileri arasında en az altı ayda bir istişareler yapılmasına

karar verilmiştir İkincisi iki uumllke tarafından paylaşılan nehirlerin kapsamlı bir incelemesini

gerccedilekleştirmek su sel kontroluuml iccedilin her iki uumllkeye ilişkin projeler oluşturmak ve bunları uygulamak

iccedilin her iki uumllkenin uzmanlarından kalıcı bir temelde Ortak Nehir Komisyonu kurulacaktır (Rashid

2010) Uumlccediluumlncuumlsuuml her iki Başbakan da Transit Ticaretinin yeniden canlandırılması ve sınır ticaretiyle

ilgili Anlaşma ilkelerini onaylamıştır Doumlrduumlncuumlsuuml iki uumllkenin uzmanlarının ve yetkililerinin

nuumlkleer enerjinin barışccedilıl kullanımı ve gelecekteki iletişim amaccedillı uzay araştırmaları iccedilin teknolojik

ve bilimsel alanında istişarelerde ve bilgi alışverişinde bulunmalarını oumlnem vermiştir Ayrıca iki

uumllke arasındaki kuumlltuumlrel ilişkileri guumlccedillendirmek iccedilin iki huumlkuumlmetin uygun kurumları tarafından somut

adımların atılmasına kara verilmiştir

Otak tebliğinin ardından bahsedilen konularda iki uumllke arsında farklı anlaşmalar imzalanmıştır

28 Mart tarihinde lsquoHindistan-Bangladeş Ticari Anlaşmasırsquo imzalanmıştır (Mohsin 1992 66) Bu

anlaşma Hindistanrsquoın Batı Bengal Assam Meghalya Tripura ve Mizoramrsquoın ve Bangladeşrsquoın 16

kilometresinde yaşayan insanlara guumlnluumlk gereklilikleri karşılamak iccedilin guumlmruumlk ve para birimi

duumlzenlemelerinden muaf kılarak belirli mallarla sınır ticareti yapılmasını sağlamıştır Ticaret

anlaşması ayrıca uumllkelere oumlzel ilgi goumlsteren mallarda dengeli bir şekilde 500 milyon Rupi değerinde

iki youmlnluuml ticaret imkanı sağlamıştır Anlaşmada Bangladeş başlıca balık ccediliğ juumlt gazete kacircğıdı ve neft

Hindistanrsquoa ve Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe başlıca ccedilimento koumlmuumlr makine ve işlenmemiş tuumltuumln ihracat

yapmıştır (Hassan 2002) Nisan 1972 ayında iki uumllke ortak nehirlerini kullanarak sel kontroluuml ve

sulama alanlarında kapsamlı bir ccedilalışma ve uygulamalar yapmak uumlzere bir lsquoOrtak Nehir Komisyonursquo

kurmak iccedilin bir anlaşmaya imzalamıştır 28 Kasım tarihinde her iki uumllkeden de uzmanların yer aldığı

lsquoOrtak Nehirler Komisyonursquo kurulmuştur

5 Temmuz 1973 tarihinde uumlccedil yıllık yeni bir Ticaret Anlaşması imzalanmış ve 28 Eyluumll 1973

tarihinden itibaren yuumlruumlrluumlğe girmiştir Anlaşmanın ilk yılı boyunca her bir taraf şartları uyarınca 305

milyon Rupi değerinde karşılıklı mal ihraccedil edecektir 16 Mayıs 1974 tarihinde iki uumllke arasındaki beş

guumlnluumlk uumlst duumlzey tartışmaların ardından geniş kapsamlı ekonomik ve ticari iş birliği konusunda bir

dizi anlaşma yapıldığında iki uumllke arasındaki ticaret ilişkileri daha da guumlccedillenmiştir Hindistan

73

Bangladeşrsquoe 410 milyon Rupirsquolik uumlccedil kredi kabul etmiştir Juumlt ihracatında karşılıklı yarar iccedilin oumlzel

enduumlstriyel projeler oluşturulması ve izinsiz ticari işlemlerin durdurulması konusunda daha yakın iş

birliği yapılmasına karar alınmıştır Ayrıca juumlt uumlretimi ticareti teknik gelişimi ve tanıtımı

konularında daha yakın iş birliği iccedilin bakanlık duumlzeyinde bir komisyon kurulmasına karar verilmiştir

Hindistan ile Bangladeş arasındaki ticareti daha da artırmak iccedilin 17 Aralık 1974rsquote Yeni Delhirsquode

iki uumllke arasında bir ticaret protokoluuml imzalanmıştır (Bindra 1982 24ndash28) Bu protokol her iki

uumllkeye de 1 Ocak 1975 tarihinden itibaren serbestccedile ccedilevrilebilen para birimlerinde işlem yapma

imkacircnı sağlamıştır 1975 yılında Bangladeş tarafından Hindistanrsquoa balık ihracatı iccedilin Hindistan ile

Şeyh Mujib huumlkuumlmeti bir ticaret anlaşması imzalamıştır

10 Haziran 1972 tarihinde Hindistan ve Bangladeş Eğitim Bakanları arasında yapılan bir

toplantı sonucunda iki uumllke Yeni Delhirsquode atom enerjisinin ve uzay araştırmalarının barışccedilıl

kullanımlarında iş birliği yapmak iccedilin bir anlaşmaya imzalamıştır 27 Ağustos 1973rsquote Dakkarsquoda iki

uumllke arasında atom araştırması konusunda bilgi alışverişi ve atom enerji komisyonları tarafından

yayınlanan literatuumlr alışverişi sağlayan bir anlaşma imzalanmıştır Her iki uumllkenin bilim adamları

her iki uumllkedeki atom araştırma laboratuvarlarında araştırma ve eğitim olanakları elde edeceklerdir

İki uumllke arasındaki kuumlltuumlrel bağları geliştirmek iccedilin 27 Eyluumll 1974rsquote kuumlltuumlr eğitim bilgi ve spor

alanlarında değişim programları iccedilin iki yıllık bir Protokol imzalamıştır Hindistan Hindistanrsquoda

yuumlksek eğitim ve araştırmalar iccedilin her yıl 100 Bangladeş vatandaşlarına burs vermeyi kabul etmiştir

Hindistan Bangladeşrsquoe kısa suumlreli klasik muumlzik ve dans dersleri iccedilin seccedilkin muumlzisyenler ve dansccedilılar

goumlndermeyi kabul etmiştir Protokol ccedilerccedilevesinde ayrıca akademisyenler bilim adamları

eğitimciler okuryazarlar sporcular kuumlltuumlrel topluluklar ve spor takımları tarafından ziyaret alışverişi

de sağlanmıştır

16 Mayıs 1974 tarihinde Indira Gandhi ile Şeyh Mujibur Rahman arasında sınırda yerleşim

yerlerinin değiş tokuşunu ve sorunlu ccedilizgilerinin ccediloumlzuumlmuumlnuuml sağlayan lsquoKara Sınır Anlaşmasırsquo

imzalanmıştır Anlaşmaya goumlre Hindistan Hindistan 12 numaralı Berubari Unionrsquoun guumlney

boumllgesinin yarısını yaklaşık 264 kilometrekarelik bir alana sahip olacaktır Bangladeş ise Dahagram-

Angorpotarsquoyı alacaktır ve buraya ulaşımı iccedilin Hindistanrsquodan suumlresiz olarak lsquoTin Bigha Koridorrsquo

denilen 178 ile 85 metrelik bir koridor alacaktır (Prothomalo 2015c) Bangladeş parlamentosu 23

Kasım 1974rsquote anlaşmayı onaylamış ancak Hindistan parlamentosu anlaşmayı onay vermemiştir

Bağımsızlığının ardından Ganj nehrinin Farakkarsquoda Hindistan tarafından inşa edilmekte olan

barajı ve Ganj nehrinden Bangladeşrsquoe gelecek olan suyunun payı koşunda Bangladeş gereken

işlemleri başlatmıştır 16 Mayıs 1974 tarihinde iki Başbakan iki tarafın ldquoGanjrsquodaki minimum akış

doumlnemlerinde mevcut kabul edilebilir bir su tahsisine varamazlarsardquo Farakka Barajırsquonın işletmeye

alınmayacağına dair ortak bir accedilıklamada bulunmuştur Ancak Hindistan 1975 yılında Ganj

74

sularının tahsisine ilişkin herhangi bir anlaşma yapmadan Hindistan Farakka Barajını faaliyete

geccedilirmiştir (Pandey 2014)

1974-1975 yıllarında resmi ve iki bakan arasında Bakanlar duumlzeyinde yoğun goumlruumlşmeler

yapılmasına rağmen Deniz sınırının nitelendirme konusu ccediloumlzuumlmsuumlz kalmıştır Bengal Koumlrfezirsquondeki

deniz sınırı ile ilgili olarak Hindistan kabul edilemez bir oumlneri sunmuştur Bangladeş Hindistanrsquoın

oumlnerdiği sınırın Bangladeşrsquoin kıyı yapılandırmalarının benzersiz oumlzellikleri goumlz oumlnuumlne alındığında

uluslararası hukuka aykırı olduğunu savunmuştur Deniz sınırının oumlnerisinin yanı sıra Hindistan

Bangladeşrsquoin karasularının oumllccediluumllduumlğuuml lsquotaban ccedilizgisinersquo karşı ccedilıkmıştır Ayrıca Hindistan yabancı

petrol şirketlerine ldquoegemenliğine henuumlz belirlenmemişrdquo gerekccedilesiyle Bangladeşrsquoin bitişiğindeki

Bengal Koumlrfezirsquondeki bazı boumllgeleri keşfetmemeleri iccedilin bir tavsiye notu goumlndermiştir (Rashid 2010

Pattanaik 2012) Bakanlar duumlzeyinde o doumlnemin dışişleri bakanları yapılan goumlruumlşmede soruna

karşılıklı olarak tatmin edici bir ccediloumlzuumlme ulaşma konusunda guumlvendiklerini ifade etmiştir Şubat

1975rsquote Dakka Sekreter duumlzeyindeki toplantısında sınırın ccediloumlzuumlmuuml iccedilin iki taraf uumlccedil ilkeli bir formuumll

uumlzerinde anlaşmıştır Bunlar ise İki uumllke arasındaki deniz sınırı karşılıklı anlaşma ile Hindistan ve

Bangladeşrsquoe eşit olacak şekilde ve her iki uumllkenin ccedilıkarlarını koruyacak şekilde ccedilizilmelidir

312 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001)

1996 yılında Şeyh Hasinarsquonın Avami Ligi en buumlyuumlk uumlccediluumlncuuml siyasi parti olan eski

Cumhurbaşkanı Erşatrsquoın Jatiya Partisirsquonin desteğiyle huumlkuumlmeti kurmuştur Bu doumlnem Hindistan ile

Bangladeşrsquoin ilişkileri Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmetinden sonra en sıcak ilişkilerden biri olarak

tanımlanmıştır Şeyh Hasina huumlkuumlmeti kurulduktan hemen sonra Hindistan ile ilişkileri daha iyiye

doğru dramatik bir doumlnuumlş almıştır Her iki huumlkuumlmet de birccedilok konuda iş birliği yapmış ve ortak

meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne adımlar atmıştır İki uumllke arasında siyasi liderler sanatccedilılar ve şairlerin geliş

gidişi ve kuumlltuumlrel faaliyetlerinin artışı yaşanmıştır Bu doumlnem Hasina huumlkuumlmeti tarafından 12 Aralık

1996rsquoda Hindistan ile sonuccedillanan 30 yıllık ldquoGanj Su Antlaşmasırdquo ve 2 Aralık 1997rsquode Chakma Aşiret

Temsilcileriyle ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquo olarak bilinen iki oumlnemli anlaşma yapılmıştır

ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquo konusunda Hindistan oumlnemli rol oynamıştır

Şeyh Hasina iktidara geldiğinde Ganj Nehrinin suyu paylaşma tartışması Dış Sekreter

duumlzeyinde başlamıştır Sonra Hindistan tarafından baş muumlzakereci olarak atanan Hindistanrsquoın eski

başbakanı Jyoti Basursquonun altı guumlnluumlk Bangladeş ziyaretinde Ganj Su Paylaşım Antlaşması taslağı

tamamlanmıştır Başbakan Şeyh Hasina 12 Aralık 1996 tarihinde Antlaşmayı imzalamak iccedilin Yeni

Delhirsquoye gitmiş ve iki uumllke arasında 30 yıllık anlaşması imzalanmıştır 30 yılık bir anlaşma olduğu

iccedilin Bangladeş su kaynakları uumlzerinde uzun vadeli projeleri uumlretmeye uzun bir suumlre kazanmış

olmuştur Antlaşmanın temel oumlzellikleri kurak mevsim paylaşımının 5050 formuumlluumlnde ve her iki

uumllke iccedilin uumlccedil garantili on guumlnluumlk suumlrede her birinin 35000 cusec su alacağına dair maddesinin

75

eklemesidir (Pandey 2014) Anlaşmanın maddeleri sadece Ganj sularının paylaşılması gerekliliğini

değil aynı zamanda tuumlm ortak nehirlerin paylaşılmasının oumlnemini de bir anlamında kabul etmiştir

Anlaşma ayrıca her iki tarafın da talep ettiği takdirde beş yıl veya daha erken bir suumlrede goumlzden

geccedilirilmesini sağlamıştır

Bu huumlkuumlmetin bir başka girişimi ise 25 yıl sonra Şhittagong Tepelerindeki isyanın sona

ermesini sağlayan ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquodır 2 Aralık 1997 tarihinde Hindistanrsquoın

yardımıyla Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Chakma Aşiret Temsilcileriyle anlaşmaya imzalamıştır (Rashid

2010) Barış anlaşmasının ardından Chakma muumlltecileri uumllkeye geri getirilmiş ve normal hayata

doumlnmelerine imkanlar sağlamıştır Diğer konularda de bu doumlnem iki uumllke arasındaki ilişkileri dostccedila

devam etmiştir Dakkarsquodan Kalkuumltarsquoya giden otobuumls guumlzergahı yeniden başlamış ve Bangladeş ile

Kalkuumlta arasında bir tren yolunun temelini atılmıştır Bangladeşrsquoten Doğu Hindistanrsquodaki

Agartalarsquoya bir başka otobuumls guumlzergahın kurulması iccedilin de iki uumllke anlaşmıştır Bu doumlnemde

Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoa doğal gaz ihracatı ve Hindistan mallarının Bangladeş uumlzerinden doğu

Hindistanrsquoa aktarılması oumlnerisi konusunda Hindistan yetkilileri oumlnemli ccedilalışmalarda bulunmuştur

Hindistan mallarının nakliyesi konusunda raporunu sunmak iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından bir

Uzmanlar Komitesi de kurulmuştur Ancak daha sonra bu konularda herhangi bir anlaşmaya

varılmamıştır

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Hindistan ile olan İlişkileri

Bağımsızlık savaşı ve bağımsız Bangladeşrsquoin ilk doumlneminde Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

liderliğindeki Avami Ligi ve Hindistan huumlkuumlmetleri arasındaki yakın dostluk ilişkileri daha sonra

Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde de devam etmiştir O yuumlzden Şeyh Hasinarsquonın başbakanlık

doumlnemlerinde Hindistan ile en fazla ikili anlaşmalar ve iş birlik ccedilalışmalar olmuş ve devam

etmektedir 2009-2018 yılları arasında Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan ile ccedilok oumlnemli anlaşmalar

yapmış ve yıllar suumlren ikili anlaşmazlık sorunlarını ccediloumlzmuumlştuumlr

321 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile Siyasi ve Diplomatik İlişkileri

10-13 Ocak 2010rsquode Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa ziyareti yapmıştır Hindistan

Başbakanı Dr Manmohan Singh ile yaptığı goumlruumlşmeler ardından her iki Başbakan da İkili boumllgesel

ve kuumlresel ccedilapta ortak iyiliğin peşinde geleceğe youmlnelik bir vizyon uumlzerinde anlaşmıştır Bu

bağlamda iş birliği ve karşılıklı anlayışla tuumlm sorunları ccediloumlzmek iccedilin birlikte ccedilalışma taahhuumltlerini de

yinelemişlerdir Bu ziyaret sırasında Hindistan Bangladeşrsquote altyapı gelişimi iccedilin 1 milyar dolarlık

bir kredi limiti accedilıklamıştır Ayrıca iki uumllke arasında teroumlrle muumlcadele ve organize succedil ve huumlkuumlmluuml

mahkumların karşılıklı transferine ilişkin uumlccedil anlaşma imzalanmıştır Bunlarla birlikte enerji

sektoumlruumlndeki iş birliği ve kuumlltuumlrel alanında iki mutabakat muhtırası da imzalanmıştır Cezai

76

Meselelerde Karşılıklı Adli Yardımlaşma Mahkucircm Edilen Kişilerin Transferi anlaşması kapsamında

huumlkuumlmluuml kişilerin devredilmesi ile succedillanan huumlkuumlmluumllerin istedikleri takdirde cezalarını kendi

uumllkelerinde vermelerine izin verileceği belirlenmiştir

Uluslararası Teroumlrizmle Muumlcadele Organize Succedil anlaşması kapsamında iki uumllkenin aleyhinde

teroumlr eylemleri gerccedilekleştirilirse iki uumllkenin istihbarat ve genel bilgi alışverişinde bulunabileceği

yazılmıştır Elektrik enerjisi ile ilgili imzalanan mutabakat muhtırası mevcudiyet ihtiyaccedil ve fiyatına

bağlı olarak yıllık 900 milyon uumlnite ayarlanmış elektrik enerjisi ithalatı ve ihracatı ve iki tarafccedila

kararlaştırılacak bir fiyata Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin elektrik alacağını belirlemiştir Ancak Hasina

ve Singh 4096 kmrsquolik sınırın ldquoyerleşim yerlerininrdquo ve ldquosınır oumltesinde olan cep boumllgesinde

vatandaşlarının ikamet ettiği 61 kmrsquolik sorunlu boumllgeler hakkında bir ccediloumlzuumlm bulamamıştır Hasina

Teesta ve diğer ortak nehirlerin su paylaşımı sorununu guumlndeme getirmişti ldquoBu ccedilok oumlnemli konuda

karşılıklı anlaşmalara varma konusunda desteğinizi rica ediyorumrdquo demişti Ancak daha sonraki ikili

ziyaretlerde de bu konuda her hangi bir anlaşmaya varılamamıştır (Meagovin 2010 The Daily Star

2010c 2010d)

Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın daveti uumlzerinde Hindistan Başbakanı Dr Manmohan

Singh 6-7 Eyluumll 2011 tarihlerinde Bangladeşrsquoe ziyarette bulunmuştur (Meagovin 2011) Ziyaret

sırasında Hindistan Başbakanı Bangladeş Cumhurbaşkanı Zillur Rahman Başbakanı Şeyh Hasina

Dışişleri Bakanı Dr Dipu Moni Muhalefet Lideri Khaleda Zia ve Jatiya Partisi Genel Başkanı HM

Ershad ile farklı goumlruumlşmeler yapmıştır Goumlruumlşmeler sırasında iki Başbakan laiklik demokrasi ve

sosyal adalet değerlerine olan ortak inancı ve bağlılığı yinelemiştir İki uumllkenin halklarının

kaderlerinin barış refah ve istikrar arayışlarında birbirlerine bağlı olduklarını da vurgulamıştır

Dr Manmohon Singhrsquoin ziyareti sırasında iki uumllke arasında birkaccedil anlaşma ve mutabakat

muhtıraları imzalanmıştır Bunlar ise Kalkınma iccedilin İş birliği Ccedilerccedileve Anlaşması Hindistan ve

Bangladeş Arasındaki Kara Sınırının Sınırlandırılması ve İlgili Konularla İlgili Anlaşma Protokoluuml

Bangladeş ve Nepal Arası Karayolu Geccediliş Trafiğini Kolaylaştırmak iccedilin Hindistan ve Bangladeş

Arası Mutabakat Muhtırası Yenilenebilir Enerji İş birliği Anlaşması Mutabakatı Sundarbanrsquoın

Korunması Hakkında Mutabakat Muhtırası Sunderbandaki Bengal Kaplanının Korunması

Protokoluuml Balıkccedilılık Alanında İş birliği Anlaşması Mutabakatı Televizyon Programlarının

Karşılıklı Yayını Hakkında Mutabakat Muhtırası Jawaharlal Nehru Uumlniversitesi ve Dakka

Uumlniversitesi Arasında Mutabakat Muhtırası ve Hindistan Ulusal Moda Teknolojisi Enstituumlsuuml (NIFT)

ve Bangladeş BGMEA Moda ve Teknoloji Enstituumlsuuml (BIFT) arasındaki Akademik İşbirliği

Anlaşması Mutabakat Muhtırasıdır (Meagovin 2011)

2011 yılında Hindistan Bangladeş arasındaki sınır sorunu ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur Ancak

karşılığında Hindistan Bangladeş uumlzerinden transit geccedilişi iccedilin oumlnemli bir anlaşma yapmıştır

77

Bangladeş uumlzerinde Hindistanrsquoın batı boumllgelerden doğu boumllgelerine gıda makina ve diğer eşyaları

taşımak iccedilin belli yolları kullanacaktır Bu anlaşma kapsamında yapılacak olan kara ve demir

yollarının yapılması iccedilin Hindistan Bangladeşrsquoi ccedilok yuumlksek faiz ve şart ile borccedil vermiştir Ancak

transitten Bangladeşrsquoin ne kazanacağı belirlenmemiştir

2015 yılının 6-7 Haziran tarihlerinde Hindistan Başbakanı Narendra Modirsquonin Bangladeşrsquoe

ikili ziyareti gerccedilekleşmiştir Modirsquoin bu tarihi ziyareti sırasında iki uumllke arasındaki uzun suumlre devam

eden kara sınır sorunu ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur Ancak imzalanan diğer anlaşmalar kapsamında

Hindistanrsquoın yıllardır beklediği koridor ve bazı istekler gerccedilekleşmiştir Modirsquonin ziyareti sırasında

iki uumllke arasında imzalanan 22 anlaşmalar ve Mutabakat Muhtıraları arasında ise 1974 Kara Sınır

Anlaşması onay belgeleri ve 2011 Protokoluumlnuumln değişimi 1974 Kara Sınır Anlaşması ve 2011

Protokoluumlrsquonuumln uygulanması iccedilin Modalite Mektubu Değişimi İkili Ticaret Anlaşması (yenileme)

Standardizasyon Alanındaki İşbirliğine İlişkin Bangladeş Standartları ve Test Kurumu (BSTI) ile

Hindistan Standartları Buumlrosu (BIS) arasında İkili İş birliği Anlaşması Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquote Hindistan Ekonomik Boumllgesi

Hakkında Mutabakat Muhtırası Bangladeş-Hindistan Kıyı Deniz Nakliye Anlaşması İccedilsu Transit

ve Ticaretine İlişkin Protokol (yenileme) Dakka-Shillong-Guwahati Otobuumls Hattı ve Protokoluuml

Soumlzleşmesi Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hattı ve Protokoluuml Anlaşması Sahil Guumlvenlik

Goumlrevlileri Arasında Mutabakat Muhtırası İnsan Kaccedilakccedilılığının Oumlnlenmesine İlişkin Mutabakat

Muhtırası Kaccedilakccedilılığın Oumlnlenmesi ve Sahte Doumlviz Notlarının Dolaşımı Hakkında Mutabakat

Muhtırası Hindistan Huumlkuumlmeti tarafından Bangladeş Huumlkuumlmetirsquone 2 Milyar Dolarlık Yeni Bir Kredi

(LoC) ile ilgili Mutabakat Muhtırası Bengal Koumlrfezi ve Hint Okyanusursquondaki Mavi Ekonomi ve

Denizcilik İş birliği Anlaşması SAARCrsquoin IECC Kapsamında Bir Proje iccedilin Mutabakat Muhtırası

2015-17 Yılları iccedilin Kuumlltuumlrel Değişim Programı Bangladeş-Hindistan Eğitim İş birliği Niyet Beyanı

Bangladeş Denizaltı Kablo Şirketi (BSCCL) ile Bharat Sanchar Nigam Limited (BSNL) arasında

Akhaurarsquoda internet iccedilin uluslararası bant genişliğinin kiralanması soumlzleşmesi Bangladeşrsquoin Dakka

Uumlniversitesi ve Hindistanrsquoın Bilimsel ve Enduumlstriyel Araştırma Kurulu arasında Bengal Koumlrfezi

Oşinografisi Hakkında Ortak Araştırma iccedilin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquoteki Rajshahi

Uumlniversitesi ve Hindistanrsquoın Jamia Milia Islamia Uumlniversitesi arasında Mutabakat Muhtırası ve

Bangladeşrsquote faaliyete geccedilmesi iccedilin Bangladeşrsquoin Sigorta Geliştirme ve Duumlzenleme Kurumu (IDRA)

tarafından Hindistanrsquoın Life Insurance Corporationrsquoa (LIC) Onay Mektubu Teslimlerirsquodir

(Bdnews24com 2015 The Daily Star 2015a)

Modirsquonin bu ziyareti sırasında iki Başbakan Khulna-Mongla Demiryolu hattının inşası

Bangladeş Demiryollarının Kalaura-Shahbajpur boumlluumlmuumlnuumln Rehabilitasyonu Sardah Ulusal Polis

Akademisirsquonde Bangladeş-Hindistan Dostluk Binası Shilaidaharsquonın Rabindra Bhaban Kuthibari ve

Feni Nehri uumlzerindeki Hindistan-Bangladeş Dostluk Koumlpruumlsuuml-1 inşaatı iccedilin temel taşının accedilılışlarını

yapmıştır Ayrıca iki Başbakan Tarapur-Kamlasagar Sınır Haat ve BSTIrsquode Yuumlkseltilmiş

78

Laboratuarların Accedilılışını yaparken Bangladeş ile Hindistan arasında Dhaka-Sylhet-Shillong-

Guwahati Otobuumls Hattı ve Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hatlarını da resmı olarak başlatmıştır

(Bdnews24com 2015 The Daily Star 2015a) Bu ziyaretinde imzalanan Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Hindistanrsquoın ulusal ticaretin kolaylığının

yolunu accedilmış ve sorunlu boumllgelerinle kolay ulaşım fırsatını sağlamıştır Oumlte yandan Bangladeş

yıllardır beklediği Teesta Nehrinin Su Paylaşımı ile ilgili herhangi bir anlaşma veya ilerleme

kaydedememiştir

Ekim 2016 yılında Ccedilin Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyareti ve OBOR kapsamında teklif

ettiği 40 milyar dolarlık ekonomik desteklerin ardından Hindistan youmlnetimi Bangladeş Başbakanı

Şeyh Hasinarsquoyı Hindistan ziyaretine davet etmiştir 07-10 Nisan 2017 tarihlerinde Şeyh Hasinarsquonın

Hindistanrsquoa yaptığı ziyareti sırasında 08 Nisan 2017 tarihinde iki uumllke arasında toplam 22 Anlaşma

ve Mutabakat Muhtırası (MoU) imzalanmıştır (The Daily Star 2017) İmzalanan MoU ve anlaşmalar

ise Savunma İş birliği Ccedilerccedilevesi Mutabakat Muhtırası Hindistanrsquoın Tamil Nadu Savunma

Hizmetleri Personel Koleji ve Bangladeşrsquoin Mirpur Savunma Hizmetleri Komutanlığı ve Personel

Koleji arasında Stratejik ve Operasyonel Ccedilalışmalar Alanında İşbirliğinin Artırılması Mutabakat

Muhtırası Ulusal guumlvenlik kalkınma ve stratejik ccedilalışmalar alanındaki iş birliğini arttırmak iccedilin

Ulusal Savunma Koleji Dakka Bangladeş ve Ulusal Savunma Koleji Yeni Delhi Hindistan

arasında Mutabakat Muhtırası Uzayrsquoın Barışccedilıl Kullanımlarında Hindistan ve Bangladeş İş birliği

Mutabakat Muhtırası Nuumlkleer Enerjinin Barışccedilıl Kullanımlarında İş birliği Anlaşması Atom

Enerjisi Duumlzenleme Kurulu (AERB) Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurumu

(BAERA) arasında Nuumlkleer Guumlvenlik ve Radyasyondan Korunma Youmlnetmeliği ccedilerccedilevesinde Teknik

Bilgi Değişimi ve İş birliği Anlaşması Bangladeşrsquote Nuumlkleer Santral Projelerinde İş birliği

Konusunda Kuumlresel Nuumlkleer Enerji Ortaklığı Merkezi (GCNEP) Atom Enerjisi Boumlluumlmuuml Hindistan

ve Bangladeş Atom Enerjisi Komisyonu (BAEC) arasında Kurumlar arası Anlaşması Hindistan

Elektronik ve Bilgi Teknolojileri Bakanlığı ile Bangladeş Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Boumlluumlmuuml

arasında Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Alanında İş birliği Mutabakat Muhtırası Siber Guumlvenlik

Alanında iki uumllkenin ilgili kurumlar arası Mutabakat Muhtırası Hindistan ve Bangladeş Arasındaki

Sınır Boyunca Ortak Pazar Kurma Mutabakat Muhtırası İkili Yargı Sektoumlruuml İş birliği Konusunda

Hindistan ve Bangladeş Arası Mutabakat Muhtırası Bangladeşli Adli Memurlar iccedilin Eğitim ve

Kapasite Geliştirme Programı iccedilin Hindistan Ulusal Yargı Akademisi ve Bangladeş Yuumlksek

Mahkemesi arasında Mutabakat Muhtırası Deniz Navigasyon Yardımlarında İş birliği Hakkında

Bangladeş-Hindistanrsquoın ilgili birimler arasındaki Mutabakat Muhtırası Toprak Bilimleri Araştırma

ve Geliştirme Alanında Karşılıklı Bilimsel İş birliği Mutabakat Muhtırası Bangladeş ve Hindistan

arasındaki Kıyı ve Protokol Guumlzergahında Yolcu ve Yolcu Gemisi Hizmetlerinde Mutabakat

Muhtırası Hindistan-Bangladeş Protokoluuml Guumlzergahında Sirajganjrsquodan Daikhowarsquoya ve

Ashuganjrsquodan Zakiganjrsquoa Fairwayrsquoin Geliştirilmesi iccedilin Hindistan Denizcilik Bakanlığı ile

Bangladeş Denizcilik Bakanlığı arasında Mutabakat Muhtırası Medya Alanında İş birliği

79

Konusunda Hindistan ve Bangladeş Mutabakat Muhtırası Hindistan ve Bangladeş arasında goumlrsel-

işitsel Ortak Yapım Anlaşması Savunma Kredi limitinin 500 milyon ABD dolarına artırılması

Mutabakat Muhtırası Motorlu Taşıt Yolcu Trafiği Youmlnetmeliği (Khulna-Kolkata yolu) iccedilin

Bangladeş-Hindistan arasındaki anlaşması 3 Kredinin Uzatılması ile ilgili Mutabakat Muhtırası ve

Bangladeşrsquote 36 Semt Kliniği İnşaatı iccedilin Finansman Anlaşmasırsquodır (The Daily Star 2017)

Hasinarsquonın bu ziyareti esnasında imzalanan ldquoSavunma İş birliği Ccedilerccedilevesi Mutabakat

Muhtırasırdquo ve Hint yapımı silahları satın alması iccedilin 500 milyon dolarlık bir kredi uumllke iccedilinde buumlyuumlk

bir tepki oluşturmuştur Şeyh Hasinarsquonın bu ziyareti sırasında iki uumllkenin oumlzel sektoumlrler arasında da

bazı anlaşma ve mutabakat muhtıraları imzalanmıştır Bunlar arasında Bangladeşrsquoin Rampalrsquoda

1320 MWrsquolık Dosluk Enerji Projesinin borccedil finansmanı inşaatı iccedilin Bangladeş Hindistan Dostluk

Guumlcuuml Şirketi Limited (BIFPCL) ile EXIM Bank of India arasında Tesis Soumlzleşmesi Meghnaghatrsquotaki

3000 MWrsquolık enerji projesinin ilk aşaması iccedilin Reliance Power ile Guumlccedil Enerji ve Maden Kaynakları

Bakanlığı arasındaki Uygulama Anlaşması ve Enerji Satın Alma Anlaşması NTPC Vidyut Vyapar

Nigam Limited (NVVN) ile Tripurarsquodan Bangladeşrsquoe 60 MW ek guumlccedil sağlamak iccedilin Bangladeş Guumlccedil

Geliştirme Kurulu arasında yapılan ek anlaşması Nepalrsquoden enerji tedariki iccedilin NTPC Vidyut

Vyapar Nigam Limited (NVVN) ile Bangladeş Guumlccedil Geliştirme Kurulu arasında Mutabakat

Muhtırası Adani Power (Jharkhand) Limited ve Bangladeş Guumlccedil Geliştirme Kurulu arasındaki

Uygulama Soumlzleşmesi ve Adani Power Şirketi (Jharkhand) ve Bangladeş Guumlccedil Şebekesi Şirketi

Limited arasında Jharkhandrsquodeki 1600 MWrsquolık Santralrsquoden elektrik temini iccedilin Enerji Satın Alma

Anlaşması Petronet LNG Limited Hindistan ve Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi

(Petrobangla) arasındaki LNG Terminali Kullanımını ile ilgili dokumanı India Oil Corporation

Limited (IOCL) ve Petrobangla arasındaki LNG İşbirliği Anlaşması Mutabakatı Numaligarh

Rafinerisi Limited Şirketi (NRL) ile Bangladeş Petrol Şirketi (BPC) arasında Gasoil satışı ve alımı

anlaşması ve Konteyner taşımacılığı alanında Hindistan ve Bangladeş arasında iş birliğini teşvik

etmek ve genişletmek iccedilin Bangladeş Konteyner Limited Şirketi ile Hindistan Konteyner Şirketi

arasında bir Mutabakat Muhtırası ve Tata Tıp Merkezi Hindistan ve Genel Tıbbi Hizmet Muumlduumlrluumlğuuml

Bangladeş Silahlı Kuvvetleri arasındaki Mutabakat Muhtırası ilk sırada yer almaktadır

İlerleyen suumlre iccedileresinde iki uumllke arasında bazı oumlnemli anlaşmalar imzalanmıştır Oumlzellikle

nuumlkleer enerji projesi ve savunma iş birliği iccedilin kredisi ccedilok oumlnem taşımaktadır 1 Mart 2018 tarihinde

Bangladeşrsquote Rooppur nuumlkleer enerji projesinin uygulanmasında Rus muumlteahhit ve Hintli ve

Bangladeşli uzmanlar arasında etkileşim iccedilin bir ccedilerccedileve oluşturmak iccedilin Hindistan Rusya ve

Bangladeş iş birliği iccedilin Mutabakat Muhtırası imzalamıştır 7 Mayıs 2018 tarihinde ise Bangladeş

Halk Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti ile Hindistan Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti arasında savunma iş birliği iccedilin

Hindistan Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti tarafından 500 Milyon doları tutarında Kredi Verme Anlaşması

imzalanmıştır (Hcidhakagovin ty)

80

Tablo 10 Bangladeş ve Hindistan Liderlerinin Karşılıklı Ziyaretleri (2009-2018)

6-7 Eyluumll 2011 Başbakan Dr Manmohan Singh Bangladeşrsquoe Ziyaret etti

03-05 Mart 2013 Cumhurbaşkanı Pranab Mukherjee Bangladeşrsquoe Ziyarette bulundu

06-07 Haziran 2015 Başbakan Narendra Modi Bangladeşrsquoe ikili Ziyarette bulundu

10-13 Ocak 2010 Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa Devlet Ziyareti yaptı

18-23 Aralık 2014 Cumhurbaşkanı Md Abdul Hamid Hindistanrsquoa ziyaret etmiştir

19 Ağustos 2015 Başbakan Şeyh Hasina Cumhurbaşkanı Pranab Mukherjeersquonin

cenazesine katılmak iccedilin Yeni Delhirsquoyi ziyaret etti

16-17 Ekim 2016 Başbakan Şeyh Hasina BRICS-BIMSTEC Zirvesirsquone katılmak iccedilin

Goarsquoyı ziyaret etti

07-10 Nisan 2017 Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa Devlet Ziyareti yaptı

08-11 Mart 2018 Bangladeş Cumhurbaşkanı Md Abdul Hamid Yeni Delhirsquodeki Uluslararası Guumlneş İttifakı Kurucu Konferansı iccedilin Hindistanrsquoı

ziyaret etti

Kaynak Hcidhakagovin ty

322 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri

Hindistan Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ikinci ticaret ortağıdır Son on yılda ikili ticaret istikrarlı bir

şekilde buumlyuumlmuumlştuumlr 2009-10 doumlneminde Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa 30463 milyon dolarlık ihracat

yapmışken Hindistanrsquodan yapılan ithalatı 3213 milyar olmuştur Son uumlccedil yılda 2015-16 2016-2017

ve 2017-18 doumlneminde Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe ihracatı 285 artmıştır Hindistanrsquoın 2017-18

doumlneminde Bangladeşrsquoe ihracatı 846 milyar dolarına ve Bangladeşrsquoten yapılan ithalat 068 milyar

dolarına ulaşmıştır (Islam 2019) 2017-18 doumlneminde toplam ikili ticaret 914 milyar doları

seviyesinde gerccedilekleşmiştir Ancak İki uumllke arasında dış ticaret accedilığı 2017-18 doumlneminde oumlnceki

yılına goumlre 42 daha yuumlkselmiştir Geccedilen yıllara goumlre Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin ihracatı yavaş yavaş

yuumlkseliyor olsa da Hindistanrsquodan yapılan ithalat ihracattan daha hızlı artmaktadır Oumlrneğin 2017-18

doumlneminde Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa yapılan ihracat 30 artarken Hindistanrsquodan yapılan ithalat

40 artmıştır

Tablo 11 2009-2018 Yılları Arasında Hindistan Bangladeş İhracat ve İthalatı

Doumlnem Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin İhracatı

(Milyon)

Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin İthalatı

(Milyon)

2009-2010 30463 321370

2010-2011 51251 456920

2011-2012 49842 474330

81

Tablo 11 (Devamı)

Doumlnem Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin İhracatı

(Milyon)

Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin İthalatı

(Milyon)

2012-2013 56396 477680

2013-2014 45663 603480

2014-2015 52716 581690

2015-2016 68962 545290

2016-2017 67240 613070

2017-2018 87327 862150

Kaynak Bangladeş Bankası İhracat Teşvik Buumlrosu ve Bangladeş İstatistik Buumlrosu

Hcidhakagovin ty-c

Hindistan 2011rsquoden beri Guumlney Asya Serbest Ticaret Boumllgesi (SAFTA) altında tuumltuumln ve alkol

hariccedil tuumlm tarife hatlarında Bangladeşrsquoe guumlmruumlksuumlz erişim sağlamış ancak Anti-damping vergileri

telafi edici vergiler olumsuz uumlruumln listeleri ve Hindistanrsquoın uyguladığı diğer ticari engeller

Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa ihracatını engellemektedir Hindistan son sekiz yılda toplam 8 milyar

dolar tutarında uumlccedil ccedilerccedileve kredisi (LOC) vermiştir (Monwara 2018) Bu Bangladeşrsquoi Hindistanrsquoın

en buumlyuumlk ccedilerccedileve kredisi alıcısı yapmıştır Hindistanrsquoın vermiş olduğu ccedilerccedileve kredisi kullanarak

Bangladeş Hindistanrsquoa sağladığı kara deniz ve demir yolu transiti iccedilin altyapı geliştirme ccedilalışmalar

ve yatırımcılar iccedilin Mongla Bheramara and Mirsarairsquoda uumlccedil Oumlzel Ekonomik Boumllge (SEZ)

yapılmaktadır Oumlrneğin Ocak 2010 yılında Şeyh Hasinarsquoın Hindistanrsquoa yaptığı ziyarette Hindistan

toplu taşıma karayolları demiryolları iccedil su yolları vb 14 projeyi kapsayan 1 milyar doları tutarında

bir ccedilerccedileve kredisi (LOC) sağlamıştır

Haziran 2015 yılında Başbakan Narendra Modirsquonin Bangladeşrsquoe yaptığı ziyarette ikinci

ccedilerccedileve kredisi olarak 2 milyar doları ayarlanmıştır Bu kredisi ccediloğunlukla transit ile ilgili

karayolları demiryolları enerji denizcilik Oumlzel Ekonomik Boumllgeler (SEZ) gibi projeleri

kapsamaktadır Nisan 2017 yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın Hindistanrsquoa yaptığı

ziyarette Hindistan Bangladeşrsquoe 45 milyar dolar tutarında uumlccediluumlncuuml bir kredi sağlamıştır Kredi

kapmasında transitte kullanılacak Liman genişletme demiryolları kara yolların ve deniz yollarının

yanı sıra enerji ve telekomuumlnikasyon alanlardaki projeleri kapsamaktadır (Hcidhakagovin ty)

Bangladeşrsquote Hindistanrsquoın doğrudan yabancı yatırımı (FDI) 2016-17 yıllarında 9541 milyon dolara

ulaşarak Bangladeşrsquoteki yedinci en yuumlksek yatırım olmuştur 2009-2018 elektrik ve enerji sektoumlruuml iş

birliği Hindistan-Bangladeş ilişkilerinin bir diğer alanıdır

Bangladeş şu anda Hindistanrsquodan yaklaşık 1160 MWrsquolık elektrik ithal etmektedir

Bangladeşrsquoin Rampalrsquoda Hindistan ve Bangladeş arasında 50-50 ortak girişimi olan 1320 MWrsquolık

koumlmuumlr yakıtlı lsquoMaitree Termik Santralrsquo kurulmaktadır (Balaji 2016) Şeyh Hasinarsquonın Nisan

82

2017rsquodeki ziyaretinde Hindistanrsquoın kamu ve oumlzel şirketleri ile Bangladeşrsquoin kamu ve oumlzel şirketleri

arasında yaklaşık 3600 MWrsquolık elektrik uumlretimi tedariki ve finansmanı anlaşmaları imzalanmıştır

İki uumllke Batı Bengalrsquodeki Siliguri ve Dinajpurrsquodaki Parbatipur arasındaki Bangladeşrsquoe dizel tedarik

eden ilk Bangladeş-Hindistan Dostluk Boru Hattırsquonın inşaatını da başlatmıştır (Monwara 2018)

Bangladeş uumlzerinden Hindistanrsquoın Kolkata-Assam arasında kurulan su yolundan malların taşınması

iccedilin Hindistan ccedilok az bir miktar uumlcret oumldemektedir Bangladeş Tarife Komisyonunu malların ve diğer

olanaklarının nakliye hizmetleri iccedilin ton başına 1158 Tk tavsiye etmesine rağmen Bangladeş sadece

192 Tklık bir nominal uumlcret almaktadır Hindistan kendi yolcuların seyahatini ve mal taşımacılığını

artırmak iccedilin Bangladeş-Hindistan geleneksel tren yollarını canlandırmak iccedilin girişimlerde

bulunmaktadır Bunun iccedilin Bangladeşrsquoe yumuşak kredisi sağlamıştır Eyluumll 2018rsquode Bangladeş

Demiryolunun Kulaura-Shahbajpur kesimi Akhaura-Agartala duumlello hatlı demiryolu bağlantısı ve

Chilahati-Haldibari demiryolu bağlantı projelerinin ccedilalışmaları iki uumllkenin Başbakanları tarafından

accedilılmıştır Hindistan ve Bangladeş arasındaki Kıyı Denizcilik Anlaşmasına dayanarak Hindistan

limanlarında geccedilerli olan gemi ve kargo ile ilgili uumlcretlerde 40 indirim yapılacaktır (Monwara

2018) Oumlte yandan Hindistan Bangladeşrsquoin kıyıyı ve Chattogram ve Mongla limanlarını kullanarak

mallarını kendi uumllkenin bir boumllgeden başka boumllgeleri taşıyabilecektir

323 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Askeri İlişkileri

Bangladeş ve Hindistan arasındaki savunma iş birliği 2009-2018 yılları arasında oumlnemli

ilerleme kaydetmiştir Silahlı kuvvetlerin oumlnde gelen liderleri arasında duumlzenli ziyaretler yapılmakta

ve eğitim ve ortak tatbikatlar konusunda iş birliği yapmaktadır Başbakan Şeyh Hasina 2009 yılında

iktidara geldiğinde Bangladeşrsquote sığınan Hindistanlı ayrımcılık grupları ve Hindistanrsquoın ccedilıkarlarına

aykırı olan gruplara karşı hareket etmeye kararlı olduğunu belirtmiştir (Chakma 2015) Bangladeş

Assam Birleşik Kurtuluş Cephesi Başkanı Arabinda Rajkhowa ve Bodoland Ulusal Demokrat

Cephesi lideri Ranjan Daimary da dahil olmak uumlzere isyancı liderlerin tutuklanmasına ve

yargılanmasına yardımcı olacak oumlnlemleri almıştır Bu tuumlr oumlnlemler ikili stratejik ilişkileri iccedilin bir

doumlnuumlm noktası olmuştur

İki uumllkenin silahlı kuvvetleri liderlerin tarafından duumlzenli karşılıklı ziyaretler mevcuttur Her

iki uumllkenin savunma guumlccedilleri ortak tatbikatlara tıbbi yardım ve eğitim programlarına katılmaktadır

İki uumllke Ordu arasında ldquoSampritirdquo ve ldquoMilanrdquo adlı ortak tatbikat belirli aralığında yapılmaktadır

Kasım 2017rsquode iki ordu arasında ldquoSampritirdquo tatbikatı Mizoramrsquoda yedincisini tamamlanmıştır

Hindistan Ccedilin-Bangladeş savunma ilişkisine karşı oumlnlem almak iccedilin Bangladeş ile savunma

anlaşması yapmak istemektedir Başbakan Şeyh Hasinarsquonın Nisan 2017rsquode Hindistanrsquoa yaptığı

ziyareti sırasında savunma iş birliği alanlarında imzalanan bir dizi anlaşma ve MoU Bangladeş halk

tarafından da şuumlphecilikle karşılanmıştır Oumlzellikle Savunma İş birliği Ccedilerccedilevesinde MoU Savunma

ekipmanların alımı iccedilin 500 milyon doları değerinde bir kredi limiti ve Stratejik operasyonel

83

ccedilalışmalar alanında iş birliğinin arttırılması konusundaki MoU ccedilok tartışılmıştır (Bhattacharjee

2018) Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe verdiği 500 milyon doları tutarındaki kredisi oumlzellikle

Hindistanrsquodan iletişim ve sahil guumlvenlik devriye botları olmak uumlzere savunma ekipmanları satın

alınacaktır (SAM 2019)

324 Kara Sınır Sorunun Ccediloumlzuumlmuuml

Hindistan ve Bangladeş yaklaşık 40967 kmrsquolik ortak bir kara sınırını paylaşmaktadır Ancak

Bangladeşrsquoin bağımsızlığından oumlnceki Doğu Pakistan doumlneminden beri Hindistan ile sınır

anlaşmazlığı devam etmekteydi 1947 yılında Sir Cyril Radcliffe Muumlsluumlmanların ccediloğunluğunun

yaşadığı illerin yeni Pakistan ulusunun bir parccedilası olacağı ve Hindu ve Şeyh ccediloğunluğunun

Hindistanrsquoda kalacağı bir sınır oluşturulması iccedilin İngiliz huumlkuumlmeti tarafından goumlrevlendirilmiştir

Radcliffe tarafından sınırının ccedilizilmesi doumlneminde Cooch Beharrsquoın Maharajahrsquoı (Hindistanrsquoın bir

boumllgesi) ile Rangpur Nawabrsquoı (Doğu Pakistanrsquoın bir boumllgesi) arasındaki bazı soumlmuumlrge oumlncesi

antlaşmalar nedeniyle sınır boumlluumlnme sırasında Hindistanrsquoın bazı yerleşim boumllgeleri Doğu Pakistanrsquoın

sınır iccedilinde ve Doğu Pakistanrsquoın bazı yerleşim boumllgeleri Hindistanrsquoın sınır iccedilinde bırakılmıştır

(Quadir 2015) Boumlylece bu yerleşim boumllgelerinin sakinleri bir yabancı toprak tarafından izole

edilmeleri nedeniyle ccedilok koumltuuml duruma duumlşmuumlştuumlr Ccediluumlnkuuml sağlık veya elektrik gibi temel hizmetler

kendi huumlkuumlmetleri veya ccedilevre devlet tarafından sağlanmamaktadır Bunlarla birlikte vatandaş olduğu

uumllkeye gitmeleri iccedilin uluslararası sınırı geccedilmek zorunda kalıyorlardı

Bangladeşrsquoin bağımsızlığından kısa bir suumlre sonra 16 Mayıs 1974rsquote Başbakan Şeyh Mujibur

Rahman ve Başbakan Indira Gandhi arasında sınır ile ilgili sorunlar ve bunlardan dolayı zor durumda

olan vatandaşları iccedilin bir ccediloumlzuumlm bulmayı amaccedillayan bir Kara Sınır Anlaşmasını (LBA)

imzalanmıştı Bu anlaşma 1974rsquote Bangladeş tarafından hızla onaylanmış ancak Hindistan

anlaşmanın uygulanması iccedilin anayasa değişikliği gerektireceğini soumlyleyerek suumlreci geri almış ve 41

yıl boyunca oyalamıştır Sonunda 7 Mayıs 2015 tarihinde Hindistan Parlamentosu nihayet Kara

Sınır Anlaşması (LBA) Yasasını kabul etmiş ve 1 ay sonra 6 Haziran tarihinde Başbakan Narendra

Modirsquonin Bangladeş ziyareti sırasında anlaşma imzalanmıştır

41 yıl suumlre boyunca her ne kadar Delhi tarafından tekrarlanan guumlvenceler yapılmış olsa da LBA

aleyhine accedilılan davalar vilacircyet huumlkuumlmetleri ve Delhirsquodeki merkez iktidarların sergilediği politikalar

dolaysıyla anlaşma ile ilgili guumlven accedilığı ortaya ccedilıkmıştır Bu suumlreccedil boyunca sınır anlaşmazlığı hem

uumllkeleri hem de liderlerini asla bitmeyecek bir ccedilatışmaya suumlruumlklemiş ve iyi komşuluk ilişkilerini

olumsuz bir şekilde etkilemiştir 1997 yılında her iki uumllke de yerleşim boumllgelerinin listesini

sonlandırmayı kabul etmiş ve 2001 yılında İki Ortak Sınır Ccedilalışma Grubu kurulmuştur Mayıs

2007rsquode yerleşim boumllgelerinde ortak nuumlfus sayımı da gerccedilekleştirilmiştir Bangladeş Başbakanı Şeyh

Hasinarsquonın Ocak 2010 yılında Hindistanrsquoa yaptığı ziyareti takiben Kongrenin liderliğindeki

84

huumlkuumlmetinin LBA sorununu ccediloumlzmek iccedilin samimi bir ccedilaba sarf ettiğini belirtmiştir Başbakan

Manmohan Singhrsquoin Eyluumll 2011rsquode Dakka ziyareti esnasında Bangladeş ve Hindistan LBA Ek

Protokoluumlrsquone imza attı (The Daily Star 2015c)

325 Sınırda Hindistan tarafından Bangladeşlilere Accedilılan Ateş ve Oumlluumlmuuml

Bangladeşrsquoin kuruluşundan buguumlne kadar Hindistan ve Bangladeş arasındaki dostluk

ilişkilerinin en buumlyuumlk engeli ise Hindistan Sınır Guumlvenliği Guumlcuuml (BSF) tarafından Bangladeşli

vatandaşların yargısız oumllduumlruumllmesidir Bangladeş Hindistan ile 4096 kilometre sınırlarını

paylaşmaktadır 1980rsquolerin ortasından Hindistan 8 metre yuumlksekliğinde ccedilift duvarlı dikenli tel ccedilit

inşa etmeye başlamış ve 70rsquoi tamamlamıştır Hindistan tarafından kurulan bu duvar Bangladeş

halkı tarafından guumlvensizliğin semboluuml olarak goumlruumllmektedir Ayrıca Hindistanrsquoın Hindistan-

Bangladeş sınırında ldquovur ve oumllduumlrrdquo politikası iki uumllkenin ilişkilerinde olumsuz etki bırakmaktadır

Pasaport ve vize yapılmasındaki zorluklardan dolayı ve sınırın her iki tarafındaki ruumlşvetccedili gruplarının

insanlara yasadışı yoluyla sınır geccedilişine teşviki her yıl ccedilok sayıda insanın oumlluumlmuumlne sebep olmaktadır

Ayrıca sınır duvarlarına yakın olan ccediliftccedililik alanlarına giden Bangladeş vatandaşlarını Hindistan

Sınır Guumlvenliği Guumlcuuml (BSF) tarafından oumllduumlruumllduumlğuumlnuuml normal bir olay haline doumlnmuumlş durumundadır

2009-2018 yıllarında bile BSF tarafından oumllduumlruumllen (Shahriar vd 2019) Bangladeşlilerin sayıları

azalmamıştır 11 Temmuz 2019 tarihinde bir Bangladeş parlamentosunda iccedilişleri bakanı

Asaduzzaman Khan Kamalrsquoın verdiği verilerine goumlre 2009rsquoden 2018 yılına kadar sınırda BSF

tarafından oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin sayısı 294rsquotuumlr (Jugantor 2019)

Tablo 12 2009-2018 Yılları Arasında BSF tarafından Oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin Sayısı

Yıl Huumlkuumlmet tarafından

verilen sayı

İnsan hakları oumlrguumltuuml

ldquoodhikarrdquoın verdiği sayı

2009 66 98

2010 55 74

2011 24 31

2012 24 38

2013 18 29

2014 24 35

2015 38 44

2016 25 29

2017 17 25

2018 03 11

Toplam 294 414

Kaynak Odhikar ty Jugantor 2019

Ayrıca yaralanan ve kaccedilırılan Bangladeşlilerin sayısı da ccedilok az değildir BSF tarafından 7 Ocak

2011 tarihinde 15 yaşındaki Bangladeşli Felani Khatunrsquoun BSF tarafından oumllduumlruumllmesi duumlnya

85

basınında buumlyuumlk tepki yaratmıştır İki Hintli kaccedilakccedilısına para vererek babasıyla Felani Khatun bambu

merdivenleri kullanarak ccedilitlerin uumlzerine tırmanarak Bangladeş tarafına geccedilerken kıyafetleri tellerin

iccediline yapışmıştır Tellerine takılan Felanirsquoyi BSF ateş accedilmış ve oumllduumlrmuumlştuumlr Felanirsquonin vuumlcudu 5

saat ccedilite asılı olarak kalmış ve daha sonra BSF tarafından goumltuumlruumllmuumlştuumlr Felani olayından sonran

Bangladeş ve Hindistan huumlkuumlmetleri guumlvenli guumlccedillerinin daha dikkatli davranacağı konusunda

anlaşmasına rağmen BSF tarafından oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin sayıları azalmamıştır

326 Assamrsquoda Vatansız Bırakılan 2 Milyon Bengal

2015 yılında Bangladeşrsquoin sınırındaki Hindistanrsquoın Assam eyaletinde Ulusal Vatandaş Kaytları

(NRC) ccedilalışmaları başlatılmıştır (NRC Assam ty) Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı başladıktan

sonra Assamrsquoa gelen ve yaşamakta olan insanları ldquoyasadışı goumlccedilmenrdquo olarak nitelendirmek iccedilin bu

ccedilalışmayı başlatılmıştır Assam huumlkuumlmetinin amacı 24 Mart 1971rsquoden sonra Assamrsquoa giren insanları

tespit ederek vatandaşlıktan ccedilıkarmak ve kaynak uumllkesi veya boumllgesine goumlndermektir 2018 yılının

temmuz ayında NRC taslağında doumlrt milyondan fazla Bengalce konuşan Muumlsluumlman ve Hindursquoyu

vatandaşlığından ccedilıkarılmıştır 2019 yılında 31 Ağustosrsquota ccedilıkarılan kesin listesinde ise ccediloğunlukla

Muumlsluumlmanların yer aldığı 19 milyon insan vatandaşlığından ccedilıkarılmıştır (Uddin 2019) Assam

cezaevlerinde bulunan geccedilici kamplarda yabancı olduğundan şuumlphelenilen binlerce kişiyi toplamıştır

(BBC 2019b) Vatansız bırakılan bu kişilerin Bangladeşli oluğunu ve Bangladeşrsquoe ldquosınır dışı

edileceğirdquo konusunda Hindistanrsquodaki siyasi soumlylem ve medya tartışmalarında tekrar tekrar

vurgulanmaktadır 2019 yılının eyluumll ayında Assam Maliye Bakanı Himanta Biswa Sarma

ldquoHindistan Assamrsquodaki Ulusal Vatandaş Kayıtlarında yabancı goumlsterilen insanları geri almaları iccedilin

Bangladeşrsquoi ikna etmeye ccedilalışacaktır

Mahkemenin nihai karardan sonra Hindistanrsquoa yasadışı yerleşmiş insanları kabul etmek iccedilin

Bangladeşrsquole goumlruumlşmeye başlamalıyızrdquo demiştir (Dhaka Tribune 2019) Ayrıca Narendra Modirsquonin

Bharatiya Janata Partisi (BJP) liderinin vatansız kalan Muumlsluumlmanlarını Bangladeşrsquoi goumlnderileceği

soumlylemlerde bulunmaktadır Hindistan huumlkuumlmet yekleri Bangladeş yetkililere Assamrsquodaki yasadışı

goumlccedilmenlerini tespit etme suumlrecinin Hindistanrsquoın ldquoiccedil meselesirdquo olduğunu soumlylemektedir Bangladeş

yetkilileri de Bangladeşlilerin şu anda komşu uumllkelere yasadışı yoluyla gitmediğini ve gitse bile 1971

ve 1947rsquoden oumlnce gitmiş olduğunu vurgulamaktadır (Khokon 2019) Ancak Bangladeş halkı

Assamrsquodaki olayının daha ileride Bangladeş iccedilin buumlyuumlk bir sorun yaratacağı endişesindedir

327 Hindistan ile Deniz Anlaşmazlığını ve Bangladeşrsquoin Kazanması

Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti 1974 yılında Hindistan ile olan sınırlarının belirlemesine

youmlnelik ccedilalışmalar başlatmıştır Huumlkuumlmeti Bengal Koumlrfezirsquondeki Hindistan ile deniz sınırını

belirleyen bir anlaşma yapmak iccedilin resmi bir muumlzakere başlatmıştır Konu ile ilgi Bangladeş ve

86

Hindistan Dışişleri Bakanlığı uumlst duumlzey heyetler goumlruumlşmeler yapmıştır Bangladeş yetkililerinin

Bangladeş Karasuları ve Deniz Boumllgeleri Yasası uyarınca 12 mil kara deniziyle birlikte 200 mil

ekonomik boumllgeyi sınırı olarak tekliflerini Hindistan yetkilileri kabul etmemiştir 1975 yılına kadar

birkaccedil toplantı yapılmasına rağmen Hindistan yetkilileri Bangladeşrsquoin deniz sınırını kabul etmemiştir

(Rashid 2010 34ndash45) İki uumllke arasındaki anlaşmazlık buumlyuumlk oumllccediluumlde karasularının

sınırlandırılmasıyla ilgiliydi Hindistan bir uumllkenin deniz sınırlarının komşu ulus devletlerin

kıyılarından eşit bir medyan ccedilizgisine (median line equidistant) uyması gerektiği anlamına gelen

ldquoeşitlikrdquo youmlnteminde sınırın belirlenmesini isterken Bangladeş ilgili tuumlm koşullara odaklanarak

ulaşılması iccedilin eşit bir ccediloumlzuumlm (kaynaklara eşit erişim sağlayan bir ccediloumlzuumlm) istemiştir 1975 yılının

ağustos ayında bazı askerler tarafından Cumhurbaşkanı Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın oumllduumlruumllmesinin

ardından Hindistan ile Bangladeş uzun suumlredir deniz sınırında bir anlaşmaya varamamıştır

Sorununun ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeş 2009 yılında BM Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesirsquone

(ITLOS) başvurmuştur (Agarwal 2010) Sorun daha sonra Mayıs 2011 yılında Haguersquodeki daimicirc

Tahkim Mahkemesine (PCA) gitmiştir 9 Temmuz 2014 tarihinde mahkemesi Bangladeşrsquoe Bengal

Koumlrfezirsquonde 19467 kilometrekarelik bir alanı vermiştir Bunu 25602 kilometrekare toplam

tartışmalı alanın beşte doumlrduumlnuuml oluşturmaktadır (Manocha 2015) Her iki uumllkeyi de kapsayan karar

Bangladeşrsquoin oumlnemli enerji rezervlerinin bulunduğu Bengal Koumlrfezirsquonde petrol ve doğalgaz arama

yolunu accedilmıştır (Aljazeera 2014) Bu karar sayısında kendi sahilinin oumltesinde buumlyuumlk alana

Bangladeşrsquoin egemenliği kurulmuştur Kararın sonucu olarak Bangladeş 118813 kilometrekare

denize ve 200 mil ekonomik boumllgeyi hakım olmuştur Ayrıca Chattogramrsquodan 354 deniz maile kadar

deniz altı her tuumlrluuml hayvansal ve doğal olmayan kaynaklar uumlzerinde egemen hakları kazanmıştır

(Rosen ve Jackson 2017 Sumon 2014)

328 Bangladeş Uumlzerinden Hindistanrsquoın Transit İmkacircnı

06-07 Haziran 2015 tarihinde Hindistan başbakanı Narendra Modirsquonin Bangladeş ziyaret

sırasında imzalanan 22 anlaşma ve mutabakat muhtırası arasında uzun yıllardır ccediloumlzuumllmeyen kara sınır

sorun ccediloumlzuumlmuumlne yapılmış anlaşmanın karşılığı olarak Hindistan Bangladeşrsquoten transit almaya

başarmıştır Ziyaret sırasında yapılan anlaşmalar ve mutabakatları arasında Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquote Hindistan Ekonomik Boumllgesi

Hakkında Mutabakat Muhtırası Bangladeş-Hindistan Kıyı Deniz Nakliye Anlaşması İccedil Su Transit

ve Ticaretine İlişkin Protokol (yenileme) Dakka-Shillong-Guwahati Otobuumls Hattı ve Protokoluuml

Soumlzleşmesi Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hattı ve Protokoluuml Anlaşması Hindistanrsquoa

Bangladeşrsquoin deniz nehir kara ve demir yolu ve limanları kullanmasına ilişkin imkanları sağlamıştır

Bu transit imkanlarıyla Hindistan Bangladeşrsquoin batısında yer alan ve Hindistan merkezi

topraklarından adeta kopmuş olan 255511 kilometrekarelik Kuzey Doğu Hindistanrsquoın 7 eyaleti

87

Meghalaya Arunaccedilal Pradeş Nagaland Tripura Assam Manipur ve Mizoram ile kolay iletişim

kurmaktadır

Hindistan İccedil Su Geccedilişi ve Ticareti (PIWTT) Protokoluuml kapsamında malların taşınması ve

altyapı olanaklarının sağlanması iccedilin Bangladeş uumlzerinden Hindistanrsquoın Kolkata-Assam arasında

kurulan su yolundan faydalanmaktadır PIWTT kapsamında Haziran 2016rsquoda Bangladeşrsquoin

Ashuganj nehri limanı kullanarak Akhaura-Agartala uumlzerinden karayolu ile malların Hindistanrsquoın

kuzeydoğu eyaletlerine nakliyesi başlamıştır Başbakan Narendra Modirsquonin Haziran 2015rsquote

Bangladeşrsquoe yaptığı ziyarette imzalanan Kıyı Denizcilik Anlaşması iki uumllke arasında deniz yoluyla

gemilerin hareketi sağlamıştır Şubat 2017rsquode bu ccedilerccedilevede Kolkata ile Pangaon konteyner gemisi

hizmetleri başlamıştır (Hcidhakagovin ty) Ayrıca ikili demir yolu kurarak Hindistan yolcuların

seyahatini ve mal taşımacılığını artırmak iccedilin geleneksel tren yollarını canlandırma girişimlerde

bulunmaktadır Bununla birlikte Hindistanrsquoın kuzeydoğu eyaletlerine ticaret yapmak iccedilin

Bangladeşrsquoin Mongla ve Chattogram limanlarını transit noktaları olarak kullanmaktadır

Şekil 9 Hindistanrsquoa Verilen Transit İmkanları

Kaynak Karim 2011

Ccedilok boyutlu transit iletişimi kanalları kullanma konusunda Hindistan daha fazla fırsat bulmakta

ve coğrafi ekonomik ve jeopolitik faydalarını elde edinmektedir Ccediluumlnkuuml Bangladeş topraklarını

kullanarak Hindistan artık duumlşuumlk maliyetle buumlyuumlk ticaret avantajları kazanmıştır Bu transit imkanları

88

sayesinde Hindistanrsquoın merkeziyle coğrafi olarak uzak ve erişilemez kuzeydoğu boumllgesinin iletişimi

ccedilok daha kolaylaşmış ve oradaki nuumlfus uumlzerinde olumlu bir etkisi olmuştur (Kabir 2015)

329 Ortak Nehirlerin Su Paylaşımında Ccediloumlzuumllmeyen Meseleler

Bangladeş Ganj Brahmaputra ve Meghna adlı uumlccedil buumlyuumlk Himalaya Nehrinin aluumlvyon

birikintilerinin oluşturduğu nehirli bir deltadır Yaklaşık 405 nehir bulunan Bangladeşrsquote 57 nehir

sınır oumltesinde gelmiştir Bu nehirleri arasında 54rsquouuml Hindistanrsquodan ve 3rsquouuml Myanmar Bangladeşrsquoe

akmaktadır (Chakma 2015) Hindistan ile olan ortak 54 nehrinin su paylaşımı ile ilgili Bangladeş

ccedilok fazla zorluk ile karşılaşmaktadır Ortak nehirlerin su paylaşımı iccedilin bağımsızlıktan bu yana

Hindistan ile ccedilok boyutlu muumlcadeleler yapmak zorunda kalmaktadır Ccediluumlnkuuml Hindistan kendi sınır

iccedilinde nehirleri uumlzerinde 100rsquoe aşkın baraj kurmuştur Sonuccedil olarak yem yeşil uumllkesi Bangladeşrsquoin

birccedilok boumllgesi yazın susuz ve muson mevsiminde su ve seller altında kalmaktadır

Mayıs 1974 yılında Farakka Barajı faaliyete geccedilmeden oumlnce su paylaşım sorununu ccediloumlzmek iccedilin

Hindistan lideri Indira Gandhi ve Bangladeş lideri Şeyh Mujibur Rahman bir uzlaşmaya varmış ve

1975 yılında geccedilici bir anlaşma imzalamıştır Ancak 1975 yılında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

oumlluumlmuumlnuumln ardından Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmeti ile Hindistan huumlkuumlmeti anlaşmayı geccedilersiz

saymıştır Bangladeş Hindistanrsquoın tek taraflı hareketini NAM ve UN Genel Kuruluna taşımıştır

1977rsquode iki uumllke su paylaşımı konusunda 5 yıllık bir anlaşma imzalamıştır ancak bu usul 1982rsquode

yenilenmeden sona ermiş ve 1996 yılına kadar herhangi bir anlaşmaya varamamıştır 1996 yılında

Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi huumlkuumlmetinin kurulmasıyla ikili ilişkilerde yeni gelişmeler

olmuş ve iki uumllke su paylaşımı ile ilgili 30 yıllık bir anlaşma imzalamıştır Boumlylece Farakka Barajı

su paylaşımı geccedilici bir ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmasına rağmen su paylaşımı konusunda Hindistan etkin rol

oynamaktadır Ayrıca muson mevsiminde Baraj kapılarını accedilarak Bangladeşrsquote anlık selin neden

olmaktadır Hindistan Bangladeş sınırından 100 km uzaklıkta Barak Nehrirsquonin Tipaimukhrsquota baraj

kurma kararı almıştır Bu Barak nehrinden Bangladeşrsquoteki Surma-Kushiyara uumlzerinden Meghna

Nehri oluşmuştur Bangladeşrsquoin toplam suyun 7-8rsquoı Barak Nehrirsquonden gelmektedir Bu barajın

inşaatı Surma-Kushiyara ve Meghna havzalarının buumlyuumlk alanlarına ve milyarlarca insanın geccedilim

kaynağı tarım ve balıkccedilılığa uzun suumlreli sonuccedillara neden olacaktır

Bangladeşrsquoin kuzey boumllgesinin su kaynağı olan Teesta nehri uumlzerinde Hindistan 1998 yılında

Gozoldoba Barajrsquoı kurmuştur Bangladeş sınırının 60 km uzaklığında kurulan bu baraj Bangladeşrsquoin

Lalmonirhat ve Kurigram illerinden 127 km ileri akarak Brahmaputra Nehrirsquone gelen suyunu

alıkoymaktadır Bu barajdan dolayı Bangladeşrsquoin kuzey boumllgesine tarım ve ccediliftccedililik buumlyuumlk sorunlar

ile karşılaşmaktadır Teestarsquoda tam zamanlı su bulunduğunda yaz mevsimde yaklaşık 65-70 bin

hektar alanda pirinccedil ekiminin maliyeti su bulunmadığı doumlneminin 20rsquoye 1rsquodir Bağımsızlıktan kısa

bir suumlre sonra Teesta suyu ile ilgili Ortak Nehir Komisyonursquonun ikinci toplantısı tartışılmıştır 1983

89

yılında geccedilici bir anlaşma yapılmıştır Anlaşmaya goumlre Bangladeş suyun 36rsquosı Hindistan 39rsquou

ve nehrin gezile bilirliği iccedilin 25rsquoi korumasına karar verilmiştir Bu geccedilici anlaşma 1985 yılında

bittiğinde iki yıl daha uzatılmış ve daha sonra başka bir anlaşma yapılmamıştır Teesta Anlaşması

iccedilin Bangladeş huumlkuumlmetleri senelerdir uğraşmaktadır 2004 yılında bu yana ccedilok oturumlar

yapılmıştır 2011 yılında Hindistan Başbakanı Manmohan Singhrsquoin Bangladeş ziyaretinde Teesta

Anlaşması yapılacakken Hindistanrsquoın iccedil politika sorunun bahanesiyle son anda anlaşma

yapılmamıştır (Wadud 2018) Daha sonra 2015 yılındaki Narendra Modirsquonin ziyaretinde de

Bangladeş halkı Transit karşılığında Teesta Anlaşması beklerken umutsuzluğa uğramıştır Bangladeş

tarafında Hindistanrsquoa transit verilmiş ancak Hindistan Teesta Anlaşması yapılmamıştır 2015 ve 2017

yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın Hindistan ziyaretlerinde de Teesta konusuna bir sonuccedil

ccedilıkmamıştır (Wadud 2018)

Halihazırda ortak nehirlerin su paylaşımı konusunda diğer oumlnemli bir tartışmalı meselesi ise

Hindistanrsquoın Tipaimukh Barajırsquodır Tipaimukh Barajı Hindistanrsquoın Manipur eyaletinde Barak Nehri

uumlzerinde inşa edilecek bir hidroelektrik projesidir (Islam ve Islam 2016) Bangladeş sınırından 100

km uzakta Hindistan tek taraflı olarak bu barajın inşa edilmesi ccedilalışmalarını başlatmıştır 163 metre

yuumlksekliğindeki barajı inşa edildiğinde 286 kilometreden fazla birinci sınıf tarım arazisini suya

batıracak ve devasa bir sulak zeminde kuruyacaktır Barajı Bangladeşrsquoteki Surma ve Kushiara

Nehirlerini kurutacak ve 40 milyon Bangladeşlinin hayatı etkilenecektir Tipaimukh Barajı tuumlm

Kuzey Doğu Bangladeş oumlzellikle Sylhet Sunamganj Moulavibazar Habiganj Brahmanbaria

Kishoreganj Netrokona Norshingdi ve Narayanganj illerinde ciddi ccedilevresel sonuccedillara yol accedilacaktır

Geniş bir boumllge kurak doumlneminde koumltuuml kuraklıklardan ve yağışlı mevsimlerde sellerden etkilenecek

ve yaban hayatı tarım ve tatlı su balıkccedilılığı tehlikeye atacaktır (Asaduzzaman ve Rahman 2015 6)

Balıkccedilılıkla yaşayan Meghna havzasında ccedilok sayıda insanın guumlnluumlk hayatı tehlikeye girecektir

Yeraltı suyu miktarının azalması durumunda coğrafi ekosistemler etkilenecek ve Sylhet ormanları

ve ccedilay bahccedilesinin uumlretimini azaltacak ve ciddi şekilde zarar goumlrecektir

Hindistan Bangladeş ile baraj projesine ilişkin herhangi bir bilgiyi paylaşmamış ve

Bangladeşrsquoe zarar verebilecek barajlalar ile ilgili herhangi bir adım atmayacağına dair oumlnceki soumlzuumlnuuml

yerine getirmemiştir Bangladeş Hindistanrsquoı Tipaimukh Barajırsquonın boumllge ve kıyısındaki uumllke olan

Bangladeş uumlzerinde ve bağlantılı nehir sistemindeki etkileri konusunda ortak bir ccedilalışma yapma

ccedilağrısında bulunmuştur Bangladeş huumlkuumlmeti Hindistan huumlkuumlmete Tipaimukh Barajı Projesirsquoyle ilgili

endişelerini iletmiştir 2009 yılında Tipaimukh Barajı Direnccedil Komitesi ve Sylhet Boumllgesi Unnayan

Sangram Samiti gibi ccedileşitli Bangladeşli sivil toplum kuruluşları tarafından Tipaimukh Baraja doğru

lsquoUzun Yuumlruumlyuumlşrsquo gerccedilekleştirilmiştir 2010 yılının ocak ayında ve 2011 yılının eyluumll ayında Bangladeş

ve Hindistan Başbakan duumlzeyinde Tipaimukh konuyu ele alınmıştır 2011 yılındaki ortak tebliğde

Hindistan Başbakanı Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoi olumsuz youmlnde etkileyecek bir projeye adım

atmayacağı guumlvencesini yinelemiştir Ancak Hindistanrsquoın projeyi durdurma konusundaki isteksizliği

90

Bangladeş halkı arasında guumlvensizliği yaratmış (Ahmed 2012 52) Tipaimukh Barajı buguumlne kadar

ikili ilişkilerine etkileyen bir unsun olarak goumlruumllmektedir

Hindistan tarafından başlatılan ILR olarak bilinen nehirlerin birbirine bağlanması projesi

Bangladeş iccedilin buumlyuumlk endişe kaynağı oluşturmuştur Uumllke iccedilinde hem sel hem de kuraklık

sorunlarıyla aynı anda başa ccedilıkabilmek amacıyla başlatılan bu proje kapsamında yılda 174 trilyon

litre su aktaracak 15000 kmrsquolik bir mesafeyi kapsayan 30 ırmakla 37 nehir arasında bağlantı

kurulacaktır Doğal olarak Hindistanrsquoın bu projesi Bangladeşrsquoe ciddi bir endişe yaratmıştır Ccediluumlnkuuml

projenin lsquoHimalaya Bileşenirsquonin planı gerccedilekleştiğinde Ganj Brahmaputra ve Meghna nehirlerinin

aşağısında yaşayan ve geccedilimleri iccedilin nehirlere dayanan Bangladeşrsquoteki 100 milyon insan

etkilenecektir Su uzmanları uumllkenin kurak mevsim suyunun uumlccedilte ikisini Brahmaputra Nehrirsquonden

alamayacağını ve Ganj bağımlı tarım ve enduumlstrisi ve Meghna Nehrirsquonin bazı kısımları koumltuuml şekilde

etkileneceğe uyarıda bulunmuştur Bangladeşrsquote yapılan etki değerlendirmesi Sunderbanrsquoın

yıkılmasını uumllke iccedilindeki tuzlu su sızmasına bağlı olarak tarım alanlarına ve iccedil su balıkccedilılığına zarar

goumlreceği ekolojik bir felaketin endişesine ortaya koymuştur (Rashid 2015c 299) 2016 yılında

itibaren ikili ilişkilerinin oumlnemli konu haline gelen ILRrsquoin lsquoHimalaya Bileşenirsquonin planı Bangladeşrsquoin

su guumlvenliği iccedilin en oumlnemli meselesi olarak ortaya ccedilıkmaktadır

Bangladeş Avami Ligi ve Hindistan arasındaki ilişkilerine eleştirel jeopolitik accedilısından

bakıldığında ilk olarak Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaş olayı karşımıza ccedilıkmaktadır 1971 yılının 25

Mart gecesinde Bangladeş halkı uumlzerinde Pakistan ordusunun silahlı saldırının ardından Avami Ligi

liderleri Hindistanrsquoa sığınarak Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını organize etmiştir Bu suumlreccedilte

Avami Ligi milletvekilleriyle kurulan geccedilici huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın tam desteğini kazanmaya

başarmıştır Savaş suumlresi boyunca uluslararası alanlarında diplomatik destekleri konusunda da

Hindistan Avami Ligirsquone gereken desteği sağlamıştır Bangladeşli savaşccedilılara eğitim silah ve

muumllteciler iccedilin gereken destekleri de Hindistan tarafından sağlanmıştır Dolayısıyla Bangladeş ve

Avami Ligi ile Hindistanrsquoın ilişkilerinin temeli Bangladeşin kurtuluş savaşında kurulmuştur Avami

Ligi ve Bangladeş halkı o doumlnemde Hindistan huumlkuumlmeti ve halkının verdiği destek ve yardımı

saygıyla hatırlamaktadır Bangladeşrsquoin kuruluşunun ilk yıllarında ikili ilişkinin boyutlarında Avami

Ligi huumlkuumlmeti ve Bangladeş halkı ile Hindistan huumlkuumlmeti ve halkı arasında derin bağları goumlruumllmuumlştuumlr

Doumlnemin Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan ile olan ilişkilerinde eleştirel jeopolitik accedilısından en

oumlnemli başarısı ise bağımsızlığının hemen ardından Hindistan askerlerini geri goumlndermektir

Hindistan ise bağımsızlık sonrası Bangladeşrsquoin oumlz saygınlığını ve bağımsızlığını tanımıştır

Şeyh Mujibur Rahmanrsquoin Avami Ligi huumlkuumlmeti o doumlnemde boumllgenin guumlvenliği ve stratejik

hedefleri doğrultusunda Hindistan ile ccedilalışmaya istekli olsa da kendi bağımsız dış politikasında

Hindistanrsquoın herhangi bir etki veya engeli kabul etmemiş ve başından beri Hindistanrsquoın tercihinin

oumltesine geccedilmekte teredduumlt etmemiştir Bunun en buumlyuumlk oumlrneği ise Bangladeşrsquoin 1974rsquoteki İİT

91

konferansına katılma youmlnuumlndeki guumlccedilluuml hareketidir Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişkilerinin inşasında ve

Pakistan ile ilişkilerinin normalleşmesi konusunda Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın

endişelerine hiccedil oumlnem vermemiştir Bu durum Hindistan ve Bangladeş huumlkuumlmeti arasında mesafe

oluşturmuş ve ikili meselelerindeki sorunlu konular ccediloumlzuumlme kavuşmamıştır Oumlrneğin 1974 yılındaki

Kara Sınır Anlaşmasırsquonın uygulanmasının karmaşıklığı (Rather 2013) Bangladeş tarafı anlaşmayı

parlamentosunda onaylamış ancak Hindistan tarafı bu konuda kararlı duruşu sergileyememiştir

Diğer bir konu ise 1975 yılında Farakka Barajı olayıdır Hindistan Farakka Barajırsquonı geccedilici bir

suumlreliğine accedilma soumlzuuml vererek ayrılan suumlrenin bitiminden sonra bile tuumlm hızıyla bunun işleyişine

devam etmiştir Bu doumlnemde Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa karşı izlediği politika eleştirel jeopolitik

accedilısından boumllge ve uluslararası alanında Bangladeşrsquoin konumunu guumlccedillendirmiştir

1996 yılında uzun bir aradan sonra Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi iktidara gelmiştir

Hindistan tarafı ise Avmai Ligi iktidarı ile ilişkilerini daha ccedilok oumlnemseyerek ikili ilişkilerinde oumlnemli

adımlar atmıştır Avami Ligi bu suumlre zarfında Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği dış politikasında

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu guumlccedillendirdiği goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle Aralık 1996rsquode Bangladeş

ve Hindistan arasında Ganj nehrinin su paylaşımı konusunda imzalanan 30 yıllık anlaşma

Bangladeşrsquoin bağımsızlık yılından o guumlne kadarki oumlnemli anlaşmalardan biri olmuştur Ayrıca su

paylaşımı konusunda uzun vadeli en oumlnemli anlaşma olmuştur Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmeti

Hindistanrsquoın merkezindeki siyasi değişikliklerden ve merkez-boumllge ilişkilerinin yeni

duumlzenlemesinden yararlanarak suyun bir kısmını guumlvence altına almakta oldukccedila başarılı olmuştur

Ccediluumlnkuuml o doumlnemin Batı Bengalrsquoin Başbakanı olan merhum Joti Basursquonun olağanuumlstuuml katkısı bu

anlaşmayı kolaylaştırmıştır Bu doumlnemde stratejik ve guumlvenlik konularında Bangladeş ile Hindistan

arasında da oumlnemli ilerlemeler olmuştur Hindistanrsquoın destekleriyle lsquoŞhittagong Tepesi Barış

Anlaşmasırsquonı imzalayarak Avami Ligi huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoin Şhittagong dağlık boumllgelerindeki uzun

yıllardır devam eden ccedilatışmaya bir ccediloumlzuumlm uumlretmiştir 1977rsquoden 1997 yılına kadar Şhittagong dağlık

boumllgelerindeki silahlı gruplar Hindistan istihbarat tarafından desteklendiği youmlnuumlnde şikayetler

guumlndem olmuştur Ancak Avami Ligi huumlkuumlmeti bu konuda Hindistan ile istişarede bulunarak silahlı

gruplarla anlaşmaya vararak Bangladeşrsquoin jeo-stratejik guumlvenliğini korumaya ccedilalışmıştır

2009-2018 yılları arasında Hindistan huumlkuumlmeti ile Avami Ligi huumlkuumlmeti tarihinin en yakın ikili

ilişkilerini kurmuştur Bu doumlnem Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği politika bazı konularda

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu guumlccedillendirirken bazı konularda Bangladeşrsquoin ccedilıkarları

doğrultusunda verimli bir sonuccedil elde edemediği goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle 1974 yılında sonuca

varılmayan lsquoKara Sınır Sorunursquo ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur 2011 yılında sınır anlaşması protokoluuml

imzalanmış ve 2015rsquote Hindistan huumlkuumlmeti anlaşmaya onay vermiştir Bu anlaşmasıyla Bangladeş

ve Hindistan arasındaki lsquokuumlccediluumlk yerleşimrsquo boumllgelerin değişimi gerccedilekleşmiş ve Hindistan ve

Bangladeşrsquoin 162 yerleşim boumllgesinde 55000 kişinin uzun suumlreli esaretleri sona ermiştir (Kashem ve

Islam 2016) Eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinden bakıldığında bu doumlnemin Bangladeş Avami Ligirsquonin

92

en oumlnemli başarısı Hindistan ile uzun yıllardır ccediloumlzuumllmeyen deniz sahasının belirlemesinde

Uluslararası Tahkim Mahkemesinde kazanccedil elde etmesidir Bangladeş Tahkim Mahkemesirsquonin

kararı ile Bengal Koumlrfezirsquonin 25602 kilometre karelik tartışmalı alanının 19046 kilometre karelik

alanın sahipliğini kazanmıştır İki uumllke arasında otuz yılı aşkın suumlredir var olan ve her iki devletin

ekonomik gelişimini engelleyen bu sorunun ccediloumlzuumlmuuml Bangladeşrsquoin ekonomik ve stratejik accedilısından

ccedilok oumlnemli bir başarısı olduğu gibi uluslararası hukuk yoluyla barışccedilıl bir şekilde iki komşu

arasındaki ilişkilerini de olumsuz etkilememiştir

Ancak Avami Ligi ve Hindistanrsquoın bu doumlnemindeki dostluk ve yakın ilişkilerinin sonucu

olarak Hindistan senelerdir beklediği lsquoccedilok boyutlu transitrsquo imkacircnı elde ederek Kuzey Doğu

Hindistanrsquoın eyaletleriyle kolay ve az masraflı ulaşım ve ticareti sağlamıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin

yardımıyla Kuzey Doğu Hindistanrsquoın eyaletlerindeki ayrımcılık liderlerini tutuklayarak stratejik

başarılara ulaşmıştır (Chakma 2015) Ayrıca ortak nehirlerin su paylaşımı ile ilgili ccedilok oumlnemli

meseleler oumlzellikle lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan uumlzerinde ccedilok

etkili olamadığını aksine kara nehir deniz ve demir yolundaki transiti verilirken Bangladeşli

uzmanlarının lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo karşılığında pazarlık yapılması oumlnerisini de ccedilok etkili olmadığı

goumlruumllmuumlştuumlr Bunlarla birlikte Hindistanrsquoın Assamrsquoda Ulusal Kayıt (NRC) programı kapsamında

Bengalce konuşan yaklaşık 2 milyon insana yasadışı Bangladeşli goumlccedilmen olarak goumlstererek

yerlerinden etmesi ve Bangladeşrsquoe goumlnderileceği korkusunun yayılması iki iktidar arasındaki dostluk

ilişkilerinin derinliğine soru işareti bırakmıştır Bunlarla birlikte sınırda Hindistanlı sınır guumlvenlik

guumlccedilleri tarafından Bangladeşlileri oumllduumlrmesi konusunda da bir ccediloumlzuumlm bulunmadığı goumlruumllmuumlştuumlr

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

SOumlYLEM TEORİSİ CcedilERCcedilEVESİNDE CcedilİN VE HİNDİSTANrsquoA YOumlNELİK AVAMİ

LİGİrsquoNİN DIŞ POLİTİKASI

2008 yılındaki genel seccediliminde Avami Ligirsquonin oumlncuumlluumlğuumlnde 14 Partili Buumlyuumlk İttifakı ve

Bangladeş Milliyetccedili Partisinin (BNP) oumlncuumlluumlğuumlndeki 4 Partili İttifakı ve diğer partiler katılmıştır

29 Aralık 2008rsquode yapılan seccedilimde Avami Ligi İttifakı parlamentoda 262 sandalye kazanarak

huumlkucircmet kurmuştur BNP oumlncuumlluumlğuumlndeki 4 Parti İttifakı ise aktif bir şekilde muhalefet goumlrevi

yapmışlardır Ancak 5 Ocak 2014 tarihinde yapılan seccedilimde Bangladeş Milliyetccedili Partisi

oumlnderliğindeki 20 Partili İttifakın boykot ettiği seccedilimde Avami Ligi 234 sandalye ile huumlkuumlmet kurmuş

ve İttifakında yer alan diğer partiler ve bağımsız adaylara muhalefet goumlrevi vermiştir Bu doumlnem

Bangladeş parlamentosu resmen muhalefetsiz kalmıştır 2018 seccediliminde Avami Ligi ve İttifakı 288

sandalye kazanarak Şeyh Hasina liderliğindeki 3 kez huumlkucircmet kurmuştur Ancak bu seccedilim

suumlrecinde huumlkuumlmet partinin roluuml dolaysıyla seccedilim guumlnuumlnde muhalefetteki BNPrsquonin oumlncuumlluumlk ettiği

Ulusal Birlik İttifakının lideri Dr Kemal Huumlseyin seccedilimin iptalini istemiş ve her tuumlrluuml sonucu

reddedeceklerini accedilıklamıştır Bangladeşrsquoin 2009-2018 yılları arasındaki iccedil siyasetine bakıldığında

2009 yılından beri guumlccedilluuml bir muhalefetin yokluğunu ve Şeyh Hasina ve Avami Ligirsquonin etki ve idaresi

altında olan bir Bangladeş goumlruumllmektedir Dış politikasında ise Avami Ligirsquonin izlediği politikalarını

eleştirecek ve doğru kararı almaları iccedilin mecbur kılacak etkili bir muhalefet bulunmamaktadır Bu

doumlnemde Avami Ligi Ccedilin ve Hindistan ile ccedilok oumlnemli anlaşmalar yapmış ve iki uumllkeye youmlnelik

stratejik adımlar atmıştır

Dış Politika Soumlylemi Teorisi

Soumlylenenlerin anlamını accedilıklama gereği ile 1960rsquolarda ldquosoumlylemrdquo kavramı ortaya ccedilıkmıştır

Yeni bir yaklaşım olan bu soumlylem kavramı ile birlikte soumlylem analizi bilimsel potansiyeli dolaysıyla

ccedilok az bir suumlre iccedilinde sosyal ve beşericirc bilimlerin tuumlm alanlarında bir metodoloji olarak popuumllerlik

kazanmıştır Ayrıca uluslararası ilişkiler alanında duumlnya siyasetinin sosyal bir yapı olarak

incelenmesine ve soumlylem analizinin analitik bir araccedil olarak kullanılmasına giderek artan bir ilgi

olmuştur Guumlnuumlmuumlze siyaset bilimleri ve uluslararası ilişkilerini analizinde lsquosoumlylem analizirsquo oumlnemli

bir yaklaşım haline gelmiştir Son yıllarda uluslararası ilişkileri analizinde soumlylemin duumlnya

siyasetinde vazgeccedililmez ve guumlccedilluuml bir rol oynadığı konusunda bir farkındalık olmuştur Bu yuumlzden

soumlylem uumlzerine kavramsal ve ampirik olarak artan sayıda ccedilalışma yapılmıştır

94

Genel anlamıyla lsquosoumlylemrsquo duumlşuumlncenin kelimelerle yazılı veya soumlzluuml olarak ortaya konulmasıdır

Bu anlamda siyaset veya uluslararası siyasette uumllke ektililerin belirli konular kurumlar halk gruplar

veya uumllkelere youmlnelik kullandıkları soumlzler konuşmalar accedilıklamalar ve yazılar lsquosoumlylemrsquo kapsamında

değerlendirilebilir Bu bağlamda lsquopolitik soumlylemrsquo cumhurbaşkanlığı ve başbakanlar ve diğer yerel

ulusal ve uluslararası duumlzeylerde huumlkuumlmet parlamento veya siyasi parti uumlyeleri gibi politikacıların

veya siyasi kurumların metinleri ve konuşmalarıyla ilgilenmektedir Ayrıca kabine toplantıları

parlamento oturumları seccedilim kampanyaları mitingler medya ile roumlportajlar buumlrokratik

uygulamalar protesto goumlsterilere de politik soumlylem arasında yer verilebilir Dijk (1997 41) siyasal

soumlylemin tanımlamasında ldquopolitik soumlylem analizi her şeyden oumlnce kabine toplantıları parlamento

tartışmaları yasa taslaklar ve yasalar buumlrokratik belgeler parti propagandası medya goumlruumlşmeleri

veya muhalefet partileri ve oumlrguumltlerinin protestoları gibi soumlylemsel politik uygulamalara doğrudan

bir bakış accedilısı sağlarrdquo

Bazı politik soumlylem analistleri siyasi konular ve meselelerle ilgili dilin kullanılmasına oumlnem

verdiği gibi dış politika konuşmaları ve metinlerine de politik soumlylem olarak tanımlamıştır Politik

soumlylem uzmanı Landtsheer (1998 5) politik soumlylemi aşağıdaki şekilde aktarmıştır

ldquoPolitikanın her zaman politik goumlruumlşmeler konuşmalar tartışmalar pazarlık gibi dil kullanımıyla

yakından ilişkili olduğu soumlylenebilir yasalar bildiriler beyanlar anlaşmalar ve diğer siyasi

belgeler de buna dahildir Politik soumlylemler genellikle gazetelerde televizyonlarda radyolarda ve

internette goumlruumlluumlr aynı zamanda siyasi kampanyalar parti mitingleri popuumller goumlsteriler siyasi broşuumlrler diplomatik muumlzakereler ve uluslararası anlaşmalar gibi ccedileşitli siyasi alanlarda da

goumlruumlluumlrlerrdquo

Daddow (2015) lsquodış politikayı soumlylem analizi yoluyla yorumlamakrsquo konulu analiz yazısında

dış politika soumlyleminin analizinde dış politika karar vericilerinin duumlnya goumlruumlşuumlnuumln temel unsurlarını

goumlsteren metinleri oumlnemsemiştir Ona goumlre ulusal elitler dış politika ccedilalışmalarında yaptıkları şeye

ldquoişaretlerrdquo bırakıyorlar Bu ldquoişaretlerrdquo hem fiziksel hem de goumlrseldir Oumlrneğin askeri muumldahalelerin

davranışları ve sonuccedilları Metinlerin yanı sıra politika belgeleri parlamentoda ve komiteleri oumlnuumlnde

yapılan tartışmalar ve goumlruumlnuumlmleri politika konuşmaları tweetler gazete makaleleri ve hatıralar bu

işaret anlamına gelmektedir Ona goumlre ldquobir politikacı ccedileşitli yerlerde ve farklı izleyicilere merkezi

bir fikri tekrar ettiği zaman politikacının o konuda tutumunun duumlruumlstluumlğuumlnuuml goumlsteriyor Ayrıca bu

durum politikacıların ldquogerccedilekrdquo niyetlerini gizlemek iccedilin bir sis perdesi olarak dili - her zaman -

kullanmadıklarını varsaymaktadırrdquo (Daddow 2015)

Siyasette veya uluslararası ilişkilerde lsquosoumlylemrsquo sadece dil ve metinler gibi lsquoişaretrsquoler uumlzerinden

değil lsquoeylemrsquo veya lsquogerccedilekrsquo sonuccedilları da ccedilok oumlnem taşımaktadır Ccediluumlnkuuml dış ilişkilerinde devlet

adamlar veya kurumlar halka verdiği soumlzuumlnuumln tam tersine bir anlaşma veya iş birliği yapabilirler O

yuumlzden siyaset ve dış politikada lsquosoumlylemrsquo konuşma belgeler hatıralar vs ile lsquoeylemrsquo de

kapsamalıdır Uluslararası ilişkilerdeki soumlylem analizinin ana goumlrevlerinden biri dil kullanımı ile

sosyal gerccedilekler arasındaki ilişkiyi araştırmak ve iktidarın sosyal ilişkilerinin iccedilinde temel olarak

95

nasıl ccedilalıştığını goumlrmektir Oumlrneğin bir konuşmacı genellikle uygun kelimeleri seccediler ve

konuşmacının kimliği konuşmanın yapıldığı bağlam hedef kitlelerin oluşumu ve siyasi guumlndemin

gerekliliği ile uyuşmalarını sağlamak iccedilin dikkatlice rafine eder Başka bir deyişle nesnel gerccedileklik

ile konuşmacının ifade ettiği ldquogerccedileklikrdquo arasında farklılıklar bulunabilir (Yongtao 2010)

Siyaset veya dış politikada soumlylem analizinde siyasetccedililerin ve ilgili kurumlarının soumlzleri ve

gerccedilekleri arasında farklarına dikkatli bakmak gerekmektedir Yani eylemlerin nasıl algılandığı ve

accedilıklandığı soumlylem analizinde ccedilok oumlnem taşımaktadır Wilsonrsquoe goumlre (2015 776)

ldquoPolitik soumlylemin temel kaygılarından biri belirli dilsel temsil biccedilimleriyle halka nasıl sunulduğu

sorusudur Oumlrneğin sosyal uygulamalarının performansına atıfta bulunarak bireylere ve gruplara

anlam atfetmede dil nasıl kullanılır Belirli olumlu veya olumsuz ccedilerccedilevelerdeki yerleri nesneleri

ve kurumları belirtmek iccedilin hangi referans şekil kullanılır

Uluslararası ilişkiler analizinde buguumln mevcut olan soumlylemsel yaklaşımları birkaccedil gruba

ayrılmaktadır Tanımlayıcı yaklaşımlar dile dayanan bir dizi yorum perspektifinden oluşmaktadır

Bu yaklaşımlar soumlylemin her şeyden oumlnce bir dil biccedilimi olduğu duumlşuumlnmektedir Tanımlayıcı

yaklaşımlar metne odaklanırken işlevselci yaklaşım metin ve bağlam arasındaki ilişkiyi

vurgulamakta ve soumlylemin daha anlamlı bir tanımı ortaya koymaktadır (Godinho 2016 7ndash8) Metin

ve bağlam arasındaki ilişki son yıllarda ccedilok sayıda soumlylem analizi ile ilgili akademik ccedilalışmayı teşvik

etmiştir Bilişsel yaklaşım sosyal etkileşimin bir sonucu olarak soumlylemi algılar ve buna goumlre

araştırmacı her iki tarafın psikolojik boyutunu da iccedileren bu etkileşimin gerccedilekleştiği koşulları goumlz

oumlnuumlnde bulundurmalıdır ldquoTonlama jestler yuumlz ifadeleri veya vuumlcut pozisyonurdquo gibi soumlylem

uumlretimine eşlik eden soumlzsuumlz faaliyetin incelenmesine vurgulamaktadır (Dijk 1985 3)

Geccedilen yuumlzyılın son yıllarında uluslararası siyaset ve dış ilişkileri analizinde eleştirel incelemesi

yaklaşımlarının hızla yayıldığını goumlrmuumlştuumlr Bu yaklaşımlar arasında yer alan lsquoeleştire jeopolitikrsquo

analistler de soumlylem analizi youmlntemini ccedilok oumlnem vermiştir Duumlnya siyasetinin sosyal yapısının

analizinde eleştirel jeopolitik alandaki yazarlar ldquomarjinalliğin retorik uumlretimirdquo ldquooumltekilikrdquo gibi farklı

meselelerle başa ccedilıkmanın bir aracı olarak soumlylem analizine başvurmuşlardır Muumlllerrsquoe goumlre ldquosoumlylem

ve soumlylem analizi jeopolitik kimliklerin oluşumunu incelemek iccedilin en popuumller kavramlar arasında

yer almıştırrdquo (Muumlller 2011 2) Soumlylem kavramının eleştirel jeopolitikte benimsenmesi jeopolitik

anlam inşasının bağlamlarına dikkat ccedilekmiştir Eleştirel jeopolitiğin savunucuları jeopolitiğin

soumlylemsel analizinde jeopolitik guumlcuumlnuumln iccedilinde bulunduğu belirli politik ve sosyal bağlamları dikkate

alması gerektiğini savunmuştur (Tuathail ve Agnew 1992) Muumlller eleştirel jeopolitik alanındaki

soumlylem kavramının tartışmalarına uumlccedil temel yaklaşım altında bahsetmiştir Bunlar ise analizin

bağlamı (yakın ve uzak) analizin analitik şekli (post-yapısalcı ve yorumlayıcı analitik accedilıklayıcı

şekli) ve analizin politik duruşu (dahil ve muumlstakil) (Muumlller 2011 5)

96

Bu boumlluumlmde Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politika soumlylemlerinin

analizinde uluslararası ilişkiler analizinde kullanılmakta lsquosoumlylem analizirsquo kavramını kullanılmıştır

Bu bağlamda 2009-2018 yılları arasında Avami Ligi huumlkuumlmetinin Cumhurbaşkanı Başbakanı

bakanlar millet vekiller ve parti soumlzcuumllerin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik konuşmalar yazılar medya

ile roumlportajlar buumlrokratik uygulamalar ziyaretler anlaşma kapsamları ve diğer politika ccedilalışmaları

yer verilmiştir Soumlylemin dilsel youmlnleri analizinde gazete ve devlet kurumlarının web sitelerde

yayınlanan konuşma metinleri anlaşma ve tebliğde yer alan yazıları ve terimlerini analiz edilmiştir

Ancak soumlylemin ldquoeylemrdquo veya ldquouygulamasırdquo analizinde Bangladeş dış politika uzmanlarının

goumlruumlşlerini kullanılmıştır

Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe Youmlnelik Soumlylemleri

Tarihsel olarak Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ile olan ilişkileri hoş olmamıştır Kurtuluş

Savaşı sırasında da Ccedilin Avami Ligirsquonin roluumlne karşı yer almıştır Ancak 1990rsquolı yıllar itibariyle

Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkileri normalleşmeye başlamıştır Oumlzellikle Avami Ligirsquonin 2009 yılında

iktidara gelmesinden bu yana Ccedilin ile Bangladeş arasında ekonomik ve stratejik alanında guumlccedilluuml

ilişkileri devam etmektedir Avami Ligi genel sekreteri Syed Ashraful Islamrsquoın oumlnderliğinde Ccedilin

Komuumlnist Partisi ile oumlnemli bir ilişki kurulmuştur Ayrıca Ccedilin ile ilişkilerini guumlccedillendirmek amacıyla

Başbakan Şeyh Hasina Ccedilin ile bağlantısı olan bazı siyasetccediliye goumlrevlendirmiş ve sonraki senelerde

iki uumllke arasında ilişkilerin gelişmesi ve guumlccedillenmesinde oumlnemli başarıları elde etmiştir (Ferdous

2019)

2009-2018 yılları suumlresince Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligirsquonin siyasi soumlylemleri ikili ilişkilerinin

ccedilok iyi bir noktada olduğunu goumlstermektedir 2009 yılında iktidara geldikten sonra Başbakan Şeyh

Hasina 17 - 21 Mart 2010 tarihleri arasında Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur Ziyaret sırasında Ccedilin

Başkanı Hu Jintao Başbakanı Wen Jiabao ve Ulusal Halk Kongresi Daimicirc Komitesi Başkanı Wu

Bangguo resmi goumlruumlşmelerde bulunmuştur İki taraf stratejik bakış accedilısıyla ve uzun zamandır devam

eden dostluk eşitlik ve karşılıklı yarar ilkeleri temelinde ldquoDaha Kapsamlı Bir İş birliği Ortaklığırdquo

kurulmasına karar vermiştir Ccedilin ziyareti sonrasında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina ldquoCcedilin ve

Bangladeş eşitlik karşılıklı saygı ve guumlven ve birbirlerinin iccedilişlerine karışmama temelinde sağlam

bir dostluğa sahiplerrdquo demiştir 2010 yılında Bangladeş Parlamentosu Başkanı Abdul Hamid ldquoCcedilinrsquoin

Bangladeşrsquoin test edilmiş bir arkadaşı ve oumlnemli bir kalkınma ortağırdquo olduğunu soumlylemiştir 29 Eyluumll

2012 tarihinde Dakkarsquoda bir toplantıda Avami Ligi genel sekreteri ve yerel youmlnetim bakanı Syed

Ashraful Islam Ccedilin ile Bangladeş arasında karayolu ve demiryolu bağlantısı kurulmasının oumlnemini

vurgulayarak ldquoCcedilin gelecekte Bangladeşrsquoin ekonomik kalkınmasının oumlnemli bir ortağı olacak Ccedilin

ve Bangladeş Guumlney Asya ve ASEAN uumllkeleriyle Avrupa Birliği gibi bir ilişkileri kurulabileceği bir

ortam yaratabilirrdquo demiştir (Banglanews24com 2012)

97

Genel seccediliminden 6 ay geccedilmeden 6-11 Haziran 2014rsquote Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir Bu ziyaret Bangladeşrsquoin ve oumlzellikle Avami Ligi Huumlkuumlmetirsquonin Ccedilin ile olan

ilişkisine verdiği oumlnemini ortaya koymuştur Ziyareti sırasında Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Ccedilin

Cumhurbaşkanı Şi Cinping Ccedilin Başbakan Yardımcısı Wang Yang ve Ccedilin Halkın Siyasi Danışma

Konferansı Başkanı Yu Zhengsheng dahil olmak uumlzere uumlst duumlzey liderlerle toplantılar yapmıştır Ccedilin

Başbakan Yardımcısı ile yaptığı goumlruumlşmede Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi Bangladeşrsquoin lsquozaman iccedilinde sınanmış

bir arkadaşırsquo olarak nitelendirmiştir (Bhattacharjee 2018) 2015 yılın haziran ayında Bangladeşrsquoe

ziyarette bulunan Ccedilin Komuumlnist Partisinin altı uumlyeli bir heyeti ile bir goumlruumlşme sonrasında Avami Ligi

genel sekreteri ve yerel youmlnetim bakanı Syed Ashraful Islam Kurtuluş Savaşı sırasındaki muhalefete

rağmen Ccedilinrsquoin şu anda Bangladeşrsquoin iyi bir dostu olduğunu soumlylemiştir Ayrıca huumlkuumlmetinin Ccedilin ile

ilişkileri derinleştirmek istediğini dile getirmiştir (Jugantor 2015b Prothomalo 2015a)

2015 yılının 1 Mart tarihinde Dakkarsquoya yeni atanan Ccedilin buumlyuumlkelccedilisi Ma Ming Qiang

Sammobadi Parti tarafından verilen bir resepsiyonda ldquoBangladeş ve Ccedilin dostluğu test edilmişrdquo

demiştir Aynı programda konuşan Bangladeş Sanayi Bakanı Amir Hossain Amu Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquole olan ilişkilerinin yakın gelecekte daha derinleşip yenileneceği dile getirmiştir ldquoMevcut

huumlkuumlmet ve Başbakan Şeyh Hasina Ccedilin ile derin ve sıcak bir ilişki kurmaya kararlırdquo demiştir Amu

Bangladeş ve Ccedilinrsquoin zaman iccedilinde sınanmış arkadaşlar olduğunu soumlylemiştir İki uumllkenin uluslararası

barış guumlvenlik ve iki uumllkenin gelişimi iccedilin muumlkemmel ilişkileri var olduğunu da dile getirmiştir

(Prothomalo 2015b) Programda konuşan Ticaret Bakanı Tofayel Ahmed ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin buumlyuumlk

bir ticari ortağıdırrdquo demiştir

2016 yılında Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyareti sırasında

Bangladeş tarafından yapılan karşılama toumlrenler ve Dakka şehrindeki buumlyuumlk hazırlıklar da Ccedilin ile

olan ilişkilerin yuumlkselişini goumlstermiştir Şi Cinping ziyaret esnasında Ccedilin ile Bangladeş arasındaki

kapsamlı ortaklık iş birliğini ileri taşıyarak stratejik ortaklığa yuumlkseleceğini liderler tarafından

accedilıklanmıştır Şirsquonin ziyareti oumlncesinde Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina bir roumlportajda ldquoCcedilin bizim

en buumlyuumlk ticaret ortağımız oldu ve Ccedilinrsquoi hayallerimizi gerccedilekleştirmede guumlvenilir bir ortak olarak

goumlruumlyoruz Ccedilinrsquoin birccedilok buumlyuumlk projemizin finans ve teknoloji desteği sağlamaktadırrdquo demiştir Şi

Cinpingrsquoin bu ziyaret ccedilerccedilevesinde toplam 40 milyar doları bulan meblağ Bangladeşrsquoe tek bir uumllke

tarafından yapılmış tarihindeki en buumlyuumlk yatırım-yardımda soumlzleşmesidir (Kabir 2016) Ziyareti

esnasında Şi Cinpingrsquoin kullandığı soumlzlerden de ikili ilişkilerinin ne kadar guumlccedillendiğini ortaya

koymuştur Şi ldquoCcedilin-Bangladeş ilişkisi şimdi yeni bir tarihi başlangıccedil noktasındadır ve umut verici

bir geleceğe doğru ilerliyorrdquo demiştir (Karim ve Liton 2016)

Posta Telekomuumlnikasyon ve Bilgi Teknolojileri Bakanı Mostafa Jabbar Ccedilin buumlyuumlkelccedilisi Ma

Ming Qiangrsquoi ziyarette bulunurken ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin kalkınma ortağı ve uzun zamandır test edilmiş

arkadaşırdquo ifadesini kullanmıştır Ccedilinrsquoin geccedilmişte destek olduğu gibi dijital Bangladeşrsquoin inşası iccedilin

98

BİT telekomuumlnikasyon ve ccedileşitli sektoumlrlerde de Ccedilinrsquoin desteğini istemiştir (Jugantor 2018) 2017

yılında Ccedilin Cumhurbaşkanı ve uumllkenin Komuumlnist Partisi genel sekreteri Şi Cinping yeniden

seccedilildiğinde duumlnyanın farklı uumllkelerinden siyasi partilerin liderlerini davet etmiştir Avami Ligi bu

davetine ccedilok oumlnemsemiş ve Bangladeşrsquote yaklaşmakta olan genel seccediliminde Ccedilinrsquoin bakış accedilısını

oumlğrenmesinin bir imkacircnı olarak değerlendirmiştir Aynı yılın 19 ile 27 Eyluumll tarihleri arasında da 19

kişilik Avami Ligi heyeti Ccedilin ziyaretinde bulunmuştur 2018 seccedilimin hemen oumlncesinde ekim ayında

Ccedilin Komuumlnist Partisinin daveti ile Avami Ligirsquonin 19 liderlik heyeti Ccedilinrsquoe 5 guumlnluumlk ziyareti

gerccedilekleştirmiştir Avami Ligi seccedilimlerinden oumlnce bu ziyareti ccedilok ciddiye almış ve Ccedilin ile iktidardaki

Avami Ligi arasındaki ilişkileri geliştirmek iccedilin oumlnemli goumlruumlşmelerde bulunmuştur (Dhakatimes

2018)

Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa Youmlnelik Soumlylemleri

Pakistanrsquoa karşı Bangladeş halkının direnişine oumlnderlik yapan Avami Ligi ve destek sağlayan

Hindistan huumlkuumlmeti arasında 1971 yılında ccedilok kapsamlı ilişkiler kurulmuştur O doumlnemden beri

Hindistan ile Avami Ligirsquonin yakınlık ilişkileri devam etmektedir Bu sebepten dolayı Hindistanrsquoa

youmlnelik Avami Ligi liderlerinin tutumu ccedilok farklı olduğunu ortaya ccedilıkmaktadır

431 Karı Koca İlişkileri

Hindistan ile Avami Ligirsquonin bu doumlnemdeki yakınlığı ne kadar derinde olduğunu Bangladeş

Dışişleri Bakanı A K Abdul Momenrsquoin soumlzlerinden anlaşılmaktadır Bakanlığında goumlreve

başladığında Hindistan ile ilgili yapılan accedilıklamada ldquoHindistan en buumlyuumlk ve yakın komşumuz uzun

dostluk geccedilmişimizi dikkate alarak onları onurlandırmam gerektiğine karar verdim Bu yuumlzden

Hindistanrsquoı dışişleri bakanı olarak ziyaret edeceğim ilk uumllke yapmaya karar verdim (Swapan 2019)

Şubat 2019rsquode Hindistanlı gazetesi lsquoAzkalrsquo ile bir roumlportajda A K Abdul Momen ldquoİki uumllke

arasındaki ilişkiler ccedilok iyi Karı koca ilişkisi gibi Bir anlaşmazlık olsa bile giderrdquo gibi soumlzuuml

kullanmıştır (Chakraborty 2019) Abdul Momen Teesta su anlaşmasının olmaması konusunu ccedilok

oumlnem vermeyerek ldquobu kuumlccediluumlk bir mesele Her iki uumllke de sorunu ccediloumlzebilecek kapasitededirrdquo demiştir

(Chakraborty 2019)

432 Avami Ligi Hindistanrsquoın Ajanı değil Arkadaşı

2014-2018 yılları arasında Bangladeşrsquoin sanayi bakanı olan Amir Hossain Amu Hindistan ile

Avami Ligi Huumlkuumlmetirsquonin yakın ilişkileri hakkında accedilıklamalarda bulunmuştur 13 Aralık 2014

yılında Dakka Uumlniversitesinde Bangladeş-Hindistan Dostluk Gurubu tarafından duumlzenlenen guumlnluumlk

kan bağış programında konuşmasında ldquoHindistan ve Avami Ligi ilişkileri lsquoajanlıkrsquo değil lsquokarşılıklı

dostlukrsquo soumlzlerini dile getirmiştir Amir Hossain Bangladeş ile Hindistan arasındaki dostluk kan

bağışı yoluyla kurulduğunu da hatırlatmıştır ldquoHindistan Bengal halkının en zor zamanlarında

99

dostluğu tanıttı Pakistan işgal kuvvetleri bu uumllkede kadınları onurunu imha ederek koumlyuuml yok ederek

bir soykırım gerccedilekleştirirken Hindistan Başbakanı Indira Gandhi Bangladeşrsquoe yardım etmiştirrdquo

(Bdnews24com 2014b) Amir Hossain 2015 yılında da bir toplantına Hindistan ile Avami Ligirsquonin

ilişkilerini lsquoajanlıkrsquo değil lsquodostlukrsquo olarak tanımlamıştır Pakistan ile bağımsızlık savaşı sırasında

Hindistanrsquoın sağladığı destekleri hatırlatarak ldquobağımsızlığımız boyunca her tuumlrluuml desteğin yanı sıra

Hindistanlı askerler de can vererek kan bağışladırdquo demiştir (Jugantor 2015a) 2017 yılında Dakkarsquoda

bir accedilılış toumlreninde ise ldquoHindistan uzun zamandan beri yanımızda olan arkadaşrdquo olarak hitap etmiştir

433 Test Edilmiş Arkadaşı

2018 yılının mayıs ayında Başbakan Şeyh Hasina ldquoHindistanrsquoın Bangladeşrsquoin test edilmiş

arkadaşı olduğunu soumlyledirdquo Hasina ldquoHindistan kurtuluş savaşı sırasında muumlltecilerin yanında durdu

O guumln Hindistan halkı muumlltecilerle ekmeklerini paylaştı onlara silah verdi birlikte savaştı Biz her

zaman dostluğumuzu devam etmek istiyoruzrdquo demiştir (Das 2018) 30 Ağustos 2018 tarihinde 4

BIMSTEC Zirvesirsquondeyken Hindistan ile yapılan ikili toplantısında Bangladeş Başbakanı Şeyh

Hasina Kurtuluş Savaşırsquonda Bangladeşrsquoe destek vermesinin yanı sıra uumllkenin kalkınmasına yardım

ettiği iccedilin Hindistanrsquoa şuumlkranlarını dile getirdi ve ldquobu dostluğu yeni zirvelere ccedilıkarmak istiyoruzrdquo

demiştir (Parstodaycom 2018) Avami Ligi Genel Sekreteri ve Yol ve Koumlpruuml Bakanı Obaidul

Quader 2017 yılında bir toplantıda Hindistanrsquoı test edilmiş bir arkadaş olduğunu soumlyledi

Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı doumlneminde 10 milyondan fazla kişiye kucak accediltığını dile getirdi ve

lsquosavaşımızda birkaccedil bin Hintli askerin de can verdiğini unutamamrsquo demiştir 2018 yılının 25 Eyluumll

tarihinde bir toplantıda konuşurken doumlnemin Ticaret Bakanı Tofail Ahmed ldquoHindistan Bangladeşrsquoin

duumlruumlst ve guumlvenilir bir arkadaşıdır Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşında Hindistanrsquoın roluumlne minnettarızrdquo

demiştir (Daily Inqilab 2018)

434 Stratejik İlişkilerin Oumltesine

25 Mayıs 2018 tarihinde Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoın Batı Bengal boumllgesinde

Shantiniketanrsquoda Bangladeş binasının accedilılışını yaparken Bangladeş-Hindistanrsquoın ilişkileri stratejik

ilişkilerin oumltesine olduğunu ve bağlarını koruyarak her tuumlrluuml sorunu ccediloumlzebileceklerini soumlylemiştir

Şeyh Hasina ldquoBiz iki komşu uumllke her zaman birlikte hareket etmek istiyoruz Komşu bir uumllke varsa

onunla ilgili bazı sorunlar olabilir Sorunları birer birer ccediloumlzduumlk Belki bazı sorunlar kalmıştır ancak

bu harika ilişkilileri mahvetmemizi istemiyoruz Herhangi bir sorunu dostccedila bir ortam uumlzerinden

ccediloumlzebileceğimizi umuyoruzrdquo demiştir Başbakan Bangladeş ve Hindistan arasındaki ccedilok youmlnluuml ve

ccedilok boyutlu ilişkinin son dokuz yılda yeni bir zirveye ulaştığını soumlylemiştir Hasina ldquoİlişkimiz

stratejik ilişkinin oumltesinde tanımlanmaktadır Şeyh Hasina Bangladeş-Hindistan ikili ilişkileri

genellikle duumlnyanın geri kalanı iccedilin bir lsquoikili ilişkiler modelirsquo olarak değerlendirilirrdquo soumlzuumlnuuml

kullanmıştır (Newagebdnet 2018)

100

435 Savaş Durumunda Bangladeş Hindistanrsquoın Yanında Olacaktır

2016 yılının 4 Kasımrsquoda Bangladeş-Hindistan ilişkileri konu uumlzerinde gazetecileri ile bir araya

gelen Bangladeş İccedilişleri Bakanı Asaduzzaman Khan Kamal Hindistan-Pakistan savaşı durumunda

Bangladeşrsquoin Hindistan lehine yer alacağını soumlylemiştir Kamal ldquoBangladeş ve Hindistanrsquoın dostccedila

bir ortamı mevcuttur Hindistan bizi her yerde destekliyor Hindistan saldırıya uğradığında kesinlikle

Hindistan ile olacağızrdquo demiştir Pakistan ile ilgili ilişkileri hakkında ise ldquoPakistan ile sınırımız

yoktur Onlar 1200 mil uzaklıktadır Onların bağırması tehdidi bizim iccedilin oumlnemli değil Onları

1971rsquode mağlup ettik ve geri goumlnderdik Onları duumlşuumlnmek istemiyoruz onları hatırlamak da

istemiyoruzrdquo ifadesini kullanmıştır (Prothomalo 2016b)

Uzmanların Goumlruumlşleri ve Ccedilin-Hindistan Denkleminde Avami Ligirsquonin Dış Politika ve

Soumlyleminin Analizi

Ccedilin Hindistan denkleminde Bangladeş Avami Ligirsquonin 2009-2018 yıllarındaki dış politika ve

soumlylemlerinin analizi ve bunun sonucunun belirlemesinde Bangladeşli dış politika uzmanları ile

goumlruumlşmelerden elde edinen bilgi ve gazetelerde yayınlanan değerlendirme yazılarını değinilmiştir

Avami Liginin bu 10 yılının Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasında uzmanların iki farklı

goumlruumlşuumln ortaya ccedilıktığı gibi gazetelerde yayınlanan koumlşe yazılarda da goumlruumlş farklılıklar goumlruumllmektedir

Ccediluumlnkuuml bazı uzmanlar bu doumlnemin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasında Bangladeşrsquoin iktidar

patisi olan Avami Ligirsquonin başarılı olduğunu ve iki uumllke arasında bir denge sağlayabildiğini

soumlylemektedir Oumlte yandan bazı uzmanlar Avami Ligirsquonin bu doumlnemin politikası sonucunda siyasi

olarak Hindistan ile ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe bağlandığı ve bundan dolayı bir dengesizlik oluştuğu

goumlruumlşuumlndedirler

Bangladeşrsquoin dış politika uzmanları arasında ilk sırada yer alan ABDrsquonin Illinois State

Uumlniversitesinde Profesoumlr olan Bangladeş uyruklu Dr Ali Riaz kuumlresel ekonominin odağının Asyarsquoya

kayması ve Ccedilinrsquoin Asyarsquoda bir duumlnya guumlcuuml olarak ortaya ccedilıkması Guumlney Asya sisteminde Hindistan

ve Ccedilinrsquoin yanı sıra ABDrsquonin varlığının vaz geccedililmez haline getirdiğini ileri suumlrmektedir Riazrsquoa goumlre

ldquoBu iki değişikliğinin sonucu olarak Hint Okyanusu Asyarsquonın rekabetinin merkezine doumlnuumlşmuumlştuumlr

ABD uzun suumlredir bu boumllgede egemenliğe sahipti Ancak Ccedilinrsquoin yuumlkselişi ve Hindistanrsquoın gelişimi

nedeniyle rekabeti artmaktadırrdquo (Riaz 2019) Hint Okyanusuna Ccedilinrsquoin erişimine Bengal Koumlrfezi ccedilok

oumlnem taşıdığı iccedilin Bangladeş de bu uumlccedil guumlcuumln rekabetinin hedefi haline gelmiştir Dolaysıyla

Bangladeşrsquoin dış politikasında Ccedilin ve Hindistan olduğu gibi ABD de ccedilok oumlnemli bir yer almalıdır

Riazrsquoa goumlre

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquola dengeleme konusunda ABD gelmektedir Terazirsquode bir oumllccedileğin

olduğu gibi ABD Bangladeşrsquoin dış politikasında Ccedilin ve Hindistanrsquoın dengesine sağlayacak bir

101

oumllccedilek gibidir Bangladeşrsquoin komşusu olan Hindistan ve yakın boumllgede yer alan Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoe

olan ccedilıkarlar ccedilok ccedileşitlidir Ancak ABD komşu bir devleti olmadığı iccedilin ccedilıkarları da ccedilok değildir

(Riaz 2019)

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik ve Guumlney Asya politikasının uzmanı olan Goutam

Das da Ccedilinrsquoin guumlccedillenmesiyle bu yuumlzyılın Duumlnya ekonomik duumlzenin Asyarsquoya kaydığını ve Asyarsquonın

Duumlnya siyasetinin merkezi haline gelmesi konusunu vurgulamaktadır Goutam Dasrsquoa goumlre ldquoAsya

yeni Duumlnya duumlzeninin siyasi değişim alanıdır Buradaki oyuncular ise Ccedilin Hindistan ve ABDrsquodirrdquo

(Das 2019) Ancak bu uzmana goumlre Ccedilinrsquoin yuumlkselmesini geciktirmek iccedilin 2004 yılından 2013 yılına

kadar ABD politikacılar Hindistan ile iş birlik ccedilalışmaları yuumlruumltmuumlştuumlr Dolaysıyla Bangladeşrsquote

2007 yılındaki Asker Destekli Geccedilici Huumlkuumlmetinin kurulmasının ardından 2013 yılına kadar

Bangladeşrsquoe youmlnelik Hindistanrsquoın politikalarını ABD tarafından desteklenmiştir Goutam Dasrsquoa goumlre

ldquo2013 yılından itibaren Hindistan ve ABD arasında uzaklaşma meydana gelmeye başlamıştır Bu

durumda Şeyh Hasina ve Hindistanrsquoın yakınlık politikasından dolayı ABD ile Avami Ligirsquonin

ilişkileri arsından mesafe oluşmuşturrdquo (Das 2019) Goutam Das de Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin

dış politikasındaki denklemi iccedilin ABD ile ilişkileri oumlnemsemektedir Dasrsquoa goumlre ldquoCcedilin ile Hindistan

arasındaki dengeyi tutmak iccedilin ABD ile ilişkilerden yararlanılmalıdır ABD ile Bangladeşrsquoin ilişkileri

Bangladeşrsquoe Ccedilin veya Hindistan muumldahalesi veya olumsuz etki olasılığı oumlnleyecektir Bu guumlccedilleri

arasındaki ilişkilerini kendi Bangladeşrsquoin ccedilıkarları iccedilin kullanılmalıdırrdquo (Das 2019)

Boumllgesel guumlccedilleri olan Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerinde dengeli politikasının şart olarak

Bangladeşrsquoin ABD ile iyi ilişkilerinin olması gerektiğini ileri suumlren Ali Riaz Avami Ligirsquonin bu 10

yıllık suumlre iccedilinde ABD ile ilişkilerinin iyi olmadığını soumlylemektedir

Avami Ligi huumlkuumlmeti ile ABD arasında Bangladeşrsquoin iccedil siyasi durumundan dolayı mesafeler

oluşmuştur 2013 yılında ABD Bangladeşrsquoin serbest ve adil seccedilimlerin olması konusunda vurgu

yapmıştır Hindistan serbest seccedilim konusunu oumlnemsememiş ve Ccedilinrsquoin bu konuda belirli bir tutum

yoktu ABDrsquonin serbest seccedilimine vurgulamasının nedeni ise tek taraflı bir seccedilim olduğu durumda

Ccedilin veya Hindistanrsquoın Avami Ligi huumlkuumlmeti uumlzerinde etkisi artacaktır Ayrıca demokratik

olmayan koşulların yanı sıra militanlık artacaktır (Riaz 2019)

Oumlte yandan Bangladeşrsquoin dış politika uzmanlardan oumlnemli biri olan ve Dakka Uumlniversitesi

Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml olan Delwar Hossainrsquoe goumlre Avami Ligi yalnızca Ccedilin veya

Hindistanrsquoın değil aynı zamanda ABD Japonya veya ABrsquonin ccedilıkarları arasında bir denge

oluşturmaya ccedilalışmaktadır Hossainrsquoe goumlre ldquoBangladeşrsquote Ccedilin-Hindistan-ABDrsquonin varlığı vardır O

yuumlzden Bangladeş ikili olarak dengeyi sağlamakta ve bu uumllkeler arasındaki etkileşiminden uzak

durmaya ccedilalışmaktadır Bangladeş belirli bir devletle oumlzel bir ilişki kurmuyor veya o devlete her

şeyi bırakmıyorrdquo (D Hossain 2019)

Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquonin dengeli politika izleyip izleyemediği konusunda

Bangladeşrsquoin dış politika uzmanları arasında birbirinden farklı ve tersi goumlruumlşler goumlruumllmektedir Ali

Riaz Avami Ligirsquonin siyasi olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe eğildiğini soumlylemektedir

102

Ali Riazrsquoa (2019) goumlre ldquoMevcut huumlkuumlmeti politik olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe

bağımlı hale gelmiştir Huumlkuumlmet bunu dengelemeye ccedilalışmakta ve bu dengelemede başardığını

duumlşuumlnmektedir Dahası Ccedilin ve Hindistan kendi ccedilıkarları iccedilin Avami Ligirsquoni iktidarda tutmak

istemektedirrdquo Ali Riaz bu bağımlılık ilişkilerinin sonucu olarak Bangladeşrsquoin ulusal ccedilıkarlarının

zarar goumlreceğini soumlylemektedir Ali Riazrsquoa goumlre

Politik olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe bağımlı olmak kendi menfaatlerinden

ccedilekilerek onlarla uzlaşmak anlamına gelmektedir Etkin bir demokratik sistem ve halkın

bilinccedillendirilmesi olmadan uumllkenin ccedilıkarlarını korumak zordur Uzun vadeli politik ve ekonomik

hedefler koyabilirsek başarılı bir siyasi sistem ve şeffaflık uumllkenin ccedilıkarlarını koruyacaktır Aksi

takdirde ccedilıkarları korumak muumlmkuumln değildir (Riaz 2019)

Oumlte yandan Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dengeli bir politika

izlediğini savunan Delwar Hossainrsquoe (D Hossain 2019) goumlre

Gerccedilek şu ki jeopolitik bakımından Bangladeş-Hindistan ilişkilerinin oumlzel bir oumlnemi var Aynı

nedenle Ccedilin ile ilişkiler de oumlnemlidir Oumlzellikle ccedilok kutuplu duumlnyada Ccedilin ve Hindistan

guumlccedillendiğinde Bangladeşrsquoin oumlnemi artmaktadır Bu nedenle Bangladeşrsquoin guumlvenlik ve kalkınma

ihtiyaccedilları ve iktidara gelen youmlneticilerin goumlruumlşleri bakımından Ccedilin ve Hindistan ile aynı anda

guumlccedilluuml ortaklıklar kurduğu goumlruumllmektedir Bu ilişki oumlzellikle son 10 yılda bir ccedileşit denge

yaratmıştır Avami Ligi iki uumllke ile son derece verimli ve stratejik anlamında dengeli bir ilişki kurabilmiştir

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml ve dış politika uzmanı Amena

Mohsin de Avami Ligirsquonin dengeli bir şekilde Ccedilin ve Hindistan ile ilişkileri kurabildiğini

savunmaktadır Bu uzman ldquoBangladeşrsquoin ekonomik diplomasiyi takip ettiğini ve boumllgesel ulaşım

bağlılığı vurguladığını goumlz oumlnuumlnde bulundurarak Bangladeşrsquoin dengeyi korumaya devam ettiği

soumlylenebilirrdquo demiştir (Mohsin 2019) Amena Mohsinrsquoe goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkileri

ekonomik accedilısından bakılmalıdır Ccediluumlnkuuml ldquoCcedilinrsquoin Bangladeşrsquote buumlyuumlk pazarı olduğu gibi ccedilok fazla

yatırım vardır Bangladeşrsquoin altyapı geliştirmede de Ccedilin oumlnemli rol oynamaktadır Oumlte yandan

Bangladeş Ccedilinrsquoin OBOR Projesinde aktif olarak iş birliği yapmaktadırrdquo (Mohsin 2019) Amena

Mohsin Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkilerinde ekonomik ve guumlvenlik ccedilıkarlarının

oumlnemli olduğunu vurgulamaktadır İki uumllke teroumlrle muumlcadele konusunda iş birlik yapmaktadır Bu

uzmana goumlre Bangladeş Avami Ligirsquonin iki uumllke ile iyi ilişkileri vardır Avami Ligi ve Hindistan

uzmanı Rajshahi Uumlniversitesi Tarih Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Abul Kashemrsquoe goumlre ldquoCcedilin ve Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoe yatırım yapma konusundaki rekabeti ve Bangladeşrsquoin bu rekabetinin youmlnetimine

bakıldığında Başbakan Şeyh Hasinarsquonın uluslararası alanındaki temaslar ve başarıları accedilısından

şimdiye kadar bu iki uumllke arasında dengeyi sağlayabildiği soumlylenebilirrdquo (Kashem 2019)

2009-2018 yılları arasında Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkileri analizinde dış politika uzmanı

Ali Riaz ve Goutam Das Hindistan ile Avami Ligirsquonin siyasi olarak bağlandığını soumlylemektedir Ali

Riazrsquoa goumlre ldquoHindistanrsquoın oumlzellikle huumlkuumlmet uumlzerindeki politik etkisi muazzam bir şekilde arttı

Huumlkuumlmet politik olarak Hindistanrsquoa bağımlı hale geldi Sonuccedil olarak Hindistan ile dengesiz bir ilişki

103

kuruldurdquo (Riaz 2019) Oumlte yandan Goutam Das serbest seccedilimin olmadığı ve muhalefetin serbestccedile

siyasi ccedilalışmaların yuumlruumltuumllemediği doumlnemde Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa oumlnem verdiğini ileri

suumlrmektedir Goutam Dasrsquoa goumlre ldquoMeşruiyet olmadığı iccedilin Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa sığınmaktan

başka seccedilenekleri yoktur Sonuccedil olarak Avami Ligi Hindistanrsquoa bağımlı olduğu suumlrece Hindistanrsquoın

ccedilıkarlarını korumak iccedilin ccedilalışıyorrdquo (Das 2019) Bu doumlnemde Hindistan ile Avami Ligirsquonin siyasi

yakınlığı Bangladeşrsquoi stratejik olarak zayıfladığını savunan Ali Riazrsquoa goumlre

Hindistanrsquoa karşılıksız limanları kullanma fırsatı verildi Ancak stratejik olarak bu liman ccedilok

oumlnemliydi Neden herhangi bir tartışma olmadan boumlyle bir fırsat verildi 2009-2018 doumlneminde

Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoın sağladığı yararlarla karşılaştırıldığında Bangladeş ccedilok az başarı elde

etti Denge tamamen Hindistan lehine gitti Ekonomiye suyun dağılımına siyasette ve yasadışı

Bangladeşli meselesi bakıldığında Hindistanrsquoın ccedilıkarları korunmuştur (Riaz 2019)

Şeyh Hasina huumlkuumlmetinin Hindistanrsquola olan ilişkileri konusunda Goutam Dasrsquoin goumlruumlşuuml ise

ldquoBangladeşrsquote halk destekli bir huumlkuumlmet olsaydı Hindistanrsquoın soumlylediklerini dinlemek zorunda

kalmazdı Fakat Hasinarsquonın halk ile hiccedilbir ilgisi yok Avami Ligi zorla iktidara kalmaktadır

Yolsuzluk arttı Sonuccedilta Hindistanrsquoa bağımlı hale geldirdquo (Das 2019)

Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligi liderlerinin siyasi soumlylemlerinin değerlendirmesinde uzmanlar

Hindistan ile Avami Ligirsquonin tarihsel bağlarını ileri suumlrmektedir Ali Riazrsquoa goumlre ldquoAvami Ligirsquonin

Hindistanrsquoa eğilimi accedilık İktidara kalabilmesi iccedilin Hindistanrsquoa karşı zayıflık goumlsteriyorlar Avami

Ligirsquonin Hindistanrsquola siyasi ilişkileri derin ve yakın Bu ilişki oumlnuumlmuumlzdeki guumlnlerde devam edecek

Hindistanrsquoa olan bu bağımlılık nedeniyle Bangladeş fazladan bir şey kazanmıyorrdquo (Riaz 2019)

Ancak dış politika uzmanı Delwar Hossain Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligi liderlerinin soumlylemlerini

Hindistan ile yakınlık ilişkileri olduğundan ziyade siyasi bir youmlntem olarak değerlendirmektedir

Hossainrsquoe (2019) goumlre

İki uumllke arasındaki ilişkilerinde bazı liderler tarafından boumlyle soumlzler kullanılıyor Gerccedilek şu ki bu

ilişki yakınlık olsa da iccedilinde zorluklar da vardır Anlaşmazlıklar da vardır Bununla birlikte bir

huumlkuumlmet iccedilerisindeki herkesin fikri aynı olmuyor Huumlkuumlmette bulunanların birccediloğunun Ccedilinrsquoe ilgisi

var birccediloğu Ccedilinrsquoe karşı dostccedila değil Bu fark nedeniyle bazılar Hindistan konusunda zayıflık

goumlstermektedir

Avami Ligi liderlerinin Hindistanrsquoa youmlnelik lsquooumlvguumlrsquo soumlzlerini Amena Mohsin liderlerin soumlzleri

neden ve ne bağlamda kullandığı bakımından değerlendirmektedir Mohsinrsquoe goumlre ldquoaccedilıkccedila soumlylemek

gerekirse bir uumllke ile iyi ilişkiler kurmak veya kendi ccedilıkarları iccedilin boumlyle soumlylemleri kullanılıyor

Ayrıca bu sadece Hindistanrsquoa youmlnelik değil Ccedilinrsquoe youmlnelik de goumlruumllmektedir Ancak Kurtuluş

Savaşından sonra Hindistan ile Avami Ligirsquonin tarihi bir ilişki vardırrdquo (Mohsin 2019)

Ali Riaz ve Goutam Das Ccedilin ile Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki dış politikasının

değerlendirmesinde Avami Ligirsquonin huumlkuumlmet olarak başarısından ziyade Avami Ligirsquonin parti olarak

siyasi ccedilıkarları ve Ccedilinrsquoin ekonomik ve stratejik hedefleri doğrultusunda bir yakınlık olduğunu

104

savunmaktadır Bu araştırmacılar bu 10 yıl iccedilinde dış politikasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ekonomik

olarak bağlandığını soumlylemektedir Ali Riazrsquoa goumlre

Ccedilin her yerde yarı otokratik bir huumlkuumlmeti tercih etmektedir Sebebi ise bu tuumlr huumlkuumlmetlerde

yolsuzluk olsa bile yatırım hızlı ve kolay oluyor Parlamentoda anlaşma ve yatırım şartları

hakkında tartışmalar olmuyor Ccedilinrsquoin de politik bir ccedilıkarı var Ccedilin kuumlresel liberal demokratik

sisteme karşı ccedilalışıyor Sonuccedil olarak Bangladeşrsquote ccedilok liberal bir partinin iktidarda olmaması Ccedilinrsquoin politik başarısını kolaylaştıracak (Riaz 2019)

Goutam Dasrsquoa goumlre Avami Ligi huumlkuumlmeti iktidara kalabilmesi iccedilin uumllkede kalkınma projelerini

bir oumlrnek olarak goumlstermek istemektedir Dolaysıyla bu projelerinin gerccedilekleştirilmesi iccedilin Ccedilin ile

ekonomik ilişkilerini geliştirmektedir Dasrsquoa goumlre ldquoCcedilinrsquoin yatırım yapması gerekiyor oumlte yandan

Hasinarsquonın da paraya ihtiyacı varrdquo (Das 2019)

Bangladeşrsquoin en popuumller gazetesi olan lsquoProtom Alorsquonun ABDrsquodeki oumlzel muhabiri Hasan

Ferdous (2019) Avami Ligirsquonin Ccedilin-Hindistan ile olan ilişkilerinde dengeleyebildiklerini ve bu

lsquodengeleme becerilerinin buumltuumln başarıları Başbakan Hasinarsquonın olduğunu soumlylemektedir Ferdous

(2019) Hindistanrsquoın Think Tank Gateway Housersquoun saygın bir uumlyesi olan Rajeev Bhatiarsquonın

yorumlarını şoumlyle kaydetti ldquoBir yandan Hindistan Huumlkuumlmeti ile guumlven ve iyi niyet oluşturma ve oumlte

yandan Ccedilinrsquoden oumlnemli ekonomik destek alma bu iki retro taktiğin uygulanmasında Hasina lsquooumlnemli

beceri ve başarırsquo goumlstermiştirrdquo Hasan Ferdousrsquoe goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilin kredi tuzağından mesafeli

hareketi ve dengeli durmak istediğinin bir başka oumlnemli kanıtı Bangladeş sularına Ccedilinrsquoin derin deniz

limanının inşa edilemeyeceği youmlnuumlndedir Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin Sonadiarsquodaki derin deniz limanının

inşasına katılımı neredeyse kesin olmuştur ancak Hindistan ve ABDrsquonin itirazları ile bu girişim

başarısız olmuştur Ccedilin Bangladeşrsquoin Patuakhalirsquode inşa edilen derin deniz limanının inşasında da

liderlik etmek istemiştir Hindistan da projede yer almak istemiştir Dolaysıyla Bangladeş bu iki rakip

arasındaki gerginliği oumlnlemek iccedilin bu projeye daha 10 uumllkeyi davet ederek dengeyi sağlamıştır

(Ferdous 2019)

Koumlşe yazarı Sohrab Hasan 2018 seccedilim sonucu ve Ccedilin-Hindistanrsquoın tutumu ile ilgili oumlnemi bir

değerlendirme yapmıştır Sohrab Hasan kıdemli bir diplomatın soumlylediklerini aşağıdaki şekilde

kaydetmiştir

En buumlyuumlk iki komşu Hindistan ve Ccedilin Bangladeşrsquoin huumlkuumlmetinin istikrarını istemişlerdir

Hindistanrsquoın bu konudaki faaliyetleri ccedilok tartışıldı ancak Ccedilinrsquoin ilgisi duumlşuumlk değildi Ccedilin ve

Hindistan ile ilişkilerinin dengesinde huumlkuumlmette olan bazılarının farklılıklar olmasına rağmen

Başbakan Şeyh Hasina dengeyi sağlamasında kararlıydı (Hasan 2019)

Sohrab Hasanrsquoa goumlre Şeyh Hasinarsquonın dengeli politikanın bir oumlrneği ise 2016 yılında

Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoden iki denizaltı alması ve Hindistanrsquoın tepkisi karşısında Bangladeşrsquoin izlediği

politikasıdır Ccedilinrsquoden iki denizaltı almasının hemen ardından Delhi tarafından ccedilok fazla tepki olmuş

ancak Dakka bu konuda geri adım atmadığı gibi Hindistanrsquoın askeri iş birliği anlaşması teklifine

105

olumlu yanıt vermemiştir Anlaşma sadece bir Mutabakat Muhtırası ile sınırlandırılmıştır (Hasan

2019)

2007rsquoden 2012rsquoye kadar Bangladeşrsquoin Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi olarak goumlrev yapan Munshi Foyez

Ahmad Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dengeli bir politika izlemeye ccedilalıştığını

soumlylemektedir Foyez Ahmadrsquoa goumlre ldquoKendi ulusal ccedilıkarlarına oumlzen goumlstererek ccedilalışıyorsa en iyisini

elde etmek iccedilin yapılacak şeyi eğer yaparlarsa o zaman komşu uumllkeler (Hindistan ve Ccedilin) engel

olmayacaktır Benim fikrim huumlkuumlmet bu şeyi adilce yapmaya ccedilalışmaktadırrdquo (A Hossain 2019)

Bangladeşli koumlşe yazarları ve siyasetccedili Shekhar Dutta Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ekonomik

konularda ve Hindistan ile siyasi konularda iyi ilişkileri suumlrduumlrerek dengeyi korumaya ccedilalıştığını

yorumlamaktadır Duttarsquoya goumlre

2018 yılında Avami Ligirsquonin 19 uumlyeli bir heyeti BJP Genel Sekreteri Ram Madhavrsquoın daveti uumlzere

Hindistan turu yapmıştır Ancak Hindistanrsquoa gitmeden oumlnce Avami Ligi Genel Sekreteri Obaidul Quader Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi ve Hindistan Yuumlksek Komiseri ile bir araya geldi Bu durum Avami

Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistan iki uumllke arasındaki ilişkiden dengeyi sağlamasının goumlsterisidir (Dutta

2018)

Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkilerinde Rohingya muumllteci krizi ve bunun ccediloumlzuumlmuumlne

BMrsquode Bangladeşrsquoin roluumlne Ccedilin ve Hindistanrsquoın karşı ccedilıkması konusunda uzmanların goumlruumlş

ayrımcılığı goumlruumllmektedir Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre (2018) ldquoCcedilin BM Guumlvenlik Konseyirsquonin

Myanmar huumlkuumlmetinin soykırım veya etnik temizlik eylemlerine karşı harekete geccedilmesini

engellemiş ve Bangladeşrsquoe karşı yer almıştır Goumlruumlnuumlşe goumlre Bangladeşrsquoin en yakın muumlttefiki olan

Hindistan da Rohingya muumllteci krizinde Myanmarrsquoı desteklemiştirrdquo Ancak Delwar Hossainrsquoe goumlre

uluslararası ilişkilerde dost uumllkeler her konuda aynı goumlruumlşe sahip olmayabilir Hossain Rohingya

konusunda Ccedilin ve Hindistanrsquoın tutumuna dayanarak Avami Ligi ile Ccedilin ve Hindistanrsquoın ilişkilerini

değerlendirmek doğru olmadığını savunmaktadır Bu uzmana goumlre

Rohingya meselesi Bangladeşrsquoe ccedilok oumlneme sahip ancak Ccedilin veya Hindistan iccedilin o kadar oumlnemli

değil Buna dayanarak Hindistan veya Ccedilin ile olan ilişkileri değerlendirmek zordur Ccediluumlnkuuml dış

politika ccedilok boyutlu hale gelmiştir Myanmar ile Ccedilin ve Hindistanrsquoın yakın ilişkilerinden dolayı

kısa vadeli kazanccedillar iccedilin Bangladeşrsquoe karşı ccedilıkmaktadır Ancak bir uumllke ile iyi ilişkileri her şeyi

destekleyeceğini duumlşuumlnmek doğru değil Dış politikayı meseleye dayalı bakmak gerekmektedir

Oumlrneğin iki uumllke ile Bangladeşrsquoin ticareti ccedilok yuumlksektir Ccedilin Bangladeşrsquoe tuumlnel gibi buumlyuumlk projeler yapmakta Hindistan da yatırım yapmakta ve ekonomik destek vermektedir (D Hossain

2019)

Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre (2018) Avami Liginin Ccedilin ve Hindistan arasında dış politika

dengesini sağladığı goumlruumllse de Dakkarsquoda hem Hindistan hem de Ccedilinrsquoin verdiklerinden daha fazlasını

aldığına ve altyapı ve uumlretim projelerinin kalitesinin duumlşuumlk olduğuna dair net bir farkındalık vardır

Bu araştırmacılara goumlre her iki uumllkenin de Bangladeş uumlzerindeki ana etkisi ticaret alanındadır Ccedilin

2016-17 doumlneminde Bangladeşrsquoe 16-17 milyar doları tutarında mal ihracatı gerccedilekleştirmiş ve

106

yalnızca 750 milyon doları ithalat yapmıştır Hindistan Bangladeşrsquoe yaklaşık 8 milyar doları

tutarında mal ihraccedil etmekte ve sadece 260 milyon doları ithalat yapmaktadır Gayrı resmi ticaret

Hindistanrsquoın lehine 2ndash3 milyar dolarıdır Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre

Ccedilin-Hindistanrsquoın izlediği politikalar da Bangladeşrsquoin bu iki uumllkeye ihracatını engellemektedir Hindistan Bangladeşrsquoten gelen ihracatı engellemek iccedilin elinden geleni yapıyor Ccedilin Bangladeş

ihracatının Ccedilin pazarlarına girmesine izin verdiğine dair hiccedilbir işaret goumlstermemektedir Oumlte

yandan her iki uumllke de Bangladeşrsquoe ihracatlarının ccediloğaltması iccedilin ccedilalışmaktadırhellip Hindistan ve

Ccedilin Bangladeşrsquoteki altyapı projeleri iccedilin buumlyuumlk miktarda para sunmaktadır ancak uumlretim ve enerji

yatırımlarına bakıldığında ccedilok duumlşuumlk yatırım goumlruumllmektedir Ayrıca altyapı yatırımındaki rekabet

sınırlı somut sonuccedillar vermiş ve kaybeden Bangladeş olmuştur ( Cookson ve Joehnk 2018)

Avami Ligi 2009 yılında iktidara geldiğinden beri Bangladeş ve Hindistan guumlvenlik ve teroumlrle

muumlcadele konularında iş birliği yapmaktadır İki uumllke de bu doumlnemde ticaret yatırım iletişim transit

ve savunma alanlarında oumlnemli anlaşmalar yapmıştır Aynı zamanda Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinpingrsquoin 2016rsquoda Dakkarsquoya yaptığı ziyareti ve buumlyuumlk miktarda desteğinin soumlzleşmesi Bangladeş

ve Ccedilin arasındaki ekonomik ve savunma alanındaki bağlarını guumlccedillendirmiştir Dakka Uumlniversitesi

Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuumlnde Profesoumlruuml olan Rashed Uz Zamanrsquoa goumlre

Şeyh Hasina Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerini artırarak avantajlarından yararlanmak iccedilin etkili bir

şekilde denge sağlamıştır Ancak bu hassas dengeleme eylemi Hasina iccedilin başarılı olmuş olsa da

Bangladeşrsquoin iki guumlccedil arasında dikkatlice yuumlruumlmeye devam etmek ve kendi ccedilıkarlarını sağlamak

kesinlikle zor olacaktır (Zaman 2017)

Ishrat Hossain Bangladeş hakkında Hindistan ve Ccedilinrsquoin stratejik hesaplamalarındaki oumlnemi

yalnızca Hint Okyanusursquondaki oumlnemli coğrafi konumundan kaynaklanmadığını ayrıca boumllgedeki en

hızlı buumlyuumlyen ekonomilerden ve en kalabalık En Az Gelişmiş Uumllkelerden biri olduğundan da

kaynaklandığını ileri suumlrmektedir 2005 yılında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ithalat kaynağı olması

2009 yılından sonra Bangladeşrsquoe buumlyuumlk yatırımlarının artması ve Ccedilin tarafından dev projelerinin

yapılması Modi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe karşı politikalarında Bangladeş giderek temel bir savaş alanı

haline gelmektedir (Hossain 2018) Bu uzmana goumlre ldquoBu iki uumllke ile sağlıklı ilişkileri suumlrduumlrmek

ekonomik ve altyapı accedilısından zayıf olan Bangladeş iccedilin ccedilok oumlnemlidir Hindistan-Ccedilin stratejik

rekabeti yoğunlaşırsa Bangladeşrsquoe ccedilok olumsuz sonuccedilları olacaktır Ancak şimdilik Bangladeşrsquoin

dengeleme hareketine devam etmesi oumlnemlidirrdquo (Hossain 2018)

2018 yılının 30 Aralık tarihinde yapılan genel seccediliminde 257 millet vekili ccedilıkararak Şeyh

Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi yeniden huumlkuumlmet kurmuştur Ancak Hasina tarafından oluşturan

yeni kabinede Hindistan yanlıları olarak bilinen Tofail Ahmed Amir Hossain Amu Hasanul Haq

Inu ve Rashed Khan Menon gibi kıdemli siyasetccedililere yer verilmemiştir Ayrıca genccedil siyasetccedili

kadrosunda Hindistanrsquoın desteklediği lider olarak bilinen Ashim Kumar Ukil ve Mrinal Kanti Das

da Hasinarsquodan uzaklaştırılmıştır South Asian Monitor editoumlruuml Irtiza Nasim Alirsquoye goumlre

107

Yeni kabinede ccedilok sayıda Hindistan yanlısının olmaması Hasinarsquonın Ccedilinrsquoe daha yaklaştığını

goumlstermektedir Bangladeşrsquoteki Ccedilinrsquoin dev yatırımlar nedeniyle Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Ccedilin ile

daha guumlccedilluuml iş birliği yapmaya hedeflemektedir Dolaysıyla Bangladeş huumlkuumlmeti uumlzerinde

Hindistan etkisini izole etmek iccedilin Ccedilin de roluumlnuuml oynamaktadır Ayrıca 2009 yılından bu yana

Avami Ligirsquonin liderliğindeki Bangladeşrsquoin ticari kalkınma ve askeri konusunda Ccedilinrsquoin katılımı

goumlruumlnduumlğuumlnden ccedilok daha yuumlksektir Hint-Pasifik boumllgesinin artan kuumlresel jeopolitik oumlnemi

nedeniyle yatırımın yanı sıra stratejik olarak da Ccedilin Bangladeşrsquoin youmlnetimi uumlzerinde etkili olmaya

ccedilok daha kararlıdır (Ali 2019)

Nasim Alirsquonin dediği kadar Avami Ligi uumlzerinde Ccedilinrsquoin etkisi goumlruumllmezse de 2018 yılının 30

Aralık tarihinde yapılan tartışmalı seccedilimi ve seccedilim sonucu ile ilgili buumlyuumlk uumllkeler tarafından

eleştiriler gelmesine rağmen hem Hindistan hem de Ccedilinrsquoin yeni huumlkuumlmetini tebrik etmesi iccedilin

rekabete girmiştir Seccedilimin hemen ertesi guumln Başbakan Şeyh Hasinarsquoyı tebrik eden ilk yabancı

diplomat Ccedilinrsquoin Dakka Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zhu olmuştur Hindistanrsquoın tebrik mesajından sonra daha

fazla gecikmeden hemen tebriklerini iletmiştir Daha oumlnceki seccedilimde ise yaklaşık 1 hafta sonra Ccedilin

Şeyh Hasinarsquoyı tebrik etmiştir Ccedilin gazeteleri iktidardaki Hasinarsquodan Ccedilinrsquoin ccedilok mutlu olduğunu

belirterek ve Hasinarsquonın liderliğinde Bangladeşrsquoin Ccedilin ile dostane iş birliğini devam etmekte

olduğunu ve suumlrduumlrduumlğuumlnuuml belirtmiştir Ayrıca Ccedilin Dışişleri Bakanlığı Soumlzcuumlsuuml Lu Lang seccedilimde

Hasina oumlnderliğindeki Avami Ligirsquonin zaferini tebrik etmiş ve Ccedilin-Bangladeşrsquoin stratejik ortaklık iş

birliğini ilerletmek iccedilin yeni Bangladeş huumlkuumlmeti ile ccedilalışmaya istekli olduğunu soumlylemiştir (Ali

2019)

Bangladeşrsquoin Bengal Koumlrfezindeki hakimiyeti ve bu deniz yoluyla Hint Okyanusuna erişim

imkacircnı uumllkenin stratejik oumlnemini artırmıştır Oumlzellikle Ccedilinrsquoin OBOR projesindeki deniz hattı iccedilin

hem Bengal Koumlrfezini hem de Hint Okyanusunu ccedilok oumlnem verdiği ortaya ccedilıktıktan sonra Hindistan

ve ABD bu boumllgede varlığını artırmaya karar vermiştir Dolaysıyla Hint Okyanusu ve Bengal Koumlrfez

boumllgesi bu uumlccedil guumlcuumlnuumln rekabeti artmış durumundadır Bilhassa Bangladeş ve Bengal Koumlrfezirsquone

boumllgenin iki buumlyuumlk guumlccedil olan Ccedilin ve Hindistanrsquoın etkili olma ccedilabaları ve rekabeti son doumlnemde accedilık

ve net olmaya başlamıştır Bu durumda 30 Aralık 2018 tarihinde yapılan tartışmalı seccedilim oumlncesi ve

sonrasında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe daha yaklaştığını savunan uzmanlar arasında Masum Khalilirsquoye

goumlre ldquoŞeyh Hasina 30 Aralıkrsquota yapılan seccedilimi sadece Hindistanrsquoa dayanarak yapamamıştır

Hindistan ve Rusyarsquonın yanı sıra Ccedilinrsquoe de yaklaşmak zorunda kalmıştır BM Guumlvenlik Konseyirsquonde

herhangi bir aksama olmasını engelleme konusundaki Ccedilin ve Rusyarsquonın desteği Dakkarsquonın tutumunu

buumlyuumlk oumllccediluumlde guumlccedillendirebilecektirrdquo (Khalili 2019) Ancak Bangladeşrsquoe Ccedilin yatırımın artırılması

Hindistanrsquoın endişesini artırmaktadır Ayrıca Batılı uumllkeleriyle Avami Ligirsquonin soğuk ilişkilerinden

dolayı ekonomik destekleri iccedilin Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoe daha yaklaşacağından da Hindistan endişe

etmektedir Khalilirsquoye (2019) goumlre

Delhi seccedilimden dolayı Batırsquonın baskısı arttıkccedila Şeyh Hasina huumlkuumlmetinin Pekinrsquoin siyasi ve

ekonomik desteğine bağlı olacağına inanmaktadırlar Ayrıca Delhi Bangladeşrsquoteki Ccedilinrsquoin buumlyuumlk

oumllccedilekli yardım ve yatırım projesinde bazı stratejik bileşenlerinin bulunduğundan

şuumlphelenmektedirhellip Batılı uumllkelerin pazarlarında imkacircn bulan ve ekonomik destekler alan

108

Bangladeşrsquoin Ccedilin-Rus guumlccedilleriyle birleştiğine goumlrerek Batılı uumllkeler intikamcı olmak isterse bu

oyun alanında (Bangladeşrsquote) kanlı ccedilatışmalara yol accedilabilir

Avami Ligirsquode Bangladeş ile Ccedilin ilişkileri hakkında Hindistanrsquoın huzursuzluk durumunun

farkındadır 20 Şubat 2018rsquode Hindistanlı gazetecileriyle konuşurken Bangladeş Başbakanı ve

Avami Ligirsquodi başkanı Şeyh Hasina ldquoHindistanrsquoın Bangladeşrsquoin Ccedilin ile ilişkileri konusunda

endişelenecek bir şey yok Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan iş birliğinin yalnızca uumllkenin kalkınması iccedilindirrdquo

soumlzuumlnuuml kullanmıştır (Prothomalo 2018) Guumlney Asyarsquoda Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetinde

Bangladeşrsquoin yer almadığını ve bu iki uumllke ile Bangladeşrsquoin ccedilıkarları iccedilin dış politika ccedilalışmaların

yapıldığını soumlyleyen Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml profesoumlruuml olan Imtiaz Ahmed

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkisinin buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik olduğunu savunmaktadır Ahmedrsquoe

goumlre

Ccedilin Bangladeşrsquoin kalkınma ortağıdır Hindistan bir komşu ve buumlyuumlk bir uumllkedir Bangladeşrsquoin her

iki uumllke ile ulusal ccedilıkarlar iccedilin iyi ilişkileri olması doğaldır Biriyle olan ilişkilerinden dolay diğeri

ile ilişkileri koumltuuml olacak anlamına gelmiyor Bangladeş Hindistan ve Ccedilin arasındaki savaşta

(rekabetinde) yer almıyor Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquole olan ilişkisinden dolayı Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa

karşı gittiği soumlylenemez (Prothomalo 2018)

Guumlney Asyarsquoda Ccedilin-Hindistan arasında askeri stratejik ve ekonomik ccedilıkarlar uumlzerinde

rekabetler devam etmektedir Pakistanrsquoda Ccedilinrsquoin Askeri ve ekonomik etkileri guumlccedillendiği gibi uumlzuumln

yıllardır Myanmar ile Ccedilinrsquoin guumlccedilluuml Askeri ve ekonomik ilişkileri vardır Oumlte yandan Sri Lankarsquonın

ekonomisinde ve limanlarında Ccedilin yerleşmiş durumunda Bu yuumlzden Hindistanrsquoın komşusu olan

Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin artmakta olan ekonomik etkisi ve daha oumlnceden başlayan askeri iş birliği

Hindistanrsquoın endişesini artırmaktadır Dolaysıyla Bangladeş uumlzerinde de Ccedilin ve Hindistan arasındaki

rekabeti ortadadır Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Tazimuddin Khanrsquoe

goumlre lsquoBu durum Bangladeşrsquoin diplomatik pazarlık iccedilin bir fırsat yaratmıştır Ancak boumllgesel

duumlzeyde boumlyle bir rekabetinin avantaj ve dezavantajlarının iki youmlnuuml vardırrsquo (Sumon 2019) Bu

profesoumlr Ccedilin-Hindistan rekabetinden Bangladeşrsquoin nasıl faydalanacağı ve kendi ccedilıkarlarını nasıl

sağlayabileceği konusunu diplomatik faaliyette Ccedilin-Hindistan ile nasıl muumlzakere ettiğini bağlı

olduğunu soumlylemektedir Ayrıca Hindistanrsquoın Bangladeş siyasetinde oumlzellikle de şu anki iktidar

partisi uumlzerinde her zaman bir tuumlr etkisinin olduğunu vurgulamıştır Profesoumlr Khanrsquoa goumlre

Hem Ccedilin hem de Hindistan Bangladeşrsquoin iccedil politikasını belirlemede ccedilok aktifler Şimdi iktidarda

hangi parti olursa olsun Ccedilin ve Hindistanrsquoı nasıl youmlnetecekleri ccedilok oumlnemli Ve Ccedilin-Hindistanrsquoı

youmlnetme konusundaki durumu iccedil politikamızın kaderi belirlenebilir Sonuccedil olarak Ccedilin-

Hindistanrsquoın boumllgesel rekabeti bazen bizim iccedilin faydalar yaratmış ve bazen iccedil politika bağlamında

bizim iccedilin ccedilok baskı yaratmaktadır (Sumon 2019)

2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligirsquonin dış politikasını

oumlzetleyen Ali Riazrsquoa goumlre ldquobu suumlre zarfında Ccedilin ve Hindistan ulusal ccedilıkarlarını oumln planda tutarak

Bangladeşrsquoten maksimum fırsat elde edebildiler Bu doumlnemde Bangladeş stratejik pozisyonu ve

ulusal ccedilıkarları doğrultusunda ccedilok az başarı elde etmiştirrdquo (Riaz 2019) Oumlzellikle Hindistanrsquoa

109

lsquokarşılıksızrsquo ccedilok boyutlu lsquotransitrsquo verilmesi Hindistan ile Bangladeşrsquoin ulusal sorunu hale gelen su

paylaşım konusunda her hangi bir ccediloumlzuumlmuumln olmaması tartışmalı seccedilimlerine Hindistan ve Ccedilinrsquoin

destek verilmesi Ccedilin ve Hindistanrsquodan alınan ekonomik destekler krediler ve yapılan anlaşmaları

hakkında Parlamentorsquoda tartışmalarının olmaması Ccedilinrsquode alınan buumlyuumlk miktarlı kredileri

kapsamındaki projelerin maliyetinin belirlemesinde uluslararası bir ihalenin olmaması ve lsquoG2Grsquo

yoluyla Ccedilin şirketlerini goumlrevlendirilmesi gibi konular uumlzerinden Bangladeşrsquoin ulusal ccedilıkarlarını ne

kadar koruyup koruyamadığı tartışmalar mevcuttur

Tarihsel suumlrecine bakıldığında Ccedilin ile Avami Ligirsquonin bir uzaklaşma suumlreci vardır Ancak 2009

yılında Bangladeşrsquoin iktidara gelen Avami Ligi ile Ccedilin huumlkuumlmetinin ccedilok yakın bir ilişki kurduğu

goumlruumllmektedir Bunun sebebi olarak ise Ccedilinrsquoin Guumlney Asyarsquodaki pazarı ve geleceğe youmlnelik

ekonomik ve stratejik planların ve oumlte yandan Bangladeşrsquoin iktidarda olan Avami Ligirsquonin de dev

ekonomik kalkınma ulaşım ve teknoloji planlarının bir noktada birleşmesini oumlne ccedilıkarmak

muumlmkuumlnduumlr Ccedilin huumlkuumlmeti Guumlney Asyarsquodaki 3 Kalabalık uumllkesi Bangladeşrsquote kendi pazarının

buumlyuumltmesinin yanı sıra ve Hindistanrsquoa karşı rekabetinde stratejik bir seccedilenek olarak Bangladeşrsquoi

değerlendirmektedir Bu yuumlzden uzun yıllardır Ccedilin Bangladeşrsquoin ekonomik ve askeri alanında en

buumlyuumlk ortak olarak yerini almıştır Bangladeş Avami Ligi ise seccedilim manifestosunda Bangladeşrsquoi

2021rsquoe kadar dijital ekonominin uumllkesine ve 2041rsquoe kadar bilgiye dayalı ekonomiye doumlnuumlştuumlrme

vizyonunun soumlzuumlnuuml vererek dev projelere başlatmıştır Bu projelerdeki finans ve teknik desteği iccedilin

Ccedilin oumlnemli bir seccedilenek olduğu iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile guumlccedilluuml ilişkileri kurmaya gereken

adımlar atmıştır

Bundan dolayı 2009-2018 yılları arasında Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligi Partisi ve huumlkuumlmetinin

siyasi soumlylemler ve eylemler ccedilok dikkat ccedilekmektedir Bu suumlreccedilte iki uumllke liderlerinin karşılıklı

ziyaretleri arttığı gibi huumlkuumlmeti parti liderlerinin ziyaretler ve goumlruumlşmeler ziyadesiyle artmıştır İki

uumllkenin siyasi ve huumlkuumlmet liderlerinin soumlylemleri de dikkat ccedilekici olmuştur Oumlzellikle Avami Ligi

liderleri bu 10 yıl zarfında Ccedilin huumlkuumlmeti ve liderlerine karşı ccedilok olumlu soumlzler kullanmış ve ccedilok

samimi davranışlarda bulunmuştur Ccedilin Bangladeşrsquoin sınır komşusu olmadığından dolayı iki uumllke

arasında tartışmalı konular yok denilecek kadar az olduğu iccedilin iki huumlkuumlmetin ortaklığı belki daha

kolay olmuştur Ancak Ccedilinrsquoden dev desteklerin alınması konusunda Avami Ligi liderlerinin Başarılı

politikasının da oumlnemli roluuml vardır Elbette Ccedilinrsquoin de bu desteklerin arakasında Bangladeşrsquoe youmlnelik

oumlnemli hedeflerin olduğunu da Bangladeşli siyasi liderler ve stratejik analistler farkındadırlar

Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ticari accedilığını kapatmak iccedilin 5054 Bangladeşli uumlruumlne

guumlmruumlksuumlz erişim izni alabilmiştir Bu Ccedilin pazarından Bangladeş uumlruumlnlerinin kolay erişimini

sağlayacaktır Bu doumlnemde Ccedilin Bangladeşrsquoin altyapı gelişiminde oumlnemli ortağı olmuştur Şhittagong

limanının geliştirme ccedilalışması Şhittagongrsquoda lsquoCcedilin Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesirsquo (CEIZ) inşa

etmesi Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumllerinin inşası lsquoKarnaphuli Ccedilok Kanallı Tuumlnel Projesirsquo lsquoPadma

110

koumlpruumlsuuml demiryolu bağlantısırsquo Maheshkhalirsquode ccedilift boru hattı ile tek noktadan bağlanması ve dijital

bağlantı iccedilin telekomuumlnikasyon ağının modernizasyonu projesi Ruupur Nuumlkleer Santralırsquo lsquoMetrorsquo

ve ccedilok sayıda enerji ve teknoloji projelerinde destek sağlamaktadır (Saimum 2020 8-13) Avami

Ligi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe karşı siyasi soumlylemin en iyi sonuccedil getirici ise Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinpingrsquoin 2016rsquoda Dakkarsquoyı ziyareti olmuştur Bu ziyareti esnasında Ccedilin huumlkuumlmetinin Bangladeşrsquoe

şimdiye kadar tek bir uumllke tarafından en yuumlksek yatırımı olan 40 milyar dolarlık kredi desteğinin

teklifini sunmuştur Sonraki suumlreccedilte bu kredi kapsamında gelen destekleriyle Avami Ligi huumlkuumlmeti

birkaccedil oumlnemli projenin devamını getirmektedir

Avami Ligi başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina bu suumlre zarfında birkaccedil defa Ccedilin

ziyaretini gerccedilekleştirerek ccedilok oumlnemli ekonomik desteklerin soumlzuumlnuuml almıştır Bunlarla birlikte

Bangladeşrsquoin Myanmar ile olan Rohingya konusunda da Ccedilin ile oumlnemli ilerlemeler kaydetmiştir Ccedilin

Myanmarrsquoın oumlnemli kalkınma ortağı olduğu iccedilin Rohingya sorunu konusunda uzun suumlredir

sessizliğini korumuştur Ancak 2018 Bangladeşrsquoin genel seccediliminin ardından Başbakan Şeyh

Hasinarsquonın Ccedilin ziyaretinde Rohingya sorunun ccediloumlzuumlmuumlne Ccedilinrsquoin arabuluculuk yapılmasına ikna

etmesi Ccedilin ile Avami Ligirsquonin ilişkilerinin guumlccedillendiğini goumlstermektedir Uumlst duumlzey Ccedilinli liderler

krizin ccediloumlzuumlmuumlne her tuumlrluuml iş birliğini temin edeceğini soumlz vermiştir Ayrıca Ccedilin Rohingya krizini

artık geride bırakılamayacağını accedilıkccedila belirtmiştir Rohingya konusunda Avami Ligirsquonin yakın

muumlttefiki olarak bilinen Hindistan huumlkuumlmetinin sessizlik duruşuna karşı Ccedilin huumlkuumlmetinin gereken

desteğinin soumlzuuml Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ilişkilerinde ccedilok ilerleme kaydettiğini goumlstermektedir

Avami Ligirsquonin bu suumlreccedilte Ccedilin ile Bangladeşrsquoin askeri iş birliği oumlnceki doumlnemlere goumlre daha

fazla artış goumlstermiştir Oumlzellikle 2016 yılında Ccedilinrsquoden Bangladeş Kuvvetleri iccedilin satın alınan iki

deniz altı iki uumllke arasındaki askeri ilişkilerinin kapsamını ortaya koymuştur 30 Aralık 2018

tarihinde yapılan Bangladeşrsquoteki 11 Ulusal Parlamento Seccedilimrsquoinden sonraki suumlrecinde Ccedilinrsquoin Avami

Ligirsquone sağladığı siyasi destek tartışmalı bir konu olsa bile Avami Ligirsquoni iktidarda goumlrmek Ccedilinrsquoe

sevindirici olduğu anlaşılmaktadır Muhalefet seccedilmenlerinin ve genel halkının da oy kullanamadığı

seccedilimin hemen ertesi guumln 31 Aralık tarihinde Ccedilin Halk Cumhuriyeti Avami Ligi Koalisyonunun

zaferini kutlayan ilk uumllke olmuştur Dakkarsquodaki Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zuo ve ekibi Ccedilin

Cumhurbaşkanı Şi Cinping ve Başbakan Li Keqiangrsquodan yeni seccedililen Başbakanrsquoa kutlama

mesajlarını iletmek iccedilin 31 Aralık 2018 tarihinde Bangladeş Başbakanlık ofisi olan Gana Bhabanrsquoa

resmi bir ziyarette bulunmuştur Bu resmi mesaj Ccedilinrsquoin kendi ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoe

suumlrekli destek vermesinin yanı sıra 10 yıllık suumlre iccedilinde Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin hangi

seviyeye ulaştığını de goumlstermektedir

Oumlte yandan ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo projesiyle duumlnya ekonomi ve siyasi alanında ortaya ccedilıkan Ccedilin

bu projenin oumlnemli bir parccedilası olarak Bangladeşrsquoi ccedilok oumlnem vermektedir Dolaysıyla Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquoe buumlyuumlk miktarda para desteği sağlaması aslında kendi projesinin gerccedilekleşmesine

111

gereken altyapıyı hazırlanması anlamına gelmektedir Ayrıca bu projelerin gerccedilekleşmesinde Ccedilinli

firmalar goumlrevlendirilmekte ve projelerin malzemeleri de buumlyuumlk oranından Ccedilinrsquoden satın alma

zorunluluğu bulunmaktadır Dolaysıyla Ccedilinrsquoin Avami Ligirsquone desteklemesinin arkasında kendi

ekonomik hedefleri goumlzuumlkmektedir

Avami Ligi liderlerinin siyasi soumlylemleri ve Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistanrsquoa karşı

tutumundan dolayı Bangladeş halkı ve uzmanlar arasında Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin iccedil-

iccedile bir ilişki devam ettiği konusunda ccedileşitli goumlruumlşler mevcuttur 2009-2018 yılları arasında Hindistan-

Bangladeş ilişkilerine bakıldığında Avami Ligi huumlkuumlmeti uumllkenin ccedilıkarları doğrultusunda elde ettiği

sonuccedillar da bu karışık goumlruumlşlerini desteklemektedir Bu suumlrccedilte Hindistan youmlnetimi anlık kararıyla

doumlnem doumlnem oumlnemli uumlruumlnlerinin ihracatını durdurarak Bangladeşrsquoin ekonomisinde fiyat artışına

nedeni oldu Mesela Hindistan soğan ihracatını durdurmuş ve Bangladeş perakende pazarında soğan

fiyatı normal fiyatının 3-4 kat artmıştır Oumlte yandan Bangladeş huumlkuumlmeti her yıl oumlzel siparişlerle

Hindistanrsquoa Hilsa balığı ihraccedil etmekte ve sebebi olarak dostluk ilişkiler gereği yapıldığını

savunmaktadır Yağmur mevsiminde Hindistan tarafı Farakka Barajırsquonın tuumlm kapıları accedilılmakta ve

sonuccedil olarak Bangladeşrsquote ani sel felaketi yaşanmaktadır İki uumllke yetkilileri dostluk ilişkileri

uumlzerinde duruşu konusunda kararlı tutumu goumlsterirse bile Farakka Barajı sebebiyle sele maruz kalan

Bangladeş halkının sorunun ccediloumlzuumlmuumlnde bir ilerleme goumlruumllmemiştir

2014 ve 2018 yılında yapılan Bangladeşrsquoin genel seccedilimi konusunda uluslararası oumlrguumltler ve

Batılı uumllkelerinin itirazları karşısında Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın tam desteğini kazanmıştır

Ayrıca iki seccedilimden sonra her tuumlrluuml uluslararası baskıya karşı Hindistan Avami Ligi huumlkuumlmetinden

yana olduğunu goumlstermiş ve Awami Ligi huumlkuumlmetine benzersiz diplomatik desteği sağlamıştır

Ancak Hindistanrsquoın bu duruşu Avami Ligirsquone bir parti olarak fayda sağlamış olsa da Bangladeşrsquoin

ccedilıkarları ve ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeşrsquoin zayıf bir duruma duumlştuumlğuumlne dair goumlruumlşler de az

değildir Avami Ligi huumlkuumlmeti doumlneminde 2019rsquoda ilk kez Bangladeşrsquoin Hindistanrsquodan ihracat geliri

bir milyar doları aşmış olsa da iki uumllke arasında buumlyuumlk bir ticaret accedilığı var Bangladeşrsquoin uluslararası

ticaretinin yuumlzde 10rsquou Hindistan ile olmasına rağmen denge her zaman Hindistanrsquoa youmlnelmiştir

2018-2019 yılında Hindistan Bangladeşrsquoe toplam 921 milyar dolar ihracat yaparken

Bangladeşrsquoten bu doumlnemde Hindistanrsquoa ithalat ise sadece 104 milyar dolardır Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoten elde ettiği ihracat kazanccedilları nispeten birccedilok kat daha yuumlksektir Ayrıca iki uumllke

liderleri arasında iyi ilişkilerin vurgulandığı bu suumlreccedilte iki uumllke arasındaki ticaret potansiyelinin

sadece yarısı kullanılıyor Bangladeş Hindistanrsquodan kredi limiti yatırım ve bazı uumlruumlnlerinin

guumlmruumlksuumlz pazar erişimi accedilısından bir miktar ilerleme kat etmiştir Bazı uumlruumlnlerin guumlmruumlksuumlz erişimi

sağlamasına soumlz verdiği halde birccedilok engeller hala ortadan kaldırmamıştır (Majumdar 2014)

Bangladeşli firmaların uumlruumlnleri Hindistanrsquoda değerini kaybediyor Son doumlrt yılda Bangladeşli uumlruumlnler

Hindistanrsquoda değerinin yuumlzde 162rsquosini kaybetmiştir Hindistan pazarındaki Bangladeş uumlruumlnlerine

112

tarife dışı engellerin belirlenmesi ve boumllgesel iş birliğini geliştirmek iccedilin Hindistanrsquoın ccedilok istekli

olmadığı goumlruumllduumlğuuml gibi Bangladeş tarafının ccedilabaları ve yetenekleri yeterli olmadığını ve

muumlzakereler iccedilin kapasitenin yetersiz kaldığı goumlruumllmuumlştuumlr Bazen Bangladeş tarafından gereken

adımlarının atılması iccedilin yaptığı talepler ccedilok etki etmediği de goumlruumllmektedir

1996 yılında Avami Ligirsquonin iktidar olduğu doumlnemde Hindistan ve Bangladeş arasında Farakka

su paylaşımı iccedilin 30 yıllık lsquoGanj Su Paylaşım Antlaşmasırsquo (Samad 2016) imzalanmış olup

anlaşmanın ilk yıllarından itibaren Bangladeş iccedilin belirlenen su miktarı verilmediğine dair şikayetler

vardır Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki iktidar doumlneminde bu konuda herhangi ilerleme

kaydedilmemiştir Anlaşma yedi yıl daha yuumlruumlrluumlkte kalacak ve kalan guumlnlerde soumlzuuml verilen suyun

verilip verilmeyeceği de kesin değildir Anlaşmanın maddeleri ve gerccedilekteki uygulaması arasındaki

farklılıkları ve koordinasyon eksikliğinin bedelini Padma nehri kıyılarındaki insanlar oumldemektedirler

Oradaki insanların geccedilim kaynakları değişti susuzluk başladı ve yağmur mevsiminde ise sel felaketi

ile karşı karşıya kalmaktadırlar

Avami Ligi bu suumlreccedilte Teesta su paylaşımı konusunda Hindistan ile bir ortak ccediloumlzuumlm

bulabileceğini umut etmişti (Mir 2018) Ancak 10 yıl geccedilmesine rağmen Hindistan huumlkuumlmetini bu

konuda ikna edememiştir Hindistanrsquoın Jalpaiguri kentinde yapılan baraj sebebiyle fazla suyun

ccedilekilmesi Bangladeşrsquoteki Teesta nehrinin su akışını azaltmıştır Şu an nehrin suyu azalarak ccedilok geniş

bir aluumlvyon ortaya ccedilıktığı sebebiyle kıyısındaki insanlar ccediloumllleşmeyle karşı karşıya kalmaktadır

Yağmur mevsiminde bu boumllge halkının uumlst kısımları Hindistan tarafından salınan su ile sel altında

kalırken kurak mevsiminde ise susuzluktan tarım ve hayat zorluğuyla yuumlzleşmektedirler Bangladeş

huumlkuumlmeti konuyla ilgili adımlar atmış olsa da Hindistan merkez huumlkuumlmeti Batı Bengal Başbakanı

Mamata Banerjeersquonin isteksizliğini bahane ederek Teesta suyunun dağıtımı konusunda bir anlaşmaya

varmamaya ccedilalışmaktadır Su sıkıntısıyla karşı karşıya kaldığı boumlyle bir durumda Hindistanrsquoın

Tripura eyaletindeki halkının iccedilme suyu krizini karşılamak iccedilin Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Feni Nehrirsquonden 162 cusecs su almasına izin vermiştir Başbakan Şeyh Hasina bu konuyu insanlık

accedilısında baktığını savunmuştur Ancak Bangladeş uzmanları ve halkın bir kısmı bu konuda

endişelerini dile getirmiştir Burada da ikili ilişkilerinde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından goumlsterdiği

ilginin karşılığı bulunamadığı goumlruumllmektedir Bangladeş tarafı soumlylem ve eylem olarak Hindistan

huumlkuumlmetine karşı ccedilok yakın olduğunu goumlsterirken Hindistan tarafından bunun ccedilok olumlu doumlnuumlşuuml

goumlruumllmemektedir

Avami Ligi huumlkuumlmeti lsquoRohingyarsquo konusunda Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoin yanında olduğunu her

zaman soumlylemiştir Hindistan Huumlkuumlmetirsquonin de accedilıklaması boumlyledir Ayrıca Hindistan Rohingya

meselesi konusunda Myanmar huumlkuumlmeti ile temas halinde olduğunu defalarca soumlylemiştir Ancak

Myanmar guumlvenlik guumlccedillerinin zulmuumlnden Hindistanrsquoa sığınan Rohingya Muumlsluumlmanları tutuklayarak

Hindistan guumlvenlik guumlccedilleri Bangladeş sınırına goumlndermektedirler Ayrıca Bangladeşrsquoe sığınan

113

yaklaşık 15 milyon Rohingyarsquonın Myanmarrsquoa geri goumlndermesi konusunda Hindistan Avami Ligi

huumlkuumlmetine hiccedilbir destek sağlamamıştır Bu konuya bakıldığında aslında Hindistan huumlkuumlmeti

Myanmarrsquodaki kendi jeo-stratejik ccedilıkarları iccedilin sessiz kalmaktadır Dahası boumllgedeki jeopolitik

stratejik konumunun devamı ve ccedilıkarları iccedilin Rohingya konusunda Hindistan hem Bangladeşrsquoi zor

durumda bırakıyor hem de Myanmar ile iyi ilişkilerini suumlrduumlruumlyor Bu durumda Avami Ligi

liderlerinin Hindistan yanlı soumlylemlerin hiccedilbir olumlu etki goumlruumllmemektedir

İki huumlkuumlmeti tarafından suumlrekli vurguladığı yakın dostluğa rağmen iki uumllke arasındaki sınır hep

Bangladeşli vatandaşlarının kanını akıtmaya devam etmiştir (Rather 2013 140-141) Hindistan Sınır

Guumlvenlik Kuvvetleri (BSF) son on yılda sınırda 294 Bangladeşliyi oumllduumlrmuumlştuumlr Hindistan huumlkuumlmeti

sınır cinayetlerini durdurma soumlzuuml vermesine rağmen Bangladeşlilerin oumlluumlmuuml durmamıştır İkili

zirvelerde ve BGB-BSF konferanslarında tekrarlanan tartışmalar yapılmakta ve sınırda oumlluumlmcuumll

silahların ve oumlluumlmlerin kullanılmasını durdurma soumlzuuml verilmektedir Ancak bu kararlara

Bangladeşrsquoin sınır guumlvenlik guumlccedilleri tarafından uyulmasına rağmen Hindistan guumlccedilleri hiccedilbir şekilde

soumlzlerini tutmamıştır Hindistan huumlkuumlmetinin uumlst kademelerinden sınır cinayetlerinin sıfıra

indirileceğine dair bir soumlz de vardır Boumlyle en uumlst duumlzey yetkililer tarafından soumlz geldiğinde soumlzuumln

sahada yerine getirilmesi beklenirken yaklaşık son 20 yıldır vaatler ile uygulama arasında

uyumsuzluk goumlruumllmektedir Bu konuda Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan huumlkuumlmetine ne kadar baskı

uyguladığı konusu tartışılabilir İki huumlkuumlmet arasındaki hoşgoumlruuml ilişkileri sahada uygulandığı

takdirde sorunun ccediloumlzuumlmuuml kolaylaşmalıdır Hindistan ile Pakistan doumlneminden devam eden kara sınır

sorununun ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeşrsquoin kuruluşundan hemen sonra 1974 yılında Avami Ligi huumlkuumlmeti

gereken adımlar atmıştır Ancak Hindistan tarafından bunun onayı verilmedi Uzun suumlredir bu

sorunun ccediloumlzuumlmuuml olmazken 2009 yılında Avami Ligi iktidara geldikten 2 yıl geccedilmeden 2011 yılında

doumlnemin Hindistan Başbakanı Manmohan Singhrsquoin Dakka ziyareti sırasında iki uumllke arasındaki kara

sınırı sorununu ccediloumlzuumlmuuml konusunda bir protokol imzalanmıştır 8 Mayıs 2015rsquote Kara Sınırı

Anlaşması Yasası Hindistanrsquoın Lok Sabha tarafından onaylanarak iki uumllkenin tartışmalı sınır

boumllgeleri belirlenmiştir Sınırdaki bu sorunun ccediloumlzuumlmuuml Hindistan ile ikili meselelerinde Avami Ligi

iktidarının en buumlyuumlk başarısı olarak değerlendiriliyor

Avami Ligi huumlkuumlmetinin 2009-2018 yılları suumlrecinde ikili sorunlardan bir tanesi olan vize

meselesi kolaylaştığını goumlrmekteyiz 2015 yılına kadar Hindistan tarafından Bangladeş

vatandaşlarına az sayıda vize verilirken 2016 yılından itibaren vize verme sayısının 3 kat arttığı

goumlruumllmuumlştuumlr Şu an sıradan insanlar vize alarak ccedileşitli nedenlerle Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoa

gidebilmektedir Bangladeşliler artık kolayca bir yıllık vizeler de alabilmektedirler Bangladeş

Hindistanrsquodan elektrik ve enerji konusunda bazı ekonomik ve teknik destek almaya başarmıştır

Ancak Hindistan ile ortak olarak koumlmuumlrluuml elektrik santralların kurulma anlaşmaları ve projeleri halk

ve bilim adamları tarafından buumlyuumlk eleştiriler ve tepkiler goumlsterilmiştir Oumlzellikle duumlnyanın en buumlyuumlk

114

mangrov ormanı olarak bilinen lsquoSundarbonrsquo un hemen yakınlarında lsquoRampalrsquoda bin 320 MWrsquolık

enerji projesinin inşasına karşı buumlyuumlk protesto duumlzenlenmiştir

Bu 10 yıl suumlre iccedilerisinde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından Hindistanrsquoa sağlanan transit meselesi

tartışmaya neden olmuştur lsquoAra Bağlantırsquo olarak adlandırılan bu transit Hindistanrsquoın ccedilıkarlarını daha

fazla koruduğu goumlruumllmektedir Bu imkacircnı kapsamında kendi boumllgelerine erişmek iccedilin Hindistan

Bangladeşrsquoin kara su ve demir yollarını ve limanlarını ccedilok az bir vergi karşılığında kullanmaktadır

lsquoAra Bağlantırsquo anlaşması kapsamında Bangladeş ile Hindistan arasındaki demiryolu ve kara yolu

iletişiminin arttığı goumlruumllmektedir Ancak bunun uzantısı olarak Nepal ve Butan ile Bangladeşrsquoin kara

yolu erişimi iccedilin Hindistan tarafı gereken adımlar henuumlz atmış değildir Ara Bağlantısı kapsamında

Bangladeşrsquoin gerektiği BBIN olarak bilinen Bangladeş-Hindistan-Nepal-Butan arasında karayolu

iletişimi iccedilin yeni girişimler başlamıştır Avami Ligi huumlkuumlmetinin yardımıyla Hindistan huumlkuumlmeti

Kuzey Doğu Hindistanrsquoın eyaletlerindeki ayrımcılık liderlerini tutuklayarak stratejik başarılara

ulaşmıştır (Chakma 2015) Şeyh Hasinarsquonin huumlkuumlmeti altında Hindistan-Bangladeş ekonomik

ilişkilerinde goumlruumlnen buumlyuumlk artışlar oumlzellikle enerji uumlretimi ve ulaşımının geliştirmesinde Hindistan

tarafından sağlanan 3 buumlyuumlk kerdi desteği ccediloğunlukla Hindistanrsquoın transit kapsamındaki ulaşım

altyapılarının geliştirilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ayrıca sağlanan kredi kapsamında alınacak mallar

ve hizmetlerin 65rsquoi Hindistanrsquodan alınması şartı konulmuştur Dolaysıyla Hindistan huumlkuumlmeti ile

Bangladeşrsquoteki Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkileri ccedilok iyi ve yakın goumlruumlluumlrse de Bangladeşrsquoin

ccedilıkarları konusuna Avami Ligirsquonin elde ettiği başarılar sayılı olduğu goumlruumllmuumlştuumlr

SONUCcedil VE OumlNERİLER

2009-2018 yılları arasında Bangladeş Avami Ligirsquonin boumllgesel ve uluslararası alanında dış

politika ccedilalışmalarına bakıldığında ekonomik kalkınma ve barışı oumlnemseyerek adımların attıklarını

goumlrmekteyiz Oumlzellikle Bangladeşrsquoin kalkınma ve ticari imkacircnları sağlamak amacıyla boumllgede ve

boumllge dışındaki uumllkeler ile ccedilok boyutlu ccedilalışmaları suumlrduumlrmuumlştuumlr Ayrıca Asya ve Guumlney Asya

boumllgesinde barış ve iş birlik ccedilalışmalarını teşvik ederek Ccedilin Hindistan ve diğer boumllge uumllkeleriyle

aktif bir dış politika sergilemiştir BM ve diğer uluslararası kurumların aktif rol alarak Muumlsluumlman

uumllkeleriyle yakın ilişkilerinin devamını koruyarak ve boumllgesel ticari bağlantılarını vurgulayarak

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ileri taşımaya ccedilalışmıştır

Bangladeş Avami Ligi 2009-2018 yılları arasında Ccedilinrsquoe youmlnelik politikasında oumlnemli

ilerlemeler kaydetmiştir Uumllkenin kalkınma alt yapı ve teknolojik gelişimi iccedilin 2021 ve 2141 hedefi

belirleyen Avami Ligi 2009 yılında iktidara geldiğinden beri Ccedilin ile yakın ilişki kurmak iccedilin planlı

adımlar atmıştır Kabinede Ccedilin ile iyi ilişki olan siyasetccedililer goumlrev vererek başbakan bakan ve siyasi

parti ve buumlrokrat seviyede sık sık ziyaret gerccedilekleştirerek Ccedilinrsquoden buumlyuumlk yatırım ve proje destekler

almıştır Ccedilin bu 10 yıl iccedileresinde Bangladeşrsquoin alt yapı geliştirme projelerinde dev destekler sağladığı

gibi enerji ve teknoloji projelerinde de en buumlyuumlk destekler vermiştir Bu suumlre zarfında Avami Ligi

Ccedilinrsquoden en fazla askeri ekipman ve teknoloji almış ve guumlccedilluuml iş birliği kurmuştur Ayrıca Ccedilin

pazarında ccedilok sayıda Bangladeşli uumlruumlnlerinin vergisiz giriş imkacircnı elde etmiştir Ancak bu yatırımın

arkasında Avami Ligirsquonin başarısı veya Ccedilinrsquoin amacı hakkında goumlruumlş farklılıklar bulunmaktadır

Oumlzellikle son doumlnemlerde Ccedilin ekonomik diplomasisinin sonuccedilları bazı uumllkelere ccedilok olumsuz sonuccedillar

getirmiştir

Hindistanrsquoın muumlttefiki olarak bilinen Avami Ligi bu 10 yıllık suumlre iccedilinde ikili meselelerde

ccediloumlzuumlm odaklı politika izlemeye ccedilalışmıştır Şeyh Hasina huumlkuumlmeti ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne

bekleme politikasından vazgeccedilerek girişimci bir politika seccedilmiştir Bununla birlikte kısa vadeli veya

sorun temelli ccediloumlzuumlmlerin oumltesine geccedilerek iki uumllke arasındaki ilişkiyi daha geniş bir ccedilerccedileveye

taşımaya ccedilalışmıştır Devlet yetkililer dış politika kurumlar ve medya bu suumlreccedilte ikili ilişkilerini

guumlccedillendirme ccedilalışmalarını en yuumlksek seviyede tutmuştur Bu doumlnemde başbakan bakan buumlrokrat

duumlzeyindeki karşılıklı ziyaretlerinin yeni sıra sosyal ve kuumlltuumlrel analındaki saysız gidiş gelişler

gerccedilekleşmiştir Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği politikada Bangladeşrsquoin ccedilıkarları

doğrultusunda bazı başarılarının elde edildiğini goumlruumllmektedir İki uumllke arasında ccediloumlzuumllmeyen sınır

anlaşmazlığı bu doumlnemde ccediloumlzuumlme kavuşmuştur İki uumllkenin sınır iccedilerisinde kalan yerleşim yerlerinin

vatandaşları yaklaşık 41 yıl sonra kendi uumllke topraklarıyla kavuşmuştur Avami Ligi Bangladeşrsquoin

enerji altyapı ve askeri alanında Hindistanrsquodan oumlnemli destekler almaya başarmıştır Ancak bu

116

suumlreccedilte Hindistan Bangladeşrsquoten bazı oumlnemli ve stratejik imkanlar elde etmiştir Hindistan Bangladeş

toprakları uumlzerinden Bangladeşrsquoin oumltesinde yer alan kendi boumllgelerine nehir kara ve demir yolları

uumlzerinden geccediliş izni almıştır Hindistan ayrıca bu boumllgelere eşya taşıması iccedilin Bangladeşrsquoin nehir ve

deniz limanlarını da ucuz masraf karşılığında kullanacaktır Bunlarla birlikte Hindistan Bangladeşrsquoin

uzun yıllarıdır beklediği ortak nehirlerin su paylaşımı ve Teesta su paylaşım anlaşması (Chakma

2015) ile ilgili hiccedilbir ccediloumlzuumlm uumlretmeden ve hiccedilbir anlaşmaya varmadan dostluk ilişkilerin soumlylemini

devam etmiştir Bu da Avami Ligi huumlkuumlmetinin bir başarısızlığı olarak değerlendiriliyor

Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami Ligirsquonin dış politika soumlylemlerinin bakıldığında

bu 10 yıllık doumlneminde Avami Ligi liderlerin Hindistanrsquoa youmlnelik siyasi soumlylemlerinde oumlvguuml dolu

soumlzlerin kullandığını goumlruumllmuumlştuumlr Bağımsızlık doumlneminden itibaren Avami Ligirsquonin yakın muumlttefiki

olan Hindistanrsquoa youmlnelik bu tuumlr soumlylemlerin ccediloğalmasına rağmen Hindistan ile Bangladeşrsquoin ikili

meselelerinde ccedilok fazla ilerleme olmadığını goumlruumllmuumlştuumlr Ancak Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligi liderlerin

bakış accedilısı 2009 yılı itibarıyla değiştiğini ve bu değişikliğinin olumlu bir sonuccedil elde edindiğini

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilinrsquoe youmlnelik siyasi soumlylemler ccediloğalmamış ise de Avami Ligi tarafından atılan adımlar

Ccedilin tarafından olumlu karşılık bulmuştur

Doumlrt boumlluumlmluumlk bu ccedilalışmada Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami Ligi huumlkuumlmetinin

2009-2018 yıllarında izlediği dış politikayı araştırırken bazı sonuccedillar dikkate ccedilekmiştir

Bangladeş son zamanlarda boumllge siyasetinde ccedilok oumlnem kazanmıştır Ccedilin-Hindistan arasında

devam eden rekabetindeki bazı gelişmeler Bangladeşrsquoi merkez haline getirmiştir (Hossain 2017

Yasmin 2019 331) Bakıldığında Bangladeşrsquoin coğrafi konumu bu iki komşunun ilgi odağı olduğu

accedilıktır Oumlzellikle Hindistanrsquoın bakış accedilısından Bangladeş son zamanlarda uumlccedil nedenden dolayı oumlnemli

hale gelmiştir Birincisi Hindistan Guumlney Asyarsquodaki etki alanını genişletmeye istekli ve bu konuda

kendi ekonomik gelişimi ve yurtdışında bunun tanınmaları durumu ccedilok daha kolay hale getirmiş ve

Bangladeşrsquoin iktidara gelen Avami Ligi bu hedefin tamamlayıcı bir rol oynayabileceğini

duumlşuumlnmuumlştuumlr Kısa ve orta vadede Hindistan Bangladeşrsquoin kuzeydoğusundaki kendi topraklarını

daha sıkı ekonomik ve siyasi yapıya dahil etmek iccedilin iş birliğinin gerekli olduğunu anlamaktadır

İkincisi artan ekonomik kalkınmanın ışığında Hindistan Bangladeşrsquoi oumlnemli ekonomik

ortaklarından biri olarak goumlrmektedir Oumlzellikle Hindistanrsquoın siyasi liderleri ve iş adamları

Bangladeş ekonomisinin ccedileşitli sektoumlrlerine katılma fırsatını yakalamak istemektedir (Ahmad 2020)

Boumllgesel bir guumlccedil olarak Hindistan Bangladeşrsquoin ekonomisinde oumlnemli bir yer almaktadır Hindistan

Bangladeşrsquoin ithalat ticaret kaynağı olarak oumlnemli uumllkelerden biridir Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoin

ihracat ticaretindeki varlığı da artıyor ve gelecekte artacaktır Uumlccediluumlncuumlsuuml ise Bangladeşrsquoin Bengal

Koumlrfezi uumlzerinde ccedilok fazla kontrole sahip olmasıdır Hem Ccedilin hem Hindistanrsquoın Bengal Koumlrfezinde

ilgisi yuumlksektir

117

Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin hem stratejik hem de buumlyuumlk ekonomik hedefi de vardır (Hossain 2017)

Ccedilin Hindistanrsquoın komşusu olan uumllkelere kendi etki sahasını genişletmek istemektedir O yuumlzden lsquoBir

Kuşak Bir Yolrsquo projesi kapsamında Bangladeşrsquoe dahil ederek BCIM koridor ağını gerccedilekleştirmek

istemektedir (Yasmin 2019 331) Ccedilin oumlzellikle Dakka ile Kunming arasında doğrudan iletişim

kurmaya oumlncelik vermektedir Ayrıca Ccedilin Guumlney Asya uumllkelere kapsayarak bir ekonomik boumllge

yaratma planlarıyla ilerlemektedir Bu plan iccedileresinde Ccedilin alternatif bir enerji yolunun yaratılmasının

yanı sıra bir sanayi boumllgesi oluşturulmasını istemektedir Bunun bir parccedilası olarak Ccedilin oumlnuumlmuumlzdeki

birkaccedil yıl iccedilinde Bangladeşrsquoin altyapısına ve ekonomik kalkınmasına milyarlarca dolar yatırım

yapacaktır Ayrıca pek ccedilok enduumlstriyel proje Ccedilinrsquoden Bangladeşrsquoe kaydırılabilir Bu hedefler

doğrultusunda Ccedilin Şeyh Hasinarsquonın huumlkuumlmeti ile uzun vadeli iş birliği geliştirmiştir

Bangladeş de Avami Ligirsquonin liderliğinde bu suumlreccedilte oumlnemli projelere imza atarak Guumlney

Asyarsquoda kendi ekonomik oumlnemini de ortaya koymuştur Ayrıca Avami Ligi Ccedilin-Hindistanrsquoın

rekabetini (Ahmad 2020) hem iktidara kalması hem de uumllkenin ekonomik ve kalkınması iccedilin

değerlendirmiştir Avami Ligirsquonin bu doumlnemdeki Ccedilin ve Hindistan ile olan yakınlık ilişkilerinin

sonucunda Bangladeşrsquoin enerji uumlretimi ve altyapı geliştirme konusuna buumlyuumlk ilerleme kaydettiği

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilin son birkaccedil yıldır Bangladeşrsquote dev yatırımlar yapmaktadır Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir

Yolrsquo projesinin bir uumlyesi olan Bangladeş 2016 yılında yaklaşık 24 milyar dolar değerinde toplam 27

yatırım ve kredi anlaşmaya varmış ve ortak girişimlere yapılan 136 milyar dolarlık oumlnceki yatırımla

birlikte toplam 38 milyar dolarlık destek almıştır (Saimum 2020 9-10) Bu durumda Avami Ligirsquonin

uzun suumlredir muumlttefiki olan Hindistanrsquola olan ilişkileri oldukccedila sarsılmış ve Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin

etkilerini azaltmak iccedilin yatırımı artırmıştır Hindistan tarafından Bangladeşrsquoin kalkınma sektoumlruumlnde

sağlanan destek 2015 yılında 3 milyar ABD dolar iken 2017rsquode şimdiye kadar yaptığı en buumlyuumlk

yatırım olan 5 milyar dolarlık kredi sağlanmıştır Ancak Hindistanrsquoın destek ve yatırımı Ccedilinrsquoden ccedilok

daha az kalmıştır

Tablo 13 Ccedilin ve Hindistan İle Avami Ligi Huumlkuumlmetinin İlişkileri

Doumlnem Huumlkuumlmeti Hindistan ile

olan ilişkileri

Ccedilin ile olan ilişkileri

1971 Avami Ligi liderliğinde

Pakistan ile savaşı

Tam destek

ccedilok yakınlık

Karşı roluuml uzaklık

1997-

2001

Şeyh Hasina (Avami Ligi

huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık

iş birlik

Normalleşme suumlreci

2009-

2013

Şeyh Hasina (Avami Ligi

huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık

iş birlik

Yakınlık suumlreci (Daha Yakın

Kapsamlı İşbirliği Ortaklığı)

2014-2018

Şeyh Hasina (Avami Ligi huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık iş birlik

Ccedilok yakınlık iş birlik (iş birliğinin stratejik ortaklığı)

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

118

Bangladeş uumlzerindeki bu iki uumllkenin rekabeti Bangladeşrsquoe doğrudan yabancı yatırım accedilığını

kapatması iccedilin de buumlyuumlk bir kapı accediltığı goumlruumllmektedir Bu iki uumllke tarafından doğrudan yabancı

yatırım accedilısından da Hindistan Ccedilinrsquoe yakın bile değildir İki buumlyuumlk uumllke arasındaki rekabeti

kullanarak (Sleet 2020) Avami Ligi Bangladeşrsquoin stratejik guumlvenliği konusunda da bazı imkanlar

elde etmiştir Hindistan tarafından yaklaşık 4096 kilometrelik kara sınırıyla uumlccedil taraftan ccedilevrili

durumu ve guumlneyinde bulunan Bengal Koumlrfezirsquonin ilerisinde guumlccedilluuml Hint Donanmasının bulunması

Bangladeşrsquoe guumlvensizlik oluşturmaktadır Bu durumda Bangladeş huumlkuumlmeti Ccedilin ile askeri ilişkilerini

guumlccedillendirerek Hindistanrsquodan da bazı fırsatlar elde etmiştir Uzun yıllardır Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk

silah tedarikccedili olan Ccedilinrsquoden Avami Ligi huumlkuumlmeti bu doumlnem beş deniz devriye gemisi iki denizaltı

16 savaş uccedilağı ve 44 tankın yanı sıra gemi savar ve karadan havaya fuumlzeler satın almıştır (Masood

2017) Bu anlaşmasının hemen ardından Hindistan Bangladeş Donanması iccedilin denizaltı eğitimi

verme teklifini sunmuş ve Bangladeş ordusunun gelişimi iccedilin oumlnemli anlaşma yapması youmlnuumlnde hazır

olduğunu belirtmiştir Boumlylece Ccedilin ve Hindistan Bengal Koumlrfezirsquondeki nuumlfuzlarını genişletmeye

ccedilalışırken Bangladeş her ikisini de ordusunda gerekli iyileştirmeleri yapmak iccedilin kullanabilmektedir

Bu gelişmeleri faklı bir yandan bakıldığında Avami Ligi huumlkuumlmetinin başarısının yanı sıra Ccedilin

ve Hindistanrsquoın ccedilıkarları da oumln tarafa ccedilıkmaktadır Ccediluumlnkuuml Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistan ile

yapılan anlaşmalar ve projeleri kapsamında gelen ve gelecek olan fonlar uzun vadede Bangladeşrsquoi

Ccedilin ve Hindistanrsquoa bağlanmaktadır Halihazırda Bangladeşrsquoin iccedil siyaseti ve ekonomisine ccedilok fazla

karışmayan Ccedilin uzun vadede etkili bir rol oynayacağı anlaşılmaktadır Oumlzellikle borccedil dolaysıyla Sri

Lanka ve Kenyarsquonın en oumlnemli deniz limanlarının kontroluuml Ccedilinrsquoin eline geccedilmesi Ccedilin kredisi alan

diğer uumllkelere de aynı şekilde uygulanacağı anlamına gelmektedir

Oumlte yandan Hindistan ile tarihsel bağları olan ve en yakın muumlttefiki olan Avami Ligi iktidara

geldiğinde Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe karşı bakış accedilısı değişmektedir Bu durumda kendi buumlyuumlkluumlk

etkisini kullanarak Hindistan huumlkuumlmeti Avami Ligi huumlkuumlmeti ile yaptığı anlaşmalarda kendi

ccedilıkarlarını en yuumlksek seviyede tutmaya ccedilalışmaktadır Oumlzellikle bu doumlnemde Hindistan kendi

topraklarının guumlvenliği ve gelişimi iccedilin Bangladeş toprakları uumlzerinden geccedilişi imkacircnı sağlayan ccedilok

boyutlu transit anlaşmasının imzalanması Bangladeş iccedilin kayda değer bir fayda sağlamamış aksine

Hindistanrsquoın ccedilıkarları korunmuştur (Datta 2019) Geccedilen on yıl iccedilinde Bangladeş oumlzellikle

Hindistanrsquoın kuzeydoğusundaki ayrılıkccedilı grupları ortadan kaldırmak iccedilin Hindistan oumlnemli iş birliği

yapmıştır Mevcut huumlkuumlmeti iktidara gelmesinden hemen sonra Hindistanrsquoın Kuzeydoğu

isyancılarına Bangladeşrsquoin yer vermemesi konusunda sağlam bir tavır almış ve bu konuda Hindistan

Huumlkuumlmetine olası tuumlm yardım sağlamıştır Ayrıca Bangladeş transit konularında hızlı bir şekilde

yanıt vermiştir Buumltuumln bunlarla Hindistanrsquoın uzun suumlredir devam eden talebi karşılanmıştır (Datta

2019) Ancak Hindistanrsquoa bu imkanlara verilmesine rağmen sınır cinayetleri durmamış ve Bangladeş

vatandaşlarına karşı Hindistan sınır guumlvenlik guumlccedillerinin şiddet uygulaması devam etmiştir Ayrıca

Teesta su paylaşım anlaşması ve ortak nehirlerinin su paylaşım konusunda ne zaman ccediloumlzuumlm

119

uumlretileceği bilinmemektedir Kara Sınırı Anlaşmasının beş yıl geccedilmesine rağmen Muhuri Nehri

sınırının kesinleştirilmesi konusu hala beklemektedir Ayrıca Rohingya krizi konusunda

Hindistanrsquoın izlediği politika Bangladeşrsquoe aleyhine olmuştur Bunlarla birlikte Hindistanrsquoda Ulusal

Vatandaş Kayıtları (NRC) (Anas 2020) politikası Bangladeşrsquoin sınır guumlvenliği iccedilin uzun vadede

buumlyuumlk sorunlar uumlretecektir

Bakıldığında Bangladeşrsquoin iccedil siyasetinde Hindistanrsquoın etkilerinin arttığını ve ekonomisinde

Ccedilinrsquoin guumlccedilluuml bir şekilde yerleştiğini goumlruumllmektedir Bu durumda Avami Ligirsquonin iki buumlyuumlk guumlccedille eşit

ilişkilerini suumlrduumlrmesi hem iktidar olarak hem de Bangladeş olarak zordur Ccedilinrsquoin yatırım konusunda

Bangladeşrsquoin karşılaştığı iki zorluk vardır Ccedilin Bangladeşrsquoteki yatırımlarının ccediloğunu lsquoBir Kuşak Bir

Yolrsquo projesi kapsamında Pakistanrsquodan sonra Guumlney Asyarsquoda en yuumlksek ikinci yatırım yapmaktadır

(Anas 2020) Ancak Hindistan Kuşak Girişimirsquone şiddetle karşı ccedilıkmaktadır Dolaysıyla

Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırım uumlzuumln vadede Hindistan iccedilin bir sorun olarak ortaya ccedilıkacaktır Ayrıca

Hindistanrsquoın muhalefetinin yanı sıra lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo ile ilgili bazı sorular ve etkiler boumllge

uumllkelerinde yansıtmaktadır Ccedilinrsquoin oumlzellikle Pakistan ve Sri Lankarsquodaki bu yatırımı şimdiden

zorluklara neden olmuştur Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırımı hakkında da bazı sorular guumlndeme

gelmektedir Dolaysıya uzun vadede Bangladeşrsquoin iccedil siyaseti ve ekonomisinin Ccedilin-Hindistan

rekabetinde olumsuz etkileneceği goumlruumllmektedir

Avami Ligirsquonin bu suumlrecinde Guumlney Asyarsquoda Ccedilinrsquoe karşı stratejik hedefleri olan ABD ile

Bangladeşrsquoin ilişkileri ccedilok oumlnemli gelişmeler sergilememiştir (Rana ve Ingulsrud 2019) Oumlzellikle

2014 yılında yapılan genel seccediliminde muhalefet koalisyonun katılmaması 2018 yılındaki seccediliminde

muhalefet koalisyonun serbestccedile seccedilim ccedilalışmalarının yapılamaması ve oy kullanamaması

durumlarla birlikte muhalefet siyasi partileri uumlzerinde guumlvenlik guumlccedillerinin şiddet uygulanması

Parlamentoda muhalefetlerinin yer almaması gibi ve kalkınma projeleri ve uumllke genelinde

yaygınlaşan yolsuzluk durumlar Batılı uumllkeleriyle Avami Ligi arasında soğuk ilişkilerinin yolu

accedilmıştır İccedil siyasetinde oluşan bu otoriter durumu Ccedilin ve Hindistanrsquoı Avami Ligirsquone yaklaştırırken

Batılı uumllkeleriyle mesafeler oluşturmuştur Muhalefetsiz seccedilimlerinin ardından Şeyh Hasinarsquoyı tebrik

mesajı iccedilin iki uumllke arasındaki rekabeti Ccedilin ve Hindistanrsquoa Avami Ligirsquonin ne kadar gerekli olduğunu

goumlstermektedir Ccediluumlnkuuml Hindistan kendi stratejik siyasi ve ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoin

kuruluşundan beri Avami Ligirsquone tek seccedilenek olarak goumlrmektedir Oumlte yandan Ccedilin kendi ekonomik

ve stratejik ccedilıkarları iccedilin Duumlnya ccedilapında demokrasi yerine otoriter sistemine daha fazla oumlnemsediği

iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmeti ile herhangi bir sorun yaşanmamaktadır

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetinin merkezinde yer alması bazı pek rahatlatıcı da

değildir Aksine Avami Ligi iki uumllke ile ilişkileri suumlrduumlrme ve karmaşık sorunları ccediloumlzme konusunda

suumlrekli zorluklar yaşanmaktadır Uzun yıllarıdır muumlttefiki olan Hindistanrsquoın Avami Ligirsquoni şu anda

yanında istediği gibi 2009 yılından itibaren Avami Ligi ile guumlccedilluuml ilişkisi kuran Ccedilin de oumlnemli yanıtlar

120

beklemektedir Bu bağlamda Avami Ligirsquonin 2009-2018 doumlneminde Ccedilin ve Hindistan ile

Bangladeşrsquoin ilişkilerinde bir dengesizlik durumu oluştuğu goumlruumllmektedir Bu durumda Ccedilin ve

Hindistan ile dengelemek iccedilin uumlccediluumlncuuml bir guumlccedil de lazımdır Ccediluumlnkuuml Ccedilin Bangladeşrsquoin pazarını kendi

lehine aldığı gibi buumlyuumlk yatırımlarla hem ekonomisinde ekili olmuş hem de Bengal Koumlrfezine erişim

imkacircnı elde etmeye planlamıştır Oumlte yandan Hindistan Bangladeşrsquoin ekonomi ve enerji sektoumlruumlnde

etkili olup Bangladeşrsquoin sınır oumltesinde kalan boumllgelerine kolay erişimi iccedilin lsquotransitrsquo imkanını

suumlrduumlrmek istemektedir Bu durumda Bangladeşrsquoin ccedilıkarları korunmaktan ziyade Bangladeşrsquoin

ekonomik ve siyasi guumlvenliği tehlikeye girmektedir Diğer tarafta kendi ccedilıkarları iccedilin uluslararası

guumlcuuml olan ABDrsquonin Hint Okyanusunda hedefleri vardır Oumlzellikle Ccedilinrsquoe karşı oumlnemli oumlnlemler

almaktadır Bu anlamda Bangladeş Ccedilinrsquoin Hint Okyanusunda bir giriş kapısı olma durumu

bulunduğu iccedilin ABD Bangladeş ile sıcak ilişkileri devam etmek istemektedir (Rana ve Ingulsrud

2019) Ayrıca Guumlney Asya ve Asya uumllkelerinde ABDrsquonin ekonomik ccedilıkarları da vardır Boumlylece

guumlccedilluuml bir demokratik iktidar altında ABD (Haque ve Islam 2014) ile siyasi ilişkilerinin ve ortak

ccedilalışmalarının suumlrduumlrmesi Bangladeşrsquoe Ccedilin ve Hindistan ccedilıkarlarını Bangladeşrsquoin kontrol altına

alınması muumlmkuumln olacaktır

Şekil 10 Guumlney Asya Sistemi ve Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin Denklem Modeli

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Her devlet ulusal hedeflerinin gerccedilekleştirilmesi iccedilin kendi yetki sınırlarının iccedileresinde ve

oumltesinde farklı ccedilabalarında bulunmaktadır Bir devletin ulusal hedefleri doğrultusunda kendi

topraklarının dışında goumlsterilen eylem veya ccedilalışmalarının dış politikası olarak tanımlanmaktadır Bu

bağlamda her devletin dış ccedilevresi ve alanına youmlnelik belirli ve değişen politikalar bulunmaktadır

Bangladeş Guumlvenliği Ulusal Ccedilıkar Ulusal Kalkınma

Hindistan Siyasi

Ekonomik

Stratejik Ccedilıkarları

Ccedilin

Ekonomik

Stratejik Ccedilıkarları

Buuml

yuuml

k G

uumlccedill

er

Str

atej

ik Ccedil

ıkar

Guumlney Asya Sistemi

121

Geleneksel olarak Bangladeşrsquoin dış politikasının temel amaccedilları kendi kimliğinin korunması toprak

buumltuumlnluumlğuumlnuumln korunması ekonomik gelişme ve ulusal guumlcuumln arttırılması olarak belirlenmiştir Bu

amaccedillar doğrultusunda kuruluşundan beri Bangladeş dinamik ve aktif bir diplomasi modeli takip

etmiştir Oumlzellikle ekonomik ccedilıkarları iccedilin ikili boumllgesel ve uluslararası topluluklarda Bangladeş ccedilok

hareketlilik goumlstermektedir Bundan dolayı Bangladeş soğuk savaşı sonrasında ortaya ccedilıkan yeni

Duumlnya duumlzeni ve kuumlreselleşmeyi goumlz oumlnuumlnde bulunarak boumllgesel siyasi ve guumlvenliğine dayanarak dış

politika ccedilalışmalarını guumlncellenmiş ve guumlncellenmektedir Oumlzellikle ekonomi dış ticaret yabancı

yatırım gıda ve enerji guumlvenliği nuumlfus sağlık insan hakları sosyal adalet iklim değişikliği afet

youmlnetimi yoksulluk ve teroumlrizm Bangladeşrsquoin dış ilişkilerini en fazla etkilemiştir Bunlarla beraber

jeo-stratejik oumlneminin artırılması ve komşularıyla tartışmalı konular sebebiyle ortaya ccedilıkan

zorluklarına ccediloumlzuumlm uumlretebilmek iccedilin Bangladeşrsquoin gelecekte aktif ve genişletilmiş faaliyetler

goumlsteren dış politika gerektirmektedir Bu bağlamda gelecek yıllarında Bangladeşrsquoin dış politikasının

uumlccedil temel kavram ccedilerccedilevesinde şekillenmesi gerekmektedir Bunlar ise ulusal guumlvenlik ulusal ccedilıkar

ulusal kalkınma

Ulusal guumlvenlik konusunda oumlzellikle Hindistan ve Myanmar ile olan ikili meselelere ve

Bengal Koumlrfezinde artan buumlyuumlk guumlccedillerin rekabetine ele alarak belirlenebilir Oumlzellikle Myanmarrsquodan

Bangladeşrsquoe sığınan Rohingya muumlltecileri ve Hindistanrsquoın Assamrsquoda vatandaşlıktan ccedilıkarılan

Bengalce konuşan insanlar gelecek yıllarında iki komşusu ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini ccedilok

etkileyecektir Bu mesele Myanmar ve Hindistanrsquoın Bangladeş guumlvenlik guumlccedilleri arasında ccedilatışmalara

yol accedilacaktır Bununla birlikte Hindistan ile ortak nehirlerinin su paylaşımı Bangladeşrsquoin su

guumlvenliğini ilerleyen zamanda buumlyuumlk tehlikeye atacaktır Ganj ve Tessta nehri uumlzerinde Hindistanrsquoın

baraj uygulaması 1980rsquolı yılarından beri Bangladeşrsquoin su kaynaklarını ccedilok olumsuz etkilemektedir

Bangladeş topraklarının neredeyse yarısı Hindistanrsquoın su tutmasından etkilenmiştir İlerleyen

zamanda Hindistan Tipaimukh Barajı ve Nehirlerinin birbiriyle bağlanması projesi gerccedilekleştirecek

olsa Bangladeşrsquoin su kaynakları balık ve tarım sektoumlruumlnde buumlyuumlk felaket meydana gelebilir

Ayrıca sınırda Hindistan Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri tarafından Bangladeş vatandaşlarına karşı

direk ateş uygulaması ve Bangladeş sınır kuvvetleriyle sebepsiz ccedilatışma durumu Bangladeş

guumlvenliğinin oumlnemli endişelerden biri haline gelmiştir Bunlarla ek olarak Şhittagong dağlık

boumllgelerindeki isyancılarıyla Hindistan istihbaratının bağlantısı ve desteği Bangladeşrsquoin guumlvenliği

iccedilin buumlyuumlk bir tehdit oluşturacaktır Ccediluumlnkuuml iki uumllkenin siyasi ilişkilerinde anlaşmazlık durumu

oluştuğunda Hindistan dağlık boumllgedeki isyancıları Bangladeş guumlvenlik guumlccedillerine karşı kullanmaya

ccedilalışacaktır Komşularıyla olan bu guumlvenlik meseleleriyle beraber boumllgesel ve kuumlresel olarak

Bangladeşrsquoin jeo-stratejik arttığı ortadadır Bangladeş Hint Okyanusursquona Bengal Koumlrfezi ile karşı

karşıya gelmektedir Hint Okyanusuna birccedilok buumlyuumlk devletlerinin askeri varlığı giderek artmaktadır

Uluslararası guumlccedillerinin Bengal Koumlrfezinde olan stratejik rekabeti Bangladeşrsquoin stratejik oumlnemini

arttırdığı gibi guumlvenlik konusunu da guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle ticaret iccedilin Bengal Koumlrfezi

122

yoluyla Hint Okyanusuna Ccedilinrsquoin erişim hedefi ve buna karşı ABD ve Hindistanrsquoın atıldığı adımlar

gelecek yıllarında Bangladeşrsquoin guumlvenliğini tehlikeye atacaktır Ayrıca Bangladeşrsquoe artan Ccedilin ve

Hindistan varlığı ilerleyen yıllarında Bangladeşrsquoi bu iki uumllkenin rekabeti sahasına doumlnuumlştuumlrecek ve

Bangladeşrsquoin iccedil siyasetini ve guumlvenliğini etkileyecektir

Ulusal ccedilıkar olarak Bangladeşrsquoin ekonomik hedeflerini kastedilebilir Duumlnyarsquonın sekizinci

kalabalık uumllkesi olan Bangladeş duumlnya siyasetinde ve uluslararası ilişkilerinde ekonomik hedeflerini

gerccedilekleştirmek iccedilin ccedilalışmaktadır Bağımsızlık doumlneminde dış yardımının ihtiyacı yabancı yatırım

ve ticari amaccedilları doğrultusunda dış politikasını yuumlruumlten Bangladeş daha sonra vasıflı ve vasıfsız

işccedililerinin Arap uumllkelerde ccedilalışma imkanlarını ve Ordusunun BM Barış Hareketinde aktif katılımını

dış politika ccedilalışmalarında ilk sırada yer vermiştir Bunlarla birlikte son doumlnemde Bangladeşrsquoin dış

politika ccedilalışmalarında tekstil ve juumlt uumlruumlnleri gibi farklı uumlruumlnlerinin ihracatı eklenmiştir Ayrıca iklim

değişikliğinden en ccedilok etkileyen uumllkeleri arasında ilk sırada yer alan Bangladeş son doumlnem dış

politikasında lsquoiklim diplomasisirsquone ccedilok youmln vermiştir Ccediluumlnkuuml kuumlresel ısınma sorunundan dolayı deniz

seviyesindeki 1 metrelik bir yuumlkselişin Bangladeşrsquoin kıyı boumllgelerinin uumlccedilte birinin sular altında

kalmasına yol accedilabileceği ve ccedilevre muumlltecileri sorununa yol accedilabileceği tahmin edilmektedir Bu

bağlamda Bangladeşrsquoin gelecek doumlnemlerde ulusal ccedilıkarları arasında ikilim değişikliğinin etkilerini

azalması iccedilin uluslararası toplumunda maddi desteğinin alınması tekstil juumlt deri balık gibi

uumlruumlnlerinin ihracatının artırılması vatandaşlarının farklı uumllkelerde ccedilalışma imkanının ccediloğalması

ccedilalışanlarının guumlvenliğini sağlaması yasadışı yoluyla goumlccediluumln durdurulması Ordu ve Polis uumlyelerinin

BM Barış ccedilalışmalarında daha kapsamlı katılımı kendi toprak ve ekonomiye youmlnelik boumllgesel ve

uluslararası guumlccedilleri arasında dengenin kurulması ve sağlanması gibi konular ccedilok oumlnem taşıyacaktır

Ulusal kalkınma uluslararası ccedilıkarının bir parccedilası olsa da Bangladeşrsquoin bu doumlnem oumlnemsediği

en oumlnemli tercihtir Avami Ligirsquonin 2009 yılları itibariyle izlediği dış politikasının en oumlnemli hedefi

yabancı yatırım olmuştur Oumlzellikle Ccedilin ve Hindistan ile yapılan anlaşmalarının birccediloğu altyapı ve

enerjinin uumlretimi alanında olmuştur Padma Koumlpruumlsuuml Krnaphuli Tuumlneli Otobanları Oumlzel Ekonomik

Boumllgeleri Metro gibi altyapı projeleri ve enerjinin uumlretimi iccedilin Ruupur Nuumlkleer Santralı Şhittagong

Bagerhat Patuakahli ve farklı yerlerde yapılmakta olan projeleri iccedilin Ccedilin ve Hindistanrsquodan buumlyuumlk

miktarda kerdi alınmıştır Bu projelerinin başlangıcından tamamlana kadar her aşamada ilgili uumllkenin

şirketleri etkili goumlrev uumlstlenmektedir Proje malzemeleri ve teknik makinaları da kredi kapsamında

ilgili uumllkeden satın alma zorunluğu bulunmaktadır Sonraki yıllarında Ccedilin ve Hindistanrsquodan alınan

kredinin yanı sıra iki uumllkenin etkileri arasında dengeye sağlamak Bangladeş iccedilin buumlyuumlk bir mesele

olacağı gibi yabancı yatırımının kaynaklarının ccedileşitliliği ve yatırım uumlzerinde kontroluuml ccedilok oumlnem

taşıyacaktır

123

Yukarıda bahsedilen Bangladeşrsquoin dış politikasının uumlccedil temel konu ccedilerccedilevesinde gelecek

doumlnemin dış politikaya youmlnelik bazı oumlnerileri aşağıda yer verilmiştir

Ccedilin ve Hindistan ile Dengeli Politika İzlemesi Bangladeş kendi guumlvenliği ve ekonomik

kalkınması iccedilin boumllgedeki buumlyuumlk guumlccedil Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerinde ccedilok dikkat edilmelidir Her

iki uumllke de Bangladeş iccedilin stratejik ve ekonomik accedilısından oumlnemli olduğu gibi Bangladeş de bu iki

uumllkesi iccedilin ccedilok oumlnem taşımaktadır Bu yuumlzden Hindistan ile ikili sorunlarının ccediloumlzuumlmuumlnde

Bangladeşrsquoin stratejik konumunun değerlendirilmesi gerekmektedir Hindistan ile ccediloumlzuumllmesi gereken

konuları tespit edilerek dengeli bir ilişkileri geliştirmek iccedilin kısa vadeli orta vadeli ve uzun vadeli

yol haritası ccedilizilebilir Hindistan ve Ccedilinrsquoin Bengal Koumlrfezirsquondeki jeopolitik rekabetinde Bangladeş

stratejik pozisyonu dikkatlice kullanmalıdır Her iki uumllkesi ile siyasi ilişkilerinde daha kararlılık

goumlsterilmesi gerekmektedir Aşağı kıyıdaş bir uumllke olan Bangladeşrsquoin Hindistan ile olan su

anlaşmazlıklarını oumlncelik vererek ccediloumlzuumllmesi gerekmektedir O yuumlzden lsquotransitrsquo gibi stratejik

anlaşmalarında lsquoGanj Su Anlaşmasırsquo lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo lsquoOrtak Nehirlerin Su Paylaşımrsquo gibi

oumlnemli konuları ile ilgili ccediloumlzuumlm odaklı maddelerin olmasın ccedilok oumlnem arz etmektedir Ayrıca

Hindistan sınırındaki şiddeti durdurmak insan ve silah kaccedilakccedilılığının oumlnuuml kesmek ve uyuşturucu

akımını durmak iccedilin oumlnemli adımların atılması gerekmektedir

Ccedilin ve Hindistan ile yapılan enerji ve altı yapı geliştirme anlaşmalarının gerccedilekleştirilmesi

konusunda Bangladeşrsquoin daha etkili rol alınması gerekmektedir İki uumllke ile ticari accedilığı azaltmak iccedilin

Bangladeş menşeli uumlruumlnlerin vergi muafiyeti konusunda Bangladeş huumlkuumlmetinin oumlnemli ccedilalışmalar

yapması gerekmektedir Hindistan ile yapılan lsquotransitrsquo anlaşmasını yeniden goumlzden geccedilirilmesi ve

Bangladeşrsquoin kara deniz ve demir yolları ve limanlarının kullanmasına karşın vergilendirme

yapılması gerekmektedir Bununla birlikte Nepal Butan ve Ccedilin ile planlanan kara bağlantılarının

hayata geccedilirilmesi konusunda Bangladeşrsquoin aktif rol oynaması gerekmektedir lsquoRohingyarsquo sorununda

kalıcı bir ccediloumlzuumlme Ccedilin ve Hindistanrsquoı ikna etmek iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoin stratejik ve

ekonomik imkanlarının verimli bir şekilde kullanmalıdır Ccediluumlnkuuml Myanmar huumlkuumlmeti ile Ccedilin ve

Hindistan her iki uumllkenin de stratejik ilişkileri vardır Bu iki uumllkeyle huumlkuumlmeti ve buumlrokrat

duumlzeyindeki ilişkilerinin yanı sıra siyasi partiler duumlşuumlnuumlrler araştırmacılar eğitimciler kuumlltuumlrel

gruplar vs gibi kamu diplomasisi youmlntemleriyle ccediloumlzuumlm odaklı ve uzun vadeli kazan-kazan ilişki

kurmasına oumlnem verilmesi gerekmektedir Eğitim ve teknoloji alanında Ccedilin ve Hindistan ile iş birlik

ccedilalışmalarının yapılası da uzun vadede Bangladeşrsquoin boumllgedeki siyasi konumunu artıracaktır

Guumlccedilluuml Siyasi Yapılarının Kurulması Bangladeşrsquoin guumlvenliğinin korunması ulusal ccedilıkarları

elde edinmesi ve ulusal kalkınmasının hızlandırılması iccedilin ilk olarak iccedil siyasi yapılarının ve

kurumlarının guumlccedillendirilmesi gerekmektedir Guumlccedilluuml bir demokratik sistemin inşa edilmesi

Bangladeşrsquoin başarılı dış politikasının oumln koşulları arasında ilk sırada yer almaktadır Oumlzellikle etkili

parlamento guumlccedilluuml muhalefet ifade ve medyanın oumlzguumlrluumlğuumlnuumln yanı sıra iktidar ve devlet

124

kurumlarının sorumluluğu ve hesap verebilirliği dış uumllkeleriyle ilişkilerinde eşitliği sağlayacak ve

Bangladeşrsquoin ccedilıkarlarının koruyacaktır Ayrıca uumllkenin geleceğe youmlnelik planlarının ve ccedilıkarlarının

belirlenmesi liderlerinin vizyon sahibi olması ve halkı arasında uumllkenin ccedilıkarları hakkında bilincin

oluşturulması Bangladeşrsquoin boumllge ve Duumlnya siyasetindeki konumunu guumlccedillendirecektir

Buumlyuumlk ve Boumllge Guumlccedilleri Arasında Dengenin Korunması Bangladeşrsquoi 160 milyon nuumlfusluk

buumlyuumlk bir pazarı olarak goumlren Ccedilin ve Hindistanrsquoın Bangladeş uumlzerinde ekonomik stratejik ve siyasi

hedefleriyle Bengal Koumlrfezindeki bu iki uumllke ve buumlyuumlk guumlccedillerinin stratejik hedefleri arasındaki

dengelenmesini sağlanması ccedilok oumlnem taşımaktadır Eğer Bangladeş bir uumllkeye eğilirse diğerlerinin

yanlış algılarını uyandırabilir Bu bağlamda boumllgesel ve kuumlresel olarak Bangladeşrsquoin jeo-stratejik

avantaj ve oumlnemini değerlendirerek ulusal hedefleri doğrultusunda gereken adımlarının atılması

gerekmektedir

Ekonomik Diplomasının Oumlnemsemesi Uumllkenin kalkınması ve ihracatının artırılması iccedilin

ekonomik diplomasiye odaklanmak gerekmektedir Daha fazla yatırım ccedilekme ticareti ve ticari

ilişkileri artırma ve oumlzellikle tekstil uumlruumlnler juumlt balık gibi değerli uumlruumlnlerini Duumlnya ccedilapında ihracatı

iccedilin ekonomik diplomasi dışında seccedilenekler goumlruumllmemektedir Bu bağlamda elccedililik ve

konsoloslukların siyasi goumlrevinin yanı sıra ekonomik ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi ve ticari

imkanlarının araştırılması ve gerccedilekleştirilmesi iccedilin ccedilalışılması gerekmektedir

Yabancı Yatırımı iccedilin Gereken Duumlzenlemeler Bangladeşrsquoteki iş ve yatırım ortamını

iyileştirmek iccedilin bazı oumlnemli girişimlerin yapılması gerekmektedir Altyapının geliştirilmesi

ccedilalışmalarının hızlandırılması enerji projelerinin tamamlanması limanları karayolu ve demiryolu

sistemlerinin guumlccedillendirilmesi gerekmektedir Ulaştırma altyapısını iyileştirmeye youmlnelik Guumlney

Asya uumllkeleri ve Ccedilin ile ccedilok taraflı iş birliklerinin teşvik edilmesi oumlnem arz etmektedir

İklim Değişikliği Diplomasisini Oumlnem Vermek Bangladeş iklim değişikliğinin olumsuz

etkilerine karşı en savunmasız olan uumllkelerden biridir Bu gerccedileği goumlz oumlnuumlnde bulunarak dış politika

ccedilalışmalarında en ccedilok oumlnemin iklim değişikliği konusuna verilmesi gerekmektedir Bu bağlamda her

bir Bangladeşli diplomatın gerccedileğin farkında olması ve diğer uumllkelerin yetkililerle goumlruumlşuumlrken konu

hakkında konuşabilecek duumlzeyde bilgi sahibi olması gerekmektedir Konuyu uluslararası kurumların

guumlndeme tutmak iccedilin Bangladeşrsquoin oumlnderlik yapması gerekmektedir Ayrıca ikili diplomatik

ilişkilerin bir parccedilası haline getirerek ikilimin korunması ve zararının azalması iccedilin iş birlik

ccedilalışmalarına odaklanması kaccedilınılmaz duruma gelmiştir İklim değişikliğinin etkilerine etkin bir

şekilde uyum sağlamak iccedilin atılan adımlarını ve adaptasyon şekillerini hem gelişmiş hem de

gelişmekte olan tuumlm diğer uumllkelerle paylaşmak ccedilok oumlnem arz etmektedir Ek olarak Birleşmiş

Milletler İklim Değişikliği Ccedilerccedileve Soumlzleşmesi (UNFCCC) En Kırılgan Uumllkeleri Forumu (CVF) ve

125

Savunmasız 20 (V20) gibi forumların yanı sıra yeni iş birlik kurumlarında ve ccedilalışmalarında aktif rol

almak gerekmektedir

BM Barış Guumlcuumlrsquonuuml Kamu Diplomasisi Olarak Değerlendirmesi BM Barış Guumlcuumlrsquone katılması

Bangladeşrsquoe ccedilok ccedileşitli imkanlar sunmaktadır En fazla personel goumlnderen uumllkeler arasında yer alan

Bangladeş kamu diplomasının bir aleti olarak BM Barış Guumlcuuml ccedilalışmalarıyla dış ve ekonomik

politika ajandalarını ilerletmek ve kuumlresel profilini yuumlkseltmek iccedilin değerlendirebilir Barış Guumlcuuml

kapsamında insanların bilgilerin malların ve hizmetlerin yeni uumllkelere ulaşılması uzun vadede

Bangladeşli vasıflı elemanlarının goumlccediluuml ve ticari yolları accedilarken ve ikili dostluk ve iş birlik alanlarının

accedilılmasına katkı sağlayacaktır Bu nedenle Bangladeşrsquoin dış politikasında Barış Guumlcuumlrsquonuuml ccedilok oumlnem

verilmesi gerekmektedir

Boumllgesel Bağlantılarına Aktif Katılımı Bangladeş Guumlney Asya ve Guumlneydoğu Asya

arasındaki kara koumlpruumlsuuml ve Nepal ve Butan gibi topraksız uumllkeler ve Hindistanrsquoın kuzeydoğusundaki

yedi eyalet iccedilin ticaret koridoru olarak stratejik bir konuma sahiptir Bu nedenle kendi konumunun

değerlendirmesi Bangladeşrsquoin ekonomik imkanları sağlayacak ve stratejik-guumlvenlik tehlikelerini

azaltacaktır Bu bağlamda Ccedilin Hindistan ve diğer Asya uumllkeleriyle boumllgesel ulaşım bağlantılarının

kurmasına ve bu tuumlr ccedilalışmalarında aktif yer almasına oumlzen goumlstermek gerekmektedir Bu bağlantının

sunacağı imkanlarıyla Bangladeş uumlruumlnlerinin Asya ve Duumlnyarsquonın diğer boumllgelerine ulaşılması kolay

olacaktır Bangladeş Bhutan Nepal ve Hindistanrsquoın kuzeydoğu eyaletleriyle kurulan BBIN alt

boumllgesel iş birliği ve Bangladeş Ccedilin Hindistan ve Myanmar Ekonomik Koridoru BCIM-ECrsquoin

gerccedilekleştirilmesi ve ccedilalışmanın hızlandırılması iccedilin ccedilalışmalarda bulunabilir BBIN ve BCIM-EC

gerccedilekleştiğinde Bangladeş mallarının daha fazla pazar erişimi ve komşu uumllkeleriyle ortak ticaret

enerji uumlretimi ve ortak kaynaklardan ccedilok fazla faydalanacaktır Ayrıca Ccedilinrsquoin OBOR projesinin

oumlnemli bir uumllke olarak yer alan Bangladeş projenin sunacağı imkanlardan faydalanması

gerekmektedir

SAARCrsquoin Guumlccedillendirilmesi Fikir sahibi olan ve kurucu uumlyelerden biri olarak Bangladeşrsquoin dış

politikasında boumllgedeki barış ve refahının bir platform olan SAARCrsquoi guumlccedillendirmeye oumlnem vermek

gerekmektedir 1 milyardan fazla nuumlfusa sahip olan Guumlney Asya ekonomi ulaşım sağlık teknoloji

ve diğer alanlarındaki gelişimi iccedilin SAARC gibi ortak kurumun guumlccedillenmesi ccedilok oumlnem taşımaktadır

Bangladeş SAARCrsquoi kuumlreselleşmiş ekonominin dinamik bir aracı olarak kullanmak iccedilin Guumlney

Asyarsquonın en buumlyuumlk guumlcuuml Hindistanrsquoı etkilemede oumlnemli bir rol oynamalıdır SAARC dışında da

boumllgede enerji iş birliği ve Guumlney Asya Serbest Ticaret Anlaşmasırsquonın (SAFTA) amaccedillarını

gerccedilekleştirme konusunda guumlccedilluuml ve suumlrekli bir ccedilaba goumlsterilmesi gerekmektedir Bu konuda sivil

toplum kuruluşları medya ve halkı diploması yoluyla gereken adımların atılması oumlnem arz

etmektedir

126

Vasıflı İşccedililerine Teşvik Edilmesi 2018 yılında Duumlnyanın farklı uumllkelerde bulunan

Bangladeşlilerin goumlnderdiği para miktarı 15 milyar dolardır Bu para Bangladeşrsquoin devasa tekstil

enduumlstrisinden sonra en buumlyuumlk ikinci dış kazanccedil kaynağıdır 1980rsquoli yıllarından beri Bangladeşrsquoin dış

kazancının en kaynaklardan biri olan bu lsquoişccedili goumlccediluumlrsquo gelecek yıllarında dış politikasında oumlnemli bir

konu haline gelecektir Ccediluumlnkuuml Orta Doğu ve Malezya Guumlney Kore ve Singapur ve diğer gelişmekte

olan uumllkelere geccedilici suumlreliğine goumlnderilen vasıflı ve vasıfsız işccedilileri ile ilgili ccedilok farklı sorunlar

ccedilıkmaktadır Oumlzellikle bu uumllkelerde goumlccedil suumlrecinde insan kaccedilakccedilıları aracıyla ccedilok masraflı ve yasadışı

goumlccediluuml gidilen uumllkelerde istenilen iş veya hiccedilbir iş bulamaması resmi dosyalarının eksikliği ve polis

tarafından yakalanarak geri goumlnderilmesi iş vereni tarafından işkence edilmesi iş suumlrecinin

uzatılmaması gibi ccedileşitli sorunlar ccedilıkmaktadır Dolaysıyla bu uumllkelere daha eğitimli ve vasıflı işccedili

goumlndermesinin yanı sıra devletin kurumları tarafından sorunsuz işccedili goumlccediluumlnuumln başlatılması

gerekmektedir

Gelişmiş Uumllkelere Goumlccediluumln Artırılması Goumlccedil alan gelişmiş uumllkelere vasıflı insanların goumlccediluumlnuumln

artırılması gerekmektedir Birleşik Krallık ABD Kanada Avustralya ve Avrupa uumllkeleri suumlrekli

ikameti veya vatandaşlık imkacircnı Bangladeşrsquoin vasıflı goumlccedilmenleri tarafında buumlyuumlk bir fırsat olarak

goumlruumllmektedir O yuumlzden bu konuda devletten gereken destek sağlanmalıdır Ccediluumlnkuuml Arap uumllkeleri

ve Asyarsquonın diğer uumllkelere işccedili istihdamı alıcı uumllkelerin hacirckim sosyo-politik ortamına oldukccedila

duyarlıdır 1990rsquolı yıllarında Koumlrfez krizi 2003 yılında ABDrsquonin Irak savaşı daha sonra Arap Baharı

sonrasında Libya ve Yemen savaşı yuumlz binlerce Bangladeşli işccedilinin geri doumlnmesine sebep olmuştur

Ayrıca Arabistan ve Malezyarsquodan suumlrekli işccedililerinin geri goumlnderilmesi normal haline gelmiş

durumundadır

Goumlccedil Alan Uumllkelerle İyi İlişkilerin Kurulması Gelişmiş ve gelişmekte olan uumllkeler arasında

goumlccedil alan uumllkeler ile guumlccedilluuml ikili ilişkilerinin kurulması gerekmektedir Devletin bir parccedilası olarak

yurtdışındaki Bangladeş misyonları goumlccedil eden vatandaşları iccedilin oumlneli rol oynamalıdır Bu yuumlzden

Bangladeşli goumlccedilmenlerin ccediloğunluğu olan uumllkelere tecruumlbeli diplomatlarının goumlrevlendirilmesi

buumlyuumlkelccedililiklerin yanı sıra konsoloslukların da accedilılması ve goumlccedilmenlere yasal ve teknik destekleri

sağlamak iccedilin farklı birimlerinin goumlrevlendirilmesi ccedilok oumlnem arz etmektedir

Diasporanın Guumlccedillendirilmesi Farklı uumllkelerde yaşayan tuumlm Bangladeşli diaspora ile sağlıklı

ve uumlretken bir ilişki kurmak ve guumlccedilluuml bir ccedilatı altına almak gelecek Bangladeşrsquoin dış politikasına

olumlu sonuccedillar getirecektir Guumlccedilluuml bir diaspora iki devlet arasında siyasi kuumlltuumlrel ilişkileri

guumlccedillendirmesinin yanı sıra buumlyuumlk ekonomik katkıları sağlamaktadır Ayrıca ilgili uumllkede

Bangladeşlilerin iş ve goumlccedil imkacircnı da sağlamaktadır Bunun iccedilin lsquoKamu Diplomasi Birimirsquo ve

lsquoYurtdışı Bangladeşli Topluluk Başkanlığırsquo gibi kurumlar kurulması ve vatandaşlarının oumlnemli bir

yoğunluğuna sahip olan uumllkelerde tecruumlbeli diplomatlarının goumlrevlendirilmesi ve yeni misyonlarının

accedilılması gerekmektedir

127

Teroumlrle Muumlcadelede İş birliği Teroumlrizme karşı muumlcadele Bangladeşrsquoin dış politikasının diğer

bir konu olarak guumlndeme gelmiştir Uluslararası teroumlruumln uzantıları Bangladeşrsquoin guumlvenliği iccedilin bazen

buumlyuumlk tehditler oluşturmaktadır Dolaysıyla bu konuda ccedilok guumlccedilluuml adımların atılması ve teroumlr

gruplarının finans kaynaklarının durdurulması konusunda SAARC ASEAN OIC Koumlrfez uumllkeleri

ve Batılı uumllkeleriyle iş birliğini geliştirmek iccedilin buumlyuumlk diplomatik girişim başlatılması gerekmektedir

Komşularıyla İyi İlişkilerin Kurulması Hindistan ile eşitlik temelinde uyumlu ilişkilerin

suumlrduumlruumllmesi Bangladeşrsquoin dış politikasının zorunlu bir bileşenidir Kaynakların adaletsiz

dağıtılması guumlvensizlik ve yanlış anlamalar uzun suumlredir ikili ilişkilerini etkilemiştir Gelecek

yıllarında ortak nehirlerinin sularının paylaşımı sınırda insanların oumlluumlmuuml yasadışı goumlccedilmen sorunu

ikili ticaretteki dengesizliği ve Bangladeş uumlzerinden transit gibi meselelerde Hindistan ile eşitlik

temelinde anlayışlı bir dostluk ilişkilerinin kurulmasına ccedilok oumlznen goumlstermek gerekmektedir Oumlte

yandan Myanmar ile olan sınır sorununun ccediloumlzuumlmuumlne adımlarını atılması gerekmektedir Ayrıca

Myanmarrsquodan gelen Rohingya goumlccedilmenleri sorununun ccediloumlzuumlmuumlne ikili boumllgesel ve uluslararası

ortamlarda Bangladeşrsquoin daha etkin ccedilalışmaların suumlrduumlruumllmesi gerekmektedir Oumlzellikle Birleşmiş

Milletler AB SAARC ASEAN ve diğer kurumlarını gereken adımlarının atılması konusunda

etkilemek iccedilin Muumlsluumlman uumllkeler ve diğer Batılı uumllkelerle iş birliği kurmak ccedilok oumlnem araz etmektedir

Ayrıca BM guumlvenlik konseyi uumlyeleri ve diğer guumlccedilluuml uumllkeler ile diplomatik ccedilalışmaları suumlrduumlruumllmesi

gerekmektedir Bunlarla birlikte Hindistan Myanmar ve Ccedilin başta olmak uumlzeri Asya uumllkelerinde sivil

toplum ve halk diplomasisine daha fazla oumlnem verilmesi gerekmektedir

Boumllgesel ve Duumlnya Kuruluşlarında Aktif Katılımı Ulusal ccedilıkarlarını elde etmek iccedilin BM ve

bağlı kurumlar ve OIC NAM G-77 BIMSTEC gibi kuruluşlarda ccedilok aktif rol oynaması

gerekmektedir Bu bağlamda uluslararası ve farklı boumllgelerdeki sorunları konusunda farklı uumllkeler

ve kuruluşlar ile siyasi iş birliği yapılması ve etkin rol oynaması gerekmektedir Bunlarla birlikte

Avrupa Asya uumllkeleriyle yakın ilişkilerinin kurulması ve Muumlsluumlman uumllkeleriyle farklı iş birlik ve

arabuluculuk ccedilalışmalarında yer alması oumlnem araz etmektedir

Coğrafi konumu ve coğrafi oumlzelliklerinden kaynaklanan bazı iccedil ve dış gerccedilekler Bangladeşrsquoin

ekonomi siyaset ve dış politikasını etkilemektedir Bu gerccedileklerin bazıları Bangladeş iccedilin sorun ve

endişeler uumlretirken bazı gerccedilekler farklı avantajları sağlamaktadır Değişen Duumlnya siyasi ortamında

Bangladeşrsquoin dış politika seccedileneklerinin ccedilok olduğunu ve uluslararası ortamında aktif katılımıyla

kendi ccedilıkarlarını elde edebilecek durumunun var olduğunu goumlruumllmektedir Bu bağlamda dış politika

seccedilenekleri ile ilgi ccedileşitli araştırma ccedilalışmanın yapılması Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu

artıracağını duumlşuumlnuumllmektedir

YARARLANILAN KAYNAKLAR

ADB (2018) ldquoSouth Asia Subregional Economic Cooperation (SASEC)rdquo Asian Development Bank

httpswwwadborgcountriessubregional-programssasec (25082019)

Adnan Shapan (2008) ldquoContestations Regarding Identity Nationalism and Citizenship During the

Struggles of the Indigenous Peoples of the Chittagong Hill Tracts of Bangladeshrdquo

International Review of Modern Sociology 34(1) 27ndash45

Afroze Shaheen (Ed) (2002) Regional Cooperation in South Asia New Dimensions and

Perspectives Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

Agarwal Sunil Kumar (2010) ldquoIndia-Bangladesh Maritime Dispute An International Law

Perspectiverdquo Maritime Affairs Journal of the National Maritime Foundation of India

6(1) 28ndash50

Agnew John (2013) ldquoThe Origins of Critical Geopoliticsrdquo The Ashgate Research Companion to

Critical Geopolitics iccedilinde (19-32) Ashgate Publishing

Ahamed Emajuddin (Ed) (2004) Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative

Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Ahamed Imtiaz (12122010) ldquoKurtuluş Savaşında Hindistanrsquoın Roluuml (মকতিযদধে ভারদধের ভকতমকা) rdquo

Prothom-Alo httparchiveprothom-alocomdetaildate2010-12-12news115262

(04112019)

Ahmad Mozammil (2020 July 08) ldquoBangladesh and the China-India Conflictrdquo The Diplomat

httpsthediplomatcom202007bangladesh-and-the-china-india-conflict (20092020)

Ahmed Abu Taher Salahuddin (1992) ldquoBangladesh-China Relations An Assessmentrdquo Bangladesh

Institute of International and Strategic Studies 13(2) 265ndash299

Ahmed Bashir (1996) lsquoChin-Bangladesh Somporko 1971-1995 (Ccedilin-Bangladeş İlişkiler 1971-

1995)rsquo Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Jahangirnagar Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml

Ahmed Imtiaz (2004) ldquoThe Superpowers Strategy in the Third World The 1971 South Asian Crisisrdquo

Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (143ndash162) Kamol Kuri

Prokashon Dhaka

___________(2012) ldquoTeesta Tipaimukh and River Linking Danger to Bangladesh-India

Relationsrdquo Economic and Political Weekly 47(16) 51ndash53

Ahmed Moudud (2005) South Asia Crisis of Development The Case of Bangladesh 3rd

Impression The University Press Limited Dhaka

_____________(2010) Bangladesh Shayattya Shasan Theke Shwadhinata (Bangladesh

Constitutional Quest for Autonomy) 4th Edition The University Press Limited Dhaka

129

______________(2014) Bangladesh Emergency and the Aftermath 2007-2008 The University

Press Limited

Ahmed S M Shafuddin (2013) ldquoBangladesh-China Relations Scopes for Attaining New Heightsrdquo

BIISS JOURNAL 34(4) 273ndash92

Ahmed Sabbir (13102016) ldquoCcedilin-Bangladeş Ilişkileri Yeni Seviyelere Ulaşacak Mı (চীন-বাাংলাদধেশ

সমপকক কতক নেন মাতরায প ৌছদধব)rsquo Bdnews24com

httpsopinionbdnews24combanglaarchives41496

Ahsan Syed Badrul (13022012) ldquoStudents Politicians in Alliancerdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-222220

Ali Irtiza Nasim (10012019) ldquoBangladeşrsquote Kabinenin Bulmaca Hindistanrsquoın Az Ccedilinrsquoin Daha Mı

(বাাংলাদধেদধশ মকতিসভার ধাৌ ধা ভারদধের কম চীদধনর পবকতশ)rdquo Manabzamin

httpwwwmzamincomarticlephpmzamin=153907

Ali Syed Rashid (2018) ldquoBangladesh Starts Padma Rail Link Constructionrdquo International

Railway Journal httpswwwrailjournalcompassengermain-linebangladesh-starts-

padma-rail-link-construction (03102019)

ldquoBangladesh Wins Sea Border Dispute with Indiardquo (09072014) Aljazeera

httpswwwaljazeeracomnewsasia201407bangladesh-wins-sea-border-dispute-with-

india-20147881221238354html

ldquoBangladesh Elections 2018 What You Need to Knowrdquo (29122018) Aljazeera

httpswwwaljazeeracomnews201812explainer-bangladesh-general-election-

181226193113181html

Anas A Z M (2020 August 11) ldquoChinarsquos economic clout chills Bangladesh-India relationsrdquo

Nikkei Asia httpsasianikkeicomPoliticsInternational-relationsChina-s-economic-clout-

chills-Bangladesh-India-relations (25092020)

Aneja Urvashi (2006) China-Bangladesh RelationsAn Emerging Strategic Partnership Sepcial

Report No 33 Institute of Peace and Conflict Studies (IPCS) New Delhi

Aricadborg (ty) ldquoSouth Asia Growth Quadrangle (SAGQ) Initiativerdquo

httpsaricadborginitiativesouth-asia-growth-quadrangle (09072019)

Asaduzzaman M ve Rahman Md Moshiur (2015) ldquoImpacts of Tipaimukh Dam on the Down-

Stream Region in Bangladesh A Study on Probable EIArdquo Journal of Science Foundation

13(1) 3ndash10

Azad Salam (2006) Contribution of India in the War of Liberation of Bangladesh Bookwell

Publications

BAL (2018) Election Manifesto 2018 Bangladesh Awami League Dhaka

____(2019a) ldquoAccolades of Sheikh Hasinardquo httpwwwalbdorgarticlesphoto32713Accolades-

of-Sheikh-Hasina (03072019)

130

____(2019b) ldquoVictims of 15th August 1975 Massacrerdquo

httpwwwalbdorgarticlesphoto32108Victims-of-15th-August-1975-massacre

(04072019)

____(ty) ldquoJourney of Bangladesh Awami League1949-2016rdquo httpspublicationalbdorgJourney-

of-Awami-League-1949-2016p=1 (10082019)

Balaji Madhumita Srivastava (2016) ldquoIndia- Bangladesh Relations An Enduring Economic

Partnershiprdquo Visiting Research Associate VIF

httpswwwvifindiaorgoccasionalpaper2016january22india-bangladesh-relations-an-

enduring-economic-partnership (09052018)

ldquoBangladeşrsquoin Geleceği Ccedilin-Hindistan Suumlper Guumlcuuml Ile Ilişkilerine Bağlı Ashraf (বাাংলাদধেদধশর ভকতবষযৎ চীন-

ভারে রাশকতির সদধে সমপদধকক র ও র আশরাফ)rdquo (29092012) Banglanews24com

httpswwwbanglanews24compoliticsnewsbd142038details

Barman Dalem Ch (2010) ldquoChittagong Hill Tracts Peace Accord A Case of Political Conflict

Management of Bangladeshrdquo Political Management in Bangladesh iccedilinde (77ndash88) A H

Development Publishing House Dhaka

Barua Biprodash (1992) Dipankar Sriggan Atish (Srii Atish Dipankar) Bangla Academy

Dhaka

Bass Gary J (2014) The Blood Telegram Nixon Kissinger and a Forgotten Genocide (Illustrated

edition) Vintage

ldquoBangladesh Profilerdquo (26022019) BBC httpswwwbbccomnewsworld-south-asia-12650940

ldquoIndia Puts 19m People at Risk of Statelessnessrdquo (31082019) BBC

httpswwwbbccomnewsworld-asia-india-49520593

Bd2mofcomgovcn (2017) ldquoChina-Bangladesh Relationsrdquo Ministry of Commerce Website

httpbd2mofcomgovcnarticlebilateralcooperationinbrief20070520070504675608shtml

(08082019)

ldquoBangladesh Elected ECOSOC Memberrdquo (31102013) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20131031bangladesh-elected-ecosoc-member

ldquoBangladesh Air Force Inducts New Chinese Fightersrdquo (27092014) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20140927bangladesh-air-force-inducts-new-chinese-

fighters

ldquoHindistan-Avami Ligi İlişkileri Ajanlık Gibi Değildir (ভারে-আওযামী লীগ সমপকক োলাকতলর নয)rdquo (13122014)

Bdnews24com httpsbanglabdnews24compoliticsarticle896095bdnews

ldquoList of Bangladesh-India Bilateral Deals Signed during Modirsquos Dhaka Visitrdquo (06062018)

Bdnews24com httpsbdnews24combangladesh20150606list-of-bangladesh-india-

bilateral-deals-signed-during-modis-dhaka-visit

ldquoBangladesh China Sign 27 Deals as President Xi Visits Dhakardquo (14102016) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20161014bangladesh-china-sign-27-deals-as-president-

xi-visits-dhaka

131

(01091972) Beijing Review 6

(15071985) Beijing Review 6

BEZA (ty) ldquoChinese Economic and Industrial Zone (CEIZ) BEZArdquo Bangladesh Economic Zones

Authority httpwwwbezagovbdchinese-economic-industrial-zone (03112019)

Bhadrakumar M K (2019) ldquoModi Heads South to the Rimlandrdquo Indian Punchline

httpsindianpunchlinecommodi-heads-south-to-the-rimland (2008 2019)

Bhattacharjee Joyeeta (2014) ldquoSheikh Hasinarsquos China Visit An Assessmentrdquo Observer Research

Foundation ORF httpswwworfonlineorgresearchsheikh-hasinas-china-visit-an-

assessment (09072019)

__________________(2018) India-Bangladesh Defence Cooperation Coming of Age at Last

ORF Issue Brief No 250 Observer Research Foundation ORF

httpswwworfonlineorgresearchindia-bangladesh-defence-cooperation-coming-of-age-at-

last (03052019)

Bhaumik Subir (2009) Troubled Periphery The Crisis of Indiarsquos North East First Edition Sage

India Los Angeles

Bindra S S (1982) Indo-Bangladesh Relations Deep amp Deep Publications New Delhi

(03011977) Bangladesh Sangbad Sangstha BSS

Byron Rejaul Karim (20102016) ldquo$276b Chinese Fund Quick Move to Execute 3 Projectsrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetfrontpagequick-move-execute-3-projects-1301407

Byron Rejaul Karim (14102016) ldquoHigh Hope for Chinese Investmentrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagehigh-hope-chinese-investment-1298539

Chakma Bhumitra (2015) ldquoSheikh Hasina Governmentrsquos India Policy A Three-level Gamerdquo

Journal of Asian Security and International Affairs

httpsdoiorg1011772347797014565291

Chakrabarti R (1994) ldquoChina and Bangladeshrdquo China Report 30(2) 149ndash59

Chakraborty Torun (15022019) ldquoBangladeş Teesta Suyu veya Assamrsquodaki Durum Hakkında

Endişeli Değil (কতেসতার জল বা অসদধমর কতরকতিকতে কতনদধয পমাদধেই কতচনতায পনই বাাংলাদধেশ)rdquo Aajkaal

httpswwwaajkaalin

Chaudhury Dipanjan Roy (05052018) ldquoMuslim Population Bangladesh Advocates OIC Reforms

for Indiarsquos Entry as Observer in Grouprdquo The Economic Times

httpseconomictimesindiatimescomnewspolitics-and-nationbangladesh-advocates-oic-

reforms-for-indias-entry-as-observer-in-grouparticleshow64040070cms

Chinese Embassy Dhaka (ty) ldquoJoint Statement between the Peoplersquos Republic of China and the

Peoplersquos Republic of Bangladeshrdquo httpbdchineseembassyorgengzmgxzywjt697175htm

(15092019)

Choudhury Bakhtiar Uddin (19012017) ldquoAskeri anlaşma intihar anlamına gelecek (সামকতরক চকতি

আতমঘােী হদধব)rdquo Banglatribune httpswwwbanglatribunecomcolumnsopinion174549

132

Choudhury Dilara (1992a) Bangladesh and the South Asian International System 1st Edition

Academic Publishers Dhaka

______________ (1992b) Bangladesh and the South Asian International System 1st edition

Scorpion Publishing Ltd Dhaka

_______________(1992c) ldquoBangladesh Foreign Policy Outlook Regional and International

Settingsrdquo Bangladesh South Asia and the World iccedilinde (39ndash56) Academic Publishers in

association with International Studies Association Dhaka

_______________(2010) ldquoConcept of National Security and Its Management in Bangladeshrdquo

Political Management in Bangladesh iccedilinde (89ndash104) A H Development Publishing House

Dhaka

Choudhury G W (1969) Constitutional Development in Pakistan 2nd Edition Longman Group

UK Ltd London

_______________(1975) India Pakistan Bangladesh and the Major Powers Politics of a Divided

Subcontinent Free Press New York

Chowdhury Iftekhar Ahmed (1980a) Bangladeshrsquos External Relations  The Strategy of a Small

Power in a Subsystem Yayımlanmamış Doktora Tezi Department of International Relations

Australian National University

Chowdhury Iftekhar Ahmed (1980b) ldquoStrategy of a Small Power in a Subsystem Bangladeshrsquos

External Relationsrdquo Australian Outlook 34(1) 85ndash98

________________________(2016) China and Bangladesh New Strategic Partners Working

Paper No 249 NUS Institute of South Asian Studies (ISAS) Singapore

Chowdhury Mahfuzul H (2013) ldquoAsymmetry in Indo-Bangladesh Relationsrdquo Asian Affairs An

American Review 40(2) 83-103

Cookson Forrest and Tom Felix Joehnk (2018) ldquoChina and Indiarsquos Geopolitical Tug of War for

Bangladeshrdquo East Asia Forum httpswwweastasiaforumorg20180411china-and-indias-

geopolitical-tug-of-war-for-bangladesh (18082019)

Daddow Oliver (2015) ldquoInterpreting Foreign Policy through Discourse Analysisrdquo British Politics

and Policy at LSE httpsblogslseacukpoliticsandpolicyinterpreting-foreign-policy-

through-discourse-analysis (27112019)

ldquoBangladeş ile Hindistan arasında derin bir ilişki var ve oumlyle kalacak (বাাংলাদধেশ ও ভারদধের মাদধে গভীর সমপকক

আদধছ এবাং থাকদধবভারেীয বাকতিজয মিী)rdquo (25092018) Daily Inqilab

httpswwwdailyinqilabcomarticle155533

Dalby Simon (1990) ldquoAmerican security discourse the persistence of geopoliticsrdquo Political

Geography Quarterly 9 171-188

____________(1991) ldquoCritical Geopolitics Discourse Difference and Dissentrdquo Environment and

Planning D Society and Space 9 261ndash283

Das Goutam (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Goumlruumlntuumlluuml Goumlruumlşme (16112019)

133

Das Gurudas ve Thomas C Joshua (2018) ldquoBCIM Economic Cooperation Interplay of Geo-

economics and Geo-politicsrdquo Taylor amp Francis

Das Roktim (17052018) ldquoZor zamanlarda Hindistanı yanında goumlrmek isterim (দঃসমদধযর বনধ ভারেদধক

াদধশ চাই পশখ হাকতসনা)rdquo Samakal httpswwwdailyinqilabcomarticle155533

Datta Sreeradha (2019) ldquoIndo-Bangladesh in an evolving worldrdquo UNISCI Journal 17(49) 191ndash

208 httpsdoiorg1031439UNISCI-41

Deccan Chronicle (2014) ldquoBCIM Economic Corridor Beneficial for North-East Economyrdquo Says

Surveyrsquohttpswwwdeccanchroniclecom141125nation-current-

affairsarticleE28098bcim-economic-corridor-beneficial-north-eastern-regions

(19082019)

Developing8org (ty) ldquoSecretary General ndash D-8 Organization for Economic Cooperationrdquo

httpdeveloping8orgsecretary-general (06072019)

ldquoAssam NRC Bangladesh Has to Be Convinced to Take Back Its Citizensrdquo (07092019) Dhaka

Tribune httpswwwdhakatribunecomworld20190907assam-nrc-bangladesh-has-

ldquo19 AL lideri Ccediline ziyarete gidiyor (চীন সফদধর যাদধেন আলীদধগর ১৯ পনো)rdquo (05102018) Dhakatimes

httpswwwdhakatimes24com20181025100941

Dijk Teun A van (1997) ldquoWhat Is Political Discourse Analysisrdquo Belgian Journal of Linguistics

11(1) 11ndash52

______________(1985) Handbook of Discourse Analysis Discourse Analysis in Society

Academic Press

Dodds Klaus-John ve Sidaway James Derrick (1994) ldquoLocating critical geopoliticsrdquo Environment

and Planning D Society and Space 12 515-524

Dugin Alexander (2019) ldquoGeopolitics Theories Concepts Schools and Debates Part - 2rdquo

GeopoliticaRU httpswwwgeopoliticaruenarticlegeopolitics-theories-concepts-schools-

and-debates (20112019)

Dutta Shekhar (24042018) ldquoSeccedilim ve Ccedilin-Hindistan Denklem (কতনবকাচন সামদধন পরদধখ চীন ভারে সমীকরি)rdquo

Bhorer Kagoj httpswwwbhorerkagojcom20180424নিরবাচি-সা

Ferdous Hasan (11072019) ldquoBangladeşrsquoin ldquoCcedilin kartırdquo (বাাংলাদধেদধশর ldquoচীনা োসrdquo)rdquo Prothom-alo

httpswwwprothomalocomopinionarticle1603655

Fmprcgovcn (2010) ldquoJoint Statement between the Peoplersquos Republic of China and the Peoplersquos

Republic of Bangladeshrdquo

httpswwwfmprcgovcnmfa_engwjdt_6653852649_665393t674421shtml (14072019)

Foysal Quazi (2014) The China-Bangladesh Relations From Eternity to Modern Era SSRN

Scholarly Paper ID 2742760 Rochester NY Social Science Research Network

Ganguly Sumit (07012019) ldquoThe World Should Be Watching Bangladeshrsquos Election Debaclerdquo

Foreign Policy httpsforeignpolicycom20190107the-world-should-be-watching-

bangladeshs-election-debacle-sheikh-hasina

134

Ghosh Partha S (1989) Cooperation and Conflict in South Asia The University Press Limited

Dhaka

Gilks Anne ve Segal Gerald (1985) China and the Arms Trade London and Sedney Croom

Helm

Godinho Luiacutesa (2016) ldquoDiscourse and International Relations A Theoretical and Methodological

Approachrdquo JanusNet E-Journal of International Relations 7(2) 1ndash13

Greenbartacom (2017) ldquoJoin the Demand for Demolition of the Farakka Barrage BENrdquo

httpwwwgreenbartacomimagesWater-SanitationFarraka_3JPG (09072019)

Haider Zaglul (1991) ldquoBangladesh-China Relations A Reviewrdquo Regional Studies 9(2) 72ndash84

Halim Md Abdul (2004) ldquoForeign Policy of Bangladesh Framework of Analysisrdquo Foreign Policy

of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (13ndash30) Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Haque Monzima ve Islam Aynul (2014) ldquoBangladesh-United States relations in the post-september

11 era Foundation for a new frameworkrdquo Social Science Review 31(1) 1ndash20

Hasan Sohrab (12012019) ldquoBangladeşrsquoin seccedilimi ve Ccedilin-Hindistan yarışması (বাাংলাদধেদধশর কতনবকাচন ও চীনndash

ভারদধের দবৈরথ)rdquo Prothom-alo httpswwwprothomalocomopinionarticle1574242

Hasanuzzaman Al Masud (1998) Role of Opposition in Bangladesh Politics The University

Press

Hassan M Kabir (2002) ldquoTrade with India and Trade Policies of Bangladeshrdquo Towards greater

sub-regional economic cooperation  limitation obstacles and benefits iccedilinde (349ndash401)

University Press Dhaka

Hazarika Sanjoy (11061989) ldquoBangladeshi Insurgents Say India Is Supporting Themrdquo The New

York Times httpswwwnytimescom19890611worldbangladeshi-insurgents-say-india-

is-supporting-themhtml

Hcidhakagovin (ty) ldquoBilateral Relations Bilateral Documents 2014 - till Daterdquo High

Commission of India Bangladesh

httpswwwhcidhakagovinbilateralid=eyJpdiI6IjJcL0QzT05FK2hGRmxhRmlUWjBxb1

VnPT0iLCJ2YWx1ZSI6Im9ndmE4WmFKNURRWlpQbW82QzBmRlE9PSIsIm1hYyI6Ijlk

Zjk0Y2JlNjYwYmU2MGVkZmMwMDgxZDU2N2M1YzNjZmU3NGUyZjlhNWFiZDJkZT

VmM2I1ZDE5NDgyOTc3MWIifQ==(1507 2019)

______________(ty) ldquoBilateral Relations Bilateral Visitsrdquo High Commission of India

Bangladesh

httpswwwhcidhakagovinpagesid=eyJpdiI6InhJM2lJTG51N3VTUVwvNDY4MVc0VG

pBPT0iLCJ2YWx1ZSI6IjZLbWdiNkZSY1ZzVzFmK0xsZGs5cmc9PSIsIm1hYyI6Ijc2YTlk

ZGIzNTA3OGZlOWY2OGNlYzkxMDFjYWM0ODdiNGZhY2U2MjM4YjRhOTIzNWI3M

Dc5ZWRiZWQ1MTJhOTIifQ==(10072019)

______________(ty) ldquoMOU Use of Chittagong and Mongla Ports for Movement of Goods to and

from Indiardquo High Commission of India Bangladesh

135

httpshcidhakagovinpdfbi_docMOU_Use_of_Chittagong_and_mongla_Ports_fro_move

ment_of_Goods_to_and_from_Indiapdf (1511 2019)

HKTDC (2018) ldquoChina Digs Deep for Bangladesh BRI Multi-Channel Tunnel Projectrdquo The Hong

Kong Trade Development Council httpeconomists-pick-researchhktdccombusiness-

newsarticleInternational-Market-NewsChina-Digs-Deep-for-Bangladesh-BRI-Multi-

Channel-Tunnel-Projectimnen11X0000001X0ADGBDhtm (03112019)

Hosen Ahrar (23062017) ldquoGeriye Bakış 68 yıl iccedilinde Avami Ligirsquonin yuumlkselişi (কতফদধর পেখা  ৬৮ বছদধর

আওযামী লীদধগর উতথান েন)rdquo BBC News বাাংলা httpswwwbbccombengalinews-40382783

Hossain Akbar (05012019) ldquoAwami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan ve Ccedilin ile dengeyi nasıl koruyor

(ভারে ও চীদধনর সাদধথ কতকভাদধব ভারসাময রকষা করদধছ আওযামী লীগ সরকার)rdquo BBC News Bengali

httpswwwbbccombengalinews-46769130

Hossain Delwar (2010) Globalization and New Regionalism in South Asia Issues and

Dynamics 1st Edition A H Development Publishing House Dhaka

______________(2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (27112019)

Hossain Ishrat (2018) ldquoBangladesh Balances between Big Brothers China and Indiardquo East Asia

Forum httpswwweastasiaforumorg20180606bangladesh-balances-between-big-

brothers-china-and-india (29082019)

Hossain Ishtiaq (2004) ldquoBangladesh-India Relations Issues and Problemsrdquo Emajuddin Ahmed

(Ed) Foreign Policy of Bangladesh A Small States Imperative iccedilinde (52ndash73) Kamol

Kuri Prokashon Dhaka

Hossain Md Aslam (2017 April 15) ldquoBangladesh is at a Geopolitical Crossroadsrdquo The

Geopolitics httpsthegeopoliticscombangladesh-is-at-a-geopolitical-crossroads (20-07-

2020)

Hossain Sayed Anwar (1974) China and Pakistan Diplomacy of an Entente Cordiale Oxford

University Press London

Hossain Urmee (2014) ldquoUnited Nations Organizationrdquo Banglapedia Asiatic Society of

Bangladesh Dhaka

Huq Muhammad Shamsul (1993) Bangladesh in International Politics The Dilemmas of the Weak

States The University Press Limited Dhaka

IBP Inc (2015) Bangladesh Electoral Political Parties Laws and Regulations Handbook - Strategic

Information Regulations Procedures Lulucom

Ihtesham Kazi ve Rahman Mohammad Mahabubur (23052005) ldquoSino-Bangla Relations and

Bangladeshrsquos Look East Policyrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20050523d505231501126htm

Islam Anisul M (2019) ldquoBangladesh Trade with India Trends and Patternsrdquo Athens Journal of

Business amp Economics 5(2) 123ndash140 httpsdoiorg1030958ajbe5-2-2

136

Islam Md Safiqul vd (2018) ldquoMajor Challenges and Remedies in Building the Bangladesh-China-

India-Myanmar Economic Corridorrdquo China Quarterly of International Strategic Studies

04(04)613ndash29

Islam Shariful (2020 September 27) ldquoInterpreting Sheikh Hasinarsquos Foreign Policyrdquo Modern

Diplomacy httpsmoderndiplomacyeu20200927interpreting-sheikh-hasinas-foreign-

policy (12112020)

Islam Md Saidul ve Md Nazrul Islam (2016) ldquoldquoEnvironmentalism of the Poorrdquo The Tipaimukh

Dam Ecological Disasters and Environmental Resistance beyond Bordersrdquo Bandung

Journal of the Global South 3(1)16

IWAI (ty) ldquoProtocol on Inland Water Transit and Traderdquo Indo Bangladesh Protocol Inland

Waterways Authority of India Government of India httpiwainpglobalinindo-bangladesh-

protocol (14102019)

Iyer Harish (ty) IV The Bangkok Agreement Prospects for Trade Expansion in the Asia-

Pacific Region Bulletin on Asia-Pacific Perspectives 200304 UNESCAP 55-68

Jabeen Mussarat (2010) lsquoLanguage Controversy Impacts on National Politics and Secession of East

Pakistanrsquo South Asian Studies 25(1) 99ndash124

Jahan Rounaq (1973) Pakistan Failure in National Integration 1st Impression Dhaka Abco

Press

Jahan Rounaq (2014) Political Parties in Bangladesh Working Paper 8

Jain R K (1977) China Pakistan and Bangladesh Basic Documents New Delhi Radiant

Publishers

ldquoAwami League Hindistanrsquoın Ajanı Değil (আওযামী লীগ ভারদধের োলাল নয  আম)rdquo (12062015) Jugantor

httpswwwjugantorcomoldcurrent-news20150612277691

ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin iyi Arkadaşı Syed Ashraf (চীন বাাংলাদধেদধশর ভাদধলা বনধ  দবসযে আশরাফ)rdquo (15062015)

Jugantor httpswwwjugantorcomoldcurrent-news20150615279296

ldquoCcedilin Dijital Bangladeşrsquoin Inşasına Ilgi Duyuyor (কতিকতজোল বাাংলাদধেশ কতবকতনমকাদধি চীদধনর আগরহ পরকাশ)rdquo (29082018)

Jugantor httpswwwjugantorcomnational84755

ldquoBSF on Yıl Iccedilinde 300rsquoden Fazla Bangladeşliye Oumllduumlrduuml (েশ বছদধর কতবএসএদধফর গকতলদধে ৩ শোকতধক বাাংলাদধেকতশ

কতনহে)rdquo (18102019) Jugantor httpswwwjugantorcomnational233681

Kabir Amanullah (22062015) ldquoModi Ne Goumltuumlrduuml Ne Getirdi (পমাকতে কী কতনদধয পগদধলন কী কতেদধয পগদধলন)rdquo

bdnews24com httpsopinionbdnews24combanglaarchives28691

Kabir Arafat (14102016) ldquoChinese President Xi Jinpingrsquos Visit To Bangladesh Gives Boost To

Bilateral Relationsrdquo Forbes httpswwwforbescomsitesarafatkabir20161014chinese-

president-xi-jinpings-visit-to-bangladesh-gives-boost-to-bilateral-relations3d34a7056ccb

Kabir Humayun (Ed) (2005) Small States and Regional Stability in South Asia 1st ed The

University Press Limited amp Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

137

Kalam Abul (1992) ldquoBangladesh Independence Movement South Asia and the Great Power

Triangle A Strategic Re-Assessmentrdquo Emajuddin Ahmed ve Abul Kalam (Ed) Bangladesh

South Asia and the World iccedilinde (3-37) Academic Publishers in association with

International Studies Association Dhaka

Karim Rezaul (29082011) ldquoIndia to Pay No Tax but Charges for Cargo Trafficrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-200585

Karim Rezaul ve Shakhawat Liton (15102016) ldquoStrategic Partnersrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagestrategic-partners-1298923

Kashem Md Abul (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (26112019)

Kashem Md Abul ve Islam Md Shariful (2016) ldquoNarendra Modirsquos Bangladesh Policy and Indiandash

Bangladesh Relations Challenges and Possible Policy Responsesrdquo India Quarterly 72(3)

250ndash267

Khanam Rashida (2008) The Nature of Legitimacy amp the Crisis of Bangladesh Politics 1972-1990

A H Development Publishing House

Khalili Masum (17012019) ldquoBangladeşrsquote Hindistan-Ccedilin ccedilıkar ccedilatışması yaklaşıyor mu (বাাংলাদধেদধশ

ভারে-চীন সবাথক সাংঘাে কতক আসনন)rdquo Daily Nayadiganta

httpswwwdailynayadigantacomE0A6AAE0A6BEE0A6A0E0A6

95E0A787E0A6B020E0A6B2E0A787E0A696E0A6

BE383461

Sumon Nur (05122019) ldquoTazimuddin Khan Bangladeş Siyaseti Ccedilin-Hindistan Youmlnetimine

Dayanıyor (চীন-ভারেদধক মযাদধনজ করার উ র কতনধকাকতরে হদধে বাাংলাদধেদধশর রাজনীকতেrdquo Bangla

httpswwwbebanglareportpost46587-cirVGnZoj

Khan Zillur R (2012) ldquoIdeology and Internal Dynamics of South Asian Regional Cooperationrdquo Z

R Khan ve M Guhathakurta Regional Cooperation and Globalisation Bangladesh South

Asia and Beyond 1 Edition iccedilinde (31ndash58) The University Press Limited Dhaka

Khan Zillur R ve Guhathakurta Meghna (Ed) (2012) Regional Cooperation and Globalisation

Bangladesh South Asia and Beyond 1st Edition The University Press Limited Dhaka

Khokon Sahidul Hasan (01092019) ldquoNo Concern for Bangladesh over Exclusion from Assam

Citizenship Foreign Ministerrdquo India Today httpswwwindiatodayinindiastoryno-

concern-bangladesh-exclusion-assam-nrc-foreign-minister-1593977-2019-09-01

Kundu Sampa (2014) ldquoBIMSTEC at 17 An Assessment of its Potentialrdquo India Quarterly 70(3)

207ndash224

Kuus Merje (2010) ldquoCritical Geopoliticsrdquo Oxford Research Encyclopedia of International

Studies iccedilinde Oxford University Press

Landtsheer Christrsquol De (1998) ldquoIntroduction to the Study of Political Discourserdquo C D Landtsheer

ve O Feldman (Ed) Politically Speaking A Worldwide Examination of Language Used

in the Public Sphere iccedilinde (1-16) Praeger Westport Conn

138

ldquoBhasha Andolonrdquo (ty) httpwwwlondonicoindexphphistory11-history-of-bangladesh67

(03112019)

Mahmud Faisal (04042018) ldquoIs Bangladesh Moving towards One-Party Staterdquo Aljazeera

httpswwwaljazeeracomindepthfeaturessheikh-hasina-turning-bangladesh-party-state-

180404082024893html

Majumdar Anindya Jyoti (2014) ldquoMaking Sense of IndiandashBangladesh Relationsrdquo India Quarterly

70(4) 327ndash340 httpsdoiorg1011770974928414545919

Majumdar R C vd (2007) An Advanced History of India 4th Edition Macmillan India Delhi

Maksud Syed Abul (26032018) ldquoThe Liberation War and the Provisional Governmentrdquo The Daily

Star Supplement httpswwwthedailystarnetsupplementsindependence-day-special-

2018the-liberation-war-and-the-provisional-government-1553428

Maniruzzaman Talukder (2009) The Bangladesh Revolution and Its Aftermath 3rd Edition The

University Press Limited Dhaka

Masood Asma (2017 July 25) ldquoIndia-Bangladesh-China Relations A Complex Trianglerdquo South

Asia Journal httpsouthasiajournalnetindia-bangladesh-china-relations-a-complex-

triangle (25102019)

Manocha Vani (03112015) ldquoBangladesh Wins Maritime Dispute with Indiardquo Down to Earth

httpswwwdowntoearthorginnewsbangladesh-wins-maritime-dispute-with-india-45193

MEA (ty) ldquoAgreement on Coastal Shipping Between India and Bangladeshrdquo Ministry of External

Affairs Government of India httpsmeagovinindexhtm (10102019)

Meagovin (2010) ldquoJoint Communiqueacute Issued on the Occasion of the Visit to India of Her

Excellency Sheikh Hasina Prime Minister of Bangladeshrdquo Ministry of External Affairs

Government of India httpsmeagovinbilateral-documentshtmdtl3452 (13072019)

__________(2011) ldquoJoint Statement on the Occassion of the Visit of the PM of India to

Bangladeshrdquo Ministry of External Affairs Government of India

httpsmeagovinbilateral-documentshtmdtl5147 (10072019)

Meiske Maline ve Andrea Ruggeri (2017) ldquoPeacekeeping as a Tool of Foreign Policyrdquo Oxford

Research Encyclopedia of International Studies iccedilinde Oxford University Press

MFA (16102016) ldquoBangladesh-China Joint Statementrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagebangladesh-china-joint-statement-1299403

Mfagovtr (ty) ldquoGelişen Sekiz Uumllke (D-8)rdquo TC Dışişleri Bakanlığı

httpwwwmfagovtrgelisen-sekiz-ulke-_d-8_trmfa (06072019)

Mahmud Hasan ve Islam Aminul (2016) ldquoThe Constitution of The Bangladesh Awami Leaguerdquo

Bangladesh Awami Leauge Dhaka

Mir Javid Ahmad (2018) ldquoIndia Bangladesh Relations A Study of Issues Influencing the Relations

and Recent Trendsrdquo Arts and Social Sciences Journal 09(01) 1-4

httpsdoiorg1041722151-62001000322

139

Mishra Keshav (2004) Rapprochement Across the Himalayas Emerging India-China Relations

Post Cold War Period (1947-2003) Gyan Publishing House

Mishra Pragya (2017) ldquoWhy is String of Pearls strategy of China a threat to Indias economy and

security rdquo Quora httpswwwquoracomWhy-is-String-of-Pearls-strategy-of-China-a-

threat-to-Indias-economy-and-security (12112019)

Mohammad Golam (Ed) (2010) National Security Bangladesh The University Press Limited in

association with Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

Mohsin Amena (1992) ldquoBangladesh-India Relations Limitations and Options in an Evolving

Relationshiprdquo Emajuddin Ahmed ve Abul Kalam (Ed) Bangladesh South Asia and the

World iccedilinde (59ndash73) Academic Publishers in association with International Studies

Association Dhaka

______________(2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (16112019)

Momen Nurul (2004) ldquoBangladesh at the Security Council The Arab-Israeli Issuerdquo Emajuddin

Ahmed (Ed) Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (125ndash142)

Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Monwara Momtaj (05112018) ldquoEconomic Trends in Indo-Bangla Relations P-2rdquo Dhaka

Tribune httpswwwdhakatribunecomopinionop-ed20181105economic-trends-in-indo-

bangla-relations-2

MOWR (ty) ldquoIndo-Bangladesh Cooperationrdquo Department of Water Resources RD amp GR |

Government of India httpmowrgovininternational-cooperationbilateral-cooperation-with-

neighbouring-countriesindo-bangladesh-cooperation (15122019)

Muumlller Martin (2011) ldquoDoing Discourse Analysis in Critical Geopoliticsrdquo LrsquoEspace Politique

Revue En Ligne de Geacuteographie Politique et de Geacuteopolitique (12) 1ndash21

Mushtaq Shakil Bin (09012018) ldquoBangladeshrsquos Ambitious Military Modernization Driverdquo The

Diplomat httpsthediplomatcom201801bangladeshs-ambitious-military-modernization-

drive

_________________(27062018) ldquoBangladeshrsquos New Military Deal With Chinardquo The Diplomat

httpsthediplomatcom201806bangladeshs-new-military-deal-with-china

Naik J A (1972) India Russia China and Bangladesh S Chand

ldquoDhaka Delhi Can Solve Their Problem PMrdquo (25052018) New Age

httpwwwnewagebdnetarticle42050dhaka-delhi-can-solve-their-problem-pm

ldquoAwami League Wins the Violence Marred Local Electionsrdquo (24062016) Newsnext

httparchive-ennewsnextbdcomp=75500

NRC Assam (ty) ldquoOffice of the State Coordinator of National Registration (NRC) Assamrdquo

Government of Assam Office of the State Coordinator of National Registration (NRC) Assam

httpwwwnrcassamnicinwhat-nrchtml (04082019)

140

NS Energy (2018) ldquoBangladesh Signs Deal with Chinarsquos CHDHK to Build 13GW Coal-Fired

Power Plantrdquo httpswwwnsenergybusinesscomnewsdealsbangladesh-signs-deal-with-

chinas-chdhk-to-build-1-3gw-coal-fired-power-plant (06082019)

______________(ty) ldquoPayra Power Plant Coal-Fired Bangladesh 1320MWrdquo

httpswwwnsenergybusinesscomprojectspayra-power-plant (03112019)

Odhikarorg (ty) ldquoHuman Rights Violation in Bangladesh-India Border Area from 2000 ndash 2019rdquo

httpodhikarorgwp-contentuploads202002Statistics_Border_2000-2019pdf

(13122019)

Pandey Punam (2014) ldquoBangladesh India and Fifteen Years of PeaceFuture Directions of the

Ganges Treatyrdquo Asian Survey 54(4) 651ndash673 httpsdoiorg101525as2014544651

Pattanaik Smruti S (2012) Four Decedes of India Bangladesh Relations Historical Imperatives And

Future Direction Gyan Publishing House

________________(2005) ldquoInternal Political Dynamics and Bangladeshrsquos Foreign Policy Towards

Indiardquo Strategic Analysis 29(3) 395ndash426 httpsdoiorg10108009700161200512049816

Parstodaycom (2018) ldquoHindistan ile arkadaşlığımızı yeni zirvelere taşımak istiyoruz Şeyh Hasina

(ভারদধের সদধে বনধতব নেন উচচোয কতনদধয পযদধে চাই পশখ হাকতসনা)rdquo httpparstodaycombnnewsbangladesh-

i63923

Peacekeepingunorg (ty) ldquoUnited Nations Peacekeepingrdquo United Nations Peacekeeping

httpspeacekeepingunorgennode (06072019)

Peoplersquos Daily (24101975) The Peoplersquos Daily

______________(09042005a) ldquoBangladesh Reaffirms Adherence to One-China Policyrdquo

httpenpeoplecn20050409eng20050409_180186html

______________(09042005b) ldquoChina Bangladesh Specify Trade and Other Cooperation Joint

Communiquerdquo httpenpeoplecn20050409eng20050409_180187html

______________(19082005) ldquoChinese Premier Raises Five-Point Proposal to Enhance Sino-

Bangladeshi Tiesrdquo httpenpeoplecn20050819eng20050819_203351html

______________(04012012) ldquoBangladesh China Sign Deal for 7th Friendship Bridgerdquo

httpenpeoplecn908837695209html

Pinterest (ty) ldquoTerritory of the Nawab of Bengal 1717-1751 The World Map Historical Maps

Bengalrdquo (05092018)

Profilebdblogspotcom (2013) ldquoBeautiful BANGLADESH from inside and Outside Early History

of Bengal - 1000 BC to 1202 ADrdquo (15112018)

Prothomalo (16062015) ldquoAshraf Ccedilinrsquoe yakın bir arkadaş dedi (চীনদধক কাদধছর বনধ বলদধলন আশরাফ)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle554569

__________(01032015) ldquoBangladeş ve Ccedilinrsquoin dostluğu test edilmiştir (সাংবধকনায চীদধনর নযা রাষটরদে বাাংলাদধেশ

ও চীদধনর বনধতব রীকতকষে)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle465064

141

__________(08062015) ldquoKara Sınır Soumlzleşmesi 1974 (িলসীমানত চকতি ১৯৭৪)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle548152

__________(24102016) ldquoAvami Ligirsquonin Başkan ve Genel Sekreterleri (আলীদধগ যাৌ রা সভা কতে ও সাধারি

সমপােক)rdquo Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle1006489

__________(04102016) ldquoHindistan-Pakistan savaşı durumunda Bangladeş Hindistan lehine

olacaktır İccedilişleri Bakanı (ভারে- াকতকসতান যে বাধদধল ভারদধের দধকষ থাকদধব বাাংলাদধেশ সবরাষটরমিী)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle993973

__________(22022018) ldquoCcedilin ile ilişkiler konusunda Hindistanrsquoın endişelenecek bir şey yok (চীদধনর

সদধে সমপকক কতনদধয ভারদধের উদধৈদধগর কতকছ পনই)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle1436596

Quadir Serajul (06062015) ldquoIndia Bangladesh Sign Historic Land Boundary Agreementrdquo

Reuters httpswwwreuterscomarticleus-bangladesh-india-enclaves-

idUSKBN0OM0IZ20150606

Rabbi Arifur Rahman (24102017) ldquoBangladesh in Peacekeeping - Challenges Tragedies and

Achievementsrdquo Dhaka Tribune httpswwwdhakatribunecomworld20171024heroes-

challenges-tragedies-achievements

Rahman Mustafizur (15032014) ldquoBCIM-Economic Corridor An Emerging Opportunityrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetbcim-economic-corridor-an-emerging-opportunity-

15533

Rahman Hasan Hafizur (1982) History of Bangladesh War of Independence Documents Vol 1

Ministry of Information Government of the Peoples Republic of Bangladesh

Raju Fazlur Rahman (03112018) ldquoPM Awami League Responsible for All Development in

Bangladeshrdquo Dhaka Tribune

httpswwwdhakatribunecombangladeshelection20181218pm-awami-league-

responsible-for-all-development-in-bangladesh

Ranjan Amit (ty) ldquoThe Making of Bangladesh-China Relationsrdquo Jindal School of International

Affairs 01(02) 32ndash44

Ramachandran Sudha (22072019) ldquoHow Bangladesh Learned to Love the Belt and Roadrdquo The

Diplomat httpsthediplomatcom201907how-bangladesh-learned-to-love-the-belt-and-

road

Rana Sohel ve Ingulsrud Alex (2019 February 2) US foreign policy and the Bangladesh factor

The Daily Star httpswwwthedailystarnetopinionperspectivenewsus-foreign-policy-and-

the-bangladesh-factor-1696153 (25122019)

Rashid Harun ur (08032008) ldquoGen Moeen U Ahmedrsquos Visit to India Timely and Significantrdquo

Institute of Peace and Conflict Studies httpscotomastudiocomgen-moeen-u-ahmeds-

visit-to-india-timely-and-significant

142

______________(2010) Bangladesh-India Relations Living with a Big Neighbour 1st Edition

AH Development Pub House Dhaka

______________(2015a) ldquoBangladesh Awami Leaguerdquo Banglapedia Asiatic Society of

Bangladesh

______________(2015b) International Relations and Bangladesh The University Press Limited

Dhaka

______________(2015c) International Relations and Bangladesh 3rd Revised Edition The

University Press Limited Dhaka

Riaz Ali (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (25102019)

Riaz Ali ve Rahman Mohammad Sajjadur (2016) Routledge Handbook of Contemporary

Bangladesh Routledge

Rosen Mark E ve Jackson Douglas (2017) Bangladesh v India A Positive Step Forward in

Public Order of the Seas Center for Naval Analyses Arlington United States

Rosenberg Matt (10092018) ldquoIs Mackinderrsquos Heartland Theory Now Outdatedrdquo ThoughtCo

httpswwwthoughtcocomwhat-is-mackinders-heartland-theory-4068393

Roy Subhash Singh (07012018) ldquoHuumlkuumlmetinin 9 Yıllık Kalkınma Ccedilalışması Halkın Goumlz Oumlnuumlnde

Bulundurduğu Değer Ne Kadar Olacak (সরকাদধরর উননযদধনর ৯ বছর জনগদধির কতবদধবচনায কেেক থাকদধব)rdquo

Janakantha httpwwwdailyjanakanthacomdetailsarticle319272

Sahoo Pravakar (2013) ldquoEconomic Relations with Bangladesh Chinarsquos Ascent and Indiarsquos

Declinerdquo South Asia Research 33(2) 123ndash139

Saimum Rubiat (2020) ldquoThe Prospect of Belt and Road Initiative in the Context of Bangladeshrdquo

China Report httpsdoiorg1011770009445520930396

Samad Md Abdus (2016) Indo-Bangladesh Hydro-Politics 1947-1996 Proceedings of the Indian

History Congress 77 791ndash798

SAM (2019) ldquoBangladesh to Buy Arms from India with Itrsquos $500 Million LoCrdquo Southasian

Monitor httpssouthasianmonitorcombangladeshbangladesh-to-buy-arms-from-india-

with-its-500-million-loc

Sarker Noor Mohammad (19012019) ldquoNew Government in Bangladesh Implications for China-

Bangladesh Relationsrdquo Modern Diplomacy httpsmoderndiplomacyeu20190119new-

government

SASEC (ty) ldquoSASEC on the Moverdquo httpswwwsasecasiaindexphppage=sasec-on-the-move

(06072019)

Saylordotorggithubio (ty) ldquoSouth Asiardquo httpssaylordotorggithubiotext_world-regional-

geography-people-places-and-globalizations12-south-asiahtml (07062019)

Scroll (12032018) ldquoChina Is the Biggest Arms Supplier to Pakistan Bangladesh and Myanmar

Says Studyrdquo ScrollIn httpsscrollinlatest871743china-is-the-biggest-arms-supplier-to-

pakistan-bangladesh-and-myanmar-says-study

143

Shahriar Saleh vd (2019) ldquoAnatomy of Human Rights Violations at the Indo-Bangladesh

Borderlandsrdquo Territory Politics Governance 0(0)1ndash26

Siddique Abu (14052019) ldquoInfrastructure and Energy Bind Bangladesh to Chinardquo The Thirdpole

httpwwweco-businesscomnewsinfrastructure-and-energy-bind-bangladesh-to-china

Singh Prashant Kumar (2010) ldquoChinandashBangladesh Relations Acquiring a Life of Their Ownrdquo

China Report 46(3) 267ndash83

Sleet Phoebe (2020 October 28) ldquoBangladesh a Winner in India-China Rivalry but Water Dispute

Settlement is Still a Long Way Offrdquo Future Directions International

httpswwwfuturedirectionsorgaupublicationbangladesh-a-winner-in-india-china-rivalry-

but-water-dispute-settlement-is-still-a-long-way-off (01112020)

Southasiajournal (2016) ldquoBangladeshJpg (427times300)rdquo httpi2wpcomsouthasiajournalnetwp-

contentuploads201605bangladeshjpgfit=4272C300 (09072019)

Sumon Rakib Hasnat (09072014) ldquoDeniz Sınırı Mekemesi Kararı ile Bangladeşrsquoin hakları guumlvence

altına alındı (সমদরসীমা রাদধয বাাংলাদধেদধশর অকতধকার কতনকতিে)rdquo BBC News বাাংলা

httpswwwbbccombengalinews201407140708_mk_bangla_india_martitime_dispute_c

ourt_boundary

Swapan Harun Ur Rashid (28012019) ldquoBangladesh FM AK Abdul Momen Economy Helped

Awami League Win Electionsrdquo DW httpswwwdwcomenbangladesh-fm-ak-abdul-

momen-economy-helped-awami-league-win-electionsa-47262330

The Bangladesh Observer (30111987) The Bangladesh Observer

The Daily Ittefaq (05071987) The Daily Ittefaq

The Daily Star (19082005) ldquoDhaka Beijing Agree to Boost Trade Investmentrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20050819d5081901096htm

______________(05042006) ldquoInclusion of 8 F-7 BG Fighter Aircraftrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20060405d60405060267htm

______________(17092008) ldquoChina Pledges Help in N-Power Projectrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-55189

______________(16062010) ldquoChina to Help Develop Infrastructure Agriculture Education

Health Sectorsrdquo The Daily Star httpswwwthedailystarnetnews-detail-142942

______________(20032010) ldquoChina Visitrdquo The Daily Star httpswwwthedailystarnetnews-

detail-130757

______________(12012010a) ldquoDhaka Delhi Sign 3 Agreementsrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-121496

______________(12012010b) ldquoHasina Wants Deal on Teesta Waterrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-121497

______________(10062014a) ldquo5 Deals Inked with Chinardquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnet5-deals-inked-with-china-27818

144

______________(10062014b) ldquoHasina Stresses Trade Balance with Chinardquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnethasina-stresses-trade-balance-with-china-27812

______________(07062014) ldquoPM Lauds Chinese Policy for Regional Connectivityrdquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetpm-lauds-chinese-policy-for-regional-connectivity-27396

______________(10062014c) ldquoPower Project Gets Chinese Supportrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetpower-project-gets-chinese-support-27817

______________(06062015) ldquoAgreements Signed between Bangladesh and Indiardquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetcityagreements-signed-between-bangladesh-and-india-

93061

______________(26082015) ldquoChina to Build 2 More Bridges in Bangladeshrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetcountrychina-build-2-more-bridges-bangladesh-132925

______________(11052015) ldquoLand Boundary Agreement and Bangladesh-India Relationsrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetop-edpoliticsland-boundary-agreement-and-

bangladesh-india-relations-81550

______________(08042017) ldquoList of Bangladesh-India Dealsrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetcountrylist-bangladesh-india-deals-1388221

______________(19102019) ldquoChina Funded Projects Red Tape Holds Back Progressrdquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetfrontpagenewschina-funded-projects-red-tape-holds-

back-progress-1815790

The Lawyers ve Jurists (ty) ldquoBangladesh Awami League and Bangladesh Nationalist Party (BNP)rdquo

The Lawyers amp Jurists httpswwwlawyersnjuristscomarticlebangladesh-awami-league-

and-bangladesh-nationalist-party-bnp (03112019)

Tuathail Gearoacuteid Oacute (1996) Critical Geopolitics The Politics of Writing Global Space University

of Minnesota Press

________________(1999) ldquoUnderstanding Critical Geopolitics Geopolitics and Risk Securityrdquo C

S Gray ve G R Sloan (Ed) Geopolitics Geography and Strategy iccedilinde (107ndash124) Frank

Cass Publishers London

Tuathail Gearoacuteid Oacute ve John Agnew (1992) ldquoGeopolitics and Discourse Practical Geopolitical

Reasoning in American Foreign Policyrdquo Political Geography 11(2) 190ndash204

Uddin M M Jashim ve Bhuiyan Mahbubur Rashid (2011) ldquoSino-Bangladesh Relations An

Appraisalrdquo BIISS Journal 32(1) 1ndash24

Uddin Khawaza Main (04092019) ldquoStatelessness in Assam Bangladesh Faces Heat of Indiarsquos

Politicsrdquo Anadolu Agency httpswwwaacomtrenanalysis-statelessness-in-assam-

bangladesh-faces-heat-of-indias-politics1572973

Ullah Rahmat (2018) ldquoNew Dimension of the Military Intervention Bangladesh Examplerdquo Rahmat

Ullah ve Sabbir Hasan (Ed) Contemporary World Policy Politics and International

Relations iccedilinde (170ndash184) İKSAD Publishing House Turkey

145

UN Treaty Collection (ty) ldquoBANGLADESH and INDIA Agreement on Sharing of the Ganges

Waters at Farakka and on Augmenting Its Flowsrdquo United Nations Treaty Collection

httpstreatiesunorg (15122019)

Wadud Tuhin (05062018) ldquoTessta Anlaşmasının Umudu Bitmiş midir (কতেসতা চকতির আশা কতক পশষ)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocomopinionarticle1503131

Wilson John (2015) ldquoPolitical Discourserdquo D Tannen vd (Ed) The Handbook of Discourse

Analysis iccedilinde (775ndash794) John Wiley amp Sons Ltd

WNA (2019) ldquoNuclear Power in Bangladesh - World Nuclear Associationrdquo World Nuclear

Association httpswwwworld-nuclearorginformation-librarycountry-profilescountries-a-

fbangladeshaspx (03112019)

WorldAtlas (2018) ldquoSouth Asia Constituent Countries And Their Populations And Economiesrdquo

WorldAtlas httpswwwworldatlascomarticlesthe-population-and-economy-of-the-south-

asian-countrieshtml (06072019)

Xinhua (18032019) ldquoFeature China-Aided Exhibition Center Comes as Boon for Local

Bangladeshi Communityrdquo Xinhua News httpwwwxinhuanetcomenglish2019-

0318c_137904611htm

Yahya Faizal (2005) ldquoBIMSTEC and emerging patterns of Asian regional and interregional

cooperationrdquo Australian Journal of Political Science 40(3) 391ndash410

httpsdoiorg10108010361140500203936

Yasmin Lailufar (2019) ldquoIndia and China in South Asia Bangladeshrsquos Opportunities and

Challengesrdquo Millennial Asia 10(3) 322ndash336 httpsdoiorg1011770976399619879864

Yesmin Sultana (17022019) ldquoTapping the Potential of BCIM-ECrdquo Financial Express

httpsthefinancialexpresscombdviewsviewstapping-the-potential-of-bcim-ec-

1550415602

Yeşiltaş Murat (2016) ldquoJeopolitikrdquo Şaban Kardaş vd (Ed) Uluslararası İlişkilere Giriş Tarih

Teori Kavram ve Konular iccedilinde (351ndash365) Kuumlre Yayınları İstanbul

Yongtao Liu (2010) ldquoDiscourse Meanings and IR Studies Taking the Rhetoric of ldquoAxis of Evilrdquo

As a Caserdquo CONfines de Relaciones Internacionales y Ciencia Poliacutetica 6(11) 85ndash106

Zaman Rashed Uz (01092017) ldquoCan Bangladesh Turn Its Burdensome Geography into a

Blessingrdquo East Asia Forum httpswwweastasiaforumorg20170901can-bangladesh-

turn-its-burdensome-geography-into-a-blessing

EKLER

147

Ek 1 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Goumlruumlşme Soruları

1 Bangladeşrsquoin coğrafi konumunu goumlz oumlnuumlne alındığında Hindistan ve Ccedilin ile ilişkileri

dengeleme ihtiyacı var mıdır

2 2009-2018 doumlneminde Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan ve Ccedilin ile ilişkilerinin nasıl

olduğunu duumlşuumlnuumlyorsunuz Awami Ligi hangi uumllke ile daha iyi bir ilişki suumlrduumlrmuumlştuumlr

3 Avami Ligi huumlkuumlmeti bu suumlre zarfında Ccedilin ve Hindistan ile dengeyi korumayı başarmış

mıdır

4 Cevabınız evet ise sizce hangi konularda Avami Ligirsquonin denge kurmayı başardığını

duumlşuumlnuumlyorsunuz Cevabınız hayır ise hangi durumlarda dengenin kurulmadığını duumlşuumlnuumlyorsunuz

5 2009-2018 doumlneminde Hindistan veya Ccedilin ile Bangladeş arasında bir anlaşma

imzalandığında diğer uumllke (Ccedilin veya Hindistan) yeni bir anlaşma yapmakla ilgileniyor ya da Avami

Ligi huumlkuumlmeti anlaşmayı imzalıyor Sizce bu durum Avami Ligirsquonin başarısı mıdır Yoksa Ccedilin ile

Hindistan arasındaki rekabetin sonucu mudur

6 Ccedilin ile Hindistan arasında Bangladeş ile ilgili rekabetin konuları nelerdir

7 Avami Ligi huumlkuumlmetinin birccedilok bakanı ve lideri Hindistan hakkında oumlvguuml konuşmalar

yapıyor Bu durumu Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa karşı zayıf youmlnleri olarak duumlşuumlnuumlyor musunuz

8 Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquola gelecekteki ilişkileri ne olmalı Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquole

ilişkilerinin hangi alanlarda guumlccedillendirilmesi gerekiyor Hangi alanlarda Bangladeşrsquoin Hindistan ile

ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi gerekiyor

148

Ek 2 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Ali Riaz

Ali Riaz Bangladeşli uyruklu olup Amerikarsquoda yaşayan siyaset bilimcisi ve yazarıdır Illinois

State Uumlniversitesinde Profesoumlrduumlr Ccedilalışmalarının ccediloğu oumlzellikle Guumlney Asya siyaseti ve siyasal

İslam uumlzerindedir Bangladeşrsquoin dış politika analistler arasında birinci sırada yer almaktadır

Goumlruumlşme Tarihi 25 Kasım 2019

বৈশবিক পশবিশবিশবিি পশবিৈিত নেি কািনে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব বৈনেনে এি অেযিম কািে হনে ১ সামশবিকভানৈ বৈশবিক

অরতেীশবিি ভিনকনদর পশবিৈিত ে হনে এশবেোে এনসনে ২ শবৈি িাজনেিশবক ৈযৈিাে পশবিৈিত ে হনেনে শবৈি িাজনেশবিক ৈযাৈিাে ৈহ বেনলাোি

বিশবি হনেনে এশবেোে চীে শবৈি েশবি শবহনসনৈ আতমপরকাে কনিনে গি এক েেনক চীে শবৈি েশবি শবহনসনৈ আতমপরকাে কনিনে এই দটি

পশবিৈিত নেি ফনল ndash এ দটি উপোনেি বপরশবিনি এশবেোি পরশবিন াশবগিাি বকনদর শবহনসনৈ ভািি মহাসাগি সামনে এনসনে এ এলাকা শবেনে পরীশবৈি

একটা ৈে পশবিমাণ বিল াে জবালােী শবেিাপততাি জেয মালাককা পরণালী ও এ এলাকা গরতবপণত এ সমদর পর শবেনে পরশবিন াশবগিা হনে মলি

িিাষটর চীে ও ভািনিি মনযয েীরতশবেে াৈি এ অঞচনল িিানষটরি একক আশবযপিয শবেনলা শবকনত চীনেি উতথানে কািনণ চীে ওই শবস বলে

শবেনজি কিত নতব িােনি চাে কািে চীনেি জবালােীি েিকাি িাি জবালােীি ৈে অাংে মযযপরাচয শবেনে চীনে াে ভািিও ব নহি উতথাে কিনে

িািা ভািি মহাসাগিনক শবেনজনেি সাগি মনে কনিনে িেে ভািনিি েশবি শবেনলা ো শবকনত এেে িাি েশবি হনেনে বসও েশবি বেোনি

চাে বেো াে ভািি মহাসগনিি পরশবিন াশবগিাি ৈশবযতি অাংে হনলা ৈনগাপসাগি কািে ভািি মহাসাগনি পরনৈে কিনি হনল ৈনগাপসাগি

শবেনে ব নি হনৈ গালফ শবেনে বগনলও ৈনগাপসানিি কাে শবেনে ব নি হে ফনল ৈনগাপসানিি গরতব ৈাোে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব

ও বকৌেলগি গরতব বৈনেনে এটা মনে বিনে পিিাষটরেীশবি ঠিক কিনি হনৈ এটা শয চীে ও ভািনিি পরশবিন াশবগিা েে ৈাাংলানেনেি

করমৈযতমাে ভিাজনেশবিক ও বকৌেলগি গরতব মারাে বিনেই পিিাষটর এৈাং অেযােয েীশবি ঠিক কিনি হনৈ

ভািি-চীে পরশবিন াশবগিাি আনিকটি শবেক হনলা ভািি সৈ সমে েশবিণ এশবেোনক িাি পরভাৈাযীে একটি অাংে মনে কনি মনডর ডশবিনেি

আওিাে িিাষটর ব মে লযাটিে আনমশবিকানক শবেনজি পরভাৈাযীে মনে কিনিা বিমশবে একটি যািো ইশবিিা গাশবিি সমে এটা সামনে আনস

এটানক অনেনক ইশবিিা ডশবিে ৈনলে িেে ব নহি িিানষটরি সনগ ভািনিি সমপকত ভানলা শবেনলা ো বসনহি এটা িিাষটরনক মারাে বিনেই

সামনে আো হে িনৈ েশবিণ এশবেোে িিাষটর সৈ সমে িাি অৈিাে যনি িােনি বচনেনে ১৯৪৭-৪৮ বরনকই পাশবকসতাে িিানষটরি ৈি এৈাং

পাক-ভািি নে িিাষটর পাশবকসতানেি পানে শবেনলা ফনল ৈাাংলানেনেি সবাযীেিা নেি সমে িিাষটর পাশবকসতােনক সহােিা কনিনে শবমতর

পাশবকসতানেি অেনডিা বচনেনে এই একই শবৈষনে চীনেি মনোভাৈও িিানষটরি মনিা শবেনলা ফনল িানেি মনযয একটা সমপকত বিশবি হনেনে

ভািি িাি পরশবিনৈশবেনেিনক ব নহি শবেনজি পরভাৈাযীে মনে কনি ফনল েশবিণ এশবেোি বেনেগনলাি সনগ ভািনি ভািসমযহীে সমপকত

বিশবি হনেনে পাশবকসতাে োো অেয বেনেগনলানক িদর বেে শবহনসনৈ বেনেনে ফনল ভািি সৈ সমেই ৈে ভাই সলভ আচিণ কিনি বচনেনে

িাি শবকে পরশবিেশবৈ শবকনত আমিা বেনেনি পাই ব মে শরীলাংকাে ভািনিি সামশবিক হসতনিপ মালদবীনপ মামে আবদল কাইেনমি শবৈরনে বসো

অভতথানেি সমে ভািি কমাননডা ৈাশবহেী পাঠিনেনে ভািি সৈ সমে মনে কনি এগনলাি জেয আনতজত াশবিক মহনলি বকানো ভশবমকাি পরনোজে

149

বেই বস শবেনজই সমাযাে কিনি পািনৈ ফনল শবেও ভািি শবৈিেশবি হনি বচষটা কিনে িৈও বস েশবিণ এশবেোি বেেগনলানি িাি পরভানৈি

অযীনে ৈনলই মনে কিনি চাে এি ৈাশবহনি শবচনতা কিনি পানিশবে

এমে একটা মহনিত চীনেি আতম পরকাে রনটনে চীনেি একটা েীশবি হনে ভািিনক চানপ িাো চীনেি শবেনজিও একটা ৈলে আনে িা

হনলা পৈত-েশবিণপৈত এশবেো শবকনত েশবিণ এশবেোি শবেনক চীনেি বিমে েজি শবেনলা ো ১৯৭০ এি বরনক গি ১০ ৈেি আগ প তনতও চীে েশবিণ

এশবেোি শবেনক েজি বেেশবে িনৈ ব নহি ভািি মহাসাগনি ভািনিি সনগ পরশবিন াশবগিা িনেনে বসটানক বস েশবিণ এশবেো েশবেনি শবেনি

চাে কািণ ভািনিি ৈলনে শবগনে শবে িাি সনগ েটা কিা াে িাহনল বসটা িাি জেয ভানলাই চীে দটি কািনে এটা কনিনে ১ ভািি

মহাসগি পািৈিী বেেগনলানি পরভাৈটা ৈাোনো আফগাশবেসতাে শবেনে চীে এ পরভাৈ শবৈসতানিি সচো কনিনে পাশবকসতানেি কানে হওোে সহজ

হনেনে ২ শবদবিীেি সমদর ৈিি বিশবি ব মে শরীাংকাি হামবাে বিািা িাোো শবমোেমানি িানেি পরভাৈ ৈহ ৈেি যনি শবমেেমাি বসোৈাশবহেীি

সনগ চীনেি সমপকত অিযনত গভীি িািা শবমোেমানিি িাজেীশবিশবৈেনেি গরতব বেেো শবমোেমাি ও পাশবকসতানেি সনগ সমপকত রাকাে বপাটত ৈিি

কিা সহজ হনেনে শরীলাংকাে শবৈশবেনোগসহ িাজনেশবিক সহােিা শবেনেনে এেে চীনেি কানে ৈাাংলানেনেি গরতবও ৈশবে বপনেনে

চীে ৈাাংলানেে বক দটি কািনে বৈশবে গরতব শবেনে ১ জবালােী সিৈিানহি সামশবদরক লাইেনক শবেিাপে িাো ২ ভািনিি শবৈপিীনি

পরভাৈ শবৈসতাি এভানৈই ৈাাংলানেনে চীনেি সবারত ও পরশবিন াশবগিাি শবৈষেটি আসনে অেযশবেনক ভািনিি সনগ িিানষটরি সমপকত ভানলা হনে

াওোে দই বেে ভািি মহাসাগনি চীেনক বেকানি বজাটৈে হনেনে সিিাাং ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবি হনি হনৈ ভিাজনেশবিক ও

ভনকৌেলগি অৈিােনক িটা গরতব শবেনে বসই শবেকটা শবৈনৈনচোে বিনেই চীে ও ভািনিি সনগ সমপকত টা হওে উশবচি িনৈ ৈাসতনৈ হনেনে

শবকো বসটা বেোি শবৈষে

দট ো দেটের মটযে দেমন ভোটে ভোরসমে হটে চীে ও ভািনিি শবৈষনে এই আনলাচোে িিানষটরি পরসগ এনসনে িানেি সনগ

ৈাাংলানেনেি সমপকত উতথাে-পিনেি মযয শবেনে এশবগনেনে িনৈ ১৯৭১ বরনকই সমপকত িনেনে িিানষটরি সনগ সবাযীেিাি পিই ৈাাংলানেনেি

পানে আশবরতক সহােিা শবেনে এশবগনেনে ৈাাংলানেে েে শবৈনেশবে সহােিা শবেভত ি শবেনলা িেে শবৈি ৈযাাংক ও আইএমএফ ৈাাংলানেেনক সাহা য

কনিনে িিানষটরি সমরতনে ১৯৭৫ পিৈিী সমনে সমপকত বৈশবে ভানলা হনেনে অরতনেশবিক সমপকত ভানলা হনেনে িিাষটর বরনক শবৈশবেনোগ

এনসনে ১৯৭২ সাল বরনক ব িিাষটর ৈাাংলানেনেি িাজেীশবিনি শবেনলা হোৎ কনি বকে িাি অৈিাে বেই বকে চীে ও ভািি সামনে চনল

আসনলা কািণ শবহনসনৈ ৈলা াে ১ েববই েেনকি পি েশবিণ এশবেোে িিানষটরি পিিাষটরেীশবিনি শবকে পশবিৈিত ে হনেনে ৈে অরতনেশবিক

ৈাজাি শবহনসনৈ ভািনিি উতথাে এৈাং অরতেীশবিি পরসানিি কািনে িিাষটর ভািনিি সনগ ভানলা সমপকত বিশবি কনি এশবগনেনে এি ফনল েশবিণ

এশবেোে িিাষটর এক যাপ বপেনে বরনকনে িািা ভািনিি কমতকানডনক সমরতে শবেনেনে িনৈ পাশবকসতাে ৈযশবিি েশবিে এশবেোি বেেগনলানি

ভািনিি ভশবমকানি ১৯৯০ এি পনি িিানষটরি সমরতে িনেনে ফনল িিাষটরনক সামনেি সাশবিনি বেো ােশবে িনৈ িািা অেপশবিি

রানকশবে ৈাাংলানেনেি সনগও িানেি শবৈশবভনন বিনতর সহন াশবগিামলক কাজ হনেনে েশবিণ এশবেো িিানষটরি এ েীশবিনক অনেক

মযাকনডাোলডাইনজেে অৈ ইউএস ফনিে পশবলশবস ৈলা াে সনাে নে পিৈিী সমনে শবৈি অরতেীশবি এশবেোি শবেনক ঝনক াওোে িিাষটর এশবেোে

িানেি অরতনেশবিক েীশবি িহণ কনিনে িািা বেনেনে চীনেি উতথােনক বেকানি হনল এশবেোি সনগ অরতনেশবিক সমপকত ৈাোনি হনৈ িািই

150

অাংে হনসনৈ টিশবপশবপ কিা হে টিশবপশবপএি অশবযকাাংে বেে হনলা পৈত এৈাং েশবিণপৈত এশবেোনি এৈাং বকনদর শবেনলা ভািি মহাসাগনিি পািৈিী

বেে িিাষটর বেনেনে শবে এ বেেগনলানক শবৈশবেনোগ ও ৈযৈসা শবেনে পরভাৈ ৈলনে শবেনে আসা াে িাহনল চীনেি অিগশবিনক রামানো সহজ

হনৈ িনৈ ব নহি এ েীশবি সফল হেশবে শবৈনেষ কনি টরামপ এি েীশবিি কািনণ ফনল এ বেেগনলা চীনেি পরশবি ঝনক পনেনে টিশবপশবপ ৈযরত

হওোি পি েশবিণ এশবেোি িাজেীশবিনি িিাষটরনক েৈ বৈশবে বেো ােশবে

সিিাাং চীে ও ভািনিি সনগ ৈাাংলানেনেি ভািসনমযি করা আসনল এ অদেয িিীে েশবি িিাষটর সামনে আনস দটি শবজশবেনসি মনযয

ভািসনমযি জেয িিীে মাযযম পরনোজে ব মে োশবেপাললাে একটি বেল রানক িিাষটর ৈাাংলানেে পিিাষটরেীশবিনি চীে ও ভািনিি ভািসনমযি

বিনতর ওই বেনলি মনিা ৈাাংলানেনেি িাজেীশবিনি িিানষটরি গরতব এোনে িিাষটর ৈাাংলানেনেি পরশবিনৈশবে িাষটর েে ভািি পরশবিনৈেী

চীে কাোকাশবে দটি বেনেিই ৈাাংলানেনেি ওপি শবভনন শবভনন আিহ আনে সিিাাং এটাি ভািসনময িিানষটরি উপশবিশবি জরশবি শবেনলা

২০০৯ সাল বরনক আওোমী লীগ সিকাি িিানষটরি সনগ ব াগান াগমলক সমপকত বিনেনে িনৈ দই বেনেি মনযয দিতব বিশবি হনেনে

কািে হনে িাজনেশবিক ২০১৩ সানল িিাষটর সবে ও শবেিনপি শবেৈতাচনেি ওপি গরতবানিাপ কনি ভািি শবকনত এমে শবকে চােশবে আি

চীনেি শবেশবেত ষট বকানো অৈিাে শবেনলা ো িিাষটর শবেিনপি শবেৈতাচেনক েৈ বজাি শবেনেশবেনলা কািণ শবেৈতাচে দৈতল হনল একশবেনক সিকানিি

ওপি চীে অরৈা ভািনিি পরভাৈ বৈনে ানৈ পাোপাশবে অগণিাশবিক অৈিাে জশবগৈাে ৈােনৈ কিানষটরি এ সিকত অৈিা ৈাাংলানেে সিকাি

গরতব বেেশবে পিৈিীনি বেো বগল সিকানিি ওপি ভািনিি িাজনেশবিক পরভাৈ অিযনত ৈশবে বপনেনে সিকাি িাজনেশবিক ভানৈ ভািনিি

ওপি শবেভত িেীল হনে পনেনে ফনল ভািিনক অনেক শবকেই শবেনেনে বস অনরত ৈাাংলানেনে বিমে শবকেই পােশবে ফলশরশবিনি ভািনিি সনগ

ভািসমসযহীে সমপকত বিশবি হনেনে অেযশবেনক চীে শবৈশবেনোনগি মাযযনম ৈাাংলানেনে অৈিাে েশবিোলী কনিনে এ দটি বেনেি বকানোটিি সনগ

ৈাাংলানেনেি ভািসমযহীে সমপকত িিানষটরি েশবিণ এশবেো বকশবনদরক সবানরতি পশবিপনথী ফনল ৈিত মানে কিানষটরি সনগ ৈাাংলানেনেি সমপকত অনেক

আেষঠাশবেক শযমাতর শবেিাপততা ও বগানেিা প তানে শবকে সমপকত িনেনে এি ৈাইনি চীে-ভািনিি মনযয ভািসময িিাে িিানষটরি সনগ

িাজনেশবিক প তানে বস সমপকত রাকা েিকাি বসটা বেই

ৈাাংলানেনেি ভ-বকৌেলগি সবারত বকােটা ভিাজনেশবিক সবারত শবক বসটা হনলা ৈাাংলানেেনকই শবচনতা কিনি হনৈ চীনেি সবানরতও েে

ভাািনিি সবানরতও েে অরৈা িিানষটরি সবানরতও েে শবেনজি সবানরতই এ েশবিগনলাি মনযয ভািসমসয আো েিকাি ৈাাংলানেনেি অৈিাে ও

ভনকৌেলগি সন াগটানক ৈযৈহাি কিনি হনৈ িাজনেশবিক ৈা অরতনেশবিক কািনে ভাসনমযি শবৈষেটি শবচনতা ো কনি জািীে সবারতনক পরাযােয শবেনে

েীশবি শবেযতািণ পরনোজে িনৈ ৈিত মাে সিকাি ব টা কিনে িািা িাজনেশবিক ভানৈ ভািনিি ওপি এৈাং অরতনেশবিকভানৈ চীনেি ওপি শবেভত িেীল

হনে পনেনে সিকাি এভানৈ ভািসময কিাি বচষটা কিনে িািা মনে কিনে এভানৈই ৈাাংলানেে ভািসময িিাে সফল হনেনে অেযভানৈ

বেেনল চীে ও ভািি শবেনজনেি সবানরতি জেয আওোমী লীগনক িমিাে িােনি চাে চীনেি সবারত হনলা িািা ব নকানো জােগাে আযা

বসবিিাশবিক সিকািনক পেি কনি কািণ হনে এ যিনেি সিকাি দেীশবি কিনলও ঋনেি টাকাে উননেে কাজ কনি এই যিনেি ৈযৈিাে চশবিি

েসো সাংসনে উতথাপে কিনি হেো পশবিকলপো িহনণ েীরতসশবতরিা রানক ো চীেও েীরতসশবতরিা চাে ো িািা টাকা শবেনি চাে এৈাং দরি ৈাসতৈােে

151

চাে ফনল আযা বসবিিাশবিক সিকাি চীনেি জেয উপ ি িাজনেশবিক ভানৈও চীনেি সবারত আনে চীে শবৈিৈযাপী উোিগণিাশবিক ৈযৈিাি

শবৈরনে কাজ কিনে ফনল ৈাাংলানেনে শবে অশবি উোি েল ো রানক িাহনল িা চীনেি িাজনেশবিক সফলিানক সহজ কিনৈ

অেযশবেনক ভািনিি জেযও এ সিকাি অনেক গরতবপণত কািণ িািা শবেেিে কিনি সিম হনে চীে ও ভািনিি এ পরভানৈি মনযয

িিাষটর আসনল বকারাও শবফট কিনে ো িিানষটরি শবেিাপততা চশবিনি সিকাি সাো বেেশবে িািা িিানষটরি সনগ বকানো যিনেি চশবিনি

ব নি আিহী েে গলোে আকরমনেি পি িিাষটর একটি সিাসশবৈনিাযী সহন াশবগিা চশবি কিনি বচনেনে িনৈ িা গরতব পােশবে চশবি হেশবে

শবকে শবকে বিনতর সহন াশবগিা হনে িনৈ িাজনেশবিক ভানৈ বকানে সমপকত আগােশবে ২০০৯ বরনকই এভানৈ ভািসময িাপেকািী েশবি িিানষটরি

সনগ ৈাাংলানেনেি এমে সমপকত ৈজাে রাকাে চীে অরৈা ভািনিি সনগ সমপনকত ি বিনতর ভািসমযহীেিা পরােই বচানে পনে ভািনিি পরশবি

আওোমী লীনগি বঝাো ক সপষট িাজনেশবিকভানৈ টিনক রাকনিই িািা ভািনিি পরশবি দৈতলিা বেোে িাজনেশবিকভানৈ ভািনিি সনগ আওোমী

লীনগি সমপকত অনেক গভীি এৈাং কাোকাশবে এ সমপকত সামনে অনেক শবেে প তনত অৈযাহি রাকনৈ ভািনিি পরশবি এ শবেভত িিাি কািনণ শবকনত

ৈাাংলানেে অশবিশবিি শবকে অজত ে কিনে ো ভািি অরত শবেনে সাহা য কিনে ো এ সিকািনক ভািি বিমে বকাে অরত শবেনে সাহা য কিনে

ো

উননেেনক আওোমী লীগ পরযাে এনজনডা শবহনসনৈ িনল যনিনে ৈে পরনজকটগনলানক ইসয শবহনসনৈ বেোনো হনে ব উননেনেি সবানরতই

গণিনিি শবকেটা োে বেওো হনেনে বেোনোি মনিা এ পরনজকটগনলাি জেয টাকা েিকাি শবকনত সবেিা জৈাৈশবেহীিা িাজনেশবিক শবিশবিেীলিা

ও গণিাশবিক ৈযৈিাি েিত পিণ ো হওোে এই টাকাটা ব নহি আনতজত াশবিক োিানেি কাে বরনক শবেনি পািনি ো ফনল সিকাি অেযনকাে মাযযম

েজনে ব োনে কম জৈাৈশবেহীিা ও কম সবেিাি সন াগ িনেনে চীে এ বিনতর সৈনচনে সহজ মাযযম চীে সবেিা ও জৈাৈশবেহীিাি শবৈষেটি

েৈ বৈশবে গরতব বেে ো আি এ যিনেি ৈে পরনজনকট টাকা বেওোি িমিা চীনেনিই আনে ভািনিি োই ফনল আওোমী লীনগি িাজনেশবিক

শবেভত িেীলিা ভািনিি কানে এৈাং অরতনেশবিক শবেভত িিা চীনেি কানে কািণ িাজনেশবিক ভানৈ টিকনি ো পািনল অরতনেশবিক সশবৈযাও সমভৈ েে

ফনল চীে আওোমী লীনগি ভািি শবেভত িেীলিানক েৈ বৈশবে বেশবিৈাচক বেেশবে চীে সৈশবকে েীরত বমোনে শবচনতা কনি িািা বেেনে আেেতগি

ভানৈ িািা উোি গণিনিি শবৈরনে সফল হনে ৈাাংলানেনে ব গণিনিি সাংকট বেো শবেনেনে বসটানক সমরতে শবেনে চীে িাোো চীে

ৈনঝনে ব ভািনিি পরভাৈ একশবেনে কনম ানৈ ো চীে িাি করমৈযতমাে পরভানৈি মাযযনম যীনি যীনি ভািনিি পরভাৈনক হরাস কিনি চাে

িািা সফলও হনে ভািিনক বেনে আওোমী লীগ চীনেি শবেনক ঝকনৈ ো এটা চীে ভানলাভানৈই জানে

চীটন সফটর দেটেই ভোরটে দেটে হটে শবৈষেটি এভানৈ েে িনৈ হেনিা এভানৈ পশবিকলপো কিা হেনে িনৈ ভািনি সফি

এমশবেনিই হে জেগণনক বেোনোি জেয আওোমী লীগ শবকে বকৌেল অৈলমবে কনি বেো বগনে চীে বরনক সাৈনমশবিে বকোি পি ভািনিি

পি বরনক বৈে শবকে সফি হনেনে পরযােমিী পরকানেয বরাষো শবেনলে ব ভািনিি সানর সমপনকত রাটশবি হনৈ ো এটা হনে জেগণেনক

বেোনোি বকৌেল

152

ভবেষেে নীবে ৈাাংলানেনেি জািীে সবারত ৈাাংলানেেনকই িিা কিনি হনৈ এটা চীে-ভািি ৈা িিাষটর িিা কিনৈ ো ফনল জািীে

সবারতগনলা শবচশবিি কিা জরশবি বসগনলা শবেনে েিকষাকশবষ কিা বসগনলাি শবৈশবেমনে ৈাাংলানেনেি েীরত বমোেী সবানরতি অেকনল া কিাি কিনি

হনৈ শবদবিীেি ৈাাংলানেনেি হানি সবারত উোনিি মাযযমগনলা কনম বগনে িাজনেশবিক কািনে অনেকগনলা সন াগ েষট হনেনে ব মে

বকানো শবৈশবেমে োোই ৈিি ৈযৈহানি ভািিনক সন াগ বেওো হনেনে অরচ এই ৈিি অনেক গরতবপণত শবেনলা বকে বকানো যিনেি

আনলাচো োো সন াগ বেওো হনলা ৈাাংলানেে অৈিােগি ব সমপে আনে িাি রা র ৈযৈহাি কিনি হনৈ ব মে ভািি মহাসাগনি

পরনৈনেি সন াগ েশবিণ ও েশবিণপৈত এশবেোি সাংন াগ ফনল এ সন াগগনলানক শবকভানৈ ৈযৈহাি কিনি িা ৈাাংলানেেনক সঠিকভানৈ ভাৈনি

হনৈ শবসগাপি িাি বপাটত ৈযৈহাি কনি যেী হনেনে এভানৈ পশবিকশবলপিভানৈ আগানি হনৈ

সিিাাং ৈালানেনে শবে বকানো বেনেি ওপ ঝনক পনে িাহনল িাজনেশবিক শবসোনতও ওই বেনেি অেকনল ানৈ ফনল বেনেি সবারত

সাংিিণ হনৈ ো িাজনেশবিকভানৈ ভািনিি ওপি আি অরতনেশবিকভানৈ চীনেি ওপি শবেভত িেীল হনে াওোি অনরতই হনে শবেনজি সবারত বরনক

সনি এনসই িানেি সানর সমঝিাে িাশবজ হওো কা তকি গণিাশবিক ৈযৈিা ও জেসনচিেিা োো বেনেি সবারত িিা কঠিে েীরত বমোেী

িাজনেশবিক ও অরতনেশবিক লিয শবেযতািণ কিনি সিম হনল সফল িাজনেশবিক ৈযৈিা পরশবিশবষঠি হনল সবেিা রাকনল বেনেি সবারত িিা হনৈ

েিৈা বকানোভানৈই সমভৈ েে ভািিনক া বেওো হনেনে িাি শবৈশবেমনে শবক পাওো বগনে ৈাাংলানেনেি শবক সমপে আনে এৈাং সবারত শবক

বসশবেক শবৈনৈচো কনিই এ যিনেি সমপকত বিশবি হওো উশবচি শবক শবক আোে কিনি চাই বসটা শবেযতািণ কিনি হনৈ শয শবদবপাশবিক েে

আনতজত াশবিক বফািানমও সহন াশবগিাি সন াগ িনেনে এ সৈশবকেই শবেযতািণ কিনি হনৈ শবেনজি সবারতনক ঠিক বিনে ভািি বক া বেওো হনেনে

িা অনেক ৈহমাশবতরক টরােশবজট বেওো হনেনে ভািি িাি উততিপৈত পরনেেগনলানি ৈাাংলানেনেি শবৈশবেনোনগি সন াগ কনি শবেনি পািনিা

টরােশবজট বেপাল ও ভটানেি সনগও সাং ি কিা ব ি পাশবেচশবি সীমানত সমসযা ইিযাশবে শবৈষেগনলা সামনে বিনে েীশবি শবেযতাশবিি হনি পািনিা

২০০৯-২০১৮ সানলি মনযয ভািি ৈাাংলানেে বরনক ব সশবৈযা আোে কনি শবেনেনে ৈাাংলানেনে বস িলোে েৈই সামােয শবকে অজত ে

কিনি বপনিনে ভািসমযটা পনিাপশবি ভািনিি পনি চনল বগনে অরতেীশবি পাশবে ৈনটে িাজেীশবি অনৈয ৈাাংলানেশবে ইসয সৈ শবকেই ভািনিি

সবারত সাংিিণ কনিনে এ সমেকানল চীে এৈাং ভািি িানেি জািীে সবারত সামনে বিনে ৈাাংলানেনেি কাে বরনক সনৈতাচচ সন াগ আোে কনি

শবেনি বপনিনে এ সমনেি মনযয ৈাাংলানেে িাি ভনকৌেলগি অৈিাে ও জািীে সবারতনক সামনে বিনে েৈ সামােয সফলিা অজত ে কিনি

বপনিনে

153

Ek 3 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Delwar Hossain

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Guumlney Asya Uzmanı Bangladeş

dış politika analistlerden en ccedilok bilinen kişilerden biridir

Goumlruumlşme Tarihi 27 Kasım 2019

একটা বেনেি পিিাষটরেীশবি শবৈশবভনন উপোনেি ওপি শবেভত ি কনি আি ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিি বিনতর ইশবিহাসও জশবেি ৈলা াে

ব মে চীনেি সনগ আমানেি সমপনকত ি শরটা শবকনত সেকি শবেনলা ো ১৯৭১ এ চীনেি ভশবমকাি কািনে বৈশবি সমপকত শবেনলা এৈাং পররম শবেনক

সমপকত শরই হেশবে অেযশবেনক ভািনিি সনগ সমপকত মশবি নে ভািনিি সমরতনেি কািনণ শরনিই একটা বকৌেলগি ও বজাটগি সমপকত

শবেনলা দই বেনেি মনযয ৈিতবপণত শবদবপাশবিক চশবি শবেনলা একটা প তানে বৈশবিক ও আঞচশবলক উপাোেগনলাি পরভানৈ এ অঞচনলি বেেগনলানি

ব পরভা পনে িাি বপরশবিনি ভািি-ৈাাংলানেে সমপনকত কেনো কেনো একটা টাোনপানেে-ওোোমা হনেনে

সাংশবৈযানে পিিাষটরেীশবিি ব েীশবি অেসিণ কিা আনে বসশবেনক িাকানল বেো াে ৈাাংলানেে সকল বেনেি সনগ সসমপকত িােনৈ

বসশবেক বরনক বেেনল ভািি ৈা চীনেি সনগ ৈাাংলানেে সসমপকত ও েশবিোলী সমপনকত ব নি পানি ৈাসতৈিা হনে ব ভিাজনেশবিক শবৈনৈচোে

ৈাাংলানেে-ভািি সমপকত শবৈনেষ গরতব পাে একই কািনণ চীনেি সনগ সমপনকত ি গরতবও আনে সনাে নেি সমে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক

গরতব ব মে শবেনলা এেেকাি বপরশবিনি বেেনলও ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব ৈশবে বপনেনে িাোো ৈহমেী শবৈনি শবৈনেষ কনি চীে

ও ভািি েে েশবিোলী হনে িেে বেো ানে ৈাাংলানেনেি গরতব আিও ৈশবে পানে সিিাাং ৈালানেনেি ব শবেিাপততা ও উননেনেি

চাশবহো আনে বস শবৈষেগনলানক সামনে বিনে পশবিচাশবলি হনে পাোপাশবে োসক ািা আনসে িানেি দশবষটভশবগও বসোনে ি হে সনাে নেি

পি মিােনেতি গরতব অনেক কম বস কািনে বেো াে চীে ও ভািনিি সনগ একই সনগ অাংেীোশবিতব মলক েশবিোলী সমপকত বিশবি কিাি

সন াগ িনেনে গি ১০ ৈেনি এক যিনেি ভািসমযপণত অৈিাে বিশবি কনিনে ৈাাংলানেে দই বেনেি সনগ অিযনত উৎপােেমেী এৈাং

বকৌেলগি সমপকত বিশবি কিাি মাযযনম একটা ভািসময বিশবি কিনি বপনিনে

দেোন দেোন দেটে ভোরসমে হটেটে ভািনিি সনগ সমপনকত ি শবৈষনে বেেনল ৈলা াে এটা ৈহ মাশবতরক অরতেীশবি শবেিাপততা

িাজনেশবিক সাাংেশবিক সৈ শবৈষেগনলাই কাজ কিনে শবৈনেষ কনি পরশবিনৈশবে িাষটর হওো ও একটা গরতবপণত উপাোে অরতেীশবিনি ভািি-চীে

ৈাাংলানেনেি জেয সমাে গরতবপেত চীে পরযাে ৈযৈসাশবেক অাংেীোি ভািি শবদবিীে ৈাশবণনজযি শবেনক বরনক দই বেে পরাে কাোকাশবে পনৈতি

িলোে ভািনিি শবৈশবেনোগ ৈােনে অেযশবেনক অৈকাোনমা উননেনে চীনেি ভশবমকা ৈােনে ফনল অরতেীশবি একটা গরতবপণত ইসয শবেিাপততা

শবৈষনে বেো াে চীনেি সনগ আমানেি সামশবিক সমপকত অিযনত ভানলা সৈনচনে বৈশবে অসতর চীে বরনক আমোশবে কিা হে ভািনিি সনগ এটা

কম ভািনিি পনি ৈাাংলানেনে এনিা অসতর সিৈিাহ সমভৈও েে কািণ িািা শবেনজিাই আমোশবে কনি শবকনত ২০১৭ সানল পরযােমিীি সফনল

একটা সমনঝািা সমািক সািশবিি হনেনে ভািনিি সনগ সিঞজাম করনে সমমি হনেশবে এি ফনল ভািি বরনক ৈা ভািনিি মাযযনম ৫০০ শবমশবলেে

ডলানিি সিঞজাম বকো হনৈ সিিা বেো াে ভািনিি সনগ সামশবিক সহন াশবগিা আনে এৈাং িাি যিণটা শবভনন ভািনিি সনগ আমানেি মলি

154

শবেিাপততাি ব শবৈষেগনলা আনে ব মে উততিপৈত অঞচনল ব অশবিিিা ৈা আনিালে বসোনে ৈাাংলানেনেি সহন াশবগিাে িা েমে কিনি সিম

হনেনে ৈিত মাে সিকাি ভািিীে শবৈনদরাহীনেি ৈাাংলানেনেি বভিনি সন াগ বেেশবে এৈাং িানেি িৎপিিা ৈি কিনি সহন াশবগিা কনিনে ফনল

এটা ভািনিি জেয অনেক ভানলা হনেনে সিিাাং ভািনিি অভযনতিীণ শবেিাপততাি বিনতর ৈাাংলানেনে গরতবপণত ভশবমকা পালে কনিনে দনেনেি

মনযয সসমপনকত ি কািনে সীমানত বকনদরীক ব সমসযা শবেনলা বসটা অনেকটা দি হনেনে ফনল ৈাাংলানেনেি সনগ ভািনিি শবেিাপততা সমপকত

িনেনে এৈাং এনক অেযনক আিাি মনযয বিনে োশবনতপণত সীমানত বিশবিি বচষটা কনিনে

চীনেি সনগ আমানেি সিাসশবি সীমানত বেই চীনেি সনগ সামশবিক সমপনকত ি শবভশবতত হনে সামশবিক সিঞজাম শবভশবততক চীে বরনক বকানো

সামশবিক হমশবক ৈা ভীশবি বকনদরীক েে চীে ব মে ৈাাংলানেেনক শবেিাপততা হমশবক মনে কনি ো ৈাাংলানেেও বিমে চীনেি সনগ সমপনকত ি মল

শবভশবতত অরতেীশবি ও সামশবিক সহন াশবগিা সামপরশবিক সমনে পাৈশবলক শবডপনলানমশবস এৈাং সাাংেশবিক সমপকত েশবিোলী হনে ফনল ৈাাংলানেে-

চীে সমপকত ভিাজনেশবিক ভানৈ ব ৌর সশবৈযাি পর বিশবি কনিনে ভািি ব নহনি পরশবিনৈশবে িাষটর বসনহি শবেিাপততাি শবৈষেটি বৈশবে গরতব পাে

বসটা চীনেি সনগ পাে ো িনৈ চীনেি সনগ শবেিাপততাি সমপকত সামশবিক সিঞজাম

আনতিাষটরীে সমপনকত ি বপেনে দ বেনেি সবারতই শবৈেযমাে রানক বসই সবানরতি শবৈষেটা কেনো কেনো কম বৈশবে হনি পানি এটা পরনিযক

িানষটরি ৈাসতৈিাি শবেশবিনেই শবেযতাশবিি হে ৈাাংলানেনেি ব অরতনেশবিক অৈিা বস বপরশবিনি ৈাাংলানেনেি অরতনেশবিক সবানরত চীে ও ভািনিি সনগ

সসমপকত বিশবি কিা ও ৈজাে বিনে অরতনেশবিকভানৈ লাভৈাে হওোি শবৈষেটি কাজ কনি অেযশবেনক চীে ও ভািি অরতনেশবিক ভানৈ লাভৈাে

হনে িনৈ িািা ভিাজনেশবিক সবারতটানকই বৈশবে শবচনতা কিনে িানেি জেয ভিাজনেশবিক মনোভাৈ গরতবপণত িনৈ ৈাাংলানেনেি জনেয

ভিাজনেশবিক আিহটা ৈা মনোভাৈটা গরতবপেত েে ৈাাংলানেনেি অভযনতিীে ব োশবিদরিা অৈকাোনমাগি ব সমসযা ও অভাৈ শবৈোল

জেসাংেযাি কািনে উননেনেি ব চাশবহো িা অনেক বৈশবে ফনল ৈাাংলানেনেি অনেক মলযে েিকাি বটকেশবজ েিকাি উপকিণ েিকাি

বসশবেক শবৈনৈচোে ভািি ও চীে ৈাাংলানেনেি গরতবপণত অাংেীোি কািণ ৈাাংলানেনেি আমোশবেি ৈে অাংে চীে ও ভািি বরনক আনস ফনল

অরতনেশবিক শবেক বরনক এ দই বেনেি সনগ আমানেি আনতশবেভত িেীলিা িনেনে ব নহি ৈাাংলানেেি ভিাজনেশবিক আিহ বেই ৈা রাকাি সন াগ

বেই ৈাাংলানেনে ব নহি শবেিনপি একটি িাষটর বস িাি উননেে ও অরতনেশবিক আকাাংোনক গরতব বেে উননেেেীল ৈা উননি বেনে উননীি হনি

চাে ৈাাংলানেনেি অরতনেশবিক এনজনডাগনলা অনেক বৈশবে সসপসট চীে ৈা ভািি শবেনজি অরতনেশবিক শবভশবততনক মজৈি কনিনে এেে শবেনজি

শবেিাপততা ও শবৈি িাজেীশবিনি শবেনজনেি বকৌেল শবেনে িািা অিসি হনে

lsquoশবৈআিইrsquo এি আওিাে ৈাাংলানেনে এেেও বিমে শবৈশবেনোগ পােশবে এৈাং সমভাৈো শবকেটা কম িািনচনে ৈিাং চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি

ব অরতনেশবিক সমপকত শবেনলা বসটা অৈযহাি িনেনে চীে পদমানসি কণতফশবল টানেলসহ শবৈশবভনন পরনজনকট কাজ কিনে চীে বকামপােীগনলা কাজ

কিনে শবৈআিই পরকনলপ সবলপ আকানি শবৈশবেনোগ আসনে িাোো শবৈআিই শবেনে ভািি ও চীনেি মনযয শবকে মিানেকয আনে ৈাাংলানেে উননেনেি

জেয আনতন াগান াগনক গরতব শবেনে এটা শয চীে ৈা ভািনিি কািনণই েে েশবিণ এশবেোি ৈা েশবিণ পৈত এশবেোি জেয েিকাি সিিাাং

ৈাাংলানেে কানেকটিশবভটিি বিনতর ৈহমাশবতরকিানক গরতব শবেনে ৈহমাশবতরক বেেনলও চীে ৈা ভািি ব নহি শবেনজনেি জেয ৈহমাশবতরকিানক

উপ ি মনে কনি ো বসনহি িিা শবদবপাশবিকিানক গরতব বেে ফনল ৈাাংলানেনে একশবেনক ৈহমাশবতরক এৈাং শবদবপাশবিক পনথানক সমনবনে কিনে

155

কািণ ৈাাংলানেনেি পশবিকলপো উননেে বকশবনদরক বসটা অনেক বৈশবে সাসনটইেএৈল বডনভলপনমনট বগাল ৈা শবমনলশবেোম বডনভলপনমনট বগাল ৈা

এই জািীে লনি বপৌোনো

দrsquoদেটের অেসথোন েোাংেোটেের জনে হমবে বেনো ৈাাংলানেেনক শয চীে ৈা ভািি েে মাশবকত ে িিানষটরি সবারত এৈাং জাপাে ৈা ইইউ

এি মনিা শবৈশবভনন েশবিি সনগ সমনবে কিনি হনে মল করা হনে ব বকানো বেনে েে শবভনন শবভনন পরশবিদবশবিি অৈিাে রানক িেে ওই বেনেি

ওপি শবৈশবভনন চযানলঞজ আনস ওই চযানলঞজ কটনেশবিক ভানৈ বমাকানৈলা কনিই অিসি হনি হে ৈাাংলানেে ব নহি চীে-ভািি- িিানষটরি

উপশবিশবি আনে বসনহি ৈাাংলানেে এটানক শবদবপাশবিকভানৈ সমনবে কিনে ওই বেেগনলাি মনযয ব আনতপরশবিন াশবগিা আনে বসটাি চাপ

ৈাাংলানেে শবেনে ো ৈাাংলানেে এোনে একটা উোি পর অেিণ কিনে সহন াশবগিামলক সমপনকত ি মানযযনম শবকভানৈ উপকি হওো াে বস

পরশবকরো চলনে এোো আঞচশবলক সহন াশবগিা ৈাাংলানেনেি জেয গরতবপণত বসশবেক বরনক ৈাাংলানেে চযানলঞজ বমাকানৈলা কিনে িাশবেোও

শবকনত শবেউশবিোি পরনজনকট সহােিা কিনে ফনল বেো াে ৈাাংলানেে শবৈশবভনন বেনেি সনগ ভানলা একটা সমপকত শবেনেই এগনে ঐ বেেগনলাি

মনযয বৈশবিিা রাকনলও দটি কািনণ িািা ৈাাংলানেেনক পানে বপনি চাে পররমি অরতনেশবিক সবারত শবদবিীেি শবেিাপততা শবেিাপততাি শবেক বরনক

ৈলনল ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক অৈিাে ৈগপসাগনি ৈাাংলানেনেি সন াগ এৈাং ১৭ বকাটি মােনষি উপশবিশবি ৈা ৈাজাি বসি শবহনসনৈ অৈিাে

বসসৈ শবৈনৈচোে িািা ৈাাংলানেেনক বকাণোসা কিনি চানে ো ৈা এমে বকানো েীশবি অেসিণ কিনি চানে ো ানি কনি ৈাাংলানেে বকানো

শবৈনেষ বেনেি শবেনক ঝনক পনে ফনল বেো াে অেযনেেগনলা ব মে ভািি-চীনেি েীশবিও শবকনত ৈাাংলানেেনক ভািসময িিাে সহােিা

কিনে চীে ৈা ভািি শবে ৈাাংলানেেনক বৈশবে মাতরাে পরভাশবৈি কিনি চাে ৈা বকােোসা কিনি চাে িাহনল ৈাাংলানেে অেযনেনেি শবেনক ঝনক

পেনি পানি ফনল ৈাাংলানেনেি ভািসমযপণত েীশবি ব মে শবেনজি জেয গরতবপণত বিমে অেয বেেগনলা ািা সমপকত কিনি চাে িানেি

জেযও গরতবপণত

উোহিণ সবরপ ভািি শবে ৈাাংলানেনেি পরশবি কনোি েীশবি বেে িাহনল ৈাাংলানেে চীনেি পরশবি ঝনক পেনৈ আৈাি চীেও শবে এমে

েীশবি বেে িাহনল ৈাাংলানেে ভািনিি পরশবি ঝনক পেনি পানি এই সমনঝািামলক পরশবিন াশবগিা িানেি মনযয আনে ভািি-চীে বৈশবিিা

ৈাাংলানেনে পরভাৈ বফলনল চীে-ভািিও শবকনত িশবিিসত হনৈ ৈাাংলানেে এই সন াগটানক েিিাি সনগ কানজ লাগানে ভানলাভানৈ কানজ

লাগানো বগনল ৈাাংলানেনেি জািীে সবারত িশবিি হনৈ

ভোরটের সটে রোজননবেে ও চীটনর সটে অরথননবেে বনভথ রেো শবৈষেটা ওই িকম েে দই বেনেি সনগ অরতনেশবিক গভীি সমপকত

আনে ১৯৭৮ সাল বরনক চীে অেয বেনেি িাজনেশবিক ৈযিাে বিমে হসতনিপ কনি ো চীনেি পিিাষটরেীশবি এক িকম ভািনিি পিিাষটরেীশবি

অেযিকম ৈাাংলানেনেি সনগ ভািনিি সমপনকত ি একটা িাজনেিশবক শবেক আনে বসশবেকটা একসমে বৈশবে সৈাি কানে পশবিশবচি শবেনলা শবকনত

ৈিত মানে আওোমী লীগ ৈা শবৈএেশবপrsquo কানিািই শবকনত েীশবিগি বিমে বকানো পারতকয বেই কািে শবৈনিাযীেল শবহনসনৈ শবৈএেশবপও ৈনলনে িািা

ভািনিি সনগ সসমপকত গেে কিনৈ ৈাাংলানেনেি মাটিনি ভািিীে শবৈনদরাহীনেি আশরে বেনৈ ো চীে কানিা অভযনতনি হসতনিপ কনি ো

সিকানি ব ই রাকক চীনেি বকানো মারাৈযারা োই ভািনিিও বস যিনেি হসতনিপ কিা উশবচি েে অনেনক মনে কনিে ভািি ৈাাংলানেনেি

অভযনতনি হসতনিপ কিনে এটা হনেও রাকনল িা ঠিক েে ভািনিি এটা কিা উশবচিও হনৈ ো শবে বকউ মনে কনি ভািনিি সমরতে শবেনে

156

সিকানি আসনৈ ৈা রাকনৈ বসটা ঠিক হনৈ ো িনৈ ৈি িাজনেশবিক েনলি ৈা সিকানিি পরশবি ৈি িানষটরি শবকনত একটা পশবিকলপো রানক সনাে

নেি সমে বেো ব ি সিাসশবি হসতনিপ হনে এেে কটনেশবিক ৈা বমৌে সমরতে বেো হে ৈিত মাে সিকানিি সনগ অরতাৎ আওোমী লীগ

সিকানিি সনগ ভািনিি সৈ সিকানিি সনগই বৈাঝাপোটা একট ভানলা বসই বৈাঝাপোটা হেনিা িাজনেশবিক ভানৈ আওোমী লীগনক সহােিা

কিনে িনৈ ভািি-ৈাাংলানেে সমপনকত ি অরতনেশবিক শবেিাপততা ৈডত াি সাাংেশবিক িাজনেশবিক ৈিতবটা অনেকটা ঐশবিহাশবসক

মনতরীটের েকতেে একানডশবমক ভাষাে এটানক বিরশবিক ৈনল এগনলানক শবৈনেষে কিা কঠিে এগনলা অনেকটা সতশবিমলক করা

দনেনেি সমপনকত ি বিনতর বকানো বকানো বেিা এটা ৈযৈহাি কনিে ৈাসতৈিা হনে এ সমপকত ৈিনতবি হনলও এি বভিনি চযানলঞজ আনে

মিানেশবিকয আনে িনৈ একটা সিকানিি বভিনি সৈাই একই শবচনতা কনি ো সিকানিি মনযয ািা আনেে িানেি অনেনকি মনযয চীনেি

পরশবি আিহ আনে অনেনকি ভািনিি পরশবি অনেনক আৈাি চীনেি পরশবি অোিহ আনে বস পারতনকযি কািনে বকউ বকউ ভািনিি পরশবি

দৈতলিা বেোে িনৈ ৈাসতৈিা হনেhellipেীশবি শবক বেওো হনে িাজনেশবিক ৈিৈয আি েীশবিি মনযয পারতকয আনে শবৈএেশবপ শবে িমিাে

রাকনিা িাহনল হেনিা চীেনক উনেেয কনি এমে ৈলনিা আওোমী লীনগি সনগ চীনেি সমপকত অনেকটা ভানলা হনেনে িমিাে ািা রানকে

িানেি ঐশবিহাশবসকভানৈ কানেি সনগ বকমে বকমে সমপকত শবেনলা বসটা বেো ৈা শবৈনেষে কিা ভানলা হনৈ

ভবেষেে পররোষটরনীবে েীশবি পশবিৈিত েেীল িনৈ েীশবি হওো উশবচি ৈাাংলানেনেি উননেে বকনদরীক এেে ৈা আগামী বৈে কনেক ৈেনি

উননেে োো অেযশবকে ভাৈাি সন াগ বেো াে ো উননেনে ব বেেগনলা সহােিা কিনৈ িানেি সনগ সমপকত কিনি হনৈ সিকাি ব ই বহাক

উননেেনক সামনে িােনি হনৈ অনেযনেনে সিকাি বক আনস বসটা গরতবপণত েে সনগ সনগ শবেিাপততা জলৈাে বিাশবহগা সাংেশবি এগনলাও

উননেনেি অনতিাে বসগনলানক সামনে িােনি হনৈ জলৈাে পশবিৈিত নেি পরভাৈ পেনে উননেনে এ শবৈষেগনলানিও চীে-ভািনিি সমাে ভশবমকা

িাোি সন াগ িনেনে চীে ও ভািি এ পরনোজে শবে বমটানি আিহী রানক বসনিনতর ৈাাংলানেে িানেি সনগ সমপনকত গরতব শবেনৈ িনৈ

সমপনকত শবকে ওো োমা রাকনৈ িাজনেশবিক ইসযনি ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিি অিসিিা বেো াে ো সিকাি পশবিৈিত ে হনল ভািনিি সনগ

সমপনকত ি পশবিৈিত ে হনৈ এটা মনে কিা ঠিক হনৈ ো কািে ২০০৫ পিৈিী সমনে ভািনিি ৈাাংলানেনে অরতনেশবিক পরভাৈ ৈােনে বিাশবহগা

শবৈষেটি আমানেি কানে ব যিনেি বসটা চীে ৈা ভািনিি কানে অেযিকম এটানক শবভশবতত কনি ভািি-ৈা চীনেি সনগ সমপকত নক শবৈচাি কিা

কঠিে কািে পিিাষটরেীশবি ৈহমাশবতরক িাোো- ভািি-চীে সমসযাটানক এভানৈ ভাৈনে ো িনৈ িানেি ভশবমকাে বিাশবহগািা এৈাং ৈাাংলানেে

এমেশবক সামনে ভািি এৈাং চীে িশবিিসত হনৈ কািনে মােৈাশবযকাি ািা সমরতে কিনৈ ো িানেি বৈশবিি অৈিােও দৈতল হনৈ বিাশবহগা শবেনে

আঞচশবলক ব সমসযা সামনে বিশবি হনি পানি িানি চীে ও ভািি উভেই িশবিিসত হনি পানি চীে-ভািনিি সনগ মাোেমানিি সমপকত এি

গাঢ় ব িািা এটা সবলপ বমোনেি লানভি জেয ৈাাংলানেনেি শবৈরনে ানে ভানল সমপকত রাকনলই ব সৈ শবৈষনে সমরতে কিনৈ বসটা শবচনতা

কিা ঠিক হনৈ ো পিিাষটরেীশবিনক বেেনি হনৈ ইসয শবভশবততক ব মে দবেনেি সনগ ৈযৈসযা অনেক বৈশবে চীে ৈাাংলানেনে টানেল কিনে

ভািি শবৈশবেনোগ কিনে অরতনেশবিক সমরতে শবেনে

157

Ek 4 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Amena Mohsin

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruumlduumlr Bangladeşrsquoin dış politika

analistler arasında ilk sırada yer almaktadır

Goumlruumlşme Tarihi 16 Kasım 2019

এেে শবৈিােনেি গ সিিাাং এেে সৈশবকে শবদবপাশবিকভানৈ অিসি হনৈ িা ঠিক েে এেে পিিাষটরেীশবিি বিতর ও বপরিাপট অনেক শবভনন

হনে বগনে একটা বেনেি সনগ সমপকত ভানলা হনল অেয বেনেি সনগ সমপকত োিাপ হনে ানৈ এমেও শবকনত েে আমিা বেেশবে শবকে শবেে

আনগ চীনেি বপরশবসনডনট ভািি সফি কনি বগনলে িানেি মনযয শবদবপাশবিক সমনঝািাি শবৈষেগনলা িনেনে ব নহি ৈাাংলানেে অরতনেশবিক

কটেীশবি অেসিণ কিনে আনত সাংন ানগি ওপি গরতব শবেনে বসশবেক শবৈনৈচো কিনল ৈলা াে ৈাাংলানেে ভািসময িিা কনিই চলনে ৈিত মাে

সমনেি সমপকত গনলা শবভনন শবভনন প তানে সমনঝািামলক হনে রানক একটা শবৈষনে সহন াশবগিামলক সমপকত হনল ব আনিকটা শবৈষনেও ব একই

িকম হনৈ বসটা ভাৈাি কািণ বেই চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি ঐশবিহাশবসক সমপকত আনে চীে ৈে একটি েশবি চীনেি ৈাাংলানেনে অনেক ৈে

ৈাজাি আনে অনেক শবৈশবেনোগ আনে অৈকাোনমা উননেনে চীে ভশবমকা িােনে চীনেি lsquoওনৈািrsquo পরনজনকট ৈাাংলানেনে সশবকরেভানৈ সহন াশবগিা

কিনে ৈাাংলানেে শবকনত এ শবৈষেটিনক ভািনিি মনিা কনি মনে কিনে ো আনত সাংন াগ শবহনসনৈ বেেনে ৈাাংলানেে এ শবৈষে মিশবভননিাি

শবৈষেগনলানক এশবেনে গশবনডি ৈাইনি বরনক ভাৈনে

ৈাাংলানেনেি ভািনিি সনগ পিাষটরেীশবিনি অরতেীশবিি পাোপাশবে শবেিাপততা শবৈষেটিও জশবেি জশবগৈাে শবৈষনে দই বেে সহন াশবগিা কিনে

চীনেিও এ শবৈষনে আিহ আনে চীনেি শবৈশবেনোগ আনে lsquoওৈিrsquo এি ৈাসতৈােনেি জেয শবিশবিেীলিাি পরনোজে আনে অরতেীশবি এৈাং শবেিাপততা

এ দটি শবৈষেনক সমনবে কনিই ৈাাংলানেে এনগানে ফনল দটি বেনেি সনগ আওোমী লীনগি সসমপকত িনেনে ব নহি ৈাাংলানেনে

আনতসাংন াগনক গরতব শবেনে বসনহি অকাোনমা উননেে অরতনেশবিক সহন াশবগিা ৈে কনি বেো হনে

চীন সফটরর পরপরই ভোরে সফটরর েোরন চীেনক শবেনে ভািনি শবকে শবেিাপততা শবচনতা রানক ভািনিি এ শবচনতা বরনকই ৈাাংলানেনেি

সনগ েিেভানৈ এশবগনে আনস পিিাষটরেীশবিনি শবকনত বক বৈশবে বপল বক কম বপল বস পরশন কিা াে ো টরােশবজনটি কািনে ৈাাংলানেে শবক

বপনলা শবক উননেে হনলা বসটা বেেনি হনৈ অরতনেশবিকভানৈ শবক পানে বসটা বেেনি হনৈ শবক পশবিমাে কমতনিতর বিশবি হনেনে িাজনেশবিক

বকানো সশবৈযা অশবজত ি হনে শবকো বসগনলা শবৈনৈচো কিনি হনৈ এেেও বসগনলা ৈাসতৈােে প তানে বেই েীরতনমোনে শবক অশবজত ি হনে বসটা

শবৈনৈচোে িােনি হনৈ সামশবেক লানভি শবহনসনৈ পিিাষটরেীশবিনি াে ো এোনে সশবেোি শবৈষেটিও জশবেি

ভোরটের বেষে আওেোমী দনেোটের পরাংেসো মেে েকতেে ওটা বেিানেি শবেনজনেি শবৈষে বকে ৈনল বকে কনি িানেি ৈযাপাি

বকাে বপরশবিনি কিনে বসটাও বেো ব নি পানি দভানৈ ৈলা াে একটা বেনেি সনগ ভানলা সমপকত চাওো ৈা সবারতগি শবৈষে জশবেি রাকনি

158

পানি এটা ভািনিি বিনতরই শয ো চীনেি বিনতরও রনট ১৯৭১ বক সামনে বিনে অনেক সমে ৈলা হনি পানি ব নহি মশবি ে শবেনে

ভািনিি সনগ আওোমী লীনগি একটা ঐশবিহাশবসক শবৈষে িনেনে এি ৈযাো িািাই শবেনি পািনৈ

আেোমী বেটনর পররোষটরনীবের বিনতর ভািি ও চীনেি সনগ ভািসময বিনে চলনি হনৈ চীে একটি ৈে অরতনেশবিক েশবি

িাজনেশবিকভানৈও েশবিোলী হনে অেযশবেনক ভািি পরশবিনৈশবে িানক অিাহয কিা াে ো পরশবিনৈশবেি সনগ ভানলা সমপকত রাকা জরশবি

ভািনিিও ভািসময বিনে চলনি হনৈ

159

Ek 5 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Goutam Das

Bangladeşli koumlşe yazarı Ccedilin Hindistan ve Bangladeş ilişkileri uzmanı

Goumlruumlşme Tarihi 16 Kasım 2019

আমিা ব সমনে আশবে বস সমেটা গরতবপণত সমনেি শবকে শবৈনেষ িাৎপ ত আনে আমিা ব শবৈি ৈযৈিাে আশবে িা শবকনত শবদবিীে শবৈি

নেি আনগ শবেনলাই ো শবদবিীে শবৈি নেি আনগ ৈে ৫টি েশবি শবেনলা শবকনত বকানো ৈযৈিাপো শবেনলা ো ২ে শবৈি নেি পি শবৈি ৈযৈিাে ৩টি

পরশবিষঠাে সামনে এনসনে জাশবিসাংর শবৈিৈাাংক আইএমএফ ২ে শবৈি নেি ৈে েশবিগনলা ৈনস দশবেো শবকভানৈ চলনৈ বকাে অরতনেশবিক ৈযৈিা

হনৈ িা ঠিক কনি শবদবিীে শবৈি নেি পি পশবিকশবলপি ভানৈ শবৈি োসনেি িানজনেশবিক অনরতনেশবিক পরশবকরো শর হে এৈাং িা গি েিাবদীি বেষ

প তনত চনল শবদবিীে যািাটি শর হনেশবেল আনমশবিকাি বেিতব একে েিনকি শরনি আনিকটি েিে যািা শর হে চীনেি হাি যনি া অরতনেশবিক

িাজনেশবিক যািা োনম পশবিশবচি এই ৈযৈিাে চীে অরতেীশবিনি ৈে পেনিপ শবেনে এশবগনে এনসনে

আমিা আশবে একটি পশবিৈিত েেীল অৈিা পাি কিশবে পিািে শবেেম পশবিৈিত ে হনে েিে শবেেম আসনে ২ে শবৈি নেি পি বেিনতবি

শবেনলা আনমশবিকা আি পশবিৈিত নেি বিতর শবেনলা ইউনিাপ েিে শবৈি ৈযৈিাে িাজেীশবিি পশবিৈিত নেি বিতর এশবেো এোনে উতথাে পিে হনে

এোনে বেনলাোে চীে-ভািি ও িিাষটর ভািনিি োম আসাি কািণ হনলা িিানষটরি েযােোল সানভত ইনসটিটিউট বরনক পশবিচাশবলি ৩টি গনৈষণা

২০০৪ সানল পররম গনৈষণাে ২০২৫ সানলি শবৈি ৈযৈিা শবেনে যািণা বেওো হে বকমে হনৈ পিৈিী গনৈষণা দটি ২০৩০ ও ২০৩৫ এ শবৈি ৈযৈিাি

যািণা বেে অেয আনিকটি গনৈষণা কনি লনডনেি বলাৈাল মযানেজনমনট বকামপাশবে পরাইস ওোডত াি হাউস িািা ২০৫০ সানলি শবৈি ৈযৈিা সমপনকত

যািণা বেওোি বচষটা কনি

বপরশবসনডনট ৈনেি সমে ২০০৭ সানল ২০২৫ সানলি শবৈি ৈযৈিা সমপশবকত ি শবিনপানটত ি েসো বৈি হে ২০০৮ সানল পরকাশবেি হে ফাইোল

শবিনপাটত শবিনপানটত চীনেি উতথাে বেকানো ানৈ ো ৈনলও উনললে কিা হে ২০২৫ সাল সমপশবকত ি শবিনপাটত টি পাওোি পি িিাষটর চীেনক বেনকানি

শবসোনত বেে ব নহি এশবেোে দটি উশবেেমাে েশবি চীে ও ভািি িনেনে বসনহি িািা ভািনিি ওপি শবেভত ি কনি lsquoচীে বেকানোrsquo েীশবি িহে

কনি আনমশবিকা ভািনিি সনগ সমনঝািা কনি চীনেি উতথােনক িটা পািা াে যীি গশবিনি শবেনে আসাি বচষটা শর কনি সমনঝািাি ফলশরশবি

ভািি িিানষটরি সহন াশবগিাে পািমােশবৈক বিনতর ৈযৈহানিি বমৌশবলক উপাোনেি সিৈিানহি পরশবিশরি আোে কনি বেে িাোো ৯১১ এি পি

ভািনিি পরশবি িিানষটরি আিহ ৈানে সিানসি শবৈরনে নে এশবেোে ৈি িাষটর পরনোজে হে বসনিনতর িািা ভািিনক িানেি পরযাে পেি

শবহনসনৈ িহণ কনি এভানৈ ভািনিি সনগ িিানষটরি সমপকত গাে হে এ সমে ভািি িিাষটরনক দটি শবৈষনে িাশবজ কিাে ১ ৈাাংলানেনে

অভযতথাে রটিনে ভািনিি পরভানৈ শবেনে আসা এি ফনল উততিপৈত িাজযগনলাি শবেিাপততা ৈােনৈ টরােশবজট বেওো ানৈ ২ ১৬ শবৈশবলেে ডলানিি

িপতাশবে সশবৈযা কম শনে আনমশবিকাে িপতােীি সন াগ ১১১ সমনে ৈাাংলানেনেি ওপি ভািনিি পরভাৈ পরশবিষঠাি শবৈষনে সমনঝািা শবেনলা ো

ৈিাং িিাষটর ৈাাংলানেনেি ওপি শবেেিণ পরশবিষঠাি বচষটা কনিনে কািণ ৈাাংলা ভাই বজএমশবৈ এৈাং আগনসটি হামলা িিাষটর এৈাং ভািিনক ভীি

কনিশবেল

160

২০০৪ সাল বরনক আনমশবিকা ৈাাংলানেেনক শবেেিনেি পশবিকলপো শর কনি ২০০৬ সানল দেীশবিি শবৈরনে অশবভ ানেি মাযযনম িিানষটরি

পশবিকলপোি ৈাসতৈােে শর হে ২০০৭ সানলি জনেি শবেনক আনমশবিকাে এনটাি পরাইনজি সভাে ভািি- িিাষটর সমনঝািা শবমটিাং হে ভািিনক

ৈাাংলানেনেি োশবেতব বেওোি শবৈষনে শবসোনত হে আনমশবিকাে বসটট শবডপাটত নমনটি আনডাি বসনকরটাশবিি সভাপশবিনতব বৈেকটি হে এি পিৈিীনি

আমিা ব টা বেেলাম ভািি টরােশবজট শবেনলা িাসতা-পাইপলাইে শবৈদযৎ ৈিি সৈই শবেনলা

বেো ানে ব শবৈিিাজেীশবিি পশবিৈিত নেি পরভাৈ পনেনে ৈাাংলানেনে িিাষটর চীে ও ভািনিি মনযয ৈাাংলানেনেি ওপি পরভাৈ শবৈসতাি

শবেনে সাংরাি হনে এৈাং হনৈ শবৈিিাজেীশবিি বকনদর শবৈিনি এশবেো চনল আসাে ৈাাংলানেে ে বিতর শবহনসনৈ বিশবি হনেনে ২০০৯ সানল বেে

হাশবসো িমিাে এনসনে ভািনিি সনগ সমনঝািাি েনিত ভািি-আনমশবিকা িানক ৈশবসনেনে ওই েনিত ভািনিি ব চাওোগনলা শবেনলা

বসগনলা পিণ কিাি েনিত ই হাশবসোনক িমিা বেওো হনেনে ২০০৭ সানল বেে হাশবসোনক ৈাইনি বিনেই আনলাচো হনেশবেল িাজজাক-

বিাফানেল-আম-সিশবঞজিনক শবেনে পিৈিীনি বেে হাশবসো অনেক বচষটা ও িেশবৈি কনি িাজজাকনেি সনগ ভািি- িিানষটরি সনগ হওো

চশবিগনলানক বমনে বেওোি ওোো কনি এ পরশবকরোে বেে হাশবসোনক সহন াশবগিা কনি গওহি শবিজভী

২০১৩ সানল এনস বেো বগনলা িিাষটর ব ভানৈ বচনেশবেনলা বসভানৈ হনে ো কািণ ২০১৩ বি ভািি-হাশবসো িিাষটরনক পাে কাটিনে

কাজ কিনি শর কনি অেযশবেনক টরামপ এনস ভািনিি সনগ ১৬ শবৈশবলেে ডলানিি চশবি ৈাশবিল কনি এৈাং ভািনিি িপতাশবেি ওপি ২৫ ভাগ টরাকস

ৈশবসনে বেে এনি কনি ভািনিি অরতেীশবি পরৈলভানৈ যাককা োে িাোো টরামপ বেেনলে চীেনক বেকানি ভািনিি বকানো পরনোজেই বেই

ফনল ভািনিি সনগ আনমশবিকাি সবানরতি দবিগনলা সামনে আনসলা ফনল ভািি চীনেি শবৈরনে আনমশবিকাি কানে রাকনি চাইনলও িাি সন াগ

রাকনলা ো ফলশরশবিনি ভািি-হাশবসো সমনঝািাি আওিাে ৈাাংলানেি ওপি ভািনিি পরভাৈ পরশবিষঠি হে এৈাং িিানষটরি পরভাৈ কমনি রানক

শবৈশবেমনে ভািি আনমশবিকাি সমরতে োোই বেে হাশবসোনক সমরতে পরশবিশরি বেে ব নহি বেে হাশবসো শবেৈতাশবচি েে বৈযিা োই বসনহি

ভািনিি আশরে োো িাি আি বকানো পর োই শবৈনেশবে কানিা চাপ কমানোি িমিা িাি োই ফনল িই বস ভািনিি পরশবি শবেভত ি হনে

িিই ভািনিি সবারত সাংিিনে কাজ কিনে

ৈাাংলানেনে চীনেি ভশবমকা শর হে শর হে ২০১০ সানল চীনেি েণযিম শরমমলয বৈনে ানে ফনল কম েিনচ ব সৈ বেে বরনক

বিশবি কশবিনে বেওো াে বসটানক গরতব বেে চীে এিই যািাৈাশবহকিাে ২০১০ এি শবেনক চীে িাি গানমতনটনসি সৈ উৎপাোে ৈাাংলানেনে শবেনে

আসাি শবচনতা কনি চীে শয গানমনটনসি বমশবেোশবি ও গরতবপণত বটকশবেকযাল শবৈষেগনলা উৎপােে কিনৈ শবৈশবেমনে ৈাাংলানেে ও চীনেি অরতেীশবি

এনক অনেযি পশবিপিক হনে ানৈ এটা শবেনলা চীনেি শবচনতা এশবেোে এভানৈই কাজ কিনি বচনেনে চীে চীে অনপিা কিশবেনলা ২০১৪ সানলি

শবেৈতাচনেি পি ব সিকাি আসনৈ শবিশবিেীলিা আসনল িেে িািা আগানৈ েে শবেৈতাচে হনলা ো িেে িািা সিাসশবি হাশবসোি সনগ চশবি

কনি ২০১৪ শবেশবৈতাচনেি পনিই হাশবসো চীে বগনলা ২০১০ সাল বরনকই মলি পাটি ট পাটিত ব াগন াগ- ািাোি শর হে বসেে আেিানফি

বেিনতব

161

বেে হাশবসোি চীেনক পরনোজে অৈকাোনমাগি উননেনেি শবৈশবেনোনগি জেয চীনেি শবৈশবেনোগ কিা েিকাি বেে হাশবসোিও টাকা েিকাি

ফনল ৈাাংলানেনে ব ই রাক ো বকে চীে শবৈশবেনোগ কিনৈ ২০১৬ সানল চীে বপরশবসনডনট ৈাাংলানেনে আনসে বস সমে শবিশবে ২০ শবৈশবলেনেিি

বৈশবে শবৈশবেনোনগি বরাষণা বেে চীে এি ৈে ফানড শবেনেনে ব এটা শবৈি ৈযাাংক ৈা িিাষটর ও শবেনি পািনিা ো চীনেি অসতর সসতা হওোি কািনে

ৈাাংলানেে চীে বরনক অসতর আনে

ৈাাংলানেনে শবে জেসমশবরতি সিকাি রাকনিা িাহনল ভািি া ৈলনিা িা শেনি ৈাযয হনি হনিা ো শবকনত জেিাি সনগ হাশবসো

সিকানিি বকানো সমপকত োই গানেি বজানি টিনক আনে দেীশবি বৈনে বগনে সৈশবমশবলনে বস ভািনিি ওপি শবেভত িেীল হনে আনে এি

ফনল চীনেি কাে বরনক ব সৈ সশবৈযা বেওো ব নিা িাি শবকেই হনে ো শবেনজি েশবি ো রাকাে হে চীনেি পনি ব নি হনে েিৈা

ভািনিি পনি এশবেোি ব বেনেি সিকািই চীে ৈা ভািনিি বকানো একটিি সনগ ানৈ বসনেনেি সবানরতি িশবি হনৈই েিত হনে সিকাি

ব ই হনৈ ভািি ৈা চীে একটি পনি শবগনে িমিাে রাকা ানৈ ো চীে-ভািনিি মনযয ভািসময িিাে আনমশবিকাি সনগ সমপকত নক কানজ

লাগানি হনৈ চীে-ভািনিি হসতনিপ ৈা োিাপ পরভানৈি সমভাৈো রাকনল বেকানৈ এি শবৈশবেমনে শবকে সন াগ সশবৈযা পানৈ কানক শবক শবেনৈ

বসটা ৈাাংলানেেনক ঠিক কিনি হনৈ ওই ৩ েশবি ঠিক কিনল হনৈ ো ওই েশবিগনলাি একটি বক অনেযি শবৈরনে ৈযৈহাি কিা পরনোজে

২০০৯-২০১৮ সমনে বেো বগনে বেে হাশবসোি টাকাি জেয চীেনক েিকাি আি িমিাে রাকাি জেয ভািিনক েিকাি আনমশবিকা

২০১৩ সানলই ৈাে হনে বগনে এেে বেো ানে চীেনক বৈশবে গরতব শবেনল ভািি বিনপ ফনল এ শবৈষনে হাশবসো ভািসময কিাি বচষটা কনিনে

কেনো কেনো বপনিনে অনেক সমেই পানিশবে হাশবসো কেনো কেনো ভািনিি পরভাৈ বরনক বৈি হনে চীনেি শবেনক ব নি বচনেনে শবকনত

পানিশবে চীে-ভািনিি পরশবিন াশবগিা শবেনলাই শবকনত এি মনযয শবেনজি সবারতনক উোি কিনি হনৈ

মনতরীটের েকতেে পিিাষটরমিী আবদল বমানমে আসাি আগ প তনত শবৈশবভনন বেনেি সনগ ৈাাংলানেনেি ব চশবি হনেনে বসগনলানি

পিিাষটরমিণালনেি সমপিিা শবেনলা ো পরযােমিীি অশবফনস গওহি শবিজীি মাযযনম চশবিপতর ঠিক হনেনে কািণ ভািিনক া বেওো হনৈ িা

শবলশবেি িাো ৈা ৈযােযা কিা ানৈ ো গওহি শবিজভী ও বেে হাশবসোি শবেনেত নে ঠিক হনিা চশবিগনলা শবেনলা বগাপে চশবিি েসো কনিনে

ভািিীেিা চশবিি ভাষা বেেনল ৈঝা াে হাসাো েে ২০১০ এ ভািনি াে িেে ব ৌর বরাষো বেেনল বৈাঝা াে ভািিীেিা ঠিক কিনে

বমানমেই পররম করা ৈলাি সন াগ বপনেনেে শবকনত ৈলা হনেশবেল ভািনিি সনগ সমপকত শবৈনেষ ভানৈ হনৈ ফনল শবিশবে সবামী সতরীি শবৈষেটি

ৈনলনেে হাশবসো েে পিিাষটর মিোলে োেনলে িেে আিও ৈে োলানলি হানি পনেনে আেিাফ ব োনে সীমাননত হিযা ৈনিি করা ৈনলে

বসোনে বমানমে ৈনল ৈডত াি শবকশবলাং ৈাাংলানেনে হনে আমানেিনক োশবেতবেীল হনি হনৈ করাি িাল ঠিক বেই মিীনেি ভািি পরসাংো

িানেি দৈতলিানক পরমাণ কনি

ভবেষেে সমপেথ বেে হাশবসো পিৈিী সমনে ভািি-ৈাাংলানেে সীমানত ৈি হনে ানৈ সৈ যিনেি সমপকত ৈি হনে ানৈ ভািি

হাশবসোনক সিানি চাইনৈ ো িনৈ এটা েীরতিােী েে বেে হাশবসো পিৈিীনি সৈ চশবি ৈাশবিল কিনি হনৈ ভািিনক কশবিনডাি শবেনলও

ৈাাংলানেনেি পরাকশবিক ব অশবযকাি িা ভািনিি পিণ কিনি হনৈ ওটা বকানো শবকেি শবৈশবেমনে েে সীমানত হিযা ৈি কিনি হনৈ এগনলা

162

ো বপনল কশবিনডাি শবেনে বকানো আনলাচো েে কশবিনডানিি পরনশন আসনল পরকি কশবিনডানিি পরসতাৈ বেনওো কশবিনডাি শবেনে আসানমি ওপি

শবেনে চীনে াওোি পরা কিা বেপাল াওোি কশবিনডাি শবেনি হনৈ ভটানে াওোি কশবিনডাি আঞচশবলক ও ব ৌশবিক কশবিনডাি অৈকাোনমা

বিশবি কিনি ব েিচ হনৈ িাি ভাগ শবেনি হনৈ বটাল শবেযতািণ কিনি হনৈ সমভযাৈয সকল েিচ ও পরভাৈ মারাে বিনে অৈকাোনমাি েিচ

ভািনিি ৈহে কিনি হনৈ বসাোশবেো ৈিি কিনি হনৈ বসনিনতর চীনে বকৌেলগিভানৈ ানি ৈযৈহাি ো কিনি পানি বস শবৈষনে চশবিনি

উনললে রাকনৈ সামশবিক বকানো সবারত রাকনৈ ো ৈাাংলানেে িোিশবক কিনৈ ৈনগাপসাগনি ভািি-চীে- িিানষটি দবি হনে িািা মশবেটি

কিনি চাে বক শবক কিনে ৈাাংলানেে ঠিক কিনৈ শবকভানৈ ৈিনিি ৈযৈিাপো হনৈ চীেনক শবৈো বটনডানি কাজ বেওো ানৈ ো চীনেি শবৈশবেনোগ

েিকাি িনৈ বটনডানিি শবভশবততনি হনৈ শবৈিৈযাাংনকি সনগও সমপকত িাো েিকাি িানি ভািসময ও ব াগযিাি িলো সমভৈ হনৈ পরোেনক েি

কিনি শবৈিৈযাাংক বক কানজ লাগানি হনৈ চীনেি সনগ বকৌেলগি শবৈষেও জশবেি িনৈ শবেেিে ৈাাংলানেনেি হানি হনৈ

163

Ek 6 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Md Abul Kashem

Rajshahi Uumlniversitesi Tarih Boumlluumlmuuml Oumlğretim Uumlyesi Avami Ligi ve Hindistan Tarihi Uzmanı

Goumlruumlşme Tarihi 26 Kasım 2019

আওোমী লীগ ভািনিি রশবেষঠ ৈি ভািনিি শবেক বরনক বেেনল ৈলা াে আওোমী লীনগি সনগ কাংনিনসি সমপকত ভানলা শবকনত িাষটর

শবহনসনৈ ৈাাংলানেে আওোমী লীগ সিকাি দবািা পশবিচাশবলি হনল সবাভাশবৈকভানৈ ভািনিি ব বকানো সিকানিি সনগই ভালা সমপকত রানক

ৈাাংলানেনেি সবাযীেিাি সমে ভািি সহন াশবগিা কিনলও চীে পাশবকসতানেি পি শবেনে ৈাাংলানেনেি শবৈনিাযীিা কনিশবেনলা শবকনত সমপরশবি চীনেি

ব ঋণ সহন াশবগিা এৈাং চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি সমপনকত ি ব গভীিিা বিশবি হনেনে িানি মনে হনি পানি ভািনিি সনগ সমপনকত ি রাটশবি

হনে ভািনিিও হেনিা শবকে শবৈষনে পরশন রাকনলও রাকনি পানি ব মে চীে বরনক সাৈনমশবিে বকোি পিপিই ভািি বরনক বৈে কনেকটি

সফি হনেনে চীে ৈাাংলানেে সমপনকত ি বিনতর শবে শবজেশবপাং এি সফি একটি গরতবপণত শবৈষে বকানো বেে এনিা শবৈশবেনোগ পরসতাৈ শবেনে আনসশবে

এি আনগ এনিনতর দই বেনেিই সবারতই জশবেি চীে ব পরনজকট কিনি চানে িানি ৈাাংলানেনেি অাংেিহণ চানে চীে অরতেীশবি শবেনে

ৈাাংলানেেনক শবমতর শবহনসনৈ বপনি চানে এি শবৈপিীনি ভািিও শবকনত ৈাাংলানেেনক সামরতয অে ােী অরত সহােিা ৈা ঋণ সহন াশবগিা কিনে

চীে ও ভািি ৈাাংলানেেনক বকনদর কনি শবৈশবেনোনগি বিনতর ব মনোমশবে অৈিাে শবেনেনে িা ৈাাংলানেে শবকভানৈ ৈযৈিাপো কিনে ৈা কিনৈ

বস শবেনক িাকানল পরযােমিী আনতজত াশবিকভানৈ ব পশবিশবচশবি বিশবি কনিনেে বসটা শবেনে শবিশবে এেে প তনত এ দই বেেনক সমনব কিনেে এটা ৈলা

াে িনৈ বিাশবহগা সাংকট শবৈষনে চীে ও ভািি পরনোজেীে সমরতে বেেশবে ঐ শবেক শবেনে ৈলা াে শবমোেমানি চীে ও ভািনিি ব সবারত িা

অশবভনন এৈাং বস সবারত শবৈনৈচো কনিই িািা অশবভনন অৈিাে শবেনেনে ৈাাংলানেে বচষটা কিনে চীে ও ভািিনক পরভাশবৈি কিনি শবকনত চীে ও

ভািনিি শবেজসব অরতনেশবিক সবারত ভিাজেীশবি ও িাোইনে িানেি ব সবারত বসটা িািা বেেনে

ৈাাংলানেনেি কাে বরনক ভািনিি ব চাওো িা হনলা টরােশবজট ও শবেিাপততা উততিপৈত পরনেেগনলানক বকননদরি পরভানৈ িােনি

ৈাাংলানেনেি সহন াশবগিাি পরনোজেীেিা ভািি উপলশবি কিনি বপনিনে কািে ভািিীে শবৈনদরাহীিা ৈাাংলানেনেি ভেনড ৈযৈহাি কিনি পািনে

ো ৈাাংলানেে ভািিনক ৈে একটি কটনেশবিক সহােিা শবেনেনে শবকনত ৈে বেে শবহনসনৈ ভািনিি ব ৈেভাই সলভ আচিণ িাি ৈাইনি

ৈাাংলানেে বিমে শবকে পানে ো ভািিনক আিও একট োে শবেনি হনৈ চীে ব সহন াশবগিা কনিনে িা শবে রা র ৈযৈহাি কিা াে

িাহনল পৈত ও েশবিণপৈত এশবেোে চীনেি সন াগ ৈাোি পাোপাশবে ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিনিও েিে শবেগননতি সচো হনৈ চীনেি সনগ সমপকত

গানো হনৈ চীে ৈাাংলানেনেি সৈনচনে ৈে িপতােীকািক বেে সিকাি শবে েিিাি সনগ চীনেি সহােিানক ৈযৈহাি কিনি পানি ভািিনক

শবে বেোনি পানি ব শয ভািনিি শবেনক িাশবকনে রাকনল উননেে হনে ো এৈাং কাোকাশবে সন াগ শবহনসনৈ চীে িনেনে চীেনকও শবে ৈঝানো

াে ভািি ঐশবিহাশবসক ৈি ভািিনক ৈাে শবেনে শবকে কিা ানৈ ো িাহনল ৈাাংলানেে গরতবপণত অৈিাে বিশবি কিনি পািনৈ

OumlZGECcedilMİŞ

Rahmat ULLAH 01031988 tarihinde Bangladeş Khulna İli Rupsha İlccedilesirsquonde doğdu 1996

yılında Bagerhat Fadil Madrasahrsquotan İlkokulursquonu aynı Madrasahrsquotan 2000 yılında Ortaokulursquonu ve

2004 yılında Lisesirsquoni 2009 yılında da Bangladeş Jahangirnagar Uumlniversitesi ndash Sosyal Bilimler

Fakuumlltesi İktidar ve Siyaset Boumlluumlmuumlrsquonuuml ve 2010 yılında da Jahangirnagar Uumlniversitesi ndash Sosyal

Bilimler Fakuumlltesi İktidar ve Siyaset Anabilim Dalından Yuumlksek Lisansırsquonı bitirdi 2013 yılında

Karadeniz Teknik Uumlniversitesi ndash Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında

doktora programına başladı

ULLAH evli olup İngilizce bilmektedir

KARADENİZ TEKNİK UumlNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTUumlSUuml

ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

ULUSLARARASI İLİŞKİLER PROGRAMI

CcedilİN HİNDİSTAN DENKLEMİNDE BANGLADEŞ AVAMİ LİGİrsquoNİN DIŞ

POLİTİKA SOumlYLEMİ (2009-2018)

DOKTORA TEZİ

Rahmat ULLAH

ORCID0000-0002-1548-5966

Tez Danışmanı Prof Dr Mohammad ARAFAT

ŞUBAT-2020

TRABZON

ONAY

Rahmat ULLAH tarafından hazırlanan ldquoCcedilin Hindistan Denkleminde Bangladeş Avami

Ligirsquonin Dış Politika Soumlylemi (2009-2018)rdquo adlı bu ccedilalışma 08122020 tarihinde yapılan savunma

sınavı sonucunda oybirliği oyccedilokluğu ile başarılı bulunarak juumlrimiz tarafından Uluslararası İlişkiler

Anabilim dalında doktora tezi olarak kabul edilmiştir

Juumlri Uumlyesi Karar İmza

Unvanı ndash Adı ve Soyadı Goumlrevi Kabul Ret

Prof Dr Hayati AKTAŞ Başkan

Prof Dr Mohammad ARAFAT Uumlye

Prof Dr Abdulkadir TOPAL Uumlye

Prof Dr Selccediluk DUMAN Uumlye

Doccedil Dr Oumlzguumlr TUumlFEKCcedilİ Uumlye

Yukarıdaki imzaların adı geccedilen oumlğretim uumlyelerine ait olduklarını onaylarım

Prof Dr Yusuf SUumlRMEN

Enstituuml Muumlduumlruuml

BİLDİRİM

Tez iccedilindeki buumltuumln bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar ccedilerccedilevesinde elde edilerek

sunulduğunu ayrıca KTUuml - Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Tez Yazım Kılavuzursquona uygun olarak

hazırlanan bu Ccedilalışmada yararlanılan kaynakların tuumlmuumlne eksiksiz atıf yapıldığını aksinin ortaya

ccedilıkması durumunda her tuumlr yasal sonucu kabul edeceğimi beyan ederim

Rahmat ULLAH

11022020

IV

OumlNSOumlZ

Guumlney Asyarsquonın kuumlccediluumlk bir uumllkesi olarak 1971 yılında bağımsızlığını kazanan Bangladeş

coğrafi konumu olarak Hindistan toprakları tarafından ccedilevrilmiş durumundadır Kuruluş doumlneminde

Hindistanrsquoın destekleriyle bağımsızlık muumlcadelesinde erken başarı elde eden Bangladeş kuruluşu

itibariyle Hindistan ile ikili meselelerinde anlaşmazlıklar yaşanmaya başlamıştır Bunlardan dolayı

Bangladeş halkı iccedilinde de Hindistan karşıtı algılar oluşmuştur Bu durumda Bangladeşli devlet

adamları başta Ccedilin ve Muumlsluumlman uumllkeler olmak uumlzere Batılı uumllkeleriyle guumlccedilluuml bağlantılar kurmaya

ccedilalışmıştır

Oumlzellikle Bangladeşli devlet adamları ekonomik askeri ve siyasi alanında Hindistanrsquodan

ziyade yakın boumllgenin guumlccedilluuml uumllkesi olan Ccedilinrsquoi değerlendirmiştir Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler de Ccedilin ile

yakınlığı Hindistanrsquola ikili meselelerinde kendi haklarını korumayı ve elde etmeyi kolaylaştıracağını

oumlngoumlrmuumlştuumlr Bu politika Bangladeşrsquoin ekonomi ve altyapı geliştirme ve Ordunun guumlccedillendirmesini

oumlnemli katkılar sağlamıştır Bu bağlamda bu ccedilalışmada eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ve Ccedilin ve Hindistan ile dengeli ilişkilerinin oumlnemi temelinde

2009-2018 yılları arasında Bangladeşrsquoin iktidar partisi olan Avami Ligirsquonin dış politika soumlylemlerini

analiz ederek geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerilerini sunulmuştur

Bu Ccedilalışmarsquonın gerccedilekleştirilmesinde her tuumlrluuml akademik destek sağlayan danışmanım Sayın

Prof Dr Mohammad ARAFATrsquoa tezimin planlama ve youmlntemin belirlemesinde buumlyuumlk katkısı olan

Sayın Prof Dr Selccediluk DUMANrsquoa Sayın Doccedil Dr Oumlzguumlr TUumlFEKCcedilİrsquoye ve Sayın Prof Dr Suumlleyman

ERKANrsquoa teşekkuumlr ederim

Şubat 2020 Rahmat ULLAH

V

İCcedilİNDEKİLER

OumlNSOumlZ IV

İCcedilİNDEKİLER V

OumlZET VIII

ABSTRACT IX

TABLOLAR LİSTESİ X

ŞEKİLLER LİSTESİ XI

KISALTMALAR LİSTESİ XII

GİRİŞ 1-17

BİRİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ TARİHİ ARKA PLANI VE DIŞ POLİTİKA İLKELERİ

helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18-46

Avami Ligirsquonin Kuruluşu 18

Pakistan Doumlneminde Avami Ligirsquonin Roluuml 20

121 Devlet Dili Hareketi ve Avami Ligi 20

122 1954 Seccediliminde lsquoBirleşik Cephesirsquo ve Avami Ligi 22

123 6 Maddeli lsquoOumlzerklik Hareketirsquo ve Avami Ligi 25

Bağımsız Bangladeş ve Şeyh Mujibur Rahman Doumlneminde Avami Ligi 28

Şeyh Hasina ve Avami Ligi 30

Avami Ligirsquonin Genel Tanımı 35

Bangladeş Avami Ligirsquonin Dış Politika İlkeleri 37

Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunu Belirlemesinde Avami Ligirsquonin Roluuml 40

İKİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-CcedilİN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ 47-67

Tarihi Arka Planı 47

211 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975) 51

212 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001) 53

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Ccedilin ile olan İlişkileri 54

221 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile Avami Ligirsquonin Siyasi ve Diplomatik İlişkileri 55

VI

222 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Askeri İlişkileri 60

223 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri 62

224 Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yol Projesirsquonde Bangladeş 64

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-HİNDİSTAN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ 68-92

Tarihi Arka Planı 68

311 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975) 70

312 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001) 74

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Hindistan ile olan İlişkileri 75

321 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile Siyasi ve Diplomatik İlişkileri 75

322 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri 80

323 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Askeri İlişkileri 82

324 Kara Sınır Sorunun Ccediloumlzuumlmuuml 83

325 Sınırda Hindistan tarafından Bangladeşlilere Accedilılan Ateş ve Oumlluumlmuuml 84

326 Assamrsquoda Vatansız Bırakılan 2 Milyon Bengal 85

327 Hindistan ile Deniz Anlaşmazlığını ve Bangladeşrsquoin Kazanması 85

328 Bangladeş Uumlzerinden Hindistanrsquoın Transit İmkacircnı 86

329 Ortak Nehirlerin Su Paylaşımında Ccediloumlzuumllmeyen Meseleler 88

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

SOumlYLEM TEORİSİ CcedilERCcedilEVESİNDE CcedilİN VE HİNDİSTANrsquoA YOumlNELİK AVAMİ

LİGİrsquoNİN DIŞ POLİTİKASI 93-114

Dış Politika Soumlylemi Teorisi 93

Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe Youmlnelik Soumlylemleri 96

Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa Youmlnelik Soumlylemleri 98

431 Karı Koca İlişkileri 98

432 Avami Ligi Hindistanrsquoın Ajanı değil Arkadaşı 98

433 Test Edilmiş Arkadaşı 99

434 Stratejik İlişkilerin Oumltesine 99

435 Savaş Durumunda Bangladeş Hindistanrsquoın Yanında Olacaktır 100

Uzmanların Goumlruumlşleri ve Ccedilin-Hindistan Denkleminde Avami Ligirsquonin Dış Politika ve

Soumlyleminin Analizi 100

SONUCcedil VE OumlNERİLER 115

YARARLANILAN KAYNAKLAR 128

VII

EKLER 146

OumlZGECcedilMİŞ 164

VIII

OumlZET

1971 yılında Avami Ligirsquonin oumlnderliğinde gerccedilekleşen savaş sonucunda Bangladeş

bağımsızlığını kazanmıştır Bu savaşı kendi topraklarının guumlvenliği iccedilin Pakistanrsquoın boumlluumlnmesinin

bir imkacircnı olarak değerlendiren Hindistan Bangladeşrsquoe desteklerde bulunmuştur Ancak savaş

sırasında ve sonraki ilk yıllarında Hindistan yetkililerinin aldığı bazı kararlardan dolayı Bangladeşrsquote

Hindistan karşıtı algılar oluşmuş ve iki uumllkenin ilişkilerinde mesafeler meydana gelmiştir Bu suumlrede

Ccedilin Pakistanrsquoın yanında yer alarak Avami Ligirsquonde roluumlne karşı tepkiler goumlstermiştir 1975 yılında

askeri darbeleriyle uumllkenin kurucu lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın infazı ve Avami Ligirsquoni iktidar

dışı bırakılması Hindistan iccedilin buumlyuumlk hayal kırıklığı olurken Ccedilin huumlkuumlmeti Bangladeş ile resmi

ilişkiler kurmuştur 1976 yılından beri dış politikasında oumlnemli bir seccedilenek olarak Bangladeş devlet

adamları Ccedilin ile ekonomik askeri ve siyasi ilişkileri kurmuş ve ccedilok boyutlu iş birliği geliştirmiştir

2009rsquode Avami Ligi iktidara geldiğinde Ccedilin ve Hindistan Bangladeş Avami Ligi ile ccedilok geniş

dostluk ilişkileri geliştirmeye başlamıştır

Bu ccedilalışmada eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve

Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkilerini araştırılmıştır Ayrıca Ccedilin ve Hindistan ile dengeli

ilişkilerinin oumlnemi temelinde bu doumlnem Avami Ligirsquonin politik soumlylemlerini analiz edilmiş ve

Bangladeşrsquoin geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerileri sunulmuştur Amaccedillar doğrultusunda birincil ve

ikincil kaynaklardan toplanan verileri iccedilerik analizi youmlntemiyle sonuca varılmıştır Ccedilalışmanın

sonucunda coğrafi olarak Bangladeşrsquoin ccedilok zayıf konumunda olduğunu ancak jeo-stratejik olarak

Hindistan Ccedilin ve buumlyuumlk guumlccediller iccedilin ccedilok oumlnem taşıdığı goumlruumllmuumlştuumlr Bu avantajları doğrultusunda

Bangladeş boumllgesel ve uluslararası alanlarında aktif rol alarak uumllkenin ccedilıkarlarını elde edebileceği

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilin ve Hindistan ile 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin ilişkilerine

bakıldığında Ccedilin ile ekonomik altyapı ve askeri alanında ccedilok kapsamlı ilişkilerinin ve iş birliğinin

olduğunu ve Ccedilin tarafından Avami Ligirsquoni desteklendiği goumlruumllmektedir Hindistan ile enerji ve

altyapı alanında ilişkilerinin geliştirildiğini kara sınır sorununun ccediloumlzuumllduumlğuumlnuuml ancak ortak

nehirlerinin sularının paylaşımı konusunda ccediloumlzuumlme varılmadan Hindistanrsquoın boumllgeler arası ulaşım ve

ticareti iccedilin Bangladeş topraklarından transitin verildiği goumlruumllmuumlştuumlr Ayrıca Hindistan tarafından

Avami Ligirsquoni siyasi destekler sağlandığı tespit edilmiştir İki uumllke ile de ccedilok yakınlığı Avami

Ligirsquonin başarısı ile beraber Ccedilinrsquoin ekonomik ve Hindistanrsquoın ekonomik-stratejik ccedilıkarları olduğu

goumlruumllmuumlştuumlr

Anahtar Kelimeler Ccedilin Hindistan Bangladeş Avami Ligi Eleştirel Jeopolitik Dış Politika

Soumlylemi

IX

ABSTRACT

Bangladesh gained its independence in 1971 after a 9 months war led by the Awami League

India used this war as an opportunity to dismantle Pakistan for its own security and provided support

to the Awami League However some decisions are taken by the Indian authorities during the war

and in the early years of the new Bangladesh resulted in anti-Indian perceptions in Bangladesh and

distances in the relations between the two countries In this period China supported Pakistan and

played roles against Awami League The killing of Sheikh Mujibur Rahman the founding leader of

the country with military coups in 1975 and the removal of the Awami League from the power has

been a major disappointment for India on the other hand the Chinese government has established

official relations with Bangladesh Thus since 1976 Bangladesh statesmen have established

economic military and political relations with China and developed multi-dimensional cooperation

as an important option in foreign policy When the Awami League came to power again in 2009

China and India began to develop extensive cooperative relations with Awami League

In this study the relations of Bangladesh Awami League with China and India between 2009-

2018 were investigated within the framework of the critical geopolitical concept This work also

analysed the foreign policy discourses of Awami League in 2009-2008 period in the equation of

China and India and suggested future foreign policy recommendations for Bangladesh The data

obtained from primary and secondary sources have concluded by content analysis method It has

been seen that geographically Bangladesh is in a very weak position and geo strategically it is a very

important country to India China and the global powers Bangladesh can use this geostrategic

advantage for ensuring national interest and development by taking an active role in regional and

international level In terms of Awami Leaguersquos relations with China and India between 2009-2018

it has been seen that China supports Awami League and established extensive relations with

Bangladesh in economic infrastructure and military fields It has been observed that India provides

political support to the Awami League the relations with India have been improved in the field of

energy and infrastructure the land border problem has been solved but transit from the territory of

Bangladesh has been granted for inter-regional transport and trade of India before the settlement of

the waters of the common rivers and other issues It has been observed that with the success of the

Awami League in the equation of China and India India and China also established a strong influence

on Bangladesh

Keywords China India Bangladesh Awami League Critical Geopolitics Foreign Policy

Discourse

X

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo Nr Tablo Adı Sayfa Nr

1 Cumhurbaşkanı Olan Avami Ligi Liderleri 30

2 Başbakanlık Goumlrevi Yapan Avami Ligi Liderleri 31

3 Genel Seccedilimler ve Avami Ligi 33

4 1949 Yılından Buguumlne Kadar Avami Ligirsquonin Başkanları 37

5 1949 Yılından Bu Yana Avami Ligirsquonin genel Sekreterleri 37

6 2016 Yılının Ekim Ayında İmzalan Ccedilin Destekli Projeler 58

7 2009-2018 Yıllarında Ccedilinli ve Bangladeşli Liderlerinin Ziyaretleri 60

8 2009 Yılından Sonra Ccedilinrsquoden Alınan Oumlnemli Donanımlar 61

9 Ccedilin Destekli Projelerden Uygulama Aşamasında Olan 5 Projenin Detayları 64

10 Bangladeş ve Hindistan Liderlerinin Karşılıklı Ziyaretleri (2009-2018) 80

11 2009-2018 Yılları Arasında Hindistan Bangladeş İhracat ve İthalatı 80

12 2009-2018 Yılları Arasında BSF tarafından Oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin Sayısı 84

13 Ccedilin ve Hindistan İle Avami Ligi Huumlkuumlmetinin İlişkileri 117

XI

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil Nr Şekil Adı Sayfa Nr

1 Bangladeşrsquoin Coğrafi Konumu 10

2 Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman 29

3 Avami Ligi Başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina 30

4 Avami Ligirsquonin İdiolojileri 35

5 Avami Ligirsquonin Seccedilim Semboluuml 36

6 OBOR Projesinde Bangladeşrsquoin Konumu 65

7 Ccedilin-Bangladeş-Hindistan-Myanmar Ekonomik Koridoru 66

8 Doğu Pakistan ve Batı Pakistan 69

9 Hindistanrsquoa Verilen Transit İmkanları 87

10 Guumlney Asya Sistemi ve Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin Denklem Modeli 120

XII

KISALTMALAR LİSTESİ

ABD Amerika Birleşik Devletleri

ADB Asya Kalkınma Bankası

AERB Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurulu

APTA Asya ve Pasifik Ticari Anlaşması

ASEAN Guumlneydoğu Asya Uumllkeleri Birliği

BAEC Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Komisyonu

BAERA Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurumu

BAF Bangladeş Hava Kuvvetleri

BAKSAL Bangladeş Krishak Sramik Avami Ligi

BBIN Bangladeş Butan Hindistan ve Nepal Girişimi

BCIM-EC Bangladeş Ccedilin Hindistan Myanmar Ekonomik Koridoru

BCPCL Bangladeş Ccedilin Enerji Şirketi

BGMEA Bangladeş Giysi Uumlreticileri ve İhracatccedilıları Birliği

BIFPCL Bangladeş Hindistan Dostluk Enerji Şirketi Limited

BIFT Bangladeş Moda ve Teknoloji Enstituumlsuuml

BIMSTEC Bengal Koumlrfezi Ccedilok Sektoumlrluuml Teknik ve Ekonomik İş birliği Girişimi

BIS Hindistan Standartları Buumlrosu

BIST-EC Bangladeş Hindistan Myanmar Sri Lanka ve Tayland Ekonomik İş birliği

BİT Bilgi ve İletişim Teknolojileri

BJP Hindistan Halk Partisi

BM Birleşmiş Milletler

BNP Bangladeş Milliyetccedili Partisi

BPC Bangladeş Petrol Şirketi

BPDB Bangladeş Enerji Geliştirme Kurulu

BR Bangladeş Demiryolları

BRT Otobuumls Hızlı Transit

BSCCL Bangladeş Denizaltı Kablo Şirketi

BSEZA Ccedilin Harbour Muumlhendislik Şirketi ve Bangladeş Oumlzel Ekonomik Boumllge

Otoritesi

BSF Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri

BSNL Bharat Sanchar Nigam Limited

BSTI Bangladeş Standartları ve Test Kurumu

CATIC Ccedilin Ulusal Aero-Teknoloji İthalat ve İhracat Şirketi

CEIZ Ccedilin Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesi

XIII

CHDHK Ccedilin Huadian Hongkong Şirketi

CHR İnsan Hakları Komisyonu

CMBEC Ccedilin Major Koumlpruuml Muumlhendislik Şirketi

CMC Ccedilin Ulusal Makine İthalat ve İhracat Grubu Şirketi

COP Kombine Muhalefet Partisi

CVF En Kırılgan Uumllkeleri Forumu

D-8 Gelişen Sekiz Uumllke

DAP Diamonyum Fosfat

DMTCL Dakka Toplu Taşıma Şirketi Limited

DRC Demokratik Kongo Cumhuriyeti

ECOSOC Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi

EoL Mektup Değişimi

ESCAP Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

FAO Gıda ve Tarım Oumlrguumltuuml

FDI Doğrudan Yabancı Yatırımı

GATT Guumlmruumlk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması

GCNEP Kuumlresel Nuumlkleer Enerji Ortaklığı Merkezi

GSYİH Gayri Safi Yurticcedili Hasıla

GW Gigawatt

G2G Devletten Devlete

HRC İnsan Hakları Konseyi

IAEA Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı

IBRD Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası

IDA Uluslararası Kalkınma Birliği

IDRA Bangladeşrsquoin Sigorta Geliştirme ve Duumlzenleme Kurumu

IECC İklim Değişikliği iccedilin Hindistan Bağışı

ILO Uluslararası Ccedilalışma Oumlrguumltuuml

ILR Nehirlerin Birleşmesi

IMF Uluslararası Para Fonu

IOCL India Oil Corporation Limited

ITLOS Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi

JEC Ortak Ekonomik Komisyonu

JRC Ortak Nehir Komisyonu

K2K Kalkuumlttarsquodan Kunming

LBA Kara Sınır Anlaşması

LIC Life Sigortası Şirketi

LNG Sıvılaştırılmış Doğal Gaz

LOC Ccedilerccedileve Kredisi

MoU Mutabakat Muhtırası

XIV

MW Megawatt

NAM Bağlantısızlar Hareketi

NDF Ulusal Demokrat Cephesi

NIEO Yeni Uluslararası Ekonomik Duumlzen

NIFT Hindistan Ulusal Moda Teknolojisi Enstituumlsuuml

NRC Ulusal Vatandaş Kayıtları

NRL Numaligarh Rafinerisi Limited Şirketi

NVVN NTPC Vidyut Vyapar Nigam Limited

NWPGCL Kuzey-Batı Elektrik Enerji Şirketi

OBOR Bir Kuşak Bir Yol

OIC İslam İş birliği Teşkilatı

PCA Daimicirc Tahkim Mahkemesine

PIWTT Hindistan İccedil Su Geccedilişi ve Ticareti

PLA Ccedilin Halk Kurtuluş Ordusu

PTA Tercihli Ticaret Anlaşması

RMB Ccedilin Yuanı

SAARC Guumlney Asya Boumllgesel İşbirliği Oumlrguumltuuml

SAFTA Guumlney Asya Serbest Ticaret Boumllgesi

SAGQ Guumlney Asya Buumlyuumlme Doumlrtgeni

SASEC Guumlney Asya Alt Boumllgesel Ekonomik İşbirliği

SEZ Oumlzel Ekonomik Boumllge

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Birliği

UNCTAD Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

UNFCCC Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Ccedilerccedileve Soumlzleşmesi

UNESCAP Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

UNESCO Birleşmiş Miletler Eğitim-Bilim ve Kuumlltuumlr Oumlrguumltuuml

UNIDO Birleşmiş Milletler Enduumlstriyel Kalkınma Oumlrguumltuuml

UNIMOG İran-Irak Askeri Goumlzlem Grubu

V20 Savunmasız 20

WASA Su Temini ve Kanalizasyon İdaresi

WHO Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml

WTO Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuuml

GİRİŞ

Guumlney Asyarsquoda tarihinin en buumlyuumlk boumllgelerinden biri olan Bengal boumllgesi 1757 yılında İngiliz

işgalinin ilk hedefi olmuştur Boumllgenin ticaretinin merkezi ve zengin boumllesi olan Bengal daha sonra

İngilizlerin lsquoboumll-youmlnetrsquo politikası sonucunda kuumlccediluumlk boumllgeleri haline gelmiştir 1947 yılında Bengal

boumllgesinin Muumlsluumlman ccediloğunluğu olan Doğu Bengal Pakistanrsquoın doğu vilayeti olmuştur Ancak

aralarında yaklaşık iki bin kilometre mesafesi olan Doğu ve Batı Pakistan (Choudhury 1969)

arasında eşitlik sağlanamamıştır Oumlzellikle siyaset ordu buumlrokrasi ve ekonomide Doğu Pakistan

(Bangladeş) halkı kendilerinde haksızlık ettiğini hissetmiştir (Ahmed 2010) 1970 yılında Doğu

Pakistanlı siyasi partisi Avami Ligirsquonin Pakistan merkez parlamentosunda ccediloğunluk kazanmasına

rağmen huumlkuumlmet kurulmasına izin verilmeden Doğu Pakistan halkı uumlzerinde Pakistan Ordusunun

baskı uygulaması savaşa doumlnuumlşmuumlştuumlr

Avami Ligirsquonin oumlncuumlluumlğuumlnde bağımsızlık savaşına katılan Bengal halkına destek sağlayarak

Hindistan Bangladeşrsquoin kurulmasını kolaylaştırmıştır Ancak kuruluşundan beri Hindistan

siyasetccedililer Bangladeşrsquoi etkilemeye ccedilalışmıştır Oumlzellikle savaş sırasında Hindistan Ordusuna karşı

oluşan guumlvensizliği Pakistan Ordusunun teslimi suumlresinde Bangladeş Ordu komutanının dahil

olmaması 1972 yılında yapılan 25 yıllık lsquoDostluk Anlaşmasırsquo konusundaki tartışmalar

(Maniruzzaman 2009) sınır anlaşmasının Hindistan parlamentosu tarafından onaylanmaması Ganj

Nehrinin su paylaşımı konusunda Hindistanrsquoın isteksizliği deniz sahası belirlenmesinde Hindistanrsquoın

itirazı gibi farklı meselelerden dolayı Bangladeşli siyasetccedililer ordu uumlyeleri buumlrokrasi ve halk

arasında Hindistan karşıtı algılar oluşmuştur Ayrıca Bangladeşrsquote 1975 yılında askeri darbeleriyle

uumllkenin kurucu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın infazı ve Avami Ligirsquoni iktidar dışı bırakılması Hindistan

iccedilin buumlyuumlk hayal kırıklığı olmuştur 1990 yılına kadar askeri huumlkuumlmetlerinin Ccedilinrsquoi tercih etmesi

Hindistan ile ilişkilerinde mesafe oluşturmasına neden olmuştur Ancak 1990rsquoda demokratik

huumlkuumlmetinin iktidara gelmesi ve 1996rsquoda Avami Ligirsquonin huumlkuumlmet kurulması Hindistan ile ikili

ilişkilerinde yeniden hareketlilik başlamıştır (Rashid 2010) 1996rsquoda Avami Ligi iktidarıyla

Hindistan huumlkuumlmetinin 30 yıllık lsquoGanj Su Anlaşmasırsquo ve 1997 Hindistan aracıyla ldquoŞhittagong Tepesi

Barış Anlaşmasırdquo hariccedil ikili meselelerinde herhangi ccediloumlzuumlm olmamıştır Oumlzellikle bağımsızlığının

hemen ardından Hindistan ile ccediloumlzuumllmesi beklen sınır sorunu ve deniz sahası ccediloumlzuumlme kavuşmamıştır

Aksine Hindistanrsquoın lsquoTeesta Barajırsquo lsquoTipaimukh Barajırsquo lsquoNehirlerin Birleşmesi Projesirsquo (Pandey

2014 669-671) lsquoSınırda Serbest Ateş Uygulamasırsquo gibi farklı tartışmalı uygulamalar ikili

ilişkilerinin guumlndemine eklenmiştir Ayrıca Bangladeş topraklarını kullanarak Hindistanrsquoın boumllgeler

arası ulaşım ve ticareti iccedilin lsquoTransitrsquo talebi Bangladeş siyasetinin en oumlnemli guumlndem haline gelmiştir

Bu durumda 2009rsquode Avami Ligirsquonin iktidara gelmesiyle iki taraf da yıllardır beklediği konuları ele

alarak ilişkilerini daha ileri taşımaya soumlz vermiştir

2

Oumlte yandan Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı suumlrecinde Hindistanrsquoın oynadığı roluumlne karşı

durarak Pakistanrsquoa destekleyen Ccedilin 1975 yılında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın oumllduumlruumllmesinin ardından

Bangladeş ile resmi ilişkileri kurmuştur Coğrafi konumunun gerccedilekleri ve Hindistan ile yaşanan

tecruumlbelerini goumlz oumlnuumlnde bulunarak Bangladeş devlet adamları Ordunun guumlccedillenmesi ekonomik

kalkınma ve yapısal gelişimi iccedilin Ccedilin ile guumlccedilluuml ilişkiler kurmuştur 1990rsquolı yıllarında Ccedilin Avami Ligi

ile ilişkilerini duumlzeltmeye oumlnem vermiştir Ayrıca 1975rsquoten 2008 yılına kadar suumlre zarfında

Bangladeş Ordusunun en oumlnemli ortağı ve en buumlyuumlk silah tedarikccedilisi haline gelen Ccedilin ikili ticareti

ve kalkınma projelerinde de en buumlyuumlk partner haline gelmiştir (Uddin ve Bhuiyan 2011)

2009rsquode Avami Ligi iktidara geldiğinde Avami Ligi ile Hindistanrsquoın ccedilok kapsamlı iş birlik

ccedilalışmalar başlamıştır Oumlte yandan 1970 yılından itibaren Ccedilin ile mesafeli olan Avami Ligirsquonin 2009

yılı itibariyle guumlccedilluuml ekonomik kalkınma ve askeri ilişkilerin kurulmuştur

Bu durumda coğrafi konumu bakımından Hindistanrsquoın haritası iccedilinde yer alan Bangladeşrsquoin

guumlvenliğinin korunması ve ccedilıkarlarının elde edilmesi iccedilin Hindistan ve Ccedilin ile olan ilişkilerini

değerlendirerek boumllge ve uluslararası politikasına youmlnelik yol haritası ccedilizmek ccedilok oumlnem arz

etmektedir

Amaccedillar

Bu ccedilalışmanın amacı Hindistan topraklarıyla uumlccedil tarafından ccedilevrilmiş halinde olan ve Hindistan

ile suumlrekli ilişkilerinde ccedileşitli sorunları yaşayan Bangladeşrsquoin Avami Ligi huumlkuumlmeti doumlneminde Ccedilin

ve Hindistan ile dış politika ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik kavramı accedilısından analiz etmektir Zira

buguumlne kadar Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler lsquoklasik jeopolitikrsquo teorisini kullanarak uumllkenin coğrafi ve iccedil

oumlzelliklerini daha fazla odaklanmıştır Sonrasında 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve

Hindistanrsquoa youmlnelik dış politika soumlylemlerini değerlendirmektir Nihayetinde gelecekte Ccedilin ve

Hindistan ile ilişkileri başta olmak uumlzere eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde Bangladeşrsquoin dış politikası

belirlemesinde katkı sağlamak amacıyla oumlnerileri sunmaktır

Youmlntem

Yapılan ccedilalışmada ccediloğunlukla nitel veriler kullanılmıştır Ancak oumln goumlruumllen yerlerde nicel

verilerden de faydalanılmıştır Ccedilalışmanın nitel ve nicel verilerini ccediloğunlukla ikincil kaynaklardan

toplanılmıştır Bu bağlamda lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo kavramı lsquoSoumlylem Teorisirsquo lsquoBangladeş-Ccedilinrsquo ve

lsquoBangladeş-Hindistanrsquo ilişkileri ile ilgili yazılan kitaplar makaleler ve verileri incelenmiştir Ayrıca

Avami Ligirsquonin 2009-2018 yıllarında Ccedilin ve Hindistanrsquola kurulan ilişkiler ve yapılan ccedilalışmalar iccedilin

bu doumlnemin anlaşma metinleri gazete yazıları ilgili devlet ve oumlzel kurumlarının web sayfalarındaki

metinleri incelenmiştir Bunlarla birlikte Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasının

değerlendirmesi iccedilin gereken bilgileri konuya hacirckim olan 5 akademisyen ve uzman ile lsquoSkypersquo

3

lsquoWhatsApprsquo ve lsquoSignalrsquo isimli internet arama uygulamalar kullanarak lsquogoumlruumlşmersquo yoluyla

toplanılmıştır Toplanan verileri iccedilerik analiz youmlntemi aracılığıyla ccedilalışmanın amaccedillarına uygun

olarak hazırlanan plan doğrultusunda analiz yapılmıştır

Literatuumlr İncelemesi

Daha oumlnce yapılan araştırmalara bakıldığında Bangladeş ile Hindistanrsquoın ilişkileri ile ilgili ccedilok

sayıda kitap kitap boumlluumlmuuml makale ve araştırmanın olduğunu Bangladeş-Ccedilin ilişkileri uumlzerinde az

sayıda kitap ve kitap boumlluumlmuumlnuumln ve ccedilok sayıda makale ve araştırmanın oluğunu rastlanırken Ccedilin ve

Hindistan ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini jeopolitik accedilısından inceleyen kitap kitap boumlluumlmuuml makale ve

araştırmaya rastlanılmamıştır Ayrıca Bangladeş Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki Ccedilin

ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasını soumlylem teorisine goumlre analiz eden bir ccedilalışmaya da

rastlanamamıştır Belirtilen anlamda bu ccedilalışma eleştirel jeopolitik accedilısından Ccedilin ve Hindistan ile

dengeli dış politikanın oumlnemi bakımından ve soumlylem teori ile Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve

Hindistan ile izlenen dış politika ccedilalışmalarının analizine youmlnelik ilk ccedilalışmalardan biri olacaktır ve

literatuumlre oumlnemli bir katkı sağlayacağı duumlşuumlnuumllmektedir

Rashid (2015) lsquoInternational Relations and Bangladeshrsquo başlıklı kitabında uluslararası

ilişkilerde yaşanan oumlnemli olaylarını analiz ederken Asya ve Afrikada soumlmuumlrge sonrası doumlnemde

bağımsız devletlerin ortaya ccedilıkışı ve devletler arası ilişkiler uumlzerindeki etkilerini anlatmıştır Kitapta

oumlzellikle ldquojeopolitikrdquo konusunda oumlnemli vurgu yapılmıştır Kitabın 3 Kısım Bangladeşrsquoin dış

politikasını imkanlarını ve zorluklarını ortaya koymuştur Tezimizin amaccedil doğrultusunda bu

kitaptan Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin tarihsel ilişkileri ve dış politika ccedilalışmaları ile ilgili oumlnemli

bilgiler edinmiştir Ancak kitapta Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu ve Ccedilin-Hindistan denkleminde

Bangladeşrsquoin dış politika seccedilenekleri ile ilgili analizlere rastlanamamıştır

Harun ur Rashid (2010) lsquoBangladesh-India Relations Living with a Big Neighbourrsquo başlıklı

kitabında Bangladeş-Hindistan ilişkileri uumlzerine aydınlatıcı bir analiz yapmıştır Bu kitap her iki

uumllkede de ccedilok tartışılan konunun daha bilinccedilli bir şekilde anlaşılmasına katkıda bulunan ilk buumlyuumlk

ccedilalışmasıdır Rashid kitabında ikili goumlruumlşmelerde ve Bangladeşrsquoin Hindistan ile ilişkilerindeki iniş

ccedilıkışların nedenlerini ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne Hindistanlı siyasetccedili ve buumlrokratların davranış ve

tutumlarını ele almıştır Bangladeşrsquoin kuruluşunun ilk yıllarında Hindistan işbirliği ve guumlvenilir

ilişkilerinin kurulması iccedilin Bangladeşli siyasetccedililere nasıl zorlandığını ve hangi adımları attığını

anlatmıştır Bangladeşrsquoin kurucu lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın Pakistan ve diğer Muumlsluumlman uumllkeler

ile ilişkiler kurma ccedilalışmalarının ardından Hindistanlı youmlneticiler tarafından nasıl sert bir tavrı

geldiğinden bahsetmiştir Kitap beş tema etrafında Bangladeş ile Hindistan ilişkilerini ve tarihini

analiz etmiştir (a) Bangladeş ve Hindistan arasındaki guumlvensizliğin nedenleri (b) Bayan Gandirsquonin

Bangladeşrsquoe karşı Bangladeş-Hindistan ilişkilerinde zorluklar yaratan haksız sert tutumu (c)

Hindistan ve Hindistanrsquoın stratejik ve guumlvenlik ccedilıkarları komşular uumlzerindeki etkileri (d) son 38 yılda

4

Bangladeşin ccedileşitli huumlkuumlmetleri altında Bangladeş-Hindistan ilişkilerinin değerlendirilmesi ve (e)

mevcut boumllgesel ve kuumlresel guumlvenlik konularına genel bir bakış Yazar Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe

youmlnelik politikasının birccedilok youmlnden kritik olmasına rağmen her iki uumllkenin de boumllgenin barış ve

refahını sağlamak iccedilin coğrafi ve kaynak bağışlarını kullanmayı kabul etmeleri durumunda ilişkilerin

dostane olmasından başka yeterli bir neden olmadığını savunmaktadır

Talukder Maniruzzaman (2009) lsquoThe Bangladesh Revolution and Its Aftermathrsquo başlıklı

kitabında Pakistan doumlneminde Doğu Bengal boumllesi yani Doğu Pakistanrsquoda merkez huumlkuumlmetine karşı

siyasi hareketler ve gelişmeler ele almıştır Oumlzellikle yazar Doğu Pakistan halkının oumlzerklik hareketi

Avami Ligirsquonin kuruluşu ve siyasi roluuml 6 Maddeli Hareketi Devlet Dili Hareketi ve Bağımsızlık

Savaşını detaylı bir şekilde analiz etmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin kuruluşundan sonraki iki doumlnemini

de ele alarak Şeyh Mujibur Rahman ve Zia ur Rahmanrsquoın rollerini anlatmıştır

G W Choudhuryrsquonin (1994) lsquoThe Last Days of United Pakistanrsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin

kuruluş sebebinin siyasi gerccedileklerin temelinde analiz etmiştir Oumlzellikle Doğu Pakistanrsquoda Bengal

halkı arasında alt milliyetccedililik eğiliminin ortaya ccedilıkış sebeplerini anlatılmıştır Akabinde Eyuumlp

Hanrsquoın başarısızlığı ve Yahya Hanrsquoın siyasi roluuml 1970 yılında Pakistanrsquoın ilk ve tek serbest seccedilim

sonucunun ardından Avami Ligi ile Yahya Han ve Batı Pakistan siyasi liderlerinin anlaşmazlık

durumu ve Avami Ligirsquone iktidar kurma yetkisi verilmemesi iccedilin Pakistan huumlkuumlmetinin attığı

adımların nasıl iki boumllge arasında bir savaşa doumlnuumlştuumlğuumlnuuml detaylı anlatılmıştır

Rounaq Jahan (1973) lsquoPakistan Failure in National Integrationrsquo başlıklı kitabında Pakistanrsquoın

kuruluşundan Bangladeşrsquoin bağımsız savaşına kadarki siyasi ve askeri huumlkuumlmetlerinin rollerini analiz

etmiştir Yeni kurulan uumllkenin iki boumllge arasındaki toprak uzaklıklarını goumlz oumlnuumlnde bulunarak

Pakistan youmlneticilerin nasıl halka entegre etme ccedilalışmalarından ziyade siyasi anlaşmazlık ve

ekonomik dengesizliğini oluşturduğunu ortaya koymuştur Aynı zamanda Doğu Pakistanrsquodaki siyasi

partilerin kuruluşu ve guumlccedillenmesi ve onların siyasi ccedilalışmalarını değinmiştir Yazar 1960rsquolı yılları

itibariyle askeri huumlkuumlmetine karşı Doğu Pakistanlı siyasi partilerin protestolar ayaklanmalar ve

huumlkuumlmetin katı kararlar nasıl 1971 yılında Bangladeş adılı bir uumllkenin kuruluşuna sebep olduğunu da

accedilıklamıştır

Bindrarsquonın (1982) lsquoIndo-Bangladesh Relationsrsquo başlıklı kitabı Bangladeşrsquoin kuruluşundan ilk

10 yılında Hindistan ile olan ilişkilerini detaylı bir şekilde değerlendirmiştir Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın doumlneminde iki uumllke arasında yapılan stratejik anlaşmalar ikili sorunların ccediloumlzuumlmuumlne

youmlnelik atılan adımlar Bangladeş ordusu ve halkı arasında gittikccedile buumlyuumlyen Hindistan karşıtı

tutumlara oumlnemli oumllccediluumlde yer verilmiştir Ayrıca Mujibur Rahman sonrası doumlnemde Bangladeşli

youmlneticilerin Hindistanrsquoa karşı izlediği politikalar Farakka Baraj anlaşmazlık ve konunun

uluslararası alana taşıması gibi oumlnemli meseleleri değinmiştir

5

Bangladeşrsquoin siyasi duumlşuumlnuumlrlerden Emajuddin Ahamedrsquoin (2004) editoumlr olduğu lsquoForeign Policy

of Bangladesh A Small Statersquos Imperativersquo başlıklı kitabında Bangladeşrsquoin dış politika youmlntemleri

analiz edilmiştir Oumlzellikle Bangladeşrsquoin tarafsız dış politika ilkeleri temelinde lsquoBağlantısızlar

Hareketirsquondeki roluumlnuuml ve dış politikasında da tarafsız youmlnteminin sağladığı imkanlarını değinilmiştir

Kitapta ayrıca Bangladeş ile Hindistan arasındaki ilişkilerinde yaşanan sorunlar ve ikili oumlnemli

meselelere yer verilmesinin yanı sıra Bangladeşrsquoin bağımsız savaşı doumlneminde Ccedilin de diğer guumlccedillerin

rollerini analiz edilmiştir Bununla birlikte Birleşmiş Milletler Guumlvenlik Konseyirsquonin geccedilici uumlyesi

olarak Arap-İsrail konusunda etkin rol oynayarak duumlnya uumllkelerin desteklerini kazanmaya nasıl

başardığı anlatılmıştır

Bashir Ahmed (1996) lsquoChin-Bangladesh Somporko 1971-1995 (Ccedilin-Bangladeş İlişkiler

1971-1995)rsquo yayımlanmamış yuumlksek lisans tezinde Bangladeş ile Ccedilinrsquoin tarihsel ilişkileri ele

almıştır Ahmed Ccedilin ile Guumlney Asyarsquonın oumlzellikle Bengal boumllgesi ile olan tarihi arka planını

accedilıklamıştır Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı sırasında Ccedilin roluuml ve Bangladeşrsquoe karşı izlediği

politikanın gerekccedilelerini de ortaya koymuştur Ayrıca araştırmacı bağımsız Bangladeşrsquoin lideri Şeyh

Mujibur Rahman ve Avami huumlkuumlmeti ile Ccedilinrsquoin mesafeli ilişkileri ve sonraki doumlnemlerde Bangladeş

ile Ccedilinrsquoin yakınlığını analiz etmiştir Bu ccedilalışma Bangladeş ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin farklı boyotlarının

accedilıklayıcı bir şekilde ortaya koymuştur

Emajuddin Ahamed ve Abul Kalamrsquoın (1992) editoumlrluumlğuumlnde yayınlanan lsquoBangladesh South

Asia and the Worldrsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin kuruluşunda Ccedilin de diğer guumlccedillerin roluuml yeni kurulan

Bangladeşrsquoin ilk doumlnem dış politikasının zorlukları Bangladeş-Hindistan ilişkilerindeki sorunları ve

imkanları Guumlney Asyarsquonın guumlvenliğini korumak ve iş birlik ccedilalışmaları iccedilin Bangladeşrsquoin ortaya

koyduğu SAARC fikri gibi oumlnemli konulara yer vermiştir Bu kitap Bangladeş ile Ccedilin ve

Hindistanrsquoın ilişkileri konusundaki arka planını ve Bangladeşrsquoin boumllge ve duumlnya ccedilapında nasıl bir dış

politika izlemesi gerektiğini analiz etmiştir

lsquoBangladesh and the South Asian International Systemrsquo başlıklı kitabında Dilara Choudhury

(1992) Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin ilişkilerinin oumlnemli konularına değinmiştir Yazar

Bangladeşrsquoin kuruluşundan 1990 yılına kadar iktidarda olan 3 farklı iktidarın dış politika amaccedilları

ve ccedilalışmalarını analiz ederek Guumlney Asya ve uluslararası sistemde Bangladeşrsquoin ne tuumlr politika

izlemesi gerektiğini oumlnermiştir Bu bağlamda aktif bir dış politikayı oumlneren yazar Ccedilin ve Hindistan

ile ilişkilerinde dengelemenin ve kendi ccedilıkarı doğrultusunda daha aktif ve duumlzenli politikanın

gereğini oumlnemsemiştir

Muhammad Shamsul Huq (1993) yayınladığı lsquoBangladesh in International Politics The

Dilemmas of the Weak Statesrsquo başlıklı kitabında Bangladeşrsquoin 1977-1982 yılındaki dış politika

6

ccedilalışmalarında kendi tecruumlbelerin aktarmıştır Doumlnemin Dışişleri Bakanı olarak duumlnyanın farklı

boumllgelerde Bangladeşrsquoi temsil eden Huq kuumlccediluumlk toprak sahibi Bangladeşrsquoin dış politika zorluklarını

accedilıkladığı gibi aktif dış politika ccedilalışmaları sonucunda duumlnya uumllkeleriyle Bangladeşrsquoin ilişkilerinin

ne kadar guumlccedilluuml olabileceğini ve Bangladeşrsquoin siyasi konumunu nasıl guumlccedillendirmenin muumlmkuumln

olduğunu anlatmıştır Bu ccedilalışmanın verileri doğrultusunda eleştirel jeopolitik duumlşuumlnuumlrlerinin ortaya

koyduğu youmlntem accedilısından Bangladeşrsquoin oumlnemini anlamak ve geleceğe youmlnelik dış politikanın yol

haritasını ccedilizmek muumlmkuumln olacaktır

Dilara Choudhuryrsquonin (2010) yazdığı lsquoConcept of National Security and its Management in

Bangladeshrsquo başlıklı kitap boumlluumlmuuml Bangladeşrsquoin guumlvenliği ile ilgili tehditler ve izlemesi gereken

politikalar hakkında oumlnemli analizler yapmıştır Oumlzellikle Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliği iccedilin tehdit

oluşturan unsurlara değinen yazar iklim değişikliği ve boumllgedeki uyuşturucu şebekeleri hakkında

oumlnemli bilgiler paylaşmıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin jeo-stratejik konumu ve oumlnemi ve buna karşı dış

riskleri anlatarak gereken oumlnlemleri ve politikalarını accedilıklamıştır

Golam Mohammadrsquoin (2010) editoumlrluumlğuumlnde yayınlanan lsquoNational Security of Bangladesh

2009rsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin mevcut dış politika uumlzerinde değerlendirme yaparak ve dış

politikayı etkileyen faktoumlrleri analiz ederek geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerilerini sunmuştur

Kitapta ekonomik kalkınma deniz sınırı sorunu iklim değişikliği gibi konulardaki dış politika

zorlukları ve bunun ccediloumlzuumlmuumlne boumllge ve uluslararası alanında izlenmesi gereken politikalara yer

verilmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin dış gelirinin oumlnemli kaynağı olan lsquogoumlccedilmen işccedilirsquo ile ilgili sorunlar

ve ccediloumlzuumlm oumlnerileri de bu ccedilalışmada oumlnemli yer almıştır

Moudud Ahmed (2005) lsquoSouth Asia Crisis of Development The Case of Bangladeshrsquo başlıklı

ccedilalışmasında Guumlney Asya uumllkelerin kalkınma ve gelişmesindeki sorunlarını değerlendirmiştir

Oumlzellikle boumllgenin en buumlyuumlk uumllkesi Hindistan ile komşu uumllkelerin ccediloumlzuumllmeyen meselelerin boumllgenin

en buumlyuumlk sorunu olarak tespit etmiştir Yazar Guumlney Asyarsquoda Bangladeşrsquoin oumlzguumln roluumlnuuml analiz

etmesinin yanı sıra Hindistan ile yapılan oumlnemli anlaşmaları ve sorunlarını da değerlendirmiştir

Simon Dalby (1991) yazdığı lsquoCritical Geopolitics Discourse Difference and Dissentrsquo başlıklı

makalesinde uluslararası ilişkiler analizinde lsquocoğrafirsquo bazlı lsquoklasik jeopolitikrsquo teorisinin kritiğini

yaparak lsquojeopolitikrsquo hakkındaki kendi goumlruumlşlerini ortaya koymuştur 1970-80rsquolı yıllarında

uluslararası siyasette ortaya ccedilıkan krizler ve bunların analizinde mevcut teorilerini eleştiren

analizlerin ccediloğalması doumlnemde Dolbyrsquonın yazdığı bu makale daha sonra lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo

kavramının bir lsquokavramrsquo olarak ortaya ccedilıkmasına oumlnemli katkı sağlamıştır

Gearoacuteid Oacute Tuathail (1999) yılında yazdığı lsquoUnderstanding Critical Geopolitics Geopolitics

and Risk Securityrsquo adlı kitap boumlluumlmuumlnde lsquoeleştirel jeopolitikrsquo kavramının tanımını ve oumlzelliklerinin

7

accedilıklamıştır Bu kavramının ortaya ccedilıkışında oumlnemli katkısı olan Tuathail bu araştırmasında klasik

teorisyenlerin duumlnya siyasi haritasını değerlendirme şeklini eleştirerek lsquoeleştirel jeopolitiğinin daha

ccedilok siyasi ve ilgili kurumların politikasını değerlendiren bir kavramrsquo olduğunu vurgulamıştır

Tuathail eleştirel jeopolitiği ccedilok kapsamlı ve daha karmaşık problemli bir kavram oluğunu

savunmuştur Yazara goumlre lsquocoğrafyanın tek bir anlam değil ccedilok farklı anlam vardırrsquo Yazar bu

makalede eleştirel jeopolitiği lsquoformalrsquo lsquopracticalrsquo lsquopopularrsquo ve lsquostructuralrsquo olarak ayırmıştır

Merje Kuus (2010) yılında yazdığı lsquoCritical Geopoliticsrsquo makalesinde eleştirel jeopolitik

kavramının suumlrecini analiz etmiştir Yazara goumlre lsquoeleştirel jeopolitiğin amacı siyasi aktoumlrlerin

uluslararası siyaseti nasıl mekansallaştırdığını ve onu belirli yer tuumlrleriyle karakterize edilen bir

lsquoduumlnyarsquo olarak nasıl temsil ettiğini accedilıklamaktırrsquo Yazar eleştirel jeopolitik kavramının gelişmesinde

yer alan araştırmacılarının savunduğu gibi bu kavramın coğrafyanın uluslararası siyasetteki oumlnemini

değil bir uumllkenin iktidarının dış politika ccedilalışmalarını analiz ettiğini ve bu ccedilalışmaları sonucunda

farklı boumllge ve duumlnya kuruluşlarında kazandığı oumlnemini araştırdığını savunmaktadır

Dijk Teun A van (1997) lsquoPolitik Soumlylem Analizi Nedirrsquo ccedilalışmasında lsquoSiyasal Soumlylem

Analizi Nedirrsquo sorusuna verilen bazı yanıtları araştırmıştır Yazara goumlre lsquosiyasi soumlylemrsquo analizinde

hangi soumlylemin siyasi ve hangisinin siyasi olmadığını belirlememiz gerekirrsquo Yazar politik soumlylem

kavramının hem siyasi soumlylemle ilgili olduğunu hem de kritik bir girişim olduğunu savunmaktadır

Pravakar Sahoo (2013) lsquoEconomic Relations with Bangladesh Chinarsquos Ascent and Indiarsquos

Declinersquo başlıklı makalesinde Hindistan ve Bangladeş arasındaki ekonomik ilişkilerin azalması ve

Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ekonomik ilişkilerinin artırması ile ilgi oumlnemli bir analizler yapmıştır

Araştırmacı Hindistanrsquoın Bangladeş ile ticaretin yavaşlaması ve değişiminin oumlnemli bir sebebi

olarak tespit etmiştir Ayrıca Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoteki artan varlığına katkıda bulunan ccedileşitli faktoumlrleri

de incelemiştir Yazara goumlre lsquoHindistan birccedilok oumlnemli sektoumlrde Ccedilinrsquoe karşı accedilıkccedila kaybetmiştirrsquo Bu

ccedilalışma son gelişmeleri goumlzden geccedilirip değerlendirirken Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoteki azalan

ekonomik etkisine karşı koymak iccedilin bir strateji de sunmuştur

Chowdhury (2013) lsquoAsymmetry in Indo-Bangladesh Relationsrsquo ccedilalışmasında Bangladeş ve

Hindistan arasında problem yaratan son konuları ve iki komşu arasındaki ilişkilerde olası işbirliği ve

gelişme alanlarını incelemiştir Yazar Hindistan ve Bangladeş arasındaki karmaşık karşılıklı

bağımlılık ilişkisinin her iki uumllke iccedilin birccedilok youmlnden faydalı olacağını savunmuştur

Kashem ve Islam (2016) lsquoNarendra Modirsquos Bangladesh Policy and IndiandashBangladesh

Relations Challenges and Possiblersquo başlıklı makalesinde Hindistan başbakanı Narendra Modirsquonin

Bangladeş politikasını ve Avami Ligi iktidar suumlrecinde Hindistan-Bangladeş ilişkilerini araştırmıştır

Araştırmacı Bharatiya Janata Partisi (BJP) ve Avami Ligirsquonin iktidardayken Hindistan ve

8

Bangladeşin sıcak ilişkilere sahip olmadıklarını ve su meselesinin ve iccedil siyasetin dinamiklerinin

Hindistan-Bangladeş ilişkilerinin guumlccedillenmesinde buumlyuumlk zorluklar olarak tespit etmiştir

Foysal (2014) tarihten buguumlne Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini incelemiştir Oumlzellikle

bağımsızlık savaşı sırasında Bangladeşrsquoin karşı ccedilıkması sonraki doumlnemlerde iki uumllkenin yaklaşımı

ve son doumlnemde sıcak ilişkilerini kısaca bahsetmiştir

Wolf (2014) ccedilalışmasında Ccedilinin stratejik ccedilıkarları ve Bangladeşrsquoteki etkilerini incelemiştir Bu

bağlamda Pekinin genel olarak alt kıta ve oumlzellikle Bangladeşe yaklaşımı ccediloğunlukla ekonomik ve

diplomatik olduğunu vurgulamıştır

İslam Hossan ve Matin (2015) ccedilalışmasında Bangladeş Ccedilin Hindistan ve Myanmar Ekonomik

Koridor (BCIM-EC) ve ekonomik etkileri değerlendirmiştir Ccedilalışmada bu forumun Asyarsquodaki

sosyo-ekonomik kalkınmanın sağlanmasına katkıda bulunmanın yanı sıra BCIM ekonomilerinin

GSYHrsquoleri duumlnya GSYHrsquosine kıyaslamıştır

Shailo (2013) yaptığı araştırmasında kritik jeopolitik ve Guumlney Asyada guumlvenliği hakkında

bahsetmiştir Ccedilalışma Guumlney Asya boumllgesinin oumlzellikle Bangladeş Hindistan ve Pakistan

bağlamında jeopolitiği ve guumlvenliği hakkında bahsetmiştir

Rahman Rahman ve Shadat (2007) yılında BCIM Ekonomik İşbirliğinin beklentileri ve

zorlukları uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada hızla buumlyuumlyen iki ekonomi Hindistan ve Ccedilini ve gelişmekte

olan iki ekonomi Bangladeş ve Myanmar ile oluşan alt-boumllgesel işbirliği ccedilerccedilevesinde ticareti ve

yatırımları genişletme potansiyelini araştırılmıştır

Uddin ve Bhuiyan (2011) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkilerin bir değerlendirme ccedilalışması

yapmıştır Bu ccedilalışma mevcut Ccedilin-Bangladeş ikili ilişkilerinden bahsetmesinin yanı sıra gelecekteki

iş birliği iccedilin potansiyel alanları ve ayrıca ilişkilerin Hint algılarını ortaya koymaya ccedilalışmıştır 7

Chen Banerjee Toor ve Downie (2014) yılında Ccedilin ve Hindistan arasında ccedilekişme ve işbirliği

konu uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada Guumlney Asya ekonomisinde Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetleri ve

ccedilıkarları araştırmıştır Aynı zamanda Ccedilin-Hindistan ilişkisinin Guumlney Asya ve komşu Guumlneydoğu

Asyadaki kuumlccediluumlk uumllkeler uumlzerindeki etkilerini accedilıklamıştır

Haider (1991) Bangladeş-Ccedilin ilişkileri yaptığı araştırmada iki uumllke arasındaki ilişkilerinin tarihi

arka planından bahsetmesinin yanı sıra 90rsquolı yıllardaki ilişkileri detaylı bir şekilde accedilıklamıştır

9

Aneja (2006) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkilerini yeni bir stratejik ortaklık başlığı altında analiz

etmiştir Araştırmacıya goumlre Ccedilin Bangladeşe guumlvenilir bir ortak olarak ortaya ccedilıkmıştır Aynı

zamanda Guumlney Asyada stratejik bir dayanak kazanmaya ve Bangladeşin doğal kaynaklarından

istifade etmeye ccedilalışarak ekonomik askeri ve diplomatik destekleri genişletmektedir Ccedilalışmada

Ccedilin-Bangladeş ilişkilerindeki son gelişmelerini bahsetmesinin yanı sıra Hindistan iccedilin muhtemel

etkilerini de goumlzden geccedilirilmiştir

Bhattacharjee (2014) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkileri uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada iki uumllke

arasındaki ilişkileri ldquoyakın arkadaşırdquo ve ldquoguumlvenilir bir muumlttefikrdquo olarak accedilıklanmıştır Oumlte yandan

araştırmacı Bangladeş ile Hindistan arasındaki ilişkileri geri planda olduğunu vurgulamıştır

Khan (2007) Asya Pasifikteki Guumlccedil Politikası Ccedilin Modernleşmesi Oumlrneği ccedilalışmasında Ccedilin

milliyetccedililiği Asya Pasifikteki guumlvenliği ve stratejik oumlnemi gelişmekte olan Ccedilin ekonomisi ve etkisi

Ccedilinrsquoin askeri guumlcuuml hakkında detaylı olarak bahsetmiştir

Saich (2004) yılında yaptığı Ccedilinrsquoin youmlnetişimi ve politikası konulu ccedilalışmada Ccedilinrsquoin dış

politikası boumllgesindeki roluuml 21 yuumlzyılda Ccedilinrsquoin karşılaşacağı sorunlardan bahsetmiştir

Choudhury (1992) yılında yaptığı araştırmada Bangladeş ve Ccedilin arasındaki ilişkiler uumlzerinde

oumlnemli vurgular yapmıştır İki uumllke arasındaki ilişkilerin tarihi arka planı ve ilişkilerin oumlnemli

konulardan bahsetmiştir

Bangladeşrsquoin Jeopolitik ve Jeo-stratejik Konumu

Bangladeşrsquoteki Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler araştırmacı ve duumlşuumlnuumlrleri Bangladeşrsquoin

lsquojeopolitik konumursquo ve lsquojeopolitik oumlnemirdquo konularının analizinde klasik jeopolitik teorisyenlerini

takip etmiştir Genel olarak ccedilalışmalarında lsquocoğrafi konumursquo lsquoiklimrsquo lsquodoğal zenginliklerrsquo ve

lsquodemografirsquo gibi konuları ele alınarak Bangladeşrsquoin siyasi guumlcuumlnuuml veya jeopolitik oumlnemi ve konumu

veya stratejik konumlarını accedilıklanmıştır Harun ur Rashid (2015b 65) bir uumllkenin uluslararası

alanında konumunun belirlemesinde o uumllkenin coğrafi konumu fizik ccedilevresi nuumlfusu ve ekonomik

kaynakları ilk sırada yer aldığını vurgulamıştır

Jeopolitik teorisinin savunucuları guumlcuumln (bir uumllkenin) coğrafi konumundan kaynaklandığını ve

bir uumllkenin bulunduğu konumun buumlyuumlk bir siyasi oumlnem kazandırdığını savunuyorlar Konum yuumlzoumllccediluumlmuuml ve nuumlfusun dış ilişkileri nasıl etkileyebileceğini incelemekte fayda vardır Doğal

engeller bir uumllkeye avantaj ve dezavantaj sağlar Oumlrneğin erişilemeyen Himalaya dağları

Bangladeş ve Ccedilinrsquoi birbirinden ayırır ancak ulusal sınırları arasındaki uzaklık sadece 100

kilometredir Bangladeşrsquoin sadece iki komşusu vardır (Hindistan ve Myanmar) ve beş komşusu

olan bir uumllkeye (Afganistan) pek ccedilok youmlnden nispeten avantajlı durumundadır (Rashid 2015b

65)

10

Şekil 1 Bangladeşrsquoin Coğrafi Konumu

Kaynak Saylordotorggithubio ty

Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler klasik jeopolitiğe dayanarak Bangladeşrsquoin jeopolitik guumlcuumlnuumlm iyi ve

zayıf youmlnlerini ortaya koymuştur Kalabalık nuumlfusu ırkın homojenliği dinler arası uyum ortak dili

verimli toprak doğal gaz deniz sahası ekilebilir arazilerin mevcudiyeti ccedilalışkan nuumlfus nehir ve

ırmak gibi su kaynaklarının ccedilokluğu muson yağmuru Bangladeşrsquoin ulusal guumlcuumlnuuml artırmıştır Ayrıca

Bangladeşrsquoin doğu sınırın oumltesinde kalan Hindistanrsquoın 7 vilacircyetine Hindistanrsquoın merkez

boumllgelerinden ulaşımın kolaylığı iccedilin Bangladeşrsquoten koridorun ihtiyacı Bangladeşrsquoin stratejik

oumlnemine oldukccedila artırmıştır Guumlney taraftan Bengal Koumlrfezi Bangladeş iccedilin buumlyuumlk avantaj da

sağlamaktadır Guumlney Asya ile Guumlney Doğu Asya arasında koumlpruuml olma potansiyeli ve oumlzellikle Ccedilin

ile bağlantı kurabilme fırsatı Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunun avantajlı youmlnleridir

Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler kuumlccediluumlk yuumlzoumllccediluumlmuuml ccedilok fazla vasıfsız işccedili maden kaynaklarının

eksikliği milli servet dağılımında eşitsizliği sel ve kasırga doğal felaket Bangladeşrsquoin ulusal

guumlcuumlnuumln zayıf youmlnleri olarak belirtmiştir Ayrıca kuumlresel ısınmanın en etkin olduğu toprağı olması

Bangladeşrsquoin dış politikasını ccedilok fazla etkilemektedir Bunlarla birlikte Myanmar Hindistan ve

Guumlney Asyalı yer altı grupların uyuşturucu koridor olarak Bangladeşrsquoi kullanması oumlnemli

zayıflıklardandır (Choudhury 2010 98ndash99) Hindistan tarafından ccedilevrelenmiş durumu Bangladeş

iccedilin oumlnemli bir zayıf noktasıdır Bir diğer oumlnemli husus ise ortak nehirlerin suyunun Hindistan ile

paylaşılması konusudur Bir nehir kıyısı uumllkesi olarak Bangladeş ortak nehirlerin suyunun doğal

hakkına sahiptir Ancak sorunun Hindistan ile ccediloumlzuumllmemesi şimdi Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliği

iccedilin ciddi bir tehdit haline gelmiştir

11

Dilara Choudhuryrsquoe goumlre (2010 99) lsquoBangladeşrsquoin jeo-stratejik konumunun zayıflıkların

dışında da Hindistan egemen jeopolitik gerccedileklikleri bağlamında boumllgesel ve daha geniş alanındaki

politikalarda oumlnemi azdır Ccediluumlnkuuml jeo-stratejik olarak Hindistan ile ccedilevrilidir ve Bengal Koumlrfezirsquonden

geccedilen ccedilıkışı da Yeni Delhirsquoye buumlyuumlk oranda bağımlıdır Bu nedenle bu ldquocoğrafya tiranlığırdquo

Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliğine zarar verme potansiyeline sahiptirrsquo Ayrıca Bangladeşrsquoe youmlnelik

Hindistanrsquoın politikaları doğrudan Bangladeşrsquoin bağımsızlığını ve egemenliğini ccedileşitli biccedilimlerde

etkilemektedir

Oumlte yandan Myanmarrsquoın Rakhaine boumllgesinde yaklaşık 60 yıldır Myanmar huumlkuumlmeti tarafından

Rohingyalara yapılan baskılar nedeniyle Bangladeşrsquoe sığınan yaklaşık 1 milyon muumllteci iki uumllke

arasındaki ilişkilerini 1978 yılından beri etkilemektedir Myanmar huumlkuumlmeti yuumlz yıllardır Arakan

olarak bilinen Rakhaine boumllgesinde yaşamakta olan Rohingyaları yasadışı Bangladeşli goumlccedilmen

iddiasıyla vatandaşlıktan ccedilıkarmış her tuumlrluuml haklardan uzaklaştırmıştır O yuumlzden Myanmar guumlvenlik

guumlccedilleri tarafından yapılan katliam ve baskılarının sonucu olarak Bangladeşrsquoe suumlrekli bir goumlccedilmen

dalgası vardır Dolaysıyla Myanmar ile de Bangladeşrsquoin ilişkileri daima olumsuz şekilde devam

etmektedir

Eleştirel Jeopolitik Kavramı

Yirminci yuumlzyılın buumlyuumlk ccediloğunluğuna devletccedili Avrupa merkezli guumlccedil dengesi anlayışı

temelinde kurulan klasik jeopolitik Duumlnya siyaseti analizinde hacirckim olmuştur Avrupa

milliyetccedililiğini ve emperyalizmini temel alarak ortaya ccedilıkan klasik jeopolitik baştan beri Avrupa

devletlerinin rekabetccedili hedefleriyle yakından bağlantılı olmuştur Oumlrneğin Friedrich Ratzelrsquoin

ldquoyaşam alanırdquo duumlşuumlnceleri Almanyarsquonın Avrupa siyasetindeki konumu konusundaki yaygın

endişesinden kaynaklanmıştır Oumlte yandan Halford Mackinderrsquoin ldquoheartlandrdquo veya ldquokalp boumllgesirdquo

teorisi İngilterersquodeki benzer kaygıları yansıtmıştır (Tuathail 1996) Klasik jeopolitik devletlerin ve

ulusların doğal olarak yeni boumllge ve kaynakları iccedilin rekabete ve savaşa suumlruumlklemiştir

1950-1970rsquolerin sonlarında Amerika Birleşik Devletleri Avrupa ve diğer guumlccedillerin etkisi altın

farklı kıtalardaki soumlmuumlrgecilikten kurtulma ve kuumlresel bir ekonomiye geccediliş ve duumlnya ccedilapında farklı

değişimler yaşanmaya başlamıştır (Agnew 2013) Oumlzellikle Vietnam Savaşı ve Soğuk Savaşın

etkisiyle dış politika analizinde fikir birliğinin kaybedildiği siyasi ve ekonomik duumlşuumlnce alanında

eleştirel duumlşuumlncenin ortaya ccedilıkışı goumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquolerin başlarında ise disiplin coğrafyasında ve

bir oumllccediluumlde de uluslararası ilişkiler analizi siyaset bilimi ve sosyoloji gibi ilişkili alanlarda uluslararası

siyasete ilişkin ccedileşitli radikal perspektifler moda olmuştur Bu suumlreccedilte klasik jeopolitiğin olumsuz

youmlnlerini daha fazla araştırılmaya başlanmıştır ve eleştirileri artmış ve yeni analizler yayınlanmaya

başlamıştır Doumlnemin uluslararası ilişkiler uzmanları da duumlnya siyasetinin analizinde coğrafi

nitelikleri konusunda fazlasıyla oumlnemsememeye başlatmıştır Boumlylece nesnelce modellerin duumlnyaya

12

eski tarz izduumlşuumlmuumlnden ziyade duumlnyanın algılarını ve duumlnyanın nasıl ccedilalıştığına dair soumlylemler

analizin ana odağı olarak goumlren perspektiflere bir accedilılım sağlamıştır

Eleştirel jeopolitik literatuumlruumlndeki en oumlnemli etki Foucaultrsquoun bahsettiği lsquosoumlylemdeki

iktidarbilgi bağını keşfetmersquo olmuştur (Agnew 2013 23) Tuathail Dalby Dodds gibi birccedilok

eleştirel jeopolitik yazar Foucaultrsquonun Herodote editoumlrleriyle 1976rsquoda kaydedilen yorumlarına atıfta

bulunmuştur ldquoSoumlylemlerin oluşumu ve bilginin soyağacı bilinccedil tuumlrleri algılama biccedilimleri ve

ideoloji biccedilimleri accedilısından değil taktikler ve iktidar stratejileri accedilısından incelenmelidir

Uygulamalar dağıtımlar sınırlar boumllgelerin kontroluuml ve alanların organizasyonu yoluyla uygulanan

taktikler ve stratejiler youmlntemlerinizle bağlantı kurabileceği bir tuumlr jeopolitiği oluşturabilir

Kaygılarımın temelinde coğrafya yatmalıdırrdquo şeklinde ifade etmiştir (Dodds ve Sidaway 1994 516)

Foucaultrsquonun şecere ve bilgi arkeolojisinin inşasına duyarlılığı ve değişen oumlznellikler izleyiciler

guumlccediller ve siyasetle ilgili sorular jeopolitik hakkında eleştirel duumlşuumlnmek ve yazmak iccedilin yapılan

hamlelerde guumlndeme getirilmiştir

Foucaultrsquonun kavramlarından etkilenen Saidrsquoin lsquoOryantalizmrsquo eleştirel jeopolitik kavramının

ortaya ccedilıkışını kolaylaştırmıştır Saidrsquoin eseri mevcut eleştirel jeopolitik literatuumlrleri daha fazla

etkileyen eserlerdendir (Dodds ve Sidaway 1994 517) Ccediluumlnkuuml Saidrsquoin Doğursquonun bir dizi lsquohayali

coğrafyasınınrsquo yaratılışını ve evrimini ccedilizelgeleme girişimleri geniş bir ilgi goumlrmuumlştuumlr Saidrsquoin

lsquojeopolitik farkındalığın estetik bilimsel ekonomik sosyolojik tarihi ve felsefi metinlere dağılımırsquo

zengin bir şekilde fikir verici olmuştur ve eleştirel bir jeopolitik uumlzerinden duumlşuumlnmeye teşvik etmiştir

(Dodds ve Sidaway 1994 516-517) Saidrsquoin ccedilalışması siyasi siyasi liderlerin dış işleri tarif etmek

iccedilin kullandıkları temsili pratiklerin oumlnemini ortaya koyarak eleştirel jeopolitik duumlşuumlncelerine bir

ccedilerccedileve sağlamıştır Ccediluumlnkuuml eleştirel jeopolitik teorisyeni olarak bilinen Dalby ve Tuathailrsquoin

ccedilalışmalarına bakıldığında Amerikan dış politika yetkililerin lsquoSoğuk Savaşırsquo ve lsquoYeni Duumlnya

Duumlzenirsquoni nasıl tasvir ettiklerinin analizlerini goumlrmekteyiz ABDrsquonin siyasi ve dış politikacılar Soğuk

Savaşrsquoın jeopolitiğini bir lsquoblokrsquo lsquoccedilevrelemersquo gibi anlatımıyla inşa etmişlerdir

Bu suumlreccedilte Immanuel Wallersteinrsquoın lsquoDuumlnya Sistemi Teorisirsquo kritik jeopolitiğin sonraki

gelişimini hızlandırdığını soumlylenebilir Ccediluumlnkuuml duumlnya siyasetinin iccedilinde yer alması gereken bir duumlnya

ekonomisinin buumlyuumlmesini vurgularken duumlnya sistemi perspektifi anarşik bir duumlnya duumlzenini

varsaymanın ve geleneksel jeopolitik duumlşuumlnceyi yeniden canlandırma ccedilabası olarak algılanmıştır Bu

teori duumlnyayı ccedilekirdek uumllkelere yarı ccedilevre uumllkelere ve ccedilevre uumllkelere ayıran boumllgeler arası ve ulus

oumltesi iş boumlluumlmuumlne odaklanmıştır (Agnew 2013) Buna goumlre lsquoccedilekirdek uumllkeler daha yuumlksek beceriye

sermaye yoğun uumlretime odaklanır ve duumlnyanın geri kalanı duumlşuumlk becerili emek yoğun uumlretim ve

hammaddelerin ccedilıkarılmasına odaklanır ve bu ccedilekirdek uumllkelerin hakimiyetini suumlrekli olarak

guumlccedillendirirrsquo Immanuelrsquoin bu duumlşuumlncesi de eleştirilerle karşı karşıya kalmıştır

13

Klasik jeopolitiği eleştirerek jeopolitik yazıların bir araştırmasında Parker (1985) Batı

Jeopolitik Duumlşuumlncesini yeniden tanımlamanın gerek olduğunu oumlne suumlrmuumlş ve ccediluumlnkuuml batıdaki

lsquoduumlşuumlncersquo iccedilinde jeopolitik genellikle ccedilelişkili goumlruumlnmuumlştuumlr

Boumlylece klasik jeopolitiğin anlamı ve kullanımdaki ccedilelişkiler ve bu sebeple ortaya ccedilıkan

olumsuz etkilere eleştirerek 1980rsquoli yıllarda uluslararası ilişkilerin analizinde lsquoeleştirel jeopolitikrsquo

olarak bilinen bir yaklaşım ortaya ccedilıkmıştır Eleştirel jeopolitik geleneksel lsquopolitikrsquo ve lsquocoğrafya

anlayışlarını sorgulayan yeni siyasi coğrafya biccedilimlerini ortaya koymuştur Onların bahsettikleri

jeopolitik sınırlara devlet guumlcuumlne ve ccedilevre koşullarına dayalı geleneksel araştırma guumlndemlerinden

oumlnemli oumllccediluumlde uzaklaşmaktadır Bununla birlikte bu yeni jeopolitik ccedilalışmaların ccediloğu farklı

alanlardan olmasına rağmen ağırlıklı olarak soumlmuumlrgecilik sonrası araştırma youmlntemleriyle

oluşturulmuştur

Dalby Oacute Tuathail gibi isimler jeopolitiğin analizinde ccedileşitli akademik eleştiriler ve analizler

yayınlayarak lsquoeleştirel jeopolitikrsquo yaklaşımın oumlnderliğini yapmıştır Bu araştırmacılar ve konu ile

ilgilenen diğer analistler jeopolitiğin toplumsal kuumlltuumlrel ve siyasal bir soumlylem olduğunu

savunmaktadır Genel anlamda eleştirel jeopolitik yazarlar siyasi adamlar ve dış politika elitlerinin

uluslararası politikayı nasıl lsquomekacircnsal hale getirdiklerinirsquo ortaya ccedilıkarmaya ccedilalıştılar Mesela

Dalbyrsquoye goumlre (1990 173) ldquoJeopolitik mekacircnsal politik ve kuumlltuumlrel sınırlar inşa etmenin ideolojik

suumlreciyle ilgilidirrdquo Dalby coğrafi anlayış biccedilimlerinin siyasi işleyişini incelemenin oumlnemini oumlne

suumlrmekte ve coğrafyaların siyasi etkiye sahip ve siyasi gerccedilekliğin oumlzellikleri olduğun savunmaktadır

(Dalby 1991 274) Eleştirel siyasi coğrafyalar inşa etmek dikkatimizi oumlnceden verilmiş sağduyu

alanları iccedilinde siyasetin coğrafyasına ilişkin bir ccedilalışmayla sınırlamamamız gerektiğini ancak

siyasetin coğrafi belirtiminin siyasetini araştırmamız gerektiğini savunmaktır Dalbyrsquoye goumlre

ldquoeleştirel jeopolitiğin inşası iccedilin oumlnceden verilmiş varsayılmış sağduyu alanları iccedilinde siyasetin

coğrafyasına ilişkin bir incelemeye dikkatimizi sınırlamamalıyız siyasetin coğrafi belirtiminin

siyasetini araştırmalıyızrdquo Dalbyrsquonin bahsettiği eleştirel jeopolitik coğrafi varsayımları ortaya

ccedilıkarmanın ccedileşitli yollarını kapsamakta lsquoburanın ve oranınrsquo lsquoiccedileride ve dışarıdarsquo lsquoonların ve

bizlerinrsquo devletlerin blokların boumllgelerin veya diğer coğrafi oumlzelliklerin kartografik hayal guumlcuumlnuumln

nasıl olduğunu da kapsamaktadır Dalbyrsquonin bu goumlruumlşleri eleştirel jeopolitiğin kavramlaşmasında

oumlnemli katkı sağlamıştır

Eleştirel yaklaşım bir uumllkenin coğrafi konumu ve bu konumu dolaysıyla uluslararası ilişkilerde

o uumllkenin oumlnemini değil bir uumllkenin uluslararası alanında oynadığı rol ve izlediği politika dolaysıyla

kazandığı oumlnemini araştırmaktadır Bu teori bir uumllkenin coğrafyası ve sınırını oumlnemsemiyor değil

ancak bunlarla kurulan devletin kurumların diğer uumllke ve boumllgelerle yapılan politika iş birlik

ccedilalışmaları ve şekillerine dayanmaktadır Eleştirel jeopolitik teorisyenlere goumlre bir uumllkenin kimliği

14

ile dış politikası belirlenmez ancak dış politika ccedilalışmalarıyla bir uumllkenin kimliği anlaşılır-belirlenir

(Kuus 2010 6)

Eleştirel jeopolitik teorisinin teorisyenlerden oumlne gelen Tuathail (1999 109) eleştirel jeopolitik

teorisyenlerin kuumlreselleşmenin dinamikleri bilgilendirme teknolojilerin yaygınlık kararsızlık

ccedilokluk eşzamanlılık karamsarlık belirsizlik biccedilimsizlik ve sınırsızlığını dikkate almak gerektiğini

savunmaktadır Tuathailrsquoe goumlre (1999 108) eleştirel jeopolitik lsquoklasik jeopolitiğin kendi kuumlltuumlrel ve

politik varsayımlarını yansıtırken bu varsayımları gizleyerek lsquoduumlnya siyasi haritasını okuduğursquo

yuumlzeysel ve ccedilıkarcı yollarını eleştirirrsquo Tuathail jeopolitiğinin ccedilok anlamlı olduğunu vurgulamaktadır

(Tuathail 1999 108ndash9)

Kritik jeopolitik klasik jeopolitiğininhelliphellipkendi kuumlltuumlrel ve politik varsayımlarını yansıtarak

lsquoduumlnya siyasi haritasınırsquo okuduğu yuumlzeysel ve kendi kendine ilgilenen youmlntemleri eleştiriyor Bir

yaklaşım olarak kritik jeopolitik ldquojeopolitikrdquo kavramın klasik anlayışında kabul edildiğinden daha

fazla geniş ve daha karmaşık bir sorun olduğunu savunur

Tuathail (1999 9) coğrafyaya lsquokaccedilınılmaz olarak sosyal ve politik bir coğrafi-grafikrsquo ve bir

lsquoduumlnya yazısı olarak adlandırmıştır Aynı zamanda coğrafyaya lsquoduumlnya hakkındaki anlamların kuumlltuumlrel

ve politik bir yazımırsquo ve benzer şekilde jeopolitik lsquodevletlerin coğrafi anlamlarının ve politikalarının

bir yazımırsquo olduğunu oumlne suumlrmektedir

Tuathail eleştirel jeopolitiğin doumlrt faklı jeopolitik tuumlruuml olduğunu ileri suumlrmektedir Fromel

Jeopolitik Pratik Jeopolitik Popuumller Jeopolitik ve Yapısal Jeopolitik Formel jeopolitik lsquojeopolitik

gelenekrsquo ve lsquojeopolitik duumlşuumlncersquo Bir uumllkenin bilim insanları akademisyenler ve duumlşuumlnce kuruluşlar

tarafından jeopolitik duumlşuumlnceyi siyasi ve kuumlltuumlre bağlamında şekillendirilmesidir Oumlrneğin

MacKinder veya Ratzelrsquoin jeopolitik teorileri ve emperyalist bağlamı Eleştirel jeopolitik lsquojeopolitik

geleneğinrsquo yapılarını sorunsallaştırırken bu geleneğin entelektuumlellerini kurumlarını ve metinlerini

ve tarihlerini oumlnemser Tuathailrsquoye goumlre (1999 11) lsquoeleştirel jeopolitik jeopolitik figuumlrleri

bağlamsallaştırmaya ve yazılarında kullandıkları metinsel stratejileri ccediloumlzmeye ccedilalışırrsquo Başka bir

deyişle lsquoeleştirel jeopolitik belirli jeopolitik uumlstatların soumlzde lsquozamansız iccedil goumlruumllerinersquo dair herhangi

bir gaflet kutlamasına karşı ccedilıkarken lsquojeopolitik duumlşuumlnceninrsquo coğrafyasını ve jeopolitiğini

kurtarmaya ccedilalışmaktadırrsquo Tuathailrsquoin formal jeopolitik akıl yuumlruumltme kavramsallaştırma ve duumlnyayı

temsil etme accedilısından coğrafi karşıtıdır Aynı zamanda duumlnya devletlerinin oumlzelliğine ve ccedileşitliliğine

ve devlet merkezli akıl yuumlruumltmeyi aşan kuumlresel suumlreccedillere ve zorluklara duyarlı olması gereken bir dış

politika inşa etmeye ccedilalışan bir metottur

Pratik Jeopolitik ise huumlkuumlmet temsilcileri ve dış politika buumlrokratları tarafından konulan ve

resmi dış siyasetlerinde ifadesini bulan guumlnluumlk jeopolitik muhakeme biccedilimlerdir (Yeşiltaş 2016

359ndash60) Pratik jeopolitik ortak coğrafi anlayışların ve algıların dış politika kavramsallaştırmasını ve

karar vermeyi nasıl etkilediğini ele almaktadır Burada dış politika yetkililer duumlnyayı mekacircnsal olarak

anlamaya ccedilalıştıklarında pratik ve pragmatik jeopolitik akıl yuumlruumltmeyi kullanırlar onlar belirli

15

soruları ccedilerccedilevelemek iccedilin miras alınan coğrafi bilgi biccedilimlerini oumlrtuumlk olarak kullanırlar Tuathail

(1999) Bu durumlarda eğitim kurumlarında bireylerin belirli lsquoulusalrsquo kimliklere ve coğrafi ve

tarihsel bilinccedillere sosyalleştirilmesinin bir parccedilası olarak oumlğrendiği bilgiler ccedilok ekti etmektedir

Oumlrneğin ldquoBalkanlarrdquo coğrafi kavramı ABD dış politika yapıcılarının Bosna Savaşırsquona nasıl

yaklaştığını kavramsallaştırdığını ve yanıt verdiğini ortaya koymuştur

Popuumller jeopolitik medyayı şekillendiren popuumller kuumlltuumlruumln yarattığı ve tartıştığı coğrafi

politikaları ifade etmektedir Popuumller jeopolitik kendi sınırlarının oumltesindeki yer ve halkların bazı

ulusal ve ulus oumltesi anlayışların sosyal inşasını ve suumlrekliliğini ele almaktadır Oumlrneğin Bosna

savaşını goumlruumlntuumllerinin Batırsquodaki oturma odalarına yansıtılmasında kitle iletişim araccedillarının roluuml

Eleştirel jeopolitik kuumlresel medya ağları ve teknolojilerinin kuumlresel bilgi ccedilağındaki yerlerin stratejik

değerini nasıl doumlnuumlştuumlrduumlğuumlnuumln de farkındadır Tuathail (1999 116-117) Mesela televizyon ağları

ve medya kuruluşları ve sosyal medya tarafından herhangi bir boumlle veya uumllkeye youmlnelik veya bir

olaya youmlnelik suumlrekli paylaşımı guumlndeme tutması goumlruumlnuumlşte marjinal jeopolitik konumlar bile bir

suumlre sonra sembolik olarak stratejik hale gelebilir

Yapısal jeopolitik ise uluslararası alanında uumllkelerin dış politika suumlreccedilleri eğilimleri ve

koşulları okumaktır Kuumlreselleşme bilgilini kolaylaşma ve risk toplumu koşullarının jeopolitik

uygulamaları nasıl doumlnuumlştuumlrduumlğuuml ile ilgilidir (Tuathail 1999 110ndash11) Soğuk Savaşrsquoın sona

ermesinden oumlnce bile uluslararası sistemde duumlnya politikasının mekacircnsallığını ve geccediliciliğini

doumlnuumlştuumlren bazı koumlkluuml değişiklikler yaşanmıştır Kuumlreselleşme imalat ve hizmet sektoumlruumlnuumln bilgi

teknolojileriyle doumlnuumlşuumlmuuml sanal yapılı ortamların oluşturulması kuumlresel telekomuumlnikasyon

sistemlerinin gelişimi ve medya doygunluğunun ve aşırı bilgi yuumlklemesinin kuumlltuumlrel deneyimi duumlnya

siyasetinin mekacircnsallığını ve geccediliciliğini doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Kodların akışların ve ağların bir bilgi

alanının şehirlerin devletlerin ekonomilerin ve dev teknolojileriyle donatılmış buumlrokrasilerin

(Tuathail 1999 116ndash117) bir duumlnyada jeopolitik anlayışı ccedilok değişmiştir O yuumlzden eleştirel

jeopolitik analizinde bu tuumlr konularında dikkat etmesi ccedilok oumlnem araz etmektedir

Dolaysıyla eleştirel jeopolitik uluslararası ilişkilerde uumllkelerin rollerinin analizinde iktidar

siyasi ve toplumsal kuumlltuumlruuml bilgi oluşumları kurumların etkileri gibi ccedileşitli accedilılardan

değerlendirmeye youmlnelik yeni bir kavram olarak kullanılmaktadır

lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo Bağlamında Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunun Belirlenmesi

Klasik jeopolitik ccedilerccedilevesinde Bangladeşli duumlşuumlnuumlrleri Bangladeşrsquoin jeopolitik konumun ccedilok

zayıf olduğunu ve oumlzellikle buumlyuumlk Hindistan tarafından lsquokilitlirsquo olduğunu ileri suumlrmuumlştuumlr Aynı

zamanda Bengal Koumlrfezinde Ccedilinrsquoin erişim imkacircnı ve Hindistanrsquoın 7 eyaletinin Bangladeş sınırının

oumltesinde yer alması Bangladeşrsquoi buumlyuumlk avantajlar sağladığı da ccedilok oumlnemsenmiştir Klasik jeopolitik

kapsamında coğrafi konumundan dolayı Bangladeşrsquoin bazı zorluklar yaşaması bir gerccedilek olduğu gibi

16

stratejik oumlneminin arttığı da goumlruumllmektedir Ancak lsquoeleştirel jeopolitikrsquo ccedilerccedilevesinden bakıldığında

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumun daha farklı oumlzellikler ve avantajlar da ortaya ccedilıkmaktadır Ccediluumlnkuuml

değişen uluslararası siyasetinde kuumlccediluumlk toprak sahibi askeri ve siyasi guumlccedil bakımından kuumlccediluumlk olan

uumllkeler de artık farklı kuruluşlara yer alarak kendilerini goumlsterme ve etkileyici rol oynamaya imkacircn

bulmaktadırlar Bunlarla birlikte farklı kuruluşlarda bulunan uumllkeler kendi ccedilıkarları konusunda aktif

olarak imkacircnları elde edebilmektedirler (Kabir 2005 22)

Kuruluş doumlneminde kuumlccediluumlk bir toprak sahibi olan Bangladeş buumlyuumlk komşusu olan Hindistan ile

ikili meselelerinde etkileyici olamayacağı anlamıştır O yuumlzden coğrafi zorluklarını aşmak

ekonomik ccedilıkarlarını elde edinmek ve kendi guumlvenliğini korumak amacıyla bağımsızlığın hemen

ardından uluslararası ortamlarda ortak ccedilalışmalar ve iş birliğini savunmaktadır Barışccedilıl politikası

izleyen Bangladeş bağımsızlık doumlneminden bu yana boumllgesel ve duumlnya kuruluşlarında aktif rol

oynayarak kendi konumunu belli etmeye ccedilalışmaktadır Boumllgesel ve uluslararası alanında Bangladeş

huumlkuumlmeti dış politika birimleri ve sivil toplum kurum ve kuruluşların roluuml Bangladeşrsquoin konumunu

ccedilok ileri taşımıştır (Kabir 2005 58)

Bu ccedilalışma doumlrt boumlluumlmden oluşmaktadır Birinci boumlluumlmde Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ve en eski

siyasi partisi olan Avami Ligi hakkında bilgiler verilmiştir ve bu partinin dış politika ilkelerini analiz

edilmiştir Pakistan kurulduğunda Muumlsluumlman Ligirsquonin siyasi ccedilalışmalarını eleştirecek en buumlyuumlk

partisi olarak 1949 yılında kurulan Avami Ligirsquonin Doğu Pakistan halkına nasıl etkilediğini ve

Bengal boumllesinin siyasi ve ekonomik haklarının savunması iccedilin nasıl muumlcadele ettiğini

bahsedilmiştir Ayrıca lsquodevlet dilirsquo hareketi seccedilim ve anayasa muumlcadelesi ve Bengalrsquoin oumlzerklik

hareketinin organize edilmesinde Avami Ligirsquonin roluuml ve bu suumlreccedilte Şeyh Mujibur Rahmanrsquoin

popuumller lider haline gelmesi konularına değinilmiştir Bunlarla birlikte Bangladeşrsquoin kuruluşunda

oumlnderlik roluuml ve ilk yıllarında uumllkenin gelişimindeki liderliğini de ele alınmıştır Bu boumlluumlmde ayrıca

Şeyh Hasinarsquonin Avami Ligirsquonin başına gelmesi ve uumllke lideri konumuna gelişinin suumlrecini yer

verildiği gibi 1980rsquoli yılları itibariyle muhalefet ve iktidar partisi olarak roluumlnuuml ortaya konulmuştur

Oumlzellikle de 2009-2018 yılları arasında huumlkuumlmet partisi olarak Avami Ligirsquonin ulusal siyasetini ve

muhalefete karşı tutumunu anlatılmıştır

İkinci boumlluumlmuumlnde Ccedilin ve 2009-2018 yılları arasında Bangladeş Avami Ligi huumlkuumlmetinin

ilişkilerini eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde analiz edilmiştir Boumlluumlmuumln ilk kısmında bu doumlnem

huumlkuumlmetinin Ccedilin ile olan siyasi askeri ve ekonomik ilişkilerini yer verilmiştir Oumlzellikle Bangladeş

ve Ccedilin arasındaki ikili ziyaretler ekonomik askeri kalkınma ve enerji projelerinde yapılan

anlaşmaları ve Ccedilin Başbakanı Şi Cinpingrsquoin 2016 yılında Bangladeşrsquoe yapılan tarihi ziyaretini

accedilıklayıcı bir şekilde anlatılmıştır Ayrıca Duumlnya ticaretinde yeni İpek Yolu projesi olarak

adlandırılan lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo projesinde Bangladeşrsquoin konumu ve projesi kapsamında

Bangladeşrsquoe Ccedilin yatırımları hakkında oumlnemli konuları değinilmiştir

17

Uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuumlnde ise 2009-2018 yılları arasında Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin

ilişkilerini ve ikili meselelerini eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde accedilıklanmıştır İki uumllke arasındaki

siyasi ekonomik ve stratejik ilişkilerini değinerek ccediloumlzuumllmeyen meselelere de oumlnem verilmiştir

Oumlzellikle uluslararası nehirleri uumlzerinde Hindistanrsquoın baraj kuruma projeler ve bu konuda Bangladeş

ile iş birliği yapılmaması sınırda Bangladeşlilere youmlnelik lsquovur-oumllduumlrrsquo politikasının uygulanması ve

Assam eyaletinde vatansız olarak ilan edilen yaklaşık 2 milyon insana Bengalli olduğunu iddia

edilmesinin ikili ilişkilerindeki olumsuz etkilerini bahsedilmiştir Ayrıca Hindistanrsquoın kendi

boumllgeleriyle ulaşım ve ticaretinin kolaylığı iccedilin uzun suumlredir istenilen Bangladeş topraklarındaki

lsquoKoridorrsquo imkanının elde edilmesi konusunu da ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır

Son boumlluumlmuumlnde ise 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami

Ligirsquonin izlediği dış politikasını lsquosoumlylemrsquo teorisi ccedilerccedilevesinde değerlendirilmiştir lsquoSoumlylemrsquo teorisine

dayanarak Avami Ligi liderlerinin iki uumllke ile ziyaretlerinin oumlncesinde ziyaretleri sırasında ve

sonrasında yapılan accedilıklamaları ve Avami Ligi liderlerinin konuşmalarını araştırılmıştır Ayrıca

Bangladeşrsquoin dış politikasında uzman olan ve konuyu hacirckim olan birkaccedil oumlnemli duumlşuumlnuumlrler ile

goumlruumlşmeler yapılmıştır Bangladeş Avami Ligirsquonin izlediği politikalar ve Ccedilin-Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoe youmlnelik politikaları ile ilgili sorularıyla elde edinen verilerini analiz edilerek bu doumlnemi

değerlendirilmiştir

Bu ccedilalışmanın sonunda Bangladeşrsquoin geleceği youmlnelik dış politika seccedilenekleri ve oumlnerilerini

sunulmuştur Kuumlccediluumlk toprak ve kalabalık nuumlfus sahibi olan Bangladeşrsquoin hem coğrafi konumu

bakımından hem de jeopolitik accedilısından Guumlney Asya boumllgesinde ccedilok oumlneme sahip olduğunu

accedilıklayan ve uluslararası alanında aktif rol alarak kendi ccedilıkarlarını elde edebilecek seccedileneklerinin

sunulduğu bu ccedilalışma Avami Ligirsquon son doumlnemin dış politikasını değerlendirmiştir Dolaysıyla

varılan sonuccedillarıyla sonraki yakın zamanlarında Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquoin izleyecek olan

dış politikasında değişiklik meydana gelebilmesi ve yeni sonuccedillarının ortaya ccedilıkabilecek durum bu

ccedilalışmanın sınırı olarak goumlruumllmuumlştuumlr

BİRİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ TARİHİ ARKA PLANI VE DIŞ POLİTİKA

İLKELERİ

Pakistanrsquoın siyasi tarihinde Doğu Pakistanrsquoın veya Bangladeşrsquoin ayrılması ccedilok oumlnemli bir

noktasıdır 1947 yılında kurulan Pakistanrsquoın ilk yıllarından itibaren Doğu Pakistanlılar kendilerine

Batı Pakistanlılar tarafından siyasi ve kamuda ihmal edildiğini hissetmiştir İki boumllge arasında

yaklaşık 1500 mil uzaklık aralarındaki farklılıkları doğal olarak ortaya koymaya başlamıştı Dil

kuumlltuumlr gelenek ahlak ve geccedilim farklılıkları nedeniyle sadece din benzerliği ile milli birlik ve

kardeşlik gelişememiştir Dolaysıyla siyasi parti ccedilalışmalar iktidar ve kamunun izlediği politikalar

Doğu Pakistanlıların lehine gelmediğini fark eden Doğu Pakistanlı siyasi elitler yeni bir siyasi

youmlnteminin arayışındaydı 1906 yılında Hint Alt Kıtasındaki Muumlsluumlmanların siyasi haklarını

savunmak iccedilin kurulan ldquoTuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirdquo partisi 1947 yılında Muumlsluumlmanlar iccedilin yeni

uumllke Pakistan kurulmasına buumlyuumlk rol oynamıştır Ancak yeni kurulan Pakistanrsquoın iktidar partisi olan

ve yeni adlandıran ldquoPakistan Muumlsluumlman Ligirdquonin belirli bir sosyo-ekonomik programa dayanan

modern ve ilerici bir siyasi partiye doumlnuumlştuumlrme konusundaki başarısızlığı yeni devletteki ccedilekiciliğini

hızla azalttı Ayrıca Batı Pakistanrsquoda yoğunlaşan bu patinin Doğu Pakistanrsquodaki birimi alt şubesi

olarak değerlendirilmeye başlanmıştır Boumlylece 23 Haziran 1949rsquode ldquoDoğu Pakistan Muumlsluumlman

Ligirdquonden ayrılarak bazı liderler Dakkarsquoda ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo kurmuştur Daha

sonra ldquoAvami Ligirdquo ismi alan bu parti Doğu Pakistan halkının haklarını savunan ve oumlzerklik

hareketinden bağımsız hareketine kadar ve bağımsızlığında da oumlnderlik yapmıştır Bangladeşrsquoin

kuruluşunda en buumlyuumlk rol oynayan ldquoAvami Ligirdquo halen Bangladeşrsquoin iktidara gelen partiler arasında

ilk sıradadır Ayrıca 2009 yılında itibaren iktidarda olan ldquoAvami Ligirdquo iccedil ve dış politikasında alan

kararları ve muhalefet partilere karşı izlediği sert politikaları dolaysıyla Bangladeş haklı ve

uluslararası kamuda guumlndemde olan partisidir

Avami Ligirsquonin Kuruluşu

14 Ağustos 1947rsquode Pakistan kurulduğunda ldquoTuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirdquo partisi ldquoPakistan

Muumlsluumlman Ligirdquo olarak ccedilalışmalarını başlatmıştır Doğu Pakistanrsquoda ise 1948 yılının ekim ayında

Mevlacircna Akram Khanrsquoın başkanlığında ccedilalışmaları başlatmıştır Ancak Hussain Shaheed

Suhrawardy-Abul Hashem liderliğindeki Bengalrsquoli liberal liderler kendilerini parti iccedilinde ihmal

ettiğini duumlşuumlnmuumlş ve daha sonra Dakkarsquonın Moghaltulirsquode ayrı olarak toplamaya başlamış ve yeni

parti kurma duumlşuumlncelerini ilerletmeye ccedilalışmıştır (Jahan 1973 39) Daha sonra Şeyh Mujibur

Rahman Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani ve Şamşul Haque bu gruba katılmıştır ve birlikte yeni

19

bir siyasi parti kurma ccedilalışmaları başlamışlardır Bengalrsquoli siyasetccedililer yeni parti kurması iccedilin bir

toplantı organize etmeye karar vermiş ve hazırlık komitesinin başkanı olarak Mevlacircna Abdul Hamid

Khan Bhasani ve genel sekreter olarak Yar Muhammed Hanrsquoı belirlemiştir 23 Haziran 1949

tarihinde Dakkarsquoda yaklaşık uumlccedil yuumlz kişinin katıldığı bir toplantıda yeni bir siyasi parti kurma kararı

verilmiştir (Ahmed 2010 19 Jahan 1973 41ndash42) Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasanirsquonin oumlnerisi

uumlzerinde parti ismi ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo olarak belirlenmiştir Yeni kurulan

partinin başkanı ise Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani genel sekreter olarak ise Shamsul Haque

ve Şeyh Mujibur Rahman de ek genel sekreter seccedililmiştir

Doğu Pakistanlıların kurulduğu ilk partisi olarak ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo

kuruluş nedenlerini aşağıdaki gibi belirlemiştir

Tuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligi Bağımsızlık iccedilin muumlcadele etti ve asıl meselesi Pakistanrsquoın

başarısıydı Pakistan ortaya ccedilıktıktan sonra liderler partiyi feshetmeye karar verdiler ve onun

yerine Pakistan Muumlsluumlman Ligi ortaya ccedilıktı Başlangıccedilta Pakistanlı Muumlsluumlmanlar bu partiyi

Pakistan iccedilin savaşan Tuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirsquonin halefi olarak kabul etti ama guumln geccediltikccedile hayal kırıklığına uğradılar Onlara goumlrehellip Pakistan Muumlsluumlman Ligi aslında popuumller bir oumlrguumlt

değil tek amacı Bakanlığı iktidarda tutmak olan bir parti olmaktı Organizatoumlrlerin işleyişi

sayesinde oumlzguumlrluumlk muumlcadelesindeki her şeyinden gerccedilekten fedakarlıkta bulunanların partiye

katılamazken ccedilok sayıda eski ldquomilliyetccedilirdquo ve Pakistan karşıtı unsurlar ve oportuumlnistler bir gecede

Muumlsluumlman Ligirsquonin birey haline geldihellipUumllkenin oumlnemli sorunları ccediloumlzuumllmeden kaldı ve bu uzun

yıllar boyunca Muumlsluumlman Ligi halkın stresini hafifletecek hiccedilbir şey yapmadı Parti tamamen

Devlete ait bir makine olduğunu kanıtladı ve zamanla Huumlkuumlmet Ligine doumlnduuml Muhalefetin sesi

susturuldu ve haklı ve meşru haklar talep eden gerccedilek ve doğal liderlerini hapsetmek iccedilin ccedileşitli

Guumlvenlik Yasa ve Youmlnetmelikler ccedilıkarıldı Uumllke esas olarak Muumlsluumlman Ligirsquonin tutumu nedeniyle

ilerleme kaydetmedi İnsanların eğitimi ccediloumlktuuml muumllteciler rehabilite edilmedi Enduumlstri

gelişmemiş iki yıldan fazla boş kalan koltuklarda seccedilim yapılmamıştır Neredeyse her şubede

idare kalitesi koumltuumlleşti ve guumlvenlik oumlnlemlerinin listesi her geccedilen guumln daha da arttı (Rahman 1982 120-123)

Muumlsluumlman Ligirsquonin sorunlarını accedilıkladıktan sonra ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquonin

kuruluşunun esas amacını şu şekilde accedilıklanmıştır

Bu bağlamda kamuoyunu harekete geccedilirmek ve yoksulluktan etkilenen kitlelere ekonomik

oumlzguumlrluumlk sağlamak ve halkın iradesinin guumlcuumlyle buumltuumln şikacircyetleri telafi etmeye ccedilalışmak iccedilin ortak bir halk oumlrguumltuuml oluşturulması oumlnerildi (Rahman 1982 120)

Pakistanrsquoın en buumlyuumlk muhalefet partisi olarak ortaya ccedilıkan bu parti belirlediği programında

oumlzellikle Doğu Pakistanrsquoın (Doğu Bengal) oumlzerklik Bengalce dilinin devlet dillerinden biri olarak

statuumlsuuml juumlt enduumlstrilerinin ulusallaştırılması demokrasisi anayasa parlamenter youmlnetim şekli iki

boumllge arasındaki eşitsizliğin kaldırılması gibi oumlnemli konuları yer vermiştir Avami Ligirsquonin sunduğu

bu programı Doğu Pakistanrsquoda olumlu karşılanmıştır (Rashid 2015a)

21-23 Ekim 1955 tarihleri arasında gerccedilekleşen konsey oturumunda partiyi daha kapsayıcı ve

laik hale getirmek iccedilin ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesini ccedilıkarıldı ve ldquoDoğu Pakistan Avami Ligirdquo olarak

20

belirlendi ldquoBangladeş Kurtuluş Savaşı Belgelerirdquonde ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesinin ccedilıkarılmasının

nedenleri şoumlyle kaydedildi

Altı yaşındaki Tuumlm Pakistan Siyasi Partisi lsquoAvami Ligirsquo karakteriyle mezhepsiz olmayı seccedilti

Duumln yapılan konseyin tam oturumunuzdaki tema konu komitesinin oumlnerisini kabul edip

lsquoMuumlsluumlmanrsquo kelimesini bırakmaya karar verdi Amacı organizasyonun Pakistanrsquodaki buumltuumln

mezhepler ve toplulukların uumlyeliğine accedilmaktırhellip Bu ilk kez Muumlsluumlmanların egemen olduğu ve uumllkenin Siyasi yaşamında buumlyuumlk oumlnemi olan bir Siyasi Partinin Pakistanrsquoda yaşayan tuumlm

toplulukların uumlyelerine kapılarını accedilmaya karar vermesine neden oldu (Rahman 1982 447)

Avami Ligirsquonin laik karakteri ve Doğu Pakistanrsquoın ilgi odağı olan programları hızla Doğu

Pakistanlıların desteklerini kazandırmıştır Dolaysıyla 1949 yılı itibarıyla Doğu Pakistanrsquodaki siyasi

ve toplumsal hareketlerinde ve oumlzellikle Pakistanrsquoın iki boumllge arasındaki siyasi ekonomik buumlrokratik

ve sosyal eşitsizliğe karşı muumlcadelelerde lsquoAvami Ligirsquo ilk sırada yer almıştır

Pakistan Doumlneminde Avami Ligirsquonin Roluuml

1952 yılında dil hareketine destek ve aktif katılımı 1954 yılının seccediliminde Birleşik Cephesirsquonin

ortağı olarak oumlnemli bir roluuml 1962 yılında Eyuumlp Hanrsquoa karşı protestolar 1966 yılında 6 maddeli

oumlzerklik hareketi 1969 yılındaki ldquoKitle İsyanırdquo Avami Ligirsquoni Doğu Pakistanrsquoın en popuumller partisi

haline getirmiştir Ayrıca 1970 yılında Tuumlm Pakistan parlamentosunda kazanan ve huumlkuumlmet kurmak

iccedilin gereken meşruiyeti kazandığı halde Batı Pakistanlı siyasi adamların usulsuumlz roluuml Doğu

Pakistanrsquoa savaşa goumltuumlrmuumlştuumlr Dolaysıyla Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşının oumlnderliğini de Avami

Ligi uumlstlenmiştir

121 Devlet Dili Hareketi ve Avami Ligi

Pakistan devlet dilinin ne olacağı sorusu bağımsızlığın hemen sonra guumlndeme gelmiştir

Muumlsluumlman alimler ve liderler sadece 7rsquosinin konuştuğu Urducanın lingua franca olması

gerektiğine inanıyordu Ancak doğu Pakistanlılar Urducayı Doğu eyaletindeki halkın dili değil

elitlerin dili olarak goumlruumlyorlardı ccediluumlnkuuml Pakistan nuumlfusunun 56rsquosını oluşturan Doğu Pakistanlı halk

Bengalce dilinde konuşuyorlardır Boumlyle bir durumda Pakistanrsquoın kurucusu Muhammed Ali Jinnah

ve daha sonra Bengali lideri Khwaja Nazimuddinrsquoin Urducayı resmi devlet dili olarak ilan etmesinin

ardından Doğu Pakistanrsquoda protestolar patlak vermiştir (Jahan 1973 43ndash44) Doğu Pakistanrsquodaki

oumlğrenciler ve aydınlar Bengalceyi devlet dillerinden biri olmasını ve Bengalcenin Doğu Pakistanrsquoda

resmi dil ve eğitim dili olması gerektiği talep etmiştir Bu konuda ilk hareket Profesoumlr Abul Kashem

başkanlığındaki Tamaddun Majlish tarafından başlatıldı Yavaş yavaş dil hareketi kitlesel bir

harekete doumlnuumlşmuumlştuumlr Khwaja Nazimuddinrsquoin 27 Ocak 1952rsquodeki dil sorusundaki konuşmalarının

ardından oumlzellikle aydınlar ve oumlğrenciler arasında eyaletin her tarafında protesto goumlsterileri

yapılmıştır (Ahmed 2010 25)

21

Dakka Medikalrsquoin hapishane koğuşunda tedavi goumlruumlrken Şeyh Mujibur Rahman parti liderleri

ile iletişim kurdu ve dil hareketini yuumlruumltmek iccedilin talimatlar vermiştir (BAL ty) lsquoJubo Ligirsquo de Doğu

Pakistanrsquoın buumlyuumlk siyasi partisi olan lsquoAvami Muumlsluumlman Ligirsquo ile temasa geccedilmiştir 31 Ocak tarihinde

lsquoAvami Muumlsluumlman Ligirsquo başkanı Mevlacircna Bhasanirsquonin başkanlığında ccedilok partili bir toplantı

duumlzenlenmiştir Toplantıya ccedileşitli organizasyonların temsilcileri katılmıştır Partiler ve gruplar

arasında Tamaddun Majlish İslam Kardeşler Jubo Ligi Tuumlm Doğu Pakistan Oumlğrenci Ligi Dakka

Uumlniversitesi Devlet Dili Eylem Komitesi Doğu Pakistan Oumlğrenci Muumlsluumlman Birliği Doğu Pakistan

Avami Muumlsluumlman Ligi ve Khilafate-Rabbani Partisi yer almıştır (Ahsan 2012) Toplantının sonucu

lsquoTuumlm Parti Devlet Dil Eylem Komitesirsquo olarak bilinen 40 uumlyeli guumlccedilluuml bir kadronun oluşmasıydı Dil

Eylem Komitesinin Convener olarak Doğu Pakistan Oumlğrencileri Ligi genel sekreteri Kazi Golam

Mahboob ve Doğu Pakistan Avami Ligi başkanı Maulana Bhasani başkanı olarak seccedililmiştir Bu

Komitede siyasi partilerden oumlğrencilerden ve ilgili kurumlardan ve bireylerden ccedilok geniş bir temsili

olmuştur Toplantıda bir dizi karar alınmış 4 Şubatrsquotaki oumlğrencilerin genel greve tam destek

verileceği kararı da verilmiştir

Dil Eylem Komitesi 21 Şubatrsquota Doğu Pakistanrsquoda bir grev ccedilağrısı yapmaya ve goumlsteriler

duumlzenlemeye karar vermiştir Ancak 20 Şubat Doğu Pakistan Muumlsluumlman Ligi huumlkuumlmeti aniden

Dakka kentindeki Ceza Muhakemesi Kanunursquonun 144 maddesi kapsamında 30 guumln boyunca grev

protesto ve eylemleri yasaklamıştır (Bhasha Andolon (ty)

httpwwwlondonicoindexphphistory11-history-of-bangladesh67) Huumlkuumlmetin bu eylemine

karşı izlenecek youmlntemi iccedilin lsquoTuumlm Parti Devlet Dil Eylem Komitesirsquo Avami Muumlsluumlman Ligi ofisinde

bir acil durum toplantısı yapmıştır Grevle ilgili stratejiye karar vermek iccedilin bir araya gelen liderler

yaklaşan genel seccedilimler ve trajik şiddetli sonuccedilları goumlz oumlnuumlnde bulundurularak 144 maddesinin ihlali

konusunda boumlluumlnmuumlşler Toplantıda bazı liderler bir sonraki guumln grevi durdurması oumlnermişler

Bununla birlikte bu toplantıda Avami Muumlsluumlman Ligi genel sekreteri Shamsul Huqrsquoun konuyu

oumlğrenci liderleriyle goumlruumlşmek ve onları 144 maddeyi ihlalinden alıkoymaya ikna etmek iccedilin Dakka

Uumlniversitesirsquone gitmesine karar verilmiştir Ancak Uumlniversite oumlğrencileri ve oumlğrenci liderleri grevi

durdurma teklifini şiddetle karşı ccedilıkmıştır Binlerce oumlğrenci 21 Şubat 1952rsquode Dakka Uumlniversitesi

Kampuumlsuumlrsquonde toplandı ve protestoyu başlatmıştı Genel halkın desteğiyle Uumlniversite oumlğrencilerin bu

protestoyu durdurmak iccedilin polis ateş accediltı ve sonuccedilta birccedilok oumlğrenci oumllduuml ve ccediloğu yaralandı 23

Şubatrsquota oumlğrencilerin oumllduumlruumllduumlğuuml yerde bir anıt yapıldı Daha sonra 1956 yılında Pakistan huumlkuumlmeti

hem Bengalce hem de Urducayı Pakistan Devlet dilleri olarak kabul etmiştir (Jabeen vd 2010)

Devlet dil hareketine bakıldığında Avami Muumlsluumlman Ligi ve bu partinin oumlğrenci grubu ccedilok oumlnemli

rol oynamıştır Daha sonraki siyasi eylemlere de guumlccedilluuml adımlar atmıştır

22

122 1954 Seccediliminde lsquoBirleşik Cephesirsquo ve Avami Ligi

Muumlsluumlman Ligirsquonin liderliğinde Pakistan kurulmuş olsa da yeni kurulan uumllkesinde iktidar bir

parti olarak Muumlsluumlman Ligi roluumlnuuml işlevlerini ve politikalarını asla duumlşuumlnmemiş ve kendisine

hazırlayamamıştır Parti iccedilindeki duumlzeni de koruyamayan Muumlsluumlman Ligi politikalarına karşı ccedilıkan

ve eleştirenleri susturmaya ccedilalışmıştır Dolaysıyla bazı yetenekli ve etkili liderleri destekccedilileriyle

birlikte kaybetmiştir Suhrawardy Muumlsluumlman Ligirsquonin gerccedilek siyasi adayları barındıramadığını

duumlşuumlnen usta ve popuumller liderlerden biriydi Bu daha sonra popuumller bir muhalefet partisi olan Tuumlm

Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirsquonin kurulmasına yol accedilmıştır Muumlsluumlman Ligi youmlnetimi tarafından

hayal kırıklığına uğrayan Doğu Pakistanrsquoın oumlnde gelen isimlerinden Avami Ligirsquone katılmak

istemeyenler de kendi siyasi partilerini kurmuştur Boumlylece Doğu Pakistanrsquoda Muumlsluumlman Ligirsquone

karşı başta Avami Ligi olmak uumlzere farklı partiler boumllge siyasetinde yetkili olmaya başarmıştır 1949-

1952 yılları arasında Avami Muumlsluumlman Ligi Doğu Pakistanrsquoda geniş bir organizasyon tabanı

geliştirmiştir (Jahan 1973) 1948 ve 1952rsquodeki popuumller dil hareketinden de en fazla yararlanan

Avami Muumlsluumlman Ligi Doğu Pakistan Orta sınıfı- kırsal kesimde oumlğrenci oumlğretmenleri avukatlar

kuumlccediluumlk tuumlccarlar ve zengin koumlyluumller partinin sosyal temelini oluşturdular Orta sınıf arasında artan

hoşnutsuzluğu kendi lehine kullanarak bu parti başarılı olmuştur Ayrıca yaklaşan seccedilim hazırlıkları

sırasında Parti Doğu Pakistanrsquoın ccedilıkarlarının gerccedilek temsilcisi olarak ortaya ccedilıkmıştır 9 Temmuz

1953rsquote Mymensinghrsquode duumlzenlenen Birinci Ulusal Avami Muumlsluumlman Ligi Konseyinde Mevlacircna

Bhasani başkan ve genccedil lideri Şeyh Mujibur Rahman Genel Sekreter seccedililerek Muumlsluumlman Ligi Partisi

karşısında guumlccedilluuml bir rakip olarak ccedilıkmıştır Doğu Pakistan (Bengal) Avami Ligi tarafından 15 Kasım

1953rsquote kabul edilen 41 maddeli seccedilim manifesto bu iddianın gerccedileğini yansıtıyordu Manifesto

başka şeylerin yanı sıra soumlz verdiği oumlnemli konular ise (Rahman 1982)

1) Juumlt ve ccedilay enduumlstrisini millileştirmek

2) Zamindari sistemini tazminatsız olarak kaldırmak

3) Tuumlm guumlvenlik oumlnlemlerini yuumlruumlrluumlkten kaldırmak Gazeteler kişiler ve kurumlarla ilgili

kısıtlamaları kaldırmak

4) Doğu Bengalrsquoi tamamen oumlzerk bir birim haline getirmek

5) Doğu Bengalrsquoi ldquosavunmada kendi kendine yeterlirdquo kılmak iccedilin eyalete bir askeri kolej ve bir

muumlhimmat fabrikası kurmak

6) Bengalceyi Pakistanrsquoın devlet dillerinden biri yapmak

7) Yargının yuumlruumltmeden ayrılması 8) Seccedilim boumllgesine boşluğun gerccedilekleştiği tarihten itibaren uumlccedil ay iccedilerisinde seccedilim yapmak bir

Avami Ligi adayı uumlccedil seccedilimlerde arka arkaya yenilenir ise huumlkuumlmet istifa eder

Doğu Pakistanrsquoın oumlzerklik Bengalceyi devlet dillerinden biri kılmak ekonomik kalkınma

oumlnerileri ve seccedilim ile ilgili soumlzler Doğu Pakistan halkın guumlndemini tam anlamıyla ifade etmiştir

Oumlte yandan Doğu Pakistanrsquoın seccedilimlerinde yenilgiye uğrama korkusundan Muumlsluumlman Ligi

huumlkuumlmeti 1951 yılından 1953 yana Doğu Pakistan İl Meclisi iccedilin seccedilimleri ertelemeye ccedilalışmış ve

1953 yılının sonuna doğru Doğu Pakistan İl Meclisirsquonin seccedilimlerinin bir sonraki yılın başlarında

23

yapılacağını accedilıklamıştır Muhalefetteki buumltuumln siyasi partiler Muumlsluumlman Ligirsquone karşı bir araya gelme

ccedilalışmalarını başlatmıştır Bir Birleşik Cephe fikri 1952 yıllarında Jubo (Genccedil) Ligi Komuumlnistler ve

Ganatantri Dal tarafından başlatılmıştı Daha sonra Avami Ligirsquonin sol kanadı ve Krishak Sramik

Partisi tarafından de ele alındı Avami Muumlsluumlman Ligi lideri Suhrawardy ve Şeyh Mujibur Rahman

bile oumlğrenciler ve genccediller tarafından uumlzerlerine uygulanan buumlyuumlk baskı nedeniyle Birleşik Cephe

fikrini desteklemişti Avami Muumlsluumlman Ligi birleşik bir cephe kurma kararı ilk olarak 14 Kasım

1953rsquote Mymensinghrsquode duumlzenlenen tarihi konsey oturumunda onaylamıştır Cephe 4 Aralık

1953rsquote AK Fazlul Huq Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani ve Hussain Shaheed Suhrawardyrsquonin

girişimi ile kurulmuştur (Ahmed 2010 26ndash28 Jahan 1973 45) Koalisyonda Doğu Pakistanrsquoın en

buumlyuumlk partisi Avami Muumlsluumlman Ligi ile Krishak Praja Partisi Demokrat Parti ve Nizam-e-İslam

partisi yer almıştır Birleşik Cephesi Muumlsluumlman Ligi ve youmlnetimini eleştirerek 21 maddelik bir seccedilim

manifestosu uumlzerinde kampanya duumlzenlenmiştir ve Muumlsluumlman Birliğirsquone alternatif olarak kendini

sunmuştur 5 Ocak tarihli Birleşik Cephesirsquonin 21 maddesi aşağıdaki gibiydi (Rahman 1982 372-

373

Kurrsquoan ve Suumlnnetrsquoin temel prensiplerinin aksine hiccedilbir yasa oluşturulmayacak ve vatandaşların

hayatı eşitlik ve İslamın kardeşliği temelinde duumlzenlenecek

1 Bengalceyi Pakistanrsquoın Devlet Dillerinden biri olarak tanımak

2 Zamindari ve tuumlm toprak vergi alıcıların tazminatsız olarak kaldırılması ve toprağa ilgi

goumlstermesi ve fazla arazilerin ccediliftccedililer arasında dağıtılması toprak vergisi adil bir seviyeye

duumlşuumlrmek ve vergi gerccedilekleştirme sertifika sistemini kaldırmak

3 Juumlt ticaretini millileştirmek ve Doğu Bengal huumlkuumlmetinin doğrudan kontroluuml altına almak

uumlreticilere juumltinin makul fiyatını guumlvence altına almak juumlt skandallarını araştırarak cezalandırmak 4 Tarımda kooperatif ccediliftccedililiğinin tanıtılması ve devlet desteği ile yazlık enduumlstrilerin

geliştirilmesi

5 Doğu Bengalin tuz tedarikinde kendi kendine yeterli hale gelmesi iccedilin tuz enduumlstrisini (hem

kuumlccediluumlk hem de buumlyuumlk oumllccedilekli) başlatmak tuz skandallarını araştırarak cezalandırmak

6 Esnaf ve teknisyen sınıfına ait tuumlm fakir muumlltecileri derhal rehabilite etmek

7 Uumllkeyi sel ve accedillıktan korumak iccedilin kanalları kazmak ve sulama sistemini iyileştirmek

8 Yetiştirme ve sanayileşme youmlntemini ccedilağdaşlaştırarak uumllkeyi kendi kendine yeterli kılmak ve

ILO Soumlzleşmesine goumlre işccedili haklarını sağlamak

9 Uumllke genelinde uumlcretsiz ve zorunlu ilkoumlğretimi tanıtmak ve oumlğretmenlere uumlcret ve harccedillık

oumldenmesini sağlamak

10 Tuumlm eğitim sistemini yeniden yapılandırmak ana dili eğitim dil olarak tanıtmak devlet ve

oumlzel okullar arasındaki ayrımcılığı ortadan kaldırmak ve tuumlm okulları devlet destekli kurumlara doumlnuumlştuumlrmek

11 Dakka ve Rajshahi Uumlniversitenin tuumlm gerici yasaları kaldırmak ve oumlzerk kurumlar haline

getirmek eğitimin insanlar iccedilin daha ucuz ve kolay erişilebilir olmasını sağlamak

12 İdarenin maliyetini azaltmak yuumlksek ve duumlşuumlk uumlcretli devlet memurlarının uumlcret oumllccedileğini

rasyonelleştirmek Bakanların aylık maaşı 1000 takaya sınırlandırmak

13 Yolsuzluğu kayıtsızlığı ve ruumlşveti ortadan kaldırmak iccedilin adımlar atmak ve bu amaccedil

doğrultusunda tuumlm devlet memurlarının ve 1940rsquodan itibaren tuumlm devlet memurlarının ve iş

adamlarının muumllklerinin hesaplarını almak

14 Tuumlm Guumlvenlik ve Oumlnleyici Goumlzaltı Yasalarını yuumlruumlrluumlkten kaldırmak ve tutuklu bulunan tuumlm

mahkumları yargılanmaksızın serbest bırakmak devlet karşıtı faaliyetlerde bulunan kişilere accedilık

mahkemede yargılanmak basın ve toplantı haklarını korumak 15 Yargıyı yuumlruumltmeden ayırmak

16 Birleşik Cephesi başbakanının ikameti iccedilin daha az masraflı bir ev bulmak Burdwan Houseu

şimdi bir oumlğrenci yurduna doumlnuumlştuumlrmek daha sonra Bengalce dili ve edebiyatı araştırmaları iccedilin

bir enstituumlye doumlnuumlştuumlrmek

24

17 Dil Hareketi şehitlerinin anısına oumllduumlruumllduumlkleri yerde bir anıt yatırmak ve şehit ailelerine

tazminat oumldemek

18 21 Şubatrsquoı ldquoŞeheed Guumlnuumlrdquo ve resmi tatil olarak ilan etmek

19 lsquoLahor Teklifirsquo Doğu Bengalrsquoin (Doğu Pakistan) tam oumlzerkliğini oumlnerdi merkezi huumlkuumlmet

altında savunma dış ilişkiler ve para birimi bıraktı Savunma konusunda Batı Pakistanrsquodaki

ordunun karargahını ve Doğu Bengalrsquodeki (Doğu Pakistan) deniz karargacirchlarının kurulması ve

Doğu Bengalrsquode (Doğu Pakistan) muumlhimmat fabrikalarının kurulması ve Ansar kuvvetinin

silahlarla donatılmış tam bir milis kuvvete doumlnuumlştuumlruumllmesi iccedilin duumlzenlemeler yapılacaktır

20 Birleşik Cephesi kabinesi hiccedilbir şekilde Yasama Meclisinin goumlrev suumlresini uzatmayacaktır

Seccedilim Komisyonun serbest ve adil seccedilimleri kolaylaştırmak iccedilin genel seccedilimlerden altı ay oumlnce istifa edecektir

21 Yasamadaki tuumlm boş pozisyonlar boş olduktan uumlccedil ay iccedilerisinde seccedilimlerle doldurulacak ve

Cephenin adayları art arda uumlccedil seccedilimlerde mağlup olursa kabine goumlrevinden istifa edecektir

Doğu Pakistanrsquoda ilk yapılacak olan bu seccedilim oumlncesinde Bengal siyasetccedililerin bir araya gelerek

kurduğu lsquoBirleşik Cephesirsquo ve ortaya koyduğu seccedilim manifestosu Pakistan siyasetini yeni bir hız

kazandırmıştır Pakistan Muumlsluumlman Ligirsquone karşı yeni bir siyasi modeli ortaya koyan lsquoBirleşik

Cephesirsquo ve oumlzellikle lsquoDoğu Pakistan Avami Ligirsquo daha sonra Doğu Pakistanrsquoda birinci partisi

olmuştur 8 Mart 1954 tarihinde yapılan Doğu Pakistanrsquodaki genel seccediliminde Muumlsluumlmanlar iccedilin

ayrılan toplam 237 sandalyenin 223rsquouumlnde Birleşik Cephesi adayları kazanmıştır Cephenin en buumlyuumlk

partisi olan Doğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligi tek başına 143 milletvekili ccedilıkarmıştır (Ahmed

2010 26ndash28) Muumlsluumlman Ligi ise sadece 9 sandalye kazanmıştır Bu seccedilim sonucuna bakıldığında

Doğu Pakistan boumllesindeki halkın iktidardaki Pakistan Muumlsluumlman Ligirsquoni oy birliğiyle reddettiğini

ve boumllge liderlerinin popuumllaritesini ve kabuluumlnuuml ve Bengal milletin birliğini daha da derinleştiğini

goumlrmekteyiz Seccedilimin sonuccedilları Doğu Pakistanrsquoın siyasi ekonomik sosyal kuumlltuumlrel alanının Batı

Pakistanrsquodan tamamen ayrı olduğunu kanıtlamıştır Ayrıca 143 millet vekili ccedilıkaran Doğu Pakistan

Avami Ligi ve liderleri gelecek Pakistan ve oumlzellikle Doğu Pakistan siyasetinin en oumlnemli parccedilası

olacağını anlaşılmıştır Bu seccedilim sonucunda ulusal politikada yeni eğilimler ortaya ccedilıkmıştır

Oumlzellikle İslam ve Pakistanrsquoın koruması adına Muumlsluumlman Ligirsquonin siyasetine Bengal boumllgesindeki

halkı hayır demiştir Birleşik Cephesi ortakları AK Fazlul Huq başkanlığındaki huumlkuumlmeti kurmuş ve

bakanların birccediloğu Avami Ligi almıştır Ancak Adamaji Juumlt şirketindeki ccedilatışma ve AK Fazlul

Huqrsquoun Kolkatarsquoda Doğu Pakistanrsquoın ayrımcılık soumlzleri iddiasıyla Birleşik Cephesi huumlkuumlmetinin 56

guumlnuumlnde 25 Mayıs tarihinde goumlrevden alınmıştır

Seccedilimin başarısı ve kabinenin goumlrevden alınmasıyla yeniden siyasi adımları atan Birleşik

Cephesirsquonin en buumlyuumlk partisi olan Avami Ligi 1955 yılında partinin adındaki lsquoMuumlsluumlmanrsquo kelimesini

ccedilıkararak lsquoAvami Ligirsquo adı belirledi ve sekuumller siyasetine oumln palana koyarak Hindu ve diğer din

mensubu vatandaşlarını da ulaşmaya hedeflemiştir Bu parti Ataur Rahman Khan başkanlığında iki

yıl (1956-1958) Doğu Pakistanrsquoda ve Suhrawardy başkanlığında koalisyon huumlkuumlmeti olarak

merkezde 12 Eyluumll 1956rsquoden 11 Ekim 1957rsquoe kadar iktidar partisi olmuştur Avami Ligi genel

sekreter olan ve daha sonra parti başkanı olan Şeyh Mujibur Rahman ise Ataur Rahman Khan

kabinesinde Sanayi Ticaret ve Ccedilalışma Bakanı olarak goumlrev yapmıştır

25

1957 yılında Avami Ligi dış politika konusunda partide boumlluumlnme ile sonuccedillanan ciddi bir

oumlrguumltsel krizle karşı karşıya kalmıştır Tuumlm Pakistan Avami Ligi başkanı olan Suhrawardy ve Doğu

Pakistan Avami Ligi başkanı olan Maulana Bhasani Pakistan dış politikası konusunda ikiye

ayrılmıştır Suhrawardy oumlzellikle Pakistanrsquoın Batı ve Amerika ile guumlccedilluuml bağları tercih ederken

Bhasani bağlantısız hareketine oumlnem vermiştir Boumlluumlnme partinin 1957 yılının 7-8 Şubat tarihlerinde

Tangail Kagmari Konferansında ortaya ccedilıkmıştır 18 Martrsquota Mevlacircna Bhasani Avami Liginden ve

başkanlığından istifa etmiş ve yeni bir parti kurmuştur (Ahmed 2010 48ndash49)

123 6 Maddeli lsquoOumlzerklik Hareketirsquo ve Avami Ligi

Kurucu başkanı Mevlacircna Bhasani ve parti liderlerin bir kısmının ayrılmasının ardından partinin

kritik doumlneminde partiye guumlccedillendirmek ve yeniden oumlrguumltlemek iccedilin genel sekreter olan Şeyh Mujibur

Rahman 21 Mayıs 1957 tarihinde bakanlık goumlrevinden istifa etmiştir Yeni başkanı olarak Mevlacircna

Abdur Rashid Tarkabagish goumlreve başlamıştır (Jahan 1973138) General Eyuumlb Hanrsquoın otokratik

rejimi sırasında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın liderliğindeki Avami Ligi Doğu Pakistanrsquoın oumlzerklik

kazanma muumlcadelesinde lider parti olarak ortaya ccedilıkmıştır Eyuumlb Hanrsquoın otokratik rejimine karşı

demokrasinin ve anayasal youmlnetimin restorasyonu iccedilin muumlcadele eden Ulusal Demokrat Cephesirsquonde

(NDF) Avami Ligi en oumlnemli siyasi parti olarak yer almıştır Tuumlm Pakistan Avami Ligi başkanı olan

Hussain Shaheed Suhrawardyrsquonin 1963 yılındaki oumlluumlmuuml Şeyh Mujibrsquoin Avami Ligirsquonin tek lideri

olmasını sağlamıştır 25 Ocak 1964 tarihinde Dakka şehrin Dhanmondirsquodeki kendi evinde

duumlzenlenen merkezi uumlyeler toplantısında Şeyh Mujib partiyi yeniden canlandırmaya karar vermiştir

Bu tarihten sonra Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı hem Eyuumlb Hanrsquoa karşı demokratik muumlcadelesinde hem de

Bengal boumllgesinin oumlzerklik hareketinde ve daha sonra Bangladeşrsquoin kuruluşunda baş roluumlnde yer

almıştır

1964 yılında Doğu Pakistanrsquoda patlak veren bir toplumsal isyanın ortaya ccedilıkması durumunda

Avami Ligi ortak bir uyum kurmaya ccedilalışmıştır Toplumsal uyumun savunuculuğunu yapan parti

Doğu Pakistan İsyanı Karşı Diren başlıklı resmi bir broşuumlr yayınlamıştır 2 Ocak 1965 tarihinde

yapılan cumhurbaşkanlığı seccedilimlerinde Avami Ligi diğer bazı partilerle birlikte Eyuumlb rejimini

devirmek iccedilin Kombine Muhalefet Partisi (COP) adında birleşik bir cephe kurmuştur

1965 yılında Hindistan ile Pakistan arasındaki savaşı Bengal boumllgesinin savunmasızlığı ve

ccedilaresizliğini accedilıkccedila ortaya koymuştur Pakistan merkezi huumlkuumlmeti tarafından goumlze ccedilarpan herhangi

bir askeri savunma ve guumlvenlik olmadığında accedilığa ccedilıkmıştır (Ahmed 201065ndash66) Bu durumda

savaş sonrası siyasi eğilimi tespit etmek amacıyla muhalefet partiler 6 Şubat 1966 tarihinde

Lahorersquoda bir ulusal kongre duumlzenlemişlerdir Program katılmak iccedilin 4 Şubatrsquota Şeyh Mujibur

Rahman Avami Ligirsquonin oumlnde gelen liderleriyle birlikte Lahorersquoa ulaştı ve Doğu Pakistan halkının

talepleri olarak konu komitesinin oumlnuumlne Altı maddelik bir talep bildirgesi sunmuştur (Ahmed 2010

26

71ndash77 Jahan 1973 167ndash77) Konferans guumlndemine oumlnerisini dahil etmek iccedilin talep edilen bildirgesi

komite tarafından reddedilmiştir Ertesi guumln Batı Pakistan gazeteleri Altı Maddeli Program hakkında

raporlar yayınladılar ve Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı ayrılıkccedilı olarak goumlstermişler Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın sunduğu Altı Maddeli Program Doğu Pakistanlıların iradesini yansıtmıştır Maddeler

aşağıdaki gibidir (Maniruzzaman 1980 24)

1 Anayasa Lahore Kararı doğrultusunda gerccedilek anlamda bir Pakistan Federasyonu ve doğrudan

evrensel yetişkin franchise temelinde seccedililen bir Yasama Meclisinin uumlstuumlnluumlğuumlyle parlamenter

huumlkuumlmet biccedilimini sağlamalıdır

2 Federal huumlkuumlmet sadece iki konuyla ilgilenmelidir Savunma ve Dış İlişkiler ve diğer tuumlm etkiler

federal devletlere verilmelidir

3 İki boumllge iccedilin iki ayrı ancak serbestccedile ccedilevrilebilir para birimleri tanıtılmalıdır veya eğer bu

muumlmkuumln değilse buumltuumln uumllke iccedilin bir para birimi olmalı ancak sermayenin Doğudan Batı

Pakistanrsquoa geccedilişini durdurmak iccedilin etkili anayasal huumlkuumlmler getirilmelidir Ayrıca ayrı bir Banka Rezervi oluşturulmalı ve Doğu Pakistan iccedilin ayrı bir maliye ve para politikası benimsenmelidir

4 Vergilendirme ve gelir tahsilatı federasyon birimlerine devredilecek ve federal merkez bu

konuda boumlyle bir yetkiye sahip olmayacaktır Federasyon harcamalarını karşılamak iccedilin eyalet

vergilerinde pay almaya hak kazanacak

5 İki boumllgenin doumlviz kazancı iccedilin iki ayrı hesap olmalıdır Federal huumlkuumlmetin doumlviz

gereksinimleri iki boumllge tarafından eşit veya sabit bir oranda karşılanmalıdır yerli uumlruumlnler iki

boumllge arasında serbestccedile hareket etmeli ve Anayasa iki boumllgeyi yabancı uumllkelerle ticari bağlantılar

kurma konusunda yetki vermelidir

6 Doğu Pakistanrsquoın ayrı bir milis veya paramiliter kuvvete sahip olması gerekir

Taleplerin gerccedilekleştirilmesi iccedilin Avami Ligi hareket planlaması yapmıştır ve bir hareket

oumlnerisi ile Altı maddelik Programı 21 Şubat 1966 tarihinde parti ccedilalışma komitesinin toplantısından

oybirliği ile kabul edilmiştir (Ahmed 2010 71ndash77) Daha sonra Şeyh Mujibur Rahman 6 maddelik

programını 18-19 Mart 1966rsquoda Dakka Eden Otelrsquode duumlzenlenen Avami Ligi konsey toplantısında

onaylatmıştır Konseyinde parti başkanı olarak Şeyh Mujibur Rahman ve genel sekreter olarak

Tajuddin Ahmed seccedililmiştir

Avami Ligirsquonin sunduğu 6 maddelik programı Doğu Pakistan nuumlfusunun genccedil kesimini anında

karıştırmıştır 6 maddelik programına halkın desteği Eyuumlb huumlkuumlmetinin tedirgin etmiş ve ldquoAyrılıkccedilırdquo

olarak nitelendiren bu hareketine bastırmak iccedilin huumlkuumlmet ldquosilah dilirdquo ile susturmakla tehdit etmiştir

6 maddeli oumlzerklik hareketine boumllgenin doumlrt bir yanına ulaştırmak iccedilin Şeyh Mujibur Rahman 3 aylık

bir toplu temas programı başlatmıştır (Jahan 1973 167ndash77) Bu suumlre zarfında Mujibur Rahman sekiz

kez tutuklandı ve sonunda 8 Mayıs 1966 yılında hapse atılmıştır 7 Haziranrsquoda Avami Ligirsquonin

ccedilağrısında 6 maddelik programı destekleyerek Şeyh Mujibrsquoin serbest bırakılması iccedilin Doğu

Pakistanrsquoda genel bir grev gerccedilekleştirilmiştir Polis Tejgoan Tongi ve Narayanganjrsquodaki grev

destekleyen kalabalığa ateş accedilarak 13 kişiyi oumllduumlrmuumlştuumlr Bunlarla birlikte polis uumllke genelinde siyasi

liderleri ve Avami Ligi uumlyelerini tutuklamıştır Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın tutuklandığı suumlrede Syed

Nazrul Islam parti başkanı ve Amena Begum genel sekreter olarak goumlrevlendirilmiştir

27

Oumlte yandan bu hareketine durdurmak iccedilin Eyuumlb huumlkuumlmeti 1968rsquode hapishanede olan Şeyh

Mujibur Rahman ve 34 diğer Bengal sivil askeri liderine karşı lsquoAgartala komplo davasırsquo olarak

bilinen ancak resmi olarak lsquoDevlet ile Şeyh Mujibur Rahman ve Diğerlerirsquo adına bir komplo vakası

kurmuştur (Ahmed 2010 81ndash85) Sanıklar Pakistan devletine karşı ihanet ve komplo kurmakla

succedillanmıştır Ancak devlet tarafından alınan bu oumlnlem farklı bir sonuccedil getirmiştir 1969 yılında halk

sokağa doumlkuumllmuumlş ve Eyuumlb Hanrsquoın iktidardan ccedilekilmesine sebep olmuştur 6 maddeli hareketiyle

Avami Ligi Bengaller iccedilin milliyetccedili bir platforma doumlnuumlşmuumlştuumlr (Ahmed 2010 108ndash30)

Eyuumlb Hanrsquoın iktidardan ccedilekilmesi ve uumllke ccedilapında kitlesel hareketinin ardından aralık 1970rsquode

uumllkenin ilk genel seccedilimi Yahya Khan başkanlığındaki yeni askeri rejim altında yapılmıştır (Jahan

1973 188) Avami Ligi partisi ise Altı maddeli programı hareketi ccedilerccedilevesindeki halk desteğine

inanarak seccedilimi bir sanal referandum olarak goumlrmuumlş tam coşkuyla sandık başına gitmiştir Avami

Ligi Doğu Pakistanrsquodaki merkezi yasama meclisinde tahsis edilen 162 sandalyesinden 160rsquoını

7257 oyla kazanmıştır Aynı şekilde Doğu Pakistandaki İl Meclisi seccedilimlerinde 300 sandalyenin

288rsquoini 89 oyla kazanmıştır Ayrıca Ulusal Meclisrsquoteki 7 kadın sandalyeyi ve İl Meclisirsquondeki 10

kadın sandalyesini kazanmıştır (Ahmed 2010 164ndash67 Jahan 1973 190) Boumlylece Avami Ligi 313

sandalyenin 167rsquosini kazanarak Pakistan Ulusal Meclisirsquonde tek ccediloğunluk partisi olarak iktidar

kurma hakkini kazanmıştır Ancak Butto ve diğer parti liderleri iktidar paylaşımı iccedilin talepte

bulunmuştur Avami Ligirsquoni huumlkuumlmet kurmaya davet etmek yerine Yahya Han seccedilim kararını

erteleme ve geciktirme yolunu seccedilmiştir Yahya Han 1 Martta Ulusal Millet Meclisi oturumunu

erteleme kararını accedilıklamıştır (Ahmed 2010 180ndash81 Jahan 1973 194) Erteleme kararı Doğu

Pakistanrsquoda isyancı goumlsterilere yol accedilmıştır Avami Ligi başkanı Şeyh Mujibur Rahman 2 Mart 1971

tarihi itibaren Doğu Pakistanrsquoda huumlkuumlmetine karşı ldquohuumlkuumlmetle iş birliğini reddetmerdquo hareket

ccedilağrısında bulunmuştur

Yahya huumlkuumlmeti Mujibur Rahmanrsquoı bir yuvarlak masa konferansına ccedilağırmıştır Rejim

muumlzakere koşulları sunarken Dakka ve diğer şehirlerde ordu ile halk arasında şiddetli ccedilatışmalar

meydana gelmeye devam etmiştir (Ahmed 2010 184ndash85) Oumlte yandan devam eden ldquohuumlkuumlmetle iş

birliğini reddetmerdquo hareketiyle Doğu Pakistan tamamen Mujibrsquoin kontroluumlne geccedilmiştir 7 Martrsquota ise

Dakka Race Course Maidanrsquoda tarihi konuşmasını yapmış ve Bengali milletine Pakistan egemen

sınıflarına karşı silahlı direniş hareketi ccedilağrısında bulunmuştur (Ahmed 2010 186ndash88) Ayrıca

Doğu Pakistan halkına tarihe geccedilen ldquobu seferki muumlcadele kurtuluşumuz iccedilin muumlcadeledir bu seferki

muumlcadele bağımsızlık muumlcadelesidirrdquo ccedilağırısında bulunmuştur (Jahan 1973 194ndash95) 25 Mart 1971

tarihinin korkunccedil gecede Pakistan ordusu tarafından Doğu Pakistanrsquodaki silahsız Bengallere yapılan

saldırı Pakistanrsquoın kaderini muumlhuumlrlemiştir Aynı gece Şeyh Mujibur Rahman tutuklanmıştır (Ahmed

2010 203ndash4 Jahan 1973 196ndash98) 26 Martrsquota Avami Ligi lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın adıyla

Bangladeşrsquoin bağımsızlığı resmen ilan edilmiştir Boumlylece Pakistan ordusuna karşı Bengal asıllı

asker polis ve sivillerin direnişi başlamıştır

28

Avami Ligi Genel Sekreteri Tajuddin Ahmed ve bazı uumlst duumlzey liderler Hindistanrsquoa sığınarak

bağımsızlık savaşını siyasi ve diplomatik ccedilalışmaları organize etmiştir Hindistan yetkililer de onlara

guumlvenlik barınak siyasi ve teknik destekleri sağlamıştır Avami Ligi liderlerinin ilk goumlrevi Hindistan

huumlkuumlmetinden destek almak olmuştur Tajuddin Ahmed 3 Nisanrsquoda Hindistan Başbakanı Indira

Gandhi ile resmi goumlruumlşme gerccedilekleştirmiştir (Ahmed 2010 216ndash17) Bu goumlruumlşme Dakkarsquoda Pakistan

ordusunun baskısından sadece bir hafta sonra gerccedilekleşmiştir Tajuddin Ahmed Bangladeşrsquote

başlamış olan oumlzguumlrluumlk hareketinden Indira Gandhi ve yardımcılarına bahsetmiştir ve Bangladeş

halkının bağımsızlık sağlanana kadar muumlcadelelerine devam etmeye kararlı olduğunu soumlylemiştir

Tajuddin Ahmed ayrıca Hindistan huumlkuumlmetinden tuumlmuumlyle destek istemiştir (Ahmed 2010 216ndash17

Maksud 2018) 10 Nisan 1971 tarihinde Avami Ligirsquonin seccedililmiş temsilcileri tarafından suumlrguumlndeki

huumlkuumlmet (mujibnagar huumlkuumlmeti) kurulmuştur Başkanı olarak Bangabandhu1 Şeyh Mujibur Rahman

Başkan Yardımcısı olarak Syed Nazrul Islam ve (Bangabandhursquonun yokluğunda başkan olarak goumlrev

yapmak uumlzere) Başbakan olarak Tajuddin Ahmed seccedililmiştir (Ahmed 2010 217) Bu huumlkuumlmeti

Hindistanrsquodan kurtuluş savaşını youmlnetmiştir

Bağımsız Bangladeş ve Şeyh Mujibur Rahman Doumlneminde Avami Ligi

Kurtuluş savaşı sonrası Bangladeşrsquote 1972rsquoden 2018rsquoe kadar olan suumlre boyunca Avami Ligi

doumlrt defa huumlkuumlmet kurmuştur İlk olarak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman 1972-1975 yılları

arasında ve daha sonra kızı Şeyh Hasina 1996-2001 2009-2013 2014-2018 yıllar arasında iktidar

partisi olarak uumllkeyi youmlnetmiştir 2019 yılında yapılan seccedilimde de yine bu parti kazanarak art arda 3

defa huumlkuumlmet kurmuştur

Birinci Avami Ligi huumlkuumlmeti savaşın perişan olduğu ve yeni kurulduğu bir uumllkeyi yeniden

yapılanmasının zorluklarıyla yuumlzleşmek ve her şeyi sıfırdan başlatmak zorunda kalmıştır

Bangabandhursquonun liderliğindeki Avami huumlkuumlmetinin en oumlnemli başarıları arasında parlamenter

sisteminin başlatılması bağımsız Bangladeş iccedilin on aylık bir suumlre iccedilinde laik demokratik ve ilerici

bir Anayasa (1972) ortaya koyması Kurtuluş savaşına yardım eden Hint askerlerinin hızlı geri

1 lsquoBangabandhursquo Bengalrsquoin arkadaşı 1969 yılının 23 Şubat tarihinde lsquoTuumlm Partiler Oumlğrenci Eylem

Komitesirsquo adına başkanı Tofael Ahmed Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa lsquoBangabandhursquo unvanını vermiştir 1966

yılının şubat ayında Avami Ligi genel sekreteri olan Şeyh Mujibur Rahman Doğu Paskistanrsquoın (Bengal)

oumlzerkliği iccedilin lsquo6 Maddeli Programırsquo sunmuştur İlerleyen suumlreccedilte Doğu Pakistanrsquoda Eyuumlp Han huumlkuumlmetine karşı

protestolar başladığında Şeyh Mujibur Rahman tutuklanır ve hapishaneye atılmıştır Eyuumlb huumlkuumlmeti 1968rsquode

hapishanede olan Şeyh Mujibur Rahman ve 34 diğer Bengal sivil askeri liderine karşı lsquoAgartala komplo davasırsquo

accedilmıştır 1969 yılının 4 Ocakrsquota oumlğrenci liderleri tarafından başlatılan protestolar daha sonra halkın katılımıyla

kitlesel bir ayaklanmaya doumlnuumlşmuumlştuumlr Eyuumlp rejimi davayı geri ccedilekerek Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa 22 Şubat

1969rsquoda koşulsuz olarak serbest bırakmıştır Serbest Bırakılmasının ertesi guumlnuuml Tuumlm Partiler Oumlğrenci Eylem Komitesi Şeyh Mujibur Rahman iccedilin bir toplu resepsiyon duumlzenlemiş ve Komitesi adına başkanı Tofael

Ahmed Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa lsquoBangabandhursquo unvanını vermiştir

29

doumlnuumlşuuml yeni kurulan uumllkeyi duumlnyadaki 140 devlet tarafından tanınması Hindistanrsquoda sığınan 10

milyon muumlltecinin ve savaş sırasında Pakistan ordusu tarafından ihlal edilen yaklaşık 300 bin kadının

rehabilitasyonu mart 1973rsquote 7317 oyla 300 sandalyenin 293rsquouumlnuuml Avami Ligirsquone kazandıran

parlamento seccedilimi ilk sırada yer almaktadır (Khanam 2008) Ayrıca şehit ailelerine maddi yardım

verilmesi yaralı gazilere yurtdışında tedavi iccedilin goumlnderilmesi ordunun yeniden duumlzenlenmesi

ccedilağdaş ve laik bir eğitim politikasını ccedilerccedilevelemek iccedilin Kudrat-e-Khuda Eğitim Komisyonunun

atanması Bangladeş iccedilin 44000 cusec su sağlayan Ganj-Su Paylaşma Anlaşmasırsquonın (Samad 2016)

imzalanması da Avami Ligi huumlkuumlmetinin başarılarda yer almaktadır Ancak Avami Ligi huumlkuumlmeti

doumlneminde 1974rsquouumln accedillığı yaygın yolsuzluk ve yasa ve duumlzen durumunun kontrol altında ccedilıkması

sonucunda 1974 yılında bir acil durum ilan etmesi partinin başarısızlığa neden olmuştur Pakistan

doumlneminde demokrasi ve halkın siyası oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin muumlcadele eden ve Pakistan ile olan savaşında

oumlnderlik yapan parti bağımsızlığının doumlrduumlncuuml yıl geccedilmeden tek partili bir sisteme geccedilmiştir 1975

yılının ocak ayında Anayasarsquonın doumlrduumlncuuml değişikliği parlamenter demokrasinin başkanlık

huumlkuumlmetine geccedilmiş ve Bangladeş Krishak Sramik Avami Ligi (BAKSAL) adlı bir parti kurarak diğer

partileri yasaklamıştır (Jahan 2014 4ndash5) Ayrıca devlete ait gazete dışındaki gazeteleri kapatıldı ve

sivil hakları engelleyen katı yasalar uygulanmaya başlatılmıştır

Bu olumsuz olaylardan yararlanan bazı hoşnutsuz subayları 15 Ağustos 1975 tarihinde bir

darbe yaparak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı ve Dakkarsquoda yaşayan tuumlm aile uumlyelerini

oumllduumlrmuumlştuumlr (Maniruzzaman 2009 169-180) Bu olaydan kısa suumlre sonra 3 Kasım 1975 tarihinde

Dakka merkez hapishanesinde uumlst duumlzey Avami Ligi liderlerinden Syed Nazrul İslam Tajuddin

Ahmed Kaptan M Mansur Ali ve AHM Qamaruzzaman da oumllduumlruumllmuumlştuumlr (BBC 2019a)

Şekil 2 Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman

Kaynak BAL 2019b

30

Daha sosnra General Ziaur Rahmanrsquoın huumlkuumlmeti tarafından ilan edilen siyasi parti duumlzenlemesi

uyarınca parti yeniden yuumlruumlrluumlğe girmiştir Yeniden ccedilalışmalara başlatılan Avami Ligi seccedilimleri

partiyi bir yandan bir arada tutmak ve diğer yandan siyasi rakiplerle muumlcadele iccedilin bir fırsat olarak

değerlendirmiştir İktidar rejimlerinin Avami Ligirsquone yarattığı olumsuz koşullara rağmen rejimleri

tarafından yapılan buumltuumln cumhurbaşkanlığı ve parlamento seccedilimlerine bazen kendi başlarına ve

bazen de ittifaklar kurarak katılmıştır

Şeyh Hasina ve Avami Ligi

1981 yılında Şeyh Hasina Bangladeş Avami Ligirsquonin başkanlığına seccedililmiştir Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın kızı olduğu iccedilin parti uumlyeleri Şeyh Hasinarsquoyı partinin semboluuml olarak kabul etmiştir

Dolaysıyla ccedilok az suumlre iccedilinde Hasina parti uumlyeleri bir araya getirerek partiyi guumlccedillendirmeye

başarmıştır

Şekil 3 Avami Ligi Başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Kaynak BAL 2019a

Tablo 1 Cumhurbaşkanı Olan Avami Ligi Liderleri

Yıllar İsim

1971-1972 Şeyh Mujibur Rahman

1972-1973 Abu Sayeed Chowdhury

1974-1975 Mohammad Mohammadullah

1975 Şeyh Mujibur Rahman

1975 Khondaker Mostaq Ahmad

1975-1977 Abu Sadat Mohammad Sayem

2009-2013 Zillur Rahman

2013rsquoten buguumlne Abdul Hamid

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

31

Tablo 2 Başbakanlık Goumlrevi Yapan Avami Ligi Liderleri

Yıllar İsim

1956-1957 Hussain Shaheed Suhrawardy (Pakistan Başbakanı)

1956-1958 Ataur Rahman Khan (Doğu Pakistan Başbakanı)

1971-1972 Tajuddin Ahmed

1972-1975 Şeyh Mujibur Rahman

1975 Muhammad Mansur Ali

1996-2001 2009rsquoden buguumlne Şeyh Hasina

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Askeri youmlnetime karşı uyumlu bir hareketinin ihtiyacının doğrultusunda 1983 yılında Avami

Ligi ve Bangladeş Milliyetccedili Partisi (BNP)rsquonin de yer aldığı 15 partili bir ittifak kurulmuştur

Ershadrsquoın askeri otokrasisine karşı muumlcadele etmek iccedilin kurulan ittifak ordunun kışlalara derhal

ccedilekilmesi ve ilk oumlnce parlamento (Jatiya Sangsad) seccedilimlerinin yapılması gibi 5 konulu bir eylem

programı ortaya koymuştur (Khanam 2008 Hasanuzzaman 1998) Ayrıca ittifak otokratik rejimine

karşı protestolar ve grevler duumlzenlemiştir Muhalefetlerin duumlzenlenen devamlı hareketinin sonucu

olarak Husein Muhammad Ershad 7 Mayıs 1986 tarihinde parlamento seccedilimi ilan etmiştir Avami

Ligi bu seccedilimini otokratik rejimine karşı bir fırsat olarak goumlrmuumlş ve 8-Parti İttifakı adına seccedilime

girmiştir Seccedilimlerde ittifak parlamentonun 300 sandalyesinden 97 sandalyeyi almış Avami Ligi

tek başına oyların 2615rsquoini alarak 76 sandalyeyi kazanmıştır Ancak huumlkuumlmetine karşı muhalefetin

aralıksız protestosu sonucunda Ershad 4 Aralık 1990 tarihinde istifasını ilan etmek zorunda

kalmıştır Ershadrsquoın ccedilekilmesiyle Bangladeş siyasetinde demokratik doumlnemi başlamıştır Yargıccedil

Şahabuddin Ahmed başkanlığındaki geccedilici huumlkuumlmeti altında 27 Şubat 1991 tarihinde yapılan

parlamento seccedilimlerinde Begum Khaleda Ziarsquonın BNP koalisyon 140 vekili ccedilıkararak ccediloğunluk

kazanmış ve huumlkuumlmeti kurmuştur (Hasanuzzaman 1998)

Avami Ligi ve muumlttefikleri ise 100 sandalye kazanmış Sadece Avami Ligi 88 sandalyeye

kazanmıştır Ancak huumlkuumlmet ile muhalefet arasındaki demokratik anlayış uzun suumlrmemiştir

Demokratik huumlkuumlmetinin kuruluşunun kısa suumlre sonra yapılan iki ara seccedilimleriyle huumlkuumlmet ve

muhalefetin yolları ayrılmıştır (Hasanuzzaman 2009 38-45) Her iki ara seccedilimde nispeten zayıf ve

popuumller olmayan iktidar partisi adaylarının zaferi ve seccedilimlerin organize şekli muhalefetin hiccedilbir

seccedilimin bir parti huumlkuumlmeti altında oumlzguumlr ve adil olmayacağına inanmasına yol accedilmıştır Boumlylece

seccedilimleri yapmak iccedilin bir tarafsız geccedilici huumlkuumlmeti kurma talebini kabul ettirmek iccedilin Avami Ligi

liderliğindeki muhalefet ittifak mart-Aralık 1994 yılında ilk oumlnce Jatiya Sangsadrsquoı boykot etmiş ve

daha sonra 28 Aralık 1994 tarihinde kitlesel istifa etmiştir Aynı zamanda uumllke genelinde uzun suumlreli

grev ve protestolar başlatmıştır

Yargıccedil Muhammed Habibur Rahman başkanlığındaki tarafsız geccedilici huumlkuumlmet tarafından 12

Haziran 1996 tarihinde yapılan yedinci Jatiya Sangsad seccedilimlerinde Avami Ligi koalisyon 146

sandalyeye kazanarak parlamentoda ccediloğunluk kazanmış ve Şeyh Hasinarsquonın Başbakanlığında

32

huumlkuumlmeti kurulmuştur Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmetinin 21 yıl sonra iktidara gelen Hasina

huumlkuumlmeti ccedileşitli alanlarda oumlnemli katkılarda bulunmuştur (Hasanuzzaman 1998 207-212) Bunların

arasında Sangsadrsquoın komiteleri aracılığıyla guumlccedillendirilmesi (bakanlar yerine millet vekillere başkan

olarak goumlrevlendirmek) Parlamentoda başbakanın Soru-Cevap oturumunun tanıtılması lsquoTazminat

Yasasırsquonın yuumlruumlrluumlkten kaldırarak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın katillerinin

yargılanmasının oumlnuumlnuuml accedilması Hindistan ile 30 yıllık su paylaşımı anlaşmasının imzalanması

Şhittagong Dağlık Boumllgesi barış anlaşması (Barman 2010 77-88) kadınların guumlccedillendirilmesine

youmlnelik Semt Belediyelerinde ve diğer yerel youmlnetim organlarına doğrudan seccedililebilmesi

yoksulluğun iyileştirilmesi ve okuma yazma bilmemenin ortadan kaldırılması iccedilin adımlar yaşlı

boşanmış kadın ve dullar iccedilin sosyal guumlvenlik oumlnlemleri gıda uumlretiminde kendi kendine yeterliliği

elde etmek iccedilin oumlnlemler ilk sırada yer almaktadır

1 Ekim 2001 tarihinde yapılan sekizinci Jatiya Sangsad seccedilimlerinde Avami Ligi kaybetmiştir

Avami Ligi sadece 62 sandalyeye kazanmıştır BNP-Jamaat 4 parti İttifakı ise 216 sandalye alarak

huumlkuumlmet kurmuştur BNP liderliğindeki 4 parti ittifakı doumlneminde de Avami Ligi farklı talepler iccedilin

parlamentoyu boykot etmiş ve sokaklarda protesto ve grevler yapmıştır (Hasanuzzaman 2009 49)

4 partili ittifakı huumlkuumlmetinin 5 yıllık suumlresi bittiğinde 2006 yapılacak olacak dokuzuncu Jatiya

Sangsad seccedilimi iccedilin kurulan tarafsız geccedilici huumlkuumlmetini Avami Ligi ve tarafları kabul etmeyerek

sokağa doumlkuumllmuumlş ve BNP-Jamaat ittifak partileriyle karşı karşıya gelmiştir Partiler arasındaki kanlı

ccedilatışmalar ordu-sivil buumlrokratlar tarafından kurulan geccedilici huumlkuumlmetinin iktidara gelmesiyle

sonuccedillanmıştır Bangladeş Bankası eski başkanı Dr Fakhruddin Ahmedrsquoi başkan yaparak yeni bir

geccedilici huumlkuumlmet kurulmasına rağmen General Moeen U Ahmed başkanlığındaki ordu siyasette yetki

sahibi olmuştur Her iki buumlyuumlk partinin liderleri de eve kapatılmıştır Geccedilici huumlkuumlmeti Begum

Khaleda Ziarsquoyı ve Şeyh Hasinarsquoyı ulusal siyasetten ccedilıkarmayı da ccedilalışmıştır lsquoEksi İkirsquo formuumlluuml

olarak bilinen bu plan gerccedilekleştirmek iccedilin iki lideri tutuklamış ve yolsuzluk succedillamasıyla

yargılamaları iccedilin oumlzel mahkeme kurulmuştur (Ahmed 2014) Ancak nihayetinde Sangsad seccedilimleri

29 Aralık 2008 tarihinde hem Şeyh Hasina hem de Beguumlm Khaleda Ziarsquonın katılımıyla

gerccedilekleştirilmiştir Avami Ligi liderliğindeki İttifak 300 sandalyeden 262rsquosini kazanmıştır Avami

Ligi oumlnderliğindeki huumlkuumlmet Şeyh Hasinarsquonın başbakanlığında 6 Ocak 2009 tarihinde kurulmuştur

Aralık 2008rsquode yapılan seccediliminde Avami Ligirsquonin zaferinde değişim bildirgesi olarak

adlandırdığı lsquoVizyon-2021rsquo olan ayrıntılı bir seccedilim manifestosunun oumlnemli etkisi vardır

Manifestodaki beş oumlncelikli alan halkın buumlyuumlk oranını ccedilok etkilemiştir Oumlzellikle fiyat artışını

azaltmak ve halkın alım guumlcuuml dahilinde tutmak iccedilin acil oumlnlemler ve bağımsız bir yolsuzlukla

muumlcadele komisyonunun kurulması ve guumlccedillendirilmesi dahil yolsuzlukla muumlcadele iccedilin ccedilok youmlnluuml

oumlnlemler gibi vaatler altı sınıftaki seccedilmenlerine ccedilok etkilermiştir

33

Arıca enerji konusunda kapsamlı ve uzun vadeli bir politikanın kabul edilmesi ve elektrik

uumlretiminin 2013 yılına kadar 7000 megawattrsquoa yuumlkseltilmesi yoksulluğun azaltılması ve eşitsizliğin

giderilmesi iccedilin temel strateji olarak tarım sektoumlruumlne ve kırsal hayata canlılık getirilmesi ve sosyal

guumlvenliğin aşırı yoksullara netleştirilmesi teroumlrizmi kontrol altına alarak iyi youmlnetişimin kurulması

1971 savaş succedillularının yargılanması yargının bağımsızlığının ve tarafsızlığının sağlanması seccedilim

sisteminin reformları yapılması insan hakları komisyonunun guumlccedillendirilmesi ve idareyi

siyasallaşmasından uzak tutulması gibi maddeler de manifestoda yer almıştır Manifesto aynı

zamanda hedeflere ulaşmak iccedilin belirli zaman ccedilizelgeleri belirlemiştir Mesela 2010 yılına kadar

ilkoumlğretim duumlzeyinde 100 oumlğrenci kaydı 2011 yılına kadar tuumlm nuumlfus iccedilin saf iccedilme suyu temini

2012rsquoye kadar gıdada yeterlilik 2013 yılına kadar her evde hijyenik sanitasyon 2013 yılına kadar

yıllık yuumlzde 8rsquolik GSYİH buumlyuumlme oranını elde etmek 2013 yılına kadar oumln lisans seviyesine kadar

uumlcretsiz oumlğrenim ve 2014 yılına kadar uumllkede tam okuryazarlık kazanma gibi belirli zaman ccedilizelgeleri

belirlemiştir

Tablo 3 Genel Seccedilimler ve Avami Ligi

Seccedilim Yılı Kazandığı Sandalye Parti Durumu Meclis

1954 143237 Birinci parti Doğu Pakistan İl Meclisi seccedilimi

1970 288300 Birinci parti Doğu Pakistan İl Meclisi seccedilimi

1970 160300 Birinci parti Pakistan Ulusal Meclisi seccedilimi

1973 293300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1979 39300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1986 76300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1988 Boykot Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1991 88300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1996 Şubat Boykot Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1996 Haziran 146300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2001 62300 İkinci pati Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2008 230300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2014 234300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2018 259300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

Kaynak Farklı kaynaklardan bilgi toplayarak araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

2009-2013 yıllarında Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından ccedilalışmalar arasında Mahkemenin nihai

kararı uyarınca Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın 5 katilinin yargılanmasının tamamlanması 1971 savaş

succedillularının yargılanma suumlrecinin başlatılması İslami militanların ve diğer militan grupların

durdurulması ulusal bir eğitim politikasının oluşturulması ve 1972 Anayasasını restore edilmesidir

Avami Ligi 2011 anayasayı değiştirerek tarafsız geccedilici huumlkuumlmeti sistemini ortadan kaldırmıştır Bu

karara karşı protesto yapan muhalefet partiler 2014 yılında yapılan parlamento seccedilimi boykot

etmişlerdir Buumlyuumlk muhalefet partilerinin katılımları olmayan seccedilim sonucu yurticcedilinde ve yurtdışında

yaygın olarak eleştirilmiştir (Hosen 2017) Ancak Avami Ligi 5 yıllık suumlrecini tamamlamıştır

34

Avami Ligi huumlkuumlmeti 2014 yılında tekrar iktidara geldikten sonra Bangladeşrsquoin kendi kaynaklarıyla

uumllkenin en buumlyuumlk projesi olan Padma Koumlpruumlsuuml projesini başlatmıştır

Elektrik ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin 2016 yılında Guumlccedil Sistemi Ana Planı adına uzun vadeli bir

plan yapılmıştır Plan 2020rsquode 23 GWrsquoe 2030rsquoda 40 GWrsquoe 2041rsquode 60 GWrsquoe uumlretim kapasitesini

hedeflemektedir Bu plan doğrultusunda Rooppur boumllgesinde nuumlkleer enerji santrali kurma kararı

almış ve ilk nuumlkleer guumlccedil reaktoumlruuml inşaatına kasım 2017 yılında ve ikinci reaktoumlruumlnuumln inşaatı temmuz

2018 yılında başlatılmıştır (WNA 2019) Ayrıca elektrik uumlretimi iccedilin Khulnarsquodaki Bagerhat

boumllgesinde bulunan Rampalrsquoda 1320 megawattrsquolık Rampal Enerji Santrali adlı koumlmuumlr yakıtlı bir

elektrik santral projesi başlatmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti Dakkarsquoda Metro hatları yapmak amacıyla

2013 yılında Dakka Toplu Taşıma Şirketi Limited (DMTCL) adlı bir devlet şirketi kurmuştur

Raylarını planlamak duumlzenlemek tasarlamak finanse etmek inşa etmek bakımını yapmak ve

işletmek amacıyla kurulan bu şirket 2014 yılı itibaren ccedilalışmaya başlamıştır 2016 yılında ise Dakka

Metro Hattı-6rsquonın ccedilalışmasını başlatmıştır

Bunun yanı sıra Avami Ligi huumlkuumlmeti Otobuumls Hızlı Transit (BRT) adlı metrobuumls ccedilalışmaları

da başlatmıştır Moheshkhali-Matarbari kalkınma projesi derin deniz limanı LNG terminal projesi

Şhittagong ve Cox Bazar ile Payra deniz limanı arasında raylı yol yapımı gibi buumlyuumlk kalkınma

projeler de Avami Ligi tarafından başlatıldığı projeleri arasında yer almaktadır (Raju 2018) 2009

yılında Avami Ligi iktidara geldiğinden beri Bangladeşrsquoin kişi başına duumlşen geliri uumlccedil kat artmış

Uumllkenin gayri safi yurticcedili hasıla (GSYİH) 2017 yılında 250 milyar dolar olarak gerccedilekleşmiş ve

728rsquolik bir buumlyuumlme oranı izlemiştir (Roy 2018) Ancak muhalefet partiler ve kişileri karşı Şeyh

Hasinarsquonın izlediği politikalar uumllke iccedilinde ve uumllke dışında Avami Ligirsquonin siyasi roluuml hakkında

sorular uumlretmiştir (Ganguly 2019) Oumlzellikle muhalefet liderler ve taraftarının polis tarafından

oumllduumlruumllduumlğuuml kimliksiz kişiler tarafından muhalefet parti uumlyelerine kaccedilırıldığı ve sayısızca

hapishanelere atıldığı iddialar hem muhalefet partileri tarafından hem de ulusal ve uluslararası insan

hakları oumlrguumltler tarafından suumlrekli guumlndeme getirilmektedir (Mahmud 2018) Ayrıca muhalefet

medyalarının kapatılması Avami Ligi liderler ve destekli iş adamları tarafından yeni gazete ve

televizyon kanalların accedilılması uumllke medyasını tek taraflı kılmıştır (Aljazeera 2018) Şeyh Hasinarsquonın

liderliğinde 2009-2018 doumlneminde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından yapılan ulusal ve yerel seccedilimler

hakkında da hile ve usulsuumlzluumlk iddialar yaygınlaşmıştır

Avami Ligi 1996-2001 iktidar kurmuş daha sonra 2009rsquode iktidara gelmiştir buguumlne kadar

Bangladeşrsquoin iktidarında bulunmaktadır Uumllkenin en eski partisi olan Avami Ligi iktidara geldiğinde

iletişim ulaşım enerji ve ekonomide buumlyuumlk kalkınma projeler yaptığını goumlruumllmektedir Ancak 1991

yılından bu yana 2 doumlnem muhalefet parti olarak ccedilalışmalarını gerccedilekleştiren Avami Ligirsquonin siyasi

taleplerini gerccedilekleştirmek iccedilin uzun suumlredir parlamentoyu boykot etme suumlresiz grevler siyasi

ccedilatışmalar vs ccedilok katı youmlntemlere başvurduğu bilinmektedir Oumlte yandan huumlkuumlmet partisi olarak

35

goumlrev yaptığı doumlnemlerinde muhalefet partileri karşı tutuklanma şiddet uygulama gibi sert

politikaları izlediğini seccedilimlerinde buumlyuumlk hileleri muhalefet adaylarına engeller oluşturduğunu da

goumlruumllmektedir

Avami Ligirsquonin Genel Tanımı

1949 yılının 23 Haziranrsquoda Bengalrsquoli siyasi liderleri tarafından kurula ldquoAvami Ligirdquo Pakistan

geneli iccedilin ldquoTuumlm Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo ve Doğu Pakistan iccedilin ldquoDoğu Pakistan Avami

Muumlsluumlman Ligirdquo olarak ismini belirlemiştir Daha sonra 1953 yılında ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesi

bırakmıştır Bağımsız Bangladeşrsquote ise ldquoBangladeş Avami Ligirdquo olarak bilinmektedir Pakistan

suumlrecinde oumlzerklik iccedilin siyasi ccedilalışmaları yuumlruumlten ldquoAvami Ligirdquo Bağımsız Bangladeşrsquoin ilk yıllarında

kendi ideolojilerine belirlemiş ve uumllke Anayasasını parti ideolojilerine goumlre ortaya koymuştur Avami

Ligi doumlrt temel ideolojiye dayanmaktadır (The Lawyers ve Jurists ty)

Şekil 4 Avami Ligirsquonin İdiolojileri

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

22-23 Temmuz 2016 tarihinde yayınlanan Avami Ligirsquonin parti anayasasında 4 maddelik amacı

ve 25 maddelik temel hedefler ve taahhuumltler belirlemiştir Avami Ligirsquonin belirlemiş olduğu amaccedilları

ise (Mahmud ve Islam 2016 97)

(a) Bangladeş Halk Cumhuriyetirsquonin bağımsızlığını buumltuumlnleştirmek uumllkenin egemenliğini ve

buumltuumlnluumlğuumlnuuml korumak

(b) Halk uumllkenin gerccedilek sahibidir Halkın anayasal haklarını yerine getirmek ve korumak

(c) Devletin buumltuumln vatandaşlarının siyasi ekonomik sosyal ve kuumlltuumlrel oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve refahını

sağlamak

(d) Kurtuluş Savaşı ruhuyla laik demokratik bir toplum ve devlet sistemi oluşturmak

Bengal

Milliyetccedililiği

Demokrasi

Laiklik tuumlm

dinlerin ve dini

dayalı olmayan

siyasetin

oumlzguumlrluumlğuuml

Sosyalizm

soumlmuumlruumlsuumlz toplum

ve sosyal adaletin

kurulması

36

Pakistan doumlneminin en buumlyuumlk muhalefet partisi ve Bangladeşrsquoin kuruluşunda liderlik yapan

Avami Ligi amaccedilları doğrultusunda belirlediği temel hedefler ve taahhuumltlerinde oumlnemli maddeler

aşağıdaki gibidir (Mahmud ve Islam 2016 97-99)

(a) Kurtuluş Savaşı değerlerinin yanı sıra bağımsızlık idealini ve ruhunu korumak

(b) İnsanlık onurunu ve insancıl değerleri tanımak

(c) Bangladeş halkının birliğini ve dayanışmasını sağlamak

(d) Parlamento demokrasisinin duumlzguumln bir şekilde buumlyuumlmesini ve kurumsallaşmasını doğru

şekilde artırmak ve halkın seccedilimine goumlre oy hakkı kullanma oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve guumlvenliğini sağlamak

(e) Kitle odaklı şeffaf ve hesap verebilir bir kamu youmlnetimi sistemi geliştirmek ve iyi youmlnetişimi

sağlamak

(f) Halkın tabanlara kadar tuumlm idari duumlzeylerde katılımını ve guumlccedillenmesini sağlamak iccedilin guumlccedilluuml

bir yerel youmlnetim sistemi kurmak

(g) Kamusal ve oumlzel her duumlzeyde demokratik değerlerin uygulanması (h) Din kast cinsiyet topluluk etnik ve benzeri şeylerden bağımsız olarak temel insan haklarını

sağlamak ve geccedilimini sağlamak

(i) Dini oumlzguumlrluumlğuuml sağlamak ve dini gruplar arasında tuumlm goumllgelerini yok etmek

(j) Kadına youmlnelik şiddeti durdurmak kadın haklarını ve haysiyetini korumak ve devlet ve sosyal

alanında imkanları sağlayarak onları guumlccedillendirmek

(k) Genccedil neslin gelişimini sağlamak iccedilin ccedilocuk haklarını korumak fiziksel ve zihinsel

gelişimlerini hızlandırmak

(l) Basın ve kitle iletişim araccedillarının oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve serbest bilgi akışını sağlamak

(m) Yiyecek giyecek barınak herkesin rahatccedila yaşamı dahil tuumlm temel ihtiyaccedilların sorunlarını

ccediloumlzmek ccedilalışma haklarını sağlamak ve yaşam standartlarını yuumlkseltmek

(n) Bangladeşin bağımsızlığını ve egemenliğini korumak ve kuumlresel barışa katkıda bulunmak iccedilin

modern ve guumlccedilluuml bir savunma sistemi kurmak (o) lsquoHerkesle arkadaşlık ve hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrsquo prensibi uumlzerinde uluslararası ilişkileri

kurmak

Şekil 5 Avami Ligirsquonin Seccedilim Semboluuml

Kaynak Newsnext 2016

Avami Ligi seccedilim semboluuml olarak ldquoteknerdquo kullanmaktadır ldquoTeknerdquo kırsal Bengalrsquoe bağlılığı

goumlstermektedir

37

Tablo 4 1949 Yılından Buguumlne Kadar Avami Ligirsquonin Başkanları

Yıllar İsim

1949rsquoden 1957 Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani

1957rsquoden 1964 Mevlacircna Abdur Rashid Tarkabagish (Başkan vekili)

1964rsquoten 1966 Mevlacircna Abdur Rashid Tarkabagish (Başkanı)

1966rsquodan 1974 Şeyh Mujibur Rahman

1974rsquoten 1975 Muhammad Qumaruzzaman

1977rsquodan 1978 Syeda Zohra Tajuddin

1978rsquoden 1981 Abdul Malek Ukil

1981rsquoden buguumlne Şeyh Hasina

Kaynak Prothomalo 2016a

Tablo 5 1949 Yılından Bu Yana Avami Ligirsquonin genel Sekreterleri

Yıllar İsim

1949rsquoden 1953 Shamsul Haque

1953rsquoten 1966 Şeyh Mujibur Rahman

1966rsquodan 1972 Tajuddin Ahmed

1972rsquoden 1976 Zillur Rahman

1978rsquoden 1981 Abdur Razzaq

1981rsquoden buguumlne

Abdur Razzaq Syeda Sajeda Chowdhury Zillur Rahman Abdul Jalil Sayed Ashraful Islam Obaidul Quader

Kaynak Prothomalo 2016a

Bangladeş Avami Ligirsquonin Dış Politika İlkeleri

Bangladeş Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri parti lideri ve Bangladeşrsquoin kurucusu Şeyh

Mujibur Rahman ortaya koymuştur Bangladeşrsquoin Bağımsızlığından sonra 1972 yılında mecliste

onaylanan anayasasında yer verilen dış politika ilkeler aslında Avami Ligirsquonin dış politikayı

yansıtmaktadır Şeyh Mujibur Rahmanrsquonın liderliğindeki Avami Ligirsquonın belirlediği ilkeler

Bangladeşrsquoin uluslararası alanında ve diğer uumllkeler ile ilişkilerinin kurulmasında oumlnemli yer almıştır

(Halim 2004 20-21)

Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri aşağıdaki başlıklar altında accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr

a İyi komşuluk ilişkileri Geccedilmişte soumlmuumlrge guumlccedillerin zuluumlm ve farklı savaşlarda maruz kalan

Hint Alı Kıtasındaki uumllkeler oumlzellikle Hindistan ve Ccedilin ile iyi komşuluk ilişkiler Bangladeş Avami

Ligirsquonin dış politikanın temel amaccedillarından biridir (Halim 2004 20-21

b Uluslararası iş birliğini teşvik etmek iccedilin istikrar ve barışı aramak Bangladeş uumllkeler arası

ve duumlnya ccedilerccedilevesinde istikrar ve barışa vurgulamaktadır Ccediluumlnkuuml istikrarlı bir durum iş birliğinin

yolunu accedilmaktadır ve her uumllkenin ccedilıkarlarını elde etmeye imkacircnları sağlamaktadır Bangladeş uumllkeler

38

ile İş birliği yoluyla ekonomik faydalarını sağlayarak yapısal ve ekonomik gelişmesinin devam

ettirilmesini istemektedir

c Yeni bir uluslararası ekonomik duumlzene destek (Choudhury 1992c 44ndash45) Gelişmekte olan

uumllkelerin ticari imkacircnlarını artıracak uluslararası ekonomik duumlzene Bangladeş desteklemektedir

Uumlrettiği malzemelerinin ihracatı iccedilin imkacircnları arayan Bangladeş uluslararası ekonomik politikasını

yakından ilgilenmektedir

Bu amaccedillarla birlikte Bangladeşrsquoin dış politikanın temelinde Bangladeşrsquoin kurucu lideri Şeyh

Mujibur Rahmanrsquoın ldquoherkese dostluk hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrdquo soumlzuumlnuuml de oumlnemli yer almaktadır

(Halim 2004 20)

Ayrıca Bangladeşrsquoin anayasasının 25 (1) ve (2) maddelerinde dış politikanın amaccedil ve ilkelerini

yer verilmiştir Bunlar ise

a Devlet uluslararası ilişkilerini ulusal egemenlik ve eşitlik diğer uumllkelerin iccedilişlerine

muumldahale etmeme uluslararası anlaşmazlıkların barışccedilıl yollarla ccediloumlzuumlmlenmesi ve uluslararası

hukuka saygı ilkeleri ve Birleşmiş Milletlerde ilan edilen ilkelere dayandırır

b Devlet Muumlsluumlman uumllkeler arasında İslami dayanışmaya dayalı kardeşlik ilişkilerini

pekiştirmek korumak ve guumlccedillendirmek iccedilin gayret goumlsterecektir

Yukarıda yer alan amaccedillar ve ilkeler doğrultusunda Bangladeş dış politikası bir kaccedil temel

ilkelerine dayanmaktadır

i Herkese dostluk hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değil (Choudhury 1992c 45) Kuumlccediluumlk toprak ve kalabalık

nuumlfusuna sahip olan Bangladeş dış yardımı ihtiyaccedil duymaktadır Ayrıca uluslararası ticaret ve iş

imkacircnlarından oumlnemli faydalar elde edinmek ve bunlarla birlikte askeri guumlcuuml bakımından duumlnya

askeri rekabetinde yer alamayacağı anlayan Bangladeş herkesle dostluk ilişkiler kurmasını

vurgulamaktadır

ii Diğer devletlerin egemenliğine toprak buumltuumlnluumlğuumlne ve politik bağımsızlığına saygı

goumlstermek Yaklaşık 190 yıldır soumlmuumlrge guumlccedillerin zuumlluumlm altında kalan 25 yıldır siyasi ekonomik ve

kamusal hakları iccedilin muumlcadele eden ve yaklaşık 9 aylık savaşından sonra bağımsızlığını kazanan

Bangladeş halkı kuruluşundan bu yana bir devletin egemenliğine toprak buumltuumlnluumlğuumlne ve politik

bağımsızlığına saygılıdır Ayrıca bu ilke BM tuumlzuumlğuumlnuumln 2 maddesinin (4) ile tamamen uyumludur

iii Devletin iccedil işlerine muumldahale etmemek Bir uumllkenin halkın iradesine saygı goumlsteren

Bangladeş hiccedilbir devletin iccedil işlerine muumldahale etmediği gibi başka bir devletin muumldahalesine de

desteklememektedir Bu ilke aynı zamanda BM tuumlzuumlğuumlnuumln 2 maddesinin (7) ile uyumludur (Halim

2004 20)

iv Barış politikası Soumlmuumlrge ve savaşa mağdur kalan Bangladeş kuruluş doumlneminden beri

duumlnya siyasetin barışccedilılığın savunmaktadır Uumllkeler arası ilişkiler ve iccedil meselelerde barış oumln plana

koymaktadır Bangladeş hem komşu uumllkeler ile hem de diğer uumllkeler ile barış iccedilinde yaşamaya inanan

Bangladeş Birleşmiş Milletin Barış Misyonunda ilk sırada yer almaktadır

39

v Eşitlik ve milli ccedilıkar Bangladeş uumllkelerin eşit olduğunu ve bu eşitliğin temelinde uumllkelerin

milli ccedilıkarlar iccedilin ccedilalışabilmesini savunmaktadır Bu ilkeye dayanarak Bangladeş Halk Cumhuriyeti

duumlnya uumllkeleriyle anlayışlı ilişkileri devam etmektedir (Huq 1993 62)

Avami Ligirsquonin Ulusal Konseyi tarafından kabul edilen ldquoBangladeş Awami Ligi Manifestosurdquo

Avami Ligirsquonin dış politika ilkelerini belirtmiştir (BAL 2018 76-77) Manifestosunda Avami Ligi

Şeyh Mujibur Rahmanrsquonin Bangladeş dış politikasının temeli olarak belirttiği lsquouumllkenin

bağımsızlığının egemenliğinin ve milli ccedilıkarının korunması tuumlm uumllkelerle dostluk kimseyle

duumlşmanlık değilrsquo ilkelerini devam edeceğini yeniden accedilıklamıştır Bununla birlikte uluslararası ve

boumllgesel meselelerdeki farklılıkları ccediloumlzerek Guumlney Asya uumllkeleri arasında boumllgesel işbirliğini

artırmak iccedilin her tuumlrluuml ccedilaba goumlsterileceğini ve uumllkeler arasında barışccedilıl konum korunurken karşılıklı

işbirliği temelinde boumllgenin sosyo-ekonomik kalkınması sağlanması iccedilin ccedilalışacağını vurgulamıştır

2009 yılından itibaren Bangladeşrsquoin iktidarda olan Avami Ligi parti dış politika ilkesi olarak

belirttiği hususlar arasında uluslararası ve boumllgesel teroumlrizme karşı etkin bir direniş goumlstereceği ileri

suumlrmuumlştuumlr Ayrıca Guumlney Asyarsquoda teroumlrizm ve militanlığa karşı iş birlik ccedilalışmalarını yuumlruumltmek iccedilin

bir ldquoGoumlrev Guumlcuumlrdquo kurulması ccedilalışmasının oumlnemsemiştir Avami Ligi uluslararası teroumlrist grupların

diğer uumllkelerin isyan gruplarının ve uluslararası silah ve uyuşturucu kaccedilakccedilılarının Bangladeş

topraklarında hiccedilbir yer verilmeyeceğini accedilık bir şekilde ifade etmiştir Kadın ve ccedilocuk ticaretinin

oumlnlenmesi iccedilin de ortak girişimlerinin guumlccedillendirilmesi konusunda kararlı duruşunu ortaya koymuştur

Avami Ligi Hindistan ile su paylaşımı konusunda ccediloumlzuumlm uumlretmek iccedilin Ganj Anlaşmasırsquona benzer su

paylaşım anlaşmaların yapılması iccedilin lsquoOrtak Nehirler Komisyonursquonu daha aktif hale getirecek ve

sınırda barışı sağlaması konusunda halihazırda atılan adımlarını gerccedilekleştirecek ccedilalışmalara

oumlzellikle vurgulamaktadır

Avami Ligi 2018 yılında kabul ettiği manifestosunda boumllgesel ve alt boumllgesel ekonomik iş

birliğini geliştirmek iccedilin oumlnemli adımlar atacağını belirtmiştir Oumlzellikle SAARC BIMSTEC ve D-

8 uumllkeleri ve diğer komşu uumllkeler ile Ticaret yatırım ve iletişimin genişlemesi ccedilalışmalar ile guumlccedil ve

enerji alanında iş birliği ve ortak girişimleri hedeflemiştir Ayrıca Hindistan Nepal Butan ve

Myanmar ile ccedilevre su ve orman kaynaklarının kalkınması konusunda uyumlu hareket ve turizm

alanında ortak girişimleri ve iş birliğini oumlnemsemektedir Doğal afetler ve iklim değişikliği ile ortaya

ccedilıkan afetleriyle başa ccedilıkmak iccedilin boumllgesel hazırlık farkındalık ve iş birliğinin artırması ve eğitim ve

oumlğretim alanında boumllgesel bir ağın kurulması konusunda oumlnemli ccedilalışmalarını amaccedillamıştır Boumllge

dışındaki uumllkeleriyle Bangladeşrsquoin ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi konusunda Avami Ligi oumlnemli

hedefler ortaya koymuştur Avami Ligi Bangladeşrsquoin Amerika Birleşik Devletleri Avrupa Birliği

Japonya ve Kanada dahil gelişmekte olan uumllkelerle ilişkileri guumlccedillendirilecek ve buumlyuumlk oumllccediluumlde

genişletmeye ccedilalışacaktır Rusya Ccedilin ve ASEAN uumllkeleriyle dostluk ilişkileri guumlccedillendirmeye ve

Avustralya ve Pasifik uumllkeleriyle daha yakın ilişkiler kurma girişimde bulunacaktır (BAL 2018 76-

40

77) Ayrıca Guumlney Amerika uumllkeleri ile verimli ilişkiler kurmak iccedilin adımlar atacağını de dış politika

ilkesi olarak belirtmiştir

Avami Ligi Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilişkilerini parti dış politikanın oumlnemli ilkesi olarak

belirtmiştir Avami Ligi Suudi Arabistan Mısır Filistin Birleşik Arap Emirlikleri Katar ve Kuveyt

başta olmak uumlzere Ortadoğu uumllkeleri ve Tuumlrkiye Malezya ve Endonezya başta olmak uumlzere

Muumlsluumlman uumllkelerle karşılıklı kardeşlik ilişkileri ile kalkınma ve iş birliği guumlccedillendireceğini

hedeflemektedir Ayrıca Muumlsluumlman Uumlmmetinin dayanışması ve İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT)

ccedilerccedilevesinde ekonomik faaliyetler ve iş birliği ccedilalışmalarının guumlccedillendirilmesi konusunda adımlar

atacağını vurgulamıştır Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri arasında duumlnya barışı oumlnemli yer

almaktadır Bu nedenle BM tarafından yuumlruumltuumllen barış koruma misyonlarına ve bağlı kuruluşlarına

Bangladeşrsquoin katılımını artırmasını hedeflemiştir Ayrıca İngiliz Milletler Topluluğu ve

Bağlantısızlar Hareketirsquone etkili kılmak iccedilin de girişimler yoğunlaştırılacağını belirtmektedir

Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunu Belirlemesinde Avami Ligirsquonin Roluuml

Bangladeş Avami Ligi 1971-1975 1996-2001 ve 2009-2018 doumlnemlerinde iktidarda olup

Bangladeşrsquoin ccediloğulculuk dış politikasını yol goumlstermektedir Avami Ligirsquonin 1971-1975 iktidar

doumlnemi hem parti olarak hem de uumllke olarak ccedilok kritik bir doumlnem olmuştur Pakistan ordusuna karşı

9 aylık savaşın kazanılmasıyla yeni bir uumllke olarak Duumlnya haritasında yer alan Bangladeş Muumlsluumlman

uumllkelerle ve ABD Ccedilin ve bazı Batılı uumllkeleriyle ilişki kurmasında zorluklar yaşamıştır Yeni

kurulmuş olan bir uumllkenin ekonomik ve altı yapısal kalkınması iccedilin dış yardım ve yatırımın ccedilok

ihtiyaccedil duyduğu bir doumlnemde Avami Ligi başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahman

Birleşmiş Milletler BM bağlı kurumlar NAM OIC gibi duumlnya ve boumllgesel kurumların uumlyesi

olmuştur Oumlzellikle muumlttefiki olan Hindistan ve SSCBrsquonin etkisinden ccedilıkarak Pakistanrsquoda

gerccedilekleşen OICrsquonin zirvesine katılıp başta Pakistan olmak uumlzere diğer Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişki

kurmak Avami Ligi lideri ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın buumlyuumlk bir cesaretin

oumlrneği olmuştur

Ayrıca savaşta Pakistanrsquoa desteklenen ABD ve Ccedilin ile ilişkilerin normalleşmesinde Avami

Ligi ccedilok oumlnemli adımlar atmıştır Avami Liginin bu doumlneminde Bangladeş uluslararası ortamda kendi

kimliğini ortaya koymuş ve ekonomik ccedilıkarları iccedilin oumlnemli ccedilalışmalara imza atmıştır Avami Ligirsquonin

1996-2001 iktidarı doumlneminde Bangladeş Boumllgesel ve Uluslararası iş birliğinde bazı oumlnemli adımlar

atmıştır Oumlzellikle SAGQ kuruluşunda Bangladeş oumlnemli rol oynamıştır SAARCrsquoin kurucusu lideri

Ziyaur Rahmanrsquoın partisi olan BNP SAGQ kuruluşun SAARCrsquoi imha etmek iccedilin yapılan bir komplo

olarak değerlendirmiş ve huumlkuumlmetine karşı protestolar yapmıştır Bu doumlnemde ayrıca Avami Ligi D-

8 kuruluşunda yer almıştır

41

Bağımsızlığının hemen ardından anayasasını belirleyen Bangladeş BMrsquonin barışccedilıl politikasını

dış politika ilkesi olarak belirlemiştir Uumllkelerle dostluk ve eşitlik ilişkileri savunan ve uumllkelerin

iccedilişlerine karışmasını doğru bulunmayan Bangladeş 1974 yılının 17 Eyluumll tarihinde BMrsquonin 136

uumlyesi olmuştur Bağımsızlığından yaklaşık uumlccedil yıl sonra BMrsquonin tam uumlyeliğini kazanan Bangladeş

diğer BM organlarının uumlyeliğini daha da oumlnce almıştır Bağımsızlığının bir yıl geccedilirmeden Bangladeş

1972 yılında Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml (WHO) Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

(UNCTAD) Uluslararası Para Fonu (IMF) Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)

Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) Uluslararası Ccedilalışma Oumlrguumltuuml (ILO) Birleşmiş Miletler Eğitim-

Bilim ve Kuumlltuumlr Oumlrguumltuuml (UNESCO) ve Birleşmiş Milletler Enduumlstriyel Kalkınma Oumlrguumltuuml

(UNIDO)rsquonuumln uumlyesi olmuştur 1973 yılında ise Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

(ESCAP) Gıda ve Tarım Oumlrguumltuuml (FAO) Guumlmruumlk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) ve

Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) gibi Birleşmiş Milletlerrsquoin kuruluşları ve programlarında

uumlye olmuştur 1993 yılında GATTrsquoın sona ermesinin ardından 1995 yılında kurulan Duumlnya Ticaret

Oumlrguumltuuml (WTO)rsquonun uumlyesi olmuştur

1974rsquoten bu yana Bangladeş BMrsquonin politik guumlvenlik ekonomik ve sosyal ccedilalışmalarında

oumlnemli ve aktif rol oynamaktadır ve duumlnya barışı iccedilin kendi ccedilabasını goumlstermektedir Uumlyeliğinin bir

yıl sonra 1975rsquote Genel Kurulda Başkan Yardımcısı seccedililmiştir 2013 (Bdnews24com 2013) yılında

Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) uumlyesi olarak seccedililmiş ve goumlrev yapmıştır BMrsquonin Guumlvenlik

Konseyirsquonde 2000-2001 yıllarında daimicirc olmayan uumlyesi olarak seccedililmiş ve uluslararası sorunların

barışccedilıl bir ccediloumlzuumlmuumlne oumlnemli katkıda bulunmuştur BM Guumlvenlik konseyinde 2000-2001 doumlneminde

uumlyesi seccedililen Bangladeş oumlnemli bir rol oynamıştır Bu doumlnemin guumlndemi olan Angola Bosna Hersek

Demokratik Kongo Cumhuriyeti (DRC) Irak Kosova Sierra Leone ve Doğu Timor konularda

barışccedilıl konumunu savunmuştur Bangladeş bu doumlneminde Sierra Leone ve Yaptırımların Roluumlne

İlişkin Ccedilalışma Komitesirsquone başkanlığını yapmıştır Bangladeş ayrıca 2000 yılının mart ayında ve

haziran 2001rsquode Guumlvenlik Konseyi başkanlığını da yapmıştır (Hossain 2014) İnsan Haklarını oumln

plana koyan Bangladeş BMrsquode insan hakları konusunda oumlnemi rol oynamıştır

Bangladeş halkı duumlnya uumllkelerinin barış iccedilinde yaşamasını oumlnemsemektedir Bu yuumlzden BM

uumlyeliğin ilk guumlnden beri silahsızlanma konusunda Bangladeş konumunu belirlediği gibi uumllkelerin bir

araya gelmesinin gerektiğini de oumlnemsemektedir BM Genel Konseyinde ilk Bangladeşli olarak

konuşma yaparken doumlnemin Bangladeş Başkanı Şeyh Mujibur Rahman da duumlnya ekonomik

sorunların ccediloumlzuumlmuumlne barış ortamının oumlnemini ve silahsızlanmanın gerektiğini ortaya koymuştur

Sonraki doumlnemlerde de Bangladeşli temsilciler aynı duruşunu goumlstermişlerdir (Huq 1993 299-302)

II Duumlnya Savaşırsquonın ardından ABD ve SSCB arasında duumlnya politikasında guumlccedil rekabeti

dolaysıyla ortaya ccedilıkan ccedilift kutuplu uluslararası sistem denilen Soğuk Savaş yeni bağımsızlığı

kazanan uumllkelerini ayrı bir ccedilatı altına getirmiştir Uumlccediluumlncuuml bir blok olarak ortaya ccedilıkan Bağlantısızlar

42

Hareketi bağımsızlıklarına yeni kavuşan devletlerin ekonomik kalkınmayı hedef almış uumllkelerin

guumlvenliğini sağlamış ve duumlnya barışı korumasında oumlnemli rol oynamıştır Bangladeş 1972 yılında ilk

anayasasında savaş yerine barış ve duumlnya siyasetinde barışı koruyarak uumllkelerin ekonomik ccedilıkarlarını

artırmasını yer vermiştir Kuruluşundan beri duumlnya barışını vurgulayan ve uluslararası alanda

tarafsızlığını savunan Bangladeş 1973 yılında Bağlantısızlar Hareketirsquonin uumlyesi olmuştur (Huq

1993 64) Ccedilatışmanın yerine ortak kazancını politika olarak belirleyen Bangladeş ilk doumlnemlerden

beri Bağlantısızlar Hareketi ccedilerccedilevesinde gelişmekte olan uumllkelerin ekonomik ve siyasi ccedilıkarları

konusunda aktif olarak kendi goumlruumlşlerini ortaya koymuştur ve Asya Amerika ve Afrika uumllkeleriyle

bir araya gelerek dinamik bir siyaseti izlemiştir (Ahamed 2004 49ndash50)

Buumlyuumlk uumllkelerin silahlanma yarışına karşı BM ve NAM uumlyesi gelişmekte olan uumllkeleriyle bir

araya gelip etkili rol oynamıştır Ayrıca BMrsquode Yeni Uluslararası Ekonomik Duumlzen (NIEO)

Ortadoğu krizi Guumlney Afrikarsquodan ırkccedilılığın ortadan kaldırılması gibi oumlnemli konularda etkili rol

oynayan NAM uumllkeler arasında Bangladeş de bulunmuştur (Huq 1993 64)

Pakistan ile savaş ve sonrasında bağımsızlığını kazanan Bangladeş ilk yıllarda Muumlsluumlman

uumllkeler ile diplomatik ilişkileri kurulmasında sorunlar yaşamıştır Ccediluumlnkuuml Muumlsluumlman uumllkeler

Pakistanrsquoa karşı Bangladeşrsquoin savaşını ve Pakistanrsquoın boumlluumlnmesini istememişlerdir Ayrıca

Hindistanrsquoın desteğiyle bağımsızlığını kazanan Bangladeşrsquoe karşı Pakistan Muumlsluumlman uumllkelere uzak

tutmayı başarmıştır Ancak Halkın 88rsquoi Muumlsluumlman olan ve Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilkesini

anayasasında yer veren Bangladeş kuruluşunun ardında Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişkileri kurmak

amacıyla farklı diplomatik ccedilalışmaları başlatmıştır Diplomatik ccedilalışmaları sonucunda 22 Şubat 1974

tarihinde Pakistan Bangladeşrsquoin bağımsızlığını tanımıştır Aynı guumln Muumlsluumlman uumllkeler arasında ektili

uumllkeleri olan Tuumlrkiye ve İran da Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımış Bu gelişmelerin hemen ardından

Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilişkilerini ilan etmesi iccedilin 23-24 Şubat Pakistanrsquoda gerccedilekleşen

ldquoİslam İş birliği Teşkilatırsquonın Zirvesine katılmıştır Zirve esnasında diğer Muumlsluumlman uumllkeler de

Bangladeşrsquoin bağımsızlığını resmi olarak tanıdığını accedilıklamıştır Boumlylece Bangladeş Pakistan ve

diğer Muumlsluumlman uumllkeler ile ilişkilerini başlatmıştır OICrsquonin uumlyeliği ccedilerccedilevesinde Bangladeş ccedilok

oumlnemli ccedilalışmalar imza atmıştır Bangladeş birkaccedil sefer OIC Genel Sekreter Yardımcılığı goumlrevini

yapmıştır (Rashid 2015b 172) Bangladeş ccedilok sayıda Muumlsluumlmanların bulunduğu uumllkeleri OICrsquonin

goumlzlemci statuumlsuuml verilmesini savunan uumllkesi olmuştur Bangladeş Dışişleri Bakanı AH Mahmud Ali

2018 yılının mayıs ayında OIC Dışişleri Bakanların toplantısında Hindistan gibi buumlyuumlk Muumlsluumlman

nuumlfusu olan uumllkelerin goumlzlemci olarak OICrsquoye katılımın oumlnemini dile getirmiştir Bu statuumlsuumlnuumln o

uumllkede yaşayan Muumlsluumlmanlara fayda sağlayacağını ve ccedilok sayıda Muumlsluumlman nuumlfus OICrsquoin iyi

ccedilalışmalarından etkileneceğini dile getirmiştir (Chaudhury 2018)

90rsquolı yıllarında Guumlney Asyarsquoda toplumsal ve ekonomik iş birliği ccedilalışmaları oumlnem kazanmış ve

uumllkeler buumlyuumlk ilgi goumlstermiştir 1996 yılında Bangladeş Butan Hindistan ve Nepal (BBIN) dışişleri

43

bakanları tarafından başlatılan ve 1997 yılında Maldivlerrsquodeki SAARC Zirvesirsquone onaylanan Guumlney

Asya Buumlyuumlme Doumlrtgeni (SAGQ) kurulmuştur SAGQ kurulmasında Bangladeşrsquoin aktif ccedilalışmaları

ccedilok oumlnemli rol oynamıştır Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad 1996 yılında Yeni

Delhirsquode yapılan SAARC Dışişleri Bakanların toplantısında SAGQrsquoin teklifini masaya taşımıştır Bu

teklifine Hindistan tarafından desteklenmesi ve Nepal ve Butanrsquoın olumlu karşılamasıyla SAGQ

kurulması ccedilalışmaları başlatılmıştır Kurumun konsept dosyası ve yaklaşım dosyası hazırlaması

goumlrevi Bangladeş ve Nepal buumlrokratlarına verilmiştir Hindistan ve Butan ise tema dosyasını ve ortak

iş birliği alanları belirlemiştir (Afroze 2002 203) Ccedilevre enerji enerji ticareti ve yatırım ulaşım ve

turizmi ccedilalışma alanları olarak belirleyen SAGQ Guumlney Asya alt boumllgesel iş birliği teşkilatında

Bangladeş Butan Nepal ile Hindistanrsquoın Kuzeydoğu boumllgesi ve Batı Bengal boumllgesi yer almıştır Bu

teşkilatı ana hedefleri olarak uumllkelerin buumlyuumlk politika doumlnuumlşuumlmuuml yapılmadan boumllgenin sosyal

ekonomik buumlyuumlmeyi arttırmak buumlyuumlk ekonomik iş birliği geliştirmek iccedilin elverişli bir ortam

yaratmak altyapı kısıtlamalarının uumlstesinden gelmek politika ccedilerccedilevesi ve proje uygulamasında iş

birliğini kolaylaştırmasını belirlemiştir (Aricadborg ty)

Boumllgesel projelerin gerccedilekleştirmesinde SAARCrsquoin yavaşlığı ve Hindistan-Pakistan arasında

devam eden anlaşmazlığı dolaysıyla SAGQrsquoin alt boumllgesel teşkilatı olarak uumlye uumllkeleri iccedilin buumlyuumlk bir

ticari merkezi olabilme imkacircnı oumlngoumlruumllmektedir (Hossain 2010 143) Oumlzellikle denize kıyısı

olmayan Nepal ve Butanrsquoın ticari işleri iccedilin Hindistanrsquoın Kalkuumlta limanı ccedilok oumlnemli bir yer iken

Hindistanrsquoın Kuzeydoğu boumllgeleriyle Hindistanrsquoın ticari işler ve ulaşımı iccedilin Bangladeş oumlnemli bir

konumun olarak yer almaktadır Oumlte yandan Nepal ve Butanrsquoa ticareti iccedilin Hindistan topraklarını

kullanması Bangladeşrsquoi ccedilok buumlyuumlk imkacircnları sağlayabilmektedir Ayrıca uumlye uumllkeler iş birliği

ccedilalışmalarıyla enerji paylaşım ve satış yoluyla boumllgedeki insanları elektrik ulaştırma ve uumlretimi

hızlandırma imkacircnları yakalayabilmektedirler (Mohammad 2010 42ndash43) Ancak imkacircnları elde

edinmek ve kuruluş hedeflerini gerccedilekleştirmek iccedilin uumlye uumllkeler şu ana kadar gereken ccedilalışmalar

yapamamıştır ve etkileyici politikaları belirleyememişlerdir

1997 yılında Bangladeş Bengal Koumlrfezi Ccedilok Sektoumlrluuml Teknik ve Ekonomik İş birliği Girişimi

(BIMSTEC)rsquoin kuruluş uumlyesi olmuştur 1994 yılında Taylandrsquoın oumlnderliğinde Bangladeş Hindistan

Sri Lanka ve Taylandrsquoın kurduğu BIST-EC ekonomik iş birliği teşkilatı daha sonra Nepal Butan ve

Myanmarrsquoın katılımıyla BIMSTEC adıyla ccedilalışmaları başlatmıştır Bengal Koumlrfezi kıyılarında yer

alan uumllkeler bir araya gelerek bir alt boumllgesel teşkilatı olarak ortak ticari ccedilalışmaları yuumlruumlterek

SAARC ve ASEAN arasında bir koumlpruuml oluşturma amacında kurulan BIMSTEC kuruluş doumlneminde

ticari teknoloji ulaşım ve enerji gibi 13 alanında iş birliği ccedilalışmalarını arttırmaya kararlaşmıştır

(Kundu 2014) Daha sonra boumllgede artırmakta olan teroumlr sorunlara karşı muumlcadeleyi de oumlnemli bir

alan olarak belirlemişlerdir Bu kuruluş aslında Bangladeş ve Hindistanrsquoın lsquoDoğuya Bakrsquo

politikasının en oumlnemli uumlruumlnuuml olarak Guumlney Doğu Asya ile Guumlney Asyarsquonın ticari iş birliğinin yolunu

accedilmıştır

44

BIMSTEC ticari bakanları ilk olarak 1998 yılında Bangkokrsquota toplantı yapmış ve ekonomik iş

birliği ile ilgili ccedilalışma imkacircnları uumlzerinde tartışmıştır Bu toplantıda uumlye uumllkeleri arasında Serbest

Ticaret Alanı oluşturmak ticareti kolaylaştıracak aktiviteleri belirlemek yatırımı arttırmak ve uumlye

uumllkeleri arasında teknik iş birliği sağlamak iccedilin gereken adımların atılacağı kararı alınmıştır

BIMSTEC 2010 yılında Serbest Ticaret Anlaşmasını imzalamıştır (Yahya 2005) Ancak uumlye uumllkeler

arasında ticari anlamında buumlyuumlk boşluklar ve dengesizlikler ortaya ccedilıkmaktadır oumlzellikle buumlyuumlk

uumllkesi olan Hindistanrsquoın uumlretim kaynağı ve guumlcuuml ve uumlruumln ccedileşitliliği ticari iş birliğini etkilemektedir

Ayrıca ccedilok boyutlu ulaşım ve gelişmiş limanların olmaması da ticari iş birliğinde en buumlyuumlk engel

oluşturmaktadır Ancak BIMSTEC teroumlrle muumlcadele konusunda buumlyuumlk ilerleme goumlstermiş ve 2004

yılında Teroumlre Karşı Zirve programı duumlzenleyerek uumlye uumllkelerin ortak kararıyla lsquoTeroumlre Karşı Ortak

Ccedilalışma Grubursquo ve diğer doumlrt alt ccedilalışma grubu kurmuştur (Mohammad 2010 44ndash45) Karar alma

sistemi SAARC gibi zor olmamakla birlikte kalkınma ccedilalışmaları ve ekonomik gelişmelerin anahtarı

olarak oumlzel sektoumlre seccedililen BIMSTECrsquoin hedeflediği ccedilalışmaları gerccedilekleştirememiştir (Hossain

2010 147)

Tuumlrkiye Başbakanı Necmettin Erbakanrsquoın oumlnderliğinde kurulan gelişen Muumlsluumlman uumllkenin

teşkilatı Gelişmekte Olan Sekiz Uumllke D-8rsquoin oumlnemli bir uumlyesidir Bangladeş Muumlsluumlman uumllkeler

arasında teknolojik ve ekonomik kalkınma duumlzeyleri ticari potansiyelleri ve nuumlfusları itibariyle oumlnde

gelen uumllkeler ile guumlccedilluuml bir ekonomik ve ticari iş birliği kurulmasına youmlnelik Tuumlrkiyersquonin teklifini

kabul ederek D-8 kuruluş ccedilalışmalarında Bangladeş oumlnemli yer almıştır (Mfagovtr ty) Bangladeş

Endonezya İran Pakistan Malezya Mısır Nijerya ve Tuumlrkiye ile 15 Haziran 1997 tarihinde kurulan

D-8 uumlye uumllkelerin ticari guumlcuumlne arttırmak amacıyla farklı alanlarında ilişkileri kurmak uluslararası

alanında ekonomik guumlcuumlnuuml arttırmak ve etkili konumuna ulaşmak amacıyla ccedilalışmalarını başlatmıştır

(Hossain 2010 148) Bu amaccedil doğrultusunda D-8 uumllkeler tarım ticaret ulaştırma enduumlstri enerji

ve turizm olmak uumlzere altı oumlncelik alanında iş birliği ccedilalışmaları yapmaktadırlar (Developing8org

ty)

2001 yılında kurulan Guumlney Asya Alt Boumllgesel Ekonomik İş birliği (SASEC)rsquoın kurucu

uumlyesidir Bangladeş Ulaştırma ticari kolaylaştırma enerji ve ekonomik koridor geliştirme

ccedilalışmalarıyla boumllgesel refahı teşvik etmeyi ekonomik fırsatları geliştirmeyi amaccedillayan proje tabanlı

bir ortaklık teşkilatıdır Bangladeş Butan Hindistan Maldivler Myanmar Nepal ve Sri Lanka ile

oluşan SASEC Guumlney ve Guumlney Doğu Asyarsquoda ticaret ve iş birliğini ilerletmeye ve Ccedilin Halk

Cumhuriyeti ve kuumlresel pazara bağlantı ve ticaret geliştirilmeye hedeflemektedir Boumllgesel ticaretini

kolaylaştırmak iccedilin SASEC ccediloklu sınır oumltesi ulaşım ağlarını guumlccedillendirmekte ve zamanı hızlandıran

ve sınır oumltesi malların araccedilların ve insanların taşınması maliyetlerini azaltan modern ve etkili guumlmruumlk

idaresinin kurulmasına destek olmaktadır SASEC ayrıca uumlye uumllkelere enerji guumlvenliğini geliştirme

45

konusunda altyapı geliştirme desteği sağlamaktadır Boumllgede enerji ticaretini teşvik ederek

maliyetleri ve ithalat bağımlılığını azaltmasında da yardımcı olmaktadır (SASEC ty)

Bangladeş Ccedilin Hindistan Myanmar BCIM alt boumllgesindeki ekonomik faaliyetleri artırmak

iccedilin ccedilok modlu taşımacılık ağı fikri 1990rsquolarda Bangladeşli Profesoumlruuml Rehman Sobhan tarafından

oumlnerilmiştir (Yesmin 2019) Rehman ccedilok modlu taşımacılık bağlantısı ve altyapının hazırlamasının

işlem maliyetlerini oumlnemli oumllccediluumlde azaltabileceğini ticareti ve yatırımı teşvik edebileceğini ve sonuccedil

olarak boumllgedeki uumllkelerin buumlyuumlk oumllccediluumlde faydalanabileceği savunmuştur (Rahman 2014) Daha

sonra BCIMrsquoin sivil toplum kuruluşların başlattıkları ccedilalışmaları sonucunda BCIM Forum guumlndeme

gelmiştir Doumlrt uumllkenin STKrsquoların 1999 yılında başlattığı lsquoKunming Girişimirsquo adlı lsquoUluslararası

Boumllgesel Ekonomik İş birliği ve Kalkınma Konferansırsquonın ortaya koyduğu boumllgesel ortak ticareti ve

ulaşımına youmlnelik oumlnerileri uumlzerinde 2004 yılında uumllkelerin Dışişleri Bakanlarının bir araya getirmiş

ve BCIM İş birliği ccedilalışmalar başlamıştır Daha sonra Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Mayıs 2013rsquote

Hindistan ziyareti sırasında BCIM alt boumllgesindeki ekonomik koridor fikrini oumlnermiş ve Ccedilin-

Hindistanrsquoın ortak accedilıklama sonrasında BCIM-ECrsquonin kurulmasını resmen başlamıştır (Das ve

Thomas 2018) Daha sonra Bangladeş ve Myanmar da alt boumllge genelinde ekonomik koridorun

gelişmesine karşı guumlccedilluuml ve olumlu tepki vermiştir Oumlnerilen BCIM ekonomik koridoru BCIM

uumllkelerinin 20 buumlyuumlk kentini birbirine bağlayan 2800 kmrsquolik bir ekonomik koridor inşa etmeyi

amaccedillamaktadır Koridor Hindistanrsquoın Batı Bengal Eyaletirsquonin başkenti Kalkuumltarsquodan başlayarak

Bangladeşrsquoin Jessore Dakka ve Sylhet Hindistanrsquoın Kuzeydoğudaki Manipur ve Silchar ve

Myanmarrsquoın Ka Lay Monywa Mandalay Lashio ve Musersquoden Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin başkenti

Kunmingrsquoe kadar inşa edilecektir (Yesmin 2019) İpek Yolursquonun modern versiyonu olarak

tanımlayan BCIM Ekonomik Koridoumlruuml bu doumlrt uumllkeyi karayolları demiryolları deniz yolları ve hava

yolları ile bağlayacak bir boumllgesel ekonomik ccedilalışmasıdır (Hossain 2010 147) Bu ekonomik

koridoru gerccedilekleştiğinde insanların ve malların sınır oumltesi akışını kolaylaştıracak ticaret engellerini

en aza indirecek uumllkelere boumllge pazara erişim sağlayacak ve ccedilok taraflı ticareti artıracaktır

Şeyh Hasinarsquonin 2009-2018 yıllarındaki iktidar suumlreccedilte boumllge ve uluslararası alanda

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu artıracak ccedilalışmalar yapılmıştır 2009 yılında iktidara geldikten

hemen sonra Avami Ligi iktidarı hem Hindistanrsquoı hem de Ccedilinrsquoi dış politikasında oumlncelik vermiştir

Oumlzellikle Bangladeşrsquoin altı yapı ve ekonomik kalkınması iccedilin Ccedilinrsquoi oumlnemli bir seccedilenek belirleyerek

gereken siyasi ve diplomatik adımlar atmıştır ldquoHerkese dostluk ve hiccedil kimseye koumltuumlluumlk değilrdquo

ilkesinin uygulaması olarak Ccedilinrsquoe youmlnelik atılan adımlar Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerine yeni bir

doumlnem accedilmıştır Bu suumlre zarfından Şeyh Hasina huumlkuumlmeti ekonomik diplomasisini oumlncelik vermiştir

Dış uumllkelere youmlnelik izlediği bu politika sonucunda Bangladeş hem uumllke iccedilin kalkınma hem de

uluslararası alanında oumlnemli değer kazanmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti doğrudan yabancı yatırımları

ccedilekmek iccedilin uumllke genelinde kapsamlı hizmet veren 100rsquoe yakın oumlzel ekonomik boumllge kurmaya

planlamıştır Bangladeş ile farklı uumllkeler arasındaki ekonomik iş birlik anlaşmalarına bakıldığında

46

Avami Ligirsquonin ekonomik diplomasisinin ccedilok etkili olduğunu goumlruumlluumlyor Bangladeşrsquoin GSYİHrsquosi

2009rsquoda 102 milyar ABD dolarıyken 2019rsquoda 302 milyar ABD dolarına yuumlkselmiştir Doğrudan

yabancı yatırım ise 2009 yılında 700 milyon ABD doları iken 2018 yılında 3613 milyon ABD

dolarına yuumlkselmiştir (Islam 2020) 2018rsquode Bangladeş Guumlney Asyarsquoda doğrudan yabancı yatırım

alıcısı arasında ikinci alıcısı olmuştur

2009 yılında iktidara geldikten sonra Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Hindistan ve Myanmar ile uzun

suumlredir devam eden deniz sınırı anlaşmazlığını uluslararası mahkemeye başvurarak barışccedilıl bir

şekilde ccediloumlzmuumlştuumlr Bu Bangladeşrsquoin dış politikasında oumlnemli bir başarı olarak eklendi Şeyh Hasina

huumlkuumlmeti Guumlney-Guumlney İşbirliğirsquoni Guumlney uumllkeleri arasında kalkınma iş birliği iccedilin etkili bir

mekanizma ccediloumlk oumlnemle değerlendirerek Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ileri taşımıştır

Bangladeş Guumlney-Guumlney İşbirliğini ulusal kalkınma iş birliği politikasına dahil etmiş ve

yoksulluğun azaltılmasında dikkate değer bir ilerleme kaydederek 2013 yılında lsquoGuumlney-Guumlney

Oumlduumlluumlrsquone layık goumlrmuumlştuumlr Ayrıca Eyluumll 2018rsquode Guumlney-Guumlney İşbirliğine olağanuumlstuuml katkılarından

oumltuumlruuml oumlzel bir oumlduumlle laik goumlruumllmuumlştuumlr (Islam 2020) Şeyh Hasina huumlkuumlmeti 2017 yılında Myanmar

guumlvenlik kuvvetlerinin işkence altından hayatlarını kurtarmak amacıyla Bangladeşrsquoin sınır kapılarına

dayanan yaklaşık 1 milyon Rohingya Muumlsluumlmanrsquoa yer vererek uluslararası kuruluş ve uumllkelerin

goumlzuumlnde ccedilok oumlnem kazanmıştır Rohingya sorunun ccediloumlzuumlmuumlne Tuumlrkiye başta olmak uumlzere birccedilok uumllke

Bangladeşrsquoin yanında durarak uluslararası alanında Bangladeşrsquoin konumunu da guumlccedillendirmektedir

İKİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-CcedilİN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ

Bangladeşrsquoin oumlzerklik hareketi bağımsızlık hareketi ve daha sonra Bağımsız Bangladeşrsquoin

kuruluşunda liderlik roluuml oynayan Avami Ligi ile Ccedilinrsquoın ilişkilerinin tarihi bir suumlreci vardır Oumlzellikle

bağımsızlık savaşı sırasında Ccedilinrsquoin Pakistanrsquoın yanında yer alması Avami Ligi ve Ccedilin huumlkuumlmeti

arasında bir mesafe oluşturmuştur Savaşta Hindistanrsquoın siyasi ve askeri destek vermesi ve Avami

Ligirsquonin liderliğinde bağımsız Bangladeşrsquoin Hindistan ile ortak anlaşmalarının yapılması Ccedilin ve

Avami Ligi arasındaki uzaklık ilişkilerini 1975 yılına kadar devam ettirmiştir Bangladeşrsquoin

kuruluşundan sonra komşu ve duumlnya uumllkeleriyle dostluk ilişkiler youmlntemini seccedilen Şeyh Mujibur

Rahman Ccedilin ile ilişki kurma yolunda gereken adımlar atmıştır Ancak Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

yaşadığı suumlre iccedilinde Ccedilin Avami Ligi ile diplomatik ilişkiler bile kurmamıştır Daha sonraki huumlkuumlmet

ile Ccedilin ekonomik siyasi ve askeri ilişkileri kurarak Bangladeşrsquoin oumlnemli bir ortağı haline gelmiştir

Bu arka planına dayanarak 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkilerini

eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde analiz edilmiştir Bu boumlluumlmde geccedilen 10 yıl suumlrecinde Avami

Ligi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe youmlnelik dış politika ccedilalışmaları kapsamında karşılıklı ziyaretler parti

arasındaki goumlruumlşmeler ekonomik askeri altyapı geliştirme ve diğer alanlarındaki iş birlikleri

incelenmiştir Boumlluumlmuumln son kısmında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe youmlnelik ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik

accedilısından değerlendirilmiştir

Tarihi Arka Planı

Ccedilin ve Bengal halkları arasındaki ilişkiler ccedilok eskiye dayanmaktadır Eski zamanlardan beri

Hint Alt Kıtasından insanlar eğitim ticaret ve Budizmrsquoin tebliği iccedilin Ccedilinrsquoe gitmişlerdir 4 Yuumlzyılda

Ccedilin boumllgesinden gezgin Fa-hien ve 7 yuumlzyılda gezgin Hue-a tsung Bengal boumllgesini ziyaret etmiştir

982 yılında Bengal boumllgesinde doğan Atiş Dipankar Budizmrsquoin tebliği iccedilin Tibet boumllgesine gitmiş ve

orada vefat etmiştir (Barua 1992 61ndash78) Antik ccedilağda Ccedilinli denizciler Bengal Koumlrfezi uumlzerinden sık

sık Bengal boumllgesine gelmişlerdir Ccedilin denizciler guumlnuumlmuumlzuumln Bangladeş boumllgesini lsquoMunjalarsquo olarak

ve Bengal Koumlrfezirsquoni lsquoMunjala Hairsquo olarak adlandırmışlardır Tarihi belgelere goumlre Bengal Sultanı

Giasuddin Azam Şah tarafından Ccedilin Kralı Yung-Lursquoya 1405 yılından 1409rsquoye kadar uumlccedil defa hediye

goumlnderdiğini ve aynı şekilde Yung-Lu tarafından Giasuddinrsquoe hediyeler goumlnderildiğini bilinmektedir

(Huq 1993 165 Majumdar ve 2007 337)

48

İngiliz youmlnetimi doumlneminde pek ccedilok Ccedilinli guumlnuumlmuumlzuumln Bangladeşrsquoe gelmiş ve restoranlar diş

klinikleri ve kuru temizleme tesisleri işletmiştir (Rashid 2015c 342) İki boumllgedeki insanların

kuumlltuumlrel ilişkilerin diğer bir oumlrnek ise Mao Tse-tungrsquoun liderliğinde 1949rsquoda kurulan Ccedilin Halk

Cumhuriyetirsquone Bengal boumllgesinden siyasi liderlerin Ccedilin ziyaretlerdir 1953 yılında doumlnemin Doğu

Pakistan olan Bengal boumllgesinden siyasi liderler Ccediline ziyaret etmiştir 1957 yılında ise Şeyh Mujibur

Rahman ve diğer liderler Ccedilinrsquoe gidip fikir alışverişinde bulunmuştur Doğu Pakistanrsquodaki Ccedilin yanlısı

grupları Ccedilinrsquoin konferanslara katılmaları iccedilin birkaccedil kez davet edilmiştir Ayrıca Pakistanrsquoın en

buumlyuumlk eyaleti olan Doğu Pakistanrsquoın Dakkarsquoda Ccedilinrsquoin konsolosluk ofisi Ccedilin ile olan yakınlığını daha

da ileri taşımıştır Doğu Pakistanrsquoın Sol liderleri Ccedilinrsquoi anti-emperyalizm ve koumlyluuml işccedililerin devriminin

rol modeli olarak goumlrmuumlşlerdir Ayrıca Sol liderler Pakistanrsquoın ABDrsquoye stratejik yakınlığını

eleştirerek Ccedilinrsquoe daha da yaklaşmıştır

Oumlte yandan Ccedilin 1950rsquoden 1980 yıllarına kadar Guumlney Asya politikasına dikkatle karar

vermiştir Ccedilin 1953 yılından 1959 yılına kadar Hindistan ile yakın ve Pakistan ile dikkatli ilişkilere

devam etmiştir Ancak Marksizm-Leninizmrsquoin teorik ve ideolojik tartışmalardan dolay Ccedilin ve SSCB

arasındaki ayrılığı SSCB ile Hindistanrsquoın yakınlığı ve 1959 yılının mart ayında Tibetrsquoin ruhani lideri

Dalai Lamarsquonın Hindistanrsquoa sığınması hem Hindistan ile ilişkilerini etkilemiş hem de Guumlney Asyarsquoda

Ccedilinrsquoin politikasını etkilemiştir 1962 yılında sınır anlaşmazlıktan ortaya ccedilıkan Ccedilin-Hindistan Savaşı

sonrasında SSCBrsquonin daha da yakın muumlttefiki haline gelen Hindistanrsquoa karşı Ccedilin Guumlney Asyarsquoda uumlccedil

temel prensip uumlzerinde rol oynamaya başlamıştır Bunlar ise Hindistan ile ccedilekişmekte olan uumllkelere

desteklemek SSCBrsquonin stratejisini engellemek ve Hindistan iccedilinde ayrılıkccedilıları desteklemektir

Hindistan ile olan savaştan sonra Pakistan ile Ccedilin ccedilok yakın bir ilişkiler kurmuştur Pakistan da

kendi guumlvenliği iccedilin Ccedilinrsquoi oumlnemli bir ortak olarak politikasına yer vermiştir 1965 yılında Hindistan-

Pakistan savaşı Ccedilin ve Pakistanrsquoı daha da yakınlaştırmıştır Savaş başladığında Ccedilin huumlkuumlmeti

Pakistanrsquoın yanında yer almış ve Hindistanrsquoın tutumunu lsquosaldırırsquo olarak ifade etmiştir 1969 yılında

SSCB ile Ccedilinrsquoin sınır savaşı de Ccedilinrsquoe Guumlney Asyarsquoda Pakistan-Ccedilin ilişkilerini guumlccedillendirmiştir

(Choudhury 1975 211) Dolaysıyla Pakistanrsquoın eyaleti olan Doğu Pakistanrsquoda (guumlnuumlmuumlzuumln

Bangladeş) Batı Pakistan huumlkuumlmetinin siyasi iktidarı ve ekonomik haksızlıklara karşı yapılan

protestolar 1966 yılındaki lsquo6 Maddeli Oumlzerklik Hareketirsquo 1969 yılındaki lsquoKitle Grevirsquo ve 1970 yılın

Aralık ayında yapılan lsquoGenel Seccedilimrsquo ve sonrası Avami Ligirsquone huumlkuumlmet kurmasına muumlsaade

edilmemesinin ardından Doğu Pakistanrsquoda ortaya ccedilıkan grevi Ccedilin desteklemediği gibi bunların

Pakistanrsquoın iccedil sorunu olduğunu ve Pakistanrsquoın buumltuumlnluumlğuuml iccedilin sorunların ccediloumlzuumlmuumln gerektiğini

vurgulamıştır Ayrıca 1970 sonrasında meydana gelen anlaşmazlığın ccediloumlzuumlmuumlne doumlnemin Ccedilin

başbakanı Ccedilu Enlay Avami Ligi başkanı Şeyh Mujibur Rahman ve Pakistan Halk Partisi başkanı

Zuumllfikar Ali Buttorsquoyu ortak ccediloumlzuumlm yolu bulmaları iccedilin oumlzel mektup goumlndermiştir (Choudhury 1975

211)

49

1971 yılının 25 Mart gece Pakistan ordusu tarafından Doğu Pakistan halkına karşı başlatılan

kanlı saldırısında da Ccedilin Bangladeş halkının yanında yer almamıştır Aksine bunu Pakistanrsquoın iccedil

meselesi olarak değerlendirmiştir Ayrıca Doğu Pakistan halkının direnişine destek veren SSCB ve

Hindistanrsquoa eleştiride bulunarak Pakistanrsquoın iccedil meselesine muumldahale etmemelerine istemiştir

(Hossain 1974 149) Doğu Pakistanrsquoda başlayan savaşı ile ilgili Ccedilinrsquoin resmi tepkisi ilk olarak

Başbakanı Chou En-Lairsquodan Yahyarsquoya 11 Nisanrsquoda yazılan mektubundan anlaşılır (Naik 1972 138)

Ekselansları Hintli yayılmacıların Pakistanrsquoa karşı saldırı başlatmaya cesaret etmesi durumunda

Ccedilin huumlkuumlmetinin ve halkının her zaman olduğu gibi devlet egemenliğini ve ulusal bağımsızlığı

koruma konusundaki haklı muumlcadelesinde Pakistan huumlkuumlmetini ve halkını sıkı bir şekilde

destekleyeceğinden emin olabilirsiniz Ekselansları ve Pakistanrsquodaki ccedileşitli boumllgelerin liderlerinin bilge istişareleri ve ccedilabalarıyla Pakistanrsquodaki durumun kesinlikle normale doumlneceğine inanıyoruz

Bize goumlre Pakistanrsquoın buumltuumlnluumlğuuml ve Doğu ve Batı Pakistan halkının birliği Pakistanrsquoın refah ve

guumlccedil kazanması iccedilin temel guumlvencelerdir

1970 seccediliminden beri Doğu ve Batı Pakistan arasındaki siyasi anlaşmazlığının ccediloumlzuumlmuuml bulması

iccedilin muumlzakereyi vurgulamış ve daha sonra ccedilatışma başladığında barışccedilıl yoluyla siyasi liderlerinin

ortak yolu bulmasına oumlnemsemiştir Ancak son seccedilenek olarak dış tehdit durumunda oumlzellikle

Hindistan ve SSCBrsquonin muumldahalesi durumunda Pakistanrsquoa destek vereceğini ifade etmiştir Ccedilin bu

krizi Hint-Sovyet ittifakının bir Soğuk Savaş komplosu olarak değerlendirmiş ve Bangladeşli halkın

direnişini SSCB ve Hindistan destekli bazı grupların ve burjuvaların ayrımcılık hareketi olarak

goumlrmuumlştuumlr Dilara Choudhury (1992a 152) Ccedilinrsquoin duruşunu şu şekilde kaydetmiştir

Ccedilin 1971 yılındaki lsquoBangladeş Savaşırsquo kavramını accedilıkccedila tanımlamamasına rağmen savaş

sırasındaki eylemi ve politikaları Ccedilinrsquoin Şeyh Mujibur Rahman ve Avami Ligi oumlnderliğindeki

kurtuluş hareketini gerccedilek bir kurtuluş hareketi olarak goumlrmediğini goumlstermektedir Daha ziyade

ldquogericirdquo Hindistan ve ldquoyayılmacırdquo Rusyarsquonın yardımıyla bir burjuva devrimi olduğunu

duumlşuumlnmuumlştuumlr Kurtuluş savaşı sırasında Ccedilinrsquoin roluuml uumlzerine yapılan yorumlar ne olursa olsun

bunun Ccedilin iccedilin en utanccedil verici ve savunulamaz bir durum olduğu konusunda hiccedilbir şuumlphe yoktur

Hindistanrsquoa sığınan Avami Ligi liderlerin kurulduğu Bangladeş Geccedilici Huumlkuumlmetirsquonin

Hindistanrsquodan faaliyetleri suumlrduumlrmesi ve Bangladeşli savaşccedilıları Hindistanrsquoın destek verilmesi Ccedilinrsquoin

iddialarını netleştirmiştir Ayrıca ağustos ayında Hindistan-SSCB arasındaki dostluk anlaşması ve

lsquomuumlttefiklerinin herhangi birinin dış guumlccedilleri tarafından saldırıya uğradığında diğerinin destek

vereceğirsquo ifadesi bulunan maddesi Pakistanrsquoın muumlttefiki Ccedilin iccedilin buumlyuumlk endişe konusu olmuştur Bu

anlaşmanın ardından Ccedilin ve ABD yakınlaşmış ve Ccedilinrsquoin Pakistanrsquoa desteği daha da yuumlkselmiştir

Ancak Ccedilin tarafından Pakistanrsquoa askeri yardımı yapılmamıştır 5 Kasım tarihinde Ccedilinrsquoe ziyarette

bulunarak askeri desteği talebinde bulunan Zulfikar Ali Bhuttorsquoya da Ccedilin huumlkuumlmeti herhangi bir karar

vermemiştir Ayrıca kasım ayın sonuna kadar Ccedilin huumlkuumlmeti soruna lsquoPakistan halkının kendilerirsquo

tarafından lsquomakul bir ccediloumlzuumlmrsquo aranması ccedilağrısında bulunmuştur

1971 yılının 3 Aralık tarihinde Hindistanrsquoın savaşa dahil olmasının ardından Ccedilin Pakistanrsquoa

siyasi destek sağlamış ve Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını Hindistanrsquoın işgal politikanın bir oyunu

50

olduğunu ifade etmiştir Hindistan huumlkuumlmetinin Bangladeşrsquoi tanıması Pekin radyosu tarafından

Hindistanrsquoın yayılma politikasının bir eylemi olarak tanımlanmış ve Bangladeş huumlkuumlmetini lsquokukla

huumlkuumlmetirsquo olarak adlandırmıştır (Mohsin 1992 59-71) Ayrıca Ccedilinrsquoin Sovyetler Birliğirsquone

uluslararası ilişkilerinin kurallarının ihlalinden succedillamıştır Aralık ayında Hint-Pakistan savaşı BM

Guumlvenlik Konseyirsquone ABD tarafından getirilmiştir Ancak Ccedilin temsilcisi Huang Huarsquonın konuşması

Pakistanrsquoın askeri eylemlerine doğrudan destek vermek yerine Sovyetler Birliği ve Hindistanrsquoa karşı

olmuştur SSCB 4 Aralık 1971rsquode Guumlvenlik Konseyirsquone bir karar taslağı sunmuş ve Doğu

Pakistanrsquoda Pakistan Ordusu tarafından yapılan şiddet eylemlerini durduracak oumlnlemler almaya

ccedilağırıda bulunmuştur (Ahmed 2004 153-157) Ancak Ccedilin temsilcisi Huang Hua Doğu

Pakistanrsquodan Hindistanrsquoın askeri kuvvetlerinin ccedilekilmesini istemediği gerekccedilesiyle Sovyet kararını

eleştirmiştir Huang Hua Guumlvenlik Konseyirsquone ldquoHint huumlkuumlmeti ldquokendini savunmardquo amacıyla Doğu

Pakistanrsquoa asker goumlnderdiğini iddia ediyor Bu tam bir gangster mantığırdquo demiştir (Jain 1977 187)

Aralık ayı itibarıyla Ccedilin Pakistan yanlısı duruşunu uluslararası duumlzeyde guumlccedillendirmeye

başlamıştır Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı sırasında Hindistan-Pakistan savaşının başlamışı ve

Hindistan askerinin Bangladeş boumllesine girerek Pakistan ordusuna karşı savaşması durumunda Ccedilinrsquoin

uluslararası ortamındaki tutumu Dilara Choudhuryrsquonin (1992a 154) aşağıdaki değerlendirmelerden

anlaşılır

Aslında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşındaki roluuml Moskova ve Yeni Delhi ile olan gergin

ilişkileri ile yakından bağlantılıydı Pakistan Guumlney Asyarsquoda Ccedilinrsquoin stratejik oumlneme sahip bir

muumlttefikiydi ve Sovyetler Birliğirsquonin desteklediği Hindistan ordusu tarafından parccedilalanması

buumlyuumlyen Ccedilin-Sovyet ccedilatışması ve Ccedilin-Hindistan ilişkilerindeki gerginliği bağlamında Pakistanrsquoın

parccedilalanması Ccedilin iccedilin buumlyuumlk bir diplomatik şok olacaktı Ayrıca boumllgesel bir ccedilatışma olmasına

rağmen kuumlresel meselelerle bağlantılıydı Nixonrsquoın Bangladeş savaşı sırasındaki politikası kuumlresel

faktoumlrler tarafından karmaşıklaştırıldı Bu yuumlzden Ccedilinrsquoin politikası Bangladeşrsquoin ortaya ccedilıkışı ile

doğrudan ilgili değil (uluslararası) guumlccediller yuumlzuumlnden ikilik doluydu

5 ve 7 Aralık tarihlerinde Birleşmiş Millet Guumlvenlik Konseyine SSCBrsquonin sunduğu savaşın

durdurulması ve siyasi yoluyla sorunun ccediloumlzuumllmesine youmlnelik teklifleri karşı Ccedilin ldquovetordquo etkisini

kullanmıştır ve bu tekliflerin Pakistanrsquoın iccedil meselesine muumldahale olduğunu ifade etmiştir 5 Aralık

1971 tarihinde BM Guumlvenlik Konseyinde Ccedilin kendi teklifini sunarak Pakistanrsquoa youmlnelik Hindistanrsquoın

saldırının durdurmasını ve Doğu Pakistanrsquodan askerlerin ccedilekilmesini istemiştir 16 Aralık tarihinde

kadar Ccedilin hem uluslararası ortamlarda Pakistanrsquoa siyasi destek sağlayarak Doğu Pakistan sorunun

barışccedilıl ccediloumlzuumlmuuml istemiştir hem de SSCB ve Hindistanrsquoın roluumlne karşı duruşunu sergilemiştir Aralık

ayı itibaren Hindistan ordusunun Bangladeş boumllgesine girmesi ve 6 Aralık tarihinde Hindistan

huumlkuumlmeti tarafından Bangladeşrsquoi uumllke olarak tanıması olaylarını Ccedilin şiddetle karşı ccedilıkmasına rağmen

Pakistan ordusuna herhangi siyasi destekte bulunmamıştır

1971 yılının mart ayı itibaren Doğu Pakistanrsquodaki savaşı doumlneminde Ccedilinrsquoin oynadığı roluuml

birkaccedil temeli uumlzerine dayanmıştır birincisi Guumlney Asyarsquoda Hindistan ile rekabetinde guumlccedilluuml bir

51

muumlttefiki olan Pakistanrsquoın iccedil sorununu barışccedilıl yoluyla ccediloumlzuumlmuumlne kavuşturmak ikincisi Doğu

Pakistan boumllgesinde Hindistan etkisi altında yeni bir uumllkenin kurulmasını durdurmak uumlccediluumlncuumlsuuml

savaşta Hindistan ve Hindistanrsquoı destekleyen SSCBrsquonin siyasi askeri ve diplomatik eylemlerini

başarısızlığa uğratmaktır Savaşı youmlneten Bangladeşrsquoin suumlrguumlndeki huumlkuumlmeti ve Avami Ligi

liderlerinin Hindistan bağlantısı Ccedilin iccedilin buumlyuumlk bir endişe yaratmıştır Ayrıca Ccedilin Hindistan

huumlkuumlmetinin Bangladeş krizindeki eylemini destekleyen Sovyet diplomatik ve politik

ccedilalışmalarından son derecede rahatsız olmuştur Hindistanrsquoın askeri zaferi ve Sovyetler Birliğirsquonin

diplomatik zaferi Pekin iccedilin buumlyuumlk bir hayal kırıklığı olacağı da anlamıştır (Choudhury 1992 21-

73) Dolaysıyla Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşındaki roluuml Guumlney Asyarsquoda etki sahasını

kaybetmek SSCB ve Hindistanrsquoa karşı diplomatik başarısızlık korkusu ve Şeyh Mujibur Ramanrsquoın

liderliğinde Avami Ligi gibi Hindistan yanlısı bir partinin oumlnderliğinde bir uumllkenin doğuşunun

endişesinde kaynaklanmıştır

211 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975)

16 Aralık 1971 tarihinde Bangladeşrsquoin bağımsızlığının ardından Guumlney Asya siyasi sisteminde

buumlyuumlk bir değişiklik gerccedilekleşmiştir Bangladeşrsquoin kuruluşunda buumlyuumlk destek sağlayan ve

Pakistanrsquoın boumlluumlşuumlne başaran Hindistan Guumlney Asyarsquoda Boumllgesel guumlccedil olarak ortaya ccedilıkmıştır SSCB

de Guumlney Asyarsquoda Hindistanrsquoın ortalığını kazanmıştır Yeni kurulan Bangladeş de SSCB ve

Hindistan etkisi altında kalmıştır Bangladeş huumlkuumlmeti bağımsızlık savaşı suumlrecinde yardım eden ve

yanında yer alan uumllkeleri ile doğal olarak yakın bir ilişki kurmuş ve karşısında yer alan uumllkeleriyle

soğuk ilişkilerine devam etmiştir Dolaysıyla Şeyh Mujibur Rahman doumlneminde Bangladeşrsquoin

Hindistan ve SSCB ile yakın ilişkileri Ccedilinrsquoi ccedilok etkilemiş ve Ccedilin Mujibur Rahman huumlkuumlmetinden

mesafeli davranış goumlstermiştir Mujibur Rahman huumlkuumlmeti aynı zamanda Bangladeşrsquoin ekonomi ve

altyapı geliştirmesi iccedilin SSCB ve Hindistan dışında da Batılı ve Muumlsluumlman uumllkeler ile ilişkileri

kurmaya hedeflemiştir Dolaysıyla kuruluşundan beri Bangladeş Bağlantısızlar hareketine aktif

olarak katılmıştır ve tarafsız dış politikasını hedef olarak belirlemiştir

16 Aralık tarihinde Dakkarsquoda Pakistan ordusunun Hindistan komutanlarının elinde teslim

olması 8 Ocak 1971 tarihinde Pakistan tarafından serbest bırakılmasının ardından Dakkarsquoya

doumlnerken 10 Ocak tarihinde Yeni Delhirsquode Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın teşekkuumlr ziyareti ve 19 Mart

1972 tarihinde iki uumllke arasında 25 yıllık bir suumlre iccedilin lsquoDostluk Antlaşmasırsquonın imzalanması Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquoe karşı şuumlpheler daha guumlccedillenmiştir Dolaysıyla Ccedilin Bangladeşrsquoi uzun suumlredir resmi olarak

tanımamıştır Ccedilinrsquoin 1974 yılına kadar Bangladeşrsquoin BMrsquoye uumlyelik başvurusuna da karşı ccedilıkmıştır

(Rashid 2015 342-346) Bangladeş dostluk ilişkileri geliştirme umuduyla birtakım girişiminde

bulunmuştur Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad Ccedilin Başbakanı Chou En-Lairsquoye

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile iyi komşuluk ilişkileri kurma isteğini belirten mektup yazmıştır Ancak Ccedilin

Bangladeşrsquoin mektubunun cevap vermemiştir Ağustos 1972rsquode Guumlvenlik Konseyinde yapılan bir

52

toplantıda Bangladeşrsquoin BM uumlyeliği başvurusunu tartışması iccedilin guumlndeme dahil edilmesine karşı oy

kullanmıştır Ccedilin 25 Ağustos 1972 tarihinde BM Guumlvenlik Konseyirsquonde Bangladeşrsquoin BM uumlyeliği

teklifine karşı ldquovetordquo etkisini kullanmıştır Ccedilin temsilcisi Huang Hua Bangladeşrsquoe karşı vetosunu

savunarak şu tartışmayı yapmıştır

ldquoBangladeşrsquoin ortaya ccedilıktığı oumlzel koşullar ve durumlar goumlz oumlnuumlne alındığında BMye uumlyelik

başvurusu sorusunun Genel Kurul ve Guumlvenlik Konseyi kararlarının geccedilen yılki Guumlney Asya Alt

kıtasında saldırganlık savaşı kararlarından sapma olarak hiccedilbir şekilde incelenemeyeceği accedilıktırrdquo

(Beijing Review 1972 6)

Ccedilin ayrıca savaş sonrasında ortaya ccedilıkan sorunların ccediloumlzuumlmuuml olmadan oumlzellikle esir duumlşen

Pakistanlı askerlerine iade yapılmadan Bangladeşrsquoin BM uumlyeliğini masaya taşıyan SSCBrsquoye

kınamıştır 30 Ekimrsquode BM Genel Kurulunda da Bangladeşrsquoin uumlyeliğine karşı ldquovetordquo hakkini

kullanmasına ilişkin accedilıklamada BMrsquode Bangladeşrsquoin uumlyeliğinin karşısında olmadığını ancak ilgili

taraflar arasında uzlaşma sağlanmak istediğini soumlylemiştir Aslında Ccedilin ldquovetordquo etkisini kullanarak

Guumlney Asyarsquoda tek muumlttefiki Pakistanrsquoa destek olmaya ccedilalışmıştır Ccediluumlnkuuml savaşta Pakistan sadece

Doğu Pakistan toprağını kaybetmemiştir aynı zamanda 90 bin asker savaş esiri olarak Hindistanrsquoın

eline kalmış ve Batı Pakistanrsquoın bazı toprakları Hindistan tarafından işgal edilmiştir (Choudhury

1992b 156)

Ccedilin 1972-1973 yıllarında Guumlney Asyarsquoda SSCB-Hindistanrsquoın ektilerinin artırmasına karşı

tutumunu sergilemiştir (Bass 2014) Bangladeşrsquoin bağımsızlığının hemen ardından BMrsquode

Bangladeşrsquoin uumlyeliğine karşı ccedilıkmasının arkasında Guumlney Asaya siyasi durumu oumlnemli yer almıştır

Bu suumlreccedilte Ccedilinrsquoin asıl hedefi Guumlney Asyarsquoda SSCB-Hindistanrsquoın etkisini kırmak ve savaşa kaybeden

Pakistanrsquoın zararını azaltmak olmuştur Dolaysıyla BMrsquode Bangladeşrsquoin uumlyeliğini engelleyerek Ccedilin

bu iki hedefe ulaşmaya ccedilalışmıştır Ccedilin oumlzellikle esir duumlşen 195 Pakistanlı savaş mahkumlarının

iadesine Bangladeşrsquoin BM uumlyeliğinin en oumlnemli şart olarak goumlrmuumlştuumlr 12 Mart 1972 yılında

Hindistan ordusunun Bangladeşrsquoten ccedilekilmesi ve 28 Ağustos 1973 tarihinde Pakistanlı savaş esirleri

ve tutuklu memurların geri doumlnuumlşuumlyle ilgili Hindistan Pakistan ve Bangladeş arasında imzalanan uumlccedil

taraflı anlaşmasını Ccedilin olumlu karşılamıştır Bu gelişmelerin ardından Ccedilin ve Bangladeş arasında

bazı diplomatik ve ticari ccedilalışmalar başlamıştır Ayrıca 22 Şubat 1974rsquote Pakistan tarafından

Bangladeşrsquoin tanınması ve 26 Haziran Pakistan Başbakanı Zuumllfikar Ali Bhuttorsquonun Bangladeş

ziyareti Ccedilin-Bangladeş ilişkilerinin yolunu accedilmıştır (Ahmed 1996) Dolaysıyla 1974 yılının 10

Haziran tarihinde BM Guumlvenlik Konseyi toplantısında Ccedilin Bangladeşrsquoin uumlyeliğinin kabuluumlne karşı

ldquovetordquo kullanmamıştır Guumlney Asyarsquonın tuumlm uumllkeleriyle iyi komşuluk ilişkileri geliştirme umudu dile

getirmiştir

Muumlttefiki Pakistan ile Bangladeşrsquoin siyasi ilişkilerin normalleşmesine rağmen Avami Ligirsquonin

iktidarı doumlneminde (31 Ağustos 1975rsquoe kadar) Ccedilin Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımamıştır Ancak bu

doumlnemde iki uumllke arasında bazı ekonomik ve diplomatik gelişmeler olmuştur Bangladeşrsquoin kurucu

53

başbakanı Şeyh Mujibur Rahman da yeni kurulmuş Bangladeş iccedilin komşu ve guumlccedilluuml uumllkesi olan Ccedilinrsquoin

desteğinin gereğini hissetmemiştir (Chowdhury 1980b 90) Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

soumlylemlerinde hep Ccedilin ile duumlşmanlık ilişkilerinin suumlrmesine sonra erdirmek istediği soumlzler yer

almıştır Bu suumlreccedilte Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmette yer alan siyasetccedililerin Ccedilin karşı

konuşmalarında da dikkat etmesine oumlzen goumlstermiştir Ayrıca Mujibur Rahmanrsquoın talimatı uumlzerine

Burma (Myanmar)rsquoda goumlrev yapan Bangladeş buumlyuumlk elccedilisi Khawaj Kaiser Ccedilinrsquoe birkaccedil defa ziyaret

etmiştir Ccedilinrsquode ilişkilerin normalleşmesinin işareti vermiştir Ccedilin 1974 yılının ağustos ayında

Bangladeşrsquoe sel mağdurları iccedilin 5 bin ton buğday 40 bin pamuk battaniye ve 2 yuumlz bin Yuanrsquolık

kışlık kıyafet yardımı goumlndermiştir 1975 yılının mayıs ayında ise Ccedilinrsquoin daveti uumlzerine Bangladeşli

Ticaret Heyeti Ccedilin ticaret fuarına katılmış ve iki uumllkenin devlet kurumları arasında 4 anlaşma

imzalanmıştır 1972-1974 yılları arasında Ccedilin Bangladeşrsquoten Juumlt ve Juumlt uumlruumlnleri satın almıştır Bu

doumlnemde Ccedilin Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml gibi oumlnemli uluslararası oumlrguumltuumln uumlyeliği iccedilin Bangladeşrsquoe destek

vermiştir (Choudhury 1992b 165ndash66)

15 Ağustos 1975rsquote askeri darbe sonucunda Bangladeşrsquoin kurucusu ve doumlnemin

Cumhurbaşkanı Şeyh Mujibur Rahman oumllduumlruumllmuumlştuumlr İktidara gelen Mujibur Rahman kabinesinde

ticari bakanı olan Khondaker Mostaq Ahmad yeni huumlkuumlmetinin başbakanı olarak SSCB ve Hindistan

(Bass 2014) etkisinden Bangladeşrsquoi ccedilıkararak yeni bir dış politika hedefi ortaya koymuştur Mujibur

Rahmanrsquoın oumlluumlmuumlnuumln 15 guumln geccedilmeden 31 Ağustos tarihinde Ccedilin Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımıştır

ve Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmetinin politikalarını destekleyeceğini accedilıklarmıştır 4 Ekim tarihinde iki

uumllke dışişleri bakanları resmi diplomatik ilişkilerin kurulmasına ilişkin bir accedilıklamada bulunmuştur

Ccedilin gazetesi The Peoplersquos Daily ikili ilişkilerin kurulması hakkında aşağıdaki ifadeleri kullanmıştır

ldquoBiz bu karardan memnunuz ve biz devlet egemenliğini ve ulusal bağımsızlığı sıkı bir şekilde savunan

ve gerccedilekten tarafsız bir politika izleyen Bangladeş varlığının Guumlney Asya kıtasında barış ve

guumlvenliğin korunmasına kesinlikle elverişli olacağına inanıyoruzrdquo (Peoplersquos Daily 1975)

Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquote hala istikrarsız rejimi hemen kabul etmesi yeni rejimin Pekin ve

İslamabadrsquola daha yakın ilişkiler ve Hindistan ve Sovyetler Birliğirsquone daha az bağımlılık

goumlstermesine guumlccedilluuml bir şekilde motive edilmiştir 3 Kasım 1975 Tuğgeneral Khalid Musarraf

liderliğindeki bir karşı darbe gerccedilekleşmiştir Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın yakını olarak bilinen

Musarrafrsquoın bu darbenin arkasında Yeni Delhirsquonin desteklerinin oluğu soumlylenmektedir Ancak 7

Kasımrsquoda uumlccediluumlncuuml bir askeri darbe gerccedilekleşmiş ve Mujib sonrası Bangladeş Ordusunun komutanı

olan General Ziaur Rahman iktidara getirilmiştir

212 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001)

1996 yılının haziran ayında Bangladeş Avami Ligi iktidara gelmiş ve Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

kızı Şeyh Hasina başbakan olmuştur Şeyh Hasina Bangladeşrsquoin dış politikasında Mujibur

54

Rahmanrsquoın lsquoherkes ile dostluk ve hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrsquo ilkesini takip ederek Ccedilin ve Hindistan ile

iyi ilişkiler kurmaya ccedilalışmıştır Başbakanlık goumlrevini uumlstlendikten sonra Başbakan Şeyh Hasina

eyluumll ayında ilk olarak Ccedilinrsquoe ziyareti yapmıştır Ziyaret sırasında iki uumllke lsquoYatırımın Teşvik Edilmesi

ve Korunmasırsquo lsquoCcedilifte Vergilendirmenin Oumlnlenmesirsquo ve lsquoVergi Kaccedilakccedilılığının Oumlnlenmesirsquo ile ilgili

uumlccedil ayrı anlaşmaya imzalardır Dışişleri Bakanı Abduumls Samad Azad 31 Aralık 1998rsquode Pekinrsquoi ziyaret

etmiştir (Uddin ve Bhuiyan 2011 8) Bu ziyareti sonucunda Ccedilin Dakkarsquoda bir Kongre Merkezinin

inşası iccedilin 24 milyon dolarlık faizsiz kredi sağlayacağı bir anlaşma yapmıştır Ayrıca 2001 yılında

BM Guumlvenlik Konseyinin daimicirc olmayan uumlyeliği iccedilin Bangladeşrsquoin adaylığına destek vereceğini soumlz

vermiştir

1999 yılının nisan ayında Ccedilin Ulusal Halk Kongresi Daimicirc Komitesi Başkanı Li Peng

Bangladeş ziyareti sırasında Şeyh Hasina ile yaptığı goumlruumlşmelerde Ccedilinrsquoin insan hakları Tayvan

Tibet vb Konularda Ccedilinrsquoin yanında yer aldığından dolayı teşekkuumlrlerini iletmiştir

Telekomuumlnikasyon sektoumlruumlndeki ikili iş birliğini ilerletmek iccedilin Bangladeş Telekomuumlnikasyon

Bakanı Mohammad Nasim 1 Kasım 1999 yılında Ccedilinrsquoi ziyaret etmiş Ccedilin Başbakanı Zhu Rongji ile

goumlruumlşmuumlştuumlr Zhu Rongji Shanghai Bell Corporation tarafından Bangladeşrsquoteki devasa dijital telefon

santralinin kurulmasından memnun oluğunu dile getirmiştir 19 Aralık 1999 tarihinde Makaorsquonun

Ccedilinrsquoe devredildiği toumlrende Bangladeş Dışişleri Bakanı Abduumls Samad Azad bir heyetle katılmış ve

Ccedilin Başkanı Jiang Zemin ve Başbakan Zhu Rongjhi ile ikili ilişkileri hakkında bilgi alış-verişinde

bulunmuştur

(httpbd2mofcomgovcnarticlebilateralcooperationinbrief20070520070504675608shtml) 20

Şubat 2000 tarihinde Ccedilin Su Kaynakları Bakan Yardımcısı Zhang Jiyao Bangladeşrsquoe ziyarette

bulunmuştur Bu ziyaret ccedilerccedilevesinde tepedeki hidroelektrik santralin kurulması ve Selrsquoin kontroluumlne

tecruumlbelerini paylaşacağını ve taşkın tahmini kanalizasyon ve sulama konularında iş birliği yapmak

istediğini accedilıklamıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin Matamuhuri ve Sangu nehir uumlzerinde 100 MWrsquolik

hidroelektrik uumlretimi ve 3 lastik baraj kurulması ve fizibilite ccedilalışması yuumlruumltuumllmesi iccedilin iki uumllke

arasında bir anlaşma imzalanmıştır (Foysal 2014 77) İki uumllke su sektoumlruumlnde iş birliği iccedilin ortak bir

komite kurulması iccedilin de kararlaşmıştır Bangladeş Su Kaynakları Bakanı Abdur Razzak ise Ganj

barajının inşası iccedilin Ccedilinrsquoin yardımını istemiştir

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Ccedilin ile olan İlişkileri

Son on yıl boyunca Bangladeş Ccedilin ile ccedilok boyutlu ekonomik ve askeri ilişkileri geliştirmiştir

Oumlzellikle Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile ekonomik ticari askeri ve teknik iş birliğine ve ldquoBir Kuşak

Bir Yolrdquo projesi kapsamında Bangladeşrsquoin alt yapı geliştirme ccedilalışmalarında ccedilok guumlccedilluuml ilişkileri

kurmuştur Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi Cinpingrsquoin Ekim 2016rsquoda Dakkarsquoyı resmi olarak ziyaret etmesiyle

Bangladeş şimdiye kadar tek bir uumllke tarafından en yuumlksek yatırım almıştır Şirsquonin ziyareti herhangi

55

bir Ccedilinli devlet başkanı tarafından 30 yıl iccedilinde Bangladeşrsquoe yapılan ilk ziyareti olurken ikili

ilişkilerinin en buumlyuumlk diplomatik doumlnuumlm noktası olarak kabul edilmiştir (Sarker 2019)

221 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile Avami Ligirsquonin Siyasi ve Diplomatik İlişkileri

Başbakan Şeyh Hasina 17-21 Mart 2010 tarihleri arasında Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur

Bu ziyareti esnasında Ccedilin-Bangladeş arasında yeterli hibe desteğiyle ekonomik ve teknik iş birliği

Shahjalal guumlbre fabrikası inşaatı iccedilin ccedilerccedileve anlaşması ve Yedinci Bangladeş-Ccedilin dostluk koumlpruumlsuuml

inşaatı anlaşması imzalanmıştır (Ranjan ty) Bu ziyaret sırasında Ccedilin Ulusal Petrol Şirketi ile

Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi ve Bangladeş Petrol Şirketi ile Petrol ve Gaz Sektoumlruumlnde

İş birliği Anlaşması İmzalamıştır Bu ziyareti ccedilerccedilevesinde Ccedilin Bangladeşrsquote İkinci Meghna

Koumlpruumlsuumlrsquonuumln erken başlatılması iccedilin ve Bangladeş-Ccedilin Dostluk Sergi Merkezirsquonin inşası ccedilalışmaları

yoğunlaştırmayı soumlz vermiştir Anlaşmalara ek olarak Ccedilin başbakanı Bangladeşli uumlruumlnlerin Ccedilin

pazarına guumlmruumlksuumlz erişimi ve Bangladeşrsquoin iklim değişikliğinin ağır etkilerini hafifletme ccedilabalarına

Ccedilinrsquoin desteğini arttırması ile ilgili bazı oumlnemli guumlvencesi vermiştir Bangladeş başbakan ise boumllgesel

ve alt boumllgesel bağlantısı yakında gerccedilekleştirmesi konusunda Ccedilin liderlerinden karşılığı beklediğini

vurgulamıştır (The Daily Star 2010)

Şeyh Hasinarsquonın ziyareti sırasında en oumlnemli gelişme ise iki uumllke stratejik bakış accedilısı ve uzun

zamandır devam eden dostluk eşitlik ve karşılıklı yarar ilkeleri temelinde ldquoDaha Yakın Kapsamlı İş

birliği Ortaklığırdquo kurulmasına karar vermiştir İki taraf 4 Ekim 2010 tarihini Ccedilin ile Bangladeş

arasındaki diplomatik ilişkilerin 35 yıldoumlnuumlmuumlnuuml kutlamak iccedilin ccedileşitli anma etkinlikleri

duumlzenlemeyi ve iki uumllke arasındaki dostane ilişkileri teşvik etmek ve daha da geliştirmek iccedilin bu

fırsatı değerlendirmeyi kabul etmiştir İki taraf uumlst duumlzey ziyaretler ve temaslarda bulunmaya devam

etmeyi devlet kurumları parlamentolar siyasi partiler silahlı kuvvetler ve iki uumllkenin sivil toplum

grupları arasındaki dostccedila ilişkileri daha ileri taşımayı soumlz vermiştir Yerel youmlnetim duumlzeyinde

iletişim ve iş birliğini teşvik etmesi ile birlikte diplomatik istişareler Ortak Ekonomik ve Ticaret

Komitesi ve Ortak Tarım Komitesi dahil olmak uumlzere iş birlik mekanizmalarını geliştirmeyi de karar

vermiştir (Fmprcgovcn 2010)

Bu ziyareti sırasında Bangladeş tarafı Ccedilinli şirketlerinin Bangladeşrsquote enerji iletişim ulaşım

sanayi ve altyapı sektoumlrlerine aktif katılımını memnuniyetle karşıladığını belirtmiştir Ccedilin ise yatırım

iş birliğini araştırmak ve yuumlruumltmek iccedilin yetenekli ve saygın Ccedilinli işletmeleri teşvik etmeye ve

desteklemeye ve karşılıklı olarak anlaşmaya varılan iş birliği projeleri iccedilin olası kolaylaştırma ve

finansman desteğini sağlayacağını soumlz vermiştir Bu ziyaret sırasında Ccedilin Ulusal Petrol Şirketi

Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi ve Bangladeş Petrol Şirketi ile Petrol ve Gaz Sektoumlruumlnde

İş birliği iccedilin bir mutabakat muhtırası imzalamıştır İki taraf ulaşım bağlantılarını guumlccedillendirmeyi ve

bu bağlamda iki uumllke arasında yol ve demiryolu bağlantıları kurma olasılığını tartışmaya devam

56

etmeyi kabul etmiştir Ayrıca 2005 yılında Ccedilin Tarım Bakanlığı ile Bangladeş Tarım Bakanlığı

arasındaki Tarım İş birliği mutabakat muhtırasına dayanarak Ccedilin Bangladeşrsquoin tarım teknolojisinde

yardım ve tarım uumlruumlnleri işleme ve teknik personel eğitimi iccedilin destek sağlayacağını soumlz vermiştir

14-15 Haziran 2010 yılında doumlnemin Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkan Yardımcısı Şi

Cinping Bangladeşrsquoi ziyaret etmiştir Başbakan Şeyh Hasina ile Ccedilin Cumhurbaşkanı Yardımcısı Şi

Cinpingrsquoin resmi goumlruumlşmelerin ardından iki uumllke siyasi ekonomik ve kuumlltuumlrel alanındaki iş birliğini

ilerletme kararını bir kez daha accedilıklamıştır Bu ziyareti sırasında oumlnemli anlaşma ve projeler

imzalanmıştır Ccedilin 40 milyon RMBrsquonin Dakkarsquoya vereceği bir ekonomik iş birliği anlaşması

imzalamıştır Ccedilin Bangladeşrsquoin Chattogramrsquoda derin deniz limanının inşası ve ilk uzay uydusunu

kurmasına yardım teklifinde bulunmuştur Ayrıca Bangladeşrsquoin lsquoPagla Su Arıtma Tesisi ve Shahjalal

Guumlbre Fabrikasırsquona yardımının hızlı bir şekilde yapılacağını belirtmiştir Ccedilin tarafı Bangladeşrsquoe daha

fazla yatırım yapılmasını ve daha fazla Bangladeşli uumlruumlnuumln Ccedilin pazarına guumlmruumlksuumlz erişimine izin

vererek ikili ticaret dengesizliğini azaltacağını soumlylemiştir Ccedilin ayrıca Bangladeşrsquote

telekomuumlnikasyon ve altyapının geliştirilmesi iccedilin iş birliğini genişletmeyi kabul etmiş ve

Bangladeşrsquoin iklim değişikliğinin olumsuz etkileriyle muumlcadele etmesine yardım etmenin yanı sıra

militanlığı ve teroumlrizme karşı iş birliğini genişleteceğini accedilıklamıştır

Bangladeş ve Ccedilin diplomatik ilişkilerin 35 yıldoumlnuumlmuumlnuuml unutulmaz kılmayı farklı

programların duumlzenleyeceğini accedilıklamıştır (Byron 2016b) Cinping Bangladeş Cumhurbaşkanı

Zillur Rahman ile bir toplantıda ldquoiki uumllke ortak ccedilabalarla ilerlemeye hazırrdquo ifadesini kullanmıştır

Ayrıca Bangladeşrsquoin altyapı tarım eğitim ve sağlık sektoumlrlerinin geliştirilmesi iccedilin tuumlm iş birliğini

ve desteği sağlayacağını da soumlylemiştir Ccedilin gelişmekte olan bir uumllke olmasına rağmen Bangladeşrsquoe

desteği sağlama konusunda her zaman istekli olduğunu da dile getirmiştir Oumlte yandan Bangladeş

Cumhurbaşkanı Zillur Rahman ekonomik sosyal ve kuumlltuumlrel alanlarda mevcut iş birliğinin iki uumllke

arasında daha da derinleştirileceğini ve mevcut ticaret accedilığını azaltmak iccedilin bağlantı kurulmasının

oumlnemini vurgulamıştır (The Daily Star 2010a)

6-11 Haziran 2014 yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir Bu ziyaret

iki uumllke arasındaki ilişkilerini ileri taşımasında ccedilok oumlnem kazanmıştır Ccediluumlnkuuml bu ziyaret ccedilerccedilevesinde

Hasina Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi Cinping Ccedilin Başbakan Yardımcısı Wang

Yang olmak uumlzere uumlst duumlzey liderlerle toplantılar yapmıştır Bangladeş Başbakanı Ccedilinrsquoin

guumlneybatısındaki Yunnun eyaletinde bulunan Kunmingrsquoe de ziyaret etmiştir Kunming Uluslararası

Kongre ve Sergi Merkezinde İkinci Ccedilin-Guumlney Asya Fuarırsquonın accedilılış toumlrenine hitap ederken

Bangladeş ve Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin yuumlzyıllar boyunca Guumlneybatı İpek Yolu ile birbirine bağlı

olduğunu soumlylemiştir Yeniden hava yoluyla bağlanmış olan iki boumllgeye karayolu ve demiryolu

bağlantılarıyla guumlccedillendirilmesi gerektiğini de dile getirmiştir (The Daily Star 2014c)

57

9 Haziran Bangladeş ve Ccedilin arasında ticaret ve yatırım enerji uumlretimi ve iklim değişikliği gibi

sektoumlrlerde karşılıklı iş birliğini geliştirmek iccedilin iki anlaşma iki mutabakat muhtırası ve iki mektup

değişimi (EoL) imzalanmıştır Bangladeş Patuakhalirsquonin Kalapara kentinde koumlmuumlr bazlı 1320

megavatlık bir elektrik santrali kurmak iccedilin Ccedilin ile anlaşma yapmıştır Diğer anlaşması ise Ccedilin ile

Bangladeş arasındaki ekonomik ve teknik iş birliği ile ilgilidir Bu ziyareti sırasında Ccedilin Ticaret

Bakanlığı ile Bangladeş İletişim Bakanlığı arasında Karnafuli Nehri Altındaki Ccedilok Şeritli Yol Tuumlneli

Projesirsquonin İnşasını Ortak Olarak Teşvik Etmesi ve Ccedilin Ticaret Bakanlığı ile Bangladeş Ekonomik

Boumllgeler Kurumu arasındaki Bangladeşrsquote Ccedilin Ekonomik ve Sanayi Boumllgesirsquonin Kurulmasında İş

birliği ile ilgili iki mutabakat muhtırası imzalanmıştır

İki uumllke arasında yapılan mektup değişiminde Bangladeş ve Ccedilin arasında felaket kurtarma

ekipmanı değişimi ve Bangladeşrsquote sel oumlnleme ve youmlnetimi konusunda fizibilite ccedilalışması yer

almıştır Bu resmi goumlruumlşmelerde Başbakan Şeyh Hasina diğer beş buumlyuumlk altyapı projesine de Ccedilinrsquoden

destek ve kredi talebinde bulunmuştur Bu projeler arasında Bangladeş Huumlkuumlmeti Ulusal BİT Ağı

(Aşama-III) Rajshahi WASA Yuumlzey Su Arıtma Tesisi inşaatı Kalurhgat noktasında Karnaphuli

uumlzerinde ikinci demiryolu-karayolu koumlpruumlsuuml inşaatı Şhittagongrsquodan Coxrsquos Bazarrsquoa Ramu uumlzerinden

yeni bir ccedilift hatlı demiryolu hattı inşası ve Doğu Rafinerisi Uumlnitesi-2 ve Tek Nokta Bağlama Projesi

yer almaktadır (The Daily Star 2014a) Başbakan Hasina Bangladeş halkın Ccedilinrsquoin barışccedilıl

yuumlkselişini memnuniyetle karşıladığını ve bu yuumlzyılda aktif bir ortak olarak kalmak istediğini

belirtmiştir (The Daily Star 2014d)

Başbakan Şeyh Hasina bu ziyaret sırasında Bangladeş ve Ccedilin arasındaki ticaret accedilığının

dengelenmesi gerektiğini ve başta Ccedilin olmak uumlzere ortak uumllkelerinin yardım ve desteğiyle refah elde

etmek istediğini soumlylemiştir Bangladeş 6 milyar doların uumlzerinde Ccedilin uumlruumlnuuml ithal ederken Ccedilinrsquoe

yarım milyar dolardan daha az ihracat yapmakta olduğunu ve bunun da dengelenmesi gerektiğini

dile getirmiştir (The Daily Star 2014b) Ziyaretin ardından sonucuna değinen Şeyh Hasina ziyaretin

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkisini derinleştirdiğini yeni iş birliği yolları accedilacağını soumlylemiştir

Ayrıca Ccedilin misafirperverliğinin o uumllkenin Bangladeşrsquoe desteğinin bir yansıması olduğunu

vurgulamıştır (Bhattacharjee 2014)

Şeyh Hasinarsquonın Ccedilin ziyaretinin değerlendirmesi daha sonraki Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet

Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyaretinde verdiği yardım ve desteklerden anlaşılmıştır 14-15

Ekim 2016 ayında Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin ziyareti Bangladeş Ccedilin ve

Hindistanrsquoın dış politikasında ccedilok oumlnemli bir gelişme kazandırmıştır Şirsquonin ziyareti ile Ccedilin-

Bangladeşrsquoin yeni doumlnem ilişkilerinin ldquotarihi bir başlangıccedil noktasırdquo olmuştur Şi Cinping ziyaret

esnasında Ccedilin ile Bangladeş arasındaki kapsamlı ortaklık iş birliğini ileri taşıyarak ldquostratejik

ortaklığardquo ve uumlst duumlzey değişimleri ve stratejik iletişimi geliştirerek ikili ilişkilerini daha yuumlksek

seviyelerde ilerlemeye devam edeceğini ifade etmiştir Bu ziyaret sırasında iki uumllke kara ve deniz

58

bağlantısı altyapı geliştirme enduumlstriyel kapasite iş birliği enerji ve guumlccedil ulaştırma bilgi ve iletişim

teknolojisi tarım vb gibi ccedileşitli alanlarda iş birliğini ilerletme konusunda anlaşmıştır

Ziyareti sırasında iki uumllkenin huumlkuumlmeti ve oumlzel şirkeler arasında toplam 40 anlaşma ve

mutabakat muhtırası (MoU) imzalanmıştır İki huumlkuumlmeti arasında 15 anlaşma ve mutabakat muhtırası

ve 12 kredi ve karşılıklı anlaşma ile toplam 27 anlaşma imzalanmıştır (Bdnews24com 2016)

Huumlkuumlmetler dışında temel olarak altyapı iletişim guumlccedil ve enerji ile spor alanında Ccedilin devlete ait ve

oumlzel kuruluşlar ile Bangladeş devlete ait ve oumlzel kuruluş ile 13 ayrı anlaşma imzalanmıştır İmzalan

MoUrsquoların geccedilerlilik suumlresi iki yıl olacak şekilde ve iki tarafın herhangi biri son tarihinden altı ay

oumlnce MoUrsquoyu sonlandırmak iccedilin diğerine yazmadığı suumlrece iki yıl daha otomatik olarak

yenilenecektir Ayrıca her iki uumllke de isterse MoUrsquonun geccedilerlilik suumlresi uzatılacaktır

Şi Cinpingrsquoin bu ziyaret ccedilerccedilevesinde Bangladeş ile Ccedilin ccedilok ciddi bir atılım gerccedilekleştirerek

yatırım ve uumlretim kapasitesini genişletme konusunda iş birliği yapmak uumlzere anlaşmıştır Ccedilin enerji

ve guumlccedil sektoumlruumlndeki sekiz proje iccedilin 552 milyar dolar beş demiryolu projesi iccedilin 664 milyar dolar

Karayolları ve Koumlpruumller Birimi altındaki doumlrt proje iccedilin 665 milyar dolar beş geccedilim projesi iccedilin 131

milyar dolar ve BİTrsquode doumlrt proje iccedilin 115 milyar dolar olarak toplam 28 proje iccedilin oumlnuumlmuumlzdeki beş

yıl iccedilinde Bangladeşrsquoe 215 milyar dolar yumuşak kredi sağlayacaktır Ayrıca ekonomik ve teknik

iş birliği anlaşması kapsamında 803 milyon dolarlık hibe Karnaphuli tuumlneli inşaatı iccedilin 700 milyon

dolarlık kredi anlaşması Dashekandi Kanalizasyon Arıtma Tesisi iccedilin 280 milyon dolarlık kredi

anlaşması ve altı gemiyle ilgili doumlrt ayrı kredi anlaşması yer almıştır Toplam 3805 milyar doları

bulan meblağ Bangladeşrsquoe tek bir uumllke tarafından yapılmış tarihindeki en buumlyuumlk yardımdır (Kabir

2016) Mevcut politikalara goumlre Ccedilin Exim Bank aracılığıyla yuumlzde 2 faizle yumuşak kredi

sunmaktadır Taahhuumlt uumlcreti yuumlzde 02 ve youmlnetim uumlcreti yuumlzde 02 olmakla birlikte kredi geri oumldeme

suumlresi beş yıl suumlreccedil dahil 20 yıldır

Tablo 6 2016 Yılının Ekim Ayında İmzalan Ccedilin Destekli Projeler

Alan Adı Proje Adı Miktar

(dolar)

SANAYİ

BOumlLGESİ

Anwararsquodaki Ccedilin Oumlzel Ekonomik Boumllgesi 280 milyon

Tekstil Enduumlstri Parkı -

DEMİRYOLU Padma Koumlpruumlsuuml demiryolu bağlantısı 33 milyar

Ccedilift hat (Joydevpur-Ishwardi) 897 milyon

Ccedilift hat (Joydevpur-Mymensingh) 258 milyon

Ccedilift hatlı demiryolu hattının doumlnuumlştuumlruumllmesi (Akhaura-Sylhet)

176 milyar

Dwirasram Tren İstasyonu yakınında yeni ICD 200 milyon

59

Tablo 6 (Devamı)

Alan Adı Proje Adı Miktar

(dolar)

YOLLAR Marine Drive Otoban (Sitakunda-Coxs Bazar) 286 milyar

Dakka-Sylhet doumlrt şeritli otoyol 16 milyar

Dakka-Ashulia Yuumlkseltilmiş Otoban 139 milyar

Karnaphuli tuumlneli 703 milyon

ELEKTRİK VE

ENERJİ

Ccedilift boru hattıyla tek noktadan demirleme montajı 550 milyon

DPDC kapsamında guumlccedil sistemi ağının genişletilmesi

ve guumlccedillendirilmesi

204 milyar

PGCB kapsamında elektrik şebekesi guumlccedillendirme projesi

132 milyar

Beş milyon elektro metre alımı 165 milyon

350MW Gazaria Koumlmuumlr Yakıtlı Termik Santralı 433 milyon

Eski transformatoumlrlerin değiştirilmesi 230 milyon

Oumln oumldeme oumllccediluumlm projesi 521 milyon

YAŞAM

PROJELERİ

Rajshahi Wasa Yuumlzeysel Su Arıtma Tesisi 500 milyon

Beş adet TV istasyonu 128 milyon

Kamu sektoumlruuml Juumlt Değirmenlerinde BMRE 280 milyon

Kuumlccediluumlk belediyelerde su temini ve sanitasyon 150 milyon

Mongla liman tesislerinin modernizasyonu 249 milyon

BİLGİ

TEKNOLOJİSİ

Bilgi-Sarkar ll 150 milyon

Telekomuumlnikasyon ağının modernizasyonu 200 milyon

Dijital bağlantı kurulması 1 milyar

BİT ile kırsal ve kentsel yaşamın modernizasyonu -

Kaynak Byron 2016b

Mutabakat muhtıralar arasında Ccedilinrsquoin ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo girişimi deniz iş birliği bir serbest

ticaret alanı uumlzerinde ortak fizibilite ccedilalışması yeni bilgi ve iletişim teknolojisi ccedilerccedilevesi teroumlrle

muumlcadele iş birliği kapasite oluşturma ve bilgi paylaşımı iklim değişikliği risklerini azalması

boumllgesel ve uluslararası iş birliği ve guumlccedil ve enerji sektoumlrleri arasındaki iş birliği yer almıştır Ccedilin Halk

Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin ziyareti sırasında yapılan anlaşma ccedilerccedilevesinde 2017

Mart ayında iki Ming sınıfı denizaltı teslim edilmiştir

Ccedilin Devlet Başkanının ziyaretinden kısa bir suumlre sonra hızlı hareket ederek Ekonomi İşleri

Komitesi 276 milyar dolarlık Ccedilin yumuşak kredisi olan ikisi demiryolu bakanlığı biri de nakliye

bakanlığı altında uumlccedil mega proje yuumlruumltmek uumlccedil Ccedilinli firmayı seccedilmiştir Ccedilin Demiryolu İnşaatı Koumlpruuml

Muumlhendisliği Buumlrosu Group Şirketi Akhaurarsquodan Sylhetrsquoe kadar 176 km uzunluğundaki demiryolu

60

hattını ccedilift hatlı rayına geliştirecektir Projenin başlangıccediltaki tahmini maliyeti 187 milyar dolar olup

Ccedilin 176 milyar dolar sağlayacak ve geri kalanı Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından sağlanacaktır

Joydevpurrsquodan Ishwardirsquoye 173km uzunluğunda ccedilift hatlı demiryolu hattı inşa etmek iccedilin Ccedilin İnşaat

Muumlhendisliği Yapı İş birliği Şirketi seccedililmiştir 941 milyon dolar tahmini maliyeti olan projenin 753

milyon doları Ccedilin ve gerisini Bangladeş huumlkuumlmeti oumldeyecektir Mongla Limanı tesislerinin

genişletilmesi ve modernizasyonu işi Ccedilin Ulusal Komple Muumlhendislik Şirketirsquone verilmiştir

Yaklaşık 550 milyon dolarlık projesinde Ccedilinrsquoin yardımı 249 milyon dolar gerisi Bangladeş huumlkuumlmeti

verecektir (Byron 2016a)

Tablo 7 2009-2018 Yıllarında Ccedilinli ve Bangladeşli Liderlerinin Ziyaretleri

14-15 Haziran 2010 Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkan Yardımcısı Şi Cinping

Bangladeş ziyaretini gerccedilekleştirmiştir

10-15 Ekim 2016 Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinping Bangladeşrsquoe

ziyarette bulunmuştur

17-21 Mart 2010 Başbakan Şeyh Hasina Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur

6-11 Haziran 2014 Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Ccedilin liderinin bu ziyareti sırasında Hasina ve Şi tarafından plaketleri accedilılmış olan projeler

arasında Chattogramrsquodaki Karnaphuli Multi-Lane Tuumlneli projesi Dakka Uumlniversitesi Konfuumlccedilyuumls

Enstituumlsuuml ve Gazipurrsquoun Kaliakoirrsquodeki Tier-4 Ulusal Veri Merkezi Patuakhalirsquonin Payrarsquodaki 1320

MWrsquolik termal elektrik santrali ve Chattogram Banshkhalirsquodeki 1320 MWrsquolık koumlmuumlr yakıtlı enerji

santrali vardır (Paul 2016)

Eğitim ve kuumlltuumlrel alışverişler accedilısından hem Ccedilin hem de Bangladeş bu doumlnemde iş birliğini

daha da geliştirmiştir Bangladeşrsquoin hem devlet hem de oumlzel uumlniversitelerinde buguumlne kadar birkaccedil

Ccedilince dil kurumu kurulmuştur Ccedilinrsquoe okuyan Bangladeşli oumlğrencilerin sayısı Ccedilin huumlkuumlmetinden

artan sayıda bursun da katılımıyla oumlnemli oumllccediluumlde artmıştır OBOR kapsamında da Ccedilinrsquoe eğitim almak

isteyen Bangladeşli oumlğrencilerin yeni imkanlar accedilılmıştır (Sarker 2019)

222 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Askeri İlişkileri

Ccedilin son on yılda Bangladeşrsquoin en guumlvenli stratejik bir ortağı olarak ortaya ccedilıkmıştır Bangladeş

2009 yılında Ordusunun Hava Kara ve Deniz Kuvvetlerirsquonin genişlemesi ve modernleşmesi iccedilin

ldquoKuvvetler Hedefi 2030rdquo belirlemiştir Hedefi uzun vadede ccedilok platformlu savaşı yuumlruumltebilecek uumlccedil

boyutlu bir guumlccedil inşa etmektir (Mushtaq 2018b) Bu hedef doğrultusunda Bangladeş Ordusu

helikopterler insansız uccedilaklar uccedilaksavar fuumlzeler tanklar ccedileşitli silah sistemleri dahil olmak uumlzere

ccedileşitli donanımlar oumlzellikle Ccedilinrsquoden satın almaktadır Mart 2014rsquote Ccedilinrsquoden gelen lsquoEbu Bekarrsquo ve

61

lsquoAli Haiderrsquo isimli iki yeni firkateyn Bangladeş Deniz Kuvvetlerine eklenmiştir Nisan 2014rsquote

Bangladeş Ccedilin ile iki denizaltı satışı konusunda bir anlaşma yapmayı kabul etmiştir 2014 yılının 12

tarihinde CCP Askeri Komisyonursquonun başkan yardımcısı Genel Xiu Qiliangrsquoın ziyareti sırasında doumlrt

adet ikili askeri anlaşma imzalanmıştır Bu anlaşmalar doğrultusunda Ccedilin ordusu Bangladeş

ordusuna eğitim ve ekipmanla destekleme taahhuumlduumlnde bulunmuştur Ayrıca Ccedilin silahlı kuvvetler

Bangladeş ordusu tarafından youmlnetilen Profesyoneller Uumlniversitesinde bir dil merkezi kurmaya karar

vermiştir (Chowdhury 2016 9)

Zamanla Ccedilin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk silah tedarikccedilisi haline gelmiştir (Choudhury 2017)

2009rsquodan 2013rsquoe kadar Bangladeşrsquoin ithal ettiği toplam silahın 82rsquosini Ccedilinrsquoden alınmıştır 2013-

2017 yılların arasında Ccedilinrsquoin silah tedariklerinin 19rsquou Bangladeşrsquoe yapmıştır Bangladeş ise bu beş

yıl boyunca silahlarının 71rsquoini Ccedilinrsquoden tedarik etmiştir (Scroll 2018) Bangladeş ordu komutanı

dahil olmak uumlzere uumlst duumlzey yetkililer Ccedilin meslektaşları ile sıcak ilişkileri geliştirmiştir (Mushtaq

2018a) 2011 yılında Ccedilin Halk Kurtuluş Ordusu Genelkurmay Başkan Yardımcısı Hava Kuvvetleri

Komutanı Mareşal Ma Xiaotyan ve Halk Kurtuluş Ordusu Başkan Yardımcısı Amiral Ding Yiping

Bangladeşrsquoi ziyaret etmiştir 2012-13 doumlneminde Bangladeş Genelkurmay Başkanı Deniz

Kuvvetleri ve Hava Kuvvetleri Komutanları Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir (Ahmed 2013 282) Guumlnuumlmuumlzuumln

Bangladeş savunma guumlccedilleri Ccedilin silahlarıyla donatılmış durumundadır (Bhattacharjee 2018)

Bangladeş Donanmasırsquonın kapasitesini guumlccedillendirmek iccedilin Bangladeş Ccedilinrsquoden BNS Nabajatra ve

Joyjatra adlı iki denizaltı satın almış ikisi de 2017 yılında teslim edilmiştir Bangladeş ayrıca 2009-

2015 Ccedilinrsquoden altı tane su uumlstuuml gemi satın almış bunların arasında muumltevazi yuumlzeye ve denizaltı karşıtı

oumlzelliklere sahip iki devriye botu da bulunmaktadır Ccedilinrsquoden gelen bu teknolojik destekler ve

iyileştirilmiş ekipmanlar Bangladeş Donanmasının uumllkenin deniz alanını korumak iccedilin ldquomavi surdquo

savunma guumlcuuml olarak ortaya ccedilıkmasını sağlamıştır 20 Haziran 2018rsquode Ccedilin Ulusal Aero-Teknoloji

İthalat ve İhracat Şirketi (CATIC) ve Bangladeş Hava Kuvvetleri (BAF) arasında bir anlaşma

imzalanmıştır Anlaşma kapsamında Bangladeş Ccedilinrsquoden 23 adet Hongdu K-8W orta tipi savaş eğitim

uccedilağı alacaktır

Tablo 8 2009 Yılından Sonra Ccedilinrsquoden Alınan Oumlnemli Donanımlar

Miktar Donanım Adı Yıl

44 adet MBT-2000 Ana Muharebe Tankı 2011

16 adet Chengdu F-7BGI 35 nesil savaş uccedilağı 2013

4 adet K-8W savaş eğitim uccedilağı 2014

2 adet İki adet FM 90 kısa menzilli yuumlzeyden havaya fuumlze alayı 2016

36 adet WS-22 ccediloklu roketatar sistemi (MRLS)

16 adet F-7BG hafif saldırı savaş uccedilağı

2 adet Ming sınıfı 035B denizaltı 2016

2 adet 056 tipi korvet 2016

23 adet Hongdu K-8W orta duumlzey eğitim jetleri (Anlaşma yapıldı) 2018

Kaynak Bdnews24com 2014a Mushtaq 2018a 2018b

62

223 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri

Ccedilin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ticari ortağıdır İki uumllke arasındaki ikili ticareti 10 milyar dolar

değerindedir Ancak Ccedilin ile Bangladeş arasındaki ticaret accedilığı 9 milyar dolar değerindedir Bu accedilığı

azaltmak iccedilin Bangladeş Ccedilinrsquoden 5054 Bangladeşli uumlruumlne guumlmruumlksuumlz erişim izini alabilmiştir

Uumlruumlnler arasında tıbbi malzemeler plastik aletler deri kereste tekstil hazır giyim uumlruumlnleri

bulunmaktadır Ayrıca gelişmiş bir uumllke olan Ccedilin Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuuml kurallarına goumlre 97

oranında Bangladeş koumlkenli uumlruumlnlere guumlmruumlksuumlz yarar sağlamaktadır Bangladeş İhracat Teşvik

Buumlrosu tarafından sağlanan raporlara goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoe toplam ihracat tutarı 2010-11

ekonomik yılında 31966 milyon dolar iken 2015-16 ekonomik yılında 80814 milyon dolar olmuştur

Aynı zamanda Ccedilinrsquoin 2010-11rsquode Bangladeşrsquoe ihracatı 59 milyar dolar iken 2015-16rsquoda yaklaşık

98 milyar dolara ulaşmıştır Ticari ilişkileri Bangladeşrsquoin lehine olmazsa da boumlyle devam ederse

ikili ticaret hacminin Bangladeşrsquoin 50rsquonci yıldoumlnuumlmuumlnuuml kutlayacağı 2021 yılında 18 milyar dolara

ulaşacağını tahmin edilmektedir (Sarker 2019)

Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırımları da son yıllarda dikkat ccedilekici bir şekilde buumlyuumlmektedir 1975 ile

2001 yılları arasında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoteki yatırımı 301 milyon dolar iken 2002-2009 yıllarında 303

milyona ulaşmıştır 2010 yılından 2016 yılına kadar daha oumlnceki 7 yılına goumlre Ccedilin yatırımı uumlccedil kat

artarak 916 milyon olmuştur (Ahmed 2016) 13 Ekim 2016rsquoda Ccedilinrsquoin yedi devlet şirketi 13

Bangladeşli şirket ile 186 milyon dolar değerinde yatırım ve ithalat anlaşması imzalamıştır 13

Bangladeşli şirketlerin 1rsquoi Bangladeş devlete ait olup 12rsquosi oumlzel sektoumlrden oluşmuştur Ccedilin

yatırımlarının ccediloğu juumlt ve juumlt uumlruumlnlerinde ve deri sektoumlrlerinde yapılacaktır Ccedilinli yatırımcılar

anlaşmalar ccedilerccedilevesinde farklı Bangladeşli şirketlerden juumlt ve juumlt uumlruumlnleri satın alacaklardır Ayrıca

yatırımlar Bangladeşli ortaklarıyla ya ortak girişimler halinde ya da yeni şirketler aracılığıyla ya da

Bangladeşrsquoteki operasyonların genişletilmesiyle yapılacaktır

Bangladeşrsquoin altyapı gelişiminde Ccedilin oumlnemli bir rol oynamaktadır Ccedilin Bangladeşrsquoin

Şhittagong limanının geliştirme ccedilalışmalarında yer almıştır Ayrıca Ccedilin Şhittagongrsquoda ldquoCcedilin

Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesirdquo (CEIZ) inşa etmektedir Ccedilin Harbour Muumlhendislik Şirketi ve

Bangladeş Oumlzel Ekonomik Boumllge Otoritesi (BSEZA) ile ortaklaşa yapılmakta olan 781 doumlnuumlmluumlk bu

projenin 70 paya Ccedilin sahip olacaktır ve buumlyuumlk oumllccediluumlde Ccedilinli imalat firmaları tarafından

kullanılacaktır (BEZA ty) Ayrıca Ccedilin Bangladeşrsquoin Bengal Koumlrfezi limanını Ccedilinrsquoin Yunnan

eyaletinin Kunmingrsquoe bağlayan kara ve demiryolu hatları da inşa etmektedir

Ccedilin Bangladeşrsquoin enerji sektoumlruumlne en buumlyuumlk yatırım yapmaktadır 2018-19 yılında yaptığı

yatırımların ccediloğu Bangladeşrsquoin enerji sektoumlruumlne olmuştur Şhittagong ve Payrarsquoda yapılanlar da dahil

olmak uumlzere koumlmuumlrluuml enerji santrallere buumlyuumlk yatırım yapmaktadır (Ramachandran 2019) 2014

63

yılının mart ayında Bangladeş devlete ait Kuzey-Batı Elektrik Enerji Şirketi (NWPGCL) ve Ccedilin

Ulusal Makine İthalat ve İhracat Grubu Şirketi (CMC) arasında Bangladeşrsquoin Patuakhali ilinin

Kalapara ilccedilesinde 1320 MWrsquolık bir koumlmuumlr yakıtlı elektrik santrali inşa etmek iccedilin bir mutabakat

muhtırası imzalanmıştır 2 milyar dolarlık bu projeyi CMC ve NWPGCL 5050 olarak finanse

etmekte ve Bangladeş Ccedilin Enerji Şirketi (BCPCL) tarafından yapılmaktadır (NS Energy ty)

Şhittagongrsquoın Banskhalirsquode 1300 MWrsquolık koumlmuumlr yakıtlı elektrik santrali inşa etmek iccedilin Aralık 2013

yılında Bangladeşrsquoin bir oumlzel şirketi Ccedilinli SEPCO3 Elektrik Enerjisi İnşaat Şirketi ile bir anlaşma

yapmıştır 24 milyar dolarlık bu projenin 175 milyar doları Bangladeş Ccedilinrsquoden borccedil almaktadır

(Siddique 2019) Devlet tarafından işletilen Bangladeş Enerji Geliştirme Kurulu (BPDB)

Bangladeşrsquoin Cox Bazar ilinin Moheshkhali Adasırsquonda 1320 MWrsquolık koumlmuumlr bazlı santral inşa etmek

iccedilin 2018 yılında Ccedilin Huadian Hongkong Şirketi (CHDHK) ile ortak girişim anlaşması imzalamıştır

(NS Energy 2018) Her iki tarafın da eşit muumllkiyeti olan ortak girişimi 4 yıl iccedilinde tamamlanacaktır

Ccedilin tarafından finanse edilen projeler arasında Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlleri ccedilok oumlnem

taşımaktadır 2010 yılına kadar Bangladeşrsquote 6 tane dostluk koumlpruumlsuuml inşa eden Ccedilin 2018 yılına kadar

yedinci ve sekizinci ldquoBangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlsuumlrdquo iccedilin de finanse etmiştir Madaripur-

Shariatpur-Chandpur Karayolursquondaki Arial Kha Nehri uumlzerine inşa edilen koumlpruuml 20 Ağustos 2015rsquote

Başbakan Şeyh Hasina tarafından accedilılmıştır Yaklaşık 35 milyon dolarlık projesinin 24 milyonu Ccedilin

tarafından verilmiştir (Peoplersquos Daily 2012 The Daily Star 2015b) Bangladeşrsquoin Pirojpur ilin

Kocha nehri uumlzerindeki 1400 metre uzunluk ldquoSekizinci Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlsuumlrdquonuumln inşası

iccedilin yaklaşık 50 milyon dolar destek vermektedir

Ccedilin destekli diğer bir buumlyuumlk proje ise ldquoKarnaphuli Ccedilok Kanallı Tuumlnel Projesirdquodir

Şhittagongrsquoda Yapım aşamasında olan ve 2020 yılında tamamlanması beklenen Karnaphuli nehrinin

altındaki su altı otoyol tuumlnelinin uzunluğu 93 kilometredir ve genişlik 10 metredir 17 miyar dolarlık

bu proje Dakka-Şhittagong-Cox Bazar otoyolu ve Asya otoyolu ağını birleştirecektir Ayrıca bu

tuumlnel liman kenti Şhittagongrsquoi Ccedilin ekonomik boumllgesinin bulunduğu Karnaphuli Nehrirsquonin uzak

tarafına bağlayacaktır Şhittagong havaalanından ekonomik boumllgeye yolculuk suumlresini doumlrt saatten

20 dakikaya indirecektir Tuumlnel ayrıca Kore İhracat İşleme Boumllgesini Şhittagong havaalanına

bağlayacaktır Ccedilinrsquoin Bir Kuşak Bir Yol projesi kapsamında yapılmakta olan projeler arasında tuumlnel

projesi en oumlnemli projelerindendir (HKTDC 2018) Ccedilin Dakkarsquonın Purbachalrsquoda ldquoBangladeş-Ccedilin

Dostluk Sergi Merkezirdquo adlı sergi merkezi yapılmasında buumlyuumlk destek sağlamaktadır Ccedilinli firmalar

tarafından yaklaşık 15494 milyon dolar maliyetinde inşa edilen projenin 7449 milyon dolar Ccedilin

tarafından sağlamaktadır (Xinhua 2019)

Mayıs 2014rsquote Ccedilin Major Koumlpruuml Muumlhendislik Şirketi (CMBEC) Bangladeşrsquote buguumlne kadarki

en buumlyuumlk altyapı projesi olan Padma Koumlpruumlsuumlrsquonuumln yapımı iccedilin goumlrevlendirmiştir (Sarker 2019)

Bangladeş Demiryolu (BR) 3 Nisan 2018 tarihinde Padma Demiryolu Bağlantısı projesi iccedilin Ccedilin

64

Exim Bank ile 26 milyar doları tutarında bir kredi imzalamıştır Ccedilin kredisi proje maliyetinin

80rsquoini ve kalan 20rsquosi ise Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından finanse edilmektedir 2022 Haziranda

tamamlanacak olan bu 225 kmrsquolik demiryolu projesi dokuz guumlney ilini Padma Koumlpruumlsuuml uumlzerinden

Dakka ile bağlayacaktır (Ali 2018) Ccedilin Bangladeşrsquoin dijital bağlantıyı iyileştirmek iccedilin 1 milyar

dolarlık bir projeye yatırım yapmaktadır

Halihazırda Ccedilin destekli projelerden uygulama aşamasında olan Padma koumlpruumlsuuml demiryolu

bağlantısı Karnaphuli nehri tuumlneli Bilgi-Huumlkuumlmeti projesinin III Aşaması Maheshkhalirsquode ccedilift

boru hattı ile tek noktadan bağlanması ve dijital bağlantı iccedilin telekomuumlnikasyon ağının

modernizasyonu projelerin iccedilin vaat edilen destekleri ve verilen yardımının durumu aşağıdaki

tablosundan anlaşılır

Tablo 9 Ccedilin Destekli Projelerden Uygulama Aşamasında Olan 5 Projenin Detayları

Proje Adı Anlaşma Tarihi Kredi Miktarı

(Milyon USD)

Şu ana Kadar Verilen

Miktar (Milyon

USD)

Karnaphuli nehri tuumlneli Ekim 2016 70580 19481

Bilgi-Huumlkuumlmeti

projesinin III Aşaması

Ekim 2016 15656 15164

Maheshkhalirsquode ccedilift

boru hattı

Kasım 2017 50046 8273

Telekomuumlnikasyon

ağının modernizasyonu

Nisan 2018 23150 4494

Padma koumlpruumlsuuml

demiryolu bağlantısı

Nisan 2018 266794 53358

Kaynak The Daily Star 2019

2016 yılında Ccedilin Başkanının Bangladeş ziyareti sırasında iki uumllke ticaret ve yatırım iş birliğini

genişletmeyi ve derinleştirmeyi kabul etmiştir Bundan sonra Ccedilin-Bangladeşrsquoin iş birliğinin kilit

alanları olarak altyapı enduumlstriyel kapasite iş birliği enerji ve guumlccedil ulaştırma bilgi ve iletişim

teknolojisi tarımı ccedilok fazla oumlnem verilmektedir İki huumlkuumlmetin ilgili birimleri bu alanlarda politika

değişimlerini artırarak ikili iş birliği iccedilin planlama ve rehberlik sağlamaktadır

224 Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yol Projesirsquonde Bangladeş

Ccedilin Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin 2013 yılında sunduğu ve daha sonra 2016 yılında

Bangladeşrsquoin resmi olarak uumlye olduğu ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo (OBOR) projesi iki uumllke iccedilin ccedilok oumlnem

taşımaktadır Projenin karayolu deniz yolu demiryolu petrol ve gaz boru hatları ve diğer altyapı

projelerinde Bangladeş ccedilok oumlnemli bir konumunda yer almaktadır Bangladeşrsquoteki limanlar Ccedilin

enerjisinin temini iccedilin Malakka Boğazırsquona olan bağımlılığını azaltmasında karlı bir alternatif yol

65

sunmaktadır O yuumlzden projenin denizyolu ağından Guumlney Asya ağında Bangladeş en oumlnemli bir

uumllkesidir

Şekil 6 OBOR Projesinde Bangladeşrsquoin Konumu

Kaynak Mishra 2017

Şi Cinpingrsquoin tarafından oumlnerilen OBOR projesinde Bangladeşrsquoin de yer aldığı BCIM

Ekonomik Koridoru (BCIM-EC) ccedilok oumlnemli bir yer almaktadır BCIM Ekonomik Koridoru Guumlney

Ccedilinrsquoin karayla kaplı illerini Bengal Koumlrfezirsquone fiziksel olarak bağlayarak OBOR altındaki Guumlney

İpek Yolursquonun canlanmasına sağlayacaktır Şubat 2012rsquode doumlrt uumllke yetkilileri Ccedilin ve Guumlneydoğu

Asyarsquoyı Guumlney Asyarsquoya bağlayacak 2800 kmrsquolik otoyol geliştirme yol haritasını onaylamıştır Bu

otoyol Hindistanrsquoın Batı Bengal eyaletinin başkenti Kolkatarsquodan Bangladeş Kuzeydoğu Hindistan

ve Myanmar aracılığıyla Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin başkenti Kunmingrsquoe kadar boumllgeye kapsayacaktır

Ancak 2013 yılında sunulan OBOR projesinde BCIM-EC uumlccedil yoldan oluşmaktadır Biri K2K olarak

bilinen Kunmingrsquoden Myanmar Kuzeydoğu Hindistan ve Bangladeş yoluyla Kolkatarsquoya geccedilecek

diğer ikisi Myanmarrsquoın Mandalayrsquoından bir youmlnde Bangladeşrsquoin Şhittagongrsquoa ve diğer youmlnde

Myanmarrsquoın Rakhine eyaletindeki Sittwe limanına gidecektir (Islam vd 2018 615) Ccedilin bu proje

kapsamında ulaştırma enerji ve telekomuumlnikasyon ağlarının bağlantılarıyla koridor boyunca uzanan

boumllgeleri iccedilin ortak gelişimi sağlayacağı soumlylemektedir Başkan Şi Cinpingrsquoin 2016 yılında

Bangladeşrsquoe yaptığı ziyaretinin ardından yayınlana ortak tebliğde iki taraf BCIM-EC uumllkeleri

arasındaki pratik iş birliğini ve bir buumltuumln olarak boumllgenin kalkınmasını desteklemede BCIM

Ekonomik Koridorunun oumlnemli roluumlne değer vermiştir İki uumllke BCIM Ekonomik Koridorunun

kurulmasını ilerletmek iccedilin iletişimi ve koordinasyonu geliştirmeye soumlz vermiştir Ayrıca Doumlrt taraf

arasında bir huumlkuumlmet iş birliği ccedilerccedilevesi oluşturmayı gerek rapor ccedilalışmalarını hızlandırmaya kabul

etmiştir

66

Şekil 7 Ccedilin-Bangladeş-Hindistan-Myanmar Ekonomik Koridoru

Kaynak Deccan Chronicle 2014

Eleştirel jeopolitiğinin oumlzellikleri accedilısından 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe

youmlnelik dış politikasına bakıldığında Avami Ligirsquonin ccedilok aktif bir dış politika izlediği goumlruumllmuumlştuumlr

1971 yılından 1975 yılına kadar Avami Ligirsquonin karşısında yer alan ve daha sonraki suumlreccedilte mesafeli

olan Ccedilin ile 2009 yılı itibarıyla başlayan yakınlık ve ortaklık ilişkileri Avami Ligirsquonin oumlnemini

artırdığını goumlstermektedir Bu 10 yıllık suumlre iccedilin Avami Ligi dış politikasında Ccedilinrsquoi oumlzel bir seccedilenek

olarak değerlendirmiştir İktidara geldikten sonra Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Bangladeş ile Ccedilin arasında

var olan ve yıllardır devam etmekte olan derin ekonomik ve askeri ilişkilerine tuumlm hızıyla devam

etmiş ve Ccedilin ile Avami Ligirsquonin guumlccedilluuml bir siyasi ilişkilerinin kurulmasına odaklanmıştır Kabinesinde

Ccedilin ile yakın olan kişilere oumlnemli bakanlığı verilmiş ve Ccedilinrsquoe youmlnelik siyasi ve diplomatik adımlar

atılmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti oumlzellikle Ccedilin huumlkuumlmeti ile ikili diyalog ve ziyaretini oumlnemsemiş ve

aynı zamanda iki siyasi parti arasında suumlrekli delege ziyaretlerine devam etmiştir Şeyh Hasina 2009

yılından Başbakan seccedilildikten sonra Ccedilin ziyareti iccedilin yaklaşık 1 sene beklemiş ancak Hasinarsquonin

ziyaretinden sonra 3 ay geccedilmeden o doumlnemin Ccedilin Başkan Yardımcısı Şi Cinping Bangladeş

ziyaretinde bulunmuştur Şi Cinping daha sonra Ccedilinrsquoin Başkanı olarak seccedilildiğinde 2016 yılında

Bangladeşrsquoe tekrar ziyarette bulunmuş ve Bangladeş tarihinin en buumlyuumlk ekonomik destek ve kredi

soumlzuuml vermiştir

Ccedilin ve Şi Cinping ile Avami Ligi ve Şeyh Hasinarsquonın bu denli guumlccedilluuml ilişkilerinin arakasında

her iki uumllkenin de ekonomik ccedilıkarının olduğu gibi Ccedilinrsquoin Bangladeş uumlzerinde stratejik ccedilıkarı oumlnemli

oumllccedilekte etkili olmuştur Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilinrsquoin bu hedeflerini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak izlediği

Ccedilin politikasında oumlnemli ilerlemeler kaydetmiştir Avami Ligi 2008 yılının sonunda Bangladeşrsquote

yapılan genel seccedilimin manifestosunda Bangladeşrsquoin gelecek kalkınma hedeflerini belirlemiştir

Ancak Ccedilinrsquoin ekonomik desteği olmadan bu hedeflerini gerccedilekleştirmesi zor olacaktı O yuumlzden

Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo girişiminde Bangladeşrsquoin katılımını buumlyuumlk bir fırsat olarak

67

değerlendirmiş ve Ccedilin yatırımlarını ccedilekmeye başarmıştır Sadece Şi Cinpingrsquoin 2016rsquodaki ziyareti

sırasında iki uumllke arasında yaklaşık 24 milyar dolar değerinde 27 yatırım ve kredi anlaşması

imzalanmıştır Şu anda bu projelerin uygulanması tuumlm hızıyla devam etmektedir Bu projeler

arasında Padma-Koumlpruumlsuumlneki Demiryolu Bağlantısı Karnafuli Tuumlneli Dhaka-Şhittagong Otoyolu

projesi Payra Limanı Şhittagong-Cox Bazar Demiryolu projesi farklı enerji projeler ve diğer

projeler vardır (Saimum 2020 8-13) Ticarette Bangladeş Ccedilinrsquoden buumlyuumlk bir fırsat elde etmiştir

Bangladeşrsquoin uumlrettiği birccedilok uumlruumln iccedilin Ccedilinrsquoe vergisiz erişim imkacircnı bulmuştur Ayrıca eleştirel

jeopolitiğin diğer oumlzellikleri de Avami Ligi bu doumlnemde Ccedilin ile ilişkilerinin geliştirmesi youmlnuumlnuuml

başarıyla kullanmıştır Bu doumlnemde iki uumllke arasındaki kuumlltuumlrel alışverişlerde buumlyuumlk bir gelişme

olmuştur Her yıl ccedilok sayıda Bangladeşli oumlğrenci Ccedilin burslusu olarak Ccedilinrsquoin farklı uumlniversitelerinde

okumaktadır Ccedilin ile Avami Ligirsquonin bu yakın ilişkilerinin sonucu olarak Guumlney Asya boumllgesinde

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu artırdığı goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle Hindistan huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoe

yeni ekonomik destek soumlzuumlnde bulunmuş ve dış politikasında Avami Ligirsquone daha fazla oumlnem

vermeye başlamıştır

Ccedilin ile 2009-2018 yıllarında Bangladeşrsquoteki Avami Ligi huumlkuumlmetinin ccedilok boyutlu ilişkilerinin

ilerlemeleri ve derinliği 30 Aralık 2018 tarihinde yapılan Bangladeşrsquoteki 11 Ulusal Parlamento

Seccedilimrsquoinden sonra ccedilok daha net anlaşılmıştır Muhalefet seccedilmenlerinin ve genel halkının da oy

kullanamadığı seccedilimin hemen ertesi guumlnuuml 31 Aralık tarihinde Ccedilin Halk Cumhuriyeti Avami Ligi

Koalisyonunun zaferini kutlayan ilk uumllke olmuştur Dakkarsquodaki Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zuo ve ekibi

31 Aralık 2018 tarihinde Bangladeş Başbakanlık ofisi olan Ganabhabanrsquoa Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinping ve Başbakan Li Keqiangrsquodan yeni seccedililen Başbakanrsquoa kutlama mesajlarını iletmek iccedilin resmi

bir ziyarette bulunmuştur Bu resmi mesaj Ccedilinrsquoin kendi ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoe suumlrekli

destek vermesinin yanı sıra 10 yıllık suumlre iccedilinde Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin derinliğini de

goumlstermektedir

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-HİNDİSTAN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL

JEOPOLİTİK ACcedilISINDAN İNCELENMESİ

Pakistanrsquoın kuruluşundan 2 yıl geccedilmeden Avami Ligirsquonin kuruluşu Pakistan siyasetinde guumlccedilluuml

bir muhalefetin doğuşu olmuştur Bu partinin liderliğinde Doğu Pakistan boumllgesinde buumlyuumlk siyasi

hareketler duumlzenlenmiştir Daha sonra Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşında Hindistan ile siyasi iş

birlik iccedileresinde olup Avami Ligi liderleri Bangladeşrsquoin kuruluşunu hızlandırmıştır Avami Ligi

tarafından kurulan geccedilici huumlkuumlmeti Hindistanrsquodan her tuumlrluuml siyasi diplomatik ve askeri destek

almaya başarmıştır Bu nedenle Bangladeşrsquoin kuruluşundan bu yana Hindistan huumlkuumlmetleri ile

Avami Ligirsquonin en yakın dostluk ilişkileri devam etmektedir Avami Ligi ve Hindistan arasındaki

tarihi geccedilmişine dayanarak bu boumlluumlmde 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa

youmlnelik dış politika ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik accedilısından incelenmiştir Bu bağlamda geccedilmiş

doumlnemlerde Avami Ligi iktidarıyla Hindistanrsquoın ilişkilerini kısaca analiz ederek 2009-2018 yılları

arasında Avami Ligi ve Hindistan arasında oumlnemli iş birlik ve stratejik anlaşmaları huumlkuumlmet liderleri

ve parti arasındaki ziyaretler ve ekonomik-kalkınma ccedilalışmaları analiz edilmiştir Boumlluumlmuumln son

kısmında ise Avami Ligi huumlkuumlmetinin ccedilalışmaları eleştirel jeopolitik accedilısından değerlendirilmiştir

Tarihi Arka Planı

190 yıldır soumlmuumlrge guumlccedillerin izlediği lsquoboumll parccedilala ve youmlnetrsquo politika sonucunda 1947 yılında

Guumlney Asyarsquoda birbirini duumlşman goumlren Pakistan ve Hindistan adlı iki uumllke kurulmuştur Tarihin en

buumlyuumlk boumllgelerinden biri olan ve buumlyuumlk Bengal Krallığırsquonın en oumlnemli bir parccedilası olan Doğu Bengal

ise Hindistan haritasının iccedilinde yer almasına rağmen Doğu Pakistan2 olarak Pakistanrsquoın bir vilacircyeti

olmuştur

2 1947 yılında Pakistan kurulduğunda lsquoDoğu Bengalrsquo boumllesi Pakistanrsquoın bir vilayeti olmuştur Pakistanrsquoın

kuruluşundan beri Doğu Bengal boumllgesi lsquoDoğu Pakistanrsquo olarak tanınmasına rağmen resmi olarak Doğu

Bengal 14 Ekim 1955rsquote lsquoDoğu Pakistanrsquo olarak adlandırılmıştır Ancak Bengal halkı ve siyasi lederleri lsquoDoğu

Pakistanrsquo yerine lsquoDoğu Bengalrsquo kelimesini tercih etmişlerdir 1969 yılındaki Eyuumlb Hanrsquoa karşı kitlesel

ayaklanma ve protesto sırasında ldquocesur Bengalliler silahını tut Bangladeşrsquoi kurtarrdquo sloganı atmıştır Daha sonra

ayını yılın 6 Aralıkrsquota Hossain Shahid Suhrawardyrsquonin vefatının altıncı yıldoumlnuumlmuumlnde yapılan bir toplantıda

Avami Ligi Başkanı Şeyh Mujibur Rahman lsquobağımsız uumllkemizin adı ldquoBangladeşrdquo olacakrsquo demiştir Sonraki

suumlreccedilte lsquoDoğu Bengalrsquo veya lsquoDoğu Pakistanrsquo yerine lsquoBangladeşrsquo kelimesi kullanılmıştır

69

Şekil 8 Doğu Pakistan ve Batı Pakistan

Kaynak Southasiajournal 2016

Bu durumda Doğu Pakistanrsquoın (buguumlnkuuml Bangladeş) oumltesinde kalan kendi 7 vilacircyetini korumak

ve komşusu olan diğer vilacircyetlerinin guumlvenliğini sağlamak Hindistan iccedilin buumlyuumlk bir sorun haline

gelmiştir Aynı şekilde Pakistan huumlkuumlmeti de Hindistan tarafından Doğu Pakistan boumllgesinin

guumlvensizlik endişesi yaşamıştır Ancak yeni kurulmuş olan Pakistanrsquoın demokratik bir sistem

kurulması başarısız olmuş ve geccedilmişte iktidar sahibi olan dil ve kuumlltuumlrde farklı olan Bengal

Muumlsluumlmanları gereken siyasi kamu ve ekonomik hakları alamamıştır (Choudhury 1969)

1971 yılında Doğu ve Batı Pakistan arasındaki siyasi partilerin anlaşmazlığı ccediloumlzuumllmez haline

gelmiş ve 25 Mart akşamı Pakistan Ordusu tarafından Doğu Pakistan (Bangladeş) halkı uumlzerinde

başlattığı kanlı operasyonu sonucunda savaş başlamıştır 26 Martta Bangladeş bağımsızlığını ilan

ederek Pakistan ordusuna karşı savaşa başlamış ve 9 aylık savaşın sonucunda Bangladeş bağımsız

bir uumllke olarak ortaya ccedilıkmıştır (Jahan 1973) Pakistanrsquoın iki boumllge arasındaki savaşını kendi

guumlvenliği iccedilin buumlyuumlk bir fırsat goumlren Hindistan savaşın başından beri Doğu Pakistan yani Bengal

halkına destek olmuştur 27 Mart 1971 tarihinde Hindistan Başbakanı Indira Gandhi Bangladeşrsquoin

bağımsızlık muumlcadelesine tam destek verdiğini belirtmiştir Bangladeşli muumlltecilerin Hindistanrsquoda

guumlvenli bir şekilde korunabilmesi iccedilin Hindistanrsquoın Batı Bengal Bihar Assam Meghalaya ve

Tripura eyaletlerin sınır boyunca muumllteci kampları kurmuştur

Hindistan huumlkuumlmeti ayrıca Pakistan Ordusunun karşısında Bangladeşrsquoin bağımsızlık

muumlcadelesini desteklemek iccedilin askeri adımlar atmıştır Hindistan Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri (BSF)

kamplarda sığınan Bengal genccedilleri eğitmek iccedilin eğitim kamplar kurmuştur Kamplarda sığınan

Bengal oumlğrenciler ccediliftccedililer işccedililer ve genccediller savaş taktikleri silah ve patlayıcı kullanımı

70

konularında eğitimler alarak Pakistanrsquoa karşı savaşmak iccedilin kurulan lsquoMukti Bahinirsquo3ye katılmıştır

12 Nisan 1971 tarihinde Kalkuumltarsquoda Bangladeş Kuvvetlerirsquonin merkezi kurulmuştur Avami Ligirsquonin

liderliğinde kurulan Bangladeşrsquoin geccedilici huumlkuumlmetine ofis ve konaklama ayırmış ve gereken

diplomatik destekleri sağlamıştır Aynı zamanda mart-ekim 1971 arasında Indira Gandhi duumlnya

liderlerine Bangladeşrsquote Pakistan ordusunun yaptığı savaşı hakkında mektuplar yazmış ve Hindistan

Bangladeş haklının durumunu anlatmıştır Indira Gandi Bangladeş halkının oumlzguumlrluumlk savaşını

desteklemesi iccedilin 21 guumlnluumlk bir Almanya Fransa İngiltere Belccedilika ve ABD turu duumlzenlemiştir

Hindistan ayrıca doumlnemin iki buumlyuumlk guumlccedil ABD ve SSCB ile diplomatik ccedilalışmalar suumlrduumlrmuumlş ve

BMrsquode oumlnemli tartışmalar duumlzenlemiştir (Azad 2006) 3 Aralık 1971 tarihinde Pakistan Hava

Kuvvetleri kuzeybatı Hindistanrsquoda sekiz hava limanında saldırılar duumlzenlediğinde Hindistan Ordusu

Bangladeşli lsquoMukti Bahinirsquo ile Pakistan Ordusunda karşı ortak savaşı başlatmıştır Savaşın

başlamasından 13 guumln sonra 16 Aralıkrsquota Pakistanrsquoın komutanı Genel Amir Abdullah Khan Niazi

Hindistan General JS Aurorarsquoya teslim olmuştur Boumlylece Hindistanrsquoın ccedilok boyutlu destekleriyle

Bangladeş Pakistanrsquodan bağımsızlığını kazanmıştır (Ahamed 2010 Kalam 1992)

311 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975)

Bangladeşrsquoin Hindistan ile olan resmi ilişkileri 6 Aralık 1971 tarihinde Bangladeşrsquoe

tanınmasıyla başlamıştır Pakistanrsquoa karşı Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını ilk guumlnden itibaren

siyasi ve diplomatik yoluyla ve daha sonra askeri desteği sağlayan Hindistan Bangladeşrsquoe resmi

olarak tanıyan ilk uumllkesi olmuştur (Bindra 1982 14-16) Dolaysıyla Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti

Hindistan ile siyasi ekonomik kuumlltuumlrel ve diğer alanlarında ilişkilerine buumlyuumlk oumlnem vermiştir Şeyh

Mujibur Rahman ile Hindistanrsquoın ilişkileri ccedilok olumlu ve sıcak bir şekilde başlamıştır Hem Şeyh

Mujibur Rahman hem Indira Gandhi birbirleriyle yakın ve iyi ilişki kurmayı başarmıştır Şeyh

Mujibur Rahman 8 Ocak 1971 tarihinde Pakistan tarafından serbest bırakılmasının ardından

Dakkarsquoya doumlnerken 10 Ocak tarihinde Yeni Delhi havaalanında durmuştur Yeni Delhirsquodeki

duraklama Hindistan huumlkuumlmete ve Hindistan halkına Bangladeş halkı iccedilin vermiş olduğu tam

desteğinin teşekkuumlruuml iccedilin olmuştur

Hindistan savaş doumlneminde destek olduğu gibi Bangladeşrsquoin bağımsızlığının hemen sonra

ihtiyaccedil duyulan ekonomik yardımı sağlayarak Bangladeşrsquoe rehabilitasyonunda yardımcı olmuştur

Halkına malzemeleri ve yiyecek dahil acil ihtiyaccedil duyulan malların alımı iccedilin 250 milyon Rsrsquoi

yardımda bulunmuştur Ağır hasar goumlrmuumlş demiryolu ağını yeniden inşa etmek iccedilin 100 milyon

Rsrsquolık bir kredi ve Bangladeşrsquoin acil doumlviz sorunlarını karşılamak iccedilin 05 milyon doları borccedil olarak

vermiştir Aralık 1971rsquode Dakkarsquoya ziyarete gelen Indira Gandhirsquonin oumlzel bir elccedilisi olan Dhar

3 Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşında silahlı kuvvetlerinin adı Bu silahlı kuvvetlerinin uumlyeleri iki gruptan

oluşmuştur Doğu Pakistan Silahlı Kuvvetleri uumlyeleri ve sivil savaşccedilıları

71

Hindistanrsquoda ccedilok sayıda Bangladeşliye teknik eğitim vermeyi taahhuumlt etmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin

ekonomik olarak yeniden inşasında tam iş birliğine temel emtialarını sağlanmasına ve muumlltecilerin

iadeleri ve yeniden yerleştirmelerine yardımcı olma konusunda tam bir iş birliğine soumlz vermiştir

Hindistan ile ilişkileri guumlccedillendirmek iccedilin Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad 5-9

Ocak 1972 tarihleri arasında Hindistanrsquoa resmi bir ziyarette bulunmuştur Ziyareti sırasında ortak

tebliğde iki uumllke ilişkilerini buumltuumln devletlerin egemenliğine ve toprak buumltuumlnluumlğuumlne saygı ilkesine

birbirlerinin iccedilişlerine karışmamasına eşitlik ve karşılıklı yarar ilkesine dayandırmaya karar

vermişleridir Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Hindistanrsquodan elektrik santralların inşası ve

sel kontroluumlne oumlnlemlerinin geliştirilmesinde yardım istemiştir Ayrıca karşılıklı guumlvenliği korumak

iccedilin uzun vadeli iş birliğini konuşmuştur Bu ziyareti sırasında Hindistan Savunma Bakanı Jagiivan

Ram Bangladeş ordu personelini eğitim vermek konusunda tekliflerini sunmuştur

Hindistan Huumlkuumlmetirsquonin daveti uumlzerine Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahman 6-8 Şubat

1972 tarihlerinde Hindistanrsquoa bir ziyarette bulunmuştur Kalkuumltarsquoda toplanan Hindistan

vatandaşlarını hitap ederken savaş sırasında milyonlarca Bangladeş vatandaşına verilen maddi ve

manevi destek iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti ve halkı adına Hindistan halkına ve huumlkuumlmetine ve oumlzellikle

komşu boumllgeleri olan Batı Bengal Tripura Meghalaya ve Assamrsquoı şuumlkranlarını dile getirmiştir

(Pattanaik 2012) Yeni Delhirsquode Indira Gandhi ve Şeyh Mujibur Rahman arasındaki goumlruumlşmelerin

ardından 8 Şubatrsquota yapılan ortak accedilıklamada her iki lider de Hint kuvvetlerinin 25 Mart 1972rsquoye

kadar Bangladeşrsquoten ccedilekileceğini ve tuumlm Bangladeşli muumlltecilerin geri doumlnuumlşlerin sağlanması iccedilin

her tuumlrluuml yolun takip edileceğini kabul etmiştir Ayrıca huumlkuumlmetlerin ve iki uumllkenin vatandaşları

arasındaki iş birliğini kalıcı barış dostluk ve iyi komşuluk vizyonun temelinde devam etmesi iccedilin

muumlmkuumln olan her youmlntemine teşvik etme kararlılıklarını dile getirmişlerdir Hindistan Silahlı

Kuvvetleri planlanan tarihten on uumlccedil guumln oumlnce Bangladeşrsquoten ccedilekilmiştir (Bindra 1982 17)

Hindistan askerlerinin ccedilekilme işlemlerinin tamamlandıktan sonra Hindistan Başbakanı Indira

Gandhi 17 Martrsquota Dakkarsquoya gelmiştir Bu ziyareti sırasında 19 Mart 1972 tarihinde iki uumllke arasında

25 yıllık bir suumlre iccedilin Dostluk Antlaşmasırsquonın imzalanmasıyla ilişkinin resmi bir youmlnuuml oluşmuştur

(Pattanaik 2005) Bu Antlaşmanın birkaccedil ay oumlnce Ağustos 1971rsquode Eski Sovyetler Birliği ile

Hindistan benzer bir Dostluk Antlaşması imzalamıştır Dolaysıyla Hindistan-Bangladeş Dostluk

Antlaşması Batılı Muumlsluumlman uumllkeler ve Ccedilinrsquoe yanlış bir mesaj goumlndermiştir Ccediluumlnkuuml Batılı uumllkeler bu

antlaşmayı Şeyh Mujibrsquoin Bangladeşrsquoin tarafsızlığı konusundaki vizyonunun aykırı olarak

goumlrmuumlştuumlr Ayrıca Antlaşmanın hazırlık aşamalarındaki gizliği ve bazı şartları uumlzerindeki tartışmalar

uzun suumlredir tartışılmıştır Oumlzellikle Antlaşmanın 8 ve 9 maddelerinde yer alan bazı terimler

uumlzerinde tartışmalar olmuştur 8 maddesine goumlre Bangladeş Hindistan dışında başka bir uumllke ve

Askeri ittifakına giremeyecektir (Mohsin 1992 65) 9 madde daha da tartışma yaratmıştır 9

maddesi ise

72

Tarafların her biri diğer tarafa karşı silahlı bir ccedilatışmada yer alan uumlccediluumlncuuml taraflara herhangi bir

yardım vermekten kaccedilınacaktır Taraflardan herhangi birine saldırı veya saldırı ile tehdit edilmesi

durumunda Tarafların diğeri tehdidi ortadan kaldırmak iccedilin uygun etkili oumlnlemleri almak ve

boumlylece uumllkelerin barış ve guumlvenliğini sağlamak iccedilin derhal karşılıklı istişarelerde bulunacaklardır

9 maddenin oumlzellikle ldquosaldırı ile tehditrdquo ifadesi guumlccedilluuml olanın stratejik ccedilıkarları iccedilin kullanılmış

uumlzerinde tartışmalar olmuştur

Indira Gandhirsquonin ziyaretinin ardından yayınlanan ortak tebliğde iki uumllke dostluk bağlarını

guumlccedillendirmek iccedilin bazı hedef ve kararları belirlemiştir Birincisi İki uumllke arasındaki iş birliğini

guumlccedillendirmek oumlnemli bakanlıklarının yetkilileri arasında en az altı ayda bir istişareler yapılmasına

karar verilmiştir İkincisi iki uumllke tarafından paylaşılan nehirlerin kapsamlı bir incelemesini

gerccedilekleştirmek su sel kontroluuml iccedilin her iki uumllkeye ilişkin projeler oluşturmak ve bunları uygulamak

iccedilin her iki uumllkenin uzmanlarından kalıcı bir temelde Ortak Nehir Komisyonu kurulacaktır (Rashid

2010) Uumlccediluumlncuumlsuuml her iki Başbakan da Transit Ticaretinin yeniden canlandırılması ve sınır ticaretiyle

ilgili Anlaşma ilkelerini onaylamıştır Doumlrduumlncuumlsuuml iki uumllkenin uzmanlarının ve yetkililerinin

nuumlkleer enerjinin barışccedilıl kullanımı ve gelecekteki iletişim amaccedillı uzay araştırmaları iccedilin teknolojik

ve bilimsel alanında istişarelerde ve bilgi alışverişinde bulunmalarını oumlnem vermiştir Ayrıca iki

uumllke arasındaki kuumlltuumlrel ilişkileri guumlccedillendirmek iccedilin iki huumlkuumlmetin uygun kurumları tarafından somut

adımların atılmasına kara verilmiştir

Otak tebliğinin ardından bahsedilen konularda iki uumllke arsında farklı anlaşmalar imzalanmıştır

28 Mart tarihinde lsquoHindistan-Bangladeş Ticari Anlaşmasırsquo imzalanmıştır (Mohsin 1992 66) Bu

anlaşma Hindistanrsquoın Batı Bengal Assam Meghalya Tripura ve Mizoramrsquoın ve Bangladeşrsquoın 16

kilometresinde yaşayan insanlara guumlnluumlk gereklilikleri karşılamak iccedilin guumlmruumlk ve para birimi

duumlzenlemelerinden muaf kılarak belirli mallarla sınır ticareti yapılmasını sağlamıştır Ticaret

anlaşması ayrıca uumllkelere oumlzel ilgi goumlsteren mallarda dengeli bir şekilde 500 milyon Rupi değerinde

iki youmlnluuml ticaret imkanı sağlamıştır Anlaşmada Bangladeş başlıca balık ccediliğ juumlt gazete kacircğıdı ve neft

Hindistanrsquoa ve Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe başlıca ccedilimento koumlmuumlr makine ve işlenmemiş tuumltuumln ihracat

yapmıştır (Hassan 2002) Nisan 1972 ayında iki uumllke ortak nehirlerini kullanarak sel kontroluuml ve

sulama alanlarında kapsamlı bir ccedilalışma ve uygulamalar yapmak uumlzere bir lsquoOrtak Nehir Komisyonursquo

kurmak iccedilin bir anlaşmaya imzalamıştır 28 Kasım tarihinde her iki uumllkeden de uzmanların yer aldığı

lsquoOrtak Nehirler Komisyonursquo kurulmuştur

5 Temmuz 1973 tarihinde uumlccedil yıllık yeni bir Ticaret Anlaşması imzalanmış ve 28 Eyluumll 1973

tarihinden itibaren yuumlruumlrluumlğe girmiştir Anlaşmanın ilk yılı boyunca her bir taraf şartları uyarınca 305

milyon Rupi değerinde karşılıklı mal ihraccedil edecektir 16 Mayıs 1974 tarihinde iki uumllke arasındaki beş

guumlnluumlk uumlst duumlzey tartışmaların ardından geniş kapsamlı ekonomik ve ticari iş birliği konusunda bir

dizi anlaşma yapıldığında iki uumllke arasındaki ticaret ilişkileri daha da guumlccedillenmiştir Hindistan

73

Bangladeşrsquoe 410 milyon Rupirsquolik uumlccedil kredi kabul etmiştir Juumlt ihracatında karşılıklı yarar iccedilin oumlzel

enduumlstriyel projeler oluşturulması ve izinsiz ticari işlemlerin durdurulması konusunda daha yakın iş

birliği yapılmasına karar alınmıştır Ayrıca juumlt uumlretimi ticareti teknik gelişimi ve tanıtımı

konularında daha yakın iş birliği iccedilin bakanlık duumlzeyinde bir komisyon kurulmasına karar verilmiştir

Hindistan ile Bangladeş arasındaki ticareti daha da artırmak iccedilin 17 Aralık 1974rsquote Yeni Delhirsquode

iki uumllke arasında bir ticaret protokoluuml imzalanmıştır (Bindra 1982 24ndash28) Bu protokol her iki

uumllkeye de 1 Ocak 1975 tarihinden itibaren serbestccedile ccedilevrilebilen para birimlerinde işlem yapma

imkacircnı sağlamıştır 1975 yılında Bangladeş tarafından Hindistanrsquoa balık ihracatı iccedilin Hindistan ile

Şeyh Mujib huumlkuumlmeti bir ticaret anlaşması imzalamıştır

10 Haziran 1972 tarihinde Hindistan ve Bangladeş Eğitim Bakanları arasında yapılan bir

toplantı sonucunda iki uumllke Yeni Delhirsquode atom enerjisinin ve uzay araştırmalarının barışccedilıl

kullanımlarında iş birliği yapmak iccedilin bir anlaşmaya imzalamıştır 27 Ağustos 1973rsquote Dakkarsquoda iki

uumllke arasında atom araştırması konusunda bilgi alışverişi ve atom enerji komisyonları tarafından

yayınlanan literatuumlr alışverişi sağlayan bir anlaşma imzalanmıştır Her iki uumllkenin bilim adamları

her iki uumllkedeki atom araştırma laboratuvarlarında araştırma ve eğitim olanakları elde edeceklerdir

İki uumllke arasındaki kuumlltuumlrel bağları geliştirmek iccedilin 27 Eyluumll 1974rsquote kuumlltuumlr eğitim bilgi ve spor

alanlarında değişim programları iccedilin iki yıllık bir Protokol imzalamıştır Hindistan Hindistanrsquoda

yuumlksek eğitim ve araştırmalar iccedilin her yıl 100 Bangladeş vatandaşlarına burs vermeyi kabul etmiştir

Hindistan Bangladeşrsquoe kısa suumlreli klasik muumlzik ve dans dersleri iccedilin seccedilkin muumlzisyenler ve dansccedilılar

goumlndermeyi kabul etmiştir Protokol ccedilerccedilevesinde ayrıca akademisyenler bilim adamları

eğitimciler okuryazarlar sporcular kuumlltuumlrel topluluklar ve spor takımları tarafından ziyaret alışverişi

de sağlanmıştır

16 Mayıs 1974 tarihinde Indira Gandhi ile Şeyh Mujibur Rahman arasında sınırda yerleşim

yerlerinin değiş tokuşunu ve sorunlu ccedilizgilerinin ccediloumlzuumlmuumlnuuml sağlayan lsquoKara Sınır Anlaşmasırsquo

imzalanmıştır Anlaşmaya goumlre Hindistan Hindistan 12 numaralı Berubari Unionrsquoun guumlney

boumllgesinin yarısını yaklaşık 264 kilometrekarelik bir alana sahip olacaktır Bangladeş ise Dahagram-

Angorpotarsquoyı alacaktır ve buraya ulaşımı iccedilin Hindistanrsquodan suumlresiz olarak lsquoTin Bigha Koridorrsquo

denilen 178 ile 85 metrelik bir koridor alacaktır (Prothomalo 2015c) Bangladeş parlamentosu 23

Kasım 1974rsquote anlaşmayı onaylamış ancak Hindistan parlamentosu anlaşmayı onay vermemiştir

Bağımsızlığının ardından Ganj nehrinin Farakkarsquoda Hindistan tarafından inşa edilmekte olan

barajı ve Ganj nehrinden Bangladeşrsquoe gelecek olan suyunun payı koşunda Bangladeş gereken

işlemleri başlatmıştır 16 Mayıs 1974 tarihinde iki Başbakan iki tarafın ldquoGanjrsquodaki minimum akış

doumlnemlerinde mevcut kabul edilebilir bir su tahsisine varamazlarsardquo Farakka Barajırsquonın işletmeye

alınmayacağına dair ortak bir accedilıklamada bulunmuştur Ancak Hindistan 1975 yılında Ganj

74

sularının tahsisine ilişkin herhangi bir anlaşma yapmadan Hindistan Farakka Barajını faaliyete

geccedilirmiştir (Pandey 2014)

1974-1975 yıllarında resmi ve iki bakan arasında Bakanlar duumlzeyinde yoğun goumlruumlşmeler

yapılmasına rağmen Deniz sınırının nitelendirme konusu ccediloumlzuumlmsuumlz kalmıştır Bengal Koumlrfezirsquondeki

deniz sınırı ile ilgili olarak Hindistan kabul edilemez bir oumlneri sunmuştur Bangladeş Hindistanrsquoın

oumlnerdiği sınırın Bangladeşrsquoin kıyı yapılandırmalarının benzersiz oumlzellikleri goumlz oumlnuumlne alındığında

uluslararası hukuka aykırı olduğunu savunmuştur Deniz sınırının oumlnerisinin yanı sıra Hindistan

Bangladeşrsquoin karasularının oumllccediluumllduumlğuuml lsquotaban ccedilizgisinersquo karşı ccedilıkmıştır Ayrıca Hindistan yabancı

petrol şirketlerine ldquoegemenliğine henuumlz belirlenmemişrdquo gerekccedilesiyle Bangladeşrsquoin bitişiğindeki

Bengal Koumlrfezirsquondeki bazı boumllgeleri keşfetmemeleri iccedilin bir tavsiye notu goumlndermiştir (Rashid 2010

Pattanaik 2012) Bakanlar duumlzeyinde o doumlnemin dışişleri bakanları yapılan goumlruumlşmede soruna

karşılıklı olarak tatmin edici bir ccediloumlzuumlme ulaşma konusunda guumlvendiklerini ifade etmiştir Şubat

1975rsquote Dakka Sekreter duumlzeyindeki toplantısında sınırın ccediloumlzuumlmuuml iccedilin iki taraf uumlccedil ilkeli bir formuumll

uumlzerinde anlaşmıştır Bunlar ise İki uumllke arasındaki deniz sınırı karşılıklı anlaşma ile Hindistan ve

Bangladeşrsquoe eşit olacak şekilde ve her iki uumllkenin ccedilıkarlarını koruyacak şekilde ccedilizilmelidir

312 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001)

1996 yılında Şeyh Hasinarsquonın Avami Ligi en buumlyuumlk uumlccediluumlncuuml siyasi parti olan eski

Cumhurbaşkanı Erşatrsquoın Jatiya Partisirsquonin desteğiyle huumlkuumlmeti kurmuştur Bu doumlnem Hindistan ile

Bangladeşrsquoin ilişkileri Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmetinden sonra en sıcak ilişkilerden biri olarak

tanımlanmıştır Şeyh Hasina huumlkuumlmeti kurulduktan hemen sonra Hindistan ile ilişkileri daha iyiye

doğru dramatik bir doumlnuumlş almıştır Her iki huumlkuumlmet de birccedilok konuda iş birliği yapmış ve ortak

meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne adımlar atmıştır İki uumllke arasında siyasi liderler sanatccedilılar ve şairlerin geliş

gidişi ve kuumlltuumlrel faaliyetlerinin artışı yaşanmıştır Bu doumlnem Hasina huumlkuumlmeti tarafından 12 Aralık

1996rsquoda Hindistan ile sonuccedillanan 30 yıllık ldquoGanj Su Antlaşmasırdquo ve 2 Aralık 1997rsquode Chakma Aşiret

Temsilcileriyle ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquo olarak bilinen iki oumlnemli anlaşma yapılmıştır

ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquo konusunda Hindistan oumlnemli rol oynamıştır

Şeyh Hasina iktidara geldiğinde Ganj Nehrinin suyu paylaşma tartışması Dış Sekreter

duumlzeyinde başlamıştır Sonra Hindistan tarafından baş muumlzakereci olarak atanan Hindistanrsquoın eski

başbakanı Jyoti Basursquonun altı guumlnluumlk Bangladeş ziyaretinde Ganj Su Paylaşım Antlaşması taslağı

tamamlanmıştır Başbakan Şeyh Hasina 12 Aralık 1996 tarihinde Antlaşmayı imzalamak iccedilin Yeni

Delhirsquoye gitmiş ve iki uumllke arasında 30 yıllık anlaşması imzalanmıştır 30 yılık bir anlaşma olduğu

iccedilin Bangladeş su kaynakları uumlzerinde uzun vadeli projeleri uumlretmeye uzun bir suumlre kazanmış

olmuştur Antlaşmanın temel oumlzellikleri kurak mevsim paylaşımının 5050 formuumlluumlnde ve her iki

uumllke iccedilin uumlccedil garantili on guumlnluumlk suumlrede her birinin 35000 cusec su alacağına dair maddesinin

75

eklemesidir (Pandey 2014) Anlaşmanın maddeleri sadece Ganj sularının paylaşılması gerekliliğini

değil aynı zamanda tuumlm ortak nehirlerin paylaşılmasının oumlnemini de bir anlamında kabul etmiştir

Anlaşma ayrıca her iki tarafın da talep ettiği takdirde beş yıl veya daha erken bir suumlrede goumlzden

geccedilirilmesini sağlamıştır

Bu huumlkuumlmetin bir başka girişimi ise 25 yıl sonra Şhittagong Tepelerindeki isyanın sona

ermesini sağlayan ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquodır 2 Aralık 1997 tarihinde Hindistanrsquoın

yardımıyla Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Chakma Aşiret Temsilcileriyle anlaşmaya imzalamıştır (Rashid

2010) Barış anlaşmasının ardından Chakma muumlltecileri uumllkeye geri getirilmiş ve normal hayata

doumlnmelerine imkanlar sağlamıştır Diğer konularda de bu doumlnem iki uumllke arasındaki ilişkileri dostccedila

devam etmiştir Dakkarsquodan Kalkuumltarsquoya giden otobuumls guumlzergahı yeniden başlamış ve Bangladeş ile

Kalkuumlta arasında bir tren yolunun temelini atılmıştır Bangladeşrsquoten Doğu Hindistanrsquodaki

Agartalarsquoya bir başka otobuumls guumlzergahın kurulması iccedilin de iki uumllke anlaşmıştır Bu doumlnemde

Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoa doğal gaz ihracatı ve Hindistan mallarının Bangladeş uumlzerinden doğu

Hindistanrsquoa aktarılması oumlnerisi konusunda Hindistan yetkilileri oumlnemli ccedilalışmalarda bulunmuştur

Hindistan mallarının nakliyesi konusunda raporunu sunmak iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından bir

Uzmanlar Komitesi de kurulmuştur Ancak daha sonra bu konularda herhangi bir anlaşmaya

varılmamıştır

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Hindistan ile olan İlişkileri

Bağımsızlık savaşı ve bağımsız Bangladeşrsquoin ilk doumlneminde Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

liderliğindeki Avami Ligi ve Hindistan huumlkuumlmetleri arasındaki yakın dostluk ilişkileri daha sonra

Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde de devam etmiştir O yuumlzden Şeyh Hasinarsquonın başbakanlık

doumlnemlerinde Hindistan ile en fazla ikili anlaşmalar ve iş birlik ccedilalışmalar olmuş ve devam

etmektedir 2009-2018 yılları arasında Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan ile ccedilok oumlnemli anlaşmalar

yapmış ve yıllar suumlren ikili anlaşmazlık sorunlarını ccediloumlzmuumlştuumlr

321 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile Siyasi ve Diplomatik İlişkileri

10-13 Ocak 2010rsquode Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa ziyareti yapmıştır Hindistan

Başbakanı Dr Manmohan Singh ile yaptığı goumlruumlşmeler ardından her iki Başbakan da İkili boumllgesel

ve kuumlresel ccedilapta ortak iyiliğin peşinde geleceğe youmlnelik bir vizyon uumlzerinde anlaşmıştır Bu

bağlamda iş birliği ve karşılıklı anlayışla tuumlm sorunları ccediloumlzmek iccedilin birlikte ccedilalışma taahhuumltlerini de

yinelemişlerdir Bu ziyaret sırasında Hindistan Bangladeşrsquote altyapı gelişimi iccedilin 1 milyar dolarlık

bir kredi limiti accedilıklamıştır Ayrıca iki uumllke arasında teroumlrle muumlcadele ve organize succedil ve huumlkuumlmluuml

mahkumların karşılıklı transferine ilişkin uumlccedil anlaşma imzalanmıştır Bunlarla birlikte enerji

sektoumlruumlndeki iş birliği ve kuumlltuumlrel alanında iki mutabakat muhtırası da imzalanmıştır Cezai

76

Meselelerde Karşılıklı Adli Yardımlaşma Mahkucircm Edilen Kişilerin Transferi anlaşması kapsamında

huumlkuumlmluuml kişilerin devredilmesi ile succedillanan huumlkuumlmluumllerin istedikleri takdirde cezalarını kendi

uumllkelerinde vermelerine izin verileceği belirlenmiştir

Uluslararası Teroumlrizmle Muumlcadele Organize Succedil anlaşması kapsamında iki uumllkenin aleyhinde

teroumlr eylemleri gerccedilekleştirilirse iki uumllkenin istihbarat ve genel bilgi alışverişinde bulunabileceği

yazılmıştır Elektrik enerjisi ile ilgili imzalanan mutabakat muhtırası mevcudiyet ihtiyaccedil ve fiyatına

bağlı olarak yıllık 900 milyon uumlnite ayarlanmış elektrik enerjisi ithalatı ve ihracatı ve iki tarafccedila

kararlaştırılacak bir fiyata Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin elektrik alacağını belirlemiştir Ancak Hasina

ve Singh 4096 kmrsquolik sınırın ldquoyerleşim yerlerininrdquo ve ldquosınır oumltesinde olan cep boumllgesinde

vatandaşlarının ikamet ettiği 61 kmrsquolik sorunlu boumllgeler hakkında bir ccediloumlzuumlm bulamamıştır Hasina

Teesta ve diğer ortak nehirlerin su paylaşımı sorununu guumlndeme getirmişti ldquoBu ccedilok oumlnemli konuda

karşılıklı anlaşmalara varma konusunda desteğinizi rica ediyorumrdquo demişti Ancak daha sonraki ikili

ziyaretlerde de bu konuda her hangi bir anlaşmaya varılamamıştır (Meagovin 2010 The Daily Star

2010c 2010d)

Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın daveti uumlzerinde Hindistan Başbakanı Dr Manmohan

Singh 6-7 Eyluumll 2011 tarihlerinde Bangladeşrsquoe ziyarette bulunmuştur (Meagovin 2011) Ziyaret

sırasında Hindistan Başbakanı Bangladeş Cumhurbaşkanı Zillur Rahman Başbakanı Şeyh Hasina

Dışişleri Bakanı Dr Dipu Moni Muhalefet Lideri Khaleda Zia ve Jatiya Partisi Genel Başkanı HM

Ershad ile farklı goumlruumlşmeler yapmıştır Goumlruumlşmeler sırasında iki Başbakan laiklik demokrasi ve

sosyal adalet değerlerine olan ortak inancı ve bağlılığı yinelemiştir İki uumllkenin halklarının

kaderlerinin barış refah ve istikrar arayışlarında birbirlerine bağlı olduklarını da vurgulamıştır

Dr Manmohon Singhrsquoin ziyareti sırasında iki uumllke arasında birkaccedil anlaşma ve mutabakat

muhtıraları imzalanmıştır Bunlar ise Kalkınma iccedilin İş birliği Ccedilerccedileve Anlaşması Hindistan ve

Bangladeş Arasındaki Kara Sınırının Sınırlandırılması ve İlgili Konularla İlgili Anlaşma Protokoluuml

Bangladeş ve Nepal Arası Karayolu Geccediliş Trafiğini Kolaylaştırmak iccedilin Hindistan ve Bangladeş

Arası Mutabakat Muhtırası Yenilenebilir Enerji İş birliği Anlaşması Mutabakatı Sundarbanrsquoın

Korunması Hakkında Mutabakat Muhtırası Sunderbandaki Bengal Kaplanının Korunması

Protokoluuml Balıkccedilılık Alanında İş birliği Anlaşması Mutabakatı Televizyon Programlarının

Karşılıklı Yayını Hakkında Mutabakat Muhtırası Jawaharlal Nehru Uumlniversitesi ve Dakka

Uumlniversitesi Arasında Mutabakat Muhtırası ve Hindistan Ulusal Moda Teknolojisi Enstituumlsuuml (NIFT)

ve Bangladeş BGMEA Moda ve Teknoloji Enstituumlsuuml (BIFT) arasındaki Akademik İşbirliği

Anlaşması Mutabakat Muhtırasıdır (Meagovin 2011)

2011 yılında Hindistan Bangladeş arasındaki sınır sorunu ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur Ancak

karşılığında Hindistan Bangladeş uumlzerinden transit geccedilişi iccedilin oumlnemli bir anlaşma yapmıştır

77

Bangladeş uumlzerinde Hindistanrsquoın batı boumllgelerden doğu boumllgelerine gıda makina ve diğer eşyaları

taşımak iccedilin belli yolları kullanacaktır Bu anlaşma kapsamında yapılacak olan kara ve demir

yollarının yapılması iccedilin Hindistan Bangladeşrsquoi ccedilok yuumlksek faiz ve şart ile borccedil vermiştir Ancak

transitten Bangladeşrsquoin ne kazanacağı belirlenmemiştir

2015 yılının 6-7 Haziran tarihlerinde Hindistan Başbakanı Narendra Modirsquonin Bangladeşrsquoe

ikili ziyareti gerccedilekleşmiştir Modirsquoin bu tarihi ziyareti sırasında iki uumllke arasındaki uzun suumlre devam

eden kara sınır sorunu ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur Ancak imzalanan diğer anlaşmalar kapsamında

Hindistanrsquoın yıllardır beklediği koridor ve bazı istekler gerccedilekleşmiştir Modirsquonin ziyareti sırasında

iki uumllke arasında imzalanan 22 anlaşmalar ve Mutabakat Muhtıraları arasında ise 1974 Kara Sınır

Anlaşması onay belgeleri ve 2011 Protokoluumlnuumln değişimi 1974 Kara Sınır Anlaşması ve 2011

Protokoluumlrsquonuumln uygulanması iccedilin Modalite Mektubu Değişimi İkili Ticaret Anlaşması (yenileme)

Standardizasyon Alanındaki İşbirliğine İlişkin Bangladeş Standartları ve Test Kurumu (BSTI) ile

Hindistan Standartları Buumlrosu (BIS) arasında İkili İş birliği Anlaşması Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquote Hindistan Ekonomik Boumllgesi

Hakkında Mutabakat Muhtırası Bangladeş-Hindistan Kıyı Deniz Nakliye Anlaşması İccedilsu Transit

ve Ticaretine İlişkin Protokol (yenileme) Dakka-Shillong-Guwahati Otobuumls Hattı ve Protokoluuml

Soumlzleşmesi Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hattı ve Protokoluuml Anlaşması Sahil Guumlvenlik

Goumlrevlileri Arasında Mutabakat Muhtırası İnsan Kaccedilakccedilılığının Oumlnlenmesine İlişkin Mutabakat

Muhtırası Kaccedilakccedilılığın Oumlnlenmesi ve Sahte Doumlviz Notlarının Dolaşımı Hakkında Mutabakat

Muhtırası Hindistan Huumlkuumlmeti tarafından Bangladeş Huumlkuumlmetirsquone 2 Milyar Dolarlık Yeni Bir Kredi

(LoC) ile ilgili Mutabakat Muhtırası Bengal Koumlrfezi ve Hint Okyanusursquondaki Mavi Ekonomi ve

Denizcilik İş birliği Anlaşması SAARCrsquoin IECC Kapsamında Bir Proje iccedilin Mutabakat Muhtırası

2015-17 Yılları iccedilin Kuumlltuumlrel Değişim Programı Bangladeş-Hindistan Eğitim İş birliği Niyet Beyanı

Bangladeş Denizaltı Kablo Şirketi (BSCCL) ile Bharat Sanchar Nigam Limited (BSNL) arasında

Akhaurarsquoda internet iccedilin uluslararası bant genişliğinin kiralanması soumlzleşmesi Bangladeşrsquoin Dakka

Uumlniversitesi ve Hindistanrsquoın Bilimsel ve Enduumlstriyel Araştırma Kurulu arasında Bengal Koumlrfezi

Oşinografisi Hakkında Ortak Araştırma iccedilin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquoteki Rajshahi

Uumlniversitesi ve Hindistanrsquoın Jamia Milia Islamia Uumlniversitesi arasında Mutabakat Muhtırası ve

Bangladeşrsquote faaliyete geccedilmesi iccedilin Bangladeşrsquoin Sigorta Geliştirme ve Duumlzenleme Kurumu (IDRA)

tarafından Hindistanrsquoın Life Insurance Corporationrsquoa (LIC) Onay Mektubu Teslimlerirsquodir

(Bdnews24com 2015 The Daily Star 2015a)

Modirsquonin bu ziyareti sırasında iki Başbakan Khulna-Mongla Demiryolu hattının inşası

Bangladeş Demiryollarının Kalaura-Shahbajpur boumlluumlmuumlnuumln Rehabilitasyonu Sardah Ulusal Polis

Akademisirsquonde Bangladeş-Hindistan Dostluk Binası Shilaidaharsquonın Rabindra Bhaban Kuthibari ve

Feni Nehri uumlzerindeki Hindistan-Bangladeş Dostluk Koumlpruumlsuuml-1 inşaatı iccedilin temel taşının accedilılışlarını

yapmıştır Ayrıca iki Başbakan Tarapur-Kamlasagar Sınır Haat ve BSTIrsquode Yuumlkseltilmiş

78

Laboratuarların Accedilılışını yaparken Bangladeş ile Hindistan arasında Dhaka-Sylhet-Shillong-

Guwahati Otobuumls Hattı ve Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hatlarını da resmı olarak başlatmıştır

(Bdnews24com 2015 The Daily Star 2015a) Bu ziyaretinde imzalanan Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Hindistanrsquoın ulusal ticaretin kolaylığının

yolunu accedilmış ve sorunlu boumllgelerinle kolay ulaşım fırsatını sağlamıştır Oumlte yandan Bangladeş

yıllardır beklediği Teesta Nehrinin Su Paylaşımı ile ilgili herhangi bir anlaşma veya ilerleme

kaydedememiştir

Ekim 2016 yılında Ccedilin Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyareti ve OBOR kapsamında teklif

ettiği 40 milyar dolarlık ekonomik desteklerin ardından Hindistan youmlnetimi Bangladeş Başbakanı

Şeyh Hasinarsquoyı Hindistan ziyaretine davet etmiştir 07-10 Nisan 2017 tarihlerinde Şeyh Hasinarsquonın

Hindistanrsquoa yaptığı ziyareti sırasında 08 Nisan 2017 tarihinde iki uumllke arasında toplam 22 Anlaşma

ve Mutabakat Muhtırası (MoU) imzalanmıştır (The Daily Star 2017) İmzalanan MoU ve anlaşmalar

ise Savunma İş birliği Ccedilerccedilevesi Mutabakat Muhtırası Hindistanrsquoın Tamil Nadu Savunma

Hizmetleri Personel Koleji ve Bangladeşrsquoin Mirpur Savunma Hizmetleri Komutanlığı ve Personel

Koleji arasında Stratejik ve Operasyonel Ccedilalışmalar Alanında İşbirliğinin Artırılması Mutabakat

Muhtırası Ulusal guumlvenlik kalkınma ve stratejik ccedilalışmalar alanındaki iş birliğini arttırmak iccedilin

Ulusal Savunma Koleji Dakka Bangladeş ve Ulusal Savunma Koleji Yeni Delhi Hindistan

arasında Mutabakat Muhtırası Uzayrsquoın Barışccedilıl Kullanımlarında Hindistan ve Bangladeş İş birliği

Mutabakat Muhtırası Nuumlkleer Enerjinin Barışccedilıl Kullanımlarında İş birliği Anlaşması Atom

Enerjisi Duumlzenleme Kurulu (AERB) Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurumu

(BAERA) arasında Nuumlkleer Guumlvenlik ve Radyasyondan Korunma Youmlnetmeliği ccedilerccedilevesinde Teknik

Bilgi Değişimi ve İş birliği Anlaşması Bangladeşrsquote Nuumlkleer Santral Projelerinde İş birliği

Konusunda Kuumlresel Nuumlkleer Enerji Ortaklığı Merkezi (GCNEP) Atom Enerjisi Boumlluumlmuuml Hindistan

ve Bangladeş Atom Enerjisi Komisyonu (BAEC) arasında Kurumlar arası Anlaşması Hindistan

Elektronik ve Bilgi Teknolojileri Bakanlığı ile Bangladeş Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Boumlluumlmuuml

arasında Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Alanında İş birliği Mutabakat Muhtırası Siber Guumlvenlik

Alanında iki uumllkenin ilgili kurumlar arası Mutabakat Muhtırası Hindistan ve Bangladeş Arasındaki

Sınır Boyunca Ortak Pazar Kurma Mutabakat Muhtırası İkili Yargı Sektoumlruuml İş birliği Konusunda

Hindistan ve Bangladeş Arası Mutabakat Muhtırası Bangladeşli Adli Memurlar iccedilin Eğitim ve

Kapasite Geliştirme Programı iccedilin Hindistan Ulusal Yargı Akademisi ve Bangladeş Yuumlksek

Mahkemesi arasında Mutabakat Muhtırası Deniz Navigasyon Yardımlarında İş birliği Hakkında

Bangladeş-Hindistanrsquoın ilgili birimler arasındaki Mutabakat Muhtırası Toprak Bilimleri Araştırma

ve Geliştirme Alanında Karşılıklı Bilimsel İş birliği Mutabakat Muhtırası Bangladeş ve Hindistan

arasındaki Kıyı ve Protokol Guumlzergahında Yolcu ve Yolcu Gemisi Hizmetlerinde Mutabakat

Muhtırası Hindistan-Bangladeş Protokoluuml Guumlzergahında Sirajganjrsquodan Daikhowarsquoya ve

Ashuganjrsquodan Zakiganjrsquoa Fairwayrsquoin Geliştirilmesi iccedilin Hindistan Denizcilik Bakanlığı ile

Bangladeş Denizcilik Bakanlığı arasında Mutabakat Muhtırası Medya Alanında İş birliği

79

Konusunda Hindistan ve Bangladeş Mutabakat Muhtırası Hindistan ve Bangladeş arasında goumlrsel-

işitsel Ortak Yapım Anlaşması Savunma Kredi limitinin 500 milyon ABD dolarına artırılması

Mutabakat Muhtırası Motorlu Taşıt Yolcu Trafiği Youmlnetmeliği (Khulna-Kolkata yolu) iccedilin

Bangladeş-Hindistan arasındaki anlaşması 3 Kredinin Uzatılması ile ilgili Mutabakat Muhtırası ve

Bangladeşrsquote 36 Semt Kliniği İnşaatı iccedilin Finansman Anlaşmasırsquodır (The Daily Star 2017)

Hasinarsquonın bu ziyareti esnasında imzalanan ldquoSavunma İş birliği Ccedilerccedilevesi Mutabakat

Muhtırasırdquo ve Hint yapımı silahları satın alması iccedilin 500 milyon dolarlık bir kredi uumllke iccedilinde buumlyuumlk

bir tepki oluşturmuştur Şeyh Hasinarsquonın bu ziyareti sırasında iki uumllkenin oumlzel sektoumlrler arasında da

bazı anlaşma ve mutabakat muhtıraları imzalanmıştır Bunlar arasında Bangladeşrsquoin Rampalrsquoda

1320 MWrsquolık Dosluk Enerji Projesinin borccedil finansmanı inşaatı iccedilin Bangladeş Hindistan Dostluk

Guumlcuuml Şirketi Limited (BIFPCL) ile EXIM Bank of India arasında Tesis Soumlzleşmesi Meghnaghatrsquotaki

3000 MWrsquolık enerji projesinin ilk aşaması iccedilin Reliance Power ile Guumlccedil Enerji ve Maden Kaynakları

Bakanlığı arasındaki Uygulama Anlaşması ve Enerji Satın Alma Anlaşması NTPC Vidyut Vyapar

Nigam Limited (NVVN) ile Tripurarsquodan Bangladeşrsquoe 60 MW ek guumlccedil sağlamak iccedilin Bangladeş Guumlccedil

Geliştirme Kurulu arasında yapılan ek anlaşması Nepalrsquoden enerji tedariki iccedilin NTPC Vidyut

Vyapar Nigam Limited (NVVN) ile Bangladeş Guumlccedil Geliştirme Kurulu arasında Mutabakat

Muhtırası Adani Power (Jharkhand) Limited ve Bangladeş Guumlccedil Geliştirme Kurulu arasındaki

Uygulama Soumlzleşmesi ve Adani Power Şirketi (Jharkhand) ve Bangladeş Guumlccedil Şebekesi Şirketi

Limited arasında Jharkhandrsquodeki 1600 MWrsquolık Santralrsquoden elektrik temini iccedilin Enerji Satın Alma

Anlaşması Petronet LNG Limited Hindistan ve Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi

(Petrobangla) arasındaki LNG Terminali Kullanımını ile ilgili dokumanı India Oil Corporation

Limited (IOCL) ve Petrobangla arasındaki LNG İşbirliği Anlaşması Mutabakatı Numaligarh

Rafinerisi Limited Şirketi (NRL) ile Bangladeş Petrol Şirketi (BPC) arasında Gasoil satışı ve alımı

anlaşması ve Konteyner taşımacılığı alanında Hindistan ve Bangladeş arasında iş birliğini teşvik

etmek ve genişletmek iccedilin Bangladeş Konteyner Limited Şirketi ile Hindistan Konteyner Şirketi

arasında bir Mutabakat Muhtırası ve Tata Tıp Merkezi Hindistan ve Genel Tıbbi Hizmet Muumlduumlrluumlğuuml

Bangladeş Silahlı Kuvvetleri arasındaki Mutabakat Muhtırası ilk sırada yer almaktadır

İlerleyen suumlre iccedileresinde iki uumllke arasında bazı oumlnemli anlaşmalar imzalanmıştır Oumlzellikle

nuumlkleer enerji projesi ve savunma iş birliği iccedilin kredisi ccedilok oumlnem taşımaktadır 1 Mart 2018 tarihinde

Bangladeşrsquote Rooppur nuumlkleer enerji projesinin uygulanmasında Rus muumlteahhit ve Hintli ve

Bangladeşli uzmanlar arasında etkileşim iccedilin bir ccedilerccedileve oluşturmak iccedilin Hindistan Rusya ve

Bangladeş iş birliği iccedilin Mutabakat Muhtırası imzalamıştır 7 Mayıs 2018 tarihinde ise Bangladeş

Halk Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti ile Hindistan Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti arasında savunma iş birliği iccedilin

Hindistan Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti tarafından 500 Milyon doları tutarında Kredi Verme Anlaşması

imzalanmıştır (Hcidhakagovin ty)

80

Tablo 10 Bangladeş ve Hindistan Liderlerinin Karşılıklı Ziyaretleri (2009-2018)

6-7 Eyluumll 2011 Başbakan Dr Manmohan Singh Bangladeşrsquoe Ziyaret etti

03-05 Mart 2013 Cumhurbaşkanı Pranab Mukherjee Bangladeşrsquoe Ziyarette bulundu

06-07 Haziran 2015 Başbakan Narendra Modi Bangladeşrsquoe ikili Ziyarette bulundu

10-13 Ocak 2010 Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa Devlet Ziyareti yaptı

18-23 Aralık 2014 Cumhurbaşkanı Md Abdul Hamid Hindistanrsquoa ziyaret etmiştir

19 Ağustos 2015 Başbakan Şeyh Hasina Cumhurbaşkanı Pranab Mukherjeersquonin

cenazesine katılmak iccedilin Yeni Delhirsquoyi ziyaret etti

16-17 Ekim 2016 Başbakan Şeyh Hasina BRICS-BIMSTEC Zirvesirsquone katılmak iccedilin

Goarsquoyı ziyaret etti

07-10 Nisan 2017 Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa Devlet Ziyareti yaptı

08-11 Mart 2018 Bangladeş Cumhurbaşkanı Md Abdul Hamid Yeni Delhirsquodeki Uluslararası Guumlneş İttifakı Kurucu Konferansı iccedilin Hindistanrsquoı

ziyaret etti

Kaynak Hcidhakagovin ty

322 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri

Hindistan Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ikinci ticaret ortağıdır Son on yılda ikili ticaret istikrarlı bir

şekilde buumlyuumlmuumlştuumlr 2009-10 doumlneminde Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa 30463 milyon dolarlık ihracat

yapmışken Hindistanrsquodan yapılan ithalatı 3213 milyar olmuştur Son uumlccedil yılda 2015-16 2016-2017

ve 2017-18 doumlneminde Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe ihracatı 285 artmıştır Hindistanrsquoın 2017-18

doumlneminde Bangladeşrsquoe ihracatı 846 milyar dolarına ve Bangladeşrsquoten yapılan ithalat 068 milyar

dolarına ulaşmıştır (Islam 2019) 2017-18 doumlneminde toplam ikili ticaret 914 milyar doları

seviyesinde gerccedilekleşmiştir Ancak İki uumllke arasında dış ticaret accedilığı 2017-18 doumlneminde oumlnceki

yılına goumlre 42 daha yuumlkselmiştir Geccedilen yıllara goumlre Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin ihracatı yavaş yavaş

yuumlkseliyor olsa da Hindistanrsquodan yapılan ithalat ihracattan daha hızlı artmaktadır Oumlrneğin 2017-18

doumlneminde Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa yapılan ihracat 30 artarken Hindistanrsquodan yapılan ithalat

40 artmıştır

Tablo 11 2009-2018 Yılları Arasında Hindistan Bangladeş İhracat ve İthalatı

Doumlnem Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin İhracatı

(Milyon)

Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin İthalatı

(Milyon)

2009-2010 30463 321370

2010-2011 51251 456920

2011-2012 49842 474330

81

Tablo 11 (Devamı)

Doumlnem Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin İhracatı

(Milyon)

Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin İthalatı

(Milyon)

2012-2013 56396 477680

2013-2014 45663 603480

2014-2015 52716 581690

2015-2016 68962 545290

2016-2017 67240 613070

2017-2018 87327 862150

Kaynak Bangladeş Bankası İhracat Teşvik Buumlrosu ve Bangladeş İstatistik Buumlrosu

Hcidhakagovin ty-c

Hindistan 2011rsquoden beri Guumlney Asya Serbest Ticaret Boumllgesi (SAFTA) altında tuumltuumln ve alkol

hariccedil tuumlm tarife hatlarında Bangladeşrsquoe guumlmruumlksuumlz erişim sağlamış ancak Anti-damping vergileri

telafi edici vergiler olumsuz uumlruumln listeleri ve Hindistanrsquoın uyguladığı diğer ticari engeller

Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa ihracatını engellemektedir Hindistan son sekiz yılda toplam 8 milyar

dolar tutarında uumlccedil ccedilerccedileve kredisi (LOC) vermiştir (Monwara 2018) Bu Bangladeşrsquoi Hindistanrsquoın

en buumlyuumlk ccedilerccedileve kredisi alıcısı yapmıştır Hindistanrsquoın vermiş olduğu ccedilerccedileve kredisi kullanarak

Bangladeş Hindistanrsquoa sağladığı kara deniz ve demir yolu transiti iccedilin altyapı geliştirme ccedilalışmalar

ve yatırımcılar iccedilin Mongla Bheramara and Mirsarairsquoda uumlccedil Oumlzel Ekonomik Boumllge (SEZ)

yapılmaktadır Oumlrneğin Ocak 2010 yılında Şeyh Hasinarsquoın Hindistanrsquoa yaptığı ziyarette Hindistan

toplu taşıma karayolları demiryolları iccedil su yolları vb 14 projeyi kapsayan 1 milyar doları tutarında

bir ccedilerccedileve kredisi (LOC) sağlamıştır

Haziran 2015 yılında Başbakan Narendra Modirsquonin Bangladeşrsquoe yaptığı ziyarette ikinci

ccedilerccedileve kredisi olarak 2 milyar doları ayarlanmıştır Bu kredisi ccediloğunlukla transit ile ilgili

karayolları demiryolları enerji denizcilik Oumlzel Ekonomik Boumllgeler (SEZ) gibi projeleri

kapsamaktadır Nisan 2017 yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın Hindistanrsquoa yaptığı

ziyarette Hindistan Bangladeşrsquoe 45 milyar dolar tutarında uumlccediluumlncuuml bir kredi sağlamıştır Kredi

kapmasında transitte kullanılacak Liman genişletme demiryolları kara yolların ve deniz yollarının

yanı sıra enerji ve telekomuumlnikasyon alanlardaki projeleri kapsamaktadır (Hcidhakagovin ty)

Bangladeşrsquote Hindistanrsquoın doğrudan yabancı yatırımı (FDI) 2016-17 yıllarında 9541 milyon dolara

ulaşarak Bangladeşrsquoteki yedinci en yuumlksek yatırım olmuştur 2009-2018 elektrik ve enerji sektoumlruuml iş

birliği Hindistan-Bangladeş ilişkilerinin bir diğer alanıdır

Bangladeş şu anda Hindistanrsquodan yaklaşık 1160 MWrsquolık elektrik ithal etmektedir

Bangladeşrsquoin Rampalrsquoda Hindistan ve Bangladeş arasında 50-50 ortak girişimi olan 1320 MWrsquolık

koumlmuumlr yakıtlı lsquoMaitree Termik Santralrsquo kurulmaktadır (Balaji 2016) Şeyh Hasinarsquonın Nisan

82

2017rsquodeki ziyaretinde Hindistanrsquoın kamu ve oumlzel şirketleri ile Bangladeşrsquoin kamu ve oumlzel şirketleri

arasında yaklaşık 3600 MWrsquolık elektrik uumlretimi tedariki ve finansmanı anlaşmaları imzalanmıştır

İki uumllke Batı Bengalrsquodeki Siliguri ve Dinajpurrsquodaki Parbatipur arasındaki Bangladeşrsquoe dizel tedarik

eden ilk Bangladeş-Hindistan Dostluk Boru Hattırsquonın inşaatını da başlatmıştır (Monwara 2018)

Bangladeş uumlzerinden Hindistanrsquoın Kolkata-Assam arasında kurulan su yolundan malların taşınması

iccedilin Hindistan ccedilok az bir miktar uumlcret oumldemektedir Bangladeş Tarife Komisyonunu malların ve diğer

olanaklarının nakliye hizmetleri iccedilin ton başına 1158 Tk tavsiye etmesine rağmen Bangladeş sadece

192 Tklık bir nominal uumlcret almaktadır Hindistan kendi yolcuların seyahatini ve mal taşımacılığını

artırmak iccedilin Bangladeş-Hindistan geleneksel tren yollarını canlandırmak iccedilin girişimlerde

bulunmaktadır Bunun iccedilin Bangladeşrsquoe yumuşak kredisi sağlamıştır Eyluumll 2018rsquode Bangladeş

Demiryolunun Kulaura-Shahbajpur kesimi Akhaura-Agartala duumlello hatlı demiryolu bağlantısı ve

Chilahati-Haldibari demiryolu bağlantı projelerinin ccedilalışmaları iki uumllkenin Başbakanları tarafından

accedilılmıştır Hindistan ve Bangladeş arasındaki Kıyı Denizcilik Anlaşmasına dayanarak Hindistan

limanlarında geccedilerli olan gemi ve kargo ile ilgili uumlcretlerde 40 indirim yapılacaktır (Monwara

2018) Oumlte yandan Hindistan Bangladeşrsquoin kıyıyı ve Chattogram ve Mongla limanlarını kullanarak

mallarını kendi uumllkenin bir boumllgeden başka boumllgeleri taşıyabilecektir

323 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Askeri İlişkileri

Bangladeş ve Hindistan arasındaki savunma iş birliği 2009-2018 yılları arasında oumlnemli

ilerleme kaydetmiştir Silahlı kuvvetlerin oumlnde gelen liderleri arasında duumlzenli ziyaretler yapılmakta

ve eğitim ve ortak tatbikatlar konusunda iş birliği yapmaktadır Başbakan Şeyh Hasina 2009 yılında

iktidara geldiğinde Bangladeşrsquote sığınan Hindistanlı ayrımcılık grupları ve Hindistanrsquoın ccedilıkarlarına

aykırı olan gruplara karşı hareket etmeye kararlı olduğunu belirtmiştir (Chakma 2015) Bangladeş

Assam Birleşik Kurtuluş Cephesi Başkanı Arabinda Rajkhowa ve Bodoland Ulusal Demokrat

Cephesi lideri Ranjan Daimary da dahil olmak uumlzere isyancı liderlerin tutuklanmasına ve

yargılanmasına yardımcı olacak oumlnlemleri almıştır Bu tuumlr oumlnlemler ikili stratejik ilişkileri iccedilin bir

doumlnuumlm noktası olmuştur

İki uumllkenin silahlı kuvvetleri liderlerin tarafından duumlzenli karşılıklı ziyaretler mevcuttur Her

iki uumllkenin savunma guumlccedilleri ortak tatbikatlara tıbbi yardım ve eğitim programlarına katılmaktadır

İki uumllke Ordu arasında ldquoSampritirdquo ve ldquoMilanrdquo adlı ortak tatbikat belirli aralığında yapılmaktadır

Kasım 2017rsquode iki ordu arasında ldquoSampritirdquo tatbikatı Mizoramrsquoda yedincisini tamamlanmıştır

Hindistan Ccedilin-Bangladeş savunma ilişkisine karşı oumlnlem almak iccedilin Bangladeş ile savunma

anlaşması yapmak istemektedir Başbakan Şeyh Hasinarsquonın Nisan 2017rsquode Hindistanrsquoa yaptığı

ziyareti sırasında savunma iş birliği alanlarında imzalanan bir dizi anlaşma ve MoU Bangladeş halk

tarafından da şuumlphecilikle karşılanmıştır Oumlzellikle Savunma İş birliği Ccedilerccedilevesinde MoU Savunma

ekipmanların alımı iccedilin 500 milyon doları değerinde bir kredi limiti ve Stratejik operasyonel

83

ccedilalışmalar alanında iş birliğinin arttırılması konusundaki MoU ccedilok tartışılmıştır (Bhattacharjee

2018) Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe verdiği 500 milyon doları tutarındaki kredisi oumlzellikle

Hindistanrsquodan iletişim ve sahil guumlvenlik devriye botları olmak uumlzere savunma ekipmanları satın

alınacaktır (SAM 2019)

324 Kara Sınır Sorunun Ccediloumlzuumlmuuml

Hindistan ve Bangladeş yaklaşık 40967 kmrsquolik ortak bir kara sınırını paylaşmaktadır Ancak

Bangladeşrsquoin bağımsızlığından oumlnceki Doğu Pakistan doumlneminden beri Hindistan ile sınır

anlaşmazlığı devam etmekteydi 1947 yılında Sir Cyril Radcliffe Muumlsluumlmanların ccediloğunluğunun

yaşadığı illerin yeni Pakistan ulusunun bir parccedilası olacağı ve Hindu ve Şeyh ccediloğunluğunun

Hindistanrsquoda kalacağı bir sınır oluşturulması iccedilin İngiliz huumlkuumlmeti tarafından goumlrevlendirilmiştir

Radcliffe tarafından sınırının ccedilizilmesi doumlneminde Cooch Beharrsquoın Maharajahrsquoı (Hindistanrsquoın bir

boumllgesi) ile Rangpur Nawabrsquoı (Doğu Pakistanrsquoın bir boumllgesi) arasındaki bazı soumlmuumlrge oumlncesi

antlaşmalar nedeniyle sınır boumlluumlnme sırasında Hindistanrsquoın bazı yerleşim boumllgeleri Doğu Pakistanrsquoın

sınır iccedilinde ve Doğu Pakistanrsquoın bazı yerleşim boumllgeleri Hindistanrsquoın sınır iccedilinde bırakılmıştır

(Quadir 2015) Boumlylece bu yerleşim boumllgelerinin sakinleri bir yabancı toprak tarafından izole

edilmeleri nedeniyle ccedilok koumltuuml duruma duumlşmuumlştuumlr Ccediluumlnkuuml sağlık veya elektrik gibi temel hizmetler

kendi huumlkuumlmetleri veya ccedilevre devlet tarafından sağlanmamaktadır Bunlarla birlikte vatandaş olduğu

uumllkeye gitmeleri iccedilin uluslararası sınırı geccedilmek zorunda kalıyorlardı

Bangladeşrsquoin bağımsızlığından kısa bir suumlre sonra 16 Mayıs 1974rsquote Başbakan Şeyh Mujibur

Rahman ve Başbakan Indira Gandhi arasında sınır ile ilgili sorunlar ve bunlardan dolayı zor durumda

olan vatandaşları iccedilin bir ccediloumlzuumlm bulmayı amaccedillayan bir Kara Sınır Anlaşmasını (LBA)

imzalanmıştı Bu anlaşma 1974rsquote Bangladeş tarafından hızla onaylanmış ancak Hindistan

anlaşmanın uygulanması iccedilin anayasa değişikliği gerektireceğini soumlyleyerek suumlreci geri almış ve 41

yıl boyunca oyalamıştır Sonunda 7 Mayıs 2015 tarihinde Hindistan Parlamentosu nihayet Kara

Sınır Anlaşması (LBA) Yasasını kabul etmiş ve 1 ay sonra 6 Haziran tarihinde Başbakan Narendra

Modirsquonin Bangladeş ziyareti sırasında anlaşma imzalanmıştır

41 yıl suumlre boyunca her ne kadar Delhi tarafından tekrarlanan guumlvenceler yapılmış olsa da LBA

aleyhine accedilılan davalar vilacircyet huumlkuumlmetleri ve Delhirsquodeki merkez iktidarların sergilediği politikalar

dolaysıyla anlaşma ile ilgili guumlven accedilığı ortaya ccedilıkmıştır Bu suumlreccedil boyunca sınır anlaşmazlığı hem

uumllkeleri hem de liderlerini asla bitmeyecek bir ccedilatışmaya suumlruumlklemiş ve iyi komşuluk ilişkilerini

olumsuz bir şekilde etkilemiştir 1997 yılında her iki uumllke de yerleşim boumllgelerinin listesini

sonlandırmayı kabul etmiş ve 2001 yılında İki Ortak Sınır Ccedilalışma Grubu kurulmuştur Mayıs

2007rsquode yerleşim boumllgelerinde ortak nuumlfus sayımı da gerccedilekleştirilmiştir Bangladeş Başbakanı Şeyh

Hasinarsquonın Ocak 2010 yılında Hindistanrsquoa yaptığı ziyareti takiben Kongrenin liderliğindeki

84

huumlkuumlmetinin LBA sorununu ccediloumlzmek iccedilin samimi bir ccedilaba sarf ettiğini belirtmiştir Başbakan

Manmohan Singhrsquoin Eyluumll 2011rsquode Dakka ziyareti esnasında Bangladeş ve Hindistan LBA Ek

Protokoluumlrsquone imza attı (The Daily Star 2015c)

325 Sınırda Hindistan tarafından Bangladeşlilere Accedilılan Ateş ve Oumlluumlmuuml

Bangladeşrsquoin kuruluşundan buguumlne kadar Hindistan ve Bangladeş arasındaki dostluk

ilişkilerinin en buumlyuumlk engeli ise Hindistan Sınır Guumlvenliği Guumlcuuml (BSF) tarafından Bangladeşli

vatandaşların yargısız oumllduumlruumllmesidir Bangladeş Hindistan ile 4096 kilometre sınırlarını

paylaşmaktadır 1980rsquolerin ortasından Hindistan 8 metre yuumlksekliğinde ccedilift duvarlı dikenli tel ccedilit

inşa etmeye başlamış ve 70rsquoi tamamlamıştır Hindistan tarafından kurulan bu duvar Bangladeş

halkı tarafından guumlvensizliğin semboluuml olarak goumlruumllmektedir Ayrıca Hindistanrsquoın Hindistan-

Bangladeş sınırında ldquovur ve oumllduumlrrdquo politikası iki uumllkenin ilişkilerinde olumsuz etki bırakmaktadır

Pasaport ve vize yapılmasındaki zorluklardan dolayı ve sınırın her iki tarafındaki ruumlşvetccedili gruplarının

insanlara yasadışı yoluyla sınır geccedilişine teşviki her yıl ccedilok sayıda insanın oumlluumlmuumlne sebep olmaktadır

Ayrıca sınır duvarlarına yakın olan ccediliftccedililik alanlarına giden Bangladeş vatandaşlarını Hindistan

Sınır Guumlvenliği Guumlcuuml (BSF) tarafından oumllduumlruumllduumlğuumlnuuml normal bir olay haline doumlnmuumlş durumundadır

2009-2018 yıllarında bile BSF tarafından oumllduumlruumllen (Shahriar vd 2019) Bangladeşlilerin sayıları

azalmamıştır 11 Temmuz 2019 tarihinde bir Bangladeş parlamentosunda iccedilişleri bakanı

Asaduzzaman Khan Kamalrsquoın verdiği verilerine goumlre 2009rsquoden 2018 yılına kadar sınırda BSF

tarafından oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin sayısı 294rsquotuumlr (Jugantor 2019)

Tablo 12 2009-2018 Yılları Arasında BSF tarafından Oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin Sayısı

Yıl Huumlkuumlmet tarafından

verilen sayı

İnsan hakları oumlrguumltuuml

ldquoodhikarrdquoın verdiği sayı

2009 66 98

2010 55 74

2011 24 31

2012 24 38

2013 18 29

2014 24 35

2015 38 44

2016 25 29

2017 17 25

2018 03 11

Toplam 294 414

Kaynak Odhikar ty Jugantor 2019

Ayrıca yaralanan ve kaccedilırılan Bangladeşlilerin sayısı da ccedilok az değildir BSF tarafından 7 Ocak

2011 tarihinde 15 yaşındaki Bangladeşli Felani Khatunrsquoun BSF tarafından oumllduumlruumllmesi duumlnya

85

basınında buumlyuumlk tepki yaratmıştır İki Hintli kaccedilakccedilısına para vererek babasıyla Felani Khatun bambu

merdivenleri kullanarak ccedilitlerin uumlzerine tırmanarak Bangladeş tarafına geccedilerken kıyafetleri tellerin

iccediline yapışmıştır Tellerine takılan Felanirsquoyi BSF ateş accedilmış ve oumllduumlrmuumlştuumlr Felanirsquonin vuumlcudu 5

saat ccedilite asılı olarak kalmış ve daha sonra BSF tarafından goumltuumlruumllmuumlştuumlr Felani olayından sonran

Bangladeş ve Hindistan huumlkuumlmetleri guumlvenli guumlccedillerinin daha dikkatli davranacağı konusunda

anlaşmasına rağmen BSF tarafından oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin sayıları azalmamıştır

326 Assamrsquoda Vatansız Bırakılan 2 Milyon Bengal

2015 yılında Bangladeşrsquoin sınırındaki Hindistanrsquoın Assam eyaletinde Ulusal Vatandaş Kaytları

(NRC) ccedilalışmaları başlatılmıştır (NRC Assam ty) Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı başladıktan

sonra Assamrsquoa gelen ve yaşamakta olan insanları ldquoyasadışı goumlccedilmenrdquo olarak nitelendirmek iccedilin bu

ccedilalışmayı başlatılmıştır Assam huumlkuumlmetinin amacı 24 Mart 1971rsquoden sonra Assamrsquoa giren insanları

tespit ederek vatandaşlıktan ccedilıkarmak ve kaynak uumllkesi veya boumllgesine goumlndermektir 2018 yılının

temmuz ayında NRC taslağında doumlrt milyondan fazla Bengalce konuşan Muumlsluumlman ve Hindursquoyu

vatandaşlığından ccedilıkarılmıştır 2019 yılında 31 Ağustosrsquota ccedilıkarılan kesin listesinde ise ccediloğunlukla

Muumlsluumlmanların yer aldığı 19 milyon insan vatandaşlığından ccedilıkarılmıştır (Uddin 2019) Assam

cezaevlerinde bulunan geccedilici kamplarda yabancı olduğundan şuumlphelenilen binlerce kişiyi toplamıştır

(BBC 2019b) Vatansız bırakılan bu kişilerin Bangladeşli oluğunu ve Bangladeşrsquoe ldquosınır dışı

edileceğirdquo konusunda Hindistanrsquodaki siyasi soumlylem ve medya tartışmalarında tekrar tekrar

vurgulanmaktadır 2019 yılının eyluumll ayında Assam Maliye Bakanı Himanta Biswa Sarma

ldquoHindistan Assamrsquodaki Ulusal Vatandaş Kayıtlarında yabancı goumlsterilen insanları geri almaları iccedilin

Bangladeşrsquoi ikna etmeye ccedilalışacaktır

Mahkemenin nihai karardan sonra Hindistanrsquoa yasadışı yerleşmiş insanları kabul etmek iccedilin

Bangladeşrsquole goumlruumlşmeye başlamalıyızrdquo demiştir (Dhaka Tribune 2019) Ayrıca Narendra Modirsquonin

Bharatiya Janata Partisi (BJP) liderinin vatansız kalan Muumlsluumlmanlarını Bangladeşrsquoi goumlnderileceği

soumlylemlerde bulunmaktadır Hindistan huumlkuumlmet yekleri Bangladeş yetkililere Assamrsquodaki yasadışı

goumlccedilmenlerini tespit etme suumlrecinin Hindistanrsquoın ldquoiccedil meselesirdquo olduğunu soumlylemektedir Bangladeş

yetkilileri de Bangladeşlilerin şu anda komşu uumllkelere yasadışı yoluyla gitmediğini ve gitse bile 1971

ve 1947rsquoden oumlnce gitmiş olduğunu vurgulamaktadır (Khokon 2019) Ancak Bangladeş halkı

Assamrsquodaki olayının daha ileride Bangladeş iccedilin buumlyuumlk bir sorun yaratacağı endişesindedir

327 Hindistan ile Deniz Anlaşmazlığını ve Bangladeşrsquoin Kazanması

Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti 1974 yılında Hindistan ile olan sınırlarının belirlemesine

youmlnelik ccedilalışmalar başlatmıştır Huumlkuumlmeti Bengal Koumlrfezirsquondeki Hindistan ile deniz sınırını

belirleyen bir anlaşma yapmak iccedilin resmi bir muumlzakere başlatmıştır Konu ile ilgi Bangladeş ve

86

Hindistan Dışişleri Bakanlığı uumlst duumlzey heyetler goumlruumlşmeler yapmıştır Bangladeş yetkililerinin

Bangladeş Karasuları ve Deniz Boumllgeleri Yasası uyarınca 12 mil kara deniziyle birlikte 200 mil

ekonomik boumllgeyi sınırı olarak tekliflerini Hindistan yetkilileri kabul etmemiştir 1975 yılına kadar

birkaccedil toplantı yapılmasına rağmen Hindistan yetkilileri Bangladeşrsquoin deniz sınırını kabul etmemiştir

(Rashid 2010 34ndash45) İki uumllke arasındaki anlaşmazlık buumlyuumlk oumllccediluumlde karasularının

sınırlandırılmasıyla ilgiliydi Hindistan bir uumllkenin deniz sınırlarının komşu ulus devletlerin

kıyılarından eşit bir medyan ccedilizgisine (median line equidistant) uyması gerektiği anlamına gelen

ldquoeşitlikrdquo youmlnteminde sınırın belirlenmesini isterken Bangladeş ilgili tuumlm koşullara odaklanarak

ulaşılması iccedilin eşit bir ccediloumlzuumlm (kaynaklara eşit erişim sağlayan bir ccediloumlzuumlm) istemiştir 1975 yılının

ağustos ayında bazı askerler tarafından Cumhurbaşkanı Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın oumllduumlruumllmesinin

ardından Hindistan ile Bangladeş uzun suumlredir deniz sınırında bir anlaşmaya varamamıştır

Sorununun ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeş 2009 yılında BM Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesirsquone

(ITLOS) başvurmuştur (Agarwal 2010) Sorun daha sonra Mayıs 2011 yılında Haguersquodeki daimicirc

Tahkim Mahkemesine (PCA) gitmiştir 9 Temmuz 2014 tarihinde mahkemesi Bangladeşrsquoe Bengal

Koumlrfezirsquonde 19467 kilometrekarelik bir alanı vermiştir Bunu 25602 kilometrekare toplam

tartışmalı alanın beşte doumlrduumlnuuml oluşturmaktadır (Manocha 2015) Her iki uumllkeyi de kapsayan karar

Bangladeşrsquoin oumlnemli enerji rezervlerinin bulunduğu Bengal Koumlrfezirsquonde petrol ve doğalgaz arama

yolunu accedilmıştır (Aljazeera 2014) Bu karar sayısında kendi sahilinin oumltesinde buumlyuumlk alana

Bangladeşrsquoin egemenliği kurulmuştur Kararın sonucu olarak Bangladeş 118813 kilometrekare

denize ve 200 mil ekonomik boumllgeyi hakım olmuştur Ayrıca Chattogramrsquodan 354 deniz maile kadar

deniz altı her tuumlrluuml hayvansal ve doğal olmayan kaynaklar uumlzerinde egemen hakları kazanmıştır

(Rosen ve Jackson 2017 Sumon 2014)

328 Bangladeş Uumlzerinden Hindistanrsquoın Transit İmkacircnı

06-07 Haziran 2015 tarihinde Hindistan başbakanı Narendra Modirsquonin Bangladeş ziyaret

sırasında imzalanan 22 anlaşma ve mutabakat muhtırası arasında uzun yıllardır ccediloumlzuumllmeyen kara sınır

sorun ccediloumlzuumlmuumlne yapılmış anlaşmanın karşılığı olarak Hindistan Bangladeşrsquoten transit almaya

başarmıştır Ziyaret sırasında yapılan anlaşmalar ve mutabakatları arasında Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquote Hindistan Ekonomik Boumllgesi

Hakkında Mutabakat Muhtırası Bangladeş-Hindistan Kıyı Deniz Nakliye Anlaşması İccedil Su Transit

ve Ticaretine İlişkin Protokol (yenileme) Dakka-Shillong-Guwahati Otobuumls Hattı ve Protokoluuml

Soumlzleşmesi Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hattı ve Protokoluuml Anlaşması Hindistanrsquoa

Bangladeşrsquoin deniz nehir kara ve demir yolu ve limanları kullanmasına ilişkin imkanları sağlamıştır

Bu transit imkanlarıyla Hindistan Bangladeşrsquoin batısında yer alan ve Hindistan merkezi

topraklarından adeta kopmuş olan 255511 kilometrekarelik Kuzey Doğu Hindistanrsquoın 7 eyaleti

87

Meghalaya Arunaccedilal Pradeş Nagaland Tripura Assam Manipur ve Mizoram ile kolay iletişim

kurmaktadır

Hindistan İccedil Su Geccedilişi ve Ticareti (PIWTT) Protokoluuml kapsamında malların taşınması ve

altyapı olanaklarının sağlanması iccedilin Bangladeş uumlzerinden Hindistanrsquoın Kolkata-Assam arasında

kurulan su yolundan faydalanmaktadır PIWTT kapsamında Haziran 2016rsquoda Bangladeşrsquoin

Ashuganj nehri limanı kullanarak Akhaura-Agartala uumlzerinden karayolu ile malların Hindistanrsquoın

kuzeydoğu eyaletlerine nakliyesi başlamıştır Başbakan Narendra Modirsquonin Haziran 2015rsquote

Bangladeşrsquoe yaptığı ziyarette imzalanan Kıyı Denizcilik Anlaşması iki uumllke arasında deniz yoluyla

gemilerin hareketi sağlamıştır Şubat 2017rsquode bu ccedilerccedilevede Kolkata ile Pangaon konteyner gemisi

hizmetleri başlamıştır (Hcidhakagovin ty) Ayrıca ikili demir yolu kurarak Hindistan yolcuların

seyahatini ve mal taşımacılığını artırmak iccedilin geleneksel tren yollarını canlandırma girişimlerde

bulunmaktadır Bununla birlikte Hindistanrsquoın kuzeydoğu eyaletlerine ticaret yapmak iccedilin

Bangladeşrsquoin Mongla ve Chattogram limanlarını transit noktaları olarak kullanmaktadır

Şekil 9 Hindistanrsquoa Verilen Transit İmkanları

Kaynak Karim 2011

Ccedilok boyutlu transit iletişimi kanalları kullanma konusunda Hindistan daha fazla fırsat bulmakta

ve coğrafi ekonomik ve jeopolitik faydalarını elde edinmektedir Ccediluumlnkuuml Bangladeş topraklarını

kullanarak Hindistan artık duumlşuumlk maliyetle buumlyuumlk ticaret avantajları kazanmıştır Bu transit imkanları

88

sayesinde Hindistanrsquoın merkeziyle coğrafi olarak uzak ve erişilemez kuzeydoğu boumllgesinin iletişimi

ccedilok daha kolaylaşmış ve oradaki nuumlfus uumlzerinde olumlu bir etkisi olmuştur (Kabir 2015)

329 Ortak Nehirlerin Su Paylaşımında Ccediloumlzuumllmeyen Meseleler

Bangladeş Ganj Brahmaputra ve Meghna adlı uumlccedil buumlyuumlk Himalaya Nehrinin aluumlvyon

birikintilerinin oluşturduğu nehirli bir deltadır Yaklaşık 405 nehir bulunan Bangladeşrsquote 57 nehir

sınır oumltesinde gelmiştir Bu nehirleri arasında 54rsquouuml Hindistanrsquodan ve 3rsquouuml Myanmar Bangladeşrsquoe

akmaktadır (Chakma 2015) Hindistan ile olan ortak 54 nehrinin su paylaşımı ile ilgili Bangladeş

ccedilok fazla zorluk ile karşılaşmaktadır Ortak nehirlerin su paylaşımı iccedilin bağımsızlıktan bu yana

Hindistan ile ccedilok boyutlu muumlcadeleler yapmak zorunda kalmaktadır Ccediluumlnkuuml Hindistan kendi sınır

iccedilinde nehirleri uumlzerinde 100rsquoe aşkın baraj kurmuştur Sonuccedil olarak yem yeşil uumllkesi Bangladeşrsquoin

birccedilok boumllgesi yazın susuz ve muson mevsiminde su ve seller altında kalmaktadır

Mayıs 1974 yılında Farakka Barajı faaliyete geccedilmeden oumlnce su paylaşım sorununu ccediloumlzmek iccedilin

Hindistan lideri Indira Gandhi ve Bangladeş lideri Şeyh Mujibur Rahman bir uzlaşmaya varmış ve

1975 yılında geccedilici bir anlaşma imzalamıştır Ancak 1975 yılında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

oumlluumlmuumlnuumln ardından Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmeti ile Hindistan huumlkuumlmeti anlaşmayı geccedilersiz

saymıştır Bangladeş Hindistanrsquoın tek taraflı hareketini NAM ve UN Genel Kuruluna taşımıştır

1977rsquode iki uumllke su paylaşımı konusunda 5 yıllık bir anlaşma imzalamıştır ancak bu usul 1982rsquode

yenilenmeden sona ermiş ve 1996 yılına kadar herhangi bir anlaşmaya varamamıştır 1996 yılında

Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi huumlkuumlmetinin kurulmasıyla ikili ilişkilerde yeni gelişmeler

olmuş ve iki uumllke su paylaşımı ile ilgili 30 yıllık bir anlaşma imzalamıştır Boumlylece Farakka Barajı

su paylaşımı geccedilici bir ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmasına rağmen su paylaşımı konusunda Hindistan etkin rol

oynamaktadır Ayrıca muson mevsiminde Baraj kapılarını accedilarak Bangladeşrsquote anlık selin neden

olmaktadır Hindistan Bangladeş sınırından 100 km uzaklıkta Barak Nehrirsquonin Tipaimukhrsquota baraj

kurma kararı almıştır Bu Barak nehrinden Bangladeşrsquoteki Surma-Kushiyara uumlzerinden Meghna

Nehri oluşmuştur Bangladeşrsquoin toplam suyun 7-8rsquoı Barak Nehrirsquonden gelmektedir Bu barajın

inşaatı Surma-Kushiyara ve Meghna havzalarının buumlyuumlk alanlarına ve milyarlarca insanın geccedilim

kaynağı tarım ve balıkccedilılığa uzun suumlreli sonuccedillara neden olacaktır

Bangladeşrsquoin kuzey boumllgesinin su kaynağı olan Teesta nehri uumlzerinde Hindistan 1998 yılında

Gozoldoba Barajrsquoı kurmuştur Bangladeş sınırının 60 km uzaklığında kurulan bu baraj Bangladeşrsquoin

Lalmonirhat ve Kurigram illerinden 127 km ileri akarak Brahmaputra Nehrirsquone gelen suyunu

alıkoymaktadır Bu barajdan dolayı Bangladeşrsquoin kuzey boumllgesine tarım ve ccediliftccedililik buumlyuumlk sorunlar

ile karşılaşmaktadır Teestarsquoda tam zamanlı su bulunduğunda yaz mevsimde yaklaşık 65-70 bin

hektar alanda pirinccedil ekiminin maliyeti su bulunmadığı doumlneminin 20rsquoye 1rsquodir Bağımsızlıktan kısa

bir suumlre sonra Teesta suyu ile ilgili Ortak Nehir Komisyonursquonun ikinci toplantısı tartışılmıştır 1983

89

yılında geccedilici bir anlaşma yapılmıştır Anlaşmaya goumlre Bangladeş suyun 36rsquosı Hindistan 39rsquou

ve nehrin gezile bilirliği iccedilin 25rsquoi korumasına karar verilmiştir Bu geccedilici anlaşma 1985 yılında

bittiğinde iki yıl daha uzatılmış ve daha sonra başka bir anlaşma yapılmamıştır Teesta Anlaşması

iccedilin Bangladeş huumlkuumlmetleri senelerdir uğraşmaktadır 2004 yılında bu yana ccedilok oturumlar

yapılmıştır 2011 yılında Hindistan Başbakanı Manmohan Singhrsquoin Bangladeş ziyaretinde Teesta

Anlaşması yapılacakken Hindistanrsquoın iccedil politika sorunun bahanesiyle son anda anlaşma

yapılmamıştır (Wadud 2018) Daha sonra 2015 yılındaki Narendra Modirsquonin ziyaretinde de

Bangladeş halkı Transit karşılığında Teesta Anlaşması beklerken umutsuzluğa uğramıştır Bangladeş

tarafında Hindistanrsquoa transit verilmiş ancak Hindistan Teesta Anlaşması yapılmamıştır 2015 ve 2017

yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın Hindistan ziyaretlerinde de Teesta konusuna bir sonuccedil

ccedilıkmamıştır (Wadud 2018)

Halihazırda ortak nehirlerin su paylaşımı konusunda diğer oumlnemli bir tartışmalı meselesi ise

Hindistanrsquoın Tipaimukh Barajırsquodır Tipaimukh Barajı Hindistanrsquoın Manipur eyaletinde Barak Nehri

uumlzerinde inşa edilecek bir hidroelektrik projesidir (Islam ve Islam 2016) Bangladeş sınırından 100

km uzakta Hindistan tek taraflı olarak bu barajın inşa edilmesi ccedilalışmalarını başlatmıştır 163 metre

yuumlksekliğindeki barajı inşa edildiğinde 286 kilometreden fazla birinci sınıf tarım arazisini suya

batıracak ve devasa bir sulak zeminde kuruyacaktır Barajı Bangladeşrsquoteki Surma ve Kushiara

Nehirlerini kurutacak ve 40 milyon Bangladeşlinin hayatı etkilenecektir Tipaimukh Barajı tuumlm

Kuzey Doğu Bangladeş oumlzellikle Sylhet Sunamganj Moulavibazar Habiganj Brahmanbaria

Kishoreganj Netrokona Norshingdi ve Narayanganj illerinde ciddi ccedilevresel sonuccedillara yol accedilacaktır

Geniş bir boumllge kurak doumlneminde koumltuuml kuraklıklardan ve yağışlı mevsimlerde sellerden etkilenecek

ve yaban hayatı tarım ve tatlı su balıkccedilılığı tehlikeye atacaktır (Asaduzzaman ve Rahman 2015 6)

Balıkccedilılıkla yaşayan Meghna havzasında ccedilok sayıda insanın guumlnluumlk hayatı tehlikeye girecektir

Yeraltı suyu miktarının azalması durumunda coğrafi ekosistemler etkilenecek ve Sylhet ormanları

ve ccedilay bahccedilesinin uumlretimini azaltacak ve ciddi şekilde zarar goumlrecektir

Hindistan Bangladeş ile baraj projesine ilişkin herhangi bir bilgiyi paylaşmamış ve

Bangladeşrsquoe zarar verebilecek barajlalar ile ilgili herhangi bir adım atmayacağına dair oumlnceki soumlzuumlnuuml

yerine getirmemiştir Bangladeş Hindistanrsquoı Tipaimukh Barajırsquonın boumllge ve kıyısındaki uumllke olan

Bangladeş uumlzerinde ve bağlantılı nehir sistemindeki etkileri konusunda ortak bir ccedilalışma yapma

ccedilağrısında bulunmuştur Bangladeş huumlkuumlmeti Hindistan huumlkuumlmete Tipaimukh Barajı Projesirsquoyle ilgili

endişelerini iletmiştir 2009 yılında Tipaimukh Barajı Direnccedil Komitesi ve Sylhet Boumllgesi Unnayan

Sangram Samiti gibi ccedileşitli Bangladeşli sivil toplum kuruluşları tarafından Tipaimukh Baraja doğru

lsquoUzun Yuumlruumlyuumlşrsquo gerccedilekleştirilmiştir 2010 yılının ocak ayında ve 2011 yılının eyluumll ayında Bangladeş

ve Hindistan Başbakan duumlzeyinde Tipaimukh konuyu ele alınmıştır 2011 yılındaki ortak tebliğde

Hindistan Başbakanı Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoi olumsuz youmlnde etkileyecek bir projeye adım

atmayacağı guumlvencesini yinelemiştir Ancak Hindistanrsquoın projeyi durdurma konusundaki isteksizliği

90

Bangladeş halkı arasında guumlvensizliği yaratmış (Ahmed 2012 52) Tipaimukh Barajı buguumlne kadar

ikili ilişkilerine etkileyen bir unsun olarak goumlruumllmektedir

Hindistan tarafından başlatılan ILR olarak bilinen nehirlerin birbirine bağlanması projesi

Bangladeş iccedilin buumlyuumlk endişe kaynağı oluşturmuştur Uumllke iccedilinde hem sel hem de kuraklık

sorunlarıyla aynı anda başa ccedilıkabilmek amacıyla başlatılan bu proje kapsamında yılda 174 trilyon

litre su aktaracak 15000 kmrsquolik bir mesafeyi kapsayan 30 ırmakla 37 nehir arasında bağlantı

kurulacaktır Doğal olarak Hindistanrsquoın bu projesi Bangladeşrsquoe ciddi bir endişe yaratmıştır Ccediluumlnkuuml

projenin lsquoHimalaya Bileşenirsquonin planı gerccedilekleştiğinde Ganj Brahmaputra ve Meghna nehirlerinin

aşağısında yaşayan ve geccedilimleri iccedilin nehirlere dayanan Bangladeşrsquoteki 100 milyon insan

etkilenecektir Su uzmanları uumllkenin kurak mevsim suyunun uumlccedilte ikisini Brahmaputra Nehrirsquonden

alamayacağını ve Ganj bağımlı tarım ve enduumlstrisi ve Meghna Nehrirsquonin bazı kısımları koumltuuml şekilde

etkileneceğe uyarıda bulunmuştur Bangladeşrsquote yapılan etki değerlendirmesi Sunderbanrsquoın

yıkılmasını uumllke iccedilindeki tuzlu su sızmasına bağlı olarak tarım alanlarına ve iccedil su balıkccedilılığına zarar

goumlreceği ekolojik bir felaketin endişesine ortaya koymuştur (Rashid 2015c 299) 2016 yılında

itibaren ikili ilişkilerinin oumlnemli konu haline gelen ILRrsquoin lsquoHimalaya Bileşenirsquonin planı Bangladeşrsquoin

su guumlvenliği iccedilin en oumlnemli meselesi olarak ortaya ccedilıkmaktadır

Bangladeş Avami Ligi ve Hindistan arasındaki ilişkilerine eleştirel jeopolitik accedilısından

bakıldığında ilk olarak Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaş olayı karşımıza ccedilıkmaktadır 1971 yılının 25

Mart gecesinde Bangladeş halkı uumlzerinde Pakistan ordusunun silahlı saldırının ardından Avami Ligi

liderleri Hindistanrsquoa sığınarak Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını organize etmiştir Bu suumlreccedilte

Avami Ligi milletvekilleriyle kurulan geccedilici huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın tam desteğini kazanmaya

başarmıştır Savaş suumlresi boyunca uluslararası alanlarında diplomatik destekleri konusunda da

Hindistan Avami Ligirsquone gereken desteği sağlamıştır Bangladeşli savaşccedilılara eğitim silah ve

muumllteciler iccedilin gereken destekleri de Hindistan tarafından sağlanmıştır Dolayısıyla Bangladeş ve

Avami Ligi ile Hindistanrsquoın ilişkilerinin temeli Bangladeşin kurtuluş savaşında kurulmuştur Avami

Ligi ve Bangladeş halkı o doumlnemde Hindistan huumlkuumlmeti ve halkının verdiği destek ve yardımı

saygıyla hatırlamaktadır Bangladeşrsquoin kuruluşunun ilk yıllarında ikili ilişkinin boyutlarında Avami

Ligi huumlkuumlmeti ve Bangladeş halkı ile Hindistan huumlkuumlmeti ve halkı arasında derin bağları goumlruumllmuumlştuumlr

Doumlnemin Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan ile olan ilişkilerinde eleştirel jeopolitik accedilısından en

oumlnemli başarısı ise bağımsızlığının hemen ardından Hindistan askerlerini geri goumlndermektir

Hindistan ise bağımsızlık sonrası Bangladeşrsquoin oumlz saygınlığını ve bağımsızlığını tanımıştır

Şeyh Mujibur Rahmanrsquoin Avami Ligi huumlkuumlmeti o doumlnemde boumllgenin guumlvenliği ve stratejik

hedefleri doğrultusunda Hindistan ile ccedilalışmaya istekli olsa da kendi bağımsız dış politikasında

Hindistanrsquoın herhangi bir etki veya engeli kabul etmemiş ve başından beri Hindistanrsquoın tercihinin

oumltesine geccedilmekte teredduumlt etmemiştir Bunun en buumlyuumlk oumlrneği ise Bangladeşrsquoin 1974rsquoteki İİT

91

konferansına katılma youmlnuumlndeki guumlccedilluuml hareketidir Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişkilerinin inşasında ve

Pakistan ile ilişkilerinin normalleşmesi konusunda Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın

endişelerine hiccedil oumlnem vermemiştir Bu durum Hindistan ve Bangladeş huumlkuumlmeti arasında mesafe

oluşturmuş ve ikili meselelerindeki sorunlu konular ccediloumlzuumlme kavuşmamıştır Oumlrneğin 1974 yılındaki

Kara Sınır Anlaşmasırsquonın uygulanmasının karmaşıklığı (Rather 2013) Bangladeş tarafı anlaşmayı

parlamentosunda onaylamış ancak Hindistan tarafı bu konuda kararlı duruşu sergileyememiştir

Diğer bir konu ise 1975 yılında Farakka Barajı olayıdır Hindistan Farakka Barajırsquonı geccedilici bir

suumlreliğine accedilma soumlzuuml vererek ayrılan suumlrenin bitiminden sonra bile tuumlm hızıyla bunun işleyişine

devam etmiştir Bu doumlnemde Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa karşı izlediği politika eleştirel jeopolitik

accedilısından boumllge ve uluslararası alanında Bangladeşrsquoin konumunu guumlccedillendirmiştir

1996 yılında uzun bir aradan sonra Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi iktidara gelmiştir

Hindistan tarafı ise Avmai Ligi iktidarı ile ilişkilerini daha ccedilok oumlnemseyerek ikili ilişkilerinde oumlnemli

adımlar atmıştır Avami Ligi bu suumlre zarfında Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği dış politikasında

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu guumlccedillendirdiği goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle Aralık 1996rsquode Bangladeş

ve Hindistan arasında Ganj nehrinin su paylaşımı konusunda imzalanan 30 yıllık anlaşma

Bangladeşrsquoin bağımsızlık yılından o guumlne kadarki oumlnemli anlaşmalardan biri olmuştur Ayrıca su

paylaşımı konusunda uzun vadeli en oumlnemli anlaşma olmuştur Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmeti

Hindistanrsquoın merkezindeki siyasi değişikliklerden ve merkez-boumllge ilişkilerinin yeni

duumlzenlemesinden yararlanarak suyun bir kısmını guumlvence altına almakta oldukccedila başarılı olmuştur

Ccediluumlnkuuml o doumlnemin Batı Bengalrsquoin Başbakanı olan merhum Joti Basursquonun olağanuumlstuuml katkısı bu

anlaşmayı kolaylaştırmıştır Bu doumlnemde stratejik ve guumlvenlik konularında Bangladeş ile Hindistan

arasında da oumlnemli ilerlemeler olmuştur Hindistanrsquoın destekleriyle lsquoŞhittagong Tepesi Barış

Anlaşmasırsquonı imzalayarak Avami Ligi huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoin Şhittagong dağlık boumllgelerindeki uzun

yıllardır devam eden ccedilatışmaya bir ccediloumlzuumlm uumlretmiştir 1977rsquoden 1997 yılına kadar Şhittagong dağlık

boumllgelerindeki silahlı gruplar Hindistan istihbarat tarafından desteklendiği youmlnuumlnde şikayetler

guumlndem olmuştur Ancak Avami Ligi huumlkuumlmeti bu konuda Hindistan ile istişarede bulunarak silahlı

gruplarla anlaşmaya vararak Bangladeşrsquoin jeo-stratejik guumlvenliğini korumaya ccedilalışmıştır

2009-2018 yılları arasında Hindistan huumlkuumlmeti ile Avami Ligi huumlkuumlmeti tarihinin en yakın ikili

ilişkilerini kurmuştur Bu doumlnem Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği politika bazı konularda

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu guumlccedillendirirken bazı konularda Bangladeşrsquoin ccedilıkarları

doğrultusunda verimli bir sonuccedil elde edemediği goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle 1974 yılında sonuca

varılmayan lsquoKara Sınır Sorunursquo ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur 2011 yılında sınır anlaşması protokoluuml

imzalanmış ve 2015rsquote Hindistan huumlkuumlmeti anlaşmaya onay vermiştir Bu anlaşmasıyla Bangladeş

ve Hindistan arasındaki lsquokuumlccediluumlk yerleşimrsquo boumllgelerin değişimi gerccedilekleşmiş ve Hindistan ve

Bangladeşrsquoin 162 yerleşim boumllgesinde 55000 kişinin uzun suumlreli esaretleri sona ermiştir (Kashem ve

Islam 2016) Eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinden bakıldığında bu doumlnemin Bangladeş Avami Ligirsquonin

92

en oumlnemli başarısı Hindistan ile uzun yıllardır ccediloumlzuumllmeyen deniz sahasının belirlemesinde

Uluslararası Tahkim Mahkemesinde kazanccedil elde etmesidir Bangladeş Tahkim Mahkemesirsquonin

kararı ile Bengal Koumlrfezirsquonin 25602 kilometre karelik tartışmalı alanının 19046 kilometre karelik

alanın sahipliğini kazanmıştır İki uumllke arasında otuz yılı aşkın suumlredir var olan ve her iki devletin

ekonomik gelişimini engelleyen bu sorunun ccediloumlzuumlmuuml Bangladeşrsquoin ekonomik ve stratejik accedilısından

ccedilok oumlnemli bir başarısı olduğu gibi uluslararası hukuk yoluyla barışccedilıl bir şekilde iki komşu

arasındaki ilişkilerini de olumsuz etkilememiştir

Ancak Avami Ligi ve Hindistanrsquoın bu doumlnemindeki dostluk ve yakın ilişkilerinin sonucu

olarak Hindistan senelerdir beklediği lsquoccedilok boyutlu transitrsquo imkacircnı elde ederek Kuzey Doğu

Hindistanrsquoın eyaletleriyle kolay ve az masraflı ulaşım ve ticareti sağlamıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin

yardımıyla Kuzey Doğu Hindistanrsquoın eyaletlerindeki ayrımcılık liderlerini tutuklayarak stratejik

başarılara ulaşmıştır (Chakma 2015) Ayrıca ortak nehirlerin su paylaşımı ile ilgili ccedilok oumlnemli

meseleler oumlzellikle lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan uumlzerinde ccedilok

etkili olamadığını aksine kara nehir deniz ve demir yolundaki transiti verilirken Bangladeşli

uzmanlarının lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo karşılığında pazarlık yapılması oumlnerisini de ccedilok etkili olmadığı

goumlruumllmuumlştuumlr Bunlarla birlikte Hindistanrsquoın Assamrsquoda Ulusal Kayıt (NRC) programı kapsamında

Bengalce konuşan yaklaşık 2 milyon insana yasadışı Bangladeşli goumlccedilmen olarak goumlstererek

yerlerinden etmesi ve Bangladeşrsquoe goumlnderileceği korkusunun yayılması iki iktidar arasındaki dostluk

ilişkilerinin derinliğine soru işareti bırakmıştır Bunlarla birlikte sınırda Hindistanlı sınır guumlvenlik

guumlccedilleri tarafından Bangladeşlileri oumllduumlrmesi konusunda da bir ccediloumlzuumlm bulunmadığı goumlruumllmuumlştuumlr

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

SOumlYLEM TEORİSİ CcedilERCcedilEVESİNDE CcedilİN VE HİNDİSTANrsquoA YOumlNELİK AVAMİ

LİGİrsquoNİN DIŞ POLİTİKASI

2008 yılındaki genel seccediliminde Avami Ligirsquonin oumlncuumlluumlğuumlnde 14 Partili Buumlyuumlk İttifakı ve

Bangladeş Milliyetccedili Partisinin (BNP) oumlncuumlluumlğuumlndeki 4 Partili İttifakı ve diğer partiler katılmıştır

29 Aralık 2008rsquode yapılan seccedilimde Avami Ligi İttifakı parlamentoda 262 sandalye kazanarak

huumlkucircmet kurmuştur BNP oumlncuumlluumlğuumlndeki 4 Parti İttifakı ise aktif bir şekilde muhalefet goumlrevi

yapmışlardır Ancak 5 Ocak 2014 tarihinde yapılan seccedilimde Bangladeş Milliyetccedili Partisi

oumlnderliğindeki 20 Partili İttifakın boykot ettiği seccedilimde Avami Ligi 234 sandalye ile huumlkuumlmet kurmuş

ve İttifakında yer alan diğer partiler ve bağımsız adaylara muhalefet goumlrevi vermiştir Bu doumlnem

Bangladeş parlamentosu resmen muhalefetsiz kalmıştır 2018 seccediliminde Avami Ligi ve İttifakı 288

sandalye kazanarak Şeyh Hasina liderliğindeki 3 kez huumlkucircmet kurmuştur Ancak bu seccedilim

suumlrecinde huumlkuumlmet partinin roluuml dolaysıyla seccedilim guumlnuumlnde muhalefetteki BNPrsquonin oumlncuumlluumlk ettiği

Ulusal Birlik İttifakının lideri Dr Kemal Huumlseyin seccedilimin iptalini istemiş ve her tuumlrluuml sonucu

reddedeceklerini accedilıklamıştır Bangladeşrsquoin 2009-2018 yılları arasındaki iccedil siyasetine bakıldığında

2009 yılından beri guumlccedilluuml bir muhalefetin yokluğunu ve Şeyh Hasina ve Avami Ligirsquonin etki ve idaresi

altında olan bir Bangladeş goumlruumllmektedir Dış politikasında ise Avami Ligirsquonin izlediği politikalarını

eleştirecek ve doğru kararı almaları iccedilin mecbur kılacak etkili bir muhalefet bulunmamaktadır Bu

doumlnemde Avami Ligi Ccedilin ve Hindistan ile ccedilok oumlnemli anlaşmalar yapmış ve iki uumllkeye youmlnelik

stratejik adımlar atmıştır

Dış Politika Soumlylemi Teorisi

Soumlylenenlerin anlamını accedilıklama gereği ile 1960rsquolarda ldquosoumlylemrdquo kavramı ortaya ccedilıkmıştır

Yeni bir yaklaşım olan bu soumlylem kavramı ile birlikte soumlylem analizi bilimsel potansiyeli dolaysıyla

ccedilok az bir suumlre iccedilinde sosyal ve beşericirc bilimlerin tuumlm alanlarında bir metodoloji olarak popuumllerlik

kazanmıştır Ayrıca uluslararası ilişkiler alanında duumlnya siyasetinin sosyal bir yapı olarak

incelenmesine ve soumlylem analizinin analitik bir araccedil olarak kullanılmasına giderek artan bir ilgi

olmuştur Guumlnuumlmuumlze siyaset bilimleri ve uluslararası ilişkilerini analizinde lsquosoumlylem analizirsquo oumlnemli

bir yaklaşım haline gelmiştir Son yıllarda uluslararası ilişkileri analizinde soumlylemin duumlnya

siyasetinde vazgeccedililmez ve guumlccedilluuml bir rol oynadığı konusunda bir farkındalık olmuştur Bu yuumlzden

soumlylem uumlzerine kavramsal ve ampirik olarak artan sayıda ccedilalışma yapılmıştır

94

Genel anlamıyla lsquosoumlylemrsquo duumlşuumlncenin kelimelerle yazılı veya soumlzluuml olarak ortaya konulmasıdır

Bu anlamda siyaset veya uluslararası siyasette uumllke ektililerin belirli konular kurumlar halk gruplar

veya uumllkelere youmlnelik kullandıkları soumlzler konuşmalar accedilıklamalar ve yazılar lsquosoumlylemrsquo kapsamında

değerlendirilebilir Bu bağlamda lsquopolitik soumlylemrsquo cumhurbaşkanlığı ve başbakanlar ve diğer yerel

ulusal ve uluslararası duumlzeylerde huumlkuumlmet parlamento veya siyasi parti uumlyeleri gibi politikacıların

veya siyasi kurumların metinleri ve konuşmalarıyla ilgilenmektedir Ayrıca kabine toplantıları

parlamento oturumları seccedilim kampanyaları mitingler medya ile roumlportajlar buumlrokratik

uygulamalar protesto goumlsterilere de politik soumlylem arasında yer verilebilir Dijk (1997 41) siyasal

soumlylemin tanımlamasında ldquopolitik soumlylem analizi her şeyden oumlnce kabine toplantıları parlamento

tartışmaları yasa taslaklar ve yasalar buumlrokratik belgeler parti propagandası medya goumlruumlşmeleri

veya muhalefet partileri ve oumlrguumltlerinin protestoları gibi soumlylemsel politik uygulamalara doğrudan

bir bakış accedilısı sağlarrdquo

Bazı politik soumlylem analistleri siyasi konular ve meselelerle ilgili dilin kullanılmasına oumlnem

verdiği gibi dış politika konuşmaları ve metinlerine de politik soumlylem olarak tanımlamıştır Politik

soumlylem uzmanı Landtsheer (1998 5) politik soumlylemi aşağıdaki şekilde aktarmıştır

ldquoPolitikanın her zaman politik goumlruumlşmeler konuşmalar tartışmalar pazarlık gibi dil kullanımıyla

yakından ilişkili olduğu soumlylenebilir yasalar bildiriler beyanlar anlaşmalar ve diğer siyasi

belgeler de buna dahildir Politik soumlylemler genellikle gazetelerde televizyonlarda radyolarda ve

internette goumlruumlluumlr aynı zamanda siyasi kampanyalar parti mitingleri popuumller goumlsteriler siyasi broşuumlrler diplomatik muumlzakereler ve uluslararası anlaşmalar gibi ccedileşitli siyasi alanlarda da

goumlruumlluumlrlerrdquo

Daddow (2015) lsquodış politikayı soumlylem analizi yoluyla yorumlamakrsquo konulu analiz yazısında

dış politika soumlyleminin analizinde dış politika karar vericilerinin duumlnya goumlruumlşuumlnuumln temel unsurlarını

goumlsteren metinleri oumlnemsemiştir Ona goumlre ulusal elitler dış politika ccedilalışmalarında yaptıkları şeye

ldquoişaretlerrdquo bırakıyorlar Bu ldquoişaretlerrdquo hem fiziksel hem de goumlrseldir Oumlrneğin askeri muumldahalelerin

davranışları ve sonuccedilları Metinlerin yanı sıra politika belgeleri parlamentoda ve komiteleri oumlnuumlnde

yapılan tartışmalar ve goumlruumlnuumlmleri politika konuşmaları tweetler gazete makaleleri ve hatıralar bu

işaret anlamına gelmektedir Ona goumlre ldquobir politikacı ccedileşitli yerlerde ve farklı izleyicilere merkezi

bir fikri tekrar ettiği zaman politikacının o konuda tutumunun duumlruumlstluumlğuumlnuuml goumlsteriyor Ayrıca bu

durum politikacıların ldquogerccedilekrdquo niyetlerini gizlemek iccedilin bir sis perdesi olarak dili - her zaman -

kullanmadıklarını varsaymaktadırrdquo (Daddow 2015)

Siyasette veya uluslararası ilişkilerde lsquosoumlylemrsquo sadece dil ve metinler gibi lsquoişaretrsquoler uumlzerinden

değil lsquoeylemrsquo veya lsquogerccedilekrsquo sonuccedilları da ccedilok oumlnem taşımaktadır Ccediluumlnkuuml dış ilişkilerinde devlet

adamlar veya kurumlar halka verdiği soumlzuumlnuumln tam tersine bir anlaşma veya iş birliği yapabilirler O

yuumlzden siyaset ve dış politikada lsquosoumlylemrsquo konuşma belgeler hatıralar vs ile lsquoeylemrsquo de

kapsamalıdır Uluslararası ilişkilerdeki soumlylem analizinin ana goumlrevlerinden biri dil kullanımı ile

sosyal gerccedilekler arasındaki ilişkiyi araştırmak ve iktidarın sosyal ilişkilerinin iccedilinde temel olarak

95

nasıl ccedilalıştığını goumlrmektir Oumlrneğin bir konuşmacı genellikle uygun kelimeleri seccediler ve

konuşmacının kimliği konuşmanın yapıldığı bağlam hedef kitlelerin oluşumu ve siyasi guumlndemin

gerekliliği ile uyuşmalarını sağlamak iccedilin dikkatlice rafine eder Başka bir deyişle nesnel gerccedileklik

ile konuşmacının ifade ettiği ldquogerccedileklikrdquo arasında farklılıklar bulunabilir (Yongtao 2010)

Siyaset veya dış politikada soumlylem analizinde siyasetccedililerin ve ilgili kurumlarının soumlzleri ve

gerccedilekleri arasında farklarına dikkatli bakmak gerekmektedir Yani eylemlerin nasıl algılandığı ve

accedilıklandığı soumlylem analizinde ccedilok oumlnem taşımaktadır Wilsonrsquoe goumlre (2015 776)

ldquoPolitik soumlylemin temel kaygılarından biri belirli dilsel temsil biccedilimleriyle halka nasıl sunulduğu

sorusudur Oumlrneğin sosyal uygulamalarının performansına atıfta bulunarak bireylere ve gruplara

anlam atfetmede dil nasıl kullanılır Belirli olumlu veya olumsuz ccedilerccedilevelerdeki yerleri nesneleri

ve kurumları belirtmek iccedilin hangi referans şekil kullanılır

Uluslararası ilişkiler analizinde buguumln mevcut olan soumlylemsel yaklaşımları birkaccedil gruba

ayrılmaktadır Tanımlayıcı yaklaşımlar dile dayanan bir dizi yorum perspektifinden oluşmaktadır

Bu yaklaşımlar soumlylemin her şeyden oumlnce bir dil biccedilimi olduğu duumlşuumlnmektedir Tanımlayıcı

yaklaşımlar metne odaklanırken işlevselci yaklaşım metin ve bağlam arasındaki ilişkiyi

vurgulamakta ve soumlylemin daha anlamlı bir tanımı ortaya koymaktadır (Godinho 2016 7ndash8) Metin

ve bağlam arasındaki ilişki son yıllarda ccedilok sayıda soumlylem analizi ile ilgili akademik ccedilalışmayı teşvik

etmiştir Bilişsel yaklaşım sosyal etkileşimin bir sonucu olarak soumlylemi algılar ve buna goumlre

araştırmacı her iki tarafın psikolojik boyutunu da iccedileren bu etkileşimin gerccedilekleştiği koşulları goumlz

oumlnuumlnde bulundurmalıdır ldquoTonlama jestler yuumlz ifadeleri veya vuumlcut pozisyonurdquo gibi soumlylem

uumlretimine eşlik eden soumlzsuumlz faaliyetin incelenmesine vurgulamaktadır (Dijk 1985 3)

Geccedilen yuumlzyılın son yıllarında uluslararası siyaset ve dış ilişkileri analizinde eleştirel incelemesi

yaklaşımlarının hızla yayıldığını goumlrmuumlştuumlr Bu yaklaşımlar arasında yer alan lsquoeleştire jeopolitikrsquo

analistler de soumlylem analizi youmlntemini ccedilok oumlnem vermiştir Duumlnya siyasetinin sosyal yapısının

analizinde eleştirel jeopolitik alandaki yazarlar ldquomarjinalliğin retorik uumlretimirdquo ldquooumltekilikrdquo gibi farklı

meselelerle başa ccedilıkmanın bir aracı olarak soumlylem analizine başvurmuşlardır Muumlllerrsquoe goumlre ldquosoumlylem

ve soumlylem analizi jeopolitik kimliklerin oluşumunu incelemek iccedilin en popuumller kavramlar arasında

yer almıştırrdquo (Muumlller 2011 2) Soumlylem kavramının eleştirel jeopolitikte benimsenmesi jeopolitik

anlam inşasının bağlamlarına dikkat ccedilekmiştir Eleştirel jeopolitiğin savunucuları jeopolitiğin

soumlylemsel analizinde jeopolitik guumlcuumlnuumln iccedilinde bulunduğu belirli politik ve sosyal bağlamları dikkate

alması gerektiğini savunmuştur (Tuathail ve Agnew 1992) Muumlller eleştirel jeopolitik alanındaki

soumlylem kavramının tartışmalarına uumlccedil temel yaklaşım altında bahsetmiştir Bunlar ise analizin

bağlamı (yakın ve uzak) analizin analitik şekli (post-yapısalcı ve yorumlayıcı analitik accedilıklayıcı

şekli) ve analizin politik duruşu (dahil ve muumlstakil) (Muumlller 2011 5)

96

Bu boumlluumlmde Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politika soumlylemlerinin

analizinde uluslararası ilişkiler analizinde kullanılmakta lsquosoumlylem analizirsquo kavramını kullanılmıştır

Bu bağlamda 2009-2018 yılları arasında Avami Ligi huumlkuumlmetinin Cumhurbaşkanı Başbakanı

bakanlar millet vekiller ve parti soumlzcuumllerin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik konuşmalar yazılar medya

ile roumlportajlar buumlrokratik uygulamalar ziyaretler anlaşma kapsamları ve diğer politika ccedilalışmaları

yer verilmiştir Soumlylemin dilsel youmlnleri analizinde gazete ve devlet kurumlarının web sitelerde

yayınlanan konuşma metinleri anlaşma ve tebliğde yer alan yazıları ve terimlerini analiz edilmiştir

Ancak soumlylemin ldquoeylemrdquo veya ldquouygulamasırdquo analizinde Bangladeş dış politika uzmanlarının

goumlruumlşlerini kullanılmıştır

Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe Youmlnelik Soumlylemleri

Tarihsel olarak Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ile olan ilişkileri hoş olmamıştır Kurtuluş

Savaşı sırasında da Ccedilin Avami Ligirsquonin roluumlne karşı yer almıştır Ancak 1990rsquolı yıllar itibariyle

Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkileri normalleşmeye başlamıştır Oumlzellikle Avami Ligirsquonin 2009 yılında

iktidara gelmesinden bu yana Ccedilin ile Bangladeş arasında ekonomik ve stratejik alanında guumlccedilluuml

ilişkileri devam etmektedir Avami Ligi genel sekreteri Syed Ashraful Islamrsquoın oumlnderliğinde Ccedilin

Komuumlnist Partisi ile oumlnemli bir ilişki kurulmuştur Ayrıca Ccedilin ile ilişkilerini guumlccedillendirmek amacıyla

Başbakan Şeyh Hasina Ccedilin ile bağlantısı olan bazı siyasetccediliye goumlrevlendirmiş ve sonraki senelerde

iki uumllke arasında ilişkilerin gelişmesi ve guumlccedillenmesinde oumlnemli başarıları elde etmiştir (Ferdous

2019)

2009-2018 yılları suumlresince Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligirsquonin siyasi soumlylemleri ikili ilişkilerinin

ccedilok iyi bir noktada olduğunu goumlstermektedir 2009 yılında iktidara geldikten sonra Başbakan Şeyh

Hasina 17 - 21 Mart 2010 tarihleri arasında Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur Ziyaret sırasında Ccedilin

Başkanı Hu Jintao Başbakanı Wen Jiabao ve Ulusal Halk Kongresi Daimicirc Komitesi Başkanı Wu

Bangguo resmi goumlruumlşmelerde bulunmuştur İki taraf stratejik bakış accedilısıyla ve uzun zamandır devam

eden dostluk eşitlik ve karşılıklı yarar ilkeleri temelinde ldquoDaha Kapsamlı Bir İş birliği Ortaklığırdquo

kurulmasına karar vermiştir Ccedilin ziyareti sonrasında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina ldquoCcedilin ve

Bangladeş eşitlik karşılıklı saygı ve guumlven ve birbirlerinin iccedilişlerine karışmama temelinde sağlam

bir dostluğa sahiplerrdquo demiştir 2010 yılında Bangladeş Parlamentosu Başkanı Abdul Hamid ldquoCcedilinrsquoin

Bangladeşrsquoin test edilmiş bir arkadaşı ve oumlnemli bir kalkınma ortağırdquo olduğunu soumlylemiştir 29 Eyluumll

2012 tarihinde Dakkarsquoda bir toplantıda Avami Ligi genel sekreteri ve yerel youmlnetim bakanı Syed

Ashraful Islam Ccedilin ile Bangladeş arasında karayolu ve demiryolu bağlantısı kurulmasının oumlnemini

vurgulayarak ldquoCcedilin gelecekte Bangladeşrsquoin ekonomik kalkınmasının oumlnemli bir ortağı olacak Ccedilin

ve Bangladeş Guumlney Asya ve ASEAN uumllkeleriyle Avrupa Birliği gibi bir ilişkileri kurulabileceği bir

ortam yaratabilirrdquo demiştir (Banglanews24com 2012)

97

Genel seccediliminden 6 ay geccedilmeden 6-11 Haziran 2014rsquote Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir Bu ziyaret Bangladeşrsquoin ve oumlzellikle Avami Ligi Huumlkuumlmetirsquonin Ccedilin ile olan

ilişkisine verdiği oumlnemini ortaya koymuştur Ziyareti sırasında Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Ccedilin

Cumhurbaşkanı Şi Cinping Ccedilin Başbakan Yardımcısı Wang Yang ve Ccedilin Halkın Siyasi Danışma

Konferansı Başkanı Yu Zhengsheng dahil olmak uumlzere uumlst duumlzey liderlerle toplantılar yapmıştır Ccedilin

Başbakan Yardımcısı ile yaptığı goumlruumlşmede Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi Bangladeşrsquoin lsquozaman iccedilinde sınanmış

bir arkadaşırsquo olarak nitelendirmiştir (Bhattacharjee 2018) 2015 yılın haziran ayında Bangladeşrsquoe

ziyarette bulunan Ccedilin Komuumlnist Partisinin altı uumlyeli bir heyeti ile bir goumlruumlşme sonrasında Avami Ligi

genel sekreteri ve yerel youmlnetim bakanı Syed Ashraful Islam Kurtuluş Savaşı sırasındaki muhalefete

rağmen Ccedilinrsquoin şu anda Bangladeşrsquoin iyi bir dostu olduğunu soumlylemiştir Ayrıca huumlkuumlmetinin Ccedilin ile

ilişkileri derinleştirmek istediğini dile getirmiştir (Jugantor 2015b Prothomalo 2015a)

2015 yılının 1 Mart tarihinde Dakkarsquoya yeni atanan Ccedilin buumlyuumlkelccedilisi Ma Ming Qiang

Sammobadi Parti tarafından verilen bir resepsiyonda ldquoBangladeş ve Ccedilin dostluğu test edilmişrdquo

demiştir Aynı programda konuşan Bangladeş Sanayi Bakanı Amir Hossain Amu Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquole olan ilişkilerinin yakın gelecekte daha derinleşip yenileneceği dile getirmiştir ldquoMevcut

huumlkuumlmet ve Başbakan Şeyh Hasina Ccedilin ile derin ve sıcak bir ilişki kurmaya kararlırdquo demiştir Amu

Bangladeş ve Ccedilinrsquoin zaman iccedilinde sınanmış arkadaşlar olduğunu soumlylemiştir İki uumllkenin uluslararası

barış guumlvenlik ve iki uumllkenin gelişimi iccedilin muumlkemmel ilişkileri var olduğunu da dile getirmiştir

(Prothomalo 2015b) Programda konuşan Ticaret Bakanı Tofayel Ahmed ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin buumlyuumlk

bir ticari ortağıdırrdquo demiştir

2016 yılında Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyareti sırasında

Bangladeş tarafından yapılan karşılama toumlrenler ve Dakka şehrindeki buumlyuumlk hazırlıklar da Ccedilin ile

olan ilişkilerin yuumlkselişini goumlstermiştir Şi Cinping ziyaret esnasında Ccedilin ile Bangladeş arasındaki

kapsamlı ortaklık iş birliğini ileri taşıyarak stratejik ortaklığa yuumlkseleceğini liderler tarafından

accedilıklanmıştır Şirsquonin ziyareti oumlncesinde Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina bir roumlportajda ldquoCcedilin bizim

en buumlyuumlk ticaret ortağımız oldu ve Ccedilinrsquoi hayallerimizi gerccedilekleştirmede guumlvenilir bir ortak olarak

goumlruumlyoruz Ccedilinrsquoin birccedilok buumlyuumlk projemizin finans ve teknoloji desteği sağlamaktadırrdquo demiştir Şi

Cinpingrsquoin bu ziyaret ccedilerccedilevesinde toplam 40 milyar doları bulan meblağ Bangladeşrsquoe tek bir uumllke

tarafından yapılmış tarihindeki en buumlyuumlk yatırım-yardımda soumlzleşmesidir (Kabir 2016) Ziyareti

esnasında Şi Cinpingrsquoin kullandığı soumlzlerden de ikili ilişkilerinin ne kadar guumlccedillendiğini ortaya

koymuştur Şi ldquoCcedilin-Bangladeş ilişkisi şimdi yeni bir tarihi başlangıccedil noktasındadır ve umut verici

bir geleceğe doğru ilerliyorrdquo demiştir (Karim ve Liton 2016)

Posta Telekomuumlnikasyon ve Bilgi Teknolojileri Bakanı Mostafa Jabbar Ccedilin buumlyuumlkelccedilisi Ma

Ming Qiangrsquoi ziyarette bulunurken ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin kalkınma ortağı ve uzun zamandır test edilmiş

arkadaşırdquo ifadesini kullanmıştır Ccedilinrsquoin geccedilmişte destek olduğu gibi dijital Bangladeşrsquoin inşası iccedilin

98

BİT telekomuumlnikasyon ve ccedileşitli sektoumlrlerde de Ccedilinrsquoin desteğini istemiştir (Jugantor 2018) 2017

yılında Ccedilin Cumhurbaşkanı ve uumllkenin Komuumlnist Partisi genel sekreteri Şi Cinping yeniden

seccedilildiğinde duumlnyanın farklı uumllkelerinden siyasi partilerin liderlerini davet etmiştir Avami Ligi bu

davetine ccedilok oumlnemsemiş ve Bangladeşrsquote yaklaşmakta olan genel seccediliminde Ccedilinrsquoin bakış accedilısını

oumlğrenmesinin bir imkacircnı olarak değerlendirmiştir Aynı yılın 19 ile 27 Eyluumll tarihleri arasında da 19

kişilik Avami Ligi heyeti Ccedilin ziyaretinde bulunmuştur 2018 seccedilimin hemen oumlncesinde ekim ayında

Ccedilin Komuumlnist Partisinin daveti ile Avami Ligirsquonin 19 liderlik heyeti Ccedilinrsquoe 5 guumlnluumlk ziyareti

gerccedilekleştirmiştir Avami Ligi seccedilimlerinden oumlnce bu ziyareti ccedilok ciddiye almış ve Ccedilin ile iktidardaki

Avami Ligi arasındaki ilişkileri geliştirmek iccedilin oumlnemli goumlruumlşmelerde bulunmuştur (Dhakatimes

2018)

Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa Youmlnelik Soumlylemleri

Pakistanrsquoa karşı Bangladeş halkının direnişine oumlnderlik yapan Avami Ligi ve destek sağlayan

Hindistan huumlkuumlmeti arasında 1971 yılında ccedilok kapsamlı ilişkiler kurulmuştur O doumlnemden beri

Hindistan ile Avami Ligirsquonin yakınlık ilişkileri devam etmektedir Bu sebepten dolayı Hindistanrsquoa

youmlnelik Avami Ligi liderlerinin tutumu ccedilok farklı olduğunu ortaya ccedilıkmaktadır

431 Karı Koca İlişkileri

Hindistan ile Avami Ligirsquonin bu doumlnemdeki yakınlığı ne kadar derinde olduğunu Bangladeş

Dışişleri Bakanı A K Abdul Momenrsquoin soumlzlerinden anlaşılmaktadır Bakanlığında goumlreve

başladığında Hindistan ile ilgili yapılan accedilıklamada ldquoHindistan en buumlyuumlk ve yakın komşumuz uzun

dostluk geccedilmişimizi dikkate alarak onları onurlandırmam gerektiğine karar verdim Bu yuumlzden

Hindistanrsquoı dışişleri bakanı olarak ziyaret edeceğim ilk uumllke yapmaya karar verdim (Swapan 2019)

Şubat 2019rsquode Hindistanlı gazetesi lsquoAzkalrsquo ile bir roumlportajda A K Abdul Momen ldquoİki uumllke

arasındaki ilişkiler ccedilok iyi Karı koca ilişkisi gibi Bir anlaşmazlık olsa bile giderrdquo gibi soumlzuuml

kullanmıştır (Chakraborty 2019) Abdul Momen Teesta su anlaşmasının olmaması konusunu ccedilok

oumlnem vermeyerek ldquobu kuumlccediluumlk bir mesele Her iki uumllke de sorunu ccediloumlzebilecek kapasitededirrdquo demiştir

(Chakraborty 2019)

432 Avami Ligi Hindistanrsquoın Ajanı değil Arkadaşı

2014-2018 yılları arasında Bangladeşrsquoin sanayi bakanı olan Amir Hossain Amu Hindistan ile

Avami Ligi Huumlkuumlmetirsquonin yakın ilişkileri hakkında accedilıklamalarda bulunmuştur 13 Aralık 2014

yılında Dakka Uumlniversitesinde Bangladeş-Hindistan Dostluk Gurubu tarafından duumlzenlenen guumlnluumlk

kan bağış programında konuşmasında ldquoHindistan ve Avami Ligi ilişkileri lsquoajanlıkrsquo değil lsquokarşılıklı

dostlukrsquo soumlzlerini dile getirmiştir Amir Hossain Bangladeş ile Hindistan arasındaki dostluk kan

bağışı yoluyla kurulduğunu da hatırlatmıştır ldquoHindistan Bengal halkının en zor zamanlarında

99

dostluğu tanıttı Pakistan işgal kuvvetleri bu uumllkede kadınları onurunu imha ederek koumlyuuml yok ederek

bir soykırım gerccedilekleştirirken Hindistan Başbakanı Indira Gandhi Bangladeşrsquoe yardım etmiştirrdquo

(Bdnews24com 2014b) Amir Hossain 2015 yılında da bir toplantına Hindistan ile Avami Ligirsquonin

ilişkilerini lsquoajanlıkrsquo değil lsquodostlukrsquo olarak tanımlamıştır Pakistan ile bağımsızlık savaşı sırasında

Hindistanrsquoın sağladığı destekleri hatırlatarak ldquobağımsızlığımız boyunca her tuumlrluuml desteğin yanı sıra

Hindistanlı askerler de can vererek kan bağışladırdquo demiştir (Jugantor 2015a) 2017 yılında Dakkarsquoda

bir accedilılış toumlreninde ise ldquoHindistan uzun zamandan beri yanımızda olan arkadaşrdquo olarak hitap etmiştir

433 Test Edilmiş Arkadaşı

2018 yılının mayıs ayında Başbakan Şeyh Hasina ldquoHindistanrsquoın Bangladeşrsquoin test edilmiş

arkadaşı olduğunu soumlyledirdquo Hasina ldquoHindistan kurtuluş savaşı sırasında muumlltecilerin yanında durdu

O guumln Hindistan halkı muumlltecilerle ekmeklerini paylaştı onlara silah verdi birlikte savaştı Biz her

zaman dostluğumuzu devam etmek istiyoruzrdquo demiştir (Das 2018) 30 Ağustos 2018 tarihinde 4

BIMSTEC Zirvesirsquondeyken Hindistan ile yapılan ikili toplantısında Bangladeş Başbakanı Şeyh

Hasina Kurtuluş Savaşırsquonda Bangladeşrsquoe destek vermesinin yanı sıra uumllkenin kalkınmasına yardım

ettiği iccedilin Hindistanrsquoa şuumlkranlarını dile getirdi ve ldquobu dostluğu yeni zirvelere ccedilıkarmak istiyoruzrdquo

demiştir (Parstodaycom 2018) Avami Ligi Genel Sekreteri ve Yol ve Koumlpruuml Bakanı Obaidul

Quader 2017 yılında bir toplantıda Hindistanrsquoı test edilmiş bir arkadaş olduğunu soumlyledi

Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı doumlneminde 10 milyondan fazla kişiye kucak accediltığını dile getirdi ve

lsquosavaşımızda birkaccedil bin Hintli askerin de can verdiğini unutamamrsquo demiştir 2018 yılının 25 Eyluumll

tarihinde bir toplantıda konuşurken doumlnemin Ticaret Bakanı Tofail Ahmed ldquoHindistan Bangladeşrsquoin

duumlruumlst ve guumlvenilir bir arkadaşıdır Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşında Hindistanrsquoın roluumlne minnettarızrdquo

demiştir (Daily Inqilab 2018)

434 Stratejik İlişkilerin Oumltesine

25 Mayıs 2018 tarihinde Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoın Batı Bengal boumllgesinde

Shantiniketanrsquoda Bangladeş binasının accedilılışını yaparken Bangladeş-Hindistanrsquoın ilişkileri stratejik

ilişkilerin oumltesine olduğunu ve bağlarını koruyarak her tuumlrluuml sorunu ccediloumlzebileceklerini soumlylemiştir

Şeyh Hasina ldquoBiz iki komşu uumllke her zaman birlikte hareket etmek istiyoruz Komşu bir uumllke varsa

onunla ilgili bazı sorunlar olabilir Sorunları birer birer ccediloumlzduumlk Belki bazı sorunlar kalmıştır ancak

bu harika ilişkilileri mahvetmemizi istemiyoruz Herhangi bir sorunu dostccedila bir ortam uumlzerinden

ccediloumlzebileceğimizi umuyoruzrdquo demiştir Başbakan Bangladeş ve Hindistan arasındaki ccedilok youmlnluuml ve

ccedilok boyutlu ilişkinin son dokuz yılda yeni bir zirveye ulaştığını soumlylemiştir Hasina ldquoİlişkimiz

stratejik ilişkinin oumltesinde tanımlanmaktadır Şeyh Hasina Bangladeş-Hindistan ikili ilişkileri

genellikle duumlnyanın geri kalanı iccedilin bir lsquoikili ilişkiler modelirsquo olarak değerlendirilirrdquo soumlzuumlnuuml

kullanmıştır (Newagebdnet 2018)

100

435 Savaş Durumunda Bangladeş Hindistanrsquoın Yanında Olacaktır

2016 yılının 4 Kasımrsquoda Bangladeş-Hindistan ilişkileri konu uumlzerinde gazetecileri ile bir araya

gelen Bangladeş İccedilişleri Bakanı Asaduzzaman Khan Kamal Hindistan-Pakistan savaşı durumunda

Bangladeşrsquoin Hindistan lehine yer alacağını soumlylemiştir Kamal ldquoBangladeş ve Hindistanrsquoın dostccedila

bir ortamı mevcuttur Hindistan bizi her yerde destekliyor Hindistan saldırıya uğradığında kesinlikle

Hindistan ile olacağızrdquo demiştir Pakistan ile ilgili ilişkileri hakkında ise ldquoPakistan ile sınırımız

yoktur Onlar 1200 mil uzaklıktadır Onların bağırması tehdidi bizim iccedilin oumlnemli değil Onları

1971rsquode mağlup ettik ve geri goumlnderdik Onları duumlşuumlnmek istemiyoruz onları hatırlamak da

istemiyoruzrdquo ifadesini kullanmıştır (Prothomalo 2016b)

Uzmanların Goumlruumlşleri ve Ccedilin-Hindistan Denkleminde Avami Ligirsquonin Dış Politika ve

Soumlyleminin Analizi

Ccedilin Hindistan denkleminde Bangladeş Avami Ligirsquonin 2009-2018 yıllarındaki dış politika ve

soumlylemlerinin analizi ve bunun sonucunun belirlemesinde Bangladeşli dış politika uzmanları ile

goumlruumlşmelerden elde edinen bilgi ve gazetelerde yayınlanan değerlendirme yazılarını değinilmiştir

Avami Liginin bu 10 yılının Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasında uzmanların iki farklı

goumlruumlşuumln ortaya ccedilıktığı gibi gazetelerde yayınlanan koumlşe yazılarda da goumlruumlş farklılıklar goumlruumllmektedir

Ccediluumlnkuuml bazı uzmanlar bu doumlnemin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasında Bangladeşrsquoin iktidar

patisi olan Avami Ligirsquonin başarılı olduğunu ve iki uumllke arasında bir denge sağlayabildiğini

soumlylemektedir Oumlte yandan bazı uzmanlar Avami Ligirsquonin bu doumlnemin politikası sonucunda siyasi

olarak Hindistan ile ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe bağlandığı ve bundan dolayı bir dengesizlik oluştuğu

goumlruumlşuumlndedirler

Bangladeşrsquoin dış politika uzmanları arasında ilk sırada yer alan ABDrsquonin Illinois State

Uumlniversitesinde Profesoumlr olan Bangladeş uyruklu Dr Ali Riaz kuumlresel ekonominin odağının Asyarsquoya

kayması ve Ccedilinrsquoin Asyarsquoda bir duumlnya guumlcuuml olarak ortaya ccedilıkması Guumlney Asya sisteminde Hindistan

ve Ccedilinrsquoin yanı sıra ABDrsquonin varlığının vaz geccedililmez haline getirdiğini ileri suumlrmektedir Riazrsquoa goumlre

ldquoBu iki değişikliğinin sonucu olarak Hint Okyanusu Asyarsquonın rekabetinin merkezine doumlnuumlşmuumlştuumlr

ABD uzun suumlredir bu boumllgede egemenliğe sahipti Ancak Ccedilinrsquoin yuumlkselişi ve Hindistanrsquoın gelişimi

nedeniyle rekabeti artmaktadırrdquo (Riaz 2019) Hint Okyanusuna Ccedilinrsquoin erişimine Bengal Koumlrfezi ccedilok

oumlnem taşıdığı iccedilin Bangladeş de bu uumlccedil guumlcuumln rekabetinin hedefi haline gelmiştir Dolaysıyla

Bangladeşrsquoin dış politikasında Ccedilin ve Hindistan olduğu gibi ABD de ccedilok oumlnemli bir yer almalıdır

Riazrsquoa goumlre

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquola dengeleme konusunda ABD gelmektedir Terazirsquode bir oumllccedileğin

olduğu gibi ABD Bangladeşrsquoin dış politikasında Ccedilin ve Hindistanrsquoın dengesine sağlayacak bir

101

oumllccedilek gibidir Bangladeşrsquoin komşusu olan Hindistan ve yakın boumllgede yer alan Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoe

olan ccedilıkarlar ccedilok ccedileşitlidir Ancak ABD komşu bir devleti olmadığı iccedilin ccedilıkarları da ccedilok değildir

(Riaz 2019)

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik ve Guumlney Asya politikasının uzmanı olan Goutam

Das da Ccedilinrsquoin guumlccedillenmesiyle bu yuumlzyılın Duumlnya ekonomik duumlzenin Asyarsquoya kaydığını ve Asyarsquonın

Duumlnya siyasetinin merkezi haline gelmesi konusunu vurgulamaktadır Goutam Dasrsquoa goumlre ldquoAsya

yeni Duumlnya duumlzeninin siyasi değişim alanıdır Buradaki oyuncular ise Ccedilin Hindistan ve ABDrsquodirrdquo

(Das 2019) Ancak bu uzmana goumlre Ccedilinrsquoin yuumlkselmesini geciktirmek iccedilin 2004 yılından 2013 yılına

kadar ABD politikacılar Hindistan ile iş birlik ccedilalışmaları yuumlruumltmuumlştuumlr Dolaysıyla Bangladeşrsquote

2007 yılındaki Asker Destekli Geccedilici Huumlkuumlmetinin kurulmasının ardından 2013 yılına kadar

Bangladeşrsquoe youmlnelik Hindistanrsquoın politikalarını ABD tarafından desteklenmiştir Goutam Dasrsquoa goumlre

ldquo2013 yılından itibaren Hindistan ve ABD arasında uzaklaşma meydana gelmeye başlamıştır Bu

durumda Şeyh Hasina ve Hindistanrsquoın yakınlık politikasından dolayı ABD ile Avami Ligirsquonin

ilişkileri arsından mesafe oluşmuşturrdquo (Das 2019) Goutam Das de Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin

dış politikasındaki denklemi iccedilin ABD ile ilişkileri oumlnemsemektedir Dasrsquoa goumlre ldquoCcedilin ile Hindistan

arasındaki dengeyi tutmak iccedilin ABD ile ilişkilerden yararlanılmalıdır ABD ile Bangladeşrsquoin ilişkileri

Bangladeşrsquoe Ccedilin veya Hindistan muumldahalesi veya olumsuz etki olasılığı oumlnleyecektir Bu guumlccedilleri

arasındaki ilişkilerini kendi Bangladeşrsquoin ccedilıkarları iccedilin kullanılmalıdırrdquo (Das 2019)

Boumllgesel guumlccedilleri olan Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerinde dengeli politikasının şart olarak

Bangladeşrsquoin ABD ile iyi ilişkilerinin olması gerektiğini ileri suumlren Ali Riaz Avami Ligirsquonin bu 10

yıllık suumlre iccedilinde ABD ile ilişkilerinin iyi olmadığını soumlylemektedir

Avami Ligi huumlkuumlmeti ile ABD arasında Bangladeşrsquoin iccedil siyasi durumundan dolayı mesafeler

oluşmuştur 2013 yılında ABD Bangladeşrsquoin serbest ve adil seccedilimlerin olması konusunda vurgu

yapmıştır Hindistan serbest seccedilim konusunu oumlnemsememiş ve Ccedilinrsquoin bu konuda belirli bir tutum

yoktu ABDrsquonin serbest seccedilimine vurgulamasının nedeni ise tek taraflı bir seccedilim olduğu durumda

Ccedilin veya Hindistanrsquoın Avami Ligi huumlkuumlmeti uumlzerinde etkisi artacaktır Ayrıca demokratik

olmayan koşulların yanı sıra militanlık artacaktır (Riaz 2019)

Oumlte yandan Bangladeşrsquoin dış politika uzmanlardan oumlnemli biri olan ve Dakka Uumlniversitesi

Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml olan Delwar Hossainrsquoe goumlre Avami Ligi yalnızca Ccedilin veya

Hindistanrsquoın değil aynı zamanda ABD Japonya veya ABrsquonin ccedilıkarları arasında bir denge

oluşturmaya ccedilalışmaktadır Hossainrsquoe goumlre ldquoBangladeşrsquote Ccedilin-Hindistan-ABDrsquonin varlığı vardır O

yuumlzden Bangladeş ikili olarak dengeyi sağlamakta ve bu uumllkeler arasındaki etkileşiminden uzak

durmaya ccedilalışmaktadır Bangladeş belirli bir devletle oumlzel bir ilişki kurmuyor veya o devlete her

şeyi bırakmıyorrdquo (D Hossain 2019)

Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquonin dengeli politika izleyip izleyemediği konusunda

Bangladeşrsquoin dış politika uzmanları arasında birbirinden farklı ve tersi goumlruumlşler goumlruumllmektedir Ali

Riaz Avami Ligirsquonin siyasi olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe eğildiğini soumlylemektedir

102

Ali Riazrsquoa (2019) goumlre ldquoMevcut huumlkuumlmeti politik olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe

bağımlı hale gelmiştir Huumlkuumlmet bunu dengelemeye ccedilalışmakta ve bu dengelemede başardığını

duumlşuumlnmektedir Dahası Ccedilin ve Hindistan kendi ccedilıkarları iccedilin Avami Ligirsquoni iktidarda tutmak

istemektedirrdquo Ali Riaz bu bağımlılık ilişkilerinin sonucu olarak Bangladeşrsquoin ulusal ccedilıkarlarının

zarar goumlreceğini soumlylemektedir Ali Riazrsquoa goumlre

Politik olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe bağımlı olmak kendi menfaatlerinden

ccedilekilerek onlarla uzlaşmak anlamına gelmektedir Etkin bir demokratik sistem ve halkın

bilinccedillendirilmesi olmadan uumllkenin ccedilıkarlarını korumak zordur Uzun vadeli politik ve ekonomik

hedefler koyabilirsek başarılı bir siyasi sistem ve şeffaflık uumllkenin ccedilıkarlarını koruyacaktır Aksi

takdirde ccedilıkarları korumak muumlmkuumln değildir (Riaz 2019)

Oumlte yandan Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dengeli bir politika

izlediğini savunan Delwar Hossainrsquoe (D Hossain 2019) goumlre

Gerccedilek şu ki jeopolitik bakımından Bangladeş-Hindistan ilişkilerinin oumlzel bir oumlnemi var Aynı

nedenle Ccedilin ile ilişkiler de oumlnemlidir Oumlzellikle ccedilok kutuplu duumlnyada Ccedilin ve Hindistan

guumlccedillendiğinde Bangladeşrsquoin oumlnemi artmaktadır Bu nedenle Bangladeşrsquoin guumlvenlik ve kalkınma

ihtiyaccedilları ve iktidara gelen youmlneticilerin goumlruumlşleri bakımından Ccedilin ve Hindistan ile aynı anda

guumlccedilluuml ortaklıklar kurduğu goumlruumllmektedir Bu ilişki oumlzellikle son 10 yılda bir ccedileşit denge

yaratmıştır Avami Ligi iki uumllke ile son derece verimli ve stratejik anlamında dengeli bir ilişki kurabilmiştir

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml ve dış politika uzmanı Amena

Mohsin de Avami Ligirsquonin dengeli bir şekilde Ccedilin ve Hindistan ile ilişkileri kurabildiğini

savunmaktadır Bu uzman ldquoBangladeşrsquoin ekonomik diplomasiyi takip ettiğini ve boumllgesel ulaşım

bağlılığı vurguladığını goumlz oumlnuumlnde bulundurarak Bangladeşrsquoin dengeyi korumaya devam ettiği

soumlylenebilirrdquo demiştir (Mohsin 2019) Amena Mohsinrsquoe goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkileri

ekonomik accedilısından bakılmalıdır Ccediluumlnkuuml ldquoCcedilinrsquoin Bangladeşrsquote buumlyuumlk pazarı olduğu gibi ccedilok fazla

yatırım vardır Bangladeşrsquoin altyapı geliştirmede de Ccedilin oumlnemli rol oynamaktadır Oumlte yandan

Bangladeş Ccedilinrsquoin OBOR Projesinde aktif olarak iş birliği yapmaktadırrdquo (Mohsin 2019) Amena

Mohsin Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkilerinde ekonomik ve guumlvenlik ccedilıkarlarının

oumlnemli olduğunu vurgulamaktadır İki uumllke teroumlrle muumlcadele konusunda iş birlik yapmaktadır Bu

uzmana goumlre Bangladeş Avami Ligirsquonin iki uumllke ile iyi ilişkileri vardır Avami Ligi ve Hindistan

uzmanı Rajshahi Uumlniversitesi Tarih Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Abul Kashemrsquoe goumlre ldquoCcedilin ve Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoe yatırım yapma konusundaki rekabeti ve Bangladeşrsquoin bu rekabetinin youmlnetimine

bakıldığında Başbakan Şeyh Hasinarsquonın uluslararası alanındaki temaslar ve başarıları accedilısından

şimdiye kadar bu iki uumllke arasında dengeyi sağlayabildiği soumlylenebilirrdquo (Kashem 2019)

2009-2018 yılları arasında Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkileri analizinde dış politika uzmanı

Ali Riaz ve Goutam Das Hindistan ile Avami Ligirsquonin siyasi olarak bağlandığını soumlylemektedir Ali

Riazrsquoa goumlre ldquoHindistanrsquoın oumlzellikle huumlkuumlmet uumlzerindeki politik etkisi muazzam bir şekilde arttı

Huumlkuumlmet politik olarak Hindistanrsquoa bağımlı hale geldi Sonuccedil olarak Hindistan ile dengesiz bir ilişki

103

kuruldurdquo (Riaz 2019) Oumlte yandan Goutam Das serbest seccedilimin olmadığı ve muhalefetin serbestccedile

siyasi ccedilalışmaların yuumlruumltuumllemediği doumlnemde Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa oumlnem verdiğini ileri

suumlrmektedir Goutam Dasrsquoa goumlre ldquoMeşruiyet olmadığı iccedilin Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa sığınmaktan

başka seccedilenekleri yoktur Sonuccedil olarak Avami Ligi Hindistanrsquoa bağımlı olduğu suumlrece Hindistanrsquoın

ccedilıkarlarını korumak iccedilin ccedilalışıyorrdquo (Das 2019) Bu doumlnemde Hindistan ile Avami Ligirsquonin siyasi

yakınlığı Bangladeşrsquoi stratejik olarak zayıfladığını savunan Ali Riazrsquoa goumlre

Hindistanrsquoa karşılıksız limanları kullanma fırsatı verildi Ancak stratejik olarak bu liman ccedilok

oumlnemliydi Neden herhangi bir tartışma olmadan boumlyle bir fırsat verildi 2009-2018 doumlneminde

Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoın sağladığı yararlarla karşılaştırıldığında Bangladeş ccedilok az başarı elde

etti Denge tamamen Hindistan lehine gitti Ekonomiye suyun dağılımına siyasette ve yasadışı

Bangladeşli meselesi bakıldığında Hindistanrsquoın ccedilıkarları korunmuştur (Riaz 2019)

Şeyh Hasina huumlkuumlmetinin Hindistanrsquola olan ilişkileri konusunda Goutam Dasrsquoin goumlruumlşuuml ise

ldquoBangladeşrsquote halk destekli bir huumlkuumlmet olsaydı Hindistanrsquoın soumlylediklerini dinlemek zorunda

kalmazdı Fakat Hasinarsquonın halk ile hiccedilbir ilgisi yok Avami Ligi zorla iktidara kalmaktadır

Yolsuzluk arttı Sonuccedilta Hindistanrsquoa bağımlı hale geldirdquo (Das 2019)

Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligi liderlerinin siyasi soumlylemlerinin değerlendirmesinde uzmanlar

Hindistan ile Avami Ligirsquonin tarihsel bağlarını ileri suumlrmektedir Ali Riazrsquoa goumlre ldquoAvami Ligirsquonin

Hindistanrsquoa eğilimi accedilık İktidara kalabilmesi iccedilin Hindistanrsquoa karşı zayıflık goumlsteriyorlar Avami

Ligirsquonin Hindistanrsquola siyasi ilişkileri derin ve yakın Bu ilişki oumlnuumlmuumlzdeki guumlnlerde devam edecek

Hindistanrsquoa olan bu bağımlılık nedeniyle Bangladeş fazladan bir şey kazanmıyorrdquo (Riaz 2019)

Ancak dış politika uzmanı Delwar Hossain Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligi liderlerinin soumlylemlerini

Hindistan ile yakınlık ilişkileri olduğundan ziyade siyasi bir youmlntem olarak değerlendirmektedir

Hossainrsquoe (2019) goumlre

İki uumllke arasındaki ilişkilerinde bazı liderler tarafından boumlyle soumlzler kullanılıyor Gerccedilek şu ki bu

ilişki yakınlık olsa da iccedilinde zorluklar da vardır Anlaşmazlıklar da vardır Bununla birlikte bir

huumlkuumlmet iccedilerisindeki herkesin fikri aynı olmuyor Huumlkuumlmette bulunanların birccediloğunun Ccedilinrsquoe ilgisi

var birccediloğu Ccedilinrsquoe karşı dostccedila değil Bu fark nedeniyle bazılar Hindistan konusunda zayıflık

goumlstermektedir

Avami Ligi liderlerinin Hindistanrsquoa youmlnelik lsquooumlvguumlrsquo soumlzlerini Amena Mohsin liderlerin soumlzleri

neden ve ne bağlamda kullandığı bakımından değerlendirmektedir Mohsinrsquoe goumlre ldquoaccedilıkccedila soumlylemek

gerekirse bir uumllke ile iyi ilişkiler kurmak veya kendi ccedilıkarları iccedilin boumlyle soumlylemleri kullanılıyor

Ayrıca bu sadece Hindistanrsquoa youmlnelik değil Ccedilinrsquoe youmlnelik de goumlruumllmektedir Ancak Kurtuluş

Savaşından sonra Hindistan ile Avami Ligirsquonin tarihi bir ilişki vardırrdquo (Mohsin 2019)

Ali Riaz ve Goutam Das Ccedilin ile Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki dış politikasının

değerlendirmesinde Avami Ligirsquonin huumlkuumlmet olarak başarısından ziyade Avami Ligirsquonin parti olarak

siyasi ccedilıkarları ve Ccedilinrsquoin ekonomik ve stratejik hedefleri doğrultusunda bir yakınlık olduğunu

104

savunmaktadır Bu araştırmacılar bu 10 yıl iccedilinde dış politikasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ekonomik

olarak bağlandığını soumlylemektedir Ali Riazrsquoa goumlre

Ccedilin her yerde yarı otokratik bir huumlkuumlmeti tercih etmektedir Sebebi ise bu tuumlr huumlkuumlmetlerde

yolsuzluk olsa bile yatırım hızlı ve kolay oluyor Parlamentoda anlaşma ve yatırım şartları

hakkında tartışmalar olmuyor Ccedilinrsquoin de politik bir ccedilıkarı var Ccedilin kuumlresel liberal demokratik

sisteme karşı ccedilalışıyor Sonuccedil olarak Bangladeşrsquote ccedilok liberal bir partinin iktidarda olmaması Ccedilinrsquoin politik başarısını kolaylaştıracak (Riaz 2019)

Goutam Dasrsquoa goumlre Avami Ligi huumlkuumlmeti iktidara kalabilmesi iccedilin uumllkede kalkınma projelerini

bir oumlrnek olarak goumlstermek istemektedir Dolaysıyla bu projelerinin gerccedilekleştirilmesi iccedilin Ccedilin ile

ekonomik ilişkilerini geliştirmektedir Dasrsquoa goumlre ldquoCcedilinrsquoin yatırım yapması gerekiyor oumlte yandan

Hasinarsquonın da paraya ihtiyacı varrdquo (Das 2019)

Bangladeşrsquoin en popuumller gazetesi olan lsquoProtom Alorsquonun ABDrsquodeki oumlzel muhabiri Hasan

Ferdous (2019) Avami Ligirsquonin Ccedilin-Hindistan ile olan ilişkilerinde dengeleyebildiklerini ve bu

lsquodengeleme becerilerinin buumltuumln başarıları Başbakan Hasinarsquonın olduğunu soumlylemektedir Ferdous

(2019) Hindistanrsquoın Think Tank Gateway Housersquoun saygın bir uumlyesi olan Rajeev Bhatiarsquonın

yorumlarını şoumlyle kaydetti ldquoBir yandan Hindistan Huumlkuumlmeti ile guumlven ve iyi niyet oluşturma ve oumlte

yandan Ccedilinrsquoden oumlnemli ekonomik destek alma bu iki retro taktiğin uygulanmasında Hasina lsquooumlnemli

beceri ve başarırsquo goumlstermiştirrdquo Hasan Ferdousrsquoe goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilin kredi tuzağından mesafeli

hareketi ve dengeli durmak istediğinin bir başka oumlnemli kanıtı Bangladeş sularına Ccedilinrsquoin derin deniz

limanının inşa edilemeyeceği youmlnuumlndedir Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin Sonadiarsquodaki derin deniz limanının

inşasına katılımı neredeyse kesin olmuştur ancak Hindistan ve ABDrsquonin itirazları ile bu girişim

başarısız olmuştur Ccedilin Bangladeşrsquoin Patuakhalirsquode inşa edilen derin deniz limanının inşasında da

liderlik etmek istemiştir Hindistan da projede yer almak istemiştir Dolaysıyla Bangladeş bu iki rakip

arasındaki gerginliği oumlnlemek iccedilin bu projeye daha 10 uumllkeyi davet ederek dengeyi sağlamıştır

(Ferdous 2019)

Koumlşe yazarı Sohrab Hasan 2018 seccedilim sonucu ve Ccedilin-Hindistanrsquoın tutumu ile ilgili oumlnemi bir

değerlendirme yapmıştır Sohrab Hasan kıdemli bir diplomatın soumlylediklerini aşağıdaki şekilde

kaydetmiştir

En buumlyuumlk iki komşu Hindistan ve Ccedilin Bangladeşrsquoin huumlkuumlmetinin istikrarını istemişlerdir

Hindistanrsquoın bu konudaki faaliyetleri ccedilok tartışıldı ancak Ccedilinrsquoin ilgisi duumlşuumlk değildi Ccedilin ve

Hindistan ile ilişkilerinin dengesinde huumlkuumlmette olan bazılarının farklılıklar olmasına rağmen

Başbakan Şeyh Hasina dengeyi sağlamasında kararlıydı (Hasan 2019)

Sohrab Hasanrsquoa goumlre Şeyh Hasinarsquonın dengeli politikanın bir oumlrneği ise 2016 yılında

Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoden iki denizaltı alması ve Hindistanrsquoın tepkisi karşısında Bangladeşrsquoin izlediği

politikasıdır Ccedilinrsquoden iki denizaltı almasının hemen ardından Delhi tarafından ccedilok fazla tepki olmuş

ancak Dakka bu konuda geri adım atmadığı gibi Hindistanrsquoın askeri iş birliği anlaşması teklifine

105

olumlu yanıt vermemiştir Anlaşma sadece bir Mutabakat Muhtırası ile sınırlandırılmıştır (Hasan

2019)

2007rsquoden 2012rsquoye kadar Bangladeşrsquoin Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi olarak goumlrev yapan Munshi Foyez

Ahmad Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dengeli bir politika izlemeye ccedilalıştığını

soumlylemektedir Foyez Ahmadrsquoa goumlre ldquoKendi ulusal ccedilıkarlarına oumlzen goumlstererek ccedilalışıyorsa en iyisini

elde etmek iccedilin yapılacak şeyi eğer yaparlarsa o zaman komşu uumllkeler (Hindistan ve Ccedilin) engel

olmayacaktır Benim fikrim huumlkuumlmet bu şeyi adilce yapmaya ccedilalışmaktadırrdquo (A Hossain 2019)

Bangladeşli koumlşe yazarları ve siyasetccedili Shekhar Dutta Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ekonomik

konularda ve Hindistan ile siyasi konularda iyi ilişkileri suumlrduumlrerek dengeyi korumaya ccedilalıştığını

yorumlamaktadır Duttarsquoya goumlre

2018 yılında Avami Ligirsquonin 19 uumlyeli bir heyeti BJP Genel Sekreteri Ram Madhavrsquoın daveti uumlzere

Hindistan turu yapmıştır Ancak Hindistanrsquoa gitmeden oumlnce Avami Ligi Genel Sekreteri Obaidul Quader Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi ve Hindistan Yuumlksek Komiseri ile bir araya geldi Bu durum Avami

Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistan iki uumllke arasındaki ilişkiden dengeyi sağlamasının goumlsterisidir (Dutta

2018)

Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkilerinde Rohingya muumllteci krizi ve bunun ccediloumlzuumlmuumlne

BMrsquode Bangladeşrsquoin roluumlne Ccedilin ve Hindistanrsquoın karşı ccedilıkması konusunda uzmanların goumlruumlş

ayrımcılığı goumlruumllmektedir Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre (2018) ldquoCcedilin BM Guumlvenlik Konseyirsquonin

Myanmar huumlkuumlmetinin soykırım veya etnik temizlik eylemlerine karşı harekete geccedilmesini

engellemiş ve Bangladeşrsquoe karşı yer almıştır Goumlruumlnuumlşe goumlre Bangladeşrsquoin en yakın muumlttefiki olan

Hindistan da Rohingya muumllteci krizinde Myanmarrsquoı desteklemiştirrdquo Ancak Delwar Hossainrsquoe goumlre

uluslararası ilişkilerde dost uumllkeler her konuda aynı goumlruumlşe sahip olmayabilir Hossain Rohingya

konusunda Ccedilin ve Hindistanrsquoın tutumuna dayanarak Avami Ligi ile Ccedilin ve Hindistanrsquoın ilişkilerini

değerlendirmek doğru olmadığını savunmaktadır Bu uzmana goumlre

Rohingya meselesi Bangladeşrsquoe ccedilok oumlneme sahip ancak Ccedilin veya Hindistan iccedilin o kadar oumlnemli

değil Buna dayanarak Hindistan veya Ccedilin ile olan ilişkileri değerlendirmek zordur Ccediluumlnkuuml dış

politika ccedilok boyutlu hale gelmiştir Myanmar ile Ccedilin ve Hindistanrsquoın yakın ilişkilerinden dolayı

kısa vadeli kazanccedillar iccedilin Bangladeşrsquoe karşı ccedilıkmaktadır Ancak bir uumllke ile iyi ilişkileri her şeyi

destekleyeceğini duumlşuumlnmek doğru değil Dış politikayı meseleye dayalı bakmak gerekmektedir

Oumlrneğin iki uumllke ile Bangladeşrsquoin ticareti ccedilok yuumlksektir Ccedilin Bangladeşrsquoe tuumlnel gibi buumlyuumlk projeler yapmakta Hindistan da yatırım yapmakta ve ekonomik destek vermektedir (D Hossain

2019)

Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre (2018) Avami Liginin Ccedilin ve Hindistan arasında dış politika

dengesini sağladığı goumlruumllse de Dakkarsquoda hem Hindistan hem de Ccedilinrsquoin verdiklerinden daha fazlasını

aldığına ve altyapı ve uumlretim projelerinin kalitesinin duumlşuumlk olduğuna dair net bir farkındalık vardır

Bu araştırmacılara goumlre her iki uumllkenin de Bangladeş uumlzerindeki ana etkisi ticaret alanındadır Ccedilin

2016-17 doumlneminde Bangladeşrsquoe 16-17 milyar doları tutarında mal ihracatı gerccedilekleştirmiş ve

106

yalnızca 750 milyon doları ithalat yapmıştır Hindistan Bangladeşrsquoe yaklaşık 8 milyar doları

tutarında mal ihraccedil etmekte ve sadece 260 milyon doları ithalat yapmaktadır Gayrı resmi ticaret

Hindistanrsquoın lehine 2ndash3 milyar dolarıdır Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre

Ccedilin-Hindistanrsquoın izlediği politikalar da Bangladeşrsquoin bu iki uumllkeye ihracatını engellemektedir Hindistan Bangladeşrsquoten gelen ihracatı engellemek iccedilin elinden geleni yapıyor Ccedilin Bangladeş

ihracatının Ccedilin pazarlarına girmesine izin verdiğine dair hiccedilbir işaret goumlstermemektedir Oumlte

yandan her iki uumllke de Bangladeşrsquoe ihracatlarının ccediloğaltması iccedilin ccedilalışmaktadırhellip Hindistan ve

Ccedilin Bangladeşrsquoteki altyapı projeleri iccedilin buumlyuumlk miktarda para sunmaktadır ancak uumlretim ve enerji

yatırımlarına bakıldığında ccedilok duumlşuumlk yatırım goumlruumllmektedir Ayrıca altyapı yatırımındaki rekabet

sınırlı somut sonuccedillar vermiş ve kaybeden Bangladeş olmuştur ( Cookson ve Joehnk 2018)

Avami Ligi 2009 yılında iktidara geldiğinden beri Bangladeş ve Hindistan guumlvenlik ve teroumlrle

muumlcadele konularında iş birliği yapmaktadır İki uumllke de bu doumlnemde ticaret yatırım iletişim transit

ve savunma alanlarında oumlnemli anlaşmalar yapmıştır Aynı zamanda Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinpingrsquoin 2016rsquoda Dakkarsquoya yaptığı ziyareti ve buumlyuumlk miktarda desteğinin soumlzleşmesi Bangladeş

ve Ccedilin arasındaki ekonomik ve savunma alanındaki bağlarını guumlccedillendirmiştir Dakka Uumlniversitesi

Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuumlnde Profesoumlruuml olan Rashed Uz Zamanrsquoa goumlre

Şeyh Hasina Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerini artırarak avantajlarından yararlanmak iccedilin etkili bir

şekilde denge sağlamıştır Ancak bu hassas dengeleme eylemi Hasina iccedilin başarılı olmuş olsa da

Bangladeşrsquoin iki guumlccedil arasında dikkatlice yuumlruumlmeye devam etmek ve kendi ccedilıkarlarını sağlamak

kesinlikle zor olacaktır (Zaman 2017)

Ishrat Hossain Bangladeş hakkında Hindistan ve Ccedilinrsquoin stratejik hesaplamalarındaki oumlnemi

yalnızca Hint Okyanusursquondaki oumlnemli coğrafi konumundan kaynaklanmadığını ayrıca boumllgedeki en

hızlı buumlyuumlyen ekonomilerden ve en kalabalık En Az Gelişmiş Uumllkelerden biri olduğundan da

kaynaklandığını ileri suumlrmektedir 2005 yılında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ithalat kaynağı olması

2009 yılından sonra Bangladeşrsquoe buumlyuumlk yatırımlarının artması ve Ccedilin tarafından dev projelerinin

yapılması Modi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe karşı politikalarında Bangladeş giderek temel bir savaş alanı

haline gelmektedir (Hossain 2018) Bu uzmana goumlre ldquoBu iki uumllke ile sağlıklı ilişkileri suumlrduumlrmek

ekonomik ve altyapı accedilısından zayıf olan Bangladeş iccedilin ccedilok oumlnemlidir Hindistan-Ccedilin stratejik

rekabeti yoğunlaşırsa Bangladeşrsquoe ccedilok olumsuz sonuccedilları olacaktır Ancak şimdilik Bangladeşrsquoin

dengeleme hareketine devam etmesi oumlnemlidirrdquo (Hossain 2018)

2018 yılının 30 Aralık tarihinde yapılan genel seccediliminde 257 millet vekili ccedilıkararak Şeyh

Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi yeniden huumlkuumlmet kurmuştur Ancak Hasina tarafından oluşturan

yeni kabinede Hindistan yanlıları olarak bilinen Tofail Ahmed Amir Hossain Amu Hasanul Haq

Inu ve Rashed Khan Menon gibi kıdemli siyasetccedililere yer verilmemiştir Ayrıca genccedil siyasetccedili

kadrosunda Hindistanrsquoın desteklediği lider olarak bilinen Ashim Kumar Ukil ve Mrinal Kanti Das

da Hasinarsquodan uzaklaştırılmıştır South Asian Monitor editoumlruuml Irtiza Nasim Alirsquoye goumlre

107

Yeni kabinede ccedilok sayıda Hindistan yanlısının olmaması Hasinarsquonın Ccedilinrsquoe daha yaklaştığını

goumlstermektedir Bangladeşrsquoteki Ccedilinrsquoin dev yatırımlar nedeniyle Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Ccedilin ile

daha guumlccedilluuml iş birliği yapmaya hedeflemektedir Dolaysıyla Bangladeş huumlkuumlmeti uumlzerinde

Hindistan etkisini izole etmek iccedilin Ccedilin de roluumlnuuml oynamaktadır Ayrıca 2009 yılından bu yana

Avami Ligirsquonin liderliğindeki Bangladeşrsquoin ticari kalkınma ve askeri konusunda Ccedilinrsquoin katılımı

goumlruumlnduumlğuumlnden ccedilok daha yuumlksektir Hint-Pasifik boumllgesinin artan kuumlresel jeopolitik oumlnemi

nedeniyle yatırımın yanı sıra stratejik olarak da Ccedilin Bangladeşrsquoin youmlnetimi uumlzerinde etkili olmaya

ccedilok daha kararlıdır (Ali 2019)

Nasim Alirsquonin dediği kadar Avami Ligi uumlzerinde Ccedilinrsquoin etkisi goumlruumllmezse de 2018 yılının 30

Aralık tarihinde yapılan tartışmalı seccedilimi ve seccedilim sonucu ile ilgili buumlyuumlk uumllkeler tarafından

eleştiriler gelmesine rağmen hem Hindistan hem de Ccedilinrsquoin yeni huumlkuumlmetini tebrik etmesi iccedilin

rekabete girmiştir Seccedilimin hemen ertesi guumln Başbakan Şeyh Hasinarsquoyı tebrik eden ilk yabancı

diplomat Ccedilinrsquoin Dakka Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zhu olmuştur Hindistanrsquoın tebrik mesajından sonra daha

fazla gecikmeden hemen tebriklerini iletmiştir Daha oumlnceki seccedilimde ise yaklaşık 1 hafta sonra Ccedilin

Şeyh Hasinarsquoyı tebrik etmiştir Ccedilin gazeteleri iktidardaki Hasinarsquodan Ccedilinrsquoin ccedilok mutlu olduğunu

belirterek ve Hasinarsquonın liderliğinde Bangladeşrsquoin Ccedilin ile dostane iş birliğini devam etmekte

olduğunu ve suumlrduumlrduumlğuumlnuuml belirtmiştir Ayrıca Ccedilin Dışişleri Bakanlığı Soumlzcuumlsuuml Lu Lang seccedilimde

Hasina oumlnderliğindeki Avami Ligirsquonin zaferini tebrik etmiş ve Ccedilin-Bangladeşrsquoin stratejik ortaklık iş

birliğini ilerletmek iccedilin yeni Bangladeş huumlkuumlmeti ile ccedilalışmaya istekli olduğunu soumlylemiştir (Ali

2019)

Bangladeşrsquoin Bengal Koumlrfezindeki hakimiyeti ve bu deniz yoluyla Hint Okyanusuna erişim

imkacircnı uumllkenin stratejik oumlnemini artırmıştır Oumlzellikle Ccedilinrsquoin OBOR projesindeki deniz hattı iccedilin

hem Bengal Koumlrfezini hem de Hint Okyanusunu ccedilok oumlnem verdiği ortaya ccedilıktıktan sonra Hindistan

ve ABD bu boumllgede varlığını artırmaya karar vermiştir Dolaysıyla Hint Okyanusu ve Bengal Koumlrfez

boumllgesi bu uumlccedil guumlcuumlnuumln rekabeti artmış durumundadır Bilhassa Bangladeş ve Bengal Koumlrfezirsquone

boumllgenin iki buumlyuumlk guumlccedil olan Ccedilin ve Hindistanrsquoın etkili olma ccedilabaları ve rekabeti son doumlnemde accedilık

ve net olmaya başlamıştır Bu durumda 30 Aralık 2018 tarihinde yapılan tartışmalı seccedilim oumlncesi ve

sonrasında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe daha yaklaştığını savunan uzmanlar arasında Masum Khalilirsquoye

goumlre ldquoŞeyh Hasina 30 Aralıkrsquota yapılan seccedilimi sadece Hindistanrsquoa dayanarak yapamamıştır

Hindistan ve Rusyarsquonın yanı sıra Ccedilinrsquoe de yaklaşmak zorunda kalmıştır BM Guumlvenlik Konseyirsquonde

herhangi bir aksama olmasını engelleme konusundaki Ccedilin ve Rusyarsquonın desteği Dakkarsquonın tutumunu

buumlyuumlk oumllccediluumlde guumlccedillendirebilecektirrdquo (Khalili 2019) Ancak Bangladeşrsquoe Ccedilin yatırımın artırılması

Hindistanrsquoın endişesini artırmaktadır Ayrıca Batılı uumllkeleriyle Avami Ligirsquonin soğuk ilişkilerinden

dolayı ekonomik destekleri iccedilin Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoe daha yaklaşacağından da Hindistan endişe

etmektedir Khalilirsquoye (2019) goumlre

Delhi seccedilimden dolayı Batırsquonın baskısı arttıkccedila Şeyh Hasina huumlkuumlmetinin Pekinrsquoin siyasi ve

ekonomik desteğine bağlı olacağına inanmaktadırlar Ayrıca Delhi Bangladeşrsquoteki Ccedilinrsquoin buumlyuumlk

oumllccedilekli yardım ve yatırım projesinde bazı stratejik bileşenlerinin bulunduğundan

şuumlphelenmektedirhellip Batılı uumllkelerin pazarlarında imkacircn bulan ve ekonomik destekler alan

108

Bangladeşrsquoin Ccedilin-Rus guumlccedilleriyle birleştiğine goumlrerek Batılı uumllkeler intikamcı olmak isterse bu

oyun alanında (Bangladeşrsquote) kanlı ccedilatışmalara yol accedilabilir

Avami Ligirsquode Bangladeş ile Ccedilin ilişkileri hakkında Hindistanrsquoın huzursuzluk durumunun

farkındadır 20 Şubat 2018rsquode Hindistanlı gazetecileriyle konuşurken Bangladeş Başbakanı ve

Avami Ligirsquodi başkanı Şeyh Hasina ldquoHindistanrsquoın Bangladeşrsquoin Ccedilin ile ilişkileri konusunda

endişelenecek bir şey yok Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan iş birliğinin yalnızca uumllkenin kalkınması iccedilindirrdquo

soumlzuumlnuuml kullanmıştır (Prothomalo 2018) Guumlney Asyarsquoda Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetinde

Bangladeşrsquoin yer almadığını ve bu iki uumllke ile Bangladeşrsquoin ccedilıkarları iccedilin dış politika ccedilalışmaların

yapıldığını soumlyleyen Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml profesoumlruuml olan Imtiaz Ahmed

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkisinin buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik olduğunu savunmaktadır Ahmedrsquoe

goumlre

Ccedilin Bangladeşrsquoin kalkınma ortağıdır Hindistan bir komşu ve buumlyuumlk bir uumllkedir Bangladeşrsquoin her

iki uumllke ile ulusal ccedilıkarlar iccedilin iyi ilişkileri olması doğaldır Biriyle olan ilişkilerinden dolay diğeri

ile ilişkileri koumltuuml olacak anlamına gelmiyor Bangladeş Hindistan ve Ccedilin arasındaki savaşta

(rekabetinde) yer almıyor Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquole olan ilişkisinden dolayı Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa

karşı gittiği soumlylenemez (Prothomalo 2018)

Guumlney Asyarsquoda Ccedilin-Hindistan arasında askeri stratejik ve ekonomik ccedilıkarlar uumlzerinde

rekabetler devam etmektedir Pakistanrsquoda Ccedilinrsquoin Askeri ve ekonomik etkileri guumlccedillendiği gibi uumlzuumln

yıllardır Myanmar ile Ccedilinrsquoin guumlccedilluuml Askeri ve ekonomik ilişkileri vardır Oumlte yandan Sri Lankarsquonın

ekonomisinde ve limanlarında Ccedilin yerleşmiş durumunda Bu yuumlzden Hindistanrsquoın komşusu olan

Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin artmakta olan ekonomik etkisi ve daha oumlnceden başlayan askeri iş birliği

Hindistanrsquoın endişesini artırmaktadır Dolaysıyla Bangladeş uumlzerinde de Ccedilin ve Hindistan arasındaki

rekabeti ortadadır Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Tazimuddin Khanrsquoe

goumlre lsquoBu durum Bangladeşrsquoin diplomatik pazarlık iccedilin bir fırsat yaratmıştır Ancak boumllgesel

duumlzeyde boumlyle bir rekabetinin avantaj ve dezavantajlarının iki youmlnuuml vardırrsquo (Sumon 2019) Bu

profesoumlr Ccedilin-Hindistan rekabetinden Bangladeşrsquoin nasıl faydalanacağı ve kendi ccedilıkarlarını nasıl

sağlayabileceği konusunu diplomatik faaliyette Ccedilin-Hindistan ile nasıl muumlzakere ettiğini bağlı

olduğunu soumlylemektedir Ayrıca Hindistanrsquoın Bangladeş siyasetinde oumlzellikle de şu anki iktidar

partisi uumlzerinde her zaman bir tuumlr etkisinin olduğunu vurgulamıştır Profesoumlr Khanrsquoa goumlre

Hem Ccedilin hem de Hindistan Bangladeşrsquoin iccedil politikasını belirlemede ccedilok aktifler Şimdi iktidarda

hangi parti olursa olsun Ccedilin ve Hindistanrsquoı nasıl youmlnetecekleri ccedilok oumlnemli Ve Ccedilin-Hindistanrsquoı

youmlnetme konusundaki durumu iccedil politikamızın kaderi belirlenebilir Sonuccedil olarak Ccedilin-

Hindistanrsquoın boumllgesel rekabeti bazen bizim iccedilin faydalar yaratmış ve bazen iccedil politika bağlamında

bizim iccedilin ccedilok baskı yaratmaktadır (Sumon 2019)

2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligirsquonin dış politikasını

oumlzetleyen Ali Riazrsquoa goumlre ldquobu suumlre zarfında Ccedilin ve Hindistan ulusal ccedilıkarlarını oumln planda tutarak

Bangladeşrsquoten maksimum fırsat elde edebildiler Bu doumlnemde Bangladeş stratejik pozisyonu ve

ulusal ccedilıkarları doğrultusunda ccedilok az başarı elde etmiştirrdquo (Riaz 2019) Oumlzellikle Hindistanrsquoa

109

lsquokarşılıksızrsquo ccedilok boyutlu lsquotransitrsquo verilmesi Hindistan ile Bangladeşrsquoin ulusal sorunu hale gelen su

paylaşım konusunda her hangi bir ccediloumlzuumlmuumln olmaması tartışmalı seccedilimlerine Hindistan ve Ccedilinrsquoin

destek verilmesi Ccedilin ve Hindistanrsquodan alınan ekonomik destekler krediler ve yapılan anlaşmaları

hakkında Parlamentorsquoda tartışmalarının olmaması Ccedilinrsquode alınan buumlyuumlk miktarlı kredileri

kapsamındaki projelerin maliyetinin belirlemesinde uluslararası bir ihalenin olmaması ve lsquoG2Grsquo

yoluyla Ccedilin şirketlerini goumlrevlendirilmesi gibi konular uumlzerinden Bangladeşrsquoin ulusal ccedilıkarlarını ne

kadar koruyup koruyamadığı tartışmalar mevcuttur

Tarihsel suumlrecine bakıldığında Ccedilin ile Avami Ligirsquonin bir uzaklaşma suumlreci vardır Ancak 2009

yılında Bangladeşrsquoin iktidara gelen Avami Ligi ile Ccedilin huumlkuumlmetinin ccedilok yakın bir ilişki kurduğu

goumlruumllmektedir Bunun sebebi olarak ise Ccedilinrsquoin Guumlney Asyarsquodaki pazarı ve geleceğe youmlnelik

ekonomik ve stratejik planların ve oumlte yandan Bangladeşrsquoin iktidarda olan Avami Ligirsquonin de dev

ekonomik kalkınma ulaşım ve teknoloji planlarının bir noktada birleşmesini oumlne ccedilıkarmak

muumlmkuumlnduumlr Ccedilin huumlkuumlmeti Guumlney Asyarsquodaki 3 Kalabalık uumllkesi Bangladeşrsquote kendi pazarının

buumlyuumltmesinin yanı sıra ve Hindistanrsquoa karşı rekabetinde stratejik bir seccedilenek olarak Bangladeşrsquoi

değerlendirmektedir Bu yuumlzden uzun yıllardır Ccedilin Bangladeşrsquoin ekonomik ve askeri alanında en

buumlyuumlk ortak olarak yerini almıştır Bangladeş Avami Ligi ise seccedilim manifestosunda Bangladeşrsquoi

2021rsquoe kadar dijital ekonominin uumllkesine ve 2041rsquoe kadar bilgiye dayalı ekonomiye doumlnuumlştuumlrme

vizyonunun soumlzuumlnuuml vererek dev projelere başlatmıştır Bu projelerdeki finans ve teknik desteği iccedilin

Ccedilin oumlnemli bir seccedilenek olduğu iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile guumlccedilluuml ilişkileri kurmaya gereken

adımlar atmıştır

Bundan dolayı 2009-2018 yılları arasında Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligi Partisi ve huumlkuumlmetinin

siyasi soumlylemler ve eylemler ccedilok dikkat ccedilekmektedir Bu suumlreccedilte iki uumllke liderlerinin karşılıklı

ziyaretleri arttığı gibi huumlkuumlmeti parti liderlerinin ziyaretler ve goumlruumlşmeler ziyadesiyle artmıştır İki

uumllkenin siyasi ve huumlkuumlmet liderlerinin soumlylemleri de dikkat ccedilekici olmuştur Oumlzellikle Avami Ligi

liderleri bu 10 yıl zarfında Ccedilin huumlkuumlmeti ve liderlerine karşı ccedilok olumlu soumlzler kullanmış ve ccedilok

samimi davranışlarda bulunmuştur Ccedilin Bangladeşrsquoin sınır komşusu olmadığından dolayı iki uumllke

arasında tartışmalı konular yok denilecek kadar az olduğu iccedilin iki huumlkuumlmetin ortaklığı belki daha

kolay olmuştur Ancak Ccedilinrsquoden dev desteklerin alınması konusunda Avami Ligi liderlerinin Başarılı

politikasının da oumlnemli roluuml vardır Elbette Ccedilinrsquoin de bu desteklerin arakasında Bangladeşrsquoe youmlnelik

oumlnemli hedeflerin olduğunu da Bangladeşli siyasi liderler ve stratejik analistler farkındadırlar

Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ticari accedilığını kapatmak iccedilin 5054 Bangladeşli uumlruumlne

guumlmruumlksuumlz erişim izni alabilmiştir Bu Ccedilin pazarından Bangladeş uumlruumlnlerinin kolay erişimini

sağlayacaktır Bu doumlnemde Ccedilin Bangladeşrsquoin altyapı gelişiminde oumlnemli ortağı olmuştur Şhittagong

limanının geliştirme ccedilalışması Şhittagongrsquoda lsquoCcedilin Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesirsquo (CEIZ) inşa

etmesi Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumllerinin inşası lsquoKarnaphuli Ccedilok Kanallı Tuumlnel Projesirsquo lsquoPadma

110

koumlpruumlsuuml demiryolu bağlantısırsquo Maheshkhalirsquode ccedilift boru hattı ile tek noktadan bağlanması ve dijital

bağlantı iccedilin telekomuumlnikasyon ağının modernizasyonu projesi Ruupur Nuumlkleer Santralırsquo lsquoMetrorsquo

ve ccedilok sayıda enerji ve teknoloji projelerinde destek sağlamaktadır (Saimum 2020 8-13) Avami

Ligi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe karşı siyasi soumlylemin en iyi sonuccedil getirici ise Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinpingrsquoin 2016rsquoda Dakkarsquoyı ziyareti olmuştur Bu ziyareti esnasında Ccedilin huumlkuumlmetinin Bangladeşrsquoe

şimdiye kadar tek bir uumllke tarafından en yuumlksek yatırımı olan 40 milyar dolarlık kredi desteğinin

teklifini sunmuştur Sonraki suumlreccedilte bu kredi kapsamında gelen destekleriyle Avami Ligi huumlkuumlmeti

birkaccedil oumlnemli projenin devamını getirmektedir

Avami Ligi başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina bu suumlre zarfında birkaccedil defa Ccedilin

ziyaretini gerccedilekleştirerek ccedilok oumlnemli ekonomik desteklerin soumlzuumlnuuml almıştır Bunlarla birlikte

Bangladeşrsquoin Myanmar ile olan Rohingya konusunda da Ccedilin ile oumlnemli ilerlemeler kaydetmiştir Ccedilin

Myanmarrsquoın oumlnemli kalkınma ortağı olduğu iccedilin Rohingya sorunu konusunda uzun suumlredir

sessizliğini korumuştur Ancak 2018 Bangladeşrsquoin genel seccediliminin ardından Başbakan Şeyh

Hasinarsquonın Ccedilin ziyaretinde Rohingya sorunun ccediloumlzuumlmuumlne Ccedilinrsquoin arabuluculuk yapılmasına ikna

etmesi Ccedilin ile Avami Ligirsquonin ilişkilerinin guumlccedillendiğini goumlstermektedir Uumlst duumlzey Ccedilinli liderler

krizin ccediloumlzuumlmuumlne her tuumlrluuml iş birliğini temin edeceğini soumlz vermiştir Ayrıca Ccedilin Rohingya krizini

artık geride bırakılamayacağını accedilıkccedila belirtmiştir Rohingya konusunda Avami Ligirsquonin yakın

muumlttefiki olarak bilinen Hindistan huumlkuumlmetinin sessizlik duruşuna karşı Ccedilin huumlkuumlmetinin gereken

desteğinin soumlzuuml Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ilişkilerinde ccedilok ilerleme kaydettiğini goumlstermektedir

Avami Ligirsquonin bu suumlreccedilte Ccedilin ile Bangladeşrsquoin askeri iş birliği oumlnceki doumlnemlere goumlre daha

fazla artış goumlstermiştir Oumlzellikle 2016 yılında Ccedilinrsquoden Bangladeş Kuvvetleri iccedilin satın alınan iki

deniz altı iki uumllke arasındaki askeri ilişkilerinin kapsamını ortaya koymuştur 30 Aralık 2018

tarihinde yapılan Bangladeşrsquoteki 11 Ulusal Parlamento Seccedilimrsquoinden sonraki suumlrecinde Ccedilinrsquoin Avami

Ligirsquone sağladığı siyasi destek tartışmalı bir konu olsa bile Avami Ligirsquoni iktidarda goumlrmek Ccedilinrsquoe

sevindirici olduğu anlaşılmaktadır Muhalefet seccedilmenlerinin ve genel halkının da oy kullanamadığı

seccedilimin hemen ertesi guumln 31 Aralık tarihinde Ccedilin Halk Cumhuriyeti Avami Ligi Koalisyonunun

zaferini kutlayan ilk uumllke olmuştur Dakkarsquodaki Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zuo ve ekibi Ccedilin

Cumhurbaşkanı Şi Cinping ve Başbakan Li Keqiangrsquodan yeni seccedililen Başbakanrsquoa kutlama

mesajlarını iletmek iccedilin 31 Aralık 2018 tarihinde Bangladeş Başbakanlık ofisi olan Gana Bhabanrsquoa

resmi bir ziyarette bulunmuştur Bu resmi mesaj Ccedilinrsquoin kendi ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoe

suumlrekli destek vermesinin yanı sıra 10 yıllık suumlre iccedilinde Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin hangi

seviyeye ulaştığını de goumlstermektedir

Oumlte yandan ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo projesiyle duumlnya ekonomi ve siyasi alanında ortaya ccedilıkan Ccedilin

bu projenin oumlnemli bir parccedilası olarak Bangladeşrsquoi ccedilok oumlnem vermektedir Dolaysıyla Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquoe buumlyuumlk miktarda para desteği sağlaması aslında kendi projesinin gerccedilekleşmesine

111

gereken altyapıyı hazırlanması anlamına gelmektedir Ayrıca bu projelerin gerccedilekleşmesinde Ccedilinli

firmalar goumlrevlendirilmekte ve projelerin malzemeleri de buumlyuumlk oranından Ccedilinrsquoden satın alma

zorunluluğu bulunmaktadır Dolaysıyla Ccedilinrsquoin Avami Ligirsquone desteklemesinin arkasında kendi

ekonomik hedefleri goumlzuumlkmektedir

Avami Ligi liderlerinin siyasi soumlylemleri ve Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistanrsquoa karşı

tutumundan dolayı Bangladeş halkı ve uzmanlar arasında Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin iccedil-

iccedile bir ilişki devam ettiği konusunda ccedileşitli goumlruumlşler mevcuttur 2009-2018 yılları arasında Hindistan-

Bangladeş ilişkilerine bakıldığında Avami Ligi huumlkuumlmeti uumllkenin ccedilıkarları doğrultusunda elde ettiği

sonuccedillar da bu karışık goumlruumlşlerini desteklemektedir Bu suumlrccedilte Hindistan youmlnetimi anlık kararıyla

doumlnem doumlnem oumlnemli uumlruumlnlerinin ihracatını durdurarak Bangladeşrsquoin ekonomisinde fiyat artışına

nedeni oldu Mesela Hindistan soğan ihracatını durdurmuş ve Bangladeş perakende pazarında soğan

fiyatı normal fiyatının 3-4 kat artmıştır Oumlte yandan Bangladeş huumlkuumlmeti her yıl oumlzel siparişlerle

Hindistanrsquoa Hilsa balığı ihraccedil etmekte ve sebebi olarak dostluk ilişkiler gereği yapıldığını

savunmaktadır Yağmur mevsiminde Hindistan tarafı Farakka Barajırsquonın tuumlm kapıları accedilılmakta ve

sonuccedil olarak Bangladeşrsquote ani sel felaketi yaşanmaktadır İki uumllke yetkilileri dostluk ilişkileri

uumlzerinde duruşu konusunda kararlı tutumu goumlsterirse bile Farakka Barajı sebebiyle sele maruz kalan

Bangladeş halkının sorunun ccediloumlzuumlmuumlnde bir ilerleme goumlruumllmemiştir

2014 ve 2018 yılında yapılan Bangladeşrsquoin genel seccedilimi konusunda uluslararası oumlrguumltler ve

Batılı uumllkelerinin itirazları karşısında Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın tam desteğini kazanmıştır

Ayrıca iki seccedilimden sonra her tuumlrluuml uluslararası baskıya karşı Hindistan Avami Ligi huumlkuumlmetinden

yana olduğunu goumlstermiş ve Awami Ligi huumlkuumlmetine benzersiz diplomatik desteği sağlamıştır

Ancak Hindistanrsquoın bu duruşu Avami Ligirsquone bir parti olarak fayda sağlamış olsa da Bangladeşrsquoin

ccedilıkarları ve ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeşrsquoin zayıf bir duruma duumlştuumlğuumlne dair goumlruumlşler de az

değildir Avami Ligi huumlkuumlmeti doumlneminde 2019rsquoda ilk kez Bangladeşrsquoin Hindistanrsquodan ihracat geliri

bir milyar doları aşmış olsa da iki uumllke arasında buumlyuumlk bir ticaret accedilığı var Bangladeşrsquoin uluslararası

ticaretinin yuumlzde 10rsquou Hindistan ile olmasına rağmen denge her zaman Hindistanrsquoa youmlnelmiştir

2018-2019 yılında Hindistan Bangladeşrsquoe toplam 921 milyar dolar ihracat yaparken

Bangladeşrsquoten bu doumlnemde Hindistanrsquoa ithalat ise sadece 104 milyar dolardır Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoten elde ettiği ihracat kazanccedilları nispeten birccedilok kat daha yuumlksektir Ayrıca iki uumllke

liderleri arasında iyi ilişkilerin vurgulandığı bu suumlreccedilte iki uumllke arasındaki ticaret potansiyelinin

sadece yarısı kullanılıyor Bangladeş Hindistanrsquodan kredi limiti yatırım ve bazı uumlruumlnlerinin

guumlmruumlksuumlz pazar erişimi accedilısından bir miktar ilerleme kat etmiştir Bazı uumlruumlnlerin guumlmruumlksuumlz erişimi

sağlamasına soumlz verdiği halde birccedilok engeller hala ortadan kaldırmamıştır (Majumdar 2014)

Bangladeşli firmaların uumlruumlnleri Hindistanrsquoda değerini kaybediyor Son doumlrt yılda Bangladeşli uumlruumlnler

Hindistanrsquoda değerinin yuumlzde 162rsquosini kaybetmiştir Hindistan pazarındaki Bangladeş uumlruumlnlerine

112

tarife dışı engellerin belirlenmesi ve boumllgesel iş birliğini geliştirmek iccedilin Hindistanrsquoın ccedilok istekli

olmadığı goumlruumllduumlğuuml gibi Bangladeş tarafının ccedilabaları ve yetenekleri yeterli olmadığını ve

muumlzakereler iccedilin kapasitenin yetersiz kaldığı goumlruumllmuumlştuumlr Bazen Bangladeş tarafından gereken

adımlarının atılması iccedilin yaptığı talepler ccedilok etki etmediği de goumlruumllmektedir

1996 yılında Avami Ligirsquonin iktidar olduğu doumlnemde Hindistan ve Bangladeş arasında Farakka

su paylaşımı iccedilin 30 yıllık lsquoGanj Su Paylaşım Antlaşmasırsquo (Samad 2016) imzalanmış olup

anlaşmanın ilk yıllarından itibaren Bangladeş iccedilin belirlenen su miktarı verilmediğine dair şikayetler

vardır Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki iktidar doumlneminde bu konuda herhangi ilerleme

kaydedilmemiştir Anlaşma yedi yıl daha yuumlruumlrluumlkte kalacak ve kalan guumlnlerde soumlzuuml verilen suyun

verilip verilmeyeceği de kesin değildir Anlaşmanın maddeleri ve gerccedilekteki uygulaması arasındaki

farklılıkları ve koordinasyon eksikliğinin bedelini Padma nehri kıyılarındaki insanlar oumldemektedirler

Oradaki insanların geccedilim kaynakları değişti susuzluk başladı ve yağmur mevsiminde ise sel felaketi

ile karşı karşıya kalmaktadırlar

Avami Ligi bu suumlreccedilte Teesta su paylaşımı konusunda Hindistan ile bir ortak ccediloumlzuumlm

bulabileceğini umut etmişti (Mir 2018) Ancak 10 yıl geccedilmesine rağmen Hindistan huumlkuumlmetini bu

konuda ikna edememiştir Hindistanrsquoın Jalpaiguri kentinde yapılan baraj sebebiyle fazla suyun

ccedilekilmesi Bangladeşrsquoteki Teesta nehrinin su akışını azaltmıştır Şu an nehrin suyu azalarak ccedilok geniş

bir aluumlvyon ortaya ccedilıktığı sebebiyle kıyısındaki insanlar ccediloumllleşmeyle karşı karşıya kalmaktadır

Yağmur mevsiminde bu boumllge halkının uumlst kısımları Hindistan tarafından salınan su ile sel altında

kalırken kurak mevsiminde ise susuzluktan tarım ve hayat zorluğuyla yuumlzleşmektedirler Bangladeş

huumlkuumlmeti konuyla ilgili adımlar atmış olsa da Hindistan merkez huumlkuumlmeti Batı Bengal Başbakanı

Mamata Banerjeersquonin isteksizliğini bahane ederek Teesta suyunun dağıtımı konusunda bir anlaşmaya

varmamaya ccedilalışmaktadır Su sıkıntısıyla karşı karşıya kaldığı boumlyle bir durumda Hindistanrsquoın

Tripura eyaletindeki halkının iccedilme suyu krizini karşılamak iccedilin Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Feni Nehrirsquonden 162 cusecs su almasına izin vermiştir Başbakan Şeyh Hasina bu konuyu insanlık

accedilısında baktığını savunmuştur Ancak Bangladeş uzmanları ve halkın bir kısmı bu konuda

endişelerini dile getirmiştir Burada da ikili ilişkilerinde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından goumlsterdiği

ilginin karşılığı bulunamadığı goumlruumllmektedir Bangladeş tarafı soumlylem ve eylem olarak Hindistan

huumlkuumlmetine karşı ccedilok yakın olduğunu goumlsterirken Hindistan tarafından bunun ccedilok olumlu doumlnuumlşuuml

goumlruumllmemektedir

Avami Ligi huumlkuumlmeti lsquoRohingyarsquo konusunda Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoin yanında olduğunu her

zaman soumlylemiştir Hindistan Huumlkuumlmetirsquonin de accedilıklaması boumlyledir Ayrıca Hindistan Rohingya

meselesi konusunda Myanmar huumlkuumlmeti ile temas halinde olduğunu defalarca soumlylemiştir Ancak

Myanmar guumlvenlik guumlccedillerinin zulmuumlnden Hindistanrsquoa sığınan Rohingya Muumlsluumlmanları tutuklayarak

Hindistan guumlvenlik guumlccedilleri Bangladeş sınırına goumlndermektedirler Ayrıca Bangladeşrsquoe sığınan

113

yaklaşık 15 milyon Rohingyarsquonın Myanmarrsquoa geri goumlndermesi konusunda Hindistan Avami Ligi

huumlkuumlmetine hiccedilbir destek sağlamamıştır Bu konuya bakıldığında aslında Hindistan huumlkuumlmeti

Myanmarrsquodaki kendi jeo-stratejik ccedilıkarları iccedilin sessiz kalmaktadır Dahası boumllgedeki jeopolitik

stratejik konumunun devamı ve ccedilıkarları iccedilin Rohingya konusunda Hindistan hem Bangladeşrsquoi zor

durumda bırakıyor hem de Myanmar ile iyi ilişkilerini suumlrduumlruumlyor Bu durumda Avami Ligi

liderlerinin Hindistan yanlı soumlylemlerin hiccedilbir olumlu etki goumlruumllmemektedir

İki huumlkuumlmeti tarafından suumlrekli vurguladığı yakın dostluğa rağmen iki uumllke arasındaki sınır hep

Bangladeşli vatandaşlarının kanını akıtmaya devam etmiştir (Rather 2013 140-141) Hindistan Sınır

Guumlvenlik Kuvvetleri (BSF) son on yılda sınırda 294 Bangladeşliyi oumllduumlrmuumlştuumlr Hindistan huumlkuumlmeti

sınır cinayetlerini durdurma soumlzuuml vermesine rağmen Bangladeşlilerin oumlluumlmuuml durmamıştır İkili

zirvelerde ve BGB-BSF konferanslarında tekrarlanan tartışmalar yapılmakta ve sınırda oumlluumlmcuumll

silahların ve oumlluumlmlerin kullanılmasını durdurma soumlzuuml verilmektedir Ancak bu kararlara

Bangladeşrsquoin sınır guumlvenlik guumlccedilleri tarafından uyulmasına rağmen Hindistan guumlccedilleri hiccedilbir şekilde

soumlzlerini tutmamıştır Hindistan huumlkuumlmetinin uumlst kademelerinden sınır cinayetlerinin sıfıra

indirileceğine dair bir soumlz de vardır Boumlyle en uumlst duumlzey yetkililer tarafından soumlz geldiğinde soumlzuumln

sahada yerine getirilmesi beklenirken yaklaşık son 20 yıldır vaatler ile uygulama arasında

uyumsuzluk goumlruumllmektedir Bu konuda Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan huumlkuumlmetine ne kadar baskı

uyguladığı konusu tartışılabilir İki huumlkuumlmet arasındaki hoşgoumlruuml ilişkileri sahada uygulandığı

takdirde sorunun ccediloumlzuumlmuuml kolaylaşmalıdır Hindistan ile Pakistan doumlneminden devam eden kara sınır

sorununun ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeşrsquoin kuruluşundan hemen sonra 1974 yılında Avami Ligi huumlkuumlmeti

gereken adımlar atmıştır Ancak Hindistan tarafından bunun onayı verilmedi Uzun suumlredir bu

sorunun ccediloumlzuumlmuuml olmazken 2009 yılında Avami Ligi iktidara geldikten 2 yıl geccedilmeden 2011 yılında

doumlnemin Hindistan Başbakanı Manmohan Singhrsquoin Dakka ziyareti sırasında iki uumllke arasındaki kara

sınırı sorununu ccediloumlzuumlmuuml konusunda bir protokol imzalanmıştır 8 Mayıs 2015rsquote Kara Sınırı

Anlaşması Yasası Hindistanrsquoın Lok Sabha tarafından onaylanarak iki uumllkenin tartışmalı sınır

boumllgeleri belirlenmiştir Sınırdaki bu sorunun ccediloumlzuumlmuuml Hindistan ile ikili meselelerinde Avami Ligi

iktidarının en buumlyuumlk başarısı olarak değerlendiriliyor

Avami Ligi huumlkuumlmetinin 2009-2018 yılları suumlrecinde ikili sorunlardan bir tanesi olan vize

meselesi kolaylaştığını goumlrmekteyiz 2015 yılına kadar Hindistan tarafından Bangladeş

vatandaşlarına az sayıda vize verilirken 2016 yılından itibaren vize verme sayısının 3 kat arttığı

goumlruumllmuumlştuumlr Şu an sıradan insanlar vize alarak ccedileşitli nedenlerle Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoa

gidebilmektedir Bangladeşliler artık kolayca bir yıllık vizeler de alabilmektedirler Bangladeş

Hindistanrsquodan elektrik ve enerji konusunda bazı ekonomik ve teknik destek almaya başarmıştır

Ancak Hindistan ile ortak olarak koumlmuumlrluuml elektrik santralların kurulma anlaşmaları ve projeleri halk

ve bilim adamları tarafından buumlyuumlk eleştiriler ve tepkiler goumlsterilmiştir Oumlzellikle duumlnyanın en buumlyuumlk

114

mangrov ormanı olarak bilinen lsquoSundarbonrsquo un hemen yakınlarında lsquoRampalrsquoda bin 320 MWrsquolık

enerji projesinin inşasına karşı buumlyuumlk protesto duumlzenlenmiştir

Bu 10 yıl suumlre iccedilerisinde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından Hindistanrsquoa sağlanan transit meselesi

tartışmaya neden olmuştur lsquoAra Bağlantırsquo olarak adlandırılan bu transit Hindistanrsquoın ccedilıkarlarını daha

fazla koruduğu goumlruumllmektedir Bu imkacircnı kapsamında kendi boumllgelerine erişmek iccedilin Hindistan

Bangladeşrsquoin kara su ve demir yollarını ve limanlarını ccedilok az bir vergi karşılığında kullanmaktadır

lsquoAra Bağlantırsquo anlaşması kapsamında Bangladeş ile Hindistan arasındaki demiryolu ve kara yolu

iletişiminin arttığı goumlruumllmektedir Ancak bunun uzantısı olarak Nepal ve Butan ile Bangladeşrsquoin kara

yolu erişimi iccedilin Hindistan tarafı gereken adımlar henuumlz atmış değildir Ara Bağlantısı kapsamında

Bangladeşrsquoin gerektiği BBIN olarak bilinen Bangladeş-Hindistan-Nepal-Butan arasında karayolu

iletişimi iccedilin yeni girişimler başlamıştır Avami Ligi huumlkuumlmetinin yardımıyla Hindistan huumlkuumlmeti

Kuzey Doğu Hindistanrsquoın eyaletlerindeki ayrımcılık liderlerini tutuklayarak stratejik başarılara

ulaşmıştır (Chakma 2015) Şeyh Hasinarsquonin huumlkuumlmeti altında Hindistan-Bangladeş ekonomik

ilişkilerinde goumlruumlnen buumlyuumlk artışlar oumlzellikle enerji uumlretimi ve ulaşımının geliştirmesinde Hindistan

tarafından sağlanan 3 buumlyuumlk kerdi desteği ccediloğunlukla Hindistanrsquoın transit kapsamındaki ulaşım

altyapılarının geliştirilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ayrıca sağlanan kredi kapsamında alınacak mallar

ve hizmetlerin 65rsquoi Hindistanrsquodan alınması şartı konulmuştur Dolaysıyla Hindistan huumlkuumlmeti ile

Bangladeşrsquoteki Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkileri ccedilok iyi ve yakın goumlruumlluumlrse de Bangladeşrsquoin

ccedilıkarları konusuna Avami Ligirsquonin elde ettiği başarılar sayılı olduğu goumlruumllmuumlştuumlr

SONUCcedil VE OumlNERİLER

2009-2018 yılları arasında Bangladeş Avami Ligirsquonin boumllgesel ve uluslararası alanında dış

politika ccedilalışmalarına bakıldığında ekonomik kalkınma ve barışı oumlnemseyerek adımların attıklarını

goumlrmekteyiz Oumlzellikle Bangladeşrsquoin kalkınma ve ticari imkacircnları sağlamak amacıyla boumllgede ve

boumllge dışındaki uumllkeler ile ccedilok boyutlu ccedilalışmaları suumlrduumlrmuumlştuumlr Ayrıca Asya ve Guumlney Asya

boumllgesinde barış ve iş birlik ccedilalışmalarını teşvik ederek Ccedilin Hindistan ve diğer boumllge uumllkeleriyle

aktif bir dış politika sergilemiştir BM ve diğer uluslararası kurumların aktif rol alarak Muumlsluumlman

uumllkeleriyle yakın ilişkilerinin devamını koruyarak ve boumllgesel ticari bağlantılarını vurgulayarak

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ileri taşımaya ccedilalışmıştır

Bangladeş Avami Ligi 2009-2018 yılları arasında Ccedilinrsquoe youmlnelik politikasında oumlnemli

ilerlemeler kaydetmiştir Uumllkenin kalkınma alt yapı ve teknolojik gelişimi iccedilin 2021 ve 2141 hedefi

belirleyen Avami Ligi 2009 yılında iktidara geldiğinden beri Ccedilin ile yakın ilişki kurmak iccedilin planlı

adımlar atmıştır Kabinede Ccedilin ile iyi ilişki olan siyasetccedililer goumlrev vererek başbakan bakan ve siyasi

parti ve buumlrokrat seviyede sık sık ziyaret gerccedilekleştirerek Ccedilinrsquoden buumlyuumlk yatırım ve proje destekler

almıştır Ccedilin bu 10 yıl iccedileresinde Bangladeşrsquoin alt yapı geliştirme projelerinde dev destekler sağladığı

gibi enerji ve teknoloji projelerinde de en buumlyuumlk destekler vermiştir Bu suumlre zarfında Avami Ligi

Ccedilinrsquoden en fazla askeri ekipman ve teknoloji almış ve guumlccedilluuml iş birliği kurmuştur Ayrıca Ccedilin

pazarında ccedilok sayıda Bangladeşli uumlruumlnlerinin vergisiz giriş imkacircnı elde etmiştir Ancak bu yatırımın

arkasında Avami Ligirsquonin başarısı veya Ccedilinrsquoin amacı hakkında goumlruumlş farklılıklar bulunmaktadır

Oumlzellikle son doumlnemlerde Ccedilin ekonomik diplomasisinin sonuccedilları bazı uumllkelere ccedilok olumsuz sonuccedillar

getirmiştir

Hindistanrsquoın muumlttefiki olarak bilinen Avami Ligi bu 10 yıllık suumlre iccedilinde ikili meselelerde

ccediloumlzuumlm odaklı politika izlemeye ccedilalışmıştır Şeyh Hasina huumlkuumlmeti ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne

bekleme politikasından vazgeccedilerek girişimci bir politika seccedilmiştir Bununla birlikte kısa vadeli veya

sorun temelli ccediloumlzuumlmlerin oumltesine geccedilerek iki uumllke arasındaki ilişkiyi daha geniş bir ccedilerccedileveye

taşımaya ccedilalışmıştır Devlet yetkililer dış politika kurumlar ve medya bu suumlreccedilte ikili ilişkilerini

guumlccedillendirme ccedilalışmalarını en yuumlksek seviyede tutmuştur Bu doumlnemde başbakan bakan buumlrokrat

duumlzeyindeki karşılıklı ziyaretlerinin yeni sıra sosyal ve kuumlltuumlrel analındaki saysız gidiş gelişler

gerccedilekleşmiştir Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği politikada Bangladeşrsquoin ccedilıkarları

doğrultusunda bazı başarılarının elde edildiğini goumlruumllmektedir İki uumllke arasında ccediloumlzuumllmeyen sınır

anlaşmazlığı bu doumlnemde ccediloumlzuumlme kavuşmuştur İki uumllkenin sınır iccedilerisinde kalan yerleşim yerlerinin

vatandaşları yaklaşık 41 yıl sonra kendi uumllke topraklarıyla kavuşmuştur Avami Ligi Bangladeşrsquoin

enerji altyapı ve askeri alanında Hindistanrsquodan oumlnemli destekler almaya başarmıştır Ancak bu

116

suumlreccedilte Hindistan Bangladeşrsquoten bazı oumlnemli ve stratejik imkanlar elde etmiştir Hindistan Bangladeş

toprakları uumlzerinden Bangladeşrsquoin oumltesinde yer alan kendi boumllgelerine nehir kara ve demir yolları

uumlzerinden geccediliş izni almıştır Hindistan ayrıca bu boumllgelere eşya taşıması iccedilin Bangladeşrsquoin nehir ve

deniz limanlarını da ucuz masraf karşılığında kullanacaktır Bunlarla birlikte Hindistan Bangladeşrsquoin

uzun yıllarıdır beklediği ortak nehirlerin su paylaşımı ve Teesta su paylaşım anlaşması (Chakma

2015) ile ilgili hiccedilbir ccediloumlzuumlm uumlretmeden ve hiccedilbir anlaşmaya varmadan dostluk ilişkilerin soumlylemini

devam etmiştir Bu da Avami Ligi huumlkuumlmetinin bir başarısızlığı olarak değerlendiriliyor

Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami Ligirsquonin dış politika soumlylemlerinin bakıldığında

bu 10 yıllık doumlneminde Avami Ligi liderlerin Hindistanrsquoa youmlnelik siyasi soumlylemlerinde oumlvguuml dolu

soumlzlerin kullandığını goumlruumllmuumlştuumlr Bağımsızlık doumlneminden itibaren Avami Ligirsquonin yakın muumlttefiki

olan Hindistanrsquoa youmlnelik bu tuumlr soumlylemlerin ccediloğalmasına rağmen Hindistan ile Bangladeşrsquoin ikili

meselelerinde ccedilok fazla ilerleme olmadığını goumlruumllmuumlştuumlr Ancak Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligi liderlerin

bakış accedilısı 2009 yılı itibarıyla değiştiğini ve bu değişikliğinin olumlu bir sonuccedil elde edindiğini

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilinrsquoe youmlnelik siyasi soumlylemler ccediloğalmamış ise de Avami Ligi tarafından atılan adımlar

Ccedilin tarafından olumlu karşılık bulmuştur

Doumlrt boumlluumlmluumlk bu ccedilalışmada Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami Ligi huumlkuumlmetinin

2009-2018 yıllarında izlediği dış politikayı araştırırken bazı sonuccedillar dikkate ccedilekmiştir

Bangladeş son zamanlarda boumllge siyasetinde ccedilok oumlnem kazanmıştır Ccedilin-Hindistan arasında

devam eden rekabetindeki bazı gelişmeler Bangladeşrsquoi merkez haline getirmiştir (Hossain 2017

Yasmin 2019 331) Bakıldığında Bangladeşrsquoin coğrafi konumu bu iki komşunun ilgi odağı olduğu

accedilıktır Oumlzellikle Hindistanrsquoın bakış accedilısından Bangladeş son zamanlarda uumlccedil nedenden dolayı oumlnemli

hale gelmiştir Birincisi Hindistan Guumlney Asyarsquodaki etki alanını genişletmeye istekli ve bu konuda

kendi ekonomik gelişimi ve yurtdışında bunun tanınmaları durumu ccedilok daha kolay hale getirmiş ve

Bangladeşrsquoin iktidara gelen Avami Ligi bu hedefin tamamlayıcı bir rol oynayabileceğini

duumlşuumlnmuumlştuumlr Kısa ve orta vadede Hindistan Bangladeşrsquoin kuzeydoğusundaki kendi topraklarını

daha sıkı ekonomik ve siyasi yapıya dahil etmek iccedilin iş birliğinin gerekli olduğunu anlamaktadır

İkincisi artan ekonomik kalkınmanın ışığında Hindistan Bangladeşrsquoi oumlnemli ekonomik

ortaklarından biri olarak goumlrmektedir Oumlzellikle Hindistanrsquoın siyasi liderleri ve iş adamları

Bangladeş ekonomisinin ccedileşitli sektoumlrlerine katılma fırsatını yakalamak istemektedir (Ahmad 2020)

Boumllgesel bir guumlccedil olarak Hindistan Bangladeşrsquoin ekonomisinde oumlnemli bir yer almaktadır Hindistan

Bangladeşrsquoin ithalat ticaret kaynağı olarak oumlnemli uumllkelerden biridir Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoin

ihracat ticaretindeki varlığı da artıyor ve gelecekte artacaktır Uumlccediluumlncuumlsuuml ise Bangladeşrsquoin Bengal

Koumlrfezi uumlzerinde ccedilok fazla kontrole sahip olmasıdır Hem Ccedilin hem Hindistanrsquoın Bengal Koumlrfezinde

ilgisi yuumlksektir

117

Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin hem stratejik hem de buumlyuumlk ekonomik hedefi de vardır (Hossain 2017)

Ccedilin Hindistanrsquoın komşusu olan uumllkelere kendi etki sahasını genişletmek istemektedir O yuumlzden lsquoBir

Kuşak Bir Yolrsquo projesi kapsamında Bangladeşrsquoe dahil ederek BCIM koridor ağını gerccedilekleştirmek

istemektedir (Yasmin 2019 331) Ccedilin oumlzellikle Dakka ile Kunming arasında doğrudan iletişim

kurmaya oumlncelik vermektedir Ayrıca Ccedilin Guumlney Asya uumllkelere kapsayarak bir ekonomik boumllge

yaratma planlarıyla ilerlemektedir Bu plan iccedileresinde Ccedilin alternatif bir enerji yolunun yaratılmasının

yanı sıra bir sanayi boumllgesi oluşturulmasını istemektedir Bunun bir parccedilası olarak Ccedilin oumlnuumlmuumlzdeki

birkaccedil yıl iccedilinde Bangladeşrsquoin altyapısına ve ekonomik kalkınmasına milyarlarca dolar yatırım

yapacaktır Ayrıca pek ccedilok enduumlstriyel proje Ccedilinrsquoden Bangladeşrsquoe kaydırılabilir Bu hedefler

doğrultusunda Ccedilin Şeyh Hasinarsquonın huumlkuumlmeti ile uzun vadeli iş birliği geliştirmiştir

Bangladeş de Avami Ligirsquonin liderliğinde bu suumlreccedilte oumlnemli projelere imza atarak Guumlney

Asyarsquoda kendi ekonomik oumlnemini de ortaya koymuştur Ayrıca Avami Ligi Ccedilin-Hindistanrsquoın

rekabetini (Ahmad 2020) hem iktidara kalması hem de uumllkenin ekonomik ve kalkınması iccedilin

değerlendirmiştir Avami Ligirsquonin bu doumlnemdeki Ccedilin ve Hindistan ile olan yakınlık ilişkilerinin

sonucunda Bangladeşrsquoin enerji uumlretimi ve altyapı geliştirme konusuna buumlyuumlk ilerleme kaydettiği

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilin son birkaccedil yıldır Bangladeşrsquote dev yatırımlar yapmaktadır Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir

Yolrsquo projesinin bir uumlyesi olan Bangladeş 2016 yılında yaklaşık 24 milyar dolar değerinde toplam 27

yatırım ve kredi anlaşmaya varmış ve ortak girişimlere yapılan 136 milyar dolarlık oumlnceki yatırımla

birlikte toplam 38 milyar dolarlık destek almıştır (Saimum 2020 9-10) Bu durumda Avami Ligirsquonin

uzun suumlredir muumlttefiki olan Hindistanrsquola olan ilişkileri oldukccedila sarsılmış ve Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin

etkilerini azaltmak iccedilin yatırımı artırmıştır Hindistan tarafından Bangladeşrsquoin kalkınma sektoumlruumlnde

sağlanan destek 2015 yılında 3 milyar ABD dolar iken 2017rsquode şimdiye kadar yaptığı en buumlyuumlk

yatırım olan 5 milyar dolarlık kredi sağlanmıştır Ancak Hindistanrsquoın destek ve yatırımı Ccedilinrsquoden ccedilok

daha az kalmıştır

Tablo 13 Ccedilin ve Hindistan İle Avami Ligi Huumlkuumlmetinin İlişkileri

Doumlnem Huumlkuumlmeti Hindistan ile

olan ilişkileri

Ccedilin ile olan ilişkileri

1971 Avami Ligi liderliğinde

Pakistan ile savaşı

Tam destek

ccedilok yakınlık

Karşı roluuml uzaklık

1997-

2001

Şeyh Hasina (Avami Ligi

huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık

iş birlik

Normalleşme suumlreci

2009-

2013

Şeyh Hasina (Avami Ligi

huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık

iş birlik

Yakınlık suumlreci (Daha Yakın

Kapsamlı İşbirliği Ortaklığı)

2014-2018

Şeyh Hasina (Avami Ligi huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık iş birlik

Ccedilok yakınlık iş birlik (iş birliğinin stratejik ortaklığı)

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

118

Bangladeş uumlzerindeki bu iki uumllkenin rekabeti Bangladeşrsquoe doğrudan yabancı yatırım accedilığını

kapatması iccedilin de buumlyuumlk bir kapı accediltığı goumlruumllmektedir Bu iki uumllke tarafından doğrudan yabancı

yatırım accedilısından da Hindistan Ccedilinrsquoe yakın bile değildir İki buumlyuumlk uumllke arasındaki rekabeti

kullanarak (Sleet 2020) Avami Ligi Bangladeşrsquoin stratejik guumlvenliği konusunda da bazı imkanlar

elde etmiştir Hindistan tarafından yaklaşık 4096 kilometrelik kara sınırıyla uumlccedil taraftan ccedilevrili

durumu ve guumlneyinde bulunan Bengal Koumlrfezirsquonin ilerisinde guumlccedilluuml Hint Donanmasının bulunması

Bangladeşrsquoe guumlvensizlik oluşturmaktadır Bu durumda Bangladeş huumlkuumlmeti Ccedilin ile askeri ilişkilerini

guumlccedillendirerek Hindistanrsquodan da bazı fırsatlar elde etmiştir Uzun yıllardır Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk

silah tedarikccedili olan Ccedilinrsquoden Avami Ligi huumlkuumlmeti bu doumlnem beş deniz devriye gemisi iki denizaltı

16 savaş uccedilağı ve 44 tankın yanı sıra gemi savar ve karadan havaya fuumlzeler satın almıştır (Masood

2017) Bu anlaşmasının hemen ardından Hindistan Bangladeş Donanması iccedilin denizaltı eğitimi

verme teklifini sunmuş ve Bangladeş ordusunun gelişimi iccedilin oumlnemli anlaşma yapması youmlnuumlnde hazır

olduğunu belirtmiştir Boumlylece Ccedilin ve Hindistan Bengal Koumlrfezirsquondeki nuumlfuzlarını genişletmeye

ccedilalışırken Bangladeş her ikisini de ordusunda gerekli iyileştirmeleri yapmak iccedilin kullanabilmektedir

Bu gelişmeleri faklı bir yandan bakıldığında Avami Ligi huumlkuumlmetinin başarısının yanı sıra Ccedilin

ve Hindistanrsquoın ccedilıkarları da oumln tarafa ccedilıkmaktadır Ccediluumlnkuuml Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistan ile

yapılan anlaşmalar ve projeleri kapsamında gelen ve gelecek olan fonlar uzun vadede Bangladeşrsquoi

Ccedilin ve Hindistanrsquoa bağlanmaktadır Halihazırda Bangladeşrsquoin iccedil siyaseti ve ekonomisine ccedilok fazla

karışmayan Ccedilin uzun vadede etkili bir rol oynayacağı anlaşılmaktadır Oumlzellikle borccedil dolaysıyla Sri

Lanka ve Kenyarsquonın en oumlnemli deniz limanlarının kontroluuml Ccedilinrsquoin eline geccedilmesi Ccedilin kredisi alan

diğer uumllkelere de aynı şekilde uygulanacağı anlamına gelmektedir

Oumlte yandan Hindistan ile tarihsel bağları olan ve en yakın muumlttefiki olan Avami Ligi iktidara

geldiğinde Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe karşı bakış accedilısı değişmektedir Bu durumda kendi buumlyuumlkluumlk

etkisini kullanarak Hindistan huumlkuumlmeti Avami Ligi huumlkuumlmeti ile yaptığı anlaşmalarda kendi

ccedilıkarlarını en yuumlksek seviyede tutmaya ccedilalışmaktadır Oumlzellikle bu doumlnemde Hindistan kendi

topraklarının guumlvenliği ve gelişimi iccedilin Bangladeş toprakları uumlzerinden geccedilişi imkacircnı sağlayan ccedilok

boyutlu transit anlaşmasının imzalanması Bangladeş iccedilin kayda değer bir fayda sağlamamış aksine

Hindistanrsquoın ccedilıkarları korunmuştur (Datta 2019) Geccedilen on yıl iccedilinde Bangladeş oumlzellikle

Hindistanrsquoın kuzeydoğusundaki ayrılıkccedilı grupları ortadan kaldırmak iccedilin Hindistan oumlnemli iş birliği

yapmıştır Mevcut huumlkuumlmeti iktidara gelmesinden hemen sonra Hindistanrsquoın Kuzeydoğu

isyancılarına Bangladeşrsquoin yer vermemesi konusunda sağlam bir tavır almış ve bu konuda Hindistan

Huumlkuumlmetine olası tuumlm yardım sağlamıştır Ayrıca Bangladeş transit konularında hızlı bir şekilde

yanıt vermiştir Buumltuumln bunlarla Hindistanrsquoın uzun suumlredir devam eden talebi karşılanmıştır (Datta

2019) Ancak Hindistanrsquoa bu imkanlara verilmesine rağmen sınır cinayetleri durmamış ve Bangladeş

vatandaşlarına karşı Hindistan sınır guumlvenlik guumlccedillerinin şiddet uygulaması devam etmiştir Ayrıca

Teesta su paylaşım anlaşması ve ortak nehirlerinin su paylaşım konusunda ne zaman ccediloumlzuumlm

119

uumlretileceği bilinmemektedir Kara Sınırı Anlaşmasının beş yıl geccedilmesine rağmen Muhuri Nehri

sınırının kesinleştirilmesi konusu hala beklemektedir Ayrıca Rohingya krizi konusunda

Hindistanrsquoın izlediği politika Bangladeşrsquoe aleyhine olmuştur Bunlarla birlikte Hindistanrsquoda Ulusal

Vatandaş Kayıtları (NRC) (Anas 2020) politikası Bangladeşrsquoin sınır guumlvenliği iccedilin uzun vadede

buumlyuumlk sorunlar uumlretecektir

Bakıldığında Bangladeşrsquoin iccedil siyasetinde Hindistanrsquoın etkilerinin arttığını ve ekonomisinde

Ccedilinrsquoin guumlccedilluuml bir şekilde yerleştiğini goumlruumllmektedir Bu durumda Avami Ligirsquonin iki buumlyuumlk guumlccedille eşit

ilişkilerini suumlrduumlrmesi hem iktidar olarak hem de Bangladeş olarak zordur Ccedilinrsquoin yatırım konusunda

Bangladeşrsquoin karşılaştığı iki zorluk vardır Ccedilin Bangladeşrsquoteki yatırımlarının ccediloğunu lsquoBir Kuşak Bir

Yolrsquo projesi kapsamında Pakistanrsquodan sonra Guumlney Asyarsquoda en yuumlksek ikinci yatırım yapmaktadır

(Anas 2020) Ancak Hindistan Kuşak Girişimirsquone şiddetle karşı ccedilıkmaktadır Dolaysıyla

Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırım uumlzuumln vadede Hindistan iccedilin bir sorun olarak ortaya ccedilıkacaktır Ayrıca

Hindistanrsquoın muhalefetinin yanı sıra lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo ile ilgili bazı sorular ve etkiler boumllge

uumllkelerinde yansıtmaktadır Ccedilinrsquoin oumlzellikle Pakistan ve Sri Lankarsquodaki bu yatırımı şimdiden

zorluklara neden olmuştur Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırımı hakkında da bazı sorular guumlndeme

gelmektedir Dolaysıya uzun vadede Bangladeşrsquoin iccedil siyaseti ve ekonomisinin Ccedilin-Hindistan

rekabetinde olumsuz etkileneceği goumlruumllmektedir

Avami Ligirsquonin bu suumlrecinde Guumlney Asyarsquoda Ccedilinrsquoe karşı stratejik hedefleri olan ABD ile

Bangladeşrsquoin ilişkileri ccedilok oumlnemli gelişmeler sergilememiştir (Rana ve Ingulsrud 2019) Oumlzellikle

2014 yılında yapılan genel seccediliminde muhalefet koalisyonun katılmaması 2018 yılındaki seccediliminde

muhalefet koalisyonun serbestccedile seccedilim ccedilalışmalarının yapılamaması ve oy kullanamaması

durumlarla birlikte muhalefet siyasi partileri uumlzerinde guumlvenlik guumlccedillerinin şiddet uygulanması

Parlamentoda muhalefetlerinin yer almaması gibi ve kalkınma projeleri ve uumllke genelinde

yaygınlaşan yolsuzluk durumlar Batılı uumllkeleriyle Avami Ligi arasında soğuk ilişkilerinin yolu

accedilmıştır İccedil siyasetinde oluşan bu otoriter durumu Ccedilin ve Hindistanrsquoı Avami Ligirsquone yaklaştırırken

Batılı uumllkeleriyle mesafeler oluşturmuştur Muhalefetsiz seccedilimlerinin ardından Şeyh Hasinarsquoyı tebrik

mesajı iccedilin iki uumllke arasındaki rekabeti Ccedilin ve Hindistanrsquoa Avami Ligirsquonin ne kadar gerekli olduğunu

goumlstermektedir Ccediluumlnkuuml Hindistan kendi stratejik siyasi ve ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoin

kuruluşundan beri Avami Ligirsquone tek seccedilenek olarak goumlrmektedir Oumlte yandan Ccedilin kendi ekonomik

ve stratejik ccedilıkarları iccedilin Duumlnya ccedilapında demokrasi yerine otoriter sistemine daha fazla oumlnemsediği

iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmeti ile herhangi bir sorun yaşanmamaktadır

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetinin merkezinde yer alması bazı pek rahatlatıcı da

değildir Aksine Avami Ligi iki uumllke ile ilişkileri suumlrduumlrme ve karmaşık sorunları ccediloumlzme konusunda

suumlrekli zorluklar yaşanmaktadır Uzun yıllarıdır muumlttefiki olan Hindistanrsquoın Avami Ligirsquoni şu anda

yanında istediği gibi 2009 yılından itibaren Avami Ligi ile guumlccedilluuml ilişkisi kuran Ccedilin de oumlnemli yanıtlar

120

beklemektedir Bu bağlamda Avami Ligirsquonin 2009-2018 doumlneminde Ccedilin ve Hindistan ile

Bangladeşrsquoin ilişkilerinde bir dengesizlik durumu oluştuğu goumlruumllmektedir Bu durumda Ccedilin ve

Hindistan ile dengelemek iccedilin uumlccediluumlncuuml bir guumlccedil de lazımdır Ccediluumlnkuuml Ccedilin Bangladeşrsquoin pazarını kendi

lehine aldığı gibi buumlyuumlk yatırımlarla hem ekonomisinde ekili olmuş hem de Bengal Koumlrfezine erişim

imkacircnı elde etmeye planlamıştır Oumlte yandan Hindistan Bangladeşrsquoin ekonomi ve enerji sektoumlruumlnde

etkili olup Bangladeşrsquoin sınır oumltesinde kalan boumllgelerine kolay erişimi iccedilin lsquotransitrsquo imkanını

suumlrduumlrmek istemektedir Bu durumda Bangladeşrsquoin ccedilıkarları korunmaktan ziyade Bangladeşrsquoin

ekonomik ve siyasi guumlvenliği tehlikeye girmektedir Diğer tarafta kendi ccedilıkarları iccedilin uluslararası

guumlcuuml olan ABDrsquonin Hint Okyanusunda hedefleri vardır Oumlzellikle Ccedilinrsquoe karşı oumlnemli oumlnlemler

almaktadır Bu anlamda Bangladeş Ccedilinrsquoin Hint Okyanusunda bir giriş kapısı olma durumu

bulunduğu iccedilin ABD Bangladeş ile sıcak ilişkileri devam etmek istemektedir (Rana ve Ingulsrud

2019) Ayrıca Guumlney Asya ve Asya uumllkelerinde ABDrsquonin ekonomik ccedilıkarları da vardır Boumlylece

guumlccedilluuml bir demokratik iktidar altında ABD (Haque ve Islam 2014) ile siyasi ilişkilerinin ve ortak

ccedilalışmalarının suumlrduumlrmesi Bangladeşrsquoe Ccedilin ve Hindistan ccedilıkarlarını Bangladeşrsquoin kontrol altına

alınması muumlmkuumln olacaktır

Şekil 10 Guumlney Asya Sistemi ve Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin Denklem Modeli

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Her devlet ulusal hedeflerinin gerccedilekleştirilmesi iccedilin kendi yetki sınırlarının iccedileresinde ve

oumltesinde farklı ccedilabalarında bulunmaktadır Bir devletin ulusal hedefleri doğrultusunda kendi

topraklarının dışında goumlsterilen eylem veya ccedilalışmalarının dış politikası olarak tanımlanmaktadır Bu

bağlamda her devletin dış ccedilevresi ve alanına youmlnelik belirli ve değişen politikalar bulunmaktadır

Bangladeş Guumlvenliği Ulusal Ccedilıkar Ulusal Kalkınma

Hindistan Siyasi

Ekonomik

Stratejik Ccedilıkarları

Ccedilin

Ekonomik

Stratejik Ccedilıkarları

Buuml

yuuml

k G

uumlccedill

er

Str

atej

ik Ccedil

ıkar

Guumlney Asya Sistemi

121

Geleneksel olarak Bangladeşrsquoin dış politikasının temel amaccedilları kendi kimliğinin korunması toprak

buumltuumlnluumlğuumlnuumln korunması ekonomik gelişme ve ulusal guumlcuumln arttırılması olarak belirlenmiştir Bu

amaccedillar doğrultusunda kuruluşundan beri Bangladeş dinamik ve aktif bir diplomasi modeli takip

etmiştir Oumlzellikle ekonomik ccedilıkarları iccedilin ikili boumllgesel ve uluslararası topluluklarda Bangladeş ccedilok

hareketlilik goumlstermektedir Bundan dolayı Bangladeş soğuk savaşı sonrasında ortaya ccedilıkan yeni

Duumlnya duumlzeni ve kuumlreselleşmeyi goumlz oumlnuumlnde bulunarak boumllgesel siyasi ve guumlvenliğine dayanarak dış

politika ccedilalışmalarını guumlncellenmiş ve guumlncellenmektedir Oumlzellikle ekonomi dış ticaret yabancı

yatırım gıda ve enerji guumlvenliği nuumlfus sağlık insan hakları sosyal adalet iklim değişikliği afet

youmlnetimi yoksulluk ve teroumlrizm Bangladeşrsquoin dış ilişkilerini en fazla etkilemiştir Bunlarla beraber

jeo-stratejik oumlneminin artırılması ve komşularıyla tartışmalı konular sebebiyle ortaya ccedilıkan

zorluklarına ccediloumlzuumlm uumlretebilmek iccedilin Bangladeşrsquoin gelecekte aktif ve genişletilmiş faaliyetler

goumlsteren dış politika gerektirmektedir Bu bağlamda gelecek yıllarında Bangladeşrsquoin dış politikasının

uumlccedil temel kavram ccedilerccedilevesinde şekillenmesi gerekmektedir Bunlar ise ulusal guumlvenlik ulusal ccedilıkar

ulusal kalkınma

Ulusal guumlvenlik konusunda oumlzellikle Hindistan ve Myanmar ile olan ikili meselelere ve

Bengal Koumlrfezinde artan buumlyuumlk guumlccedillerin rekabetine ele alarak belirlenebilir Oumlzellikle Myanmarrsquodan

Bangladeşrsquoe sığınan Rohingya muumlltecileri ve Hindistanrsquoın Assamrsquoda vatandaşlıktan ccedilıkarılan

Bengalce konuşan insanlar gelecek yıllarında iki komşusu ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini ccedilok

etkileyecektir Bu mesele Myanmar ve Hindistanrsquoın Bangladeş guumlvenlik guumlccedilleri arasında ccedilatışmalara

yol accedilacaktır Bununla birlikte Hindistan ile ortak nehirlerinin su paylaşımı Bangladeşrsquoin su

guumlvenliğini ilerleyen zamanda buumlyuumlk tehlikeye atacaktır Ganj ve Tessta nehri uumlzerinde Hindistanrsquoın

baraj uygulaması 1980rsquolı yılarından beri Bangladeşrsquoin su kaynaklarını ccedilok olumsuz etkilemektedir

Bangladeş topraklarının neredeyse yarısı Hindistanrsquoın su tutmasından etkilenmiştir İlerleyen

zamanda Hindistan Tipaimukh Barajı ve Nehirlerinin birbiriyle bağlanması projesi gerccedilekleştirecek

olsa Bangladeşrsquoin su kaynakları balık ve tarım sektoumlruumlnde buumlyuumlk felaket meydana gelebilir

Ayrıca sınırda Hindistan Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri tarafından Bangladeş vatandaşlarına karşı

direk ateş uygulaması ve Bangladeş sınır kuvvetleriyle sebepsiz ccedilatışma durumu Bangladeş

guumlvenliğinin oumlnemli endişelerden biri haline gelmiştir Bunlarla ek olarak Şhittagong dağlık

boumllgelerindeki isyancılarıyla Hindistan istihbaratının bağlantısı ve desteği Bangladeşrsquoin guumlvenliği

iccedilin buumlyuumlk bir tehdit oluşturacaktır Ccediluumlnkuuml iki uumllkenin siyasi ilişkilerinde anlaşmazlık durumu

oluştuğunda Hindistan dağlık boumllgedeki isyancıları Bangladeş guumlvenlik guumlccedillerine karşı kullanmaya

ccedilalışacaktır Komşularıyla olan bu guumlvenlik meseleleriyle beraber boumllgesel ve kuumlresel olarak

Bangladeşrsquoin jeo-stratejik arttığı ortadadır Bangladeş Hint Okyanusursquona Bengal Koumlrfezi ile karşı

karşıya gelmektedir Hint Okyanusuna birccedilok buumlyuumlk devletlerinin askeri varlığı giderek artmaktadır

Uluslararası guumlccedillerinin Bengal Koumlrfezinde olan stratejik rekabeti Bangladeşrsquoin stratejik oumlnemini

arttırdığı gibi guumlvenlik konusunu da guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle ticaret iccedilin Bengal Koumlrfezi

122

yoluyla Hint Okyanusuna Ccedilinrsquoin erişim hedefi ve buna karşı ABD ve Hindistanrsquoın atıldığı adımlar

gelecek yıllarında Bangladeşrsquoin guumlvenliğini tehlikeye atacaktır Ayrıca Bangladeşrsquoe artan Ccedilin ve

Hindistan varlığı ilerleyen yıllarında Bangladeşrsquoi bu iki uumllkenin rekabeti sahasına doumlnuumlştuumlrecek ve

Bangladeşrsquoin iccedil siyasetini ve guumlvenliğini etkileyecektir

Ulusal ccedilıkar olarak Bangladeşrsquoin ekonomik hedeflerini kastedilebilir Duumlnyarsquonın sekizinci

kalabalık uumllkesi olan Bangladeş duumlnya siyasetinde ve uluslararası ilişkilerinde ekonomik hedeflerini

gerccedilekleştirmek iccedilin ccedilalışmaktadır Bağımsızlık doumlneminde dış yardımının ihtiyacı yabancı yatırım

ve ticari amaccedilları doğrultusunda dış politikasını yuumlruumlten Bangladeş daha sonra vasıflı ve vasıfsız

işccedililerinin Arap uumllkelerde ccedilalışma imkanlarını ve Ordusunun BM Barış Hareketinde aktif katılımını

dış politika ccedilalışmalarında ilk sırada yer vermiştir Bunlarla birlikte son doumlnemde Bangladeşrsquoin dış

politika ccedilalışmalarında tekstil ve juumlt uumlruumlnleri gibi farklı uumlruumlnlerinin ihracatı eklenmiştir Ayrıca iklim

değişikliğinden en ccedilok etkileyen uumllkeleri arasında ilk sırada yer alan Bangladeş son doumlnem dış

politikasında lsquoiklim diplomasisirsquone ccedilok youmln vermiştir Ccediluumlnkuuml kuumlresel ısınma sorunundan dolayı deniz

seviyesindeki 1 metrelik bir yuumlkselişin Bangladeşrsquoin kıyı boumllgelerinin uumlccedilte birinin sular altında

kalmasına yol accedilabileceği ve ccedilevre muumlltecileri sorununa yol accedilabileceği tahmin edilmektedir Bu

bağlamda Bangladeşrsquoin gelecek doumlnemlerde ulusal ccedilıkarları arasında ikilim değişikliğinin etkilerini

azalması iccedilin uluslararası toplumunda maddi desteğinin alınması tekstil juumlt deri balık gibi

uumlruumlnlerinin ihracatının artırılması vatandaşlarının farklı uumllkelerde ccedilalışma imkanının ccediloğalması

ccedilalışanlarının guumlvenliğini sağlaması yasadışı yoluyla goumlccediluumln durdurulması Ordu ve Polis uumlyelerinin

BM Barış ccedilalışmalarında daha kapsamlı katılımı kendi toprak ve ekonomiye youmlnelik boumllgesel ve

uluslararası guumlccedilleri arasında dengenin kurulması ve sağlanması gibi konular ccedilok oumlnem taşıyacaktır

Ulusal kalkınma uluslararası ccedilıkarının bir parccedilası olsa da Bangladeşrsquoin bu doumlnem oumlnemsediği

en oumlnemli tercihtir Avami Ligirsquonin 2009 yılları itibariyle izlediği dış politikasının en oumlnemli hedefi

yabancı yatırım olmuştur Oumlzellikle Ccedilin ve Hindistan ile yapılan anlaşmalarının birccediloğu altyapı ve

enerjinin uumlretimi alanında olmuştur Padma Koumlpruumlsuuml Krnaphuli Tuumlneli Otobanları Oumlzel Ekonomik

Boumllgeleri Metro gibi altyapı projeleri ve enerjinin uumlretimi iccedilin Ruupur Nuumlkleer Santralı Şhittagong

Bagerhat Patuakahli ve farklı yerlerde yapılmakta olan projeleri iccedilin Ccedilin ve Hindistanrsquodan buumlyuumlk

miktarda kerdi alınmıştır Bu projelerinin başlangıcından tamamlana kadar her aşamada ilgili uumllkenin

şirketleri etkili goumlrev uumlstlenmektedir Proje malzemeleri ve teknik makinaları da kredi kapsamında

ilgili uumllkeden satın alma zorunluğu bulunmaktadır Sonraki yıllarında Ccedilin ve Hindistanrsquodan alınan

kredinin yanı sıra iki uumllkenin etkileri arasında dengeye sağlamak Bangladeş iccedilin buumlyuumlk bir mesele

olacağı gibi yabancı yatırımının kaynaklarının ccedileşitliliği ve yatırım uumlzerinde kontroluuml ccedilok oumlnem

taşıyacaktır

123

Yukarıda bahsedilen Bangladeşrsquoin dış politikasının uumlccedil temel konu ccedilerccedilevesinde gelecek

doumlnemin dış politikaya youmlnelik bazı oumlnerileri aşağıda yer verilmiştir

Ccedilin ve Hindistan ile Dengeli Politika İzlemesi Bangladeş kendi guumlvenliği ve ekonomik

kalkınması iccedilin boumllgedeki buumlyuumlk guumlccedil Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerinde ccedilok dikkat edilmelidir Her

iki uumllke de Bangladeş iccedilin stratejik ve ekonomik accedilısından oumlnemli olduğu gibi Bangladeş de bu iki

uumllkesi iccedilin ccedilok oumlnem taşımaktadır Bu yuumlzden Hindistan ile ikili sorunlarının ccediloumlzuumlmuumlnde

Bangladeşrsquoin stratejik konumunun değerlendirilmesi gerekmektedir Hindistan ile ccediloumlzuumllmesi gereken

konuları tespit edilerek dengeli bir ilişkileri geliştirmek iccedilin kısa vadeli orta vadeli ve uzun vadeli

yol haritası ccedilizilebilir Hindistan ve Ccedilinrsquoin Bengal Koumlrfezirsquondeki jeopolitik rekabetinde Bangladeş

stratejik pozisyonu dikkatlice kullanmalıdır Her iki uumllkesi ile siyasi ilişkilerinde daha kararlılık

goumlsterilmesi gerekmektedir Aşağı kıyıdaş bir uumllke olan Bangladeşrsquoin Hindistan ile olan su

anlaşmazlıklarını oumlncelik vererek ccediloumlzuumllmesi gerekmektedir O yuumlzden lsquotransitrsquo gibi stratejik

anlaşmalarında lsquoGanj Su Anlaşmasırsquo lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo lsquoOrtak Nehirlerin Su Paylaşımrsquo gibi

oumlnemli konuları ile ilgili ccediloumlzuumlm odaklı maddelerin olmasın ccedilok oumlnem arz etmektedir Ayrıca

Hindistan sınırındaki şiddeti durdurmak insan ve silah kaccedilakccedilılığının oumlnuuml kesmek ve uyuşturucu

akımını durmak iccedilin oumlnemli adımların atılması gerekmektedir

Ccedilin ve Hindistan ile yapılan enerji ve altı yapı geliştirme anlaşmalarının gerccedilekleştirilmesi

konusunda Bangladeşrsquoin daha etkili rol alınması gerekmektedir İki uumllke ile ticari accedilığı azaltmak iccedilin

Bangladeş menşeli uumlruumlnlerin vergi muafiyeti konusunda Bangladeş huumlkuumlmetinin oumlnemli ccedilalışmalar

yapması gerekmektedir Hindistan ile yapılan lsquotransitrsquo anlaşmasını yeniden goumlzden geccedilirilmesi ve

Bangladeşrsquoin kara deniz ve demir yolları ve limanlarının kullanmasına karşın vergilendirme

yapılması gerekmektedir Bununla birlikte Nepal Butan ve Ccedilin ile planlanan kara bağlantılarının

hayata geccedilirilmesi konusunda Bangladeşrsquoin aktif rol oynaması gerekmektedir lsquoRohingyarsquo sorununda

kalıcı bir ccediloumlzuumlme Ccedilin ve Hindistanrsquoı ikna etmek iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoin stratejik ve

ekonomik imkanlarının verimli bir şekilde kullanmalıdır Ccediluumlnkuuml Myanmar huumlkuumlmeti ile Ccedilin ve

Hindistan her iki uumllkenin de stratejik ilişkileri vardır Bu iki uumllkeyle huumlkuumlmeti ve buumlrokrat

duumlzeyindeki ilişkilerinin yanı sıra siyasi partiler duumlşuumlnuumlrler araştırmacılar eğitimciler kuumlltuumlrel

gruplar vs gibi kamu diplomasisi youmlntemleriyle ccediloumlzuumlm odaklı ve uzun vadeli kazan-kazan ilişki

kurmasına oumlnem verilmesi gerekmektedir Eğitim ve teknoloji alanında Ccedilin ve Hindistan ile iş birlik

ccedilalışmalarının yapılası da uzun vadede Bangladeşrsquoin boumllgedeki siyasi konumunu artıracaktır

Guumlccedilluuml Siyasi Yapılarının Kurulması Bangladeşrsquoin guumlvenliğinin korunması ulusal ccedilıkarları

elde edinmesi ve ulusal kalkınmasının hızlandırılması iccedilin ilk olarak iccedil siyasi yapılarının ve

kurumlarının guumlccedillendirilmesi gerekmektedir Guumlccedilluuml bir demokratik sistemin inşa edilmesi

Bangladeşrsquoin başarılı dış politikasının oumln koşulları arasında ilk sırada yer almaktadır Oumlzellikle etkili

parlamento guumlccedilluuml muhalefet ifade ve medyanın oumlzguumlrluumlğuumlnuumln yanı sıra iktidar ve devlet

124

kurumlarının sorumluluğu ve hesap verebilirliği dış uumllkeleriyle ilişkilerinde eşitliği sağlayacak ve

Bangladeşrsquoin ccedilıkarlarının koruyacaktır Ayrıca uumllkenin geleceğe youmlnelik planlarının ve ccedilıkarlarının

belirlenmesi liderlerinin vizyon sahibi olması ve halkı arasında uumllkenin ccedilıkarları hakkında bilincin

oluşturulması Bangladeşrsquoin boumllge ve Duumlnya siyasetindeki konumunu guumlccedillendirecektir

Buumlyuumlk ve Boumllge Guumlccedilleri Arasında Dengenin Korunması Bangladeşrsquoi 160 milyon nuumlfusluk

buumlyuumlk bir pazarı olarak goumlren Ccedilin ve Hindistanrsquoın Bangladeş uumlzerinde ekonomik stratejik ve siyasi

hedefleriyle Bengal Koumlrfezindeki bu iki uumllke ve buumlyuumlk guumlccedillerinin stratejik hedefleri arasındaki

dengelenmesini sağlanması ccedilok oumlnem taşımaktadır Eğer Bangladeş bir uumllkeye eğilirse diğerlerinin

yanlış algılarını uyandırabilir Bu bağlamda boumllgesel ve kuumlresel olarak Bangladeşrsquoin jeo-stratejik

avantaj ve oumlnemini değerlendirerek ulusal hedefleri doğrultusunda gereken adımlarının atılması

gerekmektedir

Ekonomik Diplomasının Oumlnemsemesi Uumllkenin kalkınması ve ihracatının artırılması iccedilin

ekonomik diplomasiye odaklanmak gerekmektedir Daha fazla yatırım ccedilekme ticareti ve ticari

ilişkileri artırma ve oumlzellikle tekstil uumlruumlnler juumlt balık gibi değerli uumlruumlnlerini Duumlnya ccedilapında ihracatı

iccedilin ekonomik diplomasi dışında seccedilenekler goumlruumllmemektedir Bu bağlamda elccedililik ve

konsoloslukların siyasi goumlrevinin yanı sıra ekonomik ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi ve ticari

imkanlarının araştırılması ve gerccedilekleştirilmesi iccedilin ccedilalışılması gerekmektedir

Yabancı Yatırımı iccedilin Gereken Duumlzenlemeler Bangladeşrsquoteki iş ve yatırım ortamını

iyileştirmek iccedilin bazı oumlnemli girişimlerin yapılması gerekmektedir Altyapının geliştirilmesi

ccedilalışmalarının hızlandırılması enerji projelerinin tamamlanması limanları karayolu ve demiryolu

sistemlerinin guumlccedillendirilmesi gerekmektedir Ulaştırma altyapısını iyileştirmeye youmlnelik Guumlney

Asya uumllkeleri ve Ccedilin ile ccedilok taraflı iş birliklerinin teşvik edilmesi oumlnem arz etmektedir

İklim Değişikliği Diplomasisini Oumlnem Vermek Bangladeş iklim değişikliğinin olumsuz

etkilerine karşı en savunmasız olan uumllkelerden biridir Bu gerccedileği goumlz oumlnuumlnde bulunarak dış politika

ccedilalışmalarında en ccedilok oumlnemin iklim değişikliği konusuna verilmesi gerekmektedir Bu bağlamda her

bir Bangladeşli diplomatın gerccedileğin farkında olması ve diğer uumllkelerin yetkililerle goumlruumlşuumlrken konu

hakkında konuşabilecek duumlzeyde bilgi sahibi olması gerekmektedir Konuyu uluslararası kurumların

guumlndeme tutmak iccedilin Bangladeşrsquoin oumlnderlik yapması gerekmektedir Ayrıca ikili diplomatik

ilişkilerin bir parccedilası haline getirerek ikilimin korunması ve zararının azalması iccedilin iş birlik

ccedilalışmalarına odaklanması kaccedilınılmaz duruma gelmiştir İklim değişikliğinin etkilerine etkin bir

şekilde uyum sağlamak iccedilin atılan adımlarını ve adaptasyon şekillerini hem gelişmiş hem de

gelişmekte olan tuumlm diğer uumllkelerle paylaşmak ccedilok oumlnem arz etmektedir Ek olarak Birleşmiş

Milletler İklim Değişikliği Ccedilerccedileve Soumlzleşmesi (UNFCCC) En Kırılgan Uumllkeleri Forumu (CVF) ve

125

Savunmasız 20 (V20) gibi forumların yanı sıra yeni iş birlik kurumlarında ve ccedilalışmalarında aktif rol

almak gerekmektedir

BM Barış Guumlcuumlrsquonuuml Kamu Diplomasisi Olarak Değerlendirmesi BM Barış Guumlcuumlrsquone katılması

Bangladeşrsquoe ccedilok ccedileşitli imkanlar sunmaktadır En fazla personel goumlnderen uumllkeler arasında yer alan

Bangladeş kamu diplomasının bir aleti olarak BM Barış Guumlcuuml ccedilalışmalarıyla dış ve ekonomik

politika ajandalarını ilerletmek ve kuumlresel profilini yuumlkseltmek iccedilin değerlendirebilir Barış Guumlcuuml

kapsamında insanların bilgilerin malların ve hizmetlerin yeni uumllkelere ulaşılması uzun vadede

Bangladeşli vasıflı elemanlarının goumlccediluuml ve ticari yolları accedilarken ve ikili dostluk ve iş birlik alanlarının

accedilılmasına katkı sağlayacaktır Bu nedenle Bangladeşrsquoin dış politikasında Barış Guumlcuumlrsquonuuml ccedilok oumlnem

verilmesi gerekmektedir

Boumllgesel Bağlantılarına Aktif Katılımı Bangladeş Guumlney Asya ve Guumlneydoğu Asya

arasındaki kara koumlpruumlsuuml ve Nepal ve Butan gibi topraksız uumllkeler ve Hindistanrsquoın kuzeydoğusundaki

yedi eyalet iccedilin ticaret koridoru olarak stratejik bir konuma sahiptir Bu nedenle kendi konumunun

değerlendirmesi Bangladeşrsquoin ekonomik imkanları sağlayacak ve stratejik-guumlvenlik tehlikelerini

azaltacaktır Bu bağlamda Ccedilin Hindistan ve diğer Asya uumllkeleriyle boumllgesel ulaşım bağlantılarının

kurmasına ve bu tuumlr ccedilalışmalarında aktif yer almasına oumlzen goumlstermek gerekmektedir Bu bağlantının

sunacağı imkanlarıyla Bangladeş uumlruumlnlerinin Asya ve Duumlnyarsquonın diğer boumllgelerine ulaşılması kolay

olacaktır Bangladeş Bhutan Nepal ve Hindistanrsquoın kuzeydoğu eyaletleriyle kurulan BBIN alt

boumllgesel iş birliği ve Bangladeş Ccedilin Hindistan ve Myanmar Ekonomik Koridoru BCIM-ECrsquoin

gerccedilekleştirilmesi ve ccedilalışmanın hızlandırılması iccedilin ccedilalışmalarda bulunabilir BBIN ve BCIM-EC

gerccedilekleştiğinde Bangladeş mallarının daha fazla pazar erişimi ve komşu uumllkeleriyle ortak ticaret

enerji uumlretimi ve ortak kaynaklardan ccedilok fazla faydalanacaktır Ayrıca Ccedilinrsquoin OBOR projesinin

oumlnemli bir uumllke olarak yer alan Bangladeş projenin sunacağı imkanlardan faydalanması

gerekmektedir

SAARCrsquoin Guumlccedillendirilmesi Fikir sahibi olan ve kurucu uumlyelerden biri olarak Bangladeşrsquoin dış

politikasında boumllgedeki barış ve refahının bir platform olan SAARCrsquoi guumlccedillendirmeye oumlnem vermek

gerekmektedir 1 milyardan fazla nuumlfusa sahip olan Guumlney Asya ekonomi ulaşım sağlık teknoloji

ve diğer alanlarındaki gelişimi iccedilin SAARC gibi ortak kurumun guumlccedillenmesi ccedilok oumlnem taşımaktadır

Bangladeş SAARCrsquoi kuumlreselleşmiş ekonominin dinamik bir aracı olarak kullanmak iccedilin Guumlney

Asyarsquonın en buumlyuumlk guumlcuuml Hindistanrsquoı etkilemede oumlnemli bir rol oynamalıdır SAARC dışında da

boumllgede enerji iş birliği ve Guumlney Asya Serbest Ticaret Anlaşmasırsquonın (SAFTA) amaccedillarını

gerccedilekleştirme konusunda guumlccedilluuml ve suumlrekli bir ccedilaba goumlsterilmesi gerekmektedir Bu konuda sivil

toplum kuruluşları medya ve halkı diploması yoluyla gereken adımların atılması oumlnem arz

etmektedir

126

Vasıflı İşccedililerine Teşvik Edilmesi 2018 yılında Duumlnyanın farklı uumllkelerde bulunan

Bangladeşlilerin goumlnderdiği para miktarı 15 milyar dolardır Bu para Bangladeşrsquoin devasa tekstil

enduumlstrisinden sonra en buumlyuumlk ikinci dış kazanccedil kaynağıdır 1980rsquoli yıllarından beri Bangladeşrsquoin dış

kazancının en kaynaklardan biri olan bu lsquoişccedili goumlccediluumlrsquo gelecek yıllarında dış politikasında oumlnemli bir

konu haline gelecektir Ccediluumlnkuuml Orta Doğu ve Malezya Guumlney Kore ve Singapur ve diğer gelişmekte

olan uumllkelere geccedilici suumlreliğine goumlnderilen vasıflı ve vasıfsız işccedilileri ile ilgili ccedilok farklı sorunlar

ccedilıkmaktadır Oumlzellikle bu uumllkelerde goumlccedil suumlrecinde insan kaccedilakccedilıları aracıyla ccedilok masraflı ve yasadışı

goumlccediluuml gidilen uumllkelerde istenilen iş veya hiccedilbir iş bulamaması resmi dosyalarının eksikliği ve polis

tarafından yakalanarak geri goumlnderilmesi iş vereni tarafından işkence edilmesi iş suumlrecinin

uzatılmaması gibi ccedileşitli sorunlar ccedilıkmaktadır Dolaysıyla bu uumllkelere daha eğitimli ve vasıflı işccedili

goumlndermesinin yanı sıra devletin kurumları tarafından sorunsuz işccedili goumlccediluumlnuumln başlatılması

gerekmektedir

Gelişmiş Uumllkelere Goumlccediluumln Artırılması Goumlccedil alan gelişmiş uumllkelere vasıflı insanların goumlccediluumlnuumln

artırılması gerekmektedir Birleşik Krallık ABD Kanada Avustralya ve Avrupa uumllkeleri suumlrekli

ikameti veya vatandaşlık imkacircnı Bangladeşrsquoin vasıflı goumlccedilmenleri tarafında buumlyuumlk bir fırsat olarak

goumlruumllmektedir O yuumlzden bu konuda devletten gereken destek sağlanmalıdır Ccediluumlnkuuml Arap uumllkeleri

ve Asyarsquonın diğer uumllkelere işccedili istihdamı alıcı uumllkelerin hacirckim sosyo-politik ortamına oldukccedila

duyarlıdır 1990rsquolı yıllarında Koumlrfez krizi 2003 yılında ABDrsquonin Irak savaşı daha sonra Arap Baharı

sonrasında Libya ve Yemen savaşı yuumlz binlerce Bangladeşli işccedilinin geri doumlnmesine sebep olmuştur

Ayrıca Arabistan ve Malezyarsquodan suumlrekli işccedililerinin geri goumlnderilmesi normal haline gelmiş

durumundadır

Goumlccedil Alan Uumllkelerle İyi İlişkilerin Kurulması Gelişmiş ve gelişmekte olan uumllkeler arasında

goumlccedil alan uumllkeler ile guumlccedilluuml ikili ilişkilerinin kurulması gerekmektedir Devletin bir parccedilası olarak

yurtdışındaki Bangladeş misyonları goumlccedil eden vatandaşları iccedilin oumlneli rol oynamalıdır Bu yuumlzden

Bangladeşli goumlccedilmenlerin ccediloğunluğu olan uumllkelere tecruumlbeli diplomatlarının goumlrevlendirilmesi

buumlyuumlkelccedililiklerin yanı sıra konsoloslukların da accedilılması ve goumlccedilmenlere yasal ve teknik destekleri

sağlamak iccedilin farklı birimlerinin goumlrevlendirilmesi ccedilok oumlnem arz etmektedir

Diasporanın Guumlccedillendirilmesi Farklı uumllkelerde yaşayan tuumlm Bangladeşli diaspora ile sağlıklı

ve uumlretken bir ilişki kurmak ve guumlccedilluuml bir ccedilatı altına almak gelecek Bangladeşrsquoin dış politikasına

olumlu sonuccedillar getirecektir Guumlccedilluuml bir diaspora iki devlet arasında siyasi kuumlltuumlrel ilişkileri

guumlccedillendirmesinin yanı sıra buumlyuumlk ekonomik katkıları sağlamaktadır Ayrıca ilgili uumllkede

Bangladeşlilerin iş ve goumlccedil imkacircnı da sağlamaktadır Bunun iccedilin lsquoKamu Diplomasi Birimirsquo ve

lsquoYurtdışı Bangladeşli Topluluk Başkanlığırsquo gibi kurumlar kurulması ve vatandaşlarının oumlnemli bir

yoğunluğuna sahip olan uumllkelerde tecruumlbeli diplomatlarının goumlrevlendirilmesi ve yeni misyonlarının

accedilılması gerekmektedir

127

Teroumlrle Muumlcadelede İş birliği Teroumlrizme karşı muumlcadele Bangladeşrsquoin dış politikasının diğer

bir konu olarak guumlndeme gelmiştir Uluslararası teroumlruumln uzantıları Bangladeşrsquoin guumlvenliği iccedilin bazen

buumlyuumlk tehditler oluşturmaktadır Dolaysıyla bu konuda ccedilok guumlccedilluuml adımların atılması ve teroumlr

gruplarının finans kaynaklarının durdurulması konusunda SAARC ASEAN OIC Koumlrfez uumllkeleri

ve Batılı uumllkeleriyle iş birliğini geliştirmek iccedilin buumlyuumlk diplomatik girişim başlatılması gerekmektedir

Komşularıyla İyi İlişkilerin Kurulması Hindistan ile eşitlik temelinde uyumlu ilişkilerin

suumlrduumlruumllmesi Bangladeşrsquoin dış politikasının zorunlu bir bileşenidir Kaynakların adaletsiz

dağıtılması guumlvensizlik ve yanlış anlamalar uzun suumlredir ikili ilişkilerini etkilemiştir Gelecek

yıllarında ortak nehirlerinin sularının paylaşımı sınırda insanların oumlluumlmuuml yasadışı goumlccedilmen sorunu

ikili ticaretteki dengesizliği ve Bangladeş uumlzerinden transit gibi meselelerde Hindistan ile eşitlik

temelinde anlayışlı bir dostluk ilişkilerinin kurulmasına ccedilok oumlznen goumlstermek gerekmektedir Oumlte

yandan Myanmar ile olan sınır sorununun ccediloumlzuumlmuumlne adımlarını atılması gerekmektedir Ayrıca

Myanmarrsquodan gelen Rohingya goumlccedilmenleri sorununun ccediloumlzuumlmuumlne ikili boumllgesel ve uluslararası

ortamlarda Bangladeşrsquoin daha etkin ccedilalışmaların suumlrduumlruumllmesi gerekmektedir Oumlzellikle Birleşmiş

Milletler AB SAARC ASEAN ve diğer kurumlarını gereken adımlarının atılması konusunda

etkilemek iccedilin Muumlsluumlman uumllkeler ve diğer Batılı uumllkelerle iş birliği kurmak ccedilok oumlnem araz etmektedir

Ayrıca BM guumlvenlik konseyi uumlyeleri ve diğer guumlccedilluuml uumllkeler ile diplomatik ccedilalışmaları suumlrduumlruumllmesi

gerekmektedir Bunlarla birlikte Hindistan Myanmar ve Ccedilin başta olmak uumlzeri Asya uumllkelerinde sivil

toplum ve halk diplomasisine daha fazla oumlnem verilmesi gerekmektedir

Boumllgesel ve Duumlnya Kuruluşlarında Aktif Katılımı Ulusal ccedilıkarlarını elde etmek iccedilin BM ve

bağlı kurumlar ve OIC NAM G-77 BIMSTEC gibi kuruluşlarda ccedilok aktif rol oynaması

gerekmektedir Bu bağlamda uluslararası ve farklı boumllgelerdeki sorunları konusunda farklı uumllkeler

ve kuruluşlar ile siyasi iş birliği yapılması ve etkin rol oynaması gerekmektedir Bunlarla birlikte

Avrupa Asya uumllkeleriyle yakın ilişkilerinin kurulması ve Muumlsluumlman uumllkeleriyle farklı iş birlik ve

arabuluculuk ccedilalışmalarında yer alması oumlnem araz etmektedir

Coğrafi konumu ve coğrafi oumlzelliklerinden kaynaklanan bazı iccedil ve dış gerccedilekler Bangladeşrsquoin

ekonomi siyaset ve dış politikasını etkilemektedir Bu gerccedileklerin bazıları Bangladeş iccedilin sorun ve

endişeler uumlretirken bazı gerccedilekler farklı avantajları sağlamaktadır Değişen Duumlnya siyasi ortamında

Bangladeşrsquoin dış politika seccedileneklerinin ccedilok olduğunu ve uluslararası ortamında aktif katılımıyla

kendi ccedilıkarlarını elde edebilecek durumunun var olduğunu goumlruumllmektedir Bu bağlamda dış politika

seccedilenekleri ile ilgi ccedileşitli araştırma ccedilalışmanın yapılması Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu

artıracağını duumlşuumlnuumllmektedir

YARARLANILAN KAYNAKLAR

ADB (2018) ldquoSouth Asia Subregional Economic Cooperation (SASEC)rdquo Asian Development Bank

httpswwwadborgcountriessubregional-programssasec (25082019)

Adnan Shapan (2008) ldquoContestations Regarding Identity Nationalism and Citizenship During the

Struggles of the Indigenous Peoples of the Chittagong Hill Tracts of Bangladeshrdquo

International Review of Modern Sociology 34(1) 27ndash45

Afroze Shaheen (Ed) (2002) Regional Cooperation in South Asia New Dimensions and

Perspectives Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

Agarwal Sunil Kumar (2010) ldquoIndia-Bangladesh Maritime Dispute An International Law

Perspectiverdquo Maritime Affairs Journal of the National Maritime Foundation of India

6(1) 28ndash50

Agnew John (2013) ldquoThe Origins of Critical Geopoliticsrdquo The Ashgate Research Companion to

Critical Geopolitics iccedilinde (19-32) Ashgate Publishing

Ahamed Emajuddin (Ed) (2004) Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative

Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Ahamed Imtiaz (12122010) ldquoKurtuluş Savaşında Hindistanrsquoın Roluuml (মকতিযদধে ভারদধের ভকতমকা) rdquo

Prothom-Alo httparchiveprothom-alocomdetaildate2010-12-12news115262

(04112019)

Ahmad Mozammil (2020 July 08) ldquoBangladesh and the China-India Conflictrdquo The Diplomat

httpsthediplomatcom202007bangladesh-and-the-china-india-conflict (20092020)

Ahmed Abu Taher Salahuddin (1992) ldquoBangladesh-China Relations An Assessmentrdquo Bangladesh

Institute of International and Strategic Studies 13(2) 265ndash299

Ahmed Bashir (1996) lsquoChin-Bangladesh Somporko 1971-1995 (Ccedilin-Bangladeş İlişkiler 1971-

1995)rsquo Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Jahangirnagar Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml

Ahmed Imtiaz (2004) ldquoThe Superpowers Strategy in the Third World The 1971 South Asian Crisisrdquo

Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (143ndash162) Kamol Kuri

Prokashon Dhaka

___________(2012) ldquoTeesta Tipaimukh and River Linking Danger to Bangladesh-India

Relationsrdquo Economic and Political Weekly 47(16) 51ndash53

Ahmed Moudud (2005) South Asia Crisis of Development The Case of Bangladesh 3rd

Impression The University Press Limited Dhaka

_____________(2010) Bangladesh Shayattya Shasan Theke Shwadhinata (Bangladesh

Constitutional Quest for Autonomy) 4th Edition The University Press Limited Dhaka

129

______________(2014) Bangladesh Emergency and the Aftermath 2007-2008 The University

Press Limited

Ahmed S M Shafuddin (2013) ldquoBangladesh-China Relations Scopes for Attaining New Heightsrdquo

BIISS JOURNAL 34(4) 273ndash92

Ahmed Sabbir (13102016) ldquoCcedilin-Bangladeş Ilişkileri Yeni Seviyelere Ulaşacak Mı (চীন-বাাংলাদধেশ

সমপকক কতক নেন মাতরায প ৌছদধব)rsquo Bdnews24com

httpsopinionbdnews24combanglaarchives41496

Ahsan Syed Badrul (13022012) ldquoStudents Politicians in Alliancerdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-222220

Ali Irtiza Nasim (10012019) ldquoBangladeşrsquote Kabinenin Bulmaca Hindistanrsquoın Az Ccedilinrsquoin Daha Mı

(বাাংলাদধেদধশ মকতিসভার ধাৌ ধা ভারদধের কম চীদধনর পবকতশ)rdquo Manabzamin

httpwwwmzamincomarticlephpmzamin=153907

Ali Syed Rashid (2018) ldquoBangladesh Starts Padma Rail Link Constructionrdquo International

Railway Journal httpswwwrailjournalcompassengermain-linebangladesh-starts-

padma-rail-link-construction (03102019)

ldquoBangladesh Wins Sea Border Dispute with Indiardquo (09072014) Aljazeera

httpswwwaljazeeracomnewsasia201407bangladesh-wins-sea-border-dispute-with-

india-20147881221238354html

ldquoBangladesh Elections 2018 What You Need to Knowrdquo (29122018) Aljazeera

httpswwwaljazeeracomnews201812explainer-bangladesh-general-election-

181226193113181html

Anas A Z M (2020 August 11) ldquoChinarsquos economic clout chills Bangladesh-India relationsrdquo

Nikkei Asia httpsasianikkeicomPoliticsInternational-relationsChina-s-economic-clout-

chills-Bangladesh-India-relations (25092020)

Aneja Urvashi (2006) China-Bangladesh RelationsAn Emerging Strategic Partnership Sepcial

Report No 33 Institute of Peace and Conflict Studies (IPCS) New Delhi

Aricadborg (ty) ldquoSouth Asia Growth Quadrangle (SAGQ) Initiativerdquo

httpsaricadborginitiativesouth-asia-growth-quadrangle (09072019)

Asaduzzaman M ve Rahman Md Moshiur (2015) ldquoImpacts of Tipaimukh Dam on the Down-

Stream Region in Bangladesh A Study on Probable EIArdquo Journal of Science Foundation

13(1) 3ndash10

Azad Salam (2006) Contribution of India in the War of Liberation of Bangladesh Bookwell

Publications

BAL (2018) Election Manifesto 2018 Bangladesh Awami League Dhaka

____(2019a) ldquoAccolades of Sheikh Hasinardquo httpwwwalbdorgarticlesphoto32713Accolades-

of-Sheikh-Hasina (03072019)

130

____(2019b) ldquoVictims of 15th August 1975 Massacrerdquo

httpwwwalbdorgarticlesphoto32108Victims-of-15th-August-1975-massacre

(04072019)

____(ty) ldquoJourney of Bangladesh Awami League1949-2016rdquo httpspublicationalbdorgJourney-

of-Awami-League-1949-2016p=1 (10082019)

Balaji Madhumita Srivastava (2016) ldquoIndia- Bangladesh Relations An Enduring Economic

Partnershiprdquo Visiting Research Associate VIF

httpswwwvifindiaorgoccasionalpaper2016january22india-bangladesh-relations-an-

enduring-economic-partnership (09052018)

ldquoBangladeşrsquoin Geleceği Ccedilin-Hindistan Suumlper Guumlcuuml Ile Ilişkilerine Bağlı Ashraf (বাাংলাদধেদধশর ভকতবষযৎ চীন-

ভারে রাশকতির সদধে সমপদধকক র ও র আশরাফ)rdquo (29092012) Banglanews24com

httpswwwbanglanews24compoliticsnewsbd142038details

Barman Dalem Ch (2010) ldquoChittagong Hill Tracts Peace Accord A Case of Political Conflict

Management of Bangladeshrdquo Political Management in Bangladesh iccedilinde (77ndash88) A H

Development Publishing House Dhaka

Barua Biprodash (1992) Dipankar Sriggan Atish (Srii Atish Dipankar) Bangla Academy

Dhaka

Bass Gary J (2014) The Blood Telegram Nixon Kissinger and a Forgotten Genocide (Illustrated

edition) Vintage

ldquoBangladesh Profilerdquo (26022019) BBC httpswwwbbccomnewsworld-south-asia-12650940

ldquoIndia Puts 19m People at Risk of Statelessnessrdquo (31082019) BBC

httpswwwbbccomnewsworld-asia-india-49520593

Bd2mofcomgovcn (2017) ldquoChina-Bangladesh Relationsrdquo Ministry of Commerce Website

httpbd2mofcomgovcnarticlebilateralcooperationinbrief20070520070504675608shtml

(08082019)

ldquoBangladesh Elected ECOSOC Memberrdquo (31102013) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20131031bangladesh-elected-ecosoc-member

ldquoBangladesh Air Force Inducts New Chinese Fightersrdquo (27092014) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20140927bangladesh-air-force-inducts-new-chinese-

fighters

ldquoHindistan-Avami Ligi İlişkileri Ajanlık Gibi Değildir (ভারে-আওযামী লীগ সমপকক োলাকতলর নয)rdquo (13122014)

Bdnews24com httpsbanglabdnews24compoliticsarticle896095bdnews

ldquoList of Bangladesh-India Bilateral Deals Signed during Modirsquos Dhaka Visitrdquo (06062018)

Bdnews24com httpsbdnews24combangladesh20150606list-of-bangladesh-india-

bilateral-deals-signed-during-modis-dhaka-visit

ldquoBangladesh China Sign 27 Deals as President Xi Visits Dhakardquo (14102016) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20161014bangladesh-china-sign-27-deals-as-president-

xi-visits-dhaka

131

(01091972) Beijing Review 6

(15071985) Beijing Review 6

BEZA (ty) ldquoChinese Economic and Industrial Zone (CEIZ) BEZArdquo Bangladesh Economic Zones

Authority httpwwwbezagovbdchinese-economic-industrial-zone (03112019)

Bhadrakumar M K (2019) ldquoModi Heads South to the Rimlandrdquo Indian Punchline

httpsindianpunchlinecommodi-heads-south-to-the-rimland (2008 2019)

Bhattacharjee Joyeeta (2014) ldquoSheikh Hasinarsquos China Visit An Assessmentrdquo Observer Research

Foundation ORF httpswwworfonlineorgresearchsheikh-hasinas-china-visit-an-

assessment (09072019)

__________________(2018) India-Bangladesh Defence Cooperation Coming of Age at Last

ORF Issue Brief No 250 Observer Research Foundation ORF

httpswwworfonlineorgresearchindia-bangladesh-defence-cooperation-coming-of-age-at-

last (03052019)

Bhaumik Subir (2009) Troubled Periphery The Crisis of Indiarsquos North East First Edition Sage

India Los Angeles

Bindra S S (1982) Indo-Bangladesh Relations Deep amp Deep Publications New Delhi

(03011977) Bangladesh Sangbad Sangstha BSS

Byron Rejaul Karim (20102016) ldquo$276b Chinese Fund Quick Move to Execute 3 Projectsrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetfrontpagequick-move-execute-3-projects-1301407

Byron Rejaul Karim (14102016) ldquoHigh Hope for Chinese Investmentrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagehigh-hope-chinese-investment-1298539

Chakma Bhumitra (2015) ldquoSheikh Hasina Governmentrsquos India Policy A Three-level Gamerdquo

Journal of Asian Security and International Affairs

httpsdoiorg1011772347797014565291

Chakrabarti R (1994) ldquoChina and Bangladeshrdquo China Report 30(2) 149ndash59

Chakraborty Torun (15022019) ldquoBangladeş Teesta Suyu veya Assamrsquodaki Durum Hakkında

Endişeli Değil (কতেসতার জল বা অসদধমর কতরকতিকতে কতনদধয পমাদধেই কতচনতায পনই বাাংলাদধেশ)rdquo Aajkaal

httpswwwaajkaalin

Chaudhury Dipanjan Roy (05052018) ldquoMuslim Population Bangladesh Advocates OIC Reforms

for Indiarsquos Entry as Observer in Grouprdquo The Economic Times

httpseconomictimesindiatimescomnewspolitics-and-nationbangladesh-advocates-oic-

reforms-for-indias-entry-as-observer-in-grouparticleshow64040070cms

Chinese Embassy Dhaka (ty) ldquoJoint Statement between the Peoplersquos Republic of China and the

Peoplersquos Republic of Bangladeshrdquo httpbdchineseembassyorgengzmgxzywjt697175htm

(15092019)

Choudhury Bakhtiar Uddin (19012017) ldquoAskeri anlaşma intihar anlamına gelecek (সামকতরক চকতি

আতমঘােী হদধব)rdquo Banglatribune httpswwwbanglatribunecomcolumnsopinion174549

132

Choudhury Dilara (1992a) Bangladesh and the South Asian International System 1st Edition

Academic Publishers Dhaka

______________ (1992b) Bangladesh and the South Asian International System 1st edition

Scorpion Publishing Ltd Dhaka

_______________(1992c) ldquoBangladesh Foreign Policy Outlook Regional and International

Settingsrdquo Bangladesh South Asia and the World iccedilinde (39ndash56) Academic Publishers in

association with International Studies Association Dhaka

_______________(2010) ldquoConcept of National Security and Its Management in Bangladeshrdquo

Political Management in Bangladesh iccedilinde (89ndash104) A H Development Publishing House

Dhaka

Choudhury G W (1969) Constitutional Development in Pakistan 2nd Edition Longman Group

UK Ltd London

_______________(1975) India Pakistan Bangladesh and the Major Powers Politics of a Divided

Subcontinent Free Press New York

Chowdhury Iftekhar Ahmed (1980a) Bangladeshrsquos External Relations  The Strategy of a Small

Power in a Subsystem Yayımlanmamış Doktora Tezi Department of International Relations

Australian National University

Chowdhury Iftekhar Ahmed (1980b) ldquoStrategy of a Small Power in a Subsystem Bangladeshrsquos

External Relationsrdquo Australian Outlook 34(1) 85ndash98

________________________(2016) China and Bangladesh New Strategic Partners Working

Paper No 249 NUS Institute of South Asian Studies (ISAS) Singapore

Chowdhury Mahfuzul H (2013) ldquoAsymmetry in Indo-Bangladesh Relationsrdquo Asian Affairs An

American Review 40(2) 83-103

Cookson Forrest and Tom Felix Joehnk (2018) ldquoChina and Indiarsquos Geopolitical Tug of War for

Bangladeshrdquo East Asia Forum httpswwweastasiaforumorg20180411china-and-indias-

geopolitical-tug-of-war-for-bangladesh (18082019)

Daddow Oliver (2015) ldquoInterpreting Foreign Policy through Discourse Analysisrdquo British Politics

and Policy at LSE httpsblogslseacukpoliticsandpolicyinterpreting-foreign-policy-

through-discourse-analysis (27112019)

ldquoBangladeş ile Hindistan arasında derin bir ilişki var ve oumlyle kalacak (বাাংলাদধেশ ও ভারদধের মাদধে গভীর সমপকক

আদধছ এবাং থাকদধবভারেীয বাকতিজয মিী)rdquo (25092018) Daily Inqilab

httpswwwdailyinqilabcomarticle155533

Dalby Simon (1990) ldquoAmerican security discourse the persistence of geopoliticsrdquo Political

Geography Quarterly 9 171-188

____________(1991) ldquoCritical Geopolitics Discourse Difference and Dissentrdquo Environment and

Planning D Society and Space 9 261ndash283

Das Goutam (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Goumlruumlntuumlluuml Goumlruumlşme (16112019)

133

Das Gurudas ve Thomas C Joshua (2018) ldquoBCIM Economic Cooperation Interplay of Geo-

economics and Geo-politicsrdquo Taylor amp Francis

Das Roktim (17052018) ldquoZor zamanlarda Hindistanı yanında goumlrmek isterim (দঃসমদধযর বনধ ভারেদধক

াদধশ চাই পশখ হাকতসনা)rdquo Samakal httpswwwdailyinqilabcomarticle155533

Datta Sreeradha (2019) ldquoIndo-Bangladesh in an evolving worldrdquo UNISCI Journal 17(49) 191ndash

208 httpsdoiorg1031439UNISCI-41

Deccan Chronicle (2014) ldquoBCIM Economic Corridor Beneficial for North-East Economyrdquo Says

Surveyrsquohttpswwwdeccanchroniclecom141125nation-current-

affairsarticleE28098bcim-economic-corridor-beneficial-north-eastern-regions

(19082019)

Developing8org (ty) ldquoSecretary General ndash D-8 Organization for Economic Cooperationrdquo

httpdeveloping8orgsecretary-general (06072019)

ldquoAssam NRC Bangladesh Has to Be Convinced to Take Back Its Citizensrdquo (07092019) Dhaka

Tribune httpswwwdhakatribunecomworld20190907assam-nrc-bangladesh-has-

ldquo19 AL lideri Ccediline ziyarete gidiyor (চীন সফদধর যাদধেন আলীদধগর ১৯ পনো)rdquo (05102018) Dhakatimes

httpswwwdhakatimes24com20181025100941

Dijk Teun A van (1997) ldquoWhat Is Political Discourse Analysisrdquo Belgian Journal of Linguistics

11(1) 11ndash52

______________(1985) Handbook of Discourse Analysis Discourse Analysis in Society

Academic Press

Dodds Klaus-John ve Sidaway James Derrick (1994) ldquoLocating critical geopoliticsrdquo Environment

and Planning D Society and Space 12 515-524

Dugin Alexander (2019) ldquoGeopolitics Theories Concepts Schools and Debates Part - 2rdquo

GeopoliticaRU httpswwwgeopoliticaruenarticlegeopolitics-theories-concepts-schools-

and-debates (20112019)

Dutta Shekhar (24042018) ldquoSeccedilim ve Ccedilin-Hindistan Denklem (কতনবকাচন সামদধন পরদধখ চীন ভারে সমীকরি)rdquo

Bhorer Kagoj httpswwwbhorerkagojcom20180424নিরবাচি-সা

Ferdous Hasan (11072019) ldquoBangladeşrsquoin ldquoCcedilin kartırdquo (বাাংলাদধেদধশর ldquoচীনা োসrdquo)rdquo Prothom-alo

httpswwwprothomalocomopinionarticle1603655

Fmprcgovcn (2010) ldquoJoint Statement between the Peoplersquos Republic of China and the Peoplersquos

Republic of Bangladeshrdquo

httpswwwfmprcgovcnmfa_engwjdt_6653852649_665393t674421shtml (14072019)

Foysal Quazi (2014) The China-Bangladesh Relations From Eternity to Modern Era SSRN

Scholarly Paper ID 2742760 Rochester NY Social Science Research Network

Ganguly Sumit (07012019) ldquoThe World Should Be Watching Bangladeshrsquos Election Debaclerdquo

Foreign Policy httpsforeignpolicycom20190107the-world-should-be-watching-

bangladeshs-election-debacle-sheikh-hasina

134

Ghosh Partha S (1989) Cooperation and Conflict in South Asia The University Press Limited

Dhaka

Gilks Anne ve Segal Gerald (1985) China and the Arms Trade London and Sedney Croom

Helm

Godinho Luiacutesa (2016) ldquoDiscourse and International Relations A Theoretical and Methodological

Approachrdquo JanusNet E-Journal of International Relations 7(2) 1ndash13

Greenbartacom (2017) ldquoJoin the Demand for Demolition of the Farakka Barrage BENrdquo

httpwwwgreenbartacomimagesWater-SanitationFarraka_3JPG (09072019)

Haider Zaglul (1991) ldquoBangladesh-China Relations A Reviewrdquo Regional Studies 9(2) 72ndash84

Halim Md Abdul (2004) ldquoForeign Policy of Bangladesh Framework of Analysisrdquo Foreign Policy

of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (13ndash30) Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Haque Monzima ve Islam Aynul (2014) ldquoBangladesh-United States relations in the post-september

11 era Foundation for a new frameworkrdquo Social Science Review 31(1) 1ndash20

Hasan Sohrab (12012019) ldquoBangladeşrsquoin seccedilimi ve Ccedilin-Hindistan yarışması (বাাংলাদধেদধশর কতনবকাচন ও চীনndash

ভারদধের দবৈরথ)rdquo Prothom-alo httpswwwprothomalocomopinionarticle1574242

Hasanuzzaman Al Masud (1998) Role of Opposition in Bangladesh Politics The University

Press

Hassan M Kabir (2002) ldquoTrade with India and Trade Policies of Bangladeshrdquo Towards greater

sub-regional economic cooperation  limitation obstacles and benefits iccedilinde (349ndash401)

University Press Dhaka

Hazarika Sanjoy (11061989) ldquoBangladeshi Insurgents Say India Is Supporting Themrdquo The New

York Times httpswwwnytimescom19890611worldbangladeshi-insurgents-say-india-

is-supporting-themhtml

Hcidhakagovin (ty) ldquoBilateral Relations Bilateral Documents 2014 - till Daterdquo High

Commission of India Bangladesh

httpswwwhcidhakagovinbilateralid=eyJpdiI6IjJcL0QzT05FK2hGRmxhRmlUWjBxb1

VnPT0iLCJ2YWx1ZSI6Im9ndmE4WmFKNURRWlpQbW82QzBmRlE9PSIsIm1hYyI6Ijlk

Zjk0Y2JlNjYwYmU2MGVkZmMwMDgxZDU2N2M1YzNjZmU3NGUyZjlhNWFiZDJkZT

VmM2I1ZDE5NDgyOTc3MWIifQ==(1507 2019)

______________(ty) ldquoBilateral Relations Bilateral Visitsrdquo High Commission of India

Bangladesh

httpswwwhcidhakagovinpagesid=eyJpdiI6InhJM2lJTG51N3VTUVwvNDY4MVc0VG

pBPT0iLCJ2YWx1ZSI6IjZLbWdiNkZSY1ZzVzFmK0xsZGs5cmc9PSIsIm1hYyI6Ijc2YTlk

ZGIzNTA3OGZlOWY2OGNlYzkxMDFjYWM0ODdiNGZhY2U2MjM4YjRhOTIzNWI3M

Dc5ZWRiZWQ1MTJhOTIifQ==(10072019)

______________(ty) ldquoMOU Use of Chittagong and Mongla Ports for Movement of Goods to and

from Indiardquo High Commission of India Bangladesh

135

httpshcidhakagovinpdfbi_docMOU_Use_of_Chittagong_and_mongla_Ports_fro_move

ment_of_Goods_to_and_from_Indiapdf (1511 2019)

HKTDC (2018) ldquoChina Digs Deep for Bangladesh BRI Multi-Channel Tunnel Projectrdquo The Hong

Kong Trade Development Council httpeconomists-pick-researchhktdccombusiness-

newsarticleInternational-Market-NewsChina-Digs-Deep-for-Bangladesh-BRI-Multi-

Channel-Tunnel-Projectimnen11X0000001X0ADGBDhtm (03112019)

Hosen Ahrar (23062017) ldquoGeriye Bakış 68 yıl iccedilinde Avami Ligirsquonin yuumlkselişi (কতফদধর পেখা  ৬৮ বছদধর

আওযামী লীদধগর উতথান েন)rdquo BBC News বাাংলা httpswwwbbccombengalinews-40382783

Hossain Akbar (05012019) ldquoAwami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan ve Ccedilin ile dengeyi nasıl koruyor

(ভারে ও চীদধনর সাদধথ কতকভাদধব ভারসাময রকষা করদধছ আওযামী লীগ সরকার)rdquo BBC News Bengali

httpswwwbbccombengalinews-46769130

Hossain Delwar (2010) Globalization and New Regionalism in South Asia Issues and

Dynamics 1st Edition A H Development Publishing House Dhaka

______________(2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (27112019)

Hossain Ishrat (2018) ldquoBangladesh Balances between Big Brothers China and Indiardquo East Asia

Forum httpswwweastasiaforumorg20180606bangladesh-balances-between-big-

brothers-china-and-india (29082019)

Hossain Ishtiaq (2004) ldquoBangladesh-India Relations Issues and Problemsrdquo Emajuddin Ahmed

(Ed) Foreign Policy of Bangladesh A Small States Imperative iccedilinde (52ndash73) Kamol

Kuri Prokashon Dhaka

Hossain Md Aslam (2017 April 15) ldquoBangladesh is at a Geopolitical Crossroadsrdquo The

Geopolitics httpsthegeopoliticscombangladesh-is-at-a-geopolitical-crossroads (20-07-

2020)

Hossain Sayed Anwar (1974) China and Pakistan Diplomacy of an Entente Cordiale Oxford

University Press London

Hossain Urmee (2014) ldquoUnited Nations Organizationrdquo Banglapedia Asiatic Society of

Bangladesh Dhaka

Huq Muhammad Shamsul (1993) Bangladesh in International Politics The Dilemmas of the Weak

States The University Press Limited Dhaka

IBP Inc (2015) Bangladesh Electoral Political Parties Laws and Regulations Handbook - Strategic

Information Regulations Procedures Lulucom

Ihtesham Kazi ve Rahman Mohammad Mahabubur (23052005) ldquoSino-Bangla Relations and

Bangladeshrsquos Look East Policyrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20050523d505231501126htm

Islam Anisul M (2019) ldquoBangladesh Trade with India Trends and Patternsrdquo Athens Journal of

Business amp Economics 5(2) 123ndash140 httpsdoiorg1030958ajbe5-2-2

136

Islam Md Safiqul vd (2018) ldquoMajor Challenges and Remedies in Building the Bangladesh-China-

India-Myanmar Economic Corridorrdquo China Quarterly of International Strategic Studies

04(04)613ndash29

Islam Shariful (2020 September 27) ldquoInterpreting Sheikh Hasinarsquos Foreign Policyrdquo Modern

Diplomacy httpsmoderndiplomacyeu20200927interpreting-sheikh-hasinas-foreign-

policy (12112020)

Islam Md Saidul ve Md Nazrul Islam (2016) ldquoldquoEnvironmentalism of the Poorrdquo The Tipaimukh

Dam Ecological Disasters and Environmental Resistance beyond Bordersrdquo Bandung

Journal of the Global South 3(1)16

IWAI (ty) ldquoProtocol on Inland Water Transit and Traderdquo Indo Bangladesh Protocol Inland

Waterways Authority of India Government of India httpiwainpglobalinindo-bangladesh-

protocol (14102019)

Iyer Harish (ty) IV The Bangkok Agreement Prospects for Trade Expansion in the Asia-

Pacific Region Bulletin on Asia-Pacific Perspectives 200304 UNESCAP 55-68

Jabeen Mussarat (2010) lsquoLanguage Controversy Impacts on National Politics and Secession of East

Pakistanrsquo South Asian Studies 25(1) 99ndash124

Jahan Rounaq (1973) Pakistan Failure in National Integration 1st Impression Dhaka Abco

Press

Jahan Rounaq (2014) Political Parties in Bangladesh Working Paper 8

Jain R K (1977) China Pakistan and Bangladesh Basic Documents New Delhi Radiant

Publishers

ldquoAwami League Hindistanrsquoın Ajanı Değil (আওযামী লীগ ভারদধের োলাল নয  আম)rdquo (12062015) Jugantor

httpswwwjugantorcomoldcurrent-news20150612277691

ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin iyi Arkadaşı Syed Ashraf (চীন বাাংলাদধেদধশর ভাদধলা বনধ  দবসযে আশরাফ)rdquo (15062015)

Jugantor httpswwwjugantorcomoldcurrent-news20150615279296

ldquoCcedilin Dijital Bangladeşrsquoin Inşasına Ilgi Duyuyor (কতিকতজোল বাাংলাদধেশ কতবকতনমকাদধি চীদধনর আগরহ পরকাশ)rdquo (29082018)

Jugantor httpswwwjugantorcomnational84755

ldquoBSF on Yıl Iccedilinde 300rsquoden Fazla Bangladeşliye Oumllduumlrduuml (েশ বছদধর কতবএসএদধফর গকতলদধে ৩ শোকতধক বাাংলাদধেকতশ

কতনহে)rdquo (18102019) Jugantor httpswwwjugantorcomnational233681

Kabir Amanullah (22062015) ldquoModi Ne Goumltuumlrduuml Ne Getirdi (পমাকতে কী কতনদধয পগদধলন কী কতেদধয পগদধলন)rdquo

bdnews24com httpsopinionbdnews24combanglaarchives28691

Kabir Arafat (14102016) ldquoChinese President Xi Jinpingrsquos Visit To Bangladesh Gives Boost To

Bilateral Relationsrdquo Forbes httpswwwforbescomsitesarafatkabir20161014chinese-

president-xi-jinpings-visit-to-bangladesh-gives-boost-to-bilateral-relations3d34a7056ccb

Kabir Humayun (Ed) (2005) Small States and Regional Stability in South Asia 1st ed The

University Press Limited amp Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

137

Kalam Abul (1992) ldquoBangladesh Independence Movement South Asia and the Great Power

Triangle A Strategic Re-Assessmentrdquo Emajuddin Ahmed ve Abul Kalam (Ed) Bangladesh

South Asia and the World iccedilinde (3-37) Academic Publishers in association with

International Studies Association Dhaka

Karim Rezaul (29082011) ldquoIndia to Pay No Tax but Charges for Cargo Trafficrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-200585

Karim Rezaul ve Shakhawat Liton (15102016) ldquoStrategic Partnersrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagestrategic-partners-1298923

Kashem Md Abul (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (26112019)

Kashem Md Abul ve Islam Md Shariful (2016) ldquoNarendra Modirsquos Bangladesh Policy and Indiandash

Bangladesh Relations Challenges and Possible Policy Responsesrdquo India Quarterly 72(3)

250ndash267

Khanam Rashida (2008) The Nature of Legitimacy amp the Crisis of Bangladesh Politics 1972-1990

A H Development Publishing House

Khalili Masum (17012019) ldquoBangladeşrsquote Hindistan-Ccedilin ccedilıkar ccedilatışması yaklaşıyor mu (বাাংলাদধেদধশ

ভারে-চীন সবাথক সাংঘাে কতক আসনন)rdquo Daily Nayadiganta

httpswwwdailynayadigantacomE0A6AAE0A6BEE0A6A0E0A6

95E0A787E0A6B020E0A6B2E0A787E0A696E0A6

BE383461

Sumon Nur (05122019) ldquoTazimuddin Khan Bangladeş Siyaseti Ccedilin-Hindistan Youmlnetimine

Dayanıyor (চীন-ভারেদধক মযাদধনজ করার উ র কতনধকাকতরে হদধে বাাংলাদধেদধশর রাজনীকতেrdquo Bangla

httpswwwbebanglareportpost46587-cirVGnZoj

Khan Zillur R (2012) ldquoIdeology and Internal Dynamics of South Asian Regional Cooperationrdquo Z

R Khan ve M Guhathakurta Regional Cooperation and Globalisation Bangladesh South

Asia and Beyond 1 Edition iccedilinde (31ndash58) The University Press Limited Dhaka

Khan Zillur R ve Guhathakurta Meghna (Ed) (2012) Regional Cooperation and Globalisation

Bangladesh South Asia and Beyond 1st Edition The University Press Limited Dhaka

Khokon Sahidul Hasan (01092019) ldquoNo Concern for Bangladesh over Exclusion from Assam

Citizenship Foreign Ministerrdquo India Today httpswwwindiatodayinindiastoryno-

concern-bangladesh-exclusion-assam-nrc-foreign-minister-1593977-2019-09-01

Kundu Sampa (2014) ldquoBIMSTEC at 17 An Assessment of its Potentialrdquo India Quarterly 70(3)

207ndash224

Kuus Merje (2010) ldquoCritical Geopoliticsrdquo Oxford Research Encyclopedia of International

Studies iccedilinde Oxford University Press

Landtsheer Christrsquol De (1998) ldquoIntroduction to the Study of Political Discourserdquo C D Landtsheer

ve O Feldman (Ed) Politically Speaking A Worldwide Examination of Language Used

in the Public Sphere iccedilinde (1-16) Praeger Westport Conn

138

ldquoBhasha Andolonrdquo (ty) httpwwwlondonicoindexphphistory11-history-of-bangladesh67

(03112019)

Mahmud Faisal (04042018) ldquoIs Bangladesh Moving towards One-Party Staterdquo Aljazeera

httpswwwaljazeeracomindepthfeaturessheikh-hasina-turning-bangladesh-party-state-

180404082024893html

Majumdar Anindya Jyoti (2014) ldquoMaking Sense of IndiandashBangladesh Relationsrdquo India Quarterly

70(4) 327ndash340 httpsdoiorg1011770974928414545919

Majumdar R C vd (2007) An Advanced History of India 4th Edition Macmillan India Delhi

Maksud Syed Abul (26032018) ldquoThe Liberation War and the Provisional Governmentrdquo The Daily

Star Supplement httpswwwthedailystarnetsupplementsindependence-day-special-

2018the-liberation-war-and-the-provisional-government-1553428

Maniruzzaman Talukder (2009) The Bangladesh Revolution and Its Aftermath 3rd Edition The

University Press Limited Dhaka

Masood Asma (2017 July 25) ldquoIndia-Bangladesh-China Relations A Complex Trianglerdquo South

Asia Journal httpsouthasiajournalnetindia-bangladesh-china-relations-a-complex-

triangle (25102019)

Manocha Vani (03112015) ldquoBangladesh Wins Maritime Dispute with Indiardquo Down to Earth

httpswwwdowntoearthorginnewsbangladesh-wins-maritime-dispute-with-india-45193

MEA (ty) ldquoAgreement on Coastal Shipping Between India and Bangladeshrdquo Ministry of External

Affairs Government of India httpsmeagovinindexhtm (10102019)

Meagovin (2010) ldquoJoint Communiqueacute Issued on the Occasion of the Visit to India of Her

Excellency Sheikh Hasina Prime Minister of Bangladeshrdquo Ministry of External Affairs

Government of India httpsmeagovinbilateral-documentshtmdtl3452 (13072019)

__________(2011) ldquoJoint Statement on the Occassion of the Visit of the PM of India to

Bangladeshrdquo Ministry of External Affairs Government of India

httpsmeagovinbilateral-documentshtmdtl5147 (10072019)

Meiske Maline ve Andrea Ruggeri (2017) ldquoPeacekeeping as a Tool of Foreign Policyrdquo Oxford

Research Encyclopedia of International Studies iccedilinde Oxford University Press

MFA (16102016) ldquoBangladesh-China Joint Statementrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagebangladesh-china-joint-statement-1299403

Mfagovtr (ty) ldquoGelişen Sekiz Uumllke (D-8)rdquo TC Dışişleri Bakanlığı

httpwwwmfagovtrgelisen-sekiz-ulke-_d-8_trmfa (06072019)

Mahmud Hasan ve Islam Aminul (2016) ldquoThe Constitution of The Bangladesh Awami Leaguerdquo

Bangladesh Awami Leauge Dhaka

Mir Javid Ahmad (2018) ldquoIndia Bangladesh Relations A Study of Issues Influencing the Relations

and Recent Trendsrdquo Arts and Social Sciences Journal 09(01) 1-4

httpsdoiorg1041722151-62001000322

139

Mishra Keshav (2004) Rapprochement Across the Himalayas Emerging India-China Relations

Post Cold War Period (1947-2003) Gyan Publishing House

Mishra Pragya (2017) ldquoWhy is String of Pearls strategy of China a threat to Indias economy and

security rdquo Quora httpswwwquoracomWhy-is-String-of-Pearls-strategy-of-China-a-

threat-to-Indias-economy-and-security (12112019)

Mohammad Golam (Ed) (2010) National Security Bangladesh The University Press Limited in

association with Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

Mohsin Amena (1992) ldquoBangladesh-India Relations Limitations and Options in an Evolving

Relationshiprdquo Emajuddin Ahmed ve Abul Kalam (Ed) Bangladesh South Asia and the

World iccedilinde (59ndash73) Academic Publishers in association with International Studies

Association Dhaka

______________(2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (16112019)

Momen Nurul (2004) ldquoBangladesh at the Security Council The Arab-Israeli Issuerdquo Emajuddin

Ahmed (Ed) Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (125ndash142)

Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Monwara Momtaj (05112018) ldquoEconomic Trends in Indo-Bangla Relations P-2rdquo Dhaka

Tribune httpswwwdhakatribunecomopinionop-ed20181105economic-trends-in-indo-

bangla-relations-2

MOWR (ty) ldquoIndo-Bangladesh Cooperationrdquo Department of Water Resources RD amp GR |

Government of India httpmowrgovininternational-cooperationbilateral-cooperation-with-

neighbouring-countriesindo-bangladesh-cooperation (15122019)

Muumlller Martin (2011) ldquoDoing Discourse Analysis in Critical Geopoliticsrdquo LrsquoEspace Politique

Revue En Ligne de Geacuteographie Politique et de Geacuteopolitique (12) 1ndash21

Mushtaq Shakil Bin (09012018) ldquoBangladeshrsquos Ambitious Military Modernization Driverdquo The

Diplomat httpsthediplomatcom201801bangladeshs-ambitious-military-modernization-

drive

_________________(27062018) ldquoBangladeshrsquos New Military Deal With Chinardquo The Diplomat

httpsthediplomatcom201806bangladeshs-new-military-deal-with-china

Naik J A (1972) India Russia China and Bangladesh S Chand

ldquoDhaka Delhi Can Solve Their Problem PMrdquo (25052018) New Age

httpwwwnewagebdnetarticle42050dhaka-delhi-can-solve-their-problem-pm

ldquoAwami League Wins the Violence Marred Local Electionsrdquo (24062016) Newsnext

httparchive-ennewsnextbdcomp=75500

NRC Assam (ty) ldquoOffice of the State Coordinator of National Registration (NRC) Assamrdquo

Government of Assam Office of the State Coordinator of National Registration (NRC) Assam

httpwwwnrcassamnicinwhat-nrchtml (04082019)

140

NS Energy (2018) ldquoBangladesh Signs Deal with Chinarsquos CHDHK to Build 13GW Coal-Fired

Power Plantrdquo httpswwwnsenergybusinesscomnewsdealsbangladesh-signs-deal-with-

chinas-chdhk-to-build-1-3gw-coal-fired-power-plant (06082019)

______________(ty) ldquoPayra Power Plant Coal-Fired Bangladesh 1320MWrdquo

httpswwwnsenergybusinesscomprojectspayra-power-plant (03112019)

Odhikarorg (ty) ldquoHuman Rights Violation in Bangladesh-India Border Area from 2000 ndash 2019rdquo

httpodhikarorgwp-contentuploads202002Statistics_Border_2000-2019pdf

(13122019)

Pandey Punam (2014) ldquoBangladesh India and Fifteen Years of PeaceFuture Directions of the

Ganges Treatyrdquo Asian Survey 54(4) 651ndash673 httpsdoiorg101525as2014544651

Pattanaik Smruti S (2012) Four Decedes of India Bangladesh Relations Historical Imperatives And

Future Direction Gyan Publishing House

________________(2005) ldquoInternal Political Dynamics and Bangladeshrsquos Foreign Policy Towards

Indiardquo Strategic Analysis 29(3) 395ndash426 httpsdoiorg10108009700161200512049816

Parstodaycom (2018) ldquoHindistan ile arkadaşlığımızı yeni zirvelere taşımak istiyoruz Şeyh Hasina

(ভারদধের সদধে বনধতব নেন উচচোয কতনদধয পযদধে চাই পশখ হাকতসনা)rdquo httpparstodaycombnnewsbangladesh-

i63923

Peacekeepingunorg (ty) ldquoUnited Nations Peacekeepingrdquo United Nations Peacekeeping

httpspeacekeepingunorgennode (06072019)

Peoplersquos Daily (24101975) The Peoplersquos Daily

______________(09042005a) ldquoBangladesh Reaffirms Adherence to One-China Policyrdquo

httpenpeoplecn20050409eng20050409_180186html

______________(09042005b) ldquoChina Bangladesh Specify Trade and Other Cooperation Joint

Communiquerdquo httpenpeoplecn20050409eng20050409_180187html

______________(19082005) ldquoChinese Premier Raises Five-Point Proposal to Enhance Sino-

Bangladeshi Tiesrdquo httpenpeoplecn20050819eng20050819_203351html

______________(04012012) ldquoBangladesh China Sign Deal for 7th Friendship Bridgerdquo

httpenpeoplecn908837695209html

Pinterest (ty) ldquoTerritory of the Nawab of Bengal 1717-1751 The World Map Historical Maps

Bengalrdquo (05092018)

Profilebdblogspotcom (2013) ldquoBeautiful BANGLADESH from inside and Outside Early History

of Bengal - 1000 BC to 1202 ADrdquo (15112018)

Prothomalo (16062015) ldquoAshraf Ccedilinrsquoe yakın bir arkadaş dedi (চীনদধক কাদধছর বনধ বলদধলন আশরাফ)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle554569

__________(01032015) ldquoBangladeş ve Ccedilinrsquoin dostluğu test edilmiştir (সাংবধকনায চীদধনর নযা রাষটরদে বাাংলাদধেশ

ও চীদধনর বনধতব রীকতকষে)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle465064

141

__________(08062015) ldquoKara Sınır Soumlzleşmesi 1974 (িলসীমানত চকতি ১৯৭৪)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle548152

__________(24102016) ldquoAvami Ligirsquonin Başkan ve Genel Sekreterleri (আলীদধগ যাৌ রা সভা কতে ও সাধারি

সমপােক)rdquo Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle1006489

__________(04102016) ldquoHindistan-Pakistan savaşı durumunda Bangladeş Hindistan lehine

olacaktır İccedilişleri Bakanı (ভারে- াকতকসতান যে বাধদধল ভারদধের দধকষ থাকদধব বাাংলাদধেশ সবরাষটরমিী)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle993973

__________(22022018) ldquoCcedilin ile ilişkiler konusunda Hindistanrsquoın endişelenecek bir şey yok (চীদধনর

সদধে সমপকক কতনদধয ভারদধের উদধৈদধগর কতকছ পনই)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle1436596

Quadir Serajul (06062015) ldquoIndia Bangladesh Sign Historic Land Boundary Agreementrdquo

Reuters httpswwwreuterscomarticleus-bangladesh-india-enclaves-

idUSKBN0OM0IZ20150606

Rabbi Arifur Rahman (24102017) ldquoBangladesh in Peacekeeping - Challenges Tragedies and

Achievementsrdquo Dhaka Tribune httpswwwdhakatribunecomworld20171024heroes-

challenges-tragedies-achievements

Rahman Mustafizur (15032014) ldquoBCIM-Economic Corridor An Emerging Opportunityrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetbcim-economic-corridor-an-emerging-opportunity-

15533

Rahman Hasan Hafizur (1982) History of Bangladesh War of Independence Documents Vol 1

Ministry of Information Government of the Peoples Republic of Bangladesh

Raju Fazlur Rahman (03112018) ldquoPM Awami League Responsible for All Development in

Bangladeshrdquo Dhaka Tribune

httpswwwdhakatribunecombangladeshelection20181218pm-awami-league-

responsible-for-all-development-in-bangladesh

Ranjan Amit (ty) ldquoThe Making of Bangladesh-China Relationsrdquo Jindal School of International

Affairs 01(02) 32ndash44

Ramachandran Sudha (22072019) ldquoHow Bangladesh Learned to Love the Belt and Roadrdquo The

Diplomat httpsthediplomatcom201907how-bangladesh-learned-to-love-the-belt-and-

road

Rana Sohel ve Ingulsrud Alex (2019 February 2) US foreign policy and the Bangladesh factor

The Daily Star httpswwwthedailystarnetopinionperspectivenewsus-foreign-policy-and-

the-bangladesh-factor-1696153 (25122019)

Rashid Harun ur (08032008) ldquoGen Moeen U Ahmedrsquos Visit to India Timely and Significantrdquo

Institute of Peace and Conflict Studies httpscotomastudiocomgen-moeen-u-ahmeds-

visit-to-india-timely-and-significant

142

______________(2010) Bangladesh-India Relations Living with a Big Neighbour 1st Edition

AH Development Pub House Dhaka

______________(2015a) ldquoBangladesh Awami Leaguerdquo Banglapedia Asiatic Society of

Bangladesh

______________(2015b) International Relations and Bangladesh The University Press Limited

Dhaka

______________(2015c) International Relations and Bangladesh 3rd Revised Edition The

University Press Limited Dhaka

Riaz Ali (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (25102019)

Riaz Ali ve Rahman Mohammad Sajjadur (2016) Routledge Handbook of Contemporary

Bangladesh Routledge

Rosen Mark E ve Jackson Douglas (2017) Bangladesh v India A Positive Step Forward in

Public Order of the Seas Center for Naval Analyses Arlington United States

Rosenberg Matt (10092018) ldquoIs Mackinderrsquos Heartland Theory Now Outdatedrdquo ThoughtCo

httpswwwthoughtcocomwhat-is-mackinders-heartland-theory-4068393

Roy Subhash Singh (07012018) ldquoHuumlkuumlmetinin 9 Yıllık Kalkınma Ccedilalışması Halkın Goumlz Oumlnuumlnde

Bulundurduğu Değer Ne Kadar Olacak (সরকাদধরর উননযদধনর ৯ বছর জনগদধির কতবদধবচনায কেেক থাকদধব)rdquo

Janakantha httpwwwdailyjanakanthacomdetailsarticle319272

Sahoo Pravakar (2013) ldquoEconomic Relations with Bangladesh Chinarsquos Ascent and Indiarsquos

Declinerdquo South Asia Research 33(2) 123ndash139

Saimum Rubiat (2020) ldquoThe Prospect of Belt and Road Initiative in the Context of Bangladeshrdquo

China Report httpsdoiorg1011770009445520930396

Samad Md Abdus (2016) Indo-Bangladesh Hydro-Politics 1947-1996 Proceedings of the Indian

History Congress 77 791ndash798

SAM (2019) ldquoBangladesh to Buy Arms from India with Itrsquos $500 Million LoCrdquo Southasian

Monitor httpssouthasianmonitorcombangladeshbangladesh-to-buy-arms-from-india-

with-its-500-million-loc

Sarker Noor Mohammad (19012019) ldquoNew Government in Bangladesh Implications for China-

Bangladesh Relationsrdquo Modern Diplomacy httpsmoderndiplomacyeu20190119new-

government

SASEC (ty) ldquoSASEC on the Moverdquo httpswwwsasecasiaindexphppage=sasec-on-the-move

(06072019)

Saylordotorggithubio (ty) ldquoSouth Asiardquo httpssaylordotorggithubiotext_world-regional-

geography-people-places-and-globalizations12-south-asiahtml (07062019)

Scroll (12032018) ldquoChina Is the Biggest Arms Supplier to Pakistan Bangladesh and Myanmar

Says Studyrdquo ScrollIn httpsscrollinlatest871743china-is-the-biggest-arms-supplier-to-

pakistan-bangladesh-and-myanmar-says-study

143

Shahriar Saleh vd (2019) ldquoAnatomy of Human Rights Violations at the Indo-Bangladesh

Borderlandsrdquo Territory Politics Governance 0(0)1ndash26

Siddique Abu (14052019) ldquoInfrastructure and Energy Bind Bangladesh to Chinardquo The Thirdpole

httpwwweco-businesscomnewsinfrastructure-and-energy-bind-bangladesh-to-china

Singh Prashant Kumar (2010) ldquoChinandashBangladesh Relations Acquiring a Life of Their Ownrdquo

China Report 46(3) 267ndash83

Sleet Phoebe (2020 October 28) ldquoBangladesh a Winner in India-China Rivalry but Water Dispute

Settlement is Still a Long Way Offrdquo Future Directions International

httpswwwfuturedirectionsorgaupublicationbangladesh-a-winner-in-india-china-rivalry-

but-water-dispute-settlement-is-still-a-long-way-off (01112020)

Southasiajournal (2016) ldquoBangladeshJpg (427times300)rdquo httpi2wpcomsouthasiajournalnetwp-

contentuploads201605bangladeshjpgfit=4272C300 (09072019)

Sumon Rakib Hasnat (09072014) ldquoDeniz Sınırı Mekemesi Kararı ile Bangladeşrsquoin hakları guumlvence

altına alındı (সমদরসীমা রাদধয বাাংলাদধেদধশর অকতধকার কতনকতিে)rdquo BBC News বাাংলা

httpswwwbbccombengalinews201407140708_mk_bangla_india_martitime_dispute_c

ourt_boundary

Swapan Harun Ur Rashid (28012019) ldquoBangladesh FM AK Abdul Momen Economy Helped

Awami League Win Electionsrdquo DW httpswwwdwcomenbangladesh-fm-ak-abdul-

momen-economy-helped-awami-league-win-electionsa-47262330

The Bangladesh Observer (30111987) The Bangladesh Observer

The Daily Ittefaq (05071987) The Daily Ittefaq

The Daily Star (19082005) ldquoDhaka Beijing Agree to Boost Trade Investmentrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20050819d5081901096htm

______________(05042006) ldquoInclusion of 8 F-7 BG Fighter Aircraftrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20060405d60405060267htm

______________(17092008) ldquoChina Pledges Help in N-Power Projectrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-55189

______________(16062010) ldquoChina to Help Develop Infrastructure Agriculture Education

Health Sectorsrdquo The Daily Star httpswwwthedailystarnetnews-detail-142942

______________(20032010) ldquoChina Visitrdquo The Daily Star httpswwwthedailystarnetnews-

detail-130757

______________(12012010a) ldquoDhaka Delhi Sign 3 Agreementsrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-121496

______________(12012010b) ldquoHasina Wants Deal on Teesta Waterrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-121497

______________(10062014a) ldquo5 Deals Inked with Chinardquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnet5-deals-inked-with-china-27818

144

______________(10062014b) ldquoHasina Stresses Trade Balance with Chinardquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnethasina-stresses-trade-balance-with-china-27812

______________(07062014) ldquoPM Lauds Chinese Policy for Regional Connectivityrdquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetpm-lauds-chinese-policy-for-regional-connectivity-27396

______________(10062014c) ldquoPower Project Gets Chinese Supportrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetpower-project-gets-chinese-support-27817

______________(06062015) ldquoAgreements Signed between Bangladesh and Indiardquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetcityagreements-signed-between-bangladesh-and-india-

93061

______________(26082015) ldquoChina to Build 2 More Bridges in Bangladeshrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetcountrychina-build-2-more-bridges-bangladesh-132925

______________(11052015) ldquoLand Boundary Agreement and Bangladesh-India Relationsrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetop-edpoliticsland-boundary-agreement-and-

bangladesh-india-relations-81550

______________(08042017) ldquoList of Bangladesh-India Dealsrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetcountrylist-bangladesh-india-deals-1388221

______________(19102019) ldquoChina Funded Projects Red Tape Holds Back Progressrdquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetfrontpagenewschina-funded-projects-red-tape-holds-

back-progress-1815790

The Lawyers ve Jurists (ty) ldquoBangladesh Awami League and Bangladesh Nationalist Party (BNP)rdquo

The Lawyers amp Jurists httpswwwlawyersnjuristscomarticlebangladesh-awami-league-

and-bangladesh-nationalist-party-bnp (03112019)

Tuathail Gearoacuteid Oacute (1996) Critical Geopolitics The Politics of Writing Global Space University

of Minnesota Press

________________(1999) ldquoUnderstanding Critical Geopolitics Geopolitics and Risk Securityrdquo C

S Gray ve G R Sloan (Ed) Geopolitics Geography and Strategy iccedilinde (107ndash124) Frank

Cass Publishers London

Tuathail Gearoacuteid Oacute ve John Agnew (1992) ldquoGeopolitics and Discourse Practical Geopolitical

Reasoning in American Foreign Policyrdquo Political Geography 11(2) 190ndash204

Uddin M M Jashim ve Bhuiyan Mahbubur Rashid (2011) ldquoSino-Bangladesh Relations An

Appraisalrdquo BIISS Journal 32(1) 1ndash24

Uddin Khawaza Main (04092019) ldquoStatelessness in Assam Bangladesh Faces Heat of Indiarsquos

Politicsrdquo Anadolu Agency httpswwwaacomtrenanalysis-statelessness-in-assam-

bangladesh-faces-heat-of-indias-politics1572973

Ullah Rahmat (2018) ldquoNew Dimension of the Military Intervention Bangladesh Examplerdquo Rahmat

Ullah ve Sabbir Hasan (Ed) Contemporary World Policy Politics and International

Relations iccedilinde (170ndash184) İKSAD Publishing House Turkey

145

UN Treaty Collection (ty) ldquoBANGLADESH and INDIA Agreement on Sharing of the Ganges

Waters at Farakka and on Augmenting Its Flowsrdquo United Nations Treaty Collection

httpstreatiesunorg (15122019)

Wadud Tuhin (05062018) ldquoTessta Anlaşmasının Umudu Bitmiş midir (কতেসতা চকতির আশা কতক পশষ)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocomopinionarticle1503131

Wilson John (2015) ldquoPolitical Discourserdquo D Tannen vd (Ed) The Handbook of Discourse

Analysis iccedilinde (775ndash794) John Wiley amp Sons Ltd

WNA (2019) ldquoNuclear Power in Bangladesh - World Nuclear Associationrdquo World Nuclear

Association httpswwwworld-nuclearorginformation-librarycountry-profilescountries-a-

fbangladeshaspx (03112019)

WorldAtlas (2018) ldquoSouth Asia Constituent Countries And Their Populations And Economiesrdquo

WorldAtlas httpswwwworldatlascomarticlesthe-population-and-economy-of-the-south-

asian-countrieshtml (06072019)

Xinhua (18032019) ldquoFeature China-Aided Exhibition Center Comes as Boon for Local

Bangladeshi Communityrdquo Xinhua News httpwwwxinhuanetcomenglish2019-

0318c_137904611htm

Yahya Faizal (2005) ldquoBIMSTEC and emerging patterns of Asian regional and interregional

cooperationrdquo Australian Journal of Political Science 40(3) 391ndash410

httpsdoiorg10108010361140500203936

Yasmin Lailufar (2019) ldquoIndia and China in South Asia Bangladeshrsquos Opportunities and

Challengesrdquo Millennial Asia 10(3) 322ndash336 httpsdoiorg1011770976399619879864

Yesmin Sultana (17022019) ldquoTapping the Potential of BCIM-ECrdquo Financial Express

httpsthefinancialexpresscombdviewsviewstapping-the-potential-of-bcim-ec-

1550415602

Yeşiltaş Murat (2016) ldquoJeopolitikrdquo Şaban Kardaş vd (Ed) Uluslararası İlişkilere Giriş Tarih

Teori Kavram ve Konular iccedilinde (351ndash365) Kuumlre Yayınları İstanbul

Yongtao Liu (2010) ldquoDiscourse Meanings and IR Studies Taking the Rhetoric of ldquoAxis of Evilrdquo

As a Caserdquo CONfines de Relaciones Internacionales y Ciencia Poliacutetica 6(11) 85ndash106

Zaman Rashed Uz (01092017) ldquoCan Bangladesh Turn Its Burdensome Geography into a

Blessingrdquo East Asia Forum httpswwweastasiaforumorg20170901can-bangladesh-

turn-its-burdensome-geography-into-a-blessing

EKLER

147

Ek 1 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Goumlruumlşme Soruları

1 Bangladeşrsquoin coğrafi konumunu goumlz oumlnuumlne alındığında Hindistan ve Ccedilin ile ilişkileri

dengeleme ihtiyacı var mıdır

2 2009-2018 doumlneminde Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan ve Ccedilin ile ilişkilerinin nasıl

olduğunu duumlşuumlnuumlyorsunuz Awami Ligi hangi uumllke ile daha iyi bir ilişki suumlrduumlrmuumlştuumlr

3 Avami Ligi huumlkuumlmeti bu suumlre zarfında Ccedilin ve Hindistan ile dengeyi korumayı başarmış

mıdır

4 Cevabınız evet ise sizce hangi konularda Avami Ligirsquonin denge kurmayı başardığını

duumlşuumlnuumlyorsunuz Cevabınız hayır ise hangi durumlarda dengenin kurulmadığını duumlşuumlnuumlyorsunuz

5 2009-2018 doumlneminde Hindistan veya Ccedilin ile Bangladeş arasında bir anlaşma

imzalandığında diğer uumllke (Ccedilin veya Hindistan) yeni bir anlaşma yapmakla ilgileniyor ya da Avami

Ligi huumlkuumlmeti anlaşmayı imzalıyor Sizce bu durum Avami Ligirsquonin başarısı mıdır Yoksa Ccedilin ile

Hindistan arasındaki rekabetin sonucu mudur

6 Ccedilin ile Hindistan arasında Bangladeş ile ilgili rekabetin konuları nelerdir

7 Avami Ligi huumlkuumlmetinin birccedilok bakanı ve lideri Hindistan hakkında oumlvguuml konuşmalar

yapıyor Bu durumu Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa karşı zayıf youmlnleri olarak duumlşuumlnuumlyor musunuz

8 Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquola gelecekteki ilişkileri ne olmalı Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquole

ilişkilerinin hangi alanlarda guumlccedillendirilmesi gerekiyor Hangi alanlarda Bangladeşrsquoin Hindistan ile

ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi gerekiyor

148

Ek 2 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Ali Riaz

Ali Riaz Bangladeşli uyruklu olup Amerikarsquoda yaşayan siyaset bilimcisi ve yazarıdır Illinois

State Uumlniversitesinde Profesoumlrduumlr Ccedilalışmalarının ccediloğu oumlzellikle Guumlney Asya siyaseti ve siyasal

İslam uumlzerindedir Bangladeşrsquoin dış politika analistler arasında birinci sırada yer almaktadır

Goumlruumlşme Tarihi 25 Kasım 2019

বৈশবিক পশবিশবিশবিি পশবিৈিত নেি কািনে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব বৈনেনে এি অেযিম কািে হনে ১ সামশবিকভানৈ বৈশবিক

অরতেীশবিি ভিনকনদর পশবিৈিত ে হনে এশবেোে এনসনে ২ শবৈি িাজনেিশবক ৈযৈিাে পশবিৈিত ে হনেনে শবৈি িাজনেশবিক ৈযাৈিাে ৈহ বেনলাোি

বিশবি হনেনে এশবেোে চীে শবৈি েশবি শবহনসনৈ আতমপরকাে কনিনে গি এক েেনক চীে শবৈি েশবি শবহনসনৈ আতমপরকাে কনিনে এই দটি

পশবিৈিত নেি ফনল ndash এ দটি উপোনেি বপরশবিনি এশবেোি পরশবিন াশবগিাি বকনদর শবহনসনৈ ভািি মহাসাগি সামনে এনসনে এ এলাকা শবেনে পরীশবৈি

একটা ৈে পশবিমাণ বিল াে জবালােী শবেিাপততাি জেয মালাককা পরণালী ও এ এলাকা গরতবপণত এ সমদর পর শবেনে পরশবিন াশবগিা হনে মলি

িিাষটর চীে ও ভািনিি মনযয েীরতশবেে াৈি এ অঞচনল িিানষটরি একক আশবযপিয শবেনলা শবকনত চীনেি উতথানে কািনণ চীে ওই শবস বলে

শবেনজি কিত নতব িােনি চাে কািে চীনেি জবালােীি েিকাি িাি জবালােীি ৈে অাংে মযযপরাচয শবেনে চীনে াে ভািিও ব নহি উতথাে কিনে

িািা ভািি মহাসাগিনক শবেনজনেি সাগি মনে কনিনে িেে ভািনিি েশবি শবেনলা ো শবকনত এেে িাি েশবি হনেনে বসও েশবি বেোনি

চাে বেো াে ভািি মহাসগনিি পরশবিন াশবগিাি ৈশবযতি অাংে হনলা ৈনগাপসাগি কািে ভািি মহাসাগনি পরনৈে কিনি হনল ৈনগাপসাগি

শবেনে ব নি হনৈ গালফ শবেনে বগনলও ৈনগাপসানিি কাে শবেনে ব নি হে ফনল ৈনগাপসানিি গরতব ৈাোে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব

ও বকৌেলগি গরতব বৈনেনে এটা মনে বিনে পিিাষটরেীশবি ঠিক কিনি হনৈ এটা শয চীে ও ভািনিি পরশবিন াশবগিা েে ৈাাংলানেনেি

করমৈযতমাে ভিাজনেশবিক ও বকৌেলগি গরতব মারাে বিনেই পিিাষটর এৈাং অেযােয েীশবি ঠিক কিনি হনৈ

ভািি-চীে পরশবিন াশবগিাি আনিকটি শবেক হনলা ভািি সৈ সমে েশবিণ এশবেোনক িাি পরভাৈাযীে একটি অাংে মনে কনি মনডর ডশবিনেি

আওিাে িিাষটর ব মে লযাটিে আনমশবিকানক শবেনজি পরভাৈাযীে মনে কিনিা বিমশবে একটি যািো ইশবিিা গাশবিি সমে এটা সামনে আনস

এটানক অনেনক ইশবিিা ডশবিে ৈনলে িেে ব নহি িিানষটরি সনগ ভািনিি সমপকত ভানলা শবেনলা ো বসনহি এটা িিাষটরনক মারাে বিনেই

সামনে আো হে িনৈ েশবিণ এশবেোে িিাষটর সৈ সমে িাি অৈিাে যনি িােনি বচনেনে ১৯৪৭-৪৮ বরনকই পাশবকসতাে িিানষটরি ৈি এৈাং

পাক-ভািি নে িিাষটর পাশবকসতানেি পানে শবেনলা ফনল ৈাাংলানেনেি সবাযীেিা নেি সমে িিাষটর পাশবকসতােনক সহােিা কনিনে শবমতর

পাশবকসতানেি অেনডিা বচনেনে এই একই শবৈষনে চীনেি মনোভাৈও িিানষটরি মনিা শবেনলা ফনল িানেি মনযয একটা সমপকত বিশবি হনেনে

ভািি িাি পরশবিনৈশবেনেিনক ব নহি শবেনজি পরভাৈাযীে মনে কনি ফনল েশবিণ এশবেোি বেনেগনলাি সনগ ভািনি ভািসমযহীে সমপকত

বিশবি হনেনে পাশবকসতাে োো অেয বেনেগনলানক িদর বেে শবহনসনৈ বেনেনে ফনল ভািি সৈ সমেই ৈে ভাই সলভ আচিণ কিনি বচনেনে

িাি শবকে পরশবিেশবৈ শবকনত আমিা বেনেনি পাই ব মে শরীলাংকাে ভািনিি সামশবিক হসতনিপ মালদবীনপ মামে আবদল কাইেনমি শবৈরনে বসো

অভতথানেি সমে ভািি কমাননডা ৈাশবহেী পাঠিনেনে ভািি সৈ সমে মনে কনি এগনলাি জেয আনতজত াশবিক মহনলি বকানো ভশবমকাি পরনোজে

149

বেই বস শবেনজই সমাযাে কিনি পািনৈ ফনল শবেও ভািি শবৈিেশবি হনি বচষটা কিনে িৈও বস েশবিণ এশবেোি বেেগনলানি িাি পরভানৈি

অযীনে ৈনলই মনে কিনি চাে এি ৈাশবহনি শবচনতা কিনি পানিশবে

এমে একটা মহনিত চীনেি আতম পরকাে রনটনে চীনেি একটা েীশবি হনে ভািিনক চানপ িাো চীনেি শবেনজিও একটা ৈলে আনে িা

হনলা পৈত-েশবিণপৈত এশবেো শবকনত েশবিণ এশবেোি শবেনক চীনেি বিমে েজি শবেনলা ো ১৯৭০ এি বরনক গি ১০ ৈেি আগ প তনতও চীে েশবিণ

এশবেোি শবেনক েজি বেেশবে িনৈ ব নহি ভািি মহাসাগনি ভািনিি সনগ পরশবিন াশবগিা িনেনে বসটানক বস েশবিণ এশবেো েশবেনি শবেনি

চাে কািণ ভািনিি ৈলনে শবগনে শবে িাি সনগ েটা কিা াে িাহনল বসটা িাি জেয ভানলাই চীে দটি কািনে এটা কনিনে ১ ভািি

মহাসগি পািৈিী বেেগনলানি পরভাৈটা ৈাোনো আফগাশবেসতাে শবেনে চীে এ পরভাৈ শবৈসতানিি সচো কনিনে পাশবকসতানেি কানে হওোে সহজ

হনেনে ২ শবদবিীেি সমদর ৈিি বিশবি ব মে শরীাংকাি হামবাে বিািা িাোো শবমোেমানি িানেি পরভাৈ ৈহ ৈেি যনি শবমেেমাি বসোৈাশবহেীি

সনগ চীনেি সমপকত অিযনত গভীি িািা শবমোেমানিি িাজেীশবিশবৈেনেি গরতব বেেো শবমোেমাি ও পাশবকসতানেি সনগ সমপকত রাকাে বপাটত ৈিি

কিা সহজ হনেনে শরীলাংকাে শবৈশবেনোগসহ িাজনেশবিক সহােিা শবেনেনে এেে চীনেি কানে ৈাাংলানেনেি গরতবও ৈশবে বপনেনে

চীে ৈাাংলানেে বক দটি কািনে বৈশবে গরতব শবেনে ১ জবালােী সিৈিানহি সামশবদরক লাইেনক শবেিাপে িাো ২ ভািনিি শবৈপিীনি

পরভাৈ শবৈসতাি এভানৈই ৈাাংলানেনে চীনেি সবারত ও পরশবিন াশবগিাি শবৈষেটি আসনে অেযশবেনক ভািনিি সনগ িিানষটরি সমপকত ভানলা হনে

াওোে দই বেে ভািি মহাসাগনি চীেনক বেকানি বজাটৈে হনেনে সিিাাং ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবি হনি হনৈ ভিাজনেশবিক ও

ভনকৌেলগি অৈিােনক িটা গরতব শবেনে বসই শবেকটা শবৈনৈনচোে বিনেই চীে ও ভািনিি সনগ সমপকত টা হওে উশবচি িনৈ ৈাসতনৈ হনেনে

শবকো বসটা বেোি শবৈষে

দট ো দেটের মটযে দেমন ভোটে ভোরসমে হটে চীে ও ভািনিি শবৈষনে এই আনলাচোে িিানষটরি পরসগ এনসনে িানেি সনগ

ৈাাংলানেনেি সমপকত উতথাে-পিনেি মযয শবেনে এশবগনেনে িনৈ ১৯৭১ বরনকই সমপকত িনেনে িিানষটরি সনগ সবাযীেিাি পিই ৈাাংলানেনেি

পানে আশবরতক সহােিা শবেনে এশবগনেনে ৈাাংলানেে েে শবৈনেশবে সহােিা শবেভত ি শবেনলা িেে শবৈি ৈযাাংক ও আইএমএফ ৈাাংলানেেনক সাহা য

কনিনে িিানষটরি সমরতনে ১৯৭৫ পিৈিী সমনে সমপকত বৈশবে ভানলা হনেনে অরতনেশবিক সমপকত ভানলা হনেনে িিাষটর বরনক শবৈশবেনোগ

এনসনে ১৯৭২ সাল বরনক ব িিাষটর ৈাাংলানেনেি িাজেীশবিনি শবেনলা হোৎ কনি বকে িাি অৈিাে বেই বকে চীে ও ভািি সামনে চনল

আসনলা কািণ শবহনসনৈ ৈলা াে ১ েববই েেনকি পি েশবিণ এশবেোে িিানষটরি পিিাষটরেীশবিনি শবকে পশবিৈিত ে হনেনে ৈে অরতনেশবিক

ৈাজাি শবহনসনৈ ভািনিি উতথাে এৈাং অরতেীশবিি পরসানিি কািনে িিাষটর ভািনিি সনগ ভানলা সমপকত বিশবি কনি এশবগনেনে এি ফনল েশবিণ

এশবেোে িিাষটর এক যাপ বপেনে বরনকনে িািা ভািনিি কমতকানডনক সমরতে শবেনেনে িনৈ পাশবকসতাে ৈযশবিি েশবিে এশবেোি বেেগনলানি

ভািনিি ভশবমকানি ১৯৯০ এি পনি িিানষটরি সমরতে িনেনে ফনল িিাষটরনক সামনেি সাশবিনি বেো ােশবে িনৈ িািা অেপশবিি

রানকশবে ৈাাংলানেনেি সনগও িানেি শবৈশবভনন বিনতর সহন াশবগিামলক কাজ হনেনে েশবিণ এশবেো িিানষটরি এ েীশবিনক অনেক

মযাকনডাোলডাইনজেে অৈ ইউএস ফনিে পশবলশবস ৈলা াে সনাে নে পিৈিী সমনে শবৈি অরতেীশবি এশবেোি শবেনক ঝনক াওোে িিাষটর এশবেোে

িানেি অরতনেশবিক েীশবি িহণ কনিনে িািা বেনেনে চীনেি উতথােনক বেকানি হনল এশবেোি সনগ অরতনেশবিক সমপকত ৈাোনি হনৈ িািই

150

অাংে হনসনৈ টিশবপশবপ কিা হে টিশবপশবপএি অশবযকাাংে বেে হনলা পৈত এৈাং েশবিণপৈত এশবেোনি এৈাং বকনদর শবেনলা ভািি মহাসাগনিি পািৈিী

বেে িিাষটর বেনেনে শবে এ বেেগনলানক শবৈশবেনোগ ও ৈযৈসা শবেনে পরভাৈ ৈলনে শবেনে আসা াে িাহনল চীনেি অিগশবিনক রামানো সহজ

হনৈ িনৈ ব নহি এ েীশবি সফল হেশবে শবৈনেষ কনি টরামপ এি েীশবিি কািনণ ফনল এ বেেগনলা চীনেি পরশবি ঝনক পনেনে টিশবপশবপ ৈযরত

হওোি পি েশবিণ এশবেোি িাজেীশবিনি িিাষটরনক েৈ বৈশবে বেো ােশবে

সিিাাং চীে ও ভািনিি সনগ ৈাাংলানেনেি ভািসনমযি করা আসনল এ অদেয িিীে েশবি িিাষটর সামনে আনস দটি শবজশবেনসি মনযয

ভািসনমযি জেয িিীে মাযযম পরনোজে ব মে োশবেপাললাে একটি বেল রানক িিাষটর ৈাাংলানেে পিিাষটরেীশবিনি চীে ও ভািনিি ভািসনমযি

বিনতর ওই বেনলি মনিা ৈাাংলানেনেি িাজেীশবিনি িিানষটরি গরতব এোনে িিাষটর ৈাাংলানেনেি পরশবিনৈশবে িাষটর েে ভািি পরশবিনৈেী

চীে কাোকাশবে দটি বেনেিই ৈাাংলানেনেি ওপি শবভনন শবভনন আিহ আনে সিিাাং এটাি ভািসনময িিানষটরি উপশবিশবি জরশবি শবেনলা

২০০৯ সাল বরনক আওোমী লীগ সিকাি িিানষটরি সনগ ব াগান াগমলক সমপকত বিনেনে িনৈ দই বেনেি মনযয দিতব বিশবি হনেনে

কািে হনে িাজনেশবিক ২০১৩ সানল িিাষটর সবে ও শবেিনপি শবেৈতাচনেি ওপি গরতবানিাপ কনি ভািি শবকনত এমে শবকে চােশবে আি

চীনেি শবেশবেত ষট বকানো অৈিাে শবেনলা ো িিাষটর শবেিনপি শবেৈতাচেনক েৈ বজাি শবেনেশবেনলা কািণ শবেৈতাচে দৈতল হনল একশবেনক সিকানিি

ওপি চীে অরৈা ভািনিি পরভাৈ বৈনে ানৈ পাোপাশবে অগণিাশবিক অৈিাে জশবগৈাে ৈােনৈ কিানষটরি এ সিকত অৈিা ৈাাংলানেে সিকাি

গরতব বেেশবে পিৈিীনি বেো বগল সিকানিি ওপি ভািনিি িাজনেশবিক পরভাৈ অিযনত ৈশবে বপনেনে সিকাি িাজনেশবিক ভানৈ ভািনিি

ওপি শবেভত িেীল হনে পনেনে ফনল ভািিনক অনেক শবকেই শবেনেনে বস অনরত ৈাাংলানেনে বিমে শবকেই পােশবে ফলশরশবিনি ভািনিি সনগ

ভািসমসযহীে সমপকত বিশবি হনেনে অেযশবেনক চীে শবৈশবেনোনগি মাযযনম ৈাাংলানেনে অৈিাে েশবিোলী কনিনে এ দটি বেনেি বকানোটিি সনগ

ৈাাংলানেনেি ভািসমযহীে সমপকত িিানষটরি েশবিণ এশবেো বকশবনদরক সবানরতি পশবিপনথী ফনল ৈিত মানে কিানষটরি সনগ ৈাাংলানেনেি সমপকত অনেক

আেষঠাশবেক শযমাতর শবেিাপততা ও বগানেিা প তানে শবকে সমপকত িনেনে এি ৈাইনি চীে-ভািনিি মনযয ভািসময িিাে িিানষটরি সনগ

িাজনেশবিক প তানে বস সমপকত রাকা েিকাি বসটা বেই

ৈাাংলানেনেি ভ-বকৌেলগি সবারত বকােটা ভিাজনেশবিক সবারত শবক বসটা হনলা ৈাাংলানেেনকই শবচনতা কিনি হনৈ চীনেি সবানরতও েে

ভাািনিি সবানরতও েে অরৈা িিানষটরি সবানরতও েে শবেনজি সবানরতই এ েশবিগনলাি মনযয ভািসমসয আো েিকাি ৈাাংলানেনেি অৈিাে ও

ভনকৌেলগি সন াগটানক ৈযৈহাি কিনি হনৈ িাজনেশবিক ৈা অরতনেশবিক কািনে ভাসনমযি শবৈষেটি শবচনতা ো কনি জািীে সবারতনক পরাযােয শবেনে

েীশবি শবেযতািণ পরনোজে িনৈ ৈিত মাে সিকাি ব টা কিনে িািা িাজনেশবিক ভানৈ ভািনিি ওপি এৈাং অরতনেশবিকভানৈ চীনেি ওপি শবেভত িেীল

হনে পনেনে সিকাি এভানৈ ভািসময কিাি বচষটা কিনে িািা মনে কিনে এভানৈই ৈাাংলানেে ভািসময িিাে সফল হনেনে অেযভানৈ

বেেনল চীে ও ভািি শবেনজনেি সবানরতি জেয আওোমী লীগনক িমিাে িােনি চাে চীনেি সবারত হনলা িািা ব নকানো জােগাে আযা

বসবিিাশবিক সিকািনক পেি কনি কািণ হনে এ যিনেি সিকাি দেীশবি কিনলও ঋনেি টাকাে উননেে কাজ কনি এই যিনেি ৈযৈিাে চশবিি

েসো সাংসনে উতথাপে কিনি হেো পশবিকলপো িহনণ েীরতসশবতরিা রানক ো চীেও েীরতসশবতরিা চাে ো িািা টাকা শবেনি চাে এৈাং দরি ৈাসতৈােে

151

চাে ফনল আযা বসবিিাশবিক সিকাি চীনেি জেয উপ ি িাজনেশবিক ভানৈও চীনেি সবারত আনে চীে শবৈিৈযাপী উোিগণিাশবিক ৈযৈিাি

শবৈরনে কাজ কিনে ফনল ৈাাংলানেনে শবে অশবি উোি েল ো রানক িাহনল িা চীনেি িাজনেশবিক সফলিানক সহজ কিনৈ

অেযশবেনক ভািনিি জেযও এ সিকাি অনেক গরতবপণত কািণ িািা শবেেিে কিনি সিম হনে চীে ও ভািনিি এ পরভানৈি মনযয

িিাষটর আসনল বকারাও শবফট কিনে ো িিানষটরি শবেিাপততা চশবিনি সিকাি সাো বেেশবে িািা িিানষটরি সনগ বকানো যিনেি চশবিনি

ব নি আিহী েে গলোে আকরমনেি পি িিাষটর একটি সিাসশবৈনিাযী সহন াশবগিা চশবি কিনি বচনেনে িনৈ িা গরতব পােশবে চশবি হেশবে

শবকে শবকে বিনতর সহন াশবগিা হনে িনৈ িাজনেশবিক ভানৈ বকানে সমপকত আগােশবে ২০০৯ বরনকই এভানৈ ভািসময িাপেকািী েশবি িিানষটরি

সনগ ৈাাংলানেনেি এমে সমপকত ৈজাে রাকাে চীে অরৈা ভািনিি সনগ সমপনকত ি বিনতর ভািসমযহীেিা পরােই বচানে পনে ভািনিি পরশবি

আওোমী লীনগি বঝাো ক সপষট িাজনেশবিকভানৈ টিনক রাকনিই িািা ভািনিি পরশবি দৈতলিা বেোে িাজনেশবিকভানৈ ভািনিি সনগ আওোমী

লীনগি সমপকত অনেক গভীি এৈাং কাোকাশবে এ সমপকত সামনে অনেক শবেে প তনত অৈযাহি রাকনৈ ভািনিি পরশবি এ শবেভত িিাি কািনণ শবকনত

ৈাাংলানেে অশবিশবিি শবকে অজত ে কিনে ো ভািি অরত শবেনে সাহা য কিনে ো এ সিকািনক ভািি বিমে বকাে অরত শবেনে সাহা য কিনে

ো

উননেেনক আওোমী লীগ পরযাে এনজনডা শবহনসনৈ িনল যনিনে ৈে পরনজকটগনলানক ইসয শবহনসনৈ বেোনো হনে ব উননেনেি সবানরতই

গণিনিি শবকেটা োে বেওো হনেনে বেোনোি মনিা এ পরনজকটগনলাি জেয টাকা েিকাি শবকনত সবেিা জৈাৈশবেহীিা িাজনেশবিক শবিশবিেীলিা

ও গণিাশবিক ৈযৈিাি েিত পিণ ো হওোে এই টাকাটা ব নহি আনতজত াশবিক োিানেি কাে বরনক শবেনি পািনি ো ফনল সিকাি অেযনকাে মাযযম

েজনে ব োনে কম জৈাৈশবেহীিা ও কম সবেিাি সন াগ িনেনে চীে এ বিনতর সৈনচনে সহজ মাযযম চীে সবেিা ও জৈাৈশবেহীিাি শবৈষেটি

েৈ বৈশবে গরতব বেে ো আি এ যিনেি ৈে পরনজনকট টাকা বেওোি িমিা চীনেনিই আনে ভািনিি োই ফনল আওোমী লীনগি িাজনেশবিক

শবেভত িেীলিা ভািনিি কানে এৈাং অরতনেশবিক শবেভত িিা চীনেি কানে কািণ িাজনেশবিক ভানৈ টিকনি ো পািনল অরতনেশবিক সশবৈযাও সমভৈ েে

ফনল চীে আওোমী লীনগি ভািি শবেভত িেীলিানক েৈ বৈশবে বেশবিৈাচক বেেশবে চীে সৈশবকে েীরত বমোনে শবচনতা কনি িািা বেেনে আেেতগি

ভানৈ িািা উোি গণিনিি শবৈরনে সফল হনে ৈাাংলানেনে ব গণিনিি সাংকট বেো শবেনেনে বসটানক সমরতে শবেনে চীে িাোো চীে

ৈনঝনে ব ভািনিি পরভাৈ একশবেনে কনম ানৈ ো চীে িাি করমৈযতমাে পরভানৈি মাযযনম যীনি যীনি ভািনিি পরভাৈনক হরাস কিনি চাে

িািা সফলও হনে ভািিনক বেনে আওোমী লীগ চীনেি শবেনক ঝকনৈ ো এটা চীে ভানলাভানৈই জানে

চীটন সফটর দেটেই ভোরটে দেটে হটে শবৈষেটি এভানৈ েে িনৈ হেনিা এভানৈ পশবিকলপো কিা হেনে িনৈ ভািনি সফি

এমশবেনিই হে জেগণনক বেোনোি জেয আওোমী লীগ শবকে বকৌেল অৈলমবে কনি বেো বগনে চীে বরনক সাৈনমশবিে বকোি পি ভািনিি

পি বরনক বৈে শবকে সফি হনেনে পরযােমিী পরকানেয বরাষো শবেনলে ব ভািনিি সানর সমপনকত রাটশবি হনৈ ো এটা হনে জেগণেনক

বেোনোি বকৌেল

152

ভবেষেে নীবে ৈাাংলানেনেি জািীে সবারত ৈাাংলানেেনকই িিা কিনি হনৈ এটা চীে-ভািি ৈা িিাষটর িিা কিনৈ ো ফনল জািীে

সবারতগনলা শবচশবিি কিা জরশবি বসগনলা শবেনে েিকষাকশবষ কিা বসগনলাি শবৈশবেমনে ৈাাংলানেনেি েীরত বমোেী সবানরতি অেকনল া কিাি কিনি

হনৈ শবদবিীেি ৈাাংলানেনেি হানি সবারত উোনিি মাযযমগনলা কনম বগনে িাজনেশবিক কািনে অনেকগনলা সন াগ েষট হনেনে ব মে

বকানো শবৈশবেমে োোই ৈিি ৈযৈহানি ভািিনক সন াগ বেওো হনেনে অরচ এই ৈিি অনেক গরতবপণত শবেনলা বকে বকানো যিনেি

আনলাচো োো সন াগ বেওো হনলা ৈাাংলানেে অৈিােগি ব সমপে আনে িাি রা র ৈযৈহাি কিনি হনৈ ব মে ভািি মহাসাগনি

পরনৈনেি সন াগ েশবিণ ও েশবিণপৈত এশবেোি সাংন াগ ফনল এ সন াগগনলানক শবকভানৈ ৈযৈহাি কিনি িা ৈাাংলানেেনক সঠিকভানৈ ভাৈনি

হনৈ শবসগাপি িাি বপাটত ৈযৈহাি কনি যেী হনেনে এভানৈ পশবিকশবলপিভানৈ আগানি হনৈ

সিিাাং ৈালানেনে শবে বকানো বেনেি ওপ ঝনক পনে িাহনল িাজনেশবিক শবসোনতও ওই বেনেি অেকনল ানৈ ফনল বেনেি সবারত

সাংিিণ হনৈ ো িাজনেশবিকভানৈ ভািনিি ওপি আি অরতনেশবিকভানৈ চীনেি ওপি শবেভত িেীল হনে াওোি অনরতই হনে শবেনজি সবারত বরনক

সনি এনসই িানেি সানর সমঝিাে িাশবজ হওো কা তকি গণিাশবিক ৈযৈিা ও জেসনচিেিা োো বেনেি সবারত িিা কঠিে েীরত বমোেী

িাজনেশবিক ও অরতনেশবিক লিয শবেযতািণ কিনি সিম হনল সফল িাজনেশবিক ৈযৈিা পরশবিশবষঠি হনল সবেিা রাকনল বেনেি সবারত িিা হনৈ

েিৈা বকানোভানৈই সমভৈ েে ভািিনক া বেওো হনেনে িাি শবৈশবেমনে শবক পাওো বগনে ৈাাংলানেনেি শবক সমপে আনে এৈাং সবারত শবক

বসশবেক শবৈনৈচো কনিই এ যিনেি সমপকত বিশবি হওো উশবচি শবক শবক আোে কিনি চাই বসটা শবেযতািণ কিনি হনৈ শয শবদবপাশবিক েে

আনতজত াশবিক বফািানমও সহন াশবগিাি সন াগ িনেনে এ সৈশবকেই শবেযতািণ কিনি হনৈ শবেনজি সবারতনক ঠিক বিনে ভািি বক া বেওো হনেনে

িা অনেক ৈহমাশবতরক টরােশবজট বেওো হনেনে ভািি িাি উততিপৈত পরনেেগনলানি ৈাাংলানেনেি শবৈশবেনোনগি সন াগ কনি শবেনি পািনিা

টরােশবজট বেপাল ও ভটানেি সনগও সাং ি কিা ব ি পাশবেচশবি সীমানত সমসযা ইিযাশবে শবৈষেগনলা সামনে বিনে েীশবি শবেযতাশবিি হনি পািনিা

২০০৯-২০১৮ সানলি মনযয ভািি ৈাাংলানেে বরনক ব সশবৈযা আোে কনি শবেনেনে ৈাাংলানেনে বস িলোে েৈই সামােয শবকে অজত ে

কিনি বপনিনে ভািসমযটা পনিাপশবি ভািনিি পনি চনল বগনে অরতেীশবি পাশবে ৈনটে িাজেীশবি অনৈয ৈাাংলানেশবে ইসয সৈ শবকেই ভািনিি

সবারত সাংিিণ কনিনে এ সমেকানল চীে এৈাং ভািি িানেি জািীে সবারত সামনে বিনে ৈাাংলানেনেি কাে বরনক সনৈতাচচ সন াগ আোে কনি

শবেনি বপনিনে এ সমনেি মনযয ৈাাংলানেে িাি ভনকৌেলগি অৈিাে ও জািীে সবারতনক সামনে বিনে েৈ সামােয সফলিা অজত ে কিনি

বপনিনে

153

Ek 3 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Delwar Hossain

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Guumlney Asya Uzmanı Bangladeş

dış politika analistlerden en ccedilok bilinen kişilerden biridir

Goumlruumlşme Tarihi 27 Kasım 2019

একটা বেনেি পিিাষটরেীশবি শবৈশবভনন উপোনেি ওপি শবেভত ি কনি আি ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিি বিনতর ইশবিহাসও জশবেি ৈলা াে

ব মে চীনেি সনগ আমানেি সমপনকত ি শরটা শবকনত সেকি শবেনলা ো ১৯৭১ এ চীনেি ভশবমকাি কািনে বৈশবি সমপকত শবেনলা এৈাং পররম শবেনক

সমপকত শরই হেশবে অেযশবেনক ভািনিি সনগ সমপকত মশবি নে ভািনিি সমরতনেি কািনণ শরনিই একটা বকৌেলগি ও বজাটগি সমপকত

শবেনলা দই বেনেি মনযয ৈিতবপণত শবদবপাশবিক চশবি শবেনলা একটা প তানে বৈশবিক ও আঞচশবলক উপাোেগনলাি পরভানৈ এ অঞচনলি বেেগনলানি

ব পরভা পনে িাি বপরশবিনি ভািি-ৈাাংলানেে সমপনকত কেনো কেনো একটা টাোনপানেে-ওোোমা হনেনে

সাংশবৈযানে পিিাষটরেীশবিি ব েীশবি অেসিণ কিা আনে বসশবেনক িাকানল বেো াে ৈাাংলানেে সকল বেনেি সনগ সসমপকত িােনৈ

বসশবেক বরনক বেেনল ভািি ৈা চীনেি সনগ ৈাাংলানেে সসমপকত ও েশবিোলী সমপনকত ব নি পানি ৈাসতৈিা হনে ব ভিাজনেশবিক শবৈনৈচোে

ৈাাংলানেে-ভািি সমপকত শবৈনেষ গরতব পাে একই কািনণ চীনেি সনগ সমপনকত ি গরতবও আনে সনাে নেি সমে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক

গরতব ব মে শবেনলা এেেকাি বপরশবিনি বেেনলও ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব ৈশবে বপনেনে িাোো ৈহমেী শবৈনি শবৈনেষ কনি চীে

ও ভািি েে েশবিোলী হনে িেে বেো ানে ৈাাংলানেনেি গরতব আিও ৈশবে পানে সিিাাং ৈালানেনেি ব শবেিাপততা ও উননেনেি

চাশবহো আনে বস শবৈষেগনলানক সামনে বিনে পশবিচাশবলি হনে পাোপাশবে োসক ািা আনসে িানেি দশবষটভশবগও বসোনে ি হে সনাে নেি

পি মিােনেতি গরতব অনেক কম বস কািনে বেো াে চীে ও ভািনিি সনগ একই সনগ অাংেীোশবিতব মলক েশবিোলী সমপকত বিশবি কিাি

সন াগ িনেনে গি ১০ ৈেনি এক যিনেি ভািসমযপণত অৈিাে বিশবি কনিনে ৈাাংলানেে দই বেনেি সনগ অিযনত উৎপােেমেী এৈাং

বকৌেলগি সমপকত বিশবি কিাি মাযযনম একটা ভািসময বিশবি কিনি বপনিনে

দেোন দেোন দেটে ভোরসমে হটেটে ভািনিি সনগ সমপনকত ি শবৈষনে বেেনল ৈলা াে এটা ৈহ মাশবতরক অরতেীশবি শবেিাপততা

িাজনেশবিক সাাংেশবিক সৈ শবৈষেগনলাই কাজ কিনে শবৈনেষ কনি পরশবিনৈশবে িাষটর হওো ও একটা গরতবপণত উপাোে অরতেীশবিনি ভািি-চীে

ৈাাংলানেনেি জেয সমাে গরতবপেত চীে পরযাে ৈযৈসাশবেক অাংেীোি ভািি শবদবিীে ৈাশবণনজযি শবেনক বরনক দই বেে পরাে কাোকাশবে পনৈতি

িলোে ভািনিি শবৈশবেনোগ ৈােনে অেযশবেনক অৈকাোনমা উননেনে চীনেি ভশবমকা ৈােনে ফনল অরতেীশবি একটা গরতবপণত ইসয শবেিাপততা

শবৈষনে বেো াে চীনেি সনগ আমানেি সামশবিক সমপকত অিযনত ভানলা সৈনচনে বৈশবে অসতর চীে বরনক আমোশবে কিা হে ভািনিি সনগ এটা

কম ভািনিি পনি ৈাাংলানেনে এনিা অসতর সিৈিাহ সমভৈও েে কািণ িািা শবেনজিাই আমোশবে কনি শবকনত ২০১৭ সানল পরযােমিীি সফনল

একটা সমনঝািা সমািক সািশবিি হনেনে ভািনিি সনগ সিঞজাম করনে সমমি হনেশবে এি ফনল ভািি বরনক ৈা ভািনিি মাযযনম ৫০০ শবমশবলেে

ডলানিি সিঞজাম বকো হনৈ সিিা বেো াে ভািনিি সনগ সামশবিক সহন াশবগিা আনে এৈাং িাি যিণটা শবভনন ভািনিি সনগ আমানেি মলি

154

শবেিাপততাি ব শবৈষেগনলা আনে ব মে উততিপৈত অঞচনল ব অশবিিিা ৈা আনিালে বসোনে ৈাাংলানেনেি সহন াশবগিাে িা েমে কিনি সিম

হনেনে ৈিত মাে সিকাি ভািিীে শবৈনদরাহীনেি ৈাাংলানেনেি বভিনি সন াগ বেেশবে এৈাং িানেি িৎপিিা ৈি কিনি সহন াশবগিা কনিনে ফনল

এটা ভািনিি জেয অনেক ভানলা হনেনে সিিাাং ভািনিি অভযনতিীণ শবেিাপততাি বিনতর ৈাাংলানেনে গরতবপণত ভশবমকা পালে কনিনে দনেনেি

মনযয সসমপনকত ি কািনে সীমানত বকনদরীক ব সমসযা শবেনলা বসটা অনেকটা দি হনেনে ফনল ৈাাংলানেনেি সনগ ভািনিি শবেিাপততা সমপকত

িনেনে এৈাং এনক অেযনক আিাি মনযয বিনে োশবনতপণত সীমানত বিশবিি বচষটা কনিনে

চীনেি সনগ আমানেি সিাসশবি সীমানত বেই চীনেি সনগ সামশবিক সমপনকত ি শবভশবতত হনে সামশবিক সিঞজাম শবভশবততক চীে বরনক বকানো

সামশবিক হমশবক ৈা ভীশবি বকনদরীক েে চীে ব মে ৈাাংলানেেনক শবেিাপততা হমশবক মনে কনি ো ৈাাংলানেেও বিমে চীনেি সনগ সমপনকত ি মল

শবভশবতত অরতেীশবি ও সামশবিক সহন াশবগিা সামপরশবিক সমনে পাৈশবলক শবডপনলানমশবস এৈাং সাাংেশবিক সমপকত েশবিোলী হনে ফনল ৈাাংলানেে-

চীে সমপকত ভিাজনেশবিক ভানৈ ব ৌর সশবৈযাি পর বিশবি কনিনে ভািি ব নহনি পরশবিনৈশবে িাষটর বসনহি শবেিাপততাি শবৈষেটি বৈশবে গরতব পাে

বসটা চীনেি সনগ পাে ো িনৈ চীনেি সনগ শবেিাপততাি সমপকত সামশবিক সিঞজাম

আনতিাষটরীে সমপনকত ি বপেনে দ বেনেি সবারতই শবৈেযমাে রানক বসই সবানরতি শবৈষেটা কেনো কেনো কম বৈশবে হনি পানি এটা পরনিযক

িানষটরি ৈাসতৈিাি শবেশবিনেই শবেযতাশবিি হে ৈাাংলানেনেি ব অরতনেশবিক অৈিা বস বপরশবিনি ৈাাংলানেনেি অরতনেশবিক সবানরত চীে ও ভািনিি সনগ

সসমপকত বিশবি কিা ও ৈজাে বিনে অরতনেশবিকভানৈ লাভৈাে হওোি শবৈষেটি কাজ কনি অেযশবেনক চীে ও ভািি অরতনেশবিক ভানৈ লাভৈাে

হনে িনৈ িািা ভিাজনেশবিক সবারতটানকই বৈশবে শবচনতা কিনে িানেি জেয ভিাজনেশবিক মনোভাৈ গরতবপণত িনৈ ৈাাংলানেনেি জনেয

ভিাজনেশবিক আিহটা ৈা মনোভাৈটা গরতবপেত েে ৈাাংলানেনেি অভযনতিীে ব োশবিদরিা অৈকাোনমাগি ব সমসযা ও অভাৈ শবৈোল

জেসাংেযাি কািনে উননেনেি ব চাশবহো িা অনেক বৈশবে ফনল ৈাাংলানেনেি অনেক মলযে েিকাি বটকেশবজ েিকাি উপকিণ েিকাি

বসশবেক শবৈনৈচোে ভািি ও চীে ৈাাংলানেনেি গরতবপণত অাংেীোি কািণ ৈাাংলানেনেি আমোশবেি ৈে অাংে চীে ও ভািি বরনক আনস ফনল

অরতনেশবিক শবেক বরনক এ দই বেনেি সনগ আমানেি আনতশবেভত িেীলিা িনেনে ব নহি ৈাাংলানেেি ভিাজনেশবিক আিহ বেই ৈা রাকাি সন াগ

বেই ৈাাংলানেনে ব নহি শবেিনপি একটি িাষটর বস িাি উননেে ও অরতনেশবিক আকাাংোনক গরতব বেে উননেেেীল ৈা উননি বেনে উননীি হনি

চাে ৈাাংলানেনেি অরতনেশবিক এনজনডাগনলা অনেক বৈশবে সসপসট চীে ৈা ভািি শবেনজি অরতনেশবিক শবভশবততনক মজৈি কনিনে এেে শবেনজি

শবেিাপততা ও শবৈি িাজেীশবিনি শবেনজনেি বকৌেল শবেনে িািা অিসি হনে

lsquoশবৈআিইrsquo এি আওিাে ৈাাংলানেনে এেেও বিমে শবৈশবেনোগ পােশবে এৈাং সমভাৈো শবকেটা কম িািনচনে ৈিাং চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি

ব অরতনেশবিক সমপকত শবেনলা বসটা অৈযহাি িনেনে চীে পদমানসি কণতফশবল টানেলসহ শবৈশবভনন পরনজনকট কাজ কিনে চীে বকামপােীগনলা কাজ

কিনে শবৈআিই পরকনলপ সবলপ আকানি শবৈশবেনোগ আসনে িাোো শবৈআিই শবেনে ভািি ও চীনেি মনযয শবকে মিানেকয আনে ৈাাংলানেে উননেনেি

জেয আনতন াগান াগনক গরতব শবেনে এটা শয চীে ৈা ভািনিি কািনণই েে েশবিণ এশবেোি ৈা েশবিণ পৈত এশবেোি জেয েিকাি সিিাাং

ৈাাংলানেে কানেকটিশবভটিি বিনতর ৈহমাশবতরকিানক গরতব শবেনে ৈহমাশবতরক বেেনলও চীে ৈা ভািি ব নহি শবেনজনেি জেয ৈহমাশবতরকিানক

উপ ি মনে কনি ো বসনহি িিা শবদবপাশবিকিানক গরতব বেে ফনল ৈাাংলানেনে একশবেনক ৈহমাশবতরক এৈাং শবদবপাশবিক পনথানক সমনবনে কিনে

155

কািণ ৈাাংলানেনেি পশবিকলপো উননেে বকশবনদরক বসটা অনেক বৈশবে সাসনটইেএৈল বডনভলপনমনট বগাল ৈা শবমনলশবেোম বডনভলপনমনট বগাল ৈা

এই জািীে লনি বপৌোনো

দrsquoদেটের অেসথোন েোাংেোটেের জনে হমবে বেনো ৈাাংলানেেনক শয চীে ৈা ভািি েে মাশবকত ে িিানষটরি সবারত এৈাং জাপাে ৈা ইইউ

এি মনিা শবৈশবভনন েশবিি সনগ সমনবে কিনি হনে মল করা হনে ব বকানো বেনে েে শবভনন শবভনন পরশবিদবশবিি অৈিাে রানক িেে ওই বেনেি

ওপি শবৈশবভনন চযানলঞজ আনস ওই চযানলঞজ কটনেশবিক ভানৈ বমাকানৈলা কনিই অিসি হনি হে ৈাাংলানেে ব নহি চীে-ভািি- িিানষটরি

উপশবিশবি আনে বসনহি ৈাাংলানেে এটানক শবদবপাশবিকভানৈ সমনবে কিনে ওই বেেগনলাি মনযয ব আনতপরশবিন াশবগিা আনে বসটাি চাপ

ৈাাংলানেে শবেনে ো ৈাাংলানেে এোনে একটা উোি পর অেিণ কিনে সহন াশবগিামলক সমপনকত ি মানযযনম শবকভানৈ উপকি হওো াে বস

পরশবকরো চলনে এোো আঞচশবলক সহন াশবগিা ৈাাংলানেনেি জেয গরতবপণত বসশবেক বরনক ৈাাংলানেে চযানলঞজ বমাকানৈলা কিনে িাশবেোও

শবকনত শবেউশবিোি পরনজনকট সহােিা কিনে ফনল বেো াে ৈাাংলানেে শবৈশবভনন বেনেি সনগ ভানলা একটা সমপকত শবেনেই এগনে ঐ বেেগনলাি

মনযয বৈশবিিা রাকনলও দটি কািনণ িািা ৈাাংলানেেনক পানে বপনি চাে পররমি অরতনেশবিক সবারত শবদবিীেি শবেিাপততা শবেিাপততাি শবেক বরনক

ৈলনল ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক অৈিাে ৈগপসাগনি ৈাাংলানেনেি সন াগ এৈাং ১৭ বকাটি মােনষি উপশবিশবি ৈা ৈাজাি বসি শবহনসনৈ অৈিাে

বসসৈ শবৈনৈচোে িািা ৈাাংলানেেনক বকাণোসা কিনি চানে ো ৈা এমে বকানো েীশবি অেসিণ কিনি চানে ো ানি কনি ৈাাংলানেে বকানো

শবৈনেষ বেনেি শবেনক ঝনক পনে ফনল বেো াে অেযনেেগনলা ব মে ভািি-চীনেি েীশবিও শবকনত ৈাাংলানেেনক ভািসময িিাে সহােিা

কিনে চীে ৈা ভািি শবে ৈাাংলানেেনক বৈশবে মাতরাে পরভাশবৈি কিনি চাে ৈা বকােোসা কিনি চাে িাহনল ৈাাংলানেে অেযনেনেি শবেনক ঝনক

পেনি পানি ফনল ৈাাংলানেনেি ভািসমযপণত েীশবি ব মে শবেনজি জেয গরতবপণত বিমে অেয বেেগনলা ািা সমপকত কিনি চাে িানেি

জেযও গরতবপণত

উোহিণ সবরপ ভািি শবে ৈাাংলানেনেি পরশবি কনোি েীশবি বেে িাহনল ৈাাংলানেে চীনেি পরশবি ঝনক পেনৈ আৈাি চীেও শবে এমে

েীশবি বেে িাহনল ৈাাংলানেে ভািনিি পরশবি ঝনক পেনি পানি এই সমনঝািামলক পরশবিন াশবগিা িানেি মনযয আনে ভািি-চীে বৈশবিিা

ৈাাংলানেনে পরভাৈ বফলনল চীে-ভািিও শবকনত িশবিিসত হনৈ ৈাাংলানেে এই সন াগটানক েিিাি সনগ কানজ লাগানে ভানলাভানৈ কানজ

লাগানো বগনল ৈাাংলানেনেি জািীে সবারত িশবিি হনৈ

ভোরটের সটে রোজননবেে ও চীটনর সটে অরথননবেে বনভথ রেো শবৈষেটা ওই িকম েে দই বেনেি সনগ অরতনেশবিক গভীি সমপকত

আনে ১৯৭৮ সাল বরনক চীে অেয বেনেি িাজনেশবিক ৈযিাে বিমে হসতনিপ কনি ো চীনেি পিিাষটরেীশবি এক িকম ভািনিি পিিাষটরেীশবি

অেযিকম ৈাাংলানেনেি সনগ ভািনিি সমপনকত ি একটা িাজনেিশবক শবেক আনে বসশবেকটা একসমে বৈশবে সৈাি কানে পশবিশবচি শবেনলা শবকনত

ৈিত মানে আওোমী লীগ ৈা শবৈএেশবপrsquo কানিািই শবকনত েীশবিগি বিমে বকানো পারতকয বেই কািে শবৈনিাযীেল শবহনসনৈ শবৈএেশবপও ৈনলনে িািা

ভািনিি সনগ সসমপকত গেে কিনৈ ৈাাংলানেনেি মাটিনি ভািিীে শবৈনদরাহীনেি আশরে বেনৈ ো চীে কানিা অভযনতনি হসতনিপ কনি ো

সিকানি ব ই রাকক চীনেি বকানো মারাৈযারা োই ভািনিিও বস যিনেি হসতনিপ কিা উশবচি েে অনেনক মনে কনিে ভািি ৈাাংলানেনেি

অভযনতনি হসতনিপ কিনে এটা হনেও রাকনল িা ঠিক েে ভািনিি এটা কিা উশবচিও হনৈ ো শবে বকউ মনে কনি ভািনিি সমরতে শবেনে

156

সিকানি আসনৈ ৈা রাকনৈ বসটা ঠিক হনৈ ো িনৈ ৈি িাজনেশবিক েনলি ৈা সিকানিি পরশবি ৈি িানষটরি শবকনত একটা পশবিকলপো রানক সনাে

নেি সমে বেো ব ি সিাসশবি হসতনিপ হনে এেে কটনেশবিক ৈা বমৌে সমরতে বেো হে ৈিত মাে সিকানিি সনগ অরতাৎ আওোমী লীগ

সিকানিি সনগ ভািনিি সৈ সিকানিি সনগই বৈাঝাপোটা একট ভানলা বসই বৈাঝাপোটা হেনিা িাজনেশবিক ভানৈ আওোমী লীগনক সহােিা

কিনে িনৈ ভািি-ৈাাংলানেে সমপনকত ি অরতনেশবিক শবেিাপততা ৈডত াি সাাংেশবিক িাজনেশবিক ৈিতবটা অনেকটা ঐশবিহাশবসক

মনতরীটের েকতেে একানডশবমক ভাষাে এটানক বিরশবিক ৈনল এগনলানক শবৈনেষে কিা কঠিে এগনলা অনেকটা সতশবিমলক করা

দনেনেি সমপনকত ি বিনতর বকানো বকানো বেিা এটা ৈযৈহাি কনিে ৈাসতৈিা হনে এ সমপকত ৈিনতবি হনলও এি বভিনি চযানলঞজ আনে

মিানেশবিকয আনে িনৈ একটা সিকানিি বভিনি সৈাই একই শবচনতা কনি ো সিকানিি মনযয ািা আনেে িানেি অনেনকি মনযয চীনেি

পরশবি আিহ আনে অনেনকি ভািনিি পরশবি অনেনক আৈাি চীনেি পরশবি অোিহ আনে বস পারতনকযি কািনে বকউ বকউ ভািনিি পরশবি

দৈতলিা বেোে িনৈ ৈাসতৈিা হনেhellipেীশবি শবক বেওো হনে িাজনেশবিক ৈিৈয আি েীশবিি মনযয পারতকয আনে শবৈএেশবপ শবে িমিাে

রাকনিা িাহনল হেনিা চীেনক উনেেয কনি এমে ৈলনিা আওোমী লীনগি সনগ চীনেি সমপকত অনেকটা ভানলা হনেনে িমিাে ািা রানকে

িানেি ঐশবিহাশবসকভানৈ কানেি সনগ বকমে বকমে সমপকত শবেনলা বসটা বেো ৈা শবৈনেষে কিা ভানলা হনৈ

ভবেষেে পররোষটরনীবে েীশবি পশবিৈিত েেীল িনৈ েীশবি হওো উশবচি ৈাাংলানেনেি উননেে বকনদরীক এেে ৈা আগামী বৈে কনেক ৈেনি

উননেে োো অেযশবকে ভাৈাি সন াগ বেো াে ো উননেনে ব বেেগনলা সহােিা কিনৈ িানেি সনগ সমপকত কিনি হনৈ সিকাি ব ই বহাক

উননেেনক সামনে িােনি হনৈ অনেযনেনে সিকাি বক আনস বসটা গরতবপণত েে সনগ সনগ শবেিাপততা জলৈাে বিাশবহগা সাংেশবি এগনলাও

উননেনেি অনতিাে বসগনলানক সামনে িােনি হনৈ জলৈাে পশবিৈিত নেি পরভাৈ পেনে উননেনে এ শবৈষেগনলানিও চীে-ভািনিি সমাে ভশবমকা

িাোি সন াগ িনেনে চীে ও ভািি এ পরনোজে শবে বমটানি আিহী রানক বসনিনতর ৈাাংলানেে িানেি সনগ সমপনকত গরতব শবেনৈ িনৈ

সমপনকত শবকে ওো োমা রাকনৈ িাজনেশবিক ইসযনি ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিি অিসিিা বেো াে ো সিকাি পশবিৈিত ে হনল ভািনিি সনগ

সমপনকত ি পশবিৈিত ে হনৈ এটা মনে কিা ঠিক হনৈ ো কািে ২০০৫ পিৈিী সমনে ভািনিি ৈাাংলানেনে অরতনেশবিক পরভাৈ ৈােনে বিাশবহগা

শবৈষেটি আমানেি কানে ব যিনেি বসটা চীে ৈা ভািনিি কানে অেযিকম এটানক শবভশবতত কনি ভািি-ৈা চীনেি সনগ সমপকত নক শবৈচাি কিা

কঠিে কািে পিিাষটরেীশবি ৈহমাশবতরক িাোো- ভািি-চীে সমসযাটানক এভানৈ ভাৈনে ো িনৈ িানেি ভশবমকাে বিাশবহগািা এৈাং ৈাাংলানেে

এমেশবক সামনে ভািি এৈাং চীে িশবিিসত হনৈ কািনে মােৈাশবযকাি ািা সমরতে কিনৈ ো িানেি বৈশবিি অৈিােও দৈতল হনৈ বিাশবহগা শবেনে

আঞচশবলক ব সমসযা সামনে বিশবি হনি পানি িানি চীে ও ভািি উভেই িশবিিসত হনি পানি চীে-ভািনিি সনগ মাোেমানিি সমপকত এি

গাঢ় ব িািা এটা সবলপ বমোনেি লানভি জেয ৈাাংলানেনেি শবৈরনে ানে ভানল সমপকত রাকনলই ব সৈ শবৈষনে সমরতে কিনৈ বসটা শবচনতা

কিা ঠিক হনৈ ো পিিাষটরেীশবিনক বেেনি হনৈ ইসয শবভশবততক ব মে দবেনেি সনগ ৈযৈসযা অনেক বৈশবে চীে ৈাাংলানেনে টানেল কিনে

ভািি শবৈশবেনোগ কিনে অরতনেশবিক সমরতে শবেনে

157

Ek 4 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Amena Mohsin

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruumlduumlr Bangladeşrsquoin dış politika

analistler arasında ilk sırada yer almaktadır

Goumlruumlşme Tarihi 16 Kasım 2019

এেে শবৈিােনেি গ সিিাাং এেে সৈশবকে শবদবপাশবিকভানৈ অিসি হনৈ িা ঠিক েে এেে পিিাষটরেীশবিি বিতর ও বপরিাপট অনেক শবভনন

হনে বগনে একটা বেনেি সনগ সমপকত ভানলা হনল অেয বেনেি সনগ সমপকত োিাপ হনে ানৈ এমেও শবকনত েে আমিা বেেশবে শবকে শবেে

আনগ চীনেি বপরশবসনডনট ভািি সফি কনি বগনলে িানেি মনযয শবদবপাশবিক সমনঝািাি শবৈষেগনলা িনেনে ব নহি ৈাাংলানেে অরতনেশবিক

কটেীশবি অেসিণ কিনে আনত সাংন ানগি ওপি গরতব শবেনে বসশবেক শবৈনৈচো কিনল ৈলা াে ৈাাংলানেে ভািসময িিা কনিই চলনে ৈিত মাে

সমনেি সমপকত গনলা শবভনন শবভনন প তানে সমনঝািামলক হনে রানক একটা শবৈষনে সহন াশবগিামলক সমপকত হনল ব আনিকটা শবৈষনেও ব একই

িকম হনৈ বসটা ভাৈাি কািণ বেই চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি ঐশবিহাশবসক সমপকত আনে চীে ৈে একটি েশবি চীনেি ৈাাংলানেনে অনেক ৈে

ৈাজাি আনে অনেক শবৈশবেনোগ আনে অৈকাোনমা উননেনে চীে ভশবমকা িােনে চীনেি lsquoওনৈািrsquo পরনজনকট ৈাাংলানেনে সশবকরেভানৈ সহন াশবগিা

কিনে ৈাাংলানেে শবকনত এ শবৈষেটিনক ভািনিি মনিা কনি মনে কিনে ো আনত সাংন াগ শবহনসনৈ বেেনে ৈাাংলানেে এ শবৈষে মিশবভননিাি

শবৈষেগনলানক এশবেনে গশবনডি ৈাইনি বরনক ভাৈনে

ৈাাংলানেনেি ভািনিি সনগ পিাষটরেীশবিনি অরতেীশবিি পাোপাশবে শবেিাপততা শবৈষেটিও জশবেি জশবগৈাে শবৈষনে দই বেে সহন াশবগিা কিনে

চীনেিও এ শবৈষনে আিহ আনে চীনেি শবৈশবেনোগ আনে lsquoওৈিrsquo এি ৈাসতৈােনেি জেয শবিশবিেীলিাি পরনোজে আনে অরতেীশবি এৈাং শবেিাপততা

এ দটি শবৈষেনক সমনবে কনিই ৈাাংলানেে এনগানে ফনল দটি বেনেি সনগ আওোমী লীনগি সসমপকত িনেনে ব নহি ৈাাংলানেনে

আনতসাংন াগনক গরতব শবেনে বসনহি অকাোনমা উননেে অরতনেশবিক সহন াশবগিা ৈে কনি বেো হনে

চীন সফটরর পরপরই ভোরে সফটরর েোরন চীেনক শবেনে ভািনি শবকে শবেিাপততা শবচনতা রানক ভািনিি এ শবচনতা বরনকই ৈাাংলানেনেি

সনগ েিেভানৈ এশবগনে আনস পিিাষটরেীশবিনি শবকনত বক বৈশবে বপল বক কম বপল বস পরশন কিা াে ো টরােশবজনটি কািনে ৈাাংলানেে শবক

বপনলা শবক উননেে হনলা বসটা বেেনি হনৈ অরতনেশবিকভানৈ শবক পানে বসটা বেেনি হনৈ শবক পশবিমাে কমতনিতর বিশবি হনেনে িাজনেশবিক

বকানো সশবৈযা অশবজত ি হনে শবকো বসগনলা শবৈনৈচো কিনি হনৈ এেেও বসগনলা ৈাসতৈােে প তানে বেই েীরতনমোনে শবক অশবজত ি হনে বসটা

শবৈনৈচোে িােনি হনৈ সামশবেক লানভি শবহনসনৈ পিিাষটরেীশবিনি াে ো এোনে সশবেোি শবৈষেটিও জশবেি

ভোরটের বেষে আওেোমী দনেোটের পরাংেসো মেে েকতেে ওটা বেিানেি শবেনজনেি শবৈষে বকে ৈনল বকে কনি িানেি ৈযাপাি

বকাে বপরশবিনি কিনে বসটাও বেো ব নি পানি দভানৈ ৈলা াে একটা বেনেি সনগ ভানলা সমপকত চাওো ৈা সবারতগি শবৈষে জশবেি রাকনি

158

পানি এটা ভািনিি বিনতরই শয ো চীনেি বিনতরও রনট ১৯৭১ বক সামনে বিনে অনেক সমে ৈলা হনি পানি ব নহি মশবি ে শবেনে

ভািনিি সনগ আওোমী লীনগি একটা ঐশবিহাশবসক শবৈষে িনেনে এি ৈযাো িািাই শবেনি পািনৈ

আেোমী বেটনর পররোষটরনীবের বিনতর ভািি ও চীনেি সনগ ভািসময বিনে চলনি হনৈ চীে একটি ৈে অরতনেশবিক েশবি

িাজনেশবিকভানৈও েশবিোলী হনে অেযশবেনক ভািি পরশবিনৈশবে িানক অিাহয কিা াে ো পরশবিনৈশবেি সনগ ভানলা সমপকত রাকা জরশবি

ভািনিিও ভািসময বিনে চলনি হনৈ

159

Ek 5 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Goutam Das

Bangladeşli koumlşe yazarı Ccedilin Hindistan ve Bangladeş ilişkileri uzmanı

Goumlruumlşme Tarihi 16 Kasım 2019

আমিা ব সমনে আশবে বস সমেটা গরতবপণত সমনেি শবকে শবৈনেষ িাৎপ ত আনে আমিা ব শবৈি ৈযৈিাে আশবে িা শবকনত শবদবিীে শবৈি

নেি আনগ শবেনলাই ো শবদবিীে শবৈি নেি আনগ ৈে ৫টি েশবি শবেনলা শবকনত বকানো ৈযৈিাপো শবেনলা ো ২ে শবৈি নেি পি শবৈি ৈযৈিাে ৩টি

পরশবিষঠাে সামনে এনসনে জাশবিসাংর শবৈিৈাাংক আইএমএফ ২ে শবৈি নেি ৈে েশবিগনলা ৈনস দশবেো শবকভানৈ চলনৈ বকাে অরতনেশবিক ৈযৈিা

হনৈ িা ঠিক কনি শবদবিীে শবৈি নেি পি পশবিকশবলপি ভানৈ শবৈি োসনেি িানজনেশবিক অনরতনেশবিক পরশবকরো শর হে এৈাং িা গি েিাবদীি বেষ

প তনত চনল শবদবিীে যািাটি শর হনেশবেল আনমশবিকাি বেিতব একে েিনকি শরনি আনিকটি েিে যািা শর হে চীনেি হাি যনি া অরতনেশবিক

িাজনেশবিক যািা োনম পশবিশবচি এই ৈযৈিাে চীে অরতেীশবিনি ৈে পেনিপ শবেনে এশবগনে এনসনে

আমিা আশবে একটি পশবিৈিত েেীল অৈিা পাি কিশবে পিািে শবেেম পশবিৈিত ে হনে েিে শবেেম আসনে ২ে শবৈি নেি পি বেিনতবি

শবেনলা আনমশবিকা আি পশবিৈিত নেি বিতর শবেনলা ইউনিাপ েিে শবৈি ৈযৈিাে িাজেীশবিি পশবিৈিত নেি বিতর এশবেো এোনে উতথাে পিে হনে

এোনে বেনলাোে চীে-ভািি ও িিাষটর ভািনিি োম আসাি কািণ হনলা িিানষটরি েযােোল সানভত ইনসটিটিউট বরনক পশবিচাশবলি ৩টি গনৈষণা

২০০৪ সানল পররম গনৈষণাে ২০২৫ সানলি শবৈি ৈযৈিা শবেনে যািণা বেওো হে বকমে হনৈ পিৈিী গনৈষণা দটি ২০৩০ ও ২০৩৫ এ শবৈি ৈযৈিাি

যািণা বেে অেয আনিকটি গনৈষণা কনি লনডনেি বলাৈাল মযানেজনমনট বকামপাশবে পরাইস ওোডত াি হাউস িািা ২০৫০ সানলি শবৈি ৈযৈিা সমপনকত

যািণা বেওোি বচষটা কনি

বপরশবসনডনট ৈনেি সমে ২০০৭ সানল ২০২৫ সানলি শবৈি ৈযৈিা সমপশবকত ি শবিনপানটত ি েসো বৈি হে ২০০৮ সানল পরকাশবেি হে ফাইোল

শবিনপাটত শবিনপানটত চীনেি উতথাে বেকানো ানৈ ো ৈনলও উনললে কিা হে ২০২৫ সাল সমপশবকত ি শবিনপাটত টি পাওোি পি িিাষটর চীেনক বেনকানি

শবসোনত বেে ব নহি এশবেোে দটি উশবেেমাে েশবি চীে ও ভািি িনেনে বসনহি িািা ভািনিি ওপি শবেভত ি কনি lsquoচীে বেকানোrsquo েীশবি িহে

কনি আনমশবিকা ভািনিি সনগ সমনঝািা কনি চীনেি উতথােনক িটা পািা াে যীি গশবিনি শবেনে আসাি বচষটা শর কনি সমনঝািাি ফলশরশবি

ভািি িিানষটরি সহন াশবগিাে পািমােশবৈক বিনতর ৈযৈহানিি বমৌশবলক উপাোনেি সিৈিানহি পরশবিশরি আোে কনি বেে িাোো ৯১১ এি পি

ভািনিি পরশবি িিানষটরি আিহ ৈানে সিানসি শবৈরনে নে এশবেোে ৈি িাষটর পরনোজে হে বসনিনতর িািা ভািিনক িানেি পরযাে পেি

শবহনসনৈ িহণ কনি এভানৈ ভািনিি সনগ িিানষটরি সমপকত গাে হে এ সমে ভািি িিাষটরনক দটি শবৈষনে িাশবজ কিাে ১ ৈাাংলানেনে

অভযতথাে রটিনে ভািনিি পরভানৈ শবেনে আসা এি ফনল উততিপৈত িাজযগনলাি শবেিাপততা ৈােনৈ টরােশবজট বেওো ানৈ ২ ১৬ শবৈশবলেে ডলানিি

িপতাশবে সশবৈযা কম শনে আনমশবিকাে িপতােীি সন াগ ১১১ সমনে ৈাাংলানেনেি ওপি ভািনিি পরভাৈ পরশবিষঠাি শবৈষনে সমনঝািা শবেনলা ো

ৈিাং িিাষটর ৈাাংলানেনেি ওপি শবেেিণ পরশবিষঠাি বচষটা কনিনে কািণ ৈাাংলা ভাই বজএমশবৈ এৈাং আগনসটি হামলা িিাষটর এৈাং ভািিনক ভীি

কনিশবেল

160

২০০৪ সাল বরনক আনমশবিকা ৈাাংলানেেনক শবেেিনেি পশবিকলপো শর কনি ২০০৬ সানল দেীশবিি শবৈরনে অশবভ ানেি মাযযনম িিানষটরি

পশবিকলপোি ৈাসতৈােে শর হে ২০০৭ সানলি জনেি শবেনক আনমশবিকাে এনটাি পরাইনজি সভাে ভািি- িিাষটর সমনঝািা শবমটিাং হে ভািিনক

ৈাাংলানেনেি োশবেতব বেওোি শবৈষনে শবসোনত হে আনমশবিকাে বসটট শবডপাটত নমনটি আনডাি বসনকরটাশবিি সভাপশবিনতব বৈেকটি হে এি পিৈিীনি

আমিা ব টা বেেলাম ভািি টরােশবজট শবেনলা িাসতা-পাইপলাইে শবৈদযৎ ৈিি সৈই শবেনলা

বেো ানে ব শবৈিিাজেীশবিি পশবিৈিত নেি পরভাৈ পনেনে ৈাাংলানেনে িিাষটর চীে ও ভািনিি মনযয ৈাাংলানেনেি ওপি পরভাৈ শবৈসতাি

শবেনে সাংরাি হনে এৈাং হনৈ শবৈিিাজেীশবিি বকনদর শবৈিনি এশবেো চনল আসাে ৈাাংলানেে ে বিতর শবহনসনৈ বিশবি হনেনে ২০০৯ সানল বেে

হাশবসো িমিাে এনসনে ভািনিি সনগ সমনঝািাি েনিত ভািি-আনমশবিকা িানক ৈশবসনেনে ওই েনিত ভািনিি ব চাওোগনলা শবেনলা

বসগনলা পিণ কিাি েনিত ই হাশবসোনক িমিা বেওো হনেনে ২০০৭ সানল বেে হাশবসোনক ৈাইনি বিনেই আনলাচো হনেশবেল িাজজাক-

বিাফানেল-আম-সিশবঞজিনক শবেনে পিৈিীনি বেে হাশবসো অনেক বচষটা ও িেশবৈি কনি িাজজাকনেি সনগ ভািি- িিানষটরি সনগ হওো

চশবিগনলানক বমনে বেওোি ওোো কনি এ পরশবকরোে বেে হাশবসোনক সহন াশবগিা কনি গওহি শবিজভী

২০১৩ সানল এনস বেো বগনলা িিাষটর ব ভানৈ বচনেশবেনলা বসভানৈ হনে ো কািণ ২০১৩ বি ভািি-হাশবসো িিাষটরনক পাে কাটিনে

কাজ কিনি শর কনি অেযশবেনক টরামপ এনস ভািনিি সনগ ১৬ শবৈশবলেে ডলানিি চশবি ৈাশবিল কনি এৈাং ভািনিি িপতাশবেি ওপি ২৫ ভাগ টরাকস

ৈশবসনে বেে এনি কনি ভািনিি অরতেীশবি পরৈলভানৈ যাককা োে িাোো টরামপ বেেনলে চীেনক বেকানি ভািনিি বকানো পরনোজেই বেই

ফনল ভািনিি সনগ আনমশবিকাি সবানরতি দবিগনলা সামনে আনসলা ফনল ভািি চীনেি শবৈরনে আনমশবিকাি কানে রাকনি চাইনলও িাি সন াগ

রাকনলা ো ফলশরশবিনি ভািি-হাশবসো সমনঝািাি আওিাে ৈাাংলানেি ওপি ভািনিি পরভাৈ পরশবিষঠি হে এৈাং িিানষটরি পরভাৈ কমনি রানক

শবৈশবেমনে ভািি আনমশবিকাি সমরতে োোই বেে হাশবসোনক সমরতে পরশবিশরি বেে ব নহি বেে হাশবসো শবেৈতাশবচি েে বৈযিা োই বসনহি

ভািনিি আশরে োো িাি আি বকানো পর োই শবৈনেশবে কানিা চাপ কমানোি িমিা িাি োই ফনল িই বস ভািনিি পরশবি শবেভত ি হনে

িিই ভািনিি সবারত সাংিিনে কাজ কিনে

ৈাাংলানেনে চীনেি ভশবমকা শর হে শর হে ২০১০ সানল চীনেি েণযিম শরমমলয বৈনে ানে ফনল কম েিনচ ব সৈ বেে বরনক

বিশবি কশবিনে বেওো াে বসটানক গরতব বেে চীে এিই যািাৈাশবহকিাে ২০১০ এি শবেনক চীে িাি গানমতনটনসি সৈ উৎপাোে ৈাাংলানেনে শবেনে

আসাি শবচনতা কনি চীে শয গানমনটনসি বমশবেোশবি ও গরতবপণত বটকশবেকযাল শবৈষেগনলা উৎপােে কিনৈ শবৈশবেমনে ৈাাংলানেে ও চীনেি অরতেীশবি

এনক অনেযি পশবিপিক হনে ানৈ এটা শবেনলা চীনেি শবচনতা এশবেোে এভানৈই কাজ কিনি বচনেনে চীে চীে অনপিা কিশবেনলা ২০১৪ সানলি

শবেৈতাচনেি পি ব সিকাি আসনৈ শবিশবিেীলিা আসনল িেে িািা আগানৈ েে শবেৈতাচে হনলা ো িেে িািা সিাসশবি হাশবসোি সনগ চশবি

কনি ২০১৪ শবেশবৈতাচনেি পনিই হাশবসো চীে বগনলা ২০১০ সাল বরনকই মলি পাটি ট পাটিত ব াগন াগ- ািাোি শর হে বসেে আেিানফি

বেিনতব

161

বেে হাশবসোি চীেনক পরনোজে অৈকাোনমাগি উননেনেি শবৈশবেনোনগি জেয চীনেি শবৈশবেনোগ কিা েিকাি বেে হাশবসোিও টাকা েিকাি

ফনল ৈাাংলানেনে ব ই রাক ো বকে চীে শবৈশবেনোগ কিনৈ ২০১৬ সানল চীে বপরশবসনডনট ৈাাংলানেনে আনসে বস সমে শবিশবে ২০ শবৈশবলেনেিি

বৈশবে শবৈশবেনোনগি বরাষণা বেে চীে এি ৈে ফানড শবেনেনে ব এটা শবৈি ৈযাাংক ৈা িিাষটর ও শবেনি পািনিা ো চীনেি অসতর সসতা হওোি কািনে

ৈাাংলানেে চীে বরনক অসতর আনে

ৈাাংলানেনে শবে জেসমশবরতি সিকাি রাকনিা িাহনল ভািি া ৈলনিা িা শেনি ৈাযয হনি হনিা ো শবকনত জেিাি সনগ হাশবসো

সিকানিি বকানো সমপকত োই গানেি বজানি টিনক আনে দেীশবি বৈনে বগনে সৈশবমশবলনে বস ভািনিি ওপি শবেভত িেীল হনে আনে এি

ফনল চীনেি কাে বরনক ব সৈ সশবৈযা বেওো ব নিা িাি শবকেই হনে ো শবেনজি েশবি ো রাকাে হে চীনেি পনি ব নি হনে েিৈা

ভািনিি পনি এশবেোি ব বেনেি সিকািই চীে ৈা ভািনিি বকানো একটিি সনগ ানৈ বসনেনেি সবানরতি িশবি হনৈই েিত হনে সিকাি

ব ই হনৈ ভািি ৈা চীে একটি পনি শবগনে িমিাে রাকা ানৈ ো চীে-ভািনিি মনযয ভািসময িিাে আনমশবিকাি সনগ সমপকত নক কানজ

লাগানি হনৈ চীে-ভািনিি হসতনিপ ৈা োিাপ পরভানৈি সমভাৈো রাকনল বেকানৈ এি শবৈশবেমনে শবকে সন াগ সশবৈযা পানৈ কানক শবক শবেনৈ

বসটা ৈাাংলানেেনক ঠিক কিনি হনৈ ওই ৩ েশবি ঠিক কিনল হনৈ ো ওই েশবিগনলাি একটি বক অনেযি শবৈরনে ৈযৈহাি কিা পরনোজে

২০০৯-২০১৮ সমনে বেো বগনে বেে হাশবসোি টাকাি জেয চীেনক েিকাি আি িমিাে রাকাি জেয ভািিনক েিকাি আনমশবিকা

২০১৩ সানলই ৈাে হনে বগনে এেে বেো ানে চীেনক বৈশবে গরতব শবেনল ভািি বিনপ ফনল এ শবৈষনে হাশবসো ভািসময কিাি বচষটা কনিনে

কেনো কেনো বপনিনে অনেক সমেই পানিশবে হাশবসো কেনো কেনো ভািনিি পরভাৈ বরনক বৈি হনে চীনেি শবেনক ব নি বচনেনে শবকনত

পানিশবে চীে-ভািনিি পরশবিন াশবগিা শবেনলাই শবকনত এি মনযয শবেনজি সবারতনক উোি কিনি হনৈ

মনতরীটের েকতেে পিিাষটরমিী আবদল বমানমে আসাি আগ প তনত শবৈশবভনন বেনেি সনগ ৈাাংলানেনেি ব চশবি হনেনে বসগনলানি

পিিাষটরমিণালনেি সমপিিা শবেনলা ো পরযােমিীি অশবফনস গওহি শবিজীি মাযযনম চশবিপতর ঠিক হনেনে কািণ ভািিনক া বেওো হনৈ িা

শবলশবেি িাো ৈা ৈযােযা কিা ানৈ ো গওহি শবিজভী ও বেে হাশবসোি শবেনেত নে ঠিক হনিা চশবিগনলা শবেনলা বগাপে চশবিি েসো কনিনে

ভািিীেিা চশবিি ভাষা বেেনল ৈঝা াে হাসাো েে ২০১০ এ ভািনি াে িেে ব ৌর বরাষো বেেনল বৈাঝা াে ভািিীেিা ঠিক কিনে

বমানমেই পররম করা ৈলাি সন াগ বপনেনেে শবকনত ৈলা হনেশবেল ভািনিি সনগ সমপকত শবৈনেষ ভানৈ হনৈ ফনল শবিশবে সবামী সতরীি শবৈষেটি

ৈনলনেে হাশবসো েে পিিাষটর মিোলে োেনলে িেে আিও ৈে োলানলি হানি পনেনে আেিাফ ব োনে সীমাননত হিযা ৈনিি করা ৈনলে

বসোনে বমানমে ৈনল ৈডত াি শবকশবলাং ৈাাংলানেনে হনে আমানেিনক োশবেতবেীল হনি হনৈ করাি িাল ঠিক বেই মিীনেি ভািি পরসাংো

িানেি দৈতলিানক পরমাণ কনি

ভবেষেে সমপেথ বেে হাশবসো পিৈিী সমনে ভািি-ৈাাংলানেে সীমানত ৈি হনে ানৈ সৈ যিনেি সমপকত ৈি হনে ানৈ ভািি

হাশবসোনক সিানি চাইনৈ ো িনৈ এটা েীরতিােী েে বেে হাশবসো পিৈিীনি সৈ চশবি ৈাশবিল কিনি হনৈ ভািিনক কশবিনডাি শবেনলও

ৈাাংলানেনেি পরাকশবিক ব অশবযকাি িা ভািনিি পিণ কিনি হনৈ ওটা বকানো শবকেি শবৈশবেমনে েে সীমানত হিযা ৈি কিনি হনৈ এগনলা

162

ো বপনল কশবিনডাি শবেনে বকানো আনলাচো েে কশবিনডানিি পরনশন আসনল পরকি কশবিনডানিি পরসতাৈ বেনওো কশবিনডাি শবেনে আসানমি ওপি

শবেনে চীনে াওোি পরা কিা বেপাল াওোি কশবিনডাি শবেনি হনৈ ভটানে াওোি কশবিনডাি আঞচশবলক ও ব ৌশবিক কশবিনডাি অৈকাোনমা

বিশবি কিনি ব েিচ হনৈ িাি ভাগ শবেনি হনৈ বটাল শবেযতািণ কিনি হনৈ সমভযাৈয সকল েিচ ও পরভাৈ মারাে বিনে অৈকাোনমাি েিচ

ভািনিি ৈহে কিনি হনৈ বসাোশবেো ৈিি কিনি হনৈ বসনিনতর চীনে বকৌেলগিভানৈ ানি ৈযৈহাি ো কিনি পানি বস শবৈষনে চশবিনি

উনললে রাকনৈ সামশবিক বকানো সবারত রাকনৈ ো ৈাাংলানেে িোিশবক কিনৈ ৈনগাপসাগনি ভািি-চীে- িিানষটি দবি হনে িািা মশবেটি

কিনি চাে বক শবক কিনে ৈাাংলানেে ঠিক কিনৈ শবকভানৈ ৈিনিি ৈযৈিাপো হনৈ চীেনক শবৈো বটনডানি কাজ বেওো ানৈ ো চীনেি শবৈশবেনোগ

েিকাি িনৈ বটনডানিি শবভশবততনি হনৈ শবৈিৈযাাংনকি সনগও সমপকত িাো েিকাি িানি ভািসময ও ব াগযিাি িলো সমভৈ হনৈ পরোেনক েি

কিনি শবৈিৈযাাংক বক কানজ লাগানি হনৈ চীনেি সনগ বকৌেলগি শবৈষেও জশবেি িনৈ শবেেিে ৈাাংলানেনেি হানি হনৈ

163

Ek 6 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Md Abul Kashem

Rajshahi Uumlniversitesi Tarih Boumlluumlmuuml Oumlğretim Uumlyesi Avami Ligi ve Hindistan Tarihi Uzmanı

Goumlruumlşme Tarihi 26 Kasım 2019

আওোমী লীগ ভািনিি রশবেষঠ ৈি ভািনিি শবেক বরনক বেেনল ৈলা াে আওোমী লীনগি সনগ কাংনিনসি সমপকত ভানলা শবকনত িাষটর

শবহনসনৈ ৈাাংলানেে আওোমী লীগ সিকাি দবািা পশবিচাশবলি হনল সবাভাশবৈকভানৈ ভািনিি ব বকানো সিকানিি সনগই ভালা সমপকত রানক

ৈাাংলানেনেি সবাযীেিাি সমে ভািি সহন াশবগিা কিনলও চীে পাশবকসতানেি পি শবেনে ৈাাংলানেনেি শবৈনিাযীিা কনিশবেনলা শবকনত সমপরশবি চীনেি

ব ঋণ সহন াশবগিা এৈাং চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি সমপনকত ি ব গভীিিা বিশবি হনেনে িানি মনে হনি পানি ভািনিি সনগ সমপনকত ি রাটশবি

হনে ভািনিিও হেনিা শবকে শবৈষনে পরশন রাকনলও রাকনি পানি ব মে চীে বরনক সাৈনমশবিে বকোি পিপিই ভািি বরনক বৈে কনেকটি

সফি হনেনে চীে ৈাাংলানেে সমপনকত ি বিনতর শবে শবজেশবপাং এি সফি একটি গরতবপণত শবৈষে বকানো বেে এনিা শবৈশবেনোগ পরসতাৈ শবেনে আনসশবে

এি আনগ এনিনতর দই বেনেিই সবারতই জশবেি চীে ব পরনজকট কিনি চানে িানি ৈাাংলানেনেি অাংেিহণ চানে চীে অরতেীশবি শবেনে

ৈাাংলানেেনক শবমতর শবহনসনৈ বপনি চানে এি শবৈপিীনি ভািিও শবকনত ৈাাংলানেেনক সামরতয অে ােী অরত সহােিা ৈা ঋণ সহন াশবগিা কিনে

চীে ও ভািি ৈাাংলানেেনক বকনদর কনি শবৈশবেনোনগি বিনতর ব মনোমশবে অৈিাে শবেনেনে িা ৈাাংলানেে শবকভানৈ ৈযৈিাপো কিনে ৈা কিনৈ

বস শবেনক িাকানল পরযােমিী আনতজত াশবিকভানৈ ব পশবিশবচশবি বিশবি কনিনেে বসটা শবেনে শবিশবে এেে প তনত এ দই বেেনক সমনব কিনেে এটা ৈলা

াে িনৈ বিাশবহগা সাংকট শবৈষনে চীে ও ভািি পরনোজেীে সমরতে বেেশবে ঐ শবেক শবেনে ৈলা াে শবমোেমানি চীে ও ভািনিি ব সবারত িা

অশবভনন এৈাং বস সবারত শবৈনৈচো কনিই িািা অশবভনন অৈিাে শবেনেনে ৈাাংলানেে বচষটা কিনে চীে ও ভািিনক পরভাশবৈি কিনি শবকনত চীে ও

ভািনিি শবেজসব অরতনেশবিক সবারত ভিাজেীশবি ও িাোইনে িানেি ব সবারত বসটা িািা বেেনে

ৈাাংলানেনেি কাে বরনক ভািনিি ব চাওো িা হনলা টরােশবজট ও শবেিাপততা উততিপৈত পরনেেগনলানক বকননদরি পরভানৈ িােনি

ৈাাংলানেনেি সহন াশবগিাি পরনোজেীেিা ভািি উপলশবি কিনি বপনিনে কািে ভািিীে শবৈনদরাহীিা ৈাাংলানেনেি ভেনড ৈযৈহাি কিনি পািনে

ো ৈাাংলানেে ভািিনক ৈে একটি কটনেশবিক সহােিা শবেনেনে শবকনত ৈে বেে শবহনসনৈ ভািনিি ব ৈেভাই সলভ আচিণ িাি ৈাইনি

ৈাাংলানেে বিমে শবকে পানে ো ভািিনক আিও একট োে শবেনি হনৈ চীে ব সহন াশবগিা কনিনে িা শবে রা র ৈযৈহাি কিা াে

িাহনল পৈত ও েশবিণপৈত এশবেোে চীনেি সন াগ ৈাোি পাোপাশবে ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিনিও েিে শবেগননতি সচো হনৈ চীনেি সনগ সমপকত

গানো হনৈ চীে ৈাাংলানেনেি সৈনচনে ৈে িপতােীকািক বেে সিকাি শবে েিিাি সনগ চীনেি সহােিানক ৈযৈহাি কিনি পানি ভািিনক

শবে বেোনি পানি ব শয ভািনিি শবেনক িাশবকনে রাকনল উননেে হনে ো এৈাং কাোকাশবে সন াগ শবহনসনৈ চীে িনেনে চীেনকও শবে ৈঝানো

াে ভািি ঐশবিহাশবসক ৈি ভািিনক ৈাে শবেনে শবকে কিা ানৈ ো িাহনল ৈাাংলানেে গরতবপণত অৈিাে বিশবি কিনি পািনৈ

OumlZGECcedilMİŞ

Rahmat ULLAH 01031988 tarihinde Bangladeş Khulna İli Rupsha İlccedilesirsquonde doğdu 1996

yılında Bagerhat Fadil Madrasahrsquotan İlkokulursquonu aynı Madrasahrsquotan 2000 yılında Ortaokulursquonu ve

2004 yılında Lisesirsquoni 2009 yılında da Bangladeş Jahangirnagar Uumlniversitesi ndash Sosyal Bilimler

Fakuumlltesi İktidar ve Siyaset Boumlluumlmuumlrsquonuuml ve 2010 yılında da Jahangirnagar Uumlniversitesi ndash Sosyal

Bilimler Fakuumlltesi İktidar ve Siyaset Anabilim Dalından Yuumlksek Lisansırsquonı bitirdi 2013 yılında

Karadeniz Teknik Uumlniversitesi ndash Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında

doktora programına başladı

ULLAH evli olup İngilizce bilmektedir

ONAY

Rahmat ULLAH tarafından hazırlanan ldquoCcedilin Hindistan Denkleminde Bangladeş Avami

Ligirsquonin Dış Politika Soumlylemi (2009-2018)rdquo adlı bu ccedilalışma 08122020 tarihinde yapılan savunma

sınavı sonucunda oybirliği oyccedilokluğu ile başarılı bulunarak juumlrimiz tarafından Uluslararası İlişkiler

Anabilim dalında doktora tezi olarak kabul edilmiştir

Juumlri Uumlyesi Karar İmza

Unvanı ndash Adı ve Soyadı Goumlrevi Kabul Ret

Prof Dr Hayati AKTAŞ Başkan

Prof Dr Mohammad ARAFAT Uumlye

Prof Dr Abdulkadir TOPAL Uumlye

Prof Dr Selccediluk DUMAN Uumlye

Doccedil Dr Oumlzguumlr TUumlFEKCcedilİ Uumlye

Yukarıdaki imzaların adı geccedilen oumlğretim uumlyelerine ait olduklarını onaylarım

Prof Dr Yusuf SUumlRMEN

Enstituuml Muumlduumlruuml

BİLDİRİM

Tez iccedilindeki buumltuumln bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar ccedilerccedilevesinde elde edilerek

sunulduğunu ayrıca KTUuml - Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Tez Yazım Kılavuzursquona uygun olarak

hazırlanan bu Ccedilalışmada yararlanılan kaynakların tuumlmuumlne eksiksiz atıf yapıldığını aksinin ortaya

ccedilıkması durumunda her tuumlr yasal sonucu kabul edeceğimi beyan ederim

Rahmat ULLAH

11022020

IV

OumlNSOumlZ

Guumlney Asyarsquonın kuumlccediluumlk bir uumllkesi olarak 1971 yılında bağımsızlığını kazanan Bangladeş

coğrafi konumu olarak Hindistan toprakları tarafından ccedilevrilmiş durumundadır Kuruluş doumlneminde

Hindistanrsquoın destekleriyle bağımsızlık muumlcadelesinde erken başarı elde eden Bangladeş kuruluşu

itibariyle Hindistan ile ikili meselelerinde anlaşmazlıklar yaşanmaya başlamıştır Bunlardan dolayı

Bangladeş halkı iccedilinde de Hindistan karşıtı algılar oluşmuştur Bu durumda Bangladeşli devlet

adamları başta Ccedilin ve Muumlsluumlman uumllkeler olmak uumlzere Batılı uumllkeleriyle guumlccedilluuml bağlantılar kurmaya

ccedilalışmıştır

Oumlzellikle Bangladeşli devlet adamları ekonomik askeri ve siyasi alanında Hindistanrsquodan

ziyade yakın boumllgenin guumlccedilluuml uumllkesi olan Ccedilinrsquoi değerlendirmiştir Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler de Ccedilin ile

yakınlığı Hindistanrsquola ikili meselelerinde kendi haklarını korumayı ve elde etmeyi kolaylaştıracağını

oumlngoumlrmuumlştuumlr Bu politika Bangladeşrsquoin ekonomi ve altyapı geliştirme ve Ordunun guumlccedillendirmesini

oumlnemli katkılar sağlamıştır Bu bağlamda bu ccedilalışmada eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ve Ccedilin ve Hindistan ile dengeli ilişkilerinin oumlnemi temelinde

2009-2018 yılları arasında Bangladeşrsquoin iktidar partisi olan Avami Ligirsquonin dış politika soumlylemlerini

analiz ederek geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerilerini sunulmuştur

Bu Ccedilalışmarsquonın gerccedilekleştirilmesinde her tuumlrluuml akademik destek sağlayan danışmanım Sayın

Prof Dr Mohammad ARAFATrsquoa tezimin planlama ve youmlntemin belirlemesinde buumlyuumlk katkısı olan

Sayın Prof Dr Selccediluk DUMANrsquoa Sayın Doccedil Dr Oumlzguumlr TUumlFEKCcedilİrsquoye ve Sayın Prof Dr Suumlleyman

ERKANrsquoa teşekkuumlr ederim

Şubat 2020 Rahmat ULLAH

V

İCcedilİNDEKİLER

OumlNSOumlZ IV

İCcedilİNDEKİLER V

OumlZET VIII

ABSTRACT IX

TABLOLAR LİSTESİ X

ŞEKİLLER LİSTESİ XI

KISALTMALAR LİSTESİ XII

GİRİŞ 1-17

BİRİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ TARİHİ ARKA PLANI VE DIŞ POLİTİKA İLKELERİ

helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18-46

Avami Ligirsquonin Kuruluşu 18

Pakistan Doumlneminde Avami Ligirsquonin Roluuml 20

121 Devlet Dili Hareketi ve Avami Ligi 20

122 1954 Seccediliminde lsquoBirleşik Cephesirsquo ve Avami Ligi 22

123 6 Maddeli lsquoOumlzerklik Hareketirsquo ve Avami Ligi 25

Bağımsız Bangladeş ve Şeyh Mujibur Rahman Doumlneminde Avami Ligi 28

Şeyh Hasina ve Avami Ligi 30

Avami Ligirsquonin Genel Tanımı 35

Bangladeş Avami Ligirsquonin Dış Politika İlkeleri 37

Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunu Belirlemesinde Avami Ligirsquonin Roluuml 40

İKİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-CcedilİN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ 47-67

Tarihi Arka Planı 47

211 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975) 51

212 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001) 53

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Ccedilin ile olan İlişkileri 54

221 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile Avami Ligirsquonin Siyasi ve Diplomatik İlişkileri 55

VI

222 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Askeri İlişkileri 60

223 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri 62

224 Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yol Projesirsquonde Bangladeş 64

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-HİNDİSTAN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ 68-92

Tarihi Arka Planı 68

311 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975) 70

312 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001) 74

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Hindistan ile olan İlişkileri 75

321 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile Siyasi ve Diplomatik İlişkileri 75

322 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri 80

323 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Askeri İlişkileri 82

324 Kara Sınır Sorunun Ccediloumlzuumlmuuml 83

325 Sınırda Hindistan tarafından Bangladeşlilere Accedilılan Ateş ve Oumlluumlmuuml 84

326 Assamrsquoda Vatansız Bırakılan 2 Milyon Bengal 85

327 Hindistan ile Deniz Anlaşmazlığını ve Bangladeşrsquoin Kazanması 85

328 Bangladeş Uumlzerinden Hindistanrsquoın Transit İmkacircnı 86

329 Ortak Nehirlerin Su Paylaşımında Ccediloumlzuumllmeyen Meseleler 88

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

SOumlYLEM TEORİSİ CcedilERCcedilEVESİNDE CcedilİN VE HİNDİSTANrsquoA YOumlNELİK AVAMİ

LİGİrsquoNİN DIŞ POLİTİKASI 93-114

Dış Politika Soumlylemi Teorisi 93

Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe Youmlnelik Soumlylemleri 96

Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa Youmlnelik Soumlylemleri 98

431 Karı Koca İlişkileri 98

432 Avami Ligi Hindistanrsquoın Ajanı değil Arkadaşı 98

433 Test Edilmiş Arkadaşı 99

434 Stratejik İlişkilerin Oumltesine 99

435 Savaş Durumunda Bangladeş Hindistanrsquoın Yanında Olacaktır 100

Uzmanların Goumlruumlşleri ve Ccedilin-Hindistan Denkleminde Avami Ligirsquonin Dış Politika ve

Soumlyleminin Analizi 100

SONUCcedil VE OumlNERİLER 115

YARARLANILAN KAYNAKLAR 128

VII

EKLER 146

OumlZGECcedilMİŞ 164

VIII

OumlZET

1971 yılında Avami Ligirsquonin oumlnderliğinde gerccedilekleşen savaş sonucunda Bangladeş

bağımsızlığını kazanmıştır Bu savaşı kendi topraklarının guumlvenliği iccedilin Pakistanrsquoın boumlluumlnmesinin

bir imkacircnı olarak değerlendiren Hindistan Bangladeşrsquoe desteklerde bulunmuştur Ancak savaş

sırasında ve sonraki ilk yıllarında Hindistan yetkililerinin aldığı bazı kararlardan dolayı Bangladeşrsquote

Hindistan karşıtı algılar oluşmuş ve iki uumllkenin ilişkilerinde mesafeler meydana gelmiştir Bu suumlrede

Ccedilin Pakistanrsquoın yanında yer alarak Avami Ligirsquonde roluumlne karşı tepkiler goumlstermiştir 1975 yılında

askeri darbeleriyle uumllkenin kurucu lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın infazı ve Avami Ligirsquoni iktidar

dışı bırakılması Hindistan iccedilin buumlyuumlk hayal kırıklığı olurken Ccedilin huumlkuumlmeti Bangladeş ile resmi

ilişkiler kurmuştur 1976 yılından beri dış politikasında oumlnemli bir seccedilenek olarak Bangladeş devlet

adamları Ccedilin ile ekonomik askeri ve siyasi ilişkileri kurmuş ve ccedilok boyutlu iş birliği geliştirmiştir

2009rsquode Avami Ligi iktidara geldiğinde Ccedilin ve Hindistan Bangladeş Avami Ligi ile ccedilok geniş

dostluk ilişkileri geliştirmeye başlamıştır

Bu ccedilalışmada eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve

Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkilerini araştırılmıştır Ayrıca Ccedilin ve Hindistan ile dengeli

ilişkilerinin oumlnemi temelinde bu doumlnem Avami Ligirsquonin politik soumlylemlerini analiz edilmiş ve

Bangladeşrsquoin geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerileri sunulmuştur Amaccedillar doğrultusunda birincil ve

ikincil kaynaklardan toplanan verileri iccedilerik analizi youmlntemiyle sonuca varılmıştır Ccedilalışmanın

sonucunda coğrafi olarak Bangladeşrsquoin ccedilok zayıf konumunda olduğunu ancak jeo-stratejik olarak

Hindistan Ccedilin ve buumlyuumlk guumlccediller iccedilin ccedilok oumlnem taşıdığı goumlruumllmuumlştuumlr Bu avantajları doğrultusunda

Bangladeş boumllgesel ve uluslararası alanlarında aktif rol alarak uumllkenin ccedilıkarlarını elde edebileceği

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilin ve Hindistan ile 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin ilişkilerine

bakıldığında Ccedilin ile ekonomik altyapı ve askeri alanında ccedilok kapsamlı ilişkilerinin ve iş birliğinin

olduğunu ve Ccedilin tarafından Avami Ligirsquoni desteklendiği goumlruumllmektedir Hindistan ile enerji ve

altyapı alanında ilişkilerinin geliştirildiğini kara sınır sorununun ccediloumlzuumllduumlğuumlnuuml ancak ortak

nehirlerinin sularının paylaşımı konusunda ccediloumlzuumlme varılmadan Hindistanrsquoın boumllgeler arası ulaşım ve

ticareti iccedilin Bangladeş topraklarından transitin verildiği goumlruumllmuumlştuumlr Ayrıca Hindistan tarafından

Avami Ligirsquoni siyasi destekler sağlandığı tespit edilmiştir İki uumllke ile de ccedilok yakınlığı Avami

Ligirsquonin başarısı ile beraber Ccedilinrsquoin ekonomik ve Hindistanrsquoın ekonomik-stratejik ccedilıkarları olduğu

goumlruumllmuumlştuumlr

Anahtar Kelimeler Ccedilin Hindistan Bangladeş Avami Ligi Eleştirel Jeopolitik Dış Politika

Soumlylemi

IX

ABSTRACT

Bangladesh gained its independence in 1971 after a 9 months war led by the Awami League

India used this war as an opportunity to dismantle Pakistan for its own security and provided support

to the Awami League However some decisions are taken by the Indian authorities during the war

and in the early years of the new Bangladesh resulted in anti-Indian perceptions in Bangladesh and

distances in the relations between the two countries In this period China supported Pakistan and

played roles against Awami League The killing of Sheikh Mujibur Rahman the founding leader of

the country with military coups in 1975 and the removal of the Awami League from the power has

been a major disappointment for India on the other hand the Chinese government has established

official relations with Bangladesh Thus since 1976 Bangladesh statesmen have established

economic military and political relations with China and developed multi-dimensional cooperation

as an important option in foreign policy When the Awami League came to power again in 2009

China and India began to develop extensive cooperative relations with Awami League

In this study the relations of Bangladesh Awami League with China and India between 2009-

2018 were investigated within the framework of the critical geopolitical concept This work also

analysed the foreign policy discourses of Awami League in 2009-2008 period in the equation of

China and India and suggested future foreign policy recommendations for Bangladesh The data

obtained from primary and secondary sources have concluded by content analysis method It has

been seen that geographically Bangladesh is in a very weak position and geo strategically it is a very

important country to India China and the global powers Bangladesh can use this geostrategic

advantage for ensuring national interest and development by taking an active role in regional and

international level In terms of Awami Leaguersquos relations with China and India between 2009-2018

it has been seen that China supports Awami League and established extensive relations with

Bangladesh in economic infrastructure and military fields It has been observed that India provides

political support to the Awami League the relations with India have been improved in the field of

energy and infrastructure the land border problem has been solved but transit from the territory of

Bangladesh has been granted for inter-regional transport and trade of India before the settlement of

the waters of the common rivers and other issues It has been observed that with the success of the

Awami League in the equation of China and India India and China also established a strong influence

on Bangladesh

Keywords China India Bangladesh Awami League Critical Geopolitics Foreign Policy

Discourse

X

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo Nr Tablo Adı Sayfa Nr

1 Cumhurbaşkanı Olan Avami Ligi Liderleri 30

2 Başbakanlık Goumlrevi Yapan Avami Ligi Liderleri 31

3 Genel Seccedilimler ve Avami Ligi 33

4 1949 Yılından Buguumlne Kadar Avami Ligirsquonin Başkanları 37

5 1949 Yılından Bu Yana Avami Ligirsquonin genel Sekreterleri 37

6 2016 Yılının Ekim Ayında İmzalan Ccedilin Destekli Projeler 58

7 2009-2018 Yıllarında Ccedilinli ve Bangladeşli Liderlerinin Ziyaretleri 60

8 2009 Yılından Sonra Ccedilinrsquoden Alınan Oumlnemli Donanımlar 61

9 Ccedilin Destekli Projelerden Uygulama Aşamasında Olan 5 Projenin Detayları 64

10 Bangladeş ve Hindistan Liderlerinin Karşılıklı Ziyaretleri (2009-2018) 80

11 2009-2018 Yılları Arasında Hindistan Bangladeş İhracat ve İthalatı 80

12 2009-2018 Yılları Arasında BSF tarafından Oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin Sayısı 84

13 Ccedilin ve Hindistan İle Avami Ligi Huumlkuumlmetinin İlişkileri 117

XI

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil Nr Şekil Adı Sayfa Nr

1 Bangladeşrsquoin Coğrafi Konumu 10

2 Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman 29

3 Avami Ligi Başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina 30

4 Avami Ligirsquonin İdiolojileri 35

5 Avami Ligirsquonin Seccedilim Semboluuml 36

6 OBOR Projesinde Bangladeşrsquoin Konumu 65

7 Ccedilin-Bangladeş-Hindistan-Myanmar Ekonomik Koridoru 66

8 Doğu Pakistan ve Batı Pakistan 69

9 Hindistanrsquoa Verilen Transit İmkanları 87

10 Guumlney Asya Sistemi ve Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin Denklem Modeli 120

XII

KISALTMALAR LİSTESİ

ABD Amerika Birleşik Devletleri

ADB Asya Kalkınma Bankası

AERB Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurulu

APTA Asya ve Pasifik Ticari Anlaşması

ASEAN Guumlneydoğu Asya Uumllkeleri Birliği

BAEC Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Komisyonu

BAERA Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurumu

BAF Bangladeş Hava Kuvvetleri

BAKSAL Bangladeş Krishak Sramik Avami Ligi

BBIN Bangladeş Butan Hindistan ve Nepal Girişimi

BCIM-EC Bangladeş Ccedilin Hindistan Myanmar Ekonomik Koridoru

BCPCL Bangladeş Ccedilin Enerji Şirketi

BGMEA Bangladeş Giysi Uumlreticileri ve İhracatccedilıları Birliği

BIFPCL Bangladeş Hindistan Dostluk Enerji Şirketi Limited

BIFT Bangladeş Moda ve Teknoloji Enstituumlsuuml

BIMSTEC Bengal Koumlrfezi Ccedilok Sektoumlrluuml Teknik ve Ekonomik İş birliği Girişimi

BIS Hindistan Standartları Buumlrosu

BIST-EC Bangladeş Hindistan Myanmar Sri Lanka ve Tayland Ekonomik İş birliği

BİT Bilgi ve İletişim Teknolojileri

BJP Hindistan Halk Partisi

BM Birleşmiş Milletler

BNP Bangladeş Milliyetccedili Partisi

BPC Bangladeş Petrol Şirketi

BPDB Bangladeş Enerji Geliştirme Kurulu

BR Bangladeş Demiryolları

BRT Otobuumls Hızlı Transit

BSCCL Bangladeş Denizaltı Kablo Şirketi

BSEZA Ccedilin Harbour Muumlhendislik Şirketi ve Bangladeş Oumlzel Ekonomik Boumllge

Otoritesi

BSF Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri

BSNL Bharat Sanchar Nigam Limited

BSTI Bangladeş Standartları ve Test Kurumu

CATIC Ccedilin Ulusal Aero-Teknoloji İthalat ve İhracat Şirketi

CEIZ Ccedilin Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesi

XIII

CHDHK Ccedilin Huadian Hongkong Şirketi

CHR İnsan Hakları Komisyonu

CMBEC Ccedilin Major Koumlpruuml Muumlhendislik Şirketi

CMC Ccedilin Ulusal Makine İthalat ve İhracat Grubu Şirketi

COP Kombine Muhalefet Partisi

CVF En Kırılgan Uumllkeleri Forumu

D-8 Gelişen Sekiz Uumllke

DAP Diamonyum Fosfat

DMTCL Dakka Toplu Taşıma Şirketi Limited

DRC Demokratik Kongo Cumhuriyeti

ECOSOC Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi

EoL Mektup Değişimi

ESCAP Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

FAO Gıda ve Tarım Oumlrguumltuuml

FDI Doğrudan Yabancı Yatırımı

GATT Guumlmruumlk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması

GCNEP Kuumlresel Nuumlkleer Enerji Ortaklığı Merkezi

GSYİH Gayri Safi Yurticcedili Hasıla

GW Gigawatt

G2G Devletten Devlete

HRC İnsan Hakları Konseyi

IAEA Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı

IBRD Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası

IDA Uluslararası Kalkınma Birliği

IDRA Bangladeşrsquoin Sigorta Geliştirme ve Duumlzenleme Kurumu

IECC İklim Değişikliği iccedilin Hindistan Bağışı

ILO Uluslararası Ccedilalışma Oumlrguumltuuml

ILR Nehirlerin Birleşmesi

IMF Uluslararası Para Fonu

IOCL India Oil Corporation Limited

ITLOS Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi

JEC Ortak Ekonomik Komisyonu

JRC Ortak Nehir Komisyonu

K2K Kalkuumlttarsquodan Kunming

LBA Kara Sınır Anlaşması

LIC Life Sigortası Şirketi

LNG Sıvılaştırılmış Doğal Gaz

LOC Ccedilerccedileve Kredisi

MoU Mutabakat Muhtırası

XIV

MW Megawatt

NAM Bağlantısızlar Hareketi

NDF Ulusal Demokrat Cephesi

NIEO Yeni Uluslararası Ekonomik Duumlzen

NIFT Hindistan Ulusal Moda Teknolojisi Enstituumlsuuml

NRC Ulusal Vatandaş Kayıtları

NRL Numaligarh Rafinerisi Limited Şirketi

NVVN NTPC Vidyut Vyapar Nigam Limited

NWPGCL Kuzey-Batı Elektrik Enerji Şirketi

OBOR Bir Kuşak Bir Yol

OIC İslam İş birliği Teşkilatı

PCA Daimicirc Tahkim Mahkemesine

PIWTT Hindistan İccedil Su Geccedilişi ve Ticareti

PLA Ccedilin Halk Kurtuluş Ordusu

PTA Tercihli Ticaret Anlaşması

RMB Ccedilin Yuanı

SAARC Guumlney Asya Boumllgesel İşbirliği Oumlrguumltuuml

SAFTA Guumlney Asya Serbest Ticaret Boumllgesi

SAGQ Guumlney Asya Buumlyuumlme Doumlrtgeni

SASEC Guumlney Asya Alt Boumllgesel Ekonomik İşbirliği

SEZ Oumlzel Ekonomik Boumllge

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Birliği

UNCTAD Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

UNFCCC Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Ccedilerccedileve Soumlzleşmesi

UNESCAP Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

UNESCO Birleşmiş Miletler Eğitim-Bilim ve Kuumlltuumlr Oumlrguumltuuml

UNIDO Birleşmiş Milletler Enduumlstriyel Kalkınma Oumlrguumltuuml

UNIMOG İran-Irak Askeri Goumlzlem Grubu

V20 Savunmasız 20

WASA Su Temini ve Kanalizasyon İdaresi

WHO Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml

WTO Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuuml

GİRİŞ

Guumlney Asyarsquoda tarihinin en buumlyuumlk boumllgelerinden biri olan Bengal boumllgesi 1757 yılında İngiliz

işgalinin ilk hedefi olmuştur Boumllgenin ticaretinin merkezi ve zengin boumllesi olan Bengal daha sonra

İngilizlerin lsquoboumll-youmlnetrsquo politikası sonucunda kuumlccediluumlk boumllgeleri haline gelmiştir 1947 yılında Bengal

boumllgesinin Muumlsluumlman ccediloğunluğu olan Doğu Bengal Pakistanrsquoın doğu vilayeti olmuştur Ancak

aralarında yaklaşık iki bin kilometre mesafesi olan Doğu ve Batı Pakistan (Choudhury 1969)

arasında eşitlik sağlanamamıştır Oumlzellikle siyaset ordu buumlrokrasi ve ekonomide Doğu Pakistan

(Bangladeş) halkı kendilerinde haksızlık ettiğini hissetmiştir (Ahmed 2010) 1970 yılında Doğu

Pakistanlı siyasi partisi Avami Ligirsquonin Pakistan merkez parlamentosunda ccediloğunluk kazanmasına

rağmen huumlkuumlmet kurulmasına izin verilmeden Doğu Pakistan halkı uumlzerinde Pakistan Ordusunun

baskı uygulaması savaşa doumlnuumlşmuumlştuumlr

Avami Ligirsquonin oumlncuumlluumlğuumlnde bağımsızlık savaşına katılan Bengal halkına destek sağlayarak

Hindistan Bangladeşrsquoin kurulmasını kolaylaştırmıştır Ancak kuruluşundan beri Hindistan

siyasetccedililer Bangladeşrsquoi etkilemeye ccedilalışmıştır Oumlzellikle savaş sırasında Hindistan Ordusuna karşı

oluşan guumlvensizliği Pakistan Ordusunun teslimi suumlresinde Bangladeş Ordu komutanının dahil

olmaması 1972 yılında yapılan 25 yıllık lsquoDostluk Anlaşmasırsquo konusundaki tartışmalar

(Maniruzzaman 2009) sınır anlaşmasının Hindistan parlamentosu tarafından onaylanmaması Ganj

Nehrinin su paylaşımı konusunda Hindistanrsquoın isteksizliği deniz sahası belirlenmesinde Hindistanrsquoın

itirazı gibi farklı meselelerden dolayı Bangladeşli siyasetccedililer ordu uumlyeleri buumlrokrasi ve halk

arasında Hindistan karşıtı algılar oluşmuştur Ayrıca Bangladeşrsquote 1975 yılında askeri darbeleriyle

uumllkenin kurucu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın infazı ve Avami Ligirsquoni iktidar dışı bırakılması Hindistan

iccedilin buumlyuumlk hayal kırıklığı olmuştur 1990 yılına kadar askeri huumlkuumlmetlerinin Ccedilinrsquoi tercih etmesi

Hindistan ile ilişkilerinde mesafe oluşturmasına neden olmuştur Ancak 1990rsquoda demokratik

huumlkuumlmetinin iktidara gelmesi ve 1996rsquoda Avami Ligirsquonin huumlkuumlmet kurulması Hindistan ile ikili

ilişkilerinde yeniden hareketlilik başlamıştır (Rashid 2010) 1996rsquoda Avami Ligi iktidarıyla

Hindistan huumlkuumlmetinin 30 yıllık lsquoGanj Su Anlaşmasırsquo ve 1997 Hindistan aracıyla ldquoŞhittagong Tepesi

Barış Anlaşmasırdquo hariccedil ikili meselelerinde herhangi ccediloumlzuumlm olmamıştır Oumlzellikle bağımsızlığının

hemen ardından Hindistan ile ccediloumlzuumllmesi beklen sınır sorunu ve deniz sahası ccediloumlzuumlme kavuşmamıştır

Aksine Hindistanrsquoın lsquoTeesta Barajırsquo lsquoTipaimukh Barajırsquo lsquoNehirlerin Birleşmesi Projesirsquo (Pandey

2014 669-671) lsquoSınırda Serbest Ateş Uygulamasırsquo gibi farklı tartışmalı uygulamalar ikili

ilişkilerinin guumlndemine eklenmiştir Ayrıca Bangladeş topraklarını kullanarak Hindistanrsquoın boumllgeler

arası ulaşım ve ticareti iccedilin lsquoTransitrsquo talebi Bangladeş siyasetinin en oumlnemli guumlndem haline gelmiştir

Bu durumda 2009rsquode Avami Ligirsquonin iktidara gelmesiyle iki taraf da yıllardır beklediği konuları ele

alarak ilişkilerini daha ileri taşımaya soumlz vermiştir

2

Oumlte yandan Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı suumlrecinde Hindistanrsquoın oynadığı roluumlne karşı

durarak Pakistanrsquoa destekleyen Ccedilin 1975 yılında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın oumllduumlruumllmesinin ardından

Bangladeş ile resmi ilişkileri kurmuştur Coğrafi konumunun gerccedilekleri ve Hindistan ile yaşanan

tecruumlbelerini goumlz oumlnuumlnde bulunarak Bangladeş devlet adamları Ordunun guumlccedillenmesi ekonomik

kalkınma ve yapısal gelişimi iccedilin Ccedilin ile guumlccedilluuml ilişkiler kurmuştur 1990rsquolı yıllarında Ccedilin Avami Ligi

ile ilişkilerini duumlzeltmeye oumlnem vermiştir Ayrıca 1975rsquoten 2008 yılına kadar suumlre zarfında

Bangladeş Ordusunun en oumlnemli ortağı ve en buumlyuumlk silah tedarikccedilisi haline gelen Ccedilin ikili ticareti

ve kalkınma projelerinde de en buumlyuumlk partner haline gelmiştir (Uddin ve Bhuiyan 2011)

2009rsquode Avami Ligi iktidara geldiğinde Avami Ligi ile Hindistanrsquoın ccedilok kapsamlı iş birlik

ccedilalışmalar başlamıştır Oumlte yandan 1970 yılından itibaren Ccedilin ile mesafeli olan Avami Ligirsquonin 2009

yılı itibariyle guumlccedilluuml ekonomik kalkınma ve askeri ilişkilerin kurulmuştur

Bu durumda coğrafi konumu bakımından Hindistanrsquoın haritası iccedilinde yer alan Bangladeşrsquoin

guumlvenliğinin korunması ve ccedilıkarlarının elde edilmesi iccedilin Hindistan ve Ccedilin ile olan ilişkilerini

değerlendirerek boumllge ve uluslararası politikasına youmlnelik yol haritası ccedilizmek ccedilok oumlnem arz

etmektedir

Amaccedillar

Bu ccedilalışmanın amacı Hindistan topraklarıyla uumlccedil tarafından ccedilevrilmiş halinde olan ve Hindistan

ile suumlrekli ilişkilerinde ccedileşitli sorunları yaşayan Bangladeşrsquoin Avami Ligi huumlkuumlmeti doumlneminde Ccedilin

ve Hindistan ile dış politika ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik kavramı accedilısından analiz etmektir Zira

buguumlne kadar Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler lsquoklasik jeopolitikrsquo teorisini kullanarak uumllkenin coğrafi ve iccedil

oumlzelliklerini daha fazla odaklanmıştır Sonrasında 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve

Hindistanrsquoa youmlnelik dış politika soumlylemlerini değerlendirmektir Nihayetinde gelecekte Ccedilin ve

Hindistan ile ilişkileri başta olmak uumlzere eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde Bangladeşrsquoin dış politikası

belirlemesinde katkı sağlamak amacıyla oumlnerileri sunmaktır

Youmlntem

Yapılan ccedilalışmada ccediloğunlukla nitel veriler kullanılmıştır Ancak oumln goumlruumllen yerlerde nicel

verilerden de faydalanılmıştır Ccedilalışmanın nitel ve nicel verilerini ccediloğunlukla ikincil kaynaklardan

toplanılmıştır Bu bağlamda lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo kavramı lsquoSoumlylem Teorisirsquo lsquoBangladeş-Ccedilinrsquo ve

lsquoBangladeş-Hindistanrsquo ilişkileri ile ilgili yazılan kitaplar makaleler ve verileri incelenmiştir Ayrıca

Avami Ligirsquonin 2009-2018 yıllarında Ccedilin ve Hindistanrsquola kurulan ilişkiler ve yapılan ccedilalışmalar iccedilin

bu doumlnemin anlaşma metinleri gazete yazıları ilgili devlet ve oumlzel kurumlarının web sayfalarındaki

metinleri incelenmiştir Bunlarla birlikte Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasının

değerlendirmesi iccedilin gereken bilgileri konuya hacirckim olan 5 akademisyen ve uzman ile lsquoSkypersquo

3

lsquoWhatsApprsquo ve lsquoSignalrsquo isimli internet arama uygulamalar kullanarak lsquogoumlruumlşmersquo yoluyla

toplanılmıştır Toplanan verileri iccedilerik analiz youmlntemi aracılığıyla ccedilalışmanın amaccedillarına uygun

olarak hazırlanan plan doğrultusunda analiz yapılmıştır

Literatuumlr İncelemesi

Daha oumlnce yapılan araştırmalara bakıldığında Bangladeş ile Hindistanrsquoın ilişkileri ile ilgili ccedilok

sayıda kitap kitap boumlluumlmuuml makale ve araştırmanın olduğunu Bangladeş-Ccedilin ilişkileri uumlzerinde az

sayıda kitap ve kitap boumlluumlmuumlnuumln ve ccedilok sayıda makale ve araştırmanın oluğunu rastlanırken Ccedilin ve

Hindistan ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini jeopolitik accedilısından inceleyen kitap kitap boumlluumlmuuml makale ve

araştırmaya rastlanılmamıştır Ayrıca Bangladeş Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki Ccedilin

ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasını soumlylem teorisine goumlre analiz eden bir ccedilalışmaya da

rastlanamamıştır Belirtilen anlamda bu ccedilalışma eleştirel jeopolitik accedilısından Ccedilin ve Hindistan ile

dengeli dış politikanın oumlnemi bakımından ve soumlylem teori ile Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve

Hindistan ile izlenen dış politika ccedilalışmalarının analizine youmlnelik ilk ccedilalışmalardan biri olacaktır ve

literatuumlre oumlnemli bir katkı sağlayacağı duumlşuumlnuumllmektedir

Rashid (2015) lsquoInternational Relations and Bangladeshrsquo başlıklı kitabında uluslararası

ilişkilerde yaşanan oumlnemli olaylarını analiz ederken Asya ve Afrikada soumlmuumlrge sonrası doumlnemde

bağımsız devletlerin ortaya ccedilıkışı ve devletler arası ilişkiler uumlzerindeki etkilerini anlatmıştır Kitapta

oumlzellikle ldquojeopolitikrdquo konusunda oumlnemli vurgu yapılmıştır Kitabın 3 Kısım Bangladeşrsquoin dış

politikasını imkanlarını ve zorluklarını ortaya koymuştur Tezimizin amaccedil doğrultusunda bu

kitaptan Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin tarihsel ilişkileri ve dış politika ccedilalışmaları ile ilgili oumlnemli

bilgiler edinmiştir Ancak kitapta Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu ve Ccedilin-Hindistan denkleminde

Bangladeşrsquoin dış politika seccedilenekleri ile ilgili analizlere rastlanamamıştır

Harun ur Rashid (2010) lsquoBangladesh-India Relations Living with a Big Neighbourrsquo başlıklı

kitabında Bangladeş-Hindistan ilişkileri uumlzerine aydınlatıcı bir analiz yapmıştır Bu kitap her iki

uumllkede de ccedilok tartışılan konunun daha bilinccedilli bir şekilde anlaşılmasına katkıda bulunan ilk buumlyuumlk

ccedilalışmasıdır Rashid kitabında ikili goumlruumlşmelerde ve Bangladeşrsquoin Hindistan ile ilişkilerindeki iniş

ccedilıkışların nedenlerini ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne Hindistanlı siyasetccedili ve buumlrokratların davranış ve

tutumlarını ele almıştır Bangladeşrsquoin kuruluşunun ilk yıllarında Hindistan işbirliği ve guumlvenilir

ilişkilerinin kurulması iccedilin Bangladeşli siyasetccedililere nasıl zorlandığını ve hangi adımları attığını

anlatmıştır Bangladeşrsquoin kurucu lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın Pakistan ve diğer Muumlsluumlman uumllkeler

ile ilişkiler kurma ccedilalışmalarının ardından Hindistanlı youmlneticiler tarafından nasıl sert bir tavrı

geldiğinden bahsetmiştir Kitap beş tema etrafında Bangladeş ile Hindistan ilişkilerini ve tarihini

analiz etmiştir (a) Bangladeş ve Hindistan arasındaki guumlvensizliğin nedenleri (b) Bayan Gandirsquonin

Bangladeşrsquoe karşı Bangladeş-Hindistan ilişkilerinde zorluklar yaratan haksız sert tutumu (c)

Hindistan ve Hindistanrsquoın stratejik ve guumlvenlik ccedilıkarları komşular uumlzerindeki etkileri (d) son 38 yılda

4

Bangladeşin ccedileşitli huumlkuumlmetleri altında Bangladeş-Hindistan ilişkilerinin değerlendirilmesi ve (e)

mevcut boumllgesel ve kuumlresel guumlvenlik konularına genel bir bakış Yazar Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe

youmlnelik politikasının birccedilok youmlnden kritik olmasına rağmen her iki uumllkenin de boumllgenin barış ve

refahını sağlamak iccedilin coğrafi ve kaynak bağışlarını kullanmayı kabul etmeleri durumunda ilişkilerin

dostane olmasından başka yeterli bir neden olmadığını savunmaktadır

Talukder Maniruzzaman (2009) lsquoThe Bangladesh Revolution and Its Aftermathrsquo başlıklı

kitabında Pakistan doumlneminde Doğu Bengal boumllesi yani Doğu Pakistanrsquoda merkez huumlkuumlmetine karşı

siyasi hareketler ve gelişmeler ele almıştır Oumlzellikle yazar Doğu Pakistan halkının oumlzerklik hareketi

Avami Ligirsquonin kuruluşu ve siyasi roluuml 6 Maddeli Hareketi Devlet Dili Hareketi ve Bağımsızlık

Savaşını detaylı bir şekilde analiz etmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin kuruluşundan sonraki iki doumlnemini

de ele alarak Şeyh Mujibur Rahman ve Zia ur Rahmanrsquoın rollerini anlatmıştır

G W Choudhuryrsquonin (1994) lsquoThe Last Days of United Pakistanrsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin

kuruluş sebebinin siyasi gerccedileklerin temelinde analiz etmiştir Oumlzellikle Doğu Pakistanrsquoda Bengal

halkı arasında alt milliyetccedililik eğiliminin ortaya ccedilıkış sebeplerini anlatılmıştır Akabinde Eyuumlp

Hanrsquoın başarısızlığı ve Yahya Hanrsquoın siyasi roluuml 1970 yılında Pakistanrsquoın ilk ve tek serbest seccedilim

sonucunun ardından Avami Ligi ile Yahya Han ve Batı Pakistan siyasi liderlerinin anlaşmazlık

durumu ve Avami Ligirsquone iktidar kurma yetkisi verilmemesi iccedilin Pakistan huumlkuumlmetinin attığı

adımların nasıl iki boumllge arasında bir savaşa doumlnuumlştuumlğuumlnuuml detaylı anlatılmıştır

Rounaq Jahan (1973) lsquoPakistan Failure in National Integrationrsquo başlıklı kitabında Pakistanrsquoın

kuruluşundan Bangladeşrsquoin bağımsız savaşına kadarki siyasi ve askeri huumlkuumlmetlerinin rollerini analiz

etmiştir Yeni kurulan uumllkenin iki boumllge arasındaki toprak uzaklıklarını goumlz oumlnuumlnde bulunarak

Pakistan youmlneticilerin nasıl halka entegre etme ccedilalışmalarından ziyade siyasi anlaşmazlık ve

ekonomik dengesizliğini oluşturduğunu ortaya koymuştur Aynı zamanda Doğu Pakistanrsquodaki siyasi

partilerin kuruluşu ve guumlccedillenmesi ve onların siyasi ccedilalışmalarını değinmiştir Yazar 1960rsquolı yılları

itibariyle askeri huumlkuumlmetine karşı Doğu Pakistanlı siyasi partilerin protestolar ayaklanmalar ve

huumlkuumlmetin katı kararlar nasıl 1971 yılında Bangladeş adılı bir uumllkenin kuruluşuna sebep olduğunu da

accedilıklamıştır

Bindrarsquonın (1982) lsquoIndo-Bangladesh Relationsrsquo başlıklı kitabı Bangladeşrsquoin kuruluşundan ilk

10 yılında Hindistan ile olan ilişkilerini detaylı bir şekilde değerlendirmiştir Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın doumlneminde iki uumllke arasında yapılan stratejik anlaşmalar ikili sorunların ccediloumlzuumlmuumlne

youmlnelik atılan adımlar Bangladeş ordusu ve halkı arasında gittikccedile buumlyuumlyen Hindistan karşıtı

tutumlara oumlnemli oumllccediluumlde yer verilmiştir Ayrıca Mujibur Rahman sonrası doumlnemde Bangladeşli

youmlneticilerin Hindistanrsquoa karşı izlediği politikalar Farakka Baraj anlaşmazlık ve konunun

uluslararası alana taşıması gibi oumlnemli meseleleri değinmiştir

5

Bangladeşrsquoin siyasi duumlşuumlnuumlrlerden Emajuddin Ahamedrsquoin (2004) editoumlr olduğu lsquoForeign Policy

of Bangladesh A Small Statersquos Imperativersquo başlıklı kitabında Bangladeşrsquoin dış politika youmlntemleri

analiz edilmiştir Oumlzellikle Bangladeşrsquoin tarafsız dış politika ilkeleri temelinde lsquoBağlantısızlar

Hareketirsquondeki roluumlnuuml ve dış politikasında da tarafsız youmlnteminin sağladığı imkanlarını değinilmiştir

Kitapta ayrıca Bangladeş ile Hindistan arasındaki ilişkilerinde yaşanan sorunlar ve ikili oumlnemli

meselelere yer verilmesinin yanı sıra Bangladeşrsquoin bağımsız savaşı doumlneminde Ccedilin de diğer guumlccedillerin

rollerini analiz edilmiştir Bununla birlikte Birleşmiş Milletler Guumlvenlik Konseyirsquonin geccedilici uumlyesi

olarak Arap-İsrail konusunda etkin rol oynayarak duumlnya uumllkelerin desteklerini kazanmaya nasıl

başardığı anlatılmıştır

Bashir Ahmed (1996) lsquoChin-Bangladesh Somporko 1971-1995 (Ccedilin-Bangladeş İlişkiler

1971-1995)rsquo yayımlanmamış yuumlksek lisans tezinde Bangladeş ile Ccedilinrsquoin tarihsel ilişkileri ele

almıştır Ahmed Ccedilin ile Guumlney Asyarsquonın oumlzellikle Bengal boumllgesi ile olan tarihi arka planını

accedilıklamıştır Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı sırasında Ccedilin roluuml ve Bangladeşrsquoe karşı izlediği

politikanın gerekccedilelerini de ortaya koymuştur Ayrıca araştırmacı bağımsız Bangladeşrsquoin lideri Şeyh

Mujibur Rahman ve Avami huumlkuumlmeti ile Ccedilinrsquoin mesafeli ilişkileri ve sonraki doumlnemlerde Bangladeş

ile Ccedilinrsquoin yakınlığını analiz etmiştir Bu ccedilalışma Bangladeş ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin farklı boyotlarının

accedilıklayıcı bir şekilde ortaya koymuştur

Emajuddin Ahamed ve Abul Kalamrsquoın (1992) editoumlrluumlğuumlnde yayınlanan lsquoBangladesh South

Asia and the Worldrsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin kuruluşunda Ccedilin de diğer guumlccedillerin roluuml yeni kurulan

Bangladeşrsquoin ilk doumlnem dış politikasının zorlukları Bangladeş-Hindistan ilişkilerindeki sorunları ve

imkanları Guumlney Asyarsquonın guumlvenliğini korumak ve iş birlik ccedilalışmaları iccedilin Bangladeşrsquoin ortaya

koyduğu SAARC fikri gibi oumlnemli konulara yer vermiştir Bu kitap Bangladeş ile Ccedilin ve

Hindistanrsquoın ilişkileri konusundaki arka planını ve Bangladeşrsquoin boumllge ve duumlnya ccedilapında nasıl bir dış

politika izlemesi gerektiğini analiz etmiştir

lsquoBangladesh and the South Asian International Systemrsquo başlıklı kitabında Dilara Choudhury

(1992) Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin ilişkilerinin oumlnemli konularına değinmiştir Yazar

Bangladeşrsquoin kuruluşundan 1990 yılına kadar iktidarda olan 3 farklı iktidarın dış politika amaccedilları

ve ccedilalışmalarını analiz ederek Guumlney Asya ve uluslararası sistemde Bangladeşrsquoin ne tuumlr politika

izlemesi gerektiğini oumlnermiştir Bu bağlamda aktif bir dış politikayı oumlneren yazar Ccedilin ve Hindistan

ile ilişkilerinde dengelemenin ve kendi ccedilıkarı doğrultusunda daha aktif ve duumlzenli politikanın

gereğini oumlnemsemiştir

Muhammad Shamsul Huq (1993) yayınladığı lsquoBangladesh in International Politics The

Dilemmas of the Weak Statesrsquo başlıklı kitabında Bangladeşrsquoin 1977-1982 yılındaki dış politika

6

ccedilalışmalarında kendi tecruumlbelerin aktarmıştır Doumlnemin Dışişleri Bakanı olarak duumlnyanın farklı

boumllgelerde Bangladeşrsquoi temsil eden Huq kuumlccediluumlk toprak sahibi Bangladeşrsquoin dış politika zorluklarını

accedilıkladığı gibi aktif dış politika ccedilalışmaları sonucunda duumlnya uumllkeleriyle Bangladeşrsquoin ilişkilerinin

ne kadar guumlccedilluuml olabileceğini ve Bangladeşrsquoin siyasi konumunu nasıl guumlccedillendirmenin muumlmkuumln

olduğunu anlatmıştır Bu ccedilalışmanın verileri doğrultusunda eleştirel jeopolitik duumlşuumlnuumlrlerinin ortaya

koyduğu youmlntem accedilısından Bangladeşrsquoin oumlnemini anlamak ve geleceğe youmlnelik dış politikanın yol

haritasını ccedilizmek muumlmkuumln olacaktır

Dilara Choudhuryrsquonin (2010) yazdığı lsquoConcept of National Security and its Management in

Bangladeshrsquo başlıklı kitap boumlluumlmuuml Bangladeşrsquoin guumlvenliği ile ilgili tehditler ve izlemesi gereken

politikalar hakkında oumlnemli analizler yapmıştır Oumlzellikle Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliği iccedilin tehdit

oluşturan unsurlara değinen yazar iklim değişikliği ve boumllgedeki uyuşturucu şebekeleri hakkında

oumlnemli bilgiler paylaşmıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin jeo-stratejik konumu ve oumlnemi ve buna karşı dış

riskleri anlatarak gereken oumlnlemleri ve politikalarını accedilıklamıştır

Golam Mohammadrsquoin (2010) editoumlrluumlğuumlnde yayınlanan lsquoNational Security of Bangladesh

2009rsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin mevcut dış politika uumlzerinde değerlendirme yaparak ve dış

politikayı etkileyen faktoumlrleri analiz ederek geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerilerini sunmuştur

Kitapta ekonomik kalkınma deniz sınırı sorunu iklim değişikliği gibi konulardaki dış politika

zorlukları ve bunun ccediloumlzuumlmuumlne boumllge ve uluslararası alanında izlenmesi gereken politikalara yer

verilmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin dış gelirinin oumlnemli kaynağı olan lsquogoumlccedilmen işccedilirsquo ile ilgili sorunlar

ve ccediloumlzuumlm oumlnerileri de bu ccedilalışmada oumlnemli yer almıştır

Moudud Ahmed (2005) lsquoSouth Asia Crisis of Development The Case of Bangladeshrsquo başlıklı

ccedilalışmasında Guumlney Asya uumllkelerin kalkınma ve gelişmesindeki sorunlarını değerlendirmiştir

Oumlzellikle boumllgenin en buumlyuumlk uumllkesi Hindistan ile komşu uumllkelerin ccediloumlzuumllmeyen meselelerin boumllgenin

en buumlyuumlk sorunu olarak tespit etmiştir Yazar Guumlney Asyarsquoda Bangladeşrsquoin oumlzguumln roluumlnuuml analiz

etmesinin yanı sıra Hindistan ile yapılan oumlnemli anlaşmaları ve sorunlarını da değerlendirmiştir

Simon Dalby (1991) yazdığı lsquoCritical Geopolitics Discourse Difference and Dissentrsquo başlıklı

makalesinde uluslararası ilişkiler analizinde lsquocoğrafirsquo bazlı lsquoklasik jeopolitikrsquo teorisinin kritiğini

yaparak lsquojeopolitikrsquo hakkındaki kendi goumlruumlşlerini ortaya koymuştur 1970-80rsquolı yıllarında

uluslararası siyasette ortaya ccedilıkan krizler ve bunların analizinde mevcut teorilerini eleştiren

analizlerin ccediloğalması doumlnemde Dolbyrsquonın yazdığı bu makale daha sonra lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo

kavramının bir lsquokavramrsquo olarak ortaya ccedilıkmasına oumlnemli katkı sağlamıştır

Gearoacuteid Oacute Tuathail (1999) yılında yazdığı lsquoUnderstanding Critical Geopolitics Geopolitics

and Risk Securityrsquo adlı kitap boumlluumlmuumlnde lsquoeleştirel jeopolitikrsquo kavramının tanımını ve oumlzelliklerinin

7

accedilıklamıştır Bu kavramının ortaya ccedilıkışında oumlnemli katkısı olan Tuathail bu araştırmasında klasik

teorisyenlerin duumlnya siyasi haritasını değerlendirme şeklini eleştirerek lsquoeleştirel jeopolitiğinin daha

ccedilok siyasi ve ilgili kurumların politikasını değerlendiren bir kavramrsquo olduğunu vurgulamıştır

Tuathail eleştirel jeopolitiği ccedilok kapsamlı ve daha karmaşık problemli bir kavram oluğunu

savunmuştur Yazara goumlre lsquocoğrafyanın tek bir anlam değil ccedilok farklı anlam vardırrsquo Yazar bu

makalede eleştirel jeopolitiği lsquoformalrsquo lsquopracticalrsquo lsquopopularrsquo ve lsquostructuralrsquo olarak ayırmıştır

Merje Kuus (2010) yılında yazdığı lsquoCritical Geopoliticsrsquo makalesinde eleştirel jeopolitik

kavramının suumlrecini analiz etmiştir Yazara goumlre lsquoeleştirel jeopolitiğin amacı siyasi aktoumlrlerin

uluslararası siyaseti nasıl mekansallaştırdığını ve onu belirli yer tuumlrleriyle karakterize edilen bir

lsquoduumlnyarsquo olarak nasıl temsil ettiğini accedilıklamaktırrsquo Yazar eleştirel jeopolitik kavramının gelişmesinde

yer alan araştırmacılarının savunduğu gibi bu kavramın coğrafyanın uluslararası siyasetteki oumlnemini

değil bir uumllkenin iktidarının dış politika ccedilalışmalarını analiz ettiğini ve bu ccedilalışmaları sonucunda

farklı boumllge ve duumlnya kuruluşlarında kazandığı oumlnemini araştırdığını savunmaktadır

Dijk Teun A van (1997) lsquoPolitik Soumlylem Analizi Nedirrsquo ccedilalışmasında lsquoSiyasal Soumlylem

Analizi Nedirrsquo sorusuna verilen bazı yanıtları araştırmıştır Yazara goumlre lsquosiyasi soumlylemrsquo analizinde

hangi soumlylemin siyasi ve hangisinin siyasi olmadığını belirlememiz gerekirrsquo Yazar politik soumlylem

kavramının hem siyasi soumlylemle ilgili olduğunu hem de kritik bir girişim olduğunu savunmaktadır

Pravakar Sahoo (2013) lsquoEconomic Relations with Bangladesh Chinarsquos Ascent and Indiarsquos

Declinersquo başlıklı makalesinde Hindistan ve Bangladeş arasındaki ekonomik ilişkilerin azalması ve

Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ekonomik ilişkilerinin artırması ile ilgi oumlnemli bir analizler yapmıştır

Araştırmacı Hindistanrsquoın Bangladeş ile ticaretin yavaşlaması ve değişiminin oumlnemli bir sebebi

olarak tespit etmiştir Ayrıca Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoteki artan varlığına katkıda bulunan ccedileşitli faktoumlrleri

de incelemiştir Yazara goumlre lsquoHindistan birccedilok oumlnemli sektoumlrde Ccedilinrsquoe karşı accedilıkccedila kaybetmiştirrsquo Bu

ccedilalışma son gelişmeleri goumlzden geccedilirip değerlendirirken Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoteki azalan

ekonomik etkisine karşı koymak iccedilin bir strateji de sunmuştur

Chowdhury (2013) lsquoAsymmetry in Indo-Bangladesh Relationsrsquo ccedilalışmasında Bangladeş ve

Hindistan arasında problem yaratan son konuları ve iki komşu arasındaki ilişkilerde olası işbirliği ve

gelişme alanlarını incelemiştir Yazar Hindistan ve Bangladeş arasındaki karmaşık karşılıklı

bağımlılık ilişkisinin her iki uumllke iccedilin birccedilok youmlnden faydalı olacağını savunmuştur

Kashem ve Islam (2016) lsquoNarendra Modirsquos Bangladesh Policy and IndiandashBangladesh

Relations Challenges and Possiblersquo başlıklı makalesinde Hindistan başbakanı Narendra Modirsquonin

Bangladeş politikasını ve Avami Ligi iktidar suumlrecinde Hindistan-Bangladeş ilişkilerini araştırmıştır

Araştırmacı Bharatiya Janata Partisi (BJP) ve Avami Ligirsquonin iktidardayken Hindistan ve

8

Bangladeşin sıcak ilişkilere sahip olmadıklarını ve su meselesinin ve iccedil siyasetin dinamiklerinin

Hindistan-Bangladeş ilişkilerinin guumlccedillenmesinde buumlyuumlk zorluklar olarak tespit etmiştir

Foysal (2014) tarihten buguumlne Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini incelemiştir Oumlzellikle

bağımsızlık savaşı sırasında Bangladeşrsquoin karşı ccedilıkması sonraki doumlnemlerde iki uumllkenin yaklaşımı

ve son doumlnemde sıcak ilişkilerini kısaca bahsetmiştir

Wolf (2014) ccedilalışmasında Ccedilinin stratejik ccedilıkarları ve Bangladeşrsquoteki etkilerini incelemiştir Bu

bağlamda Pekinin genel olarak alt kıta ve oumlzellikle Bangladeşe yaklaşımı ccediloğunlukla ekonomik ve

diplomatik olduğunu vurgulamıştır

İslam Hossan ve Matin (2015) ccedilalışmasında Bangladeş Ccedilin Hindistan ve Myanmar Ekonomik

Koridor (BCIM-EC) ve ekonomik etkileri değerlendirmiştir Ccedilalışmada bu forumun Asyarsquodaki

sosyo-ekonomik kalkınmanın sağlanmasına katkıda bulunmanın yanı sıra BCIM ekonomilerinin

GSYHrsquoleri duumlnya GSYHrsquosine kıyaslamıştır

Shailo (2013) yaptığı araştırmasında kritik jeopolitik ve Guumlney Asyada guumlvenliği hakkında

bahsetmiştir Ccedilalışma Guumlney Asya boumllgesinin oumlzellikle Bangladeş Hindistan ve Pakistan

bağlamında jeopolitiği ve guumlvenliği hakkında bahsetmiştir

Rahman Rahman ve Shadat (2007) yılında BCIM Ekonomik İşbirliğinin beklentileri ve

zorlukları uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada hızla buumlyuumlyen iki ekonomi Hindistan ve Ccedilini ve gelişmekte

olan iki ekonomi Bangladeş ve Myanmar ile oluşan alt-boumllgesel işbirliği ccedilerccedilevesinde ticareti ve

yatırımları genişletme potansiyelini araştırılmıştır

Uddin ve Bhuiyan (2011) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkilerin bir değerlendirme ccedilalışması

yapmıştır Bu ccedilalışma mevcut Ccedilin-Bangladeş ikili ilişkilerinden bahsetmesinin yanı sıra gelecekteki

iş birliği iccedilin potansiyel alanları ve ayrıca ilişkilerin Hint algılarını ortaya koymaya ccedilalışmıştır 7

Chen Banerjee Toor ve Downie (2014) yılında Ccedilin ve Hindistan arasında ccedilekişme ve işbirliği

konu uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada Guumlney Asya ekonomisinde Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetleri ve

ccedilıkarları araştırmıştır Aynı zamanda Ccedilin-Hindistan ilişkisinin Guumlney Asya ve komşu Guumlneydoğu

Asyadaki kuumlccediluumlk uumllkeler uumlzerindeki etkilerini accedilıklamıştır

Haider (1991) Bangladeş-Ccedilin ilişkileri yaptığı araştırmada iki uumllke arasındaki ilişkilerinin tarihi

arka planından bahsetmesinin yanı sıra 90rsquolı yıllardaki ilişkileri detaylı bir şekilde accedilıklamıştır

9

Aneja (2006) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkilerini yeni bir stratejik ortaklık başlığı altında analiz

etmiştir Araştırmacıya goumlre Ccedilin Bangladeşe guumlvenilir bir ortak olarak ortaya ccedilıkmıştır Aynı

zamanda Guumlney Asyada stratejik bir dayanak kazanmaya ve Bangladeşin doğal kaynaklarından

istifade etmeye ccedilalışarak ekonomik askeri ve diplomatik destekleri genişletmektedir Ccedilalışmada

Ccedilin-Bangladeş ilişkilerindeki son gelişmelerini bahsetmesinin yanı sıra Hindistan iccedilin muhtemel

etkilerini de goumlzden geccedilirilmiştir

Bhattacharjee (2014) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkileri uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada iki uumllke

arasındaki ilişkileri ldquoyakın arkadaşırdquo ve ldquoguumlvenilir bir muumlttefikrdquo olarak accedilıklanmıştır Oumlte yandan

araştırmacı Bangladeş ile Hindistan arasındaki ilişkileri geri planda olduğunu vurgulamıştır

Khan (2007) Asya Pasifikteki Guumlccedil Politikası Ccedilin Modernleşmesi Oumlrneği ccedilalışmasında Ccedilin

milliyetccedililiği Asya Pasifikteki guumlvenliği ve stratejik oumlnemi gelişmekte olan Ccedilin ekonomisi ve etkisi

Ccedilinrsquoin askeri guumlcuuml hakkında detaylı olarak bahsetmiştir

Saich (2004) yılında yaptığı Ccedilinrsquoin youmlnetişimi ve politikası konulu ccedilalışmada Ccedilinrsquoin dış

politikası boumllgesindeki roluuml 21 yuumlzyılda Ccedilinrsquoin karşılaşacağı sorunlardan bahsetmiştir

Choudhury (1992) yılında yaptığı araştırmada Bangladeş ve Ccedilin arasındaki ilişkiler uumlzerinde

oumlnemli vurgular yapmıştır İki uumllke arasındaki ilişkilerin tarihi arka planı ve ilişkilerin oumlnemli

konulardan bahsetmiştir

Bangladeşrsquoin Jeopolitik ve Jeo-stratejik Konumu

Bangladeşrsquoteki Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler araştırmacı ve duumlşuumlnuumlrleri Bangladeşrsquoin

lsquojeopolitik konumursquo ve lsquojeopolitik oumlnemirdquo konularının analizinde klasik jeopolitik teorisyenlerini

takip etmiştir Genel olarak ccedilalışmalarında lsquocoğrafi konumursquo lsquoiklimrsquo lsquodoğal zenginliklerrsquo ve

lsquodemografirsquo gibi konuları ele alınarak Bangladeşrsquoin siyasi guumlcuumlnuuml veya jeopolitik oumlnemi ve konumu

veya stratejik konumlarını accedilıklanmıştır Harun ur Rashid (2015b 65) bir uumllkenin uluslararası

alanında konumunun belirlemesinde o uumllkenin coğrafi konumu fizik ccedilevresi nuumlfusu ve ekonomik

kaynakları ilk sırada yer aldığını vurgulamıştır

Jeopolitik teorisinin savunucuları guumlcuumln (bir uumllkenin) coğrafi konumundan kaynaklandığını ve

bir uumllkenin bulunduğu konumun buumlyuumlk bir siyasi oumlnem kazandırdığını savunuyorlar Konum yuumlzoumllccediluumlmuuml ve nuumlfusun dış ilişkileri nasıl etkileyebileceğini incelemekte fayda vardır Doğal

engeller bir uumllkeye avantaj ve dezavantaj sağlar Oumlrneğin erişilemeyen Himalaya dağları

Bangladeş ve Ccedilinrsquoi birbirinden ayırır ancak ulusal sınırları arasındaki uzaklık sadece 100

kilometredir Bangladeşrsquoin sadece iki komşusu vardır (Hindistan ve Myanmar) ve beş komşusu

olan bir uumllkeye (Afganistan) pek ccedilok youmlnden nispeten avantajlı durumundadır (Rashid 2015b

65)

10

Şekil 1 Bangladeşrsquoin Coğrafi Konumu

Kaynak Saylordotorggithubio ty

Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler klasik jeopolitiğe dayanarak Bangladeşrsquoin jeopolitik guumlcuumlnuumlm iyi ve

zayıf youmlnlerini ortaya koymuştur Kalabalık nuumlfusu ırkın homojenliği dinler arası uyum ortak dili

verimli toprak doğal gaz deniz sahası ekilebilir arazilerin mevcudiyeti ccedilalışkan nuumlfus nehir ve

ırmak gibi su kaynaklarının ccedilokluğu muson yağmuru Bangladeşrsquoin ulusal guumlcuumlnuuml artırmıştır Ayrıca

Bangladeşrsquoin doğu sınırın oumltesinde kalan Hindistanrsquoın 7 vilacircyetine Hindistanrsquoın merkez

boumllgelerinden ulaşımın kolaylığı iccedilin Bangladeşrsquoten koridorun ihtiyacı Bangladeşrsquoin stratejik

oumlnemine oldukccedila artırmıştır Guumlney taraftan Bengal Koumlrfezi Bangladeş iccedilin buumlyuumlk avantaj da

sağlamaktadır Guumlney Asya ile Guumlney Doğu Asya arasında koumlpruuml olma potansiyeli ve oumlzellikle Ccedilin

ile bağlantı kurabilme fırsatı Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunun avantajlı youmlnleridir

Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler kuumlccediluumlk yuumlzoumllccediluumlmuuml ccedilok fazla vasıfsız işccedili maden kaynaklarının

eksikliği milli servet dağılımında eşitsizliği sel ve kasırga doğal felaket Bangladeşrsquoin ulusal

guumlcuumlnuumln zayıf youmlnleri olarak belirtmiştir Ayrıca kuumlresel ısınmanın en etkin olduğu toprağı olması

Bangladeşrsquoin dış politikasını ccedilok fazla etkilemektedir Bunlarla birlikte Myanmar Hindistan ve

Guumlney Asyalı yer altı grupların uyuşturucu koridor olarak Bangladeşrsquoi kullanması oumlnemli

zayıflıklardandır (Choudhury 2010 98ndash99) Hindistan tarafından ccedilevrelenmiş durumu Bangladeş

iccedilin oumlnemli bir zayıf noktasıdır Bir diğer oumlnemli husus ise ortak nehirlerin suyunun Hindistan ile

paylaşılması konusudur Bir nehir kıyısı uumllkesi olarak Bangladeş ortak nehirlerin suyunun doğal

hakkına sahiptir Ancak sorunun Hindistan ile ccediloumlzuumllmemesi şimdi Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliği

iccedilin ciddi bir tehdit haline gelmiştir

11

Dilara Choudhuryrsquoe goumlre (2010 99) lsquoBangladeşrsquoin jeo-stratejik konumunun zayıflıkların

dışında da Hindistan egemen jeopolitik gerccedileklikleri bağlamında boumllgesel ve daha geniş alanındaki

politikalarda oumlnemi azdır Ccediluumlnkuuml jeo-stratejik olarak Hindistan ile ccedilevrilidir ve Bengal Koumlrfezirsquonden

geccedilen ccedilıkışı da Yeni Delhirsquoye buumlyuumlk oranda bağımlıdır Bu nedenle bu ldquocoğrafya tiranlığırdquo

Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliğine zarar verme potansiyeline sahiptirrsquo Ayrıca Bangladeşrsquoe youmlnelik

Hindistanrsquoın politikaları doğrudan Bangladeşrsquoin bağımsızlığını ve egemenliğini ccedileşitli biccedilimlerde

etkilemektedir

Oumlte yandan Myanmarrsquoın Rakhaine boumllgesinde yaklaşık 60 yıldır Myanmar huumlkuumlmeti tarafından

Rohingyalara yapılan baskılar nedeniyle Bangladeşrsquoe sığınan yaklaşık 1 milyon muumllteci iki uumllke

arasındaki ilişkilerini 1978 yılından beri etkilemektedir Myanmar huumlkuumlmeti yuumlz yıllardır Arakan

olarak bilinen Rakhaine boumllgesinde yaşamakta olan Rohingyaları yasadışı Bangladeşli goumlccedilmen

iddiasıyla vatandaşlıktan ccedilıkarmış her tuumlrluuml haklardan uzaklaştırmıştır O yuumlzden Myanmar guumlvenlik

guumlccedilleri tarafından yapılan katliam ve baskılarının sonucu olarak Bangladeşrsquoe suumlrekli bir goumlccedilmen

dalgası vardır Dolaysıyla Myanmar ile de Bangladeşrsquoin ilişkileri daima olumsuz şekilde devam

etmektedir

Eleştirel Jeopolitik Kavramı

Yirminci yuumlzyılın buumlyuumlk ccediloğunluğuna devletccedili Avrupa merkezli guumlccedil dengesi anlayışı

temelinde kurulan klasik jeopolitik Duumlnya siyaseti analizinde hacirckim olmuştur Avrupa

milliyetccedililiğini ve emperyalizmini temel alarak ortaya ccedilıkan klasik jeopolitik baştan beri Avrupa

devletlerinin rekabetccedili hedefleriyle yakından bağlantılı olmuştur Oumlrneğin Friedrich Ratzelrsquoin

ldquoyaşam alanırdquo duumlşuumlnceleri Almanyarsquonın Avrupa siyasetindeki konumu konusundaki yaygın

endişesinden kaynaklanmıştır Oumlte yandan Halford Mackinderrsquoin ldquoheartlandrdquo veya ldquokalp boumllgesirdquo

teorisi İngilterersquodeki benzer kaygıları yansıtmıştır (Tuathail 1996) Klasik jeopolitik devletlerin ve

ulusların doğal olarak yeni boumllge ve kaynakları iccedilin rekabete ve savaşa suumlruumlklemiştir

1950-1970rsquolerin sonlarında Amerika Birleşik Devletleri Avrupa ve diğer guumlccedillerin etkisi altın

farklı kıtalardaki soumlmuumlrgecilikten kurtulma ve kuumlresel bir ekonomiye geccediliş ve duumlnya ccedilapında farklı

değişimler yaşanmaya başlamıştır (Agnew 2013) Oumlzellikle Vietnam Savaşı ve Soğuk Savaşın

etkisiyle dış politika analizinde fikir birliğinin kaybedildiği siyasi ve ekonomik duumlşuumlnce alanında

eleştirel duumlşuumlncenin ortaya ccedilıkışı goumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquolerin başlarında ise disiplin coğrafyasında ve

bir oumllccediluumlde de uluslararası ilişkiler analizi siyaset bilimi ve sosyoloji gibi ilişkili alanlarda uluslararası

siyasete ilişkin ccedileşitli radikal perspektifler moda olmuştur Bu suumlreccedilte klasik jeopolitiğin olumsuz

youmlnlerini daha fazla araştırılmaya başlanmıştır ve eleştirileri artmış ve yeni analizler yayınlanmaya

başlamıştır Doumlnemin uluslararası ilişkiler uzmanları da duumlnya siyasetinin analizinde coğrafi

nitelikleri konusunda fazlasıyla oumlnemsememeye başlatmıştır Boumlylece nesnelce modellerin duumlnyaya

12

eski tarz izduumlşuumlmuumlnden ziyade duumlnyanın algılarını ve duumlnyanın nasıl ccedilalıştığına dair soumlylemler

analizin ana odağı olarak goumlren perspektiflere bir accedilılım sağlamıştır

Eleştirel jeopolitik literatuumlruumlndeki en oumlnemli etki Foucaultrsquoun bahsettiği lsquosoumlylemdeki

iktidarbilgi bağını keşfetmersquo olmuştur (Agnew 2013 23) Tuathail Dalby Dodds gibi birccedilok

eleştirel jeopolitik yazar Foucaultrsquonun Herodote editoumlrleriyle 1976rsquoda kaydedilen yorumlarına atıfta

bulunmuştur ldquoSoumlylemlerin oluşumu ve bilginin soyağacı bilinccedil tuumlrleri algılama biccedilimleri ve

ideoloji biccedilimleri accedilısından değil taktikler ve iktidar stratejileri accedilısından incelenmelidir

Uygulamalar dağıtımlar sınırlar boumllgelerin kontroluuml ve alanların organizasyonu yoluyla uygulanan

taktikler ve stratejiler youmlntemlerinizle bağlantı kurabileceği bir tuumlr jeopolitiği oluşturabilir

Kaygılarımın temelinde coğrafya yatmalıdırrdquo şeklinde ifade etmiştir (Dodds ve Sidaway 1994 516)

Foucaultrsquonun şecere ve bilgi arkeolojisinin inşasına duyarlılığı ve değişen oumlznellikler izleyiciler

guumlccediller ve siyasetle ilgili sorular jeopolitik hakkında eleştirel duumlşuumlnmek ve yazmak iccedilin yapılan

hamlelerde guumlndeme getirilmiştir

Foucaultrsquonun kavramlarından etkilenen Saidrsquoin lsquoOryantalizmrsquo eleştirel jeopolitik kavramının

ortaya ccedilıkışını kolaylaştırmıştır Saidrsquoin eseri mevcut eleştirel jeopolitik literatuumlrleri daha fazla

etkileyen eserlerdendir (Dodds ve Sidaway 1994 517) Ccediluumlnkuuml Saidrsquoin Doğursquonun bir dizi lsquohayali

coğrafyasınınrsquo yaratılışını ve evrimini ccedilizelgeleme girişimleri geniş bir ilgi goumlrmuumlştuumlr Saidrsquoin

lsquojeopolitik farkındalığın estetik bilimsel ekonomik sosyolojik tarihi ve felsefi metinlere dağılımırsquo

zengin bir şekilde fikir verici olmuştur ve eleştirel bir jeopolitik uumlzerinden duumlşuumlnmeye teşvik etmiştir

(Dodds ve Sidaway 1994 516-517) Saidrsquoin ccedilalışması siyasi siyasi liderlerin dış işleri tarif etmek

iccedilin kullandıkları temsili pratiklerin oumlnemini ortaya koyarak eleştirel jeopolitik duumlşuumlncelerine bir

ccedilerccedileve sağlamıştır Ccediluumlnkuuml eleştirel jeopolitik teorisyeni olarak bilinen Dalby ve Tuathailrsquoin

ccedilalışmalarına bakıldığında Amerikan dış politika yetkililerin lsquoSoğuk Savaşırsquo ve lsquoYeni Duumlnya

Duumlzenirsquoni nasıl tasvir ettiklerinin analizlerini goumlrmekteyiz ABDrsquonin siyasi ve dış politikacılar Soğuk

Savaşrsquoın jeopolitiğini bir lsquoblokrsquo lsquoccedilevrelemersquo gibi anlatımıyla inşa etmişlerdir

Bu suumlreccedilte Immanuel Wallersteinrsquoın lsquoDuumlnya Sistemi Teorisirsquo kritik jeopolitiğin sonraki

gelişimini hızlandırdığını soumlylenebilir Ccediluumlnkuuml duumlnya siyasetinin iccedilinde yer alması gereken bir duumlnya

ekonomisinin buumlyuumlmesini vurgularken duumlnya sistemi perspektifi anarşik bir duumlnya duumlzenini

varsaymanın ve geleneksel jeopolitik duumlşuumlnceyi yeniden canlandırma ccedilabası olarak algılanmıştır Bu

teori duumlnyayı ccedilekirdek uumllkelere yarı ccedilevre uumllkelere ve ccedilevre uumllkelere ayıran boumllgeler arası ve ulus

oumltesi iş boumlluumlmuumlne odaklanmıştır (Agnew 2013) Buna goumlre lsquoccedilekirdek uumllkeler daha yuumlksek beceriye

sermaye yoğun uumlretime odaklanır ve duumlnyanın geri kalanı duumlşuumlk becerili emek yoğun uumlretim ve

hammaddelerin ccedilıkarılmasına odaklanır ve bu ccedilekirdek uumllkelerin hakimiyetini suumlrekli olarak

guumlccedillendirirrsquo Immanuelrsquoin bu duumlşuumlncesi de eleştirilerle karşı karşıya kalmıştır

13

Klasik jeopolitiği eleştirerek jeopolitik yazıların bir araştırmasında Parker (1985) Batı

Jeopolitik Duumlşuumlncesini yeniden tanımlamanın gerek olduğunu oumlne suumlrmuumlş ve ccediluumlnkuuml batıdaki

lsquoduumlşuumlncersquo iccedilinde jeopolitik genellikle ccedilelişkili goumlruumlnmuumlştuumlr

Boumlylece klasik jeopolitiğin anlamı ve kullanımdaki ccedilelişkiler ve bu sebeple ortaya ccedilıkan

olumsuz etkilere eleştirerek 1980rsquoli yıllarda uluslararası ilişkilerin analizinde lsquoeleştirel jeopolitikrsquo

olarak bilinen bir yaklaşım ortaya ccedilıkmıştır Eleştirel jeopolitik geleneksel lsquopolitikrsquo ve lsquocoğrafya

anlayışlarını sorgulayan yeni siyasi coğrafya biccedilimlerini ortaya koymuştur Onların bahsettikleri

jeopolitik sınırlara devlet guumlcuumlne ve ccedilevre koşullarına dayalı geleneksel araştırma guumlndemlerinden

oumlnemli oumllccediluumlde uzaklaşmaktadır Bununla birlikte bu yeni jeopolitik ccedilalışmaların ccediloğu farklı

alanlardan olmasına rağmen ağırlıklı olarak soumlmuumlrgecilik sonrası araştırma youmlntemleriyle

oluşturulmuştur

Dalby Oacute Tuathail gibi isimler jeopolitiğin analizinde ccedileşitli akademik eleştiriler ve analizler

yayınlayarak lsquoeleştirel jeopolitikrsquo yaklaşımın oumlnderliğini yapmıştır Bu araştırmacılar ve konu ile

ilgilenen diğer analistler jeopolitiğin toplumsal kuumlltuumlrel ve siyasal bir soumlylem olduğunu

savunmaktadır Genel anlamda eleştirel jeopolitik yazarlar siyasi adamlar ve dış politika elitlerinin

uluslararası politikayı nasıl lsquomekacircnsal hale getirdiklerinirsquo ortaya ccedilıkarmaya ccedilalıştılar Mesela

Dalbyrsquoye goumlre (1990 173) ldquoJeopolitik mekacircnsal politik ve kuumlltuumlrel sınırlar inşa etmenin ideolojik

suumlreciyle ilgilidirrdquo Dalby coğrafi anlayış biccedilimlerinin siyasi işleyişini incelemenin oumlnemini oumlne

suumlrmekte ve coğrafyaların siyasi etkiye sahip ve siyasi gerccedilekliğin oumlzellikleri olduğun savunmaktadır

(Dalby 1991 274) Eleştirel siyasi coğrafyalar inşa etmek dikkatimizi oumlnceden verilmiş sağduyu

alanları iccedilinde siyasetin coğrafyasına ilişkin bir ccedilalışmayla sınırlamamamız gerektiğini ancak

siyasetin coğrafi belirtiminin siyasetini araştırmamız gerektiğini savunmaktır Dalbyrsquoye goumlre

ldquoeleştirel jeopolitiğin inşası iccedilin oumlnceden verilmiş varsayılmış sağduyu alanları iccedilinde siyasetin

coğrafyasına ilişkin bir incelemeye dikkatimizi sınırlamamalıyız siyasetin coğrafi belirtiminin

siyasetini araştırmalıyızrdquo Dalbyrsquonin bahsettiği eleştirel jeopolitik coğrafi varsayımları ortaya

ccedilıkarmanın ccedileşitli yollarını kapsamakta lsquoburanın ve oranınrsquo lsquoiccedileride ve dışarıdarsquo lsquoonların ve

bizlerinrsquo devletlerin blokların boumllgelerin veya diğer coğrafi oumlzelliklerin kartografik hayal guumlcuumlnuumln

nasıl olduğunu da kapsamaktadır Dalbyrsquonin bu goumlruumlşleri eleştirel jeopolitiğin kavramlaşmasında

oumlnemli katkı sağlamıştır

Eleştirel yaklaşım bir uumllkenin coğrafi konumu ve bu konumu dolaysıyla uluslararası ilişkilerde

o uumllkenin oumlnemini değil bir uumllkenin uluslararası alanında oynadığı rol ve izlediği politika dolaysıyla

kazandığı oumlnemini araştırmaktadır Bu teori bir uumllkenin coğrafyası ve sınırını oumlnemsemiyor değil

ancak bunlarla kurulan devletin kurumların diğer uumllke ve boumllgelerle yapılan politika iş birlik

ccedilalışmaları ve şekillerine dayanmaktadır Eleştirel jeopolitik teorisyenlere goumlre bir uumllkenin kimliği

14

ile dış politikası belirlenmez ancak dış politika ccedilalışmalarıyla bir uumllkenin kimliği anlaşılır-belirlenir

(Kuus 2010 6)

Eleştirel jeopolitik teorisinin teorisyenlerden oumlne gelen Tuathail (1999 109) eleştirel jeopolitik

teorisyenlerin kuumlreselleşmenin dinamikleri bilgilendirme teknolojilerin yaygınlık kararsızlık

ccedilokluk eşzamanlılık karamsarlık belirsizlik biccedilimsizlik ve sınırsızlığını dikkate almak gerektiğini

savunmaktadır Tuathailrsquoe goumlre (1999 108) eleştirel jeopolitik lsquoklasik jeopolitiğin kendi kuumlltuumlrel ve

politik varsayımlarını yansıtırken bu varsayımları gizleyerek lsquoduumlnya siyasi haritasını okuduğursquo

yuumlzeysel ve ccedilıkarcı yollarını eleştirirrsquo Tuathail jeopolitiğinin ccedilok anlamlı olduğunu vurgulamaktadır

(Tuathail 1999 108ndash9)

Kritik jeopolitik klasik jeopolitiğininhelliphellipkendi kuumlltuumlrel ve politik varsayımlarını yansıtarak

lsquoduumlnya siyasi haritasınırsquo okuduğu yuumlzeysel ve kendi kendine ilgilenen youmlntemleri eleştiriyor Bir

yaklaşım olarak kritik jeopolitik ldquojeopolitikrdquo kavramın klasik anlayışında kabul edildiğinden daha

fazla geniş ve daha karmaşık bir sorun olduğunu savunur

Tuathail (1999 9) coğrafyaya lsquokaccedilınılmaz olarak sosyal ve politik bir coğrafi-grafikrsquo ve bir

lsquoduumlnya yazısı olarak adlandırmıştır Aynı zamanda coğrafyaya lsquoduumlnya hakkındaki anlamların kuumlltuumlrel

ve politik bir yazımırsquo ve benzer şekilde jeopolitik lsquodevletlerin coğrafi anlamlarının ve politikalarının

bir yazımırsquo olduğunu oumlne suumlrmektedir

Tuathail eleştirel jeopolitiğin doumlrt faklı jeopolitik tuumlruuml olduğunu ileri suumlrmektedir Fromel

Jeopolitik Pratik Jeopolitik Popuumller Jeopolitik ve Yapısal Jeopolitik Formel jeopolitik lsquojeopolitik

gelenekrsquo ve lsquojeopolitik duumlşuumlncersquo Bir uumllkenin bilim insanları akademisyenler ve duumlşuumlnce kuruluşlar

tarafından jeopolitik duumlşuumlnceyi siyasi ve kuumlltuumlre bağlamında şekillendirilmesidir Oumlrneğin

MacKinder veya Ratzelrsquoin jeopolitik teorileri ve emperyalist bağlamı Eleştirel jeopolitik lsquojeopolitik

geleneğinrsquo yapılarını sorunsallaştırırken bu geleneğin entelektuumlellerini kurumlarını ve metinlerini

ve tarihlerini oumlnemser Tuathailrsquoye goumlre (1999 11) lsquoeleştirel jeopolitik jeopolitik figuumlrleri

bağlamsallaştırmaya ve yazılarında kullandıkları metinsel stratejileri ccediloumlzmeye ccedilalışırrsquo Başka bir

deyişle lsquoeleştirel jeopolitik belirli jeopolitik uumlstatların soumlzde lsquozamansız iccedil goumlruumllerinersquo dair herhangi

bir gaflet kutlamasına karşı ccedilıkarken lsquojeopolitik duumlşuumlnceninrsquo coğrafyasını ve jeopolitiğini

kurtarmaya ccedilalışmaktadırrsquo Tuathailrsquoin formal jeopolitik akıl yuumlruumltme kavramsallaştırma ve duumlnyayı

temsil etme accedilısından coğrafi karşıtıdır Aynı zamanda duumlnya devletlerinin oumlzelliğine ve ccedileşitliliğine

ve devlet merkezli akıl yuumlruumltmeyi aşan kuumlresel suumlreccedillere ve zorluklara duyarlı olması gereken bir dış

politika inşa etmeye ccedilalışan bir metottur

Pratik Jeopolitik ise huumlkuumlmet temsilcileri ve dış politika buumlrokratları tarafından konulan ve

resmi dış siyasetlerinde ifadesini bulan guumlnluumlk jeopolitik muhakeme biccedilimlerdir (Yeşiltaş 2016

359ndash60) Pratik jeopolitik ortak coğrafi anlayışların ve algıların dış politika kavramsallaştırmasını ve

karar vermeyi nasıl etkilediğini ele almaktadır Burada dış politika yetkililer duumlnyayı mekacircnsal olarak

anlamaya ccedilalıştıklarında pratik ve pragmatik jeopolitik akıl yuumlruumltmeyi kullanırlar onlar belirli

15

soruları ccedilerccedilevelemek iccedilin miras alınan coğrafi bilgi biccedilimlerini oumlrtuumlk olarak kullanırlar Tuathail

(1999) Bu durumlarda eğitim kurumlarında bireylerin belirli lsquoulusalrsquo kimliklere ve coğrafi ve

tarihsel bilinccedillere sosyalleştirilmesinin bir parccedilası olarak oumlğrendiği bilgiler ccedilok ekti etmektedir

Oumlrneğin ldquoBalkanlarrdquo coğrafi kavramı ABD dış politika yapıcılarının Bosna Savaşırsquona nasıl

yaklaştığını kavramsallaştırdığını ve yanıt verdiğini ortaya koymuştur

Popuumller jeopolitik medyayı şekillendiren popuumller kuumlltuumlruumln yarattığı ve tartıştığı coğrafi

politikaları ifade etmektedir Popuumller jeopolitik kendi sınırlarının oumltesindeki yer ve halkların bazı

ulusal ve ulus oumltesi anlayışların sosyal inşasını ve suumlrekliliğini ele almaktadır Oumlrneğin Bosna

savaşını goumlruumlntuumllerinin Batırsquodaki oturma odalarına yansıtılmasında kitle iletişim araccedillarının roluuml

Eleştirel jeopolitik kuumlresel medya ağları ve teknolojilerinin kuumlresel bilgi ccedilağındaki yerlerin stratejik

değerini nasıl doumlnuumlştuumlrduumlğuumlnuumln de farkındadır Tuathail (1999 116-117) Mesela televizyon ağları

ve medya kuruluşları ve sosyal medya tarafından herhangi bir boumlle veya uumllkeye youmlnelik veya bir

olaya youmlnelik suumlrekli paylaşımı guumlndeme tutması goumlruumlnuumlşte marjinal jeopolitik konumlar bile bir

suumlre sonra sembolik olarak stratejik hale gelebilir

Yapısal jeopolitik ise uluslararası alanında uumllkelerin dış politika suumlreccedilleri eğilimleri ve

koşulları okumaktır Kuumlreselleşme bilgilini kolaylaşma ve risk toplumu koşullarının jeopolitik

uygulamaları nasıl doumlnuumlştuumlrduumlğuuml ile ilgilidir (Tuathail 1999 110ndash11) Soğuk Savaşrsquoın sona

ermesinden oumlnce bile uluslararası sistemde duumlnya politikasının mekacircnsallığını ve geccediliciliğini

doumlnuumlştuumlren bazı koumlkluuml değişiklikler yaşanmıştır Kuumlreselleşme imalat ve hizmet sektoumlruumlnuumln bilgi

teknolojileriyle doumlnuumlşuumlmuuml sanal yapılı ortamların oluşturulması kuumlresel telekomuumlnikasyon

sistemlerinin gelişimi ve medya doygunluğunun ve aşırı bilgi yuumlklemesinin kuumlltuumlrel deneyimi duumlnya

siyasetinin mekacircnsallığını ve geccediliciliğini doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Kodların akışların ve ağların bir bilgi

alanının şehirlerin devletlerin ekonomilerin ve dev teknolojileriyle donatılmış buumlrokrasilerin

(Tuathail 1999 116ndash117) bir duumlnyada jeopolitik anlayışı ccedilok değişmiştir O yuumlzden eleştirel

jeopolitik analizinde bu tuumlr konularında dikkat etmesi ccedilok oumlnem araz etmektedir

Dolaysıyla eleştirel jeopolitik uluslararası ilişkilerde uumllkelerin rollerinin analizinde iktidar

siyasi ve toplumsal kuumlltuumlruuml bilgi oluşumları kurumların etkileri gibi ccedileşitli accedilılardan

değerlendirmeye youmlnelik yeni bir kavram olarak kullanılmaktadır

lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo Bağlamında Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunun Belirlenmesi

Klasik jeopolitik ccedilerccedilevesinde Bangladeşli duumlşuumlnuumlrleri Bangladeşrsquoin jeopolitik konumun ccedilok

zayıf olduğunu ve oumlzellikle buumlyuumlk Hindistan tarafından lsquokilitlirsquo olduğunu ileri suumlrmuumlştuumlr Aynı

zamanda Bengal Koumlrfezinde Ccedilinrsquoin erişim imkacircnı ve Hindistanrsquoın 7 eyaletinin Bangladeş sınırının

oumltesinde yer alması Bangladeşrsquoi buumlyuumlk avantajlar sağladığı da ccedilok oumlnemsenmiştir Klasik jeopolitik

kapsamında coğrafi konumundan dolayı Bangladeşrsquoin bazı zorluklar yaşaması bir gerccedilek olduğu gibi

16

stratejik oumlneminin arttığı da goumlruumllmektedir Ancak lsquoeleştirel jeopolitikrsquo ccedilerccedilevesinden bakıldığında

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumun daha farklı oumlzellikler ve avantajlar da ortaya ccedilıkmaktadır Ccediluumlnkuuml

değişen uluslararası siyasetinde kuumlccediluumlk toprak sahibi askeri ve siyasi guumlccedil bakımından kuumlccediluumlk olan

uumllkeler de artık farklı kuruluşlara yer alarak kendilerini goumlsterme ve etkileyici rol oynamaya imkacircn

bulmaktadırlar Bunlarla birlikte farklı kuruluşlarda bulunan uumllkeler kendi ccedilıkarları konusunda aktif

olarak imkacircnları elde edebilmektedirler (Kabir 2005 22)

Kuruluş doumlneminde kuumlccediluumlk bir toprak sahibi olan Bangladeş buumlyuumlk komşusu olan Hindistan ile

ikili meselelerinde etkileyici olamayacağı anlamıştır O yuumlzden coğrafi zorluklarını aşmak

ekonomik ccedilıkarlarını elde edinmek ve kendi guumlvenliğini korumak amacıyla bağımsızlığın hemen

ardından uluslararası ortamlarda ortak ccedilalışmalar ve iş birliğini savunmaktadır Barışccedilıl politikası

izleyen Bangladeş bağımsızlık doumlneminden bu yana boumllgesel ve duumlnya kuruluşlarında aktif rol

oynayarak kendi konumunu belli etmeye ccedilalışmaktadır Boumllgesel ve uluslararası alanında Bangladeş

huumlkuumlmeti dış politika birimleri ve sivil toplum kurum ve kuruluşların roluuml Bangladeşrsquoin konumunu

ccedilok ileri taşımıştır (Kabir 2005 58)

Bu ccedilalışma doumlrt boumlluumlmden oluşmaktadır Birinci boumlluumlmde Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ve en eski

siyasi partisi olan Avami Ligi hakkında bilgiler verilmiştir ve bu partinin dış politika ilkelerini analiz

edilmiştir Pakistan kurulduğunda Muumlsluumlman Ligirsquonin siyasi ccedilalışmalarını eleştirecek en buumlyuumlk

partisi olarak 1949 yılında kurulan Avami Ligirsquonin Doğu Pakistan halkına nasıl etkilediğini ve

Bengal boumllesinin siyasi ve ekonomik haklarının savunması iccedilin nasıl muumlcadele ettiğini

bahsedilmiştir Ayrıca lsquodevlet dilirsquo hareketi seccedilim ve anayasa muumlcadelesi ve Bengalrsquoin oumlzerklik

hareketinin organize edilmesinde Avami Ligirsquonin roluuml ve bu suumlreccedilte Şeyh Mujibur Rahmanrsquoin

popuumller lider haline gelmesi konularına değinilmiştir Bunlarla birlikte Bangladeşrsquoin kuruluşunda

oumlnderlik roluuml ve ilk yıllarında uumllkenin gelişimindeki liderliğini de ele alınmıştır Bu boumlluumlmde ayrıca

Şeyh Hasinarsquonin Avami Ligirsquonin başına gelmesi ve uumllke lideri konumuna gelişinin suumlrecini yer

verildiği gibi 1980rsquoli yılları itibariyle muhalefet ve iktidar partisi olarak roluumlnuuml ortaya konulmuştur

Oumlzellikle de 2009-2018 yılları arasında huumlkuumlmet partisi olarak Avami Ligirsquonin ulusal siyasetini ve

muhalefete karşı tutumunu anlatılmıştır

İkinci boumlluumlmuumlnde Ccedilin ve 2009-2018 yılları arasında Bangladeş Avami Ligi huumlkuumlmetinin

ilişkilerini eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde analiz edilmiştir Boumlluumlmuumln ilk kısmında bu doumlnem

huumlkuumlmetinin Ccedilin ile olan siyasi askeri ve ekonomik ilişkilerini yer verilmiştir Oumlzellikle Bangladeş

ve Ccedilin arasındaki ikili ziyaretler ekonomik askeri kalkınma ve enerji projelerinde yapılan

anlaşmaları ve Ccedilin Başbakanı Şi Cinpingrsquoin 2016 yılında Bangladeşrsquoe yapılan tarihi ziyaretini

accedilıklayıcı bir şekilde anlatılmıştır Ayrıca Duumlnya ticaretinde yeni İpek Yolu projesi olarak

adlandırılan lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo projesinde Bangladeşrsquoin konumu ve projesi kapsamında

Bangladeşrsquoe Ccedilin yatırımları hakkında oumlnemli konuları değinilmiştir

17

Uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuumlnde ise 2009-2018 yılları arasında Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin

ilişkilerini ve ikili meselelerini eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde accedilıklanmıştır İki uumllke arasındaki

siyasi ekonomik ve stratejik ilişkilerini değinerek ccediloumlzuumllmeyen meselelere de oumlnem verilmiştir

Oumlzellikle uluslararası nehirleri uumlzerinde Hindistanrsquoın baraj kuruma projeler ve bu konuda Bangladeş

ile iş birliği yapılmaması sınırda Bangladeşlilere youmlnelik lsquovur-oumllduumlrrsquo politikasının uygulanması ve

Assam eyaletinde vatansız olarak ilan edilen yaklaşık 2 milyon insana Bengalli olduğunu iddia

edilmesinin ikili ilişkilerindeki olumsuz etkilerini bahsedilmiştir Ayrıca Hindistanrsquoın kendi

boumllgeleriyle ulaşım ve ticaretinin kolaylığı iccedilin uzun suumlredir istenilen Bangladeş topraklarındaki

lsquoKoridorrsquo imkanının elde edilmesi konusunu da ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır

Son boumlluumlmuumlnde ise 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami

Ligirsquonin izlediği dış politikasını lsquosoumlylemrsquo teorisi ccedilerccedilevesinde değerlendirilmiştir lsquoSoumlylemrsquo teorisine

dayanarak Avami Ligi liderlerinin iki uumllke ile ziyaretlerinin oumlncesinde ziyaretleri sırasında ve

sonrasında yapılan accedilıklamaları ve Avami Ligi liderlerinin konuşmalarını araştırılmıştır Ayrıca

Bangladeşrsquoin dış politikasında uzman olan ve konuyu hacirckim olan birkaccedil oumlnemli duumlşuumlnuumlrler ile

goumlruumlşmeler yapılmıştır Bangladeş Avami Ligirsquonin izlediği politikalar ve Ccedilin-Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoe youmlnelik politikaları ile ilgili sorularıyla elde edinen verilerini analiz edilerek bu doumlnemi

değerlendirilmiştir

Bu ccedilalışmanın sonunda Bangladeşrsquoin geleceği youmlnelik dış politika seccedilenekleri ve oumlnerilerini

sunulmuştur Kuumlccediluumlk toprak ve kalabalık nuumlfus sahibi olan Bangladeşrsquoin hem coğrafi konumu

bakımından hem de jeopolitik accedilısından Guumlney Asya boumllgesinde ccedilok oumlneme sahip olduğunu

accedilıklayan ve uluslararası alanında aktif rol alarak kendi ccedilıkarlarını elde edebilecek seccedileneklerinin

sunulduğu bu ccedilalışma Avami Ligirsquon son doumlnemin dış politikasını değerlendirmiştir Dolaysıyla

varılan sonuccedillarıyla sonraki yakın zamanlarında Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquoin izleyecek olan

dış politikasında değişiklik meydana gelebilmesi ve yeni sonuccedillarının ortaya ccedilıkabilecek durum bu

ccedilalışmanın sınırı olarak goumlruumllmuumlştuumlr

BİRİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ TARİHİ ARKA PLANI VE DIŞ POLİTİKA

İLKELERİ

Pakistanrsquoın siyasi tarihinde Doğu Pakistanrsquoın veya Bangladeşrsquoin ayrılması ccedilok oumlnemli bir

noktasıdır 1947 yılında kurulan Pakistanrsquoın ilk yıllarından itibaren Doğu Pakistanlılar kendilerine

Batı Pakistanlılar tarafından siyasi ve kamuda ihmal edildiğini hissetmiştir İki boumllge arasında

yaklaşık 1500 mil uzaklık aralarındaki farklılıkları doğal olarak ortaya koymaya başlamıştı Dil

kuumlltuumlr gelenek ahlak ve geccedilim farklılıkları nedeniyle sadece din benzerliği ile milli birlik ve

kardeşlik gelişememiştir Dolaysıyla siyasi parti ccedilalışmalar iktidar ve kamunun izlediği politikalar

Doğu Pakistanlıların lehine gelmediğini fark eden Doğu Pakistanlı siyasi elitler yeni bir siyasi

youmlnteminin arayışındaydı 1906 yılında Hint Alt Kıtasındaki Muumlsluumlmanların siyasi haklarını

savunmak iccedilin kurulan ldquoTuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirdquo partisi 1947 yılında Muumlsluumlmanlar iccedilin yeni

uumllke Pakistan kurulmasına buumlyuumlk rol oynamıştır Ancak yeni kurulan Pakistanrsquoın iktidar partisi olan

ve yeni adlandıran ldquoPakistan Muumlsluumlman Ligirdquonin belirli bir sosyo-ekonomik programa dayanan

modern ve ilerici bir siyasi partiye doumlnuumlştuumlrme konusundaki başarısızlığı yeni devletteki ccedilekiciliğini

hızla azalttı Ayrıca Batı Pakistanrsquoda yoğunlaşan bu patinin Doğu Pakistanrsquodaki birimi alt şubesi

olarak değerlendirilmeye başlanmıştır Boumlylece 23 Haziran 1949rsquode ldquoDoğu Pakistan Muumlsluumlman

Ligirdquonden ayrılarak bazı liderler Dakkarsquoda ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo kurmuştur Daha

sonra ldquoAvami Ligirdquo ismi alan bu parti Doğu Pakistan halkının haklarını savunan ve oumlzerklik

hareketinden bağımsız hareketine kadar ve bağımsızlığında da oumlnderlik yapmıştır Bangladeşrsquoin

kuruluşunda en buumlyuumlk rol oynayan ldquoAvami Ligirdquo halen Bangladeşrsquoin iktidara gelen partiler arasında

ilk sıradadır Ayrıca 2009 yılında itibaren iktidarda olan ldquoAvami Ligirdquo iccedil ve dış politikasında alan

kararları ve muhalefet partilere karşı izlediği sert politikaları dolaysıyla Bangladeş haklı ve

uluslararası kamuda guumlndemde olan partisidir

Avami Ligirsquonin Kuruluşu

14 Ağustos 1947rsquode Pakistan kurulduğunda ldquoTuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirdquo partisi ldquoPakistan

Muumlsluumlman Ligirdquo olarak ccedilalışmalarını başlatmıştır Doğu Pakistanrsquoda ise 1948 yılının ekim ayında

Mevlacircna Akram Khanrsquoın başkanlığında ccedilalışmaları başlatmıştır Ancak Hussain Shaheed

Suhrawardy-Abul Hashem liderliğindeki Bengalrsquoli liberal liderler kendilerini parti iccedilinde ihmal

ettiğini duumlşuumlnmuumlş ve daha sonra Dakkarsquonın Moghaltulirsquode ayrı olarak toplamaya başlamış ve yeni

parti kurma duumlşuumlncelerini ilerletmeye ccedilalışmıştır (Jahan 1973 39) Daha sonra Şeyh Mujibur

Rahman Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani ve Şamşul Haque bu gruba katılmıştır ve birlikte yeni

19

bir siyasi parti kurma ccedilalışmaları başlamışlardır Bengalrsquoli siyasetccedililer yeni parti kurması iccedilin bir

toplantı organize etmeye karar vermiş ve hazırlık komitesinin başkanı olarak Mevlacircna Abdul Hamid

Khan Bhasani ve genel sekreter olarak Yar Muhammed Hanrsquoı belirlemiştir 23 Haziran 1949

tarihinde Dakkarsquoda yaklaşık uumlccedil yuumlz kişinin katıldığı bir toplantıda yeni bir siyasi parti kurma kararı

verilmiştir (Ahmed 2010 19 Jahan 1973 41ndash42) Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasanirsquonin oumlnerisi

uumlzerinde parti ismi ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo olarak belirlenmiştir Yeni kurulan

partinin başkanı ise Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani genel sekreter olarak ise Shamsul Haque

ve Şeyh Mujibur Rahman de ek genel sekreter seccedililmiştir

Doğu Pakistanlıların kurulduğu ilk partisi olarak ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo

kuruluş nedenlerini aşağıdaki gibi belirlemiştir

Tuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligi Bağımsızlık iccedilin muumlcadele etti ve asıl meselesi Pakistanrsquoın

başarısıydı Pakistan ortaya ccedilıktıktan sonra liderler partiyi feshetmeye karar verdiler ve onun

yerine Pakistan Muumlsluumlman Ligi ortaya ccedilıktı Başlangıccedilta Pakistanlı Muumlsluumlmanlar bu partiyi

Pakistan iccedilin savaşan Tuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirsquonin halefi olarak kabul etti ama guumln geccediltikccedile hayal kırıklığına uğradılar Onlara goumlrehellip Pakistan Muumlsluumlman Ligi aslında popuumller bir oumlrguumlt

değil tek amacı Bakanlığı iktidarda tutmak olan bir parti olmaktı Organizatoumlrlerin işleyişi

sayesinde oumlzguumlrluumlk muumlcadelesindeki her şeyinden gerccedilekten fedakarlıkta bulunanların partiye

katılamazken ccedilok sayıda eski ldquomilliyetccedilirdquo ve Pakistan karşıtı unsurlar ve oportuumlnistler bir gecede

Muumlsluumlman Ligirsquonin birey haline geldihellipUumllkenin oumlnemli sorunları ccediloumlzuumllmeden kaldı ve bu uzun

yıllar boyunca Muumlsluumlman Ligi halkın stresini hafifletecek hiccedilbir şey yapmadı Parti tamamen

Devlete ait bir makine olduğunu kanıtladı ve zamanla Huumlkuumlmet Ligine doumlnduuml Muhalefetin sesi

susturuldu ve haklı ve meşru haklar talep eden gerccedilek ve doğal liderlerini hapsetmek iccedilin ccedileşitli

Guumlvenlik Yasa ve Youmlnetmelikler ccedilıkarıldı Uumllke esas olarak Muumlsluumlman Ligirsquonin tutumu nedeniyle

ilerleme kaydetmedi İnsanların eğitimi ccediloumlktuuml muumllteciler rehabilite edilmedi Enduumlstri

gelişmemiş iki yıldan fazla boş kalan koltuklarda seccedilim yapılmamıştır Neredeyse her şubede

idare kalitesi koumltuumlleşti ve guumlvenlik oumlnlemlerinin listesi her geccedilen guumln daha da arttı (Rahman 1982 120-123)

Muumlsluumlman Ligirsquonin sorunlarını accedilıkladıktan sonra ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquonin

kuruluşunun esas amacını şu şekilde accedilıklanmıştır

Bu bağlamda kamuoyunu harekete geccedilirmek ve yoksulluktan etkilenen kitlelere ekonomik

oumlzguumlrluumlk sağlamak ve halkın iradesinin guumlcuumlyle buumltuumln şikacircyetleri telafi etmeye ccedilalışmak iccedilin ortak bir halk oumlrguumltuuml oluşturulması oumlnerildi (Rahman 1982 120)

Pakistanrsquoın en buumlyuumlk muhalefet partisi olarak ortaya ccedilıkan bu parti belirlediği programında

oumlzellikle Doğu Pakistanrsquoın (Doğu Bengal) oumlzerklik Bengalce dilinin devlet dillerinden biri olarak

statuumlsuuml juumlt enduumlstrilerinin ulusallaştırılması demokrasisi anayasa parlamenter youmlnetim şekli iki

boumllge arasındaki eşitsizliğin kaldırılması gibi oumlnemli konuları yer vermiştir Avami Ligirsquonin sunduğu

bu programı Doğu Pakistanrsquoda olumlu karşılanmıştır (Rashid 2015a)

21-23 Ekim 1955 tarihleri arasında gerccedilekleşen konsey oturumunda partiyi daha kapsayıcı ve

laik hale getirmek iccedilin ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesini ccedilıkarıldı ve ldquoDoğu Pakistan Avami Ligirdquo olarak

20

belirlendi ldquoBangladeş Kurtuluş Savaşı Belgelerirdquonde ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesinin ccedilıkarılmasının

nedenleri şoumlyle kaydedildi

Altı yaşındaki Tuumlm Pakistan Siyasi Partisi lsquoAvami Ligirsquo karakteriyle mezhepsiz olmayı seccedilti

Duumln yapılan konseyin tam oturumunuzdaki tema konu komitesinin oumlnerisini kabul edip

lsquoMuumlsluumlmanrsquo kelimesini bırakmaya karar verdi Amacı organizasyonun Pakistanrsquodaki buumltuumln

mezhepler ve toplulukların uumlyeliğine accedilmaktırhellip Bu ilk kez Muumlsluumlmanların egemen olduğu ve uumllkenin Siyasi yaşamında buumlyuumlk oumlnemi olan bir Siyasi Partinin Pakistanrsquoda yaşayan tuumlm

toplulukların uumlyelerine kapılarını accedilmaya karar vermesine neden oldu (Rahman 1982 447)

Avami Ligirsquonin laik karakteri ve Doğu Pakistanrsquoın ilgi odağı olan programları hızla Doğu

Pakistanlıların desteklerini kazandırmıştır Dolaysıyla 1949 yılı itibarıyla Doğu Pakistanrsquodaki siyasi

ve toplumsal hareketlerinde ve oumlzellikle Pakistanrsquoın iki boumllge arasındaki siyasi ekonomik buumlrokratik

ve sosyal eşitsizliğe karşı muumlcadelelerde lsquoAvami Ligirsquo ilk sırada yer almıştır

Pakistan Doumlneminde Avami Ligirsquonin Roluuml

1952 yılında dil hareketine destek ve aktif katılımı 1954 yılının seccediliminde Birleşik Cephesirsquonin

ortağı olarak oumlnemli bir roluuml 1962 yılında Eyuumlp Hanrsquoa karşı protestolar 1966 yılında 6 maddeli

oumlzerklik hareketi 1969 yılındaki ldquoKitle İsyanırdquo Avami Ligirsquoni Doğu Pakistanrsquoın en popuumller partisi

haline getirmiştir Ayrıca 1970 yılında Tuumlm Pakistan parlamentosunda kazanan ve huumlkuumlmet kurmak

iccedilin gereken meşruiyeti kazandığı halde Batı Pakistanlı siyasi adamların usulsuumlz roluuml Doğu

Pakistanrsquoa savaşa goumltuumlrmuumlştuumlr Dolaysıyla Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşının oumlnderliğini de Avami

Ligi uumlstlenmiştir

121 Devlet Dili Hareketi ve Avami Ligi

Pakistan devlet dilinin ne olacağı sorusu bağımsızlığın hemen sonra guumlndeme gelmiştir

Muumlsluumlman alimler ve liderler sadece 7rsquosinin konuştuğu Urducanın lingua franca olması

gerektiğine inanıyordu Ancak doğu Pakistanlılar Urducayı Doğu eyaletindeki halkın dili değil

elitlerin dili olarak goumlruumlyorlardı ccediluumlnkuuml Pakistan nuumlfusunun 56rsquosını oluşturan Doğu Pakistanlı halk

Bengalce dilinde konuşuyorlardır Boumlyle bir durumda Pakistanrsquoın kurucusu Muhammed Ali Jinnah

ve daha sonra Bengali lideri Khwaja Nazimuddinrsquoin Urducayı resmi devlet dili olarak ilan etmesinin

ardından Doğu Pakistanrsquoda protestolar patlak vermiştir (Jahan 1973 43ndash44) Doğu Pakistanrsquodaki

oumlğrenciler ve aydınlar Bengalceyi devlet dillerinden biri olmasını ve Bengalcenin Doğu Pakistanrsquoda

resmi dil ve eğitim dili olması gerektiği talep etmiştir Bu konuda ilk hareket Profesoumlr Abul Kashem

başkanlığındaki Tamaddun Majlish tarafından başlatıldı Yavaş yavaş dil hareketi kitlesel bir

harekete doumlnuumlşmuumlştuumlr Khwaja Nazimuddinrsquoin 27 Ocak 1952rsquodeki dil sorusundaki konuşmalarının

ardından oumlzellikle aydınlar ve oumlğrenciler arasında eyaletin her tarafında protesto goumlsterileri

yapılmıştır (Ahmed 2010 25)

21

Dakka Medikalrsquoin hapishane koğuşunda tedavi goumlruumlrken Şeyh Mujibur Rahman parti liderleri

ile iletişim kurdu ve dil hareketini yuumlruumltmek iccedilin talimatlar vermiştir (BAL ty) lsquoJubo Ligirsquo de Doğu

Pakistanrsquoın buumlyuumlk siyasi partisi olan lsquoAvami Muumlsluumlman Ligirsquo ile temasa geccedilmiştir 31 Ocak tarihinde

lsquoAvami Muumlsluumlman Ligirsquo başkanı Mevlacircna Bhasanirsquonin başkanlığında ccedilok partili bir toplantı

duumlzenlenmiştir Toplantıya ccedileşitli organizasyonların temsilcileri katılmıştır Partiler ve gruplar

arasında Tamaddun Majlish İslam Kardeşler Jubo Ligi Tuumlm Doğu Pakistan Oumlğrenci Ligi Dakka

Uumlniversitesi Devlet Dili Eylem Komitesi Doğu Pakistan Oumlğrenci Muumlsluumlman Birliği Doğu Pakistan

Avami Muumlsluumlman Ligi ve Khilafate-Rabbani Partisi yer almıştır (Ahsan 2012) Toplantının sonucu

lsquoTuumlm Parti Devlet Dil Eylem Komitesirsquo olarak bilinen 40 uumlyeli guumlccedilluuml bir kadronun oluşmasıydı Dil

Eylem Komitesinin Convener olarak Doğu Pakistan Oumlğrencileri Ligi genel sekreteri Kazi Golam

Mahboob ve Doğu Pakistan Avami Ligi başkanı Maulana Bhasani başkanı olarak seccedililmiştir Bu

Komitede siyasi partilerden oumlğrencilerden ve ilgili kurumlardan ve bireylerden ccedilok geniş bir temsili

olmuştur Toplantıda bir dizi karar alınmış 4 Şubatrsquotaki oumlğrencilerin genel greve tam destek

verileceği kararı da verilmiştir

Dil Eylem Komitesi 21 Şubatrsquota Doğu Pakistanrsquoda bir grev ccedilağrısı yapmaya ve goumlsteriler

duumlzenlemeye karar vermiştir Ancak 20 Şubat Doğu Pakistan Muumlsluumlman Ligi huumlkuumlmeti aniden

Dakka kentindeki Ceza Muhakemesi Kanunursquonun 144 maddesi kapsamında 30 guumln boyunca grev

protesto ve eylemleri yasaklamıştır (Bhasha Andolon (ty)

httpwwwlondonicoindexphphistory11-history-of-bangladesh67) Huumlkuumlmetin bu eylemine

karşı izlenecek youmlntemi iccedilin lsquoTuumlm Parti Devlet Dil Eylem Komitesirsquo Avami Muumlsluumlman Ligi ofisinde

bir acil durum toplantısı yapmıştır Grevle ilgili stratejiye karar vermek iccedilin bir araya gelen liderler

yaklaşan genel seccedilimler ve trajik şiddetli sonuccedilları goumlz oumlnuumlnde bulundurularak 144 maddesinin ihlali

konusunda boumlluumlnmuumlşler Toplantıda bazı liderler bir sonraki guumln grevi durdurması oumlnermişler

Bununla birlikte bu toplantıda Avami Muumlsluumlman Ligi genel sekreteri Shamsul Huqrsquoun konuyu

oumlğrenci liderleriyle goumlruumlşmek ve onları 144 maddeyi ihlalinden alıkoymaya ikna etmek iccedilin Dakka

Uumlniversitesirsquone gitmesine karar verilmiştir Ancak Uumlniversite oumlğrencileri ve oumlğrenci liderleri grevi

durdurma teklifini şiddetle karşı ccedilıkmıştır Binlerce oumlğrenci 21 Şubat 1952rsquode Dakka Uumlniversitesi

Kampuumlsuumlrsquonde toplandı ve protestoyu başlatmıştı Genel halkın desteğiyle Uumlniversite oumlğrencilerin bu

protestoyu durdurmak iccedilin polis ateş accediltı ve sonuccedilta birccedilok oumlğrenci oumllduuml ve ccediloğu yaralandı 23

Şubatrsquota oumlğrencilerin oumllduumlruumllduumlğuuml yerde bir anıt yapıldı Daha sonra 1956 yılında Pakistan huumlkuumlmeti

hem Bengalce hem de Urducayı Pakistan Devlet dilleri olarak kabul etmiştir (Jabeen vd 2010)

Devlet dil hareketine bakıldığında Avami Muumlsluumlman Ligi ve bu partinin oumlğrenci grubu ccedilok oumlnemli

rol oynamıştır Daha sonraki siyasi eylemlere de guumlccedilluuml adımlar atmıştır

22

122 1954 Seccediliminde lsquoBirleşik Cephesirsquo ve Avami Ligi

Muumlsluumlman Ligirsquonin liderliğinde Pakistan kurulmuş olsa da yeni kurulan uumllkesinde iktidar bir

parti olarak Muumlsluumlman Ligi roluumlnuuml işlevlerini ve politikalarını asla duumlşuumlnmemiş ve kendisine

hazırlayamamıştır Parti iccedilindeki duumlzeni de koruyamayan Muumlsluumlman Ligi politikalarına karşı ccedilıkan

ve eleştirenleri susturmaya ccedilalışmıştır Dolaysıyla bazı yetenekli ve etkili liderleri destekccedilileriyle

birlikte kaybetmiştir Suhrawardy Muumlsluumlman Ligirsquonin gerccedilek siyasi adayları barındıramadığını

duumlşuumlnen usta ve popuumller liderlerden biriydi Bu daha sonra popuumller bir muhalefet partisi olan Tuumlm

Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirsquonin kurulmasına yol accedilmıştır Muumlsluumlman Ligi youmlnetimi tarafından

hayal kırıklığına uğrayan Doğu Pakistanrsquoın oumlnde gelen isimlerinden Avami Ligirsquone katılmak

istemeyenler de kendi siyasi partilerini kurmuştur Boumlylece Doğu Pakistanrsquoda Muumlsluumlman Ligirsquone

karşı başta Avami Ligi olmak uumlzere farklı partiler boumllge siyasetinde yetkili olmaya başarmıştır 1949-

1952 yılları arasında Avami Muumlsluumlman Ligi Doğu Pakistanrsquoda geniş bir organizasyon tabanı

geliştirmiştir (Jahan 1973) 1948 ve 1952rsquodeki popuumller dil hareketinden de en fazla yararlanan

Avami Muumlsluumlman Ligi Doğu Pakistan Orta sınıfı- kırsal kesimde oumlğrenci oumlğretmenleri avukatlar

kuumlccediluumlk tuumlccarlar ve zengin koumlyluumller partinin sosyal temelini oluşturdular Orta sınıf arasında artan

hoşnutsuzluğu kendi lehine kullanarak bu parti başarılı olmuştur Ayrıca yaklaşan seccedilim hazırlıkları

sırasında Parti Doğu Pakistanrsquoın ccedilıkarlarının gerccedilek temsilcisi olarak ortaya ccedilıkmıştır 9 Temmuz

1953rsquote Mymensinghrsquode duumlzenlenen Birinci Ulusal Avami Muumlsluumlman Ligi Konseyinde Mevlacircna

Bhasani başkan ve genccedil lideri Şeyh Mujibur Rahman Genel Sekreter seccedililerek Muumlsluumlman Ligi Partisi

karşısında guumlccedilluuml bir rakip olarak ccedilıkmıştır Doğu Pakistan (Bengal) Avami Ligi tarafından 15 Kasım

1953rsquote kabul edilen 41 maddeli seccedilim manifesto bu iddianın gerccedileğini yansıtıyordu Manifesto

başka şeylerin yanı sıra soumlz verdiği oumlnemli konular ise (Rahman 1982)

1) Juumlt ve ccedilay enduumlstrisini millileştirmek

2) Zamindari sistemini tazminatsız olarak kaldırmak

3) Tuumlm guumlvenlik oumlnlemlerini yuumlruumlrluumlkten kaldırmak Gazeteler kişiler ve kurumlarla ilgili

kısıtlamaları kaldırmak

4) Doğu Bengalrsquoi tamamen oumlzerk bir birim haline getirmek

5) Doğu Bengalrsquoi ldquosavunmada kendi kendine yeterlirdquo kılmak iccedilin eyalete bir askeri kolej ve bir

muumlhimmat fabrikası kurmak

6) Bengalceyi Pakistanrsquoın devlet dillerinden biri yapmak

7) Yargının yuumlruumltmeden ayrılması 8) Seccedilim boumllgesine boşluğun gerccedilekleştiği tarihten itibaren uumlccedil ay iccedilerisinde seccedilim yapmak bir

Avami Ligi adayı uumlccedil seccedilimlerde arka arkaya yenilenir ise huumlkuumlmet istifa eder

Doğu Pakistanrsquoın oumlzerklik Bengalceyi devlet dillerinden biri kılmak ekonomik kalkınma

oumlnerileri ve seccedilim ile ilgili soumlzler Doğu Pakistan halkın guumlndemini tam anlamıyla ifade etmiştir

Oumlte yandan Doğu Pakistanrsquoın seccedilimlerinde yenilgiye uğrama korkusundan Muumlsluumlman Ligi

huumlkuumlmeti 1951 yılından 1953 yana Doğu Pakistan İl Meclisi iccedilin seccedilimleri ertelemeye ccedilalışmış ve

1953 yılının sonuna doğru Doğu Pakistan İl Meclisirsquonin seccedilimlerinin bir sonraki yılın başlarında

23

yapılacağını accedilıklamıştır Muhalefetteki buumltuumln siyasi partiler Muumlsluumlman Ligirsquone karşı bir araya gelme

ccedilalışmalarını başlatmıştır Bir Birleşik Cephe fikri 1952 yıllarında Jubo (Genccedil) Ligi Komuumlnistler ve

Ganatantri Dal tarafından başlatılmıştı Daha sonra Avami Ligirsquonin sol kanadı ve Krishak Sramik

Partisi tarafından de ele alındı Avami Muumlsluumlman Ligi lideri Suhrawardy ve Şeyh Mujibur Rahman

bile oumlğrenciler ve genccediller tarafından uumlzerlerine uygulanan buumlyuumlk baskı nedeniyle Birleşik Cephe

fikrini desteklemişti Avami Muumlsluumlman Ligi birleşik bir cephe kurma kararı ilk olarak 14 Kasım

1953rsquote Mymensinghrsquode duumlzenlenen tarihi konsey oturumunda onaylamıştır Cephe 4 Aralık

1953rsquote AK Fazlul Huq Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani ve Hussain Shaheed Suhrawardyrsquonin

girişimi ile kurulmuştur (Ahmed 2010 26ndash28 Jahan 1973 45) Koalisyonda Doğu Pakistanrsquoın en

buumlyuumlk partisi Avami Muumlsluumlman Ligi ile Krishak Praja Partisi Demokrat Parti ve Nizam-e-İslam

partisi yer almıştır Birleşik Cephesi Muumlsluumlman Ligi ve youmlnetimini eleştirerek 21 maddelik bir seccedilim

manifestosu uumlzerinde kampanya duumlzenlenmiştir ve Muumlsluumlman Birliğirsquone alternatif olarak kendini

sunmuştur 5 Ocak tarihli Birleşik Cephesirsquonin 21 maddesi aşağıdaki gibiydi (Rahman 1982 372-

373

Kurrsquoan ve Suumlnnetrsquoin temel prensiplerinin aksine hiccedilbir yasa oluşturulmayacak ve vatandaşların

hayatı eşitlik ve İslamın kardeşliği temelinde duumlzenlenecek

1 Bengalceyi Pakistanrsquoın Devlet Dillerinden biri olarak tanımak

2 Zamindari ve tuumlm toprak vergi alıcıların tazminatsız olarak kaldırılması ve toprağa ilgi

goumlstermesi ve fazla arazilerin ccediliftccedililer arasında dağıtılması toprak vergisi adil bir seviyeye

duumlşuumlrmek ve vergi gerccedilekleştirme sertifika sistemini kaldırmak

3 Juumlt ticaretini millileştirmek ve Doğu Bengal huumlkuumlmetinin doğrudan kontroluuml altına almak

uumlreticilere juumltinin makul fiyatını guumlvence altına almak juumlt skandallarını araştırarak cezalandırmak 4 Tarımda kooperatif ccediliftccedililiğinin tanıtılması ve devlet desteği ile yazlık enduumlstrilerin

geliştirilmesi

5 Doğu Bengalin tuz tedarikinde kendi kendine yeterli hale gelmesi iccedilin tuz enduumlstrisini (hem

kuumlccediluumlk hem de buumlyuumlk oumllccedilekli) başlatmak tuz skandallarını araştırarak cezalandırmak

6 Esnaf ve teknisyen sınıfına ait tuumlm fakir muumlltecileri derhal rehabilite etmek

7 Uumllkeyi sel ve accedillıktan korumak iccedilin kanalları kazmak ve sulama sistemini iyileştirmek

8 Yetiştirme ve sanayileşme youmlntemini ccedilağdaşlaştırarak uumllkeyi kendi kendine yeterli kılmak ve

ILO Soumlzleşmesine goumlre işccedili haklarını sağlamak

9 Uumllke genelinde uumlcretsiz ve zorunlu ilkoumlğretimi tanıtmak ve oumlğretmenlere uumlcret ve harccedillık

oumldenmesini sağlamak

10 Tuumlm eğitim sistemini yeniden yapılandırmak ana dili eğitim dil olarak tanıtmak devlet ve

oumlzel okullar arasındaki ayrımcılığı ortadan kaldırmak ve tuumlm okulları devlet destekli kurumlara doumlnuumlştuumlrmek

11 Dakka ve Rajshahi Uumlniversitenin tuumlm gerici yasaları kaldırmak ve oumlzerk kurumlar haline

getirmek eğitimin insanlar iccedilin daha ucuz ve kolay erişilebilir olmasını sağlamak

12 İdarenin maliyetini azaltmak yuumlksek ve duumlşuumlk uumlcretli devlet memurlarının uumlcret oumllccedileğini

rasyonelleştirmek Bakanların aylık maaşı 1000 takaya sınırlandırmak

13 Yolsuzluğu kayıtsızlığı ve ruumlşveti ortadan kaldırmak iccedilin adımlar atmak ve bu amaccedil

doğrultusunda tuumlm devlet memurlarının ve 1940rsquodan itibaren tuumlm devlet memurlarının ve iş

adamlarının muumllklerinin hesaplarını almak

14 Tuumlm Guumlvenlik ve Oumlnleyici Goumlzaltı Yasalarını yuumlruumlrluumlkten kaldırmak ve tutuklu bulunan tuumlm

mahkumları yargılanmaksızın serbest bırakmak devlet karşıtı faaliyetlerde bulunan kişilere accedilık

mahkemede yargılanmak basın ve toplantı haklarını korumak 15 Yargıyı yuumlruumltmeden ayırmak

16 Birleşik Cephesi başbakanının ikameti iccedilin daha az masraflı bir ev bulmak Burdwan Houseu

şimdi bir oumlğrenci yurduna doumlnuumlştuumlrmek daha sonra Bengalce dili ve edebiyatı araştırmaları iccedilin

bir enstituumlye doumlnuumlştuumlrmek

24

17 Dil Hareketi şehitlerinin anısına oumllduumlruumllduumlkleri yerde bir anıt yatırmak ve şehit ailelerine

tazminat oumldemek

18 21 Şubatrsquoı ldquoŞeheed Guumlnuumlrdquo ve resmi tatil olarak ilan etmek

19 lsquoLahor Teklifirsquo Doğu Bengalrsquoin (Doğu Pakistan) tam oumlzerkliğini oumlnerdi merkezi huumlkuumlmet

altında savunma dış ilişkiler ve para birimi bıraktı Savunma konusunda Batı Pakistanrsquodaki

ordunun karargahını ve Doğu Bengalrsquodeki (Doğu Pakistan) deniz karargacirchlarının kurulması ve

Doğu Bengalrsquode (Doğu Pakistan) muumlhimmat fabrikalarının kurulması ve Ansar kuvvetinin

silahlarla donatılmış tam bir milis kuvvete doumlnuumlştuumlruumllmesi iccedilin duumlzenlemeler yapılacaktır

20 Birleşik Cephesi kabinesi hiccedilbir şekilde Yasama Meclisinin goumlrev suumlresini uzatmayacaktır

Seccedilim Komisyonun serbest ve adil seccedilimleri kolaylaştırmak iccedilin genel seccedilimlerden altı ay oumlnce istifa edecektir

21 Yasamadaki tuumlm boş pozisyonlar boş olduktan uumlccedil ay iccedilerisinde seccedilimlerle doldurulacak ve

Cephenin adayları art arda uumlccedil seccedilimlerde mağlup olursa kabine goumlrevinden istifa edecektir

Doğu Pakistanrsquoda ilk yapılacak olan bu seccedilim oumlncesinde Bengal siyasetccedililerin bir araya gelerek

kurduğu lsquoBirleşik Cephesirsquo ve ortaya koyduğu seccedilim manifestosu Pakistan siyasetini yeni bir hız

kazandırmıştır Pakistan Muumlsluumlman Ligirsquone karşı yeni bir siyasi modeli ortaya koyan lsquoBirleşik

Cephesirsquo ve oumlzellikle lsquoDoğu Pakistan Avami Ligirsquo daha sonra Doğu Pakistanrsquoda birinci partisi

olmuştur 8 Mart 1954 tarihinde yapılan Doğu Pakistanrsquodaki genel seccediliminde Muumlsluumlmanlar iccedilin

ayrılan toplam 237 sandalyenin 223rsquouumlnde Birleşik Cephesi adayları kazanmıştır Cephenin en buumlyuumlk

partisi olan Doğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligi tek başına 143 milletvekili ccedilıkarmıştır (Ahmed

2010 26ndash28) Muumlsluumlman Ligi ise sadece 9 sandalye kazanmıştır Bu seccedilim sonucuna bakıldığında

Doğu Pakistan boumllesindeki halkın iktidardaki Pakistan Muumlsluumlman Ligirsquoni oy birliğiyle reddettiğini

ve boumllge liderlerinin popuumllaritesini ve kabuluumlnuuml ve Bengal milletin birliğini daha da derinleştiğini

goumlrmekteyiz Seccedilimin sonuccedilları Doğu Pakistanrsquoın siyasi ekonomik sosyal kuumlltuumlrel alanının Batı

Pakistanrsquodan tamamen ayrı olduğunu kanıtlamıştır Ayrıca 143 millet vekili ccedilıkaran Doğu Pakistan

Avami Ligi ve liderleri gelecek Pakistan ve oumlzellikle Doğu Pakistan siyasetinin en oumlnemli parccedilası

olacağını anlaşılmıştır Bu seccedilim sonucunda ulusal politikada yeni eğilimler ortaya ccedilıkmıştır

Oumlzellikle İslam ve Pakistanrsquoın koruması adına Muumlsluumlman Ligirsquonin siyasetine Bengal boumllgesindeki

halkı hayır demiştir Birleşik Cephesi ortakları AK Fazlul Huq başkanlığındaki huumlkuumlmeti kurmuş ve

bakanların birccediloğu Avami Ligi almıştır Ancak Adamaji Juumlt şirketindeki ccedilatışma ve AK Fazlul

Huqrsquoun Kolkatarsquoda Doğu Pakistanrsquoın ayrımcılık soumlzleri iddiasıyla Birleşik Cephesi huumlkuumlmetinin 56

guumlnuumlnde 25 Mayıs tarihinde goumlrevden alınmıştır

Seccedilimin başarısı ve kabinenin goumlrevden alınmasıyla yeniden siyasi adımları atan Birleşik

Cephesirsquonin en buumlyuumlk partisi olan Avami Ligi 1955 yılında partinin adındaki lsquoMuumlsluumlmanrsquo kelimesini

ccedilıkararak lsquoAvami Ligirsquo adı belirledi ve sekuumller siyasetine oumln palana koyarak Hindu ve diğer din

mensubu vatandaşlarını da ulaşmaya hedeflemiştir Bu parti Ataur Rahman Khan başkanlığında iki

yıl (1956-1958) Doğu Pakistanrsquoda ve Suhrawardy başkanlığında koalisyon huumlkuumlmeti olarak

merkezde 12 Eyluumll 1956rsquoden 11 Ekim 1957rsquoe kadar iktidar partisi olmuştur Avami Ligi genel

sekreter olan ve daha sonra parti başkanı olan Şeyh Mujibur Rahman ise Ataur Rahman Khan

kabinesinde Sanayi Ticaret ve Ccedilalışma Bakanı olarak goumlrev yapmıştır

25

1957 yılında Avami Ligi dış politika konusunda partide boumlluumlnme ile sonuccedillanan ciddi bir

oumlrguumltsel krizle karşı karşıya kalmıştır Tuumlm Pakistan Avami Ligi başkanı olan Suhrawardy ve Doğu

Pakistan Avami Ligi başkanı olan Maulana Bhasani Pakistan dış politikası konusunda ikiye

ayrılmıştır Suhrawardy oumlzellikle Pakistanrsquoın Batı ve Amerika ile guumlccedilluuml bağları tercih ederken

Bhasani bağlantısız hareketine oumlnem vermiştir Boumlluumlnme partinin 1957 yılının 7-8 Şubat tarihlerinde

Tangail Kagmari Konferansında ortaya ccedilıkmıştır 18 Martrsquota Mevlacircna Bhasani Avami Liginden ve

başkanlığından istifa etmiş ve yeni bir parti kurmuştur (Ahmed 2010 48ndash49)

123 6 Maddeli lsquoOumlzerklik Hareketirsquo ve Avami Ligi

Kurucu başkanı Mevlacircna Bhasani ve parti liderlerin bir kısmının ayrılmasının ardından partinin

kritik doumlneminde partiye guumlccedillendirmek ve yeniden oumlrguumltlemek iccedilin genel sekreter olan Şeyh Mujibur

Rahman 21 Mayıs 1957 tarihinde bakanlık goumlrevinden istifa etmiştir Yeni başkanı olarak Mevlacircna

Abdur Rashid Tarkabagish goumlreve başlamıştır (Jahan 1973138) General Eyuumlb Hanrsquoın otokratik

rejimi sırasında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın liderliğindeki Avami Ligi Doğu Pakistanrsquoın oumlzerklik

kazanma muumlcadelesinde lider parti olarak ortaya ccedilıkmıştır Eyuumlb Hanrsquoın otokratik rejimine karşı

demokrasinin ve anayasal youmlnetimin restorasyonu iccedilin muumlcadele eden Ulusal Demokrat Cephesirsquonde

(NDF) Avami Ligi en oumlnemli siyasi parti olarak yer almıştır Tuumlm Pakistan Avami Ligi başkanı olan

Hussain Shaheed Suhrawardyrsquonin 1963 yılındaki oumlluumlmuuml Şeyh Mujibrsquoin Avami Ligirsquonin tek lideri

olmasını sağlamıştır 25 Ocak 1964 tarihinde Dakka şehrin Dhanmondirsquodeki kendi evinde

duumlzenlenen merkezi uumlyeler toplantısında Şeyh Mujib partiyi yeniden canlandırmaya karar vermiştir

Bu tarihten sonra Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı hem Eyuumlb Hanrsquoa karşı demokratik muumlcadelesinde hem de

Bengal boumllgesinin oumlzerklik hareketinde ve daha sonra Bangladeşrsquoin kuruluşunda baş roluumlnde yer

almıştır

1964 yılında Doğu Pakistanrsquoda patlak veren bir toplumsal isyanın ortaya ccedilıkması durumunda

Avami Ligi ortak bir uyum kurmaya ccedilalışmıştır Toplumsal uyumun savunuculuğunu yapan parti

Doğu Pakistan İsyanı Karşı Diren başlıklı resmi bir broşuumlr yayınlamıştır 2 Ocak 1965 tarihinde

yapılan cumhurbaşkanlığı seccedilimlerinde Avami Ligi diğer bazı partilerle birlikte Eyuumlb rejimini

devirmek iccedilin Kombine Muhalefet Partisi (COP) adında birleşik bir cephe kurmuştur

1965 yılında Hindistan ile Pakistan arasındaki savaşı Bengal boumllgesinin savunmasızlığı ve

ccedilaresizliğini accedilıkccedila ortaya koymuştur Pakistan merkezi huumlkuumlmeti tarafından goumlze ccedilarpan herhangi

bir askeri savunma ve guumlvenlik olmadığında accedilığa ccedilıkmıştır (Ahmed 201065ndash66) Bu durumda

savaş sonrası siyasi eğilimi tespit etmek amacıyla muhalefet partiler 6 Şubat 1966 tarihinde

Lahorersquoda bir ulusal kongre duumlzenlemişlerdir Program katılmak iccedilin 4 Şubatrsquota Şeyh Mujibur

Rahman Avami Ligirsquonin oumlnde gelen liderleriyle birlikte Lahorersquoa ulaştı ve Doğu Pakistan halkının

talepleri olarak konu komitesinin oumlnuumlne Altı maddelik bir talep bildirgesi sunmuştur (Ahmed 2010

26

71ndash77 Jahan 1973 167ndash77) Konferans guumlndemine oumlnerisini dahil etmek iccedilin talep edilen bildirgesi

komite tarafından reddedilmiştir Ertesi guumln Batı Pakistan gazeteleri Altı Maddeli Program hakkında

raporlar yayınladılar ve Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı ayrılıkccedilı olarak goumlstermişler Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın sunduğu Altı Maddeli Program Doğu Pakistanlıların iradesini yansıtmıştır Maddeler

aşağıdaki gibidir (Maniruzzaman 1980 24)

1 Anayasa Lahore Kararı doğrultusunda gerccedilek anlamda bir Pakistan Federasyonu ve doğrudan

evrensel yetişkin franchise temelinde seccedililen bir Yasama Meclisinin uumlstuumlnluumlğuumlyle parlamenter

huumlkuumlmet biccedilimini sağlamalıdır

2 Federal huumlkuumlmet sadece iki konuyla ilgilenmelidir Savunma ve Dış İlişkiler ve diğer tuumlm etkiler

federal devletlere verilmelidir

3 İki boumllge iccedilin iki ayrı ancak serbestccedile ccedilevrilebilir para birimleri tanıtılmalıdır veya eğer bu

muumlmkuumln değilse buumltuumln uumllke iccedilin bir para birimi olmalı ancak sermayenin Doğudan Batı

Pakistanrsquoa geccedilişini durdurmak iccedilin etkili anayasal huumlkuumlmler getirilmelidir Ayrıca ayrı bir Banka Rezervi oluşturulmalı ve Doğu Pakistan iccedilin ayrı bir maliye ve para politikası benimsenmelidir

4 Vergilendirme ve gelir tahsilatı federasyon birimlerine devredilecek ve federal merkez bu

konuda boumlyle bir yetkiye sahip olmayacaktır Federasyon harcamalarını karşılamak iccedilin eyalet

vergilerinde pay almaya hak kazanacak

5 İki boumllgenin doumlviz kazancı iccedilin iki ayrı hesap olmalıdır Federal huumlkuumlmetin doumlviz

gereksinimleri iki boumllge tarafından eşit veya sabit bir oranda karşılanmalıdır yerli uumlruumlnler iki

boumllge arasında serbestccedile hareket etmeli ve Anayasa iki boumllgeyi yabancı uumllkelerle ticari bağlantılar

kurma konusunda yetki vermelidir

6 Doğu Pakistanrsquoın ayrı bir milis veya paramiliter kuvvete sahip olması gerekir

Taleplerin gerccedilekleştirilmesi iccedilin Avami Ligi hareket planlaması yapmıştır ve bir hareket

oumlnerisi ile Altı maddelik Programı 21 Şubat 1966 tarihinde parti ccedilalışma komitesinin toplantısından

oybirliği ile kabul edilmiştir (Ahmed 2010 71ndash77) Daha sonra Şeyh Mujibur Rahman 6 maddelik

programını 18-19 Mart 1966rsquoda Dakka Eden Otelrsquode duumlzenlenen Avami Ligi konsey toplantısında

onaylatmıştır Konseyinde parti başkanı olarak Şeyh Mujibur Rahman ve genel sekreter olarak

Tajuddin Ahmed seccedililmiştir

Avami Ligirsquonin sunduğu 6 maddelik programı Doğu Pakistan nuumlfusunun genccedil kesimini anında

karıştırmıştır 6 maddelik programına halkın desteği Eyuumlb huumlkuumlmetinin tedirgin etmiş ve ldquoAyrılıkccedilırdquo

olarak nitelendiren bu hareketine bastırmak iccedilin huumlkuumlmet ldquosilah dilirdquo ile susturmakla tehdit etmiştir

6 maddeli oumlzerklik hareketine boumllgenin doumlrt bir yanına ulaştırmak iccedilin Şeyh Mujibur Rahman 3 aylık

bir toplu temas programı başlatmıştır (Jahan 1973 167ndash77) Bu suumlre zarfında Mujibur Rahman sekiz

kez tutuklandı ve sonunda 8 Mayıs 1966 yılında hapse atılmıştır 7 Haziranrsquoda Avami Ligirsquonin

ccedilağrısında 6 maddelik programı destekleyerek Şeyh Mujibrsquoin serbest bırakılması iccedilin Doğu

Pakistanrsquoda genel bir grev gerccedilekleştirilmiştir Polis Tejgoan Tongi ve Narayanganjrsquodaki grev

destekleyen kalabalığa ateş accedilarak 13 kişiyi oumllduumlrmuumlştuumlr Bunlarla birlikte polis uumllke genelinde siyasi

liderleri ve Avami Ligi uumlyelerini tutuklamıştır Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın tutuklandığı suumlrede Syed

Nazrul Islam parti başkanı ve Amena Begum genel sekreter olarak goumlrevlendirilmiştir

27

Oumlte yandan bu hareketine durdurmak iccedilin Eyuumlb huumlkuumlmeti 1968rsquode hapishanede olan Şeyh

Mujibur Rahman ve 34 diğer Bengal sivil askeri liderine karşı lsquoAgartala komplo davasırsquo olarak

bilinen ancak resmi olarak lsquoDevlet ile Şeyh Mujibur Rahman ve Diğerlerirsquo adına bir komplo vakası

kurmuştur (Ahmed 2010 81ndash85) Sanıklar Pakistan devletine karşı ihanet ve komplo kurmakla

succedillanmıştır Ancak devlet tarafından alınan bu oumlnlem farklı bir sonuccedil getirmiştir 1969 yılında halk

sokağa doumlkuumllmuumlş ve Eyuumlb Hanrsquoın iktidardan ccedilekilmesine sebep olmuştur 6 maddeli hareketiyle

Avami Ligi Bengaller iccedilin milliyetccedili bir platforma doumlnuumlşmuumlştuumlr (Ahmed 2010 108ndash30)

Eyuumlb Hanrsquoın iktidardan ccedilekilmesi ve uumllke ccedilapında kitlesel hareketinin ardından aralık 1970rsquode

uumllkenin ilk genel seccedilimi Yahya Khan başkanlığındaki yeni askeri rejim altında yapılmıştır (Jahan

1973 188) Avami Ligi partisi ise Altı maddeli programı hareketi ccedilerccedilevesindeki halk desteğine

inanarak seccedilimi bir sanal referandum olarak goumlrmuumlş tam coşkuyla sandık başına gitmiştir Avami

Ligi Doğu Pakistanrsquodaki merkezi yasama meclisinde tahsis edilen 162 sandalyesinden 160rsquoını

7257 oyla kazanmıştır Aynı şekilde Doğu Pakistandaki İl Meclisi seccedilimlerinde 300 sandalyenin

288rsquoini 89 oyla kazanmıştır Ayrıca Ulusal Meclisrsquoteki 7 kadın sandalyeyi ve İl Meclisirsquondeki 10

kadın sandalyesini kazanmıştır (Ahmed 2010 164ndash67 Jahan 1973 190) Boumlylece Avami Ligi 313

sandalyenin 167rsquosini kazanarak Pakistan Ulusal Meclisirsquonde tek ccediloğunluk partisi olarak iktidar

kurma hakkini kazanmıştır Ancak Butto ve diğer parti liderleri iktidar paylaşımı iccedilin talepte

bulunmuştur Avami Ligirsquoni huumlkuumlmet kurmaya davet etmek yerine Yahya Han seccedilim kararını

erteleme ve geciktirme yolunu seccedilmiştir Yahya Han 1 Martta Ulusal Millet Meclisi oturumunu

erteleme kararını accedilıklamıştır (Ahmed 2010 180ndash81 Jahan 1973 194) Erteleme kararı Doğu

Pakistanrsquoda isyancı goumlsterilere yol accedilmıştır Avami Ligi başkanı Şeyh Mujibur Rahman 2 Mart 1971

tarihi itibaren Doğu Pakistanrsquoda huumlkuumlmetine karşı ldquohuumlkuumlmetle iş birliğini reddetmerdquo hareket

ccedilağrısında bulunmuştur

Yahya huumlkuumlmeti Mujibur Rahmanrsquoı bir yuvarlak masa konferansına ccedilağırmıştır Rejim

muumlzakere koşulları sunarken Dakka ve diğer şehirlerde ordu ile halk arasında şiddetli ccedilatışmalar

meydana gelmeye devam etmiştir (Ahmed 2010 184ndash85) Oumlte yandan devam eden ldquohuumlkuumlmetle iş

birliğini reddetmerdquo hareketiyle Doğu Pakistan tamamen Mujibrsquoin kontroluumlne geccedilmiştir 7 Martrsquota ise

Dakka Race Course Maidanrsquoda tarihi konuşmasını yapmış ve Bengali milletine Pakistan egemen

sınıflarına karşı silahlı direniş hareketi ccedilağrısında bulunmuştur (Ahmed 2010 186ndash88) Ayrıca

Doğu Pakistan halkına tarihe geccedilen ldquobu seferki muumlcadele kurtuluşumuz iccedilin muumlcadeledir bu seferki

muumlcadele bağımsızlık muumlcadelesidirrdquo ccedilağırısında bulunmuştur (Jahan 1973 194ndash95) 25 Mart 1971

tarihinin korkunccedil gecede Pakistan ordusu tarafından Doğu Pakistanrsquodaki silahsız Bengallere yapılan

saldırı Pakistanrsquoın kaderini muumlhuumlrlemiştir Aynı gece Şeyh Mujibur Rahman tutuklanmıştır (Ahmed

2010 203ndash4 Jahan 1973 196ndash98) 26 Martrsquota Avami Ligi lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın adıyla

Bangladeşrsquoin bağımsızlığı resmen ilan edilmiştir Boumlylece Pakistan ordusuna karşı Bengal asıllı

asker polis ve sivillerin direnişi başlamıştır

28

Avami Ligi Genel Sekreteri Tajuddin Ahmed ve bazı uumlst duumlzey liderler Hindistanrsquoa sığınarak

bağımsızlık savaşını siyasi ve diplomatik ccedilalışmaları organize etmiştir Hindistan yetkililer de onlara

guumlvenlik barınak siyasi ve teknik destekleri sağlamıştır Avami Ligi liderlerinin ilk goumlrevi Hindistan

huumlkuumlmetinden destek almak olmuştur Tajuddin Ahmed 3 Nisanrsquoda Hindistan Başbakanı Indira

Gandhi ile resmi goumlruumlşme gerccedilekleştirmiştir (Ahmed 2010 216ndash17) Bu goumlruumlşme Dakkarsquoda Pakistan

ordusunun baskısından sadece bir hafta sonra gerccedilekleşmiştir Tajuddin Ahmed Bangladeşrsquote

başlamış olan oumlzguumlrluumlk hareketinden Indira Gandhi ve yardımcılarına bahsetmiştir ve Bangladeş

halkının bağımsızlık sağlanana kadar muumlcadelelerine devam etmeye kararlı olduğunu soumlylemiştir

Tajuddin Ahmed ayrıca Hindistan huumlkuumlmetinden tuumlmuumlyle destek istemiştir (Ahmed 2010 216ndash17

Maksud 2018) 10 Nisan 1971 tarihinde Avami Ligirsquonin seccedililmiş temsilcileri tarafından suumlrguumlndeki

huumlkuumlmet (mujibnagar huumlkuumlmeti) kurulmuştur Başkanı olarak Bangabandhu1 Şeyh Mujibur Rahman

Başkan Yardımcısı olarak Syed Nazrul Islam ve (Bangabandhursquonun yokluğunda başkan olarak goumlrev

yapmak uumlzere) Başbakan olarak Tajuddin Ahmed seccedililmiştir (Ahmed 2010 217) Bu huumlkuumlmeti

Hindistanrsquodan kurtuluş savaşını youmlnetmiştir

Bağımsız Bangladeş ve Şeyh Mujibur Rahman Doumlneminde Avami Ligi

Kurtuluş savaşı sonrası Bangladeşrsquote 1972rsquoden 2018rsquoe kadar olan suumlre boyunca Avami Ligi

doumlrt defa huumlkuumlmet kurmuştur İlk olarak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman 1972-1975 yılları

arasında ve daha sonra kızı Şeyh Hasina 1996-2001 2009-2013 2014-2018 yıllar arasında iktidar

partisi olarak uumllkeyi youmlnetmiştir 2019 yılında yapılan seccedilimde de yine bu parti kazanarak art arda 3

defa huumlkuumlmet kurmuştur

Birinci Avami Ligi huumlkuumlmeti savaşın perişan olduğu ve yeni kurulduğu bir uumllkeyi yeniden

yapılanmasının zorluklarıyla yuumlzleşmek ve her şeyi sıfırdan başlatmak zorunda kalmıştır

Bangabandhursquonun liderliğindeki Avami huumlkuumlmetinin en oumlnemli başarıları arasında parlamenter

sisteminin başlatılması bağımsız Bangladeş iccedilin on aylık bir suumlre iccedilinde laik demokratik ve ilerici

bir Anayasa (1972) ortaya koyması Kurtuluş savaşına yardım eden Hint askerlerinin hızlı geri

1 lsquoBangabandhursquo Bengalrsquoin arkadaşı 1969 yılının 23 Şubat tarihinde lsquoTuumlm Partiler Oumlğrenci Eylem

Komitesirsquo adına başkanı Tofael Ahmed Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa lsquoBangabandhursquo unvanını vermiştir 1966

yılının şubat ayında Avami Ligi genel sekreteri olan Şeyh Mujibur Rahman Doğu Paskistanrsquoın (Bengal)

oumlzerkliği iccedilin lsquo6 Maddeli Programırsquo sunmuştur İlerleyen suumlreccedilte Doğu Pakistanrsquoda Eyuumlp Han huumlkuumlmetine karşı

protestolar başladığında Şeyh Mujibur Rahman tutuklanır ve hapishaneye atılmıştır Eyuumlb huumlkuumlmeti 1968rsquode

hapishanede olan Şeyh Mujibur Rahman ve 34 diğer Bengal sivil askeri liderine karşı lsquoAgartala komplo davasırsquo

accedilmıştır 1969 yılının 4 Ocakrsquota oumlğrenci liderleri tarafından başlatılan protestolar daha sonra halkın katılımıyla

kitlesel bir ayaklanmaya doumlnuumlşmuumlştuumlr Eyuumlp rejimi davayı geri ccedilekerek Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa 22 Şubat

1969rsquoda koşulsuz olarak serbest bırakmıştır Serbest Bırakılmasının ertesi guumlnuuml Tuumlm Partiler Oumlğrenci Eylem Komitesi Şeyh Mujibur Rahman iccedilin bir toplu resepsiyon duumlzenlemiş ve Komitesi adına başkanı Tofael

Ahmed Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa lsquoBangabandhursquo unvanını vermiştir

29

doumlnuumlşuuml yeni kurulan uumllkeyi duumlnyadaki 140 devlet tarafından tanınması Hindistanrsquoda sığınan 10

milyon muumlltecinin ve savaş sırasında Pakistan ordusu tarafından ihlal edilen yaklaşık 300 bin kadının

rehabilitasyonu mart 1973rsquote 7317 oyla 300 sandalyenin 293rsquouumlnuuml Avami Ligirsquone kazandıran

parlamento seccedilimi ilk sırada yer almaktadır (Khanam 2008) Ayrıca şehit ailelerine maddi yardım

verilmesi yaralı gazilere yurtdışında tedavi iccedilin goumlnderilmesi ordunun yeniden duumlzenlenmesi

ccedilağdaş ve laik bir eğitim politikasını ccedilerccedilevelemek iccedilin Kudrat-e-Khuda Eğitim Komisyonunun

atanması Bangladeş iccedilin 44000 cusec su sağlayan Ganj-Su Paylaşma Anlaşmasırsquonın (Samad 2016)

imzalanması da Avami Ligi huumlkuumlmetinin başarılarda yer almaktadır Ancak Avami Ligi huumlkuumlmeti

doumlneminde 1974rsquouumln accedillığı yaygın yolsuzluk ve yasa ve duumlzen durumunun kontrol altında ccedilıkması

sonucunda 1974 yılında bir acil durum ilan etmesi partinin başarısızlığa neden olmuştur Pakistan

doumlneminde demokrasi ve halkın siyası oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin muumlcadele eden ve Pakistan ile olan savaşında

oumlnderlik yapan parti bağımsızlığının doumlrduumlncuuml yıl geccedilmeden tek partili bir sisteme geccedilmiştir 1975

yılının ocak ayında Anayasarsquonın doumlrduumlncuuml değişikliği parlamenter demokrasinin başkanlık

huumlkuumlmetine geccedilmiş ve Bangladeş Krishak Sramik Avami Ligi (BAKSAL) adlı bir parti kurarak diğer

partileri yasaklamıştır (Jahan 2014 4ndash5) Ayrıca devlete ait gazete dışındaki gazeteleri kapatıldı ve

sivil hakları engelleyen katı yasalar uygulanmaya başlatılmıştır

Bu olumsuz olaylardan yararlanan bazı hoşnutsuz subayları 15 Ağustos 1975 tarihinde bir

darbe yaparak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı ve Dakkarsquoda yaşayan tuumlm aile uumlyelerini

oumllduumlrmuumlştuumlr (Maniruzzaman 2009 169-180) Bu olaydan kısa suumlre sonra 3 Kasım 1975 tarihinde

Dakka merkez hapishanesinde uumlst duumlzey Avami Ligi liderlerinden Syed Nazrul İslam Tajuddin

Ahmed Kaptan M Mansur Ali ve AHM Qamaruzzaman da oumllduumlruumllmuumlştuumlr (BBC 2019a)

Şekil 2 Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman

Kaynak BAL 2019b

30

Daha sosnra General Ziaur Rahmanrsquoın huumlkuumlmeti tarafından ilan edilen siyasi parti duumlzenlemesi

uyarınca parti yeniden yuumlruumlrluumlğe girmiştir Yeniden ccedilalışmalara başlatılan Avami Ligi seccedilimleri

partiyi bir yandan bir arada tutmak ve diğer yandan siyasi rakiplerle muumlcadele iccedilin bir fırsat olarak

değerlendirmiştir İktidar rejimlerinin Avami Ligirsquone yarattığı olumsuz koşullara rağmen rejimleri

tarafından yapılan buumltuumln cumhurbaşkanlığı ve parlamento seccedilimlerine bazen kendi başlarına ve

bazen de ittifaklar kurarak katılmıştır

Şeyh Hasina ve Avami Ligi

1981 yılında Şeyh Hasina Bangladeş Avami Ligirsquonin başkanlığına seccedililmiştir Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın kızı olduğu iccedilin parti uumlyeleri Şeyh Hasinarsquoyı partinin semboluuml olarak kabul etmiştir

Dolaysıyla ccedilok az suumlre iccedilinde Hasina parti uumlyeleri bir araya getirerek partiyi guumlccedillendirmeye

başarmıştır

Şekil 3 Avami Ligi Başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Kaynak BAL 2019a

Tablo 1 Cumhurbaşkanı Olan Avami Ligi Liderleri

Yıllar İsim

1971-1972 Şeyh Mujibur Rahman

1972-1973 Abu Sayeed Chowdhury

1974-1975 Mohammad Mohammadullah

1975 Şeyh Mujibur Rahman

1975 Khondaker Mostaq Ahmad

1975-1977 Abu Sadat Mohammad Sayem

2009-2013 Zillur Rahman

2013rsquoten buguumlne Abdul Hamid

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

31

Tablo 2 Başbakanlık Goumlrevi Yapan Avami Ligi Liderleri

Yıllar İsim

1956-1957 Hussain Shaheed Suhrawardy (Pakistan Başbakanı)

1956-1958 Ataur Rahman Khan (Doğu Pakistan Başbakanı)

1971-1972 Tajuddin Ahmed

1972-1975 Şeyh Mujibur Rahman

1975 Muhammad Mansur Ali

1996-2001 2009rsquoden buguumlne Şeyh Hasina

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Askeri youmlnetime karşı uyumlu bir hareketinin ihtiyacının doğrultusunda 1983 yılında Avami

Ligi ve Bangladeş Milliyetccedili Partisi (BNP)rsquonin de yer aldığı 15 partili bir ittifak kurulmuştur

Ershadrsquoın askeri otokrasisine karşı muumlcadele etmek iccedilin kurulan ittifak ordunun kışlalara derhal

ccedilekilmesi ve ilk oumlnce parlamento (Jatiya Sangsad) seccedilimlerinin yapılması gibi 5 konulu bir eylem

programı ortaya koymuştur (Khanam 2008 Hasanuzzaman 1998) Ayrıca ittifak otokratik rejimine

karşı protestolar ve grevler duumlzenlemiştir Muhalefetlerin duumlzenlenen devamlı hareketinin sonucu

olarak Husein Muhammad Ershad 7 Mayıs 1986 tarihinde parlamento seccedilimi ilan etmiştir Avami

Ligi bu seccedilimini otokratik rejimine karşı bir fırsat olarak goumlrmuumlş ve 8-Parti İttifakı adına seccedilime

girmiştir Seccedilimlerde ittifak parlamentonun 300 sandalyesinden 97 sandalyeyi almış Avami Ligi

tek başına oyların 2615rsquoini alarak 76 sandalyeyi kazanmıştır Ancak huumlkuumlmetine karşı muhalefetin

aralıksız protestosu sonucunda Ershad 4 Aralık 1990 tarihinde istifasını ilan etmek zorunda

kalmıştır Ershadrsquoın ccedilekilmesiyle Bangladeş siyasetinde demokratik doumlnemi başlamıştır Yargıccedil

Şahabuddin Ahmed başkanlığındaki geccedilici huumlkuumlmeti altında 27 Şubat 1991 tarihinde yapılan

parlamento seccedilimlerinde Begum Khaleda Ziarsquonın BNP koalisyon 140 vekili ccedilıkararak ccediloğunluk

kazanmış ve huumlkuumlmeti kurmuştur (Hasanuzzaman 1998)

Avami Ligi ve muumlttefikleri ise 100 sandalye kazanmış Sadece Avami Ligi 88 sandalyeye

kazanmıştır Ancak huumlkuumlmet ile muhalefet arasındaki demokratik anlayış uzun suumlrmemiştir

Demokratik huumlkuumlmetinin kuruluşunun kısa suumlre sonra yapılan iki ara seccedilimleriyle huumlkuumlmet ve

muhalefetin yolları ayrılmıştır (Hasanuzzaman 2009 38-45) Her iki ara seccedilimde nispeten zayıf ve

popuumller olmayan iktidar partisi adaylarının zaferi ve seccedilimlerin organize şekli muhalefetin hiccedilbir

seccedilimin bir parti huumlkuumlmeti altında oumlzguumlr ve adil olmayacağına inanmasına yol accedilmıştır Boumlylece

seccedilimleri yapmak iccedilin bir tarafsız geccedilici huumlkuumlmeti kurma talebini kabul ettirmek iccedilin Avami Ligi

liderliğindeki muhalefet ittifak mart-Aralık 1994 yılında ilk oumlnce Jatiya Sangsadrsquoı boykot etmiş ve

daha sonra 28 Aralık 1994 tarihinde kitlesel istifa etmiştir Aynı zamanda uumllke genelinde uzun suumlreli

grev ve protestolar başlatmıştır

Yargıccedil Muhammed Habibur Rahman başkanlığındaki tarafsız geccedilici huumlkuumlmet tarafından 12

Haziran 1996 tarihinde yapılan yedinci Jatiya Sangsad seccedilimlerinde Avami Ligi koalisyon 146

sandalyeye kazanarak parlamentoda ccediloğunluk kazanmış ve Şeyh Hasinarsquonın Başbakanlığında

32

huumlkuumlmeti kurulmuştur Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmetinin 21 yıl sonra iktidara gelen Hasina

huumlkuumlmeti ccedileşitli alanlarda oumlnemli katkılarda bulunmuştur (Hasanuzzaman 1998 207-212) Bunların

arasında Sangsadrsquoın komiteleri aracılığıyla guumlccedillendirilmesi (bakanlar yerine millet vekillere başkan

olarak goumlrevlendirmek) Parlamentoda başbakanın Soru-Cevap oturumunun tanıtılması lsquoTazminat

Yasasırsquonın yuumlruumlrluumlkten kaldırarak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın katillerinin

yargılanmasının oumlnuumlnuuml accedilması Hindistan ile 30 yıllık su paylaşımı anlaşmasının imzalanması

Şhittagong Dağlık Boumllgesi barış anlaşması (Barman 2010 77-88) kadınların guumlccedillendirilmesine

youmlnelik Semt Belediyelerinde ve diğer yerel youmlnetim organlarına doğrudan seccedililebilmesi

yoksulluğun iyileştirilmesi ve okuma yazma bilmemenin ortadan kaldırılması iccedilin adımlar yaşlı

boşanmış kadın ve dullar iccedilin sosyal guumlvenlik oumlnlemleri gıda uumlretiminde kendi kendine yeterliliği

elde etmek iccedilin oumlnlemler ilk sırada yer almaktadır

1 Ekim 2001 tarihinde yapılan sekizinci Jatiya Sangsad seccedilimlerinde Avami Ligi kaybetmiştir

Avami Ligi sadece 62 sandalyeye kazanmıştır BNP-Jamaat 4 parti İttifakı ise 216 sandalye alarak

huumlkuumlmet kurmuştur BNP liderliğindeki 4 parti ittifakı doumlneminde de Avami Ligi farklı talepler iccedilin

parlamentoyu boykot etmiş ve sokaklarda protesto ve grevler yapmıştır (Hasanuzzaman 2009 49)

4 partili ittifakı huumlkuumlmetinin 5 yıllık suumlresi bittiğinde 2006 yapılacak olacak dokuzuncu Jatiya

Sangsad seccedilimi iccedilin kurulan tarafsız geccedilici huumlkuumlmetini Avami Ligi ve tarafları kabul etmeyerek

sokağa doumlkuumllmuumlş ve BNP-Jamaat ittifak partileriyle karşı karşıya gelmiştir Partiler arasındaki kanlı

ccedilatışmalar ordu-sivil buumlrokratlar tarafından kurulan geccedilici huumlkuumlmetinin iktidara gelmesiyle

sonuccedillanmıştır Bangladeş Bankası eski başkanı Dr Fakhruddin Ahmedrsquoi başkan yaparak yeni bir

geccedilici huumlkuumlmet kurulmasına rağmen General Moeen U Ahmed başkanlığındaki ordu siyasette yetki

sahibi olmuştur Her iki buumlyuumlk partinin liderleri de eve kapatılmıştır Geccedilici huumlkuumlmeti Begum

Khaleda Ziarsquoyı ve Şeyh Hasinarsquoyı ulusal siyasetten ccedilıkarmayı da ccedilalışmıştır lsquoEksi İkirsquo formuumlluuml

olarak bilinen bu plan gerccedilekleştirmek iccedilin iki lideri tutuklamış ve yolsuzluk succedillamasıyla

yargılamaları iccedilin oumlzel mahkeme kurulmuştur (Ahmed 2014) Ancak nihayetinde Sangsad seccedilimleri

29 Aralık 2008 tarihinde hem Şeyh Hasina hem de Beguumlm Khaleda Ziarsquonın katılımıyla

gerccedilekleştirilmiştir Avami Ligi liderliğindeki İttifak 300 sandalyeden 262rsquosini kazanmıştır Avami

Ligi oumlnderliğindeki huumlkuumlmet Şeyh Hasinarsquonın başbakanlığında 6 Ocak 2009 tarihinde kurulmuştur

Aralık 2008rsquode yapılan seccediliminde Avami Ligirsquonin zaferinde değişim bildirgesi olarak

adlandırdığı lsquoVizyon-2021rsquo olan ayrıntılı bir seccedilim manifestosunun oumlnemli etkisi vardır

Manifestodaki beş oumlncelikli alan halkın buumlyuumlk oranını ccedilok etkilemiştir Oumlzellikle fiyat artışını

azaltmak ve halkın alım guumlcuuml dahilinde tutmak iccedilin acil oumlnlemler ve bağımsız bir yolsuzlukla

muumlcadele komisyonunun kurulması ve guumlccedillendirilmesi dahil yolsuzlukla muumlcadele iccedilin ccedilok youmlnluuml

oumlnlemler gibi vaatler altı sınıftaki seccedilmenlerine ccedilok etkilermiştir

33

Arıca enerji konusunda kapsamlı ve uzun vadeli bir politikanın kabul edilmesi ve elektrik

uumlretiminin 2013 yılına kadar 7000 megawattrsquoa yuumlkseltilmesi yoksulluğun azaltılması ve eşitsizliğin

giderilmesi iccedilin temel strateji olarak tarım sektoumlruumlne ve kırsal hayata canlılık getirilmesi ve sosyal

guumlvenliğin aşırı yoksullara netleştirilmesi teroumlrizmi kontrol altına alarak iyi youmlnetişimin kurulması

1971 savaş succedillularının yargılanması yargının bağımsızlığının ve tarafsızlığının sağlanması seccedilim

sisteminin reformları yapılması insan hakları komisyonunun guumlccedillendirilmesi ve idareyi

siyasallaşmasından uzak tutulması gibi maddeler de manifestoda yer almıştır Manifesto aynı

zamanda hedeflere ulaşmak iccedilin belirli zaman ccedilizelgeleri belirlemiştir Mesela 2010 yılına kadar

ilkoumlğretim duumlzeyinde 100 oumlğrenci kaydı 2011 yılına kadar tuumlm nuumlfus iccedilin saf iccedilme suyu temini

2012rsquoye kadar gıdada yeterlilik 2013 yılına kadar her evde hijyenik sanitasyon 2013 yılına kadar

yıllık yuumlzde 8rsquolik GSYİH buumlyuumlme oranını elde etmek 2013 yılına kadar oumln lisans seviyesine kadar

uumlcretsiz oumlğrenim ve 2014 yılına kadar uumllkede tam okuryazarlık kazanma gibi belirli zaman ccedilizelgeleri

belirlemiştir

Tablo 3 Genel Seccedilimler ve Avami Ligi

Seccedilim Yılı Kazandığı Sandalye Parti Durumu Meclis

1954 143237 Birinci parti Doğu Pakistan İl Meclisi seccedilimi

1970 288300 Birinci parti Doğu Pakistan İl Meclisi seccedilimi

1970 160300 Birinci parti Pakistan Ulusal Meclisi seccedilimi

1973 293300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1979 39300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1986 76300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1988 Boykot Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1991 88300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1996 Şubat Boykot Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1996 Haziran 146300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2001 62300 İkinci pati Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2008 230300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2014 234300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2018 259300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

Kaynak Farklı kaynaklardan bilgi toplayarak araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

2009-2013 yıllarında Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından ccedilalışmalar arasında Mahkemenin nihai

kararı uyarınca Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın 5 katilinin yargılanmasının tamamlanması 1971 savaş

succedillularının yargılanma suumlrecinin başlatılması İslami militanların ve diğer militan grupların

durdurulması ulusal bir eğitim politikasının oluşturulması ve 1972 Anayasasını restore edilmesidir

Avami Ligi 2011 anayasayı değiştirerek tarafsız geccedilici huumlkuumlmeti sistemini ortadan kaldırmıştır Bu

karara karşı protesto yapan muhalefet partiler 2014 yılında yapılan parlamento seccedilimi boykot

etmişlerdir Buumlyuumlk muhalefet partilerinin katılımları olmayan seccedilim sonucu yurticcedilinde ve yurtdışında

yaygın olarak eleştirilmiştir (Hosen 2017) Ancak Avami Ligi 5 yıllık suumlrecini tamamlamıştır

34

Avami Ligi huumlkuumlmeti 2014 yılında tekrar iktidara geldikten sonra Bangladeşrsquoin kendi kaynaklarıyla

uumllkenin en buumlyuumlk projesi olan Padma Koumlpruumlsuuml projesini başlatmıştır

Elektrik ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin 2016 yılında Guumlccedil Sistemi Ana Planı adına uzun vadeli bir

plan yapılmıştır Plan 2020rsquode 23 GWrsquoe 2030rsquoda 40 GWrsquoe 2041rsquode 60 GWrsquoe uumlretim kapasitesini

hedeflemektedir Bu plan doğrultusunda Rooppur boumllgesinde nuumlkleer enerji santrali kurma kararı

almış ve ilk nuumlkleer guumlccedil reaktoumlruuml inşaatına kasım 2017 yılında ve ikinci reaktoumlruumlnuumln inşaatı temmuz

2018 yılında başlatılmıştır (WNA 2019) Ayrıca elektrik uumlretimi iccedilin Khulnarsquodaki Bagerhat

boumllgesinde bulunan Rampalrsquoda 1320 megawattrsquolık Rampal Enerji Santrali adlı koumlmuumlr yakıtlı bir

elektrik santral projesi başlatmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti Dakkarsquoda Metro hatları yapmak amacıyla

2013 yılında Dakka Toplu Taşıma Şirketi Limited (DMTCL) adlı bir devlet şirketi kurmuştur

Raylarını planlamak duumlzenlemek tasarlamak finanse etmek inşa etmek bakımını yapmak ve

işletmek amacıyla kurulan bu şirket 2014 yılı itibaren ccedilalışmaya başlamıştır 2016 yılında ise Dakka

Metro Hattı-6rsquonın ccedilalışmasını başlatmıştır

Bunun yanı sıra Avami Ligi huumlkuumlmeti Otobuumls Hızlı Transit (BRT) adlı metrobuumls ccedilalışmaları

da başlatmıştır Moheshkhali-Matarbari kalkınma projesi derin deniz limanı LNG terminal projesi

Şhittagong ve Cox Bazar ile Payra deniz limanı arasında raylı yol yapımı gibi buumlyuumlk kalkınma

projeler de Avami Ligi tarafından başlatıldığı projeleri arasında yer almaktadır (Raju 2018) 2009

yılında Avami Ligi iktidara geldiğinden beri Bangladeşrsquoin kişi başına duumlşen geliri uumlccedil kat artmış

Uumllkenin gayri safi yurticcedili hasıla (GSYİH) 2017 yılında 250 milyar dolar olarak gerccedilekleşmiş ve

728rsquolik bir buumlyuumlme oranı izlemiştir (Roy 2018) Ancak muhalefet partiler ve kişileri karşı Şeyh

Hasinarsquonın izlediği politikalar uumllke iccedilinde ve uumllke dışında Avami Ligirsquonin siyasi roluuml hakkında

sorular uumlretmiştir (Ganguly 2019) Oumlzellikle muhalefet liderler ve taraftarının polis tarafından

oumllduumlruumllduumlğuuml kimliksiz kişiler tarafından muhalefet parti uumlyelerine kaccedilırıldığı ve sayısızca

hapishanelere atıldığı iddialar hem muhalefet partileri tarafından hem de ulusal ve uluslararası insan

hakları oumlrguumltler tarafından suumlrekli guumlndeme getirilmektedir (Mahmud 2018) Ayrıca muhalefet

medyalarının kapatılması Avami Ligi liderler ve destekli iş adamları tarafından yeni gazete ve

televizyon kanalların accedilılması uumllke medyasını tek taraflı kılmıştır (Aljazeera 2018) Şeyh Hasinarsquonın

liderliğinde 2009-2018 doumlneminde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından yapılan ulusal ve yerel seccedilimler

hakkında da hile ve usulsuumlzluumlk iddialar yaygınlaşmıştır

Avami Ligi 1996-2001 iktidar kurmuş daha sonra 2009rsquode iktidara gelmiştir buguumlne kadar

Bangladeşrsquoin iktidarında bulunmaktadır Uumllkenin en eski partisi olan Avami Ligi iktidara geldiğinde

iletişim ulaşım enerji ve ekonomide buumlyuumlk kalkınma projeler yaptığını goumlruumllmektedir Ancak 1991

yılından bu yana 2 doumlnem muhalefet parti olarak ccedilalışmalarını gerccedilekleştiren Avami Ligirsquonin siyasi

taleplerini gerccedilekleştirmek iccedilin uzun suumlredir parlamentoyu boykot etme suumlresiz grevler siyasi

ccedilatışmalar vs ccedilok katı youmlntemlere başvurduğu bilinmektedir Oumlte yandan huumlkuumlmet partisi olarak

35

goumlrev yaptığı doumlnemlerinde muhalefet partileri karşı tutuklanma şiddet uygulama gibi sert

politikaları izlediğini seccedilimlerinde buumlyuumlk hileleri muhalefet adaylarına engeller oluşturduğunu da

goumlruumllmektedir

Avami Ligirsquonin Genel Tanımı

1949 yılının 23 Haziranrsquoda Bengalrsquoli siyasi liderleri tarafından kurula ldquoAvami Ligirdquo Pakistan

geneli iccedilin ldquoTuumlm Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo ve Doğu Pakistan iccedilin ldquoDoğu Pakistan Avami

Muumlsluumlman Ligirdquo olarak ismini belirlemiştir Daha sonra 1953 yılında ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesi

bırakmıştır Bağımsız Bangladeşrsquote ise ldquoBangladeş Avami Ligirdquo olarak bilinmektedir Pakistan

suumlrecinde oumlzerklik iccedilin siyasi ccedilalışmaları yuumlruumlten ldquoAvami Ligirdquo Bağımsız Bangladeşrsquoin ilk yıllarında

kendi ideolojilerine belirlemiş ve uumllke Anayasasını parti ideolojilerine goumlre ortaya koymuştur Avami

Ligi doumlrt temel ideolojiye dayanmaktadır (The Lawyers ve Jurists ty)

Şekil 4 Avami Ligirsquonin İdiolojileri

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

22-23 Temmuz 2016 tarihinde yayınlanan Avami Ligirsquonin parti anayasasında 4 maddelik amacı

ve 25 maddelik temel hedefler ve taahhuumltler belirlemiştir Avami Ligirsquonin belirlemiş olduğu amaccedilları

ise (Mahmud ve Islam 2016 97)

(a) Bangladeş Halk Cumhuriyetirsquonin bağımsızlığını buumltuumlnleştirmek uumllkenin egemenliğini ve

buumltuumlnluumlğuumlnuuml korumak

(b) Halk uumllkenin gerccedilek sahibidir Halkın anayasal haklarını yerine getirmek ve korumak

(c) Devletin buumltuumln vatandaşlarının siyasi ekonomik sosyal ve kuumlltuumlrel oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve refahını

sağlamak

(d) Kurtuluş Savaşı ruhuyla laik demokratik bir toplum ve devlet sistemi oluşturmak

Bengal

Milliyetccedililiği

Demokrasi

Laiklik tuumlm

dinlerin ve dini

dayalı olmayan

siyasetin

oumlzguumlrluumlğuuml

Sosyalizm

soumlmuumlruumlsuumlz toplum

ve sosyal adaletin

kurulması

36

Pakistan doumlneminin en buumlyuumlk muhalefet partisi ve Bangladeşrsquoin kuruluşunda liderlik yapan

Avami Ligi amaccedilları doğrultusunda belirlediği temel hedefler ve taahhuumltlerinde oumlnemli maddeler

aşağıdaki gibidir (Mahmud ve Islam 2016 97-99)

(a) Kurtuluş Savaşı değerlerinin yanı sıra bağımsızlık idealini ve ruhunu korumak

(b) İnsanlık onurunu ve insancıl değerleri tanımak

(c) Bangladeş halkının birliğini ve dayanışmasını sağlamak

(d) Parlamento demokrasisinin duumlzguumln bir şekilde buumlyuumlmesini ve kurumsallaşmasını doğru

şekilde artırmak ve halkın seccedilimine goumlre oy hakkı kullanma oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve guumlvenliğini sağlamak

(e) Kitle odaklı şeffaf ve hesap verebilir bir kamu youmlnetimi sistemi geliştirmek ve iyi youmlnetişimi

sağlamak

(f) Halkın tabanlara kadar tuumlm idari duumlzeylerde katılımını ve guumlccedillenmesini sağlamak iccedilin guumlccedilluuml

bir yerel youmlnetim sistemi kurmak

(g) Kamusal ve oumlzel her duumlzeyde demokratik değerlerin uygulanması (h) Din kast cinsiyet topluluk etnik ve benzeri şeylerden bağımsız olarak temel insan haklarını

sağlamak ve geccedilimini sağlamak

(i) Dini oumlzguumlrluumlğuuml sağlamak ve dini gruplar arasında tuumlm goumllgelerini yok etmek

(j) Kadına youmlnelik şiddeti durdurmak kadın haklarını ve haysiyetini korumak ve devlet ve sosyal

alanında imkanları sağlayarak onları guumlccedillendirmek

(k) Genccedil neslin gelişimini sağlamak iccedilin ccedilocuk haklarını korumak fiziksel ve zihinsel

gelişimlerini hızlandırmak

(l) Basın ve kitle iletişim araccedillarının oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve serbest bilgi akışını sağlamak

(m) Yiyecek giyecek barınak herkesin rahatccedila yaşamı dahil tuumlm temel ihtiyaccedilların sorunlarını

ccediloumlzmek ccedilalışma haklarını sağlamak ve yaşam standartlarını yuumlkseltmek

(n) Bangladeşin bağımsızlığını ve egemenliğini korumak ve kuumlresel barışa katkıda bulunmak iccedilin

modern ve guumlccedilluuml bir savunma sistemi kurmak (o) lsquoHerkesle arkadaşlık ve hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrsquo prensibi uumlzerinde uluslararası ilişkileri

kurmak

Şekil 5 Avami Ligirsquonin Seccedilim Semboluuml

Kaynak Newsnext 2016

Avami Ligi seccedilim semboluuml olarak ldquoteknerdquo kullanmaktadır ldquoTeknerdquo kırsal Bengalrsquoe bağlılığı

goumlstermektedir

37

Tablo 4 1949 Yılından Buguumlne Kadar Avami Ligirsquonin Başkanları

Yıllar İsim

1949rsquoden 1957 Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani

1957rsquoden 1964 Mevlacircna Abdur Rashid Tarkabagish (Başkan vekili)

1964rsquoten 1966 Mevlacircna Abdur Rashid Tarkabagish (Başkanı)

1966rsquodan 1974 Şeyh Mujibur Rahman

1974rsquoten 1975 Muhammad Qumaruzzaman

1977rsquodan 1978 Syeda Zohra Tajuddin

1978rsquoden 1981 Abdul Malek Ukil

1981rsquoden buguumlne Şeyh Hasina

Kaynak Prothomalo 2016a

Tablo 5 1949 Yılından Bu Yana Avami Ligirsquonin genel Sekreterleri

Yıllar İsim

1949rsquoden 1953 Shamsul Haque

1953rsquoten 1966 Şeyh Mujibur Rahman

1966rsquodan 1972 Tajuddin Ahmed

1972rsquoden 1976 Zillur Rahman

1978rsquoden 1981 Abdur Razzaq

1981rsquoden buguumlne

Abdur Razzaq Syeda Sajeda Chowdhury Zillur Rahman Abdul Jalil Sayed Ashraful Islam Obaidul Quader

Kaynak Prothomalo 2016a

Bangladeş Avami Ligirsquonin Dış Politika İlkeleri

Bangladeş Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri parti lideri ve Bangladeşrsquoin kurucusu Şeyh

Mujibur Rahman ortaya koymuştur Bangladeşrsquoin Bağımsızlığından sonra 1972 yılında mecliste

onaylanan anayasasında yer verilen dış politika ilkeler aslında Avami Ligirsquonin dış politikayı

yansıtmaktadır Şeyh Mujibur Rahmanrsquonın liderliğindeki Avami Ligirsquonın belirlediği ilkeler

Bangladeşrsquoin uluslararası alanında ve diğer uumllkeler ile ilişkilerinin kurulmasında oumlnemli yer almıştır

(Halim 2004 20-21)

Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri aşağıdaki başlıklar altında accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr

a İyi komşuluk ilişkileri Geccedilmişte soumlmuumlrge guumlccedillerin zuluumlm ve farklı savaşlarda maruz kalan

Hint Alı Kıtasındaki uumllkeler oumlzellikle Hindistan ve Ccedilin ile iyi komşuluk ilişkiler Bangladeş Avami

Ligirsquonin dış politikanın temel amaccedillarından biridir (Halim 2004 20-21

b Uluslararası iş birliğini teşvik etmek iccedilin istikrar ve barışı aramak Bangladeş uumllkeler arası

ve duumlnya ccedilerccedilevesinde istikrar ve barışa vurgulamaktadır Ccediluumlnkuuml istikrarlı bir durum iş birliğinin

yolunu accedilmaktadır ve her uumllkenin ccedilıkarlarını elde etmeye imkacircnları sağlamaktadır Bangladeş uumllkeler

38

ile İş birliği yoluyla ekonomik faydalarını sağlayarak yapısal ve ekonomik gelişmesinin devam

ettirilmesini istemektedir

c Yeni bir uluslararası ekonomik duumlzene destek (Choudhury 1992c 44ndash45) Gelişmekte olan

uumllkelerin ticari imkacircnlarını artıracak uluslararası ekonomik duumlzene Bangladeş desteklemektedir

Uumlrettiği malzemelerinin ihracatı iccedilin imkacircnları arayan Bangladeş uluslararası ekonomik politikasını

yakından ilgilenmektedir

Bu amaccedillarla birlikte Bangladeşrsquoin dış politikanın temelinde Bangladeşrsquoin kurucu lideri Şeyh

Mujibur Rahmanrsquoın ldquoherkese dostluk hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrdquo soumlzuumlnuuml de oumlnemli yer almaktadır

(Halim 2004 20)

Ayrıca Bangladeşrsquoin anayasasının 25 (1) ve (2) maddelerinde dış politikanın amaccedil ve ilkelerini

yer verilmiştir Bunlar ise

a Devlet uluslararası ilişkilerini ulusal egemenlik ve eşitlik diğer uumllkelerin iccedilişlerine

muumldahale etmeme uluslararası anlaşmazlıkların barışccedilıl yollarla ccediloumlzuumlmlenmesi ve uluslararası

hukuka saygı ilkeleri ve Birleşmiş Milletlerde ilan edilen ilkelere dayandırır

b Devlet Muumlsluumlman uumllkeler arasında İslami dayanışmaya dayalı kardeşlik ilişkilerini

pekiştirmek korumak ve guumlccedillendirmek iccedilin gayret goumlsterecektir

Yukarıda yer alan amaccedillar ve ilkeler doğrultusunda Bangladeş dış politikası bir kaccedil temel

ilkelerine dayanmaktadır

i Herkese dostluk hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değil (Choudhury 1992c 45) Kuumlccediluumlk toprak ve kalabalık

nuumlfusuna sahip olan Bangladeş dış yardımı ihtiyaccedil duymaktadır Ayrıca uluslararası ticaret ve iş

imkacircnlarından oumlnemli faydalar elde edinmek ve bunlarla birlikte askeri guumlcuuml bakımından duumlnya

askeri rekabetinde yer alamayacağı anlayan Bangladeş herkesle dostluk ilişkiler kurmasını

vurgulamaktadır

ii Diğer devletlerin egemenliğine toprak buumltuumlnluumlğuumlne ve politik bağımsızlığına saygı

goumlstermek Yaklaşık 190 yıldır soumlmuumlrge guumlccedillerin zuumlluumlm altında kalan 25 yıldır siyasi ekonomik ve

kamusal hakları iccedilin muumlcadele eden ve yaklaşık 9 aylık savaşından sonra bağımsızlığını kazanan

Bangladeş halkı kuruluşundan bu yana bir devletin egemenliğine toprak buumltuumlnluumlğuumlne ve politik

bağımsızlığına saygılıdır Ayrıca bu ilke BM tuumlzuumlğuumlnuumln 2 maddesinin (4) ile tamamen uyumludur

iii Devletin iccedil işlerine muumldahale etmemek Bir uumllkenin halkın iradesine saygı goumlsteren

Bangladeş hiccedilbir devletin iccedil işlerine muumldahale etmediği gibi başka bir devletin muumldahalesine de

desteklememektedir Bu ilke aynı zamanda BM tuumlzuumlğuumlnuumln 2 maddesinin (7) ile uyumludur (Halim

2004 20)

iv Barış politikası Soumlmuumlrge ve savaşa mağdur kalan Bangladeş kuruluş doumlneminden beri

duumlnya siyasetin barışccedilılığın savunmaktadır Uumllkeler arası ilişkiler ve iccedil meselelerde barış oumln plana

koymaktadır Bangladeş hem komşu uumllkeler ile hem de diğer uumllkeler ile barış iccedilinde yaşamaya inanan

Bangladeş Birleşmiş Milletin Barış Misyonunda ilk sırada yer almaktadır

39

v Eşitlik ve milli ccedilıkar Bangladeş uumllkelerin eşit olduğunu ve bu eşitliğin temelinde uumllkelerin

milli ccedilıkarlar iccedilin ccedilalışabilmesini savunmaktadır Bu ilkeye dayanarak Bangladeş Halk Cumhuriyeti

duumlnya uumllkeleriyle anlayışlı ilişkileri devam etmektedir (Huq 1993 62)

Avami Ligirsquonin Ulusal Konseyi tarafından kabul edilen ldquoBangladeş Awami Ligi Manifestosurdquo

Avami Ligirsquonin dış politika ilkelerini belirtmiştir (BAL 2018 76-77) Manifestosunda Avami Ligi

Şeyh Mujibur Rahmanrsquonin Bangladeş dış politikasının temeli olarak belirttiği lsquouumllkenin

bağımsızlığının egemenliğinin ve milli ccedilıkarının korunması tuumlm uumllkelerle dostluk kimseyle

duumlşmanlık değilrsquo ilkelerini devam edeceğini yeniden accedilıklamıştır Bununla birlikte uluslararası ve

boumllgesel meselelerdeki farklılıkları ccediloumlzerek Guumlney Asya uumllkeleri arasında boumllgesel işbirliğini

artırmak iccedilin her tuumlrluuml ccedilaba goumlsterileceğini ve uumllkeler arasında barışccedilıl konum korunurken karşılıklı

işbirliği temelinde boumllgenin sosyo-ekonomik kalkınması sağlanması iccedilin ccedilalışacağını vurgulamıştır

2009 yılından itibaren Bangladeşrsquoin iktidarda olan Avami Ligi parti dış politika ilkesi olarak

belirttiği hususlar arasında uluslararası ve boumllgesel teroumlrizme karşı etkin bir direniş goumlstereceği ileri

suumlrmuumlştuumlr Ayrıca Guumlney Asyarsquoda teroumlrizm ve militanlığa karşı iş birlik ccedilalışmalarını yuumlruumltmek iccedilin

bir ldquoGoumlrev Guumlcuumlrdquo kurulması ccedilalışmasının oumlnemsemiştir Avami Ligi uluslararası teroumlrist grupların

diğer uumllkelerin isyan gruplarının ve uluslararası silah ve uyuşturucu kaccedilakccedilılarının Bangladeş

topraklarında hiccedilbir yer verilmeyeceğini accedilık bir şekilde ifade etmiştir Kadın ve ccedilocuk ticaretinin

oumlnlenmesi iccedilin de ortak girişimlerinin guumlccedillendirilmesi konusunda kararlı duruşunu ortaya koymuştur

Avami Ligi Hindistan ile su paylaşımı konusunda ccediloumlzuumlm uumlretmek iccedilin Ganj Anlaşmasırsquona benzer su

paylaşım anlaşmaların yapılması iccedilin lsquoOrtak Nehirler Komisyonursquonu daha aktif hale getirecek ve

sınırda barışı sağlaması konusunda halihazırda atılan adımlarını gerccedilekleştirecek ccedilalışmalara

oumlzellikle vurgulamaktadır

Avami Ligi 2018 yılında kabul ettiği manifestosunda boumllgesel ve alt boumllgesel ekonomik iş

birliğini geliştirmek iccedilin oumlnemli adımlar atacağını belirtmiştir Oumlzellikle SAARC BIMSTEC ve D-

8 uumllkeleri ve diğer komşu uumllkeler ile Ticaret yatırım ve iletişimin genişlemesi ccedilalışmalar ile guumlccedil ve

enerji alanında iş birliği ve ortak girişimleri hedeflemiştir Ayrıca Hindistan Nepal Butan ve

Myanmar ile ccedilevre su ve orman kaynaklarının kalkınması konusunda uyumlu hareket ve turizm

alanında ortak girişimleri ve iş birliğini oumlnemsemektedir Doğal afetler ve iklim değişikliği ile ortaya

ccedilıkan afetleriyle başa ccedilıkmak iccedilin boumllgesel hazırlık farkındalık ve iş birliğinin artırması ve eğitim ve

oumlğretim alanında boumllgesel bir ağın kurulması konusunda oumlnemli ccedilalışmalarını amaccedillamıştır Boumllge

dışındaki uumllkeleriyle Bangladeşrsquoin ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi konusunda Avami Ligi oumlnemli

hedefler ortaya koymuştur Avami Ligi Bangladeşrsquoin Amerika Birleşik Devletleri Avrupa Birliği

Japonya ve Kanada dahil gelişmekte olan uumllkelerle ilişkileri guumlccedillendirilecek ve buumlyuumlk oumllccediluumlde

genişletmeye ccedilalışacaktır Rusya Ccedilin ve ASEAN uumllkeleriyle dostluk ilişkileri guumlccedillendirmeye ve

Avustralya ve Pasifik uumllkeleriyle daha yakın ilişkiler kurma girişimde bulunacaktır (BAL 2018 76-

40

77) Ayrıca Guumlney Amerika uumllkeleri ile verimli ilişkiler kurmak iccedilin adımlar atacağını de dış politika

ilkesi olarak belirtmiştir

Avami Ligi Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilişkilerini parti dış politikanın oumlnemli ilkesi olarak

belirtmiştir Avami Ligi Suudi Arabistan Mısır Filistin Birleşik Arap Emirlikleri Katar ve Kuveyt

başta olmak uumlzere Ortadoğu uumllkeleri ve Tuumlrkiye Malezya ve Endonezya başta olmak uumlzere

Muumlsluumlman uumllkelerle karşılıklı kardeşlik ilişkileri ile kalkınma ve iş birliği guumlccedillendireceğini

hedeflemektedir Ayrıca Muumlsluumlman Uumlmmetinin dayanışması ve İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT)

ccedilerccedilevesinde ekonomik faaliyetler ve iş birliği ccedilalışmalarının guumlccedillendirilmesi konusunda adımlar

atacağını vurgulamıştır Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri arasında duumlnya barışı oumlnemli yer

almaktadır Bu nedenle BM tarafından yuumlruumltuumllen barış koruma misyonlarına ve bağlı kuruluşlarına

Bangladeşrsquoin katılımını artırmasını hedeflemiştir Ayrıca İngiliz Milletler Topluluğu ve

Bağlantısızlar Hareketirsquone etkili kılmak iccedilin de girişimler yoğunlaştırılacağını belirtmektedir

Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunu Belirlemesinde Avami Ligirsquonin Roluuml

Bangladeş Avami Ligi 1971-1975 1996-2001 ve 2009-2018 doumlnemlerinde iktidarda olup

Bangladeşrsquoin ccediloğulculuk dış politikasını yol goumlstermektedir Avami Ligirsquonin 1971-1975 iktidar

doumlnemi hem parti olarak hem de uumllke olarak ccedilok kritik bir doumlnem olmuştur Pakistan ordusuna karşı

9 aylık savaşın kazanılmasıyla yeni bir uumllke olarak Duumlnya haritasında yer alan Bangladeş Muumlsluumlman

uumllkelerle ve ABD Ccedilin ve bazı Batılı uumllkeleriyle ilişki kurmasında zorluklar yaşamıştır Yeni

kurulmuş olan bir uumllkenin ekonomik ve altı yapısal kalkınması iccedilin dış yardım ve yatırımın ccedilok

ihtiyaccedil duyduğu bir doumlnemde Avami Ligi başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahman

Birleşmiş Milletler BM bağlı kurumlar NAM OIC gibi duumlnya ve boumllgesel kurumların uumlyesi

olmuştur Oumlzellikle muumlttefiki olan Hindistan ve SSCBrsquonin etkisinden ccedilıkarak Pakistanrsquoda

gerccedilekleşen OICrsquonin zirvesine katılıp başta Pakistan olmak uumlzere diğer Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişki

kurmak Avami Ligi lideri ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın buumlyuumlk bir cesaretin

oumlrneği olmuştur

Ayrıca savaşta Pakistanrsquoa desteklenen ABD ve Ccedilin ile ilişkilerin normalleşmesinde Avami

Ligi ccedilok oumlnemli adımlar atmıştır Avami Liginin bu doumlneminde Bangladeş uluslararası ortamda kendi

kimliğini ortaya koymuş ve ekonomik ccedilıkarları iccedilin oumlnemli ccedilalışmalara imza atmıştır Avami Ligirsquonin

1996-2001 iktidarı doumlneminde Bangladeş Boumllgesel ve Uluslararası iş birliğinde bazı oumlnemli adımlar

atmıştır Oumlzellikle SAGQ kuruluşunda Bangladeş oumlnemli rol oynamıştır SAARCrsquoin kurucusu lideri

Ziyaur Rahmanrsquoın partisi olan BNP SAGQ kuruluşun SAARCrsquoi imha etmek iccedilin yapılan bir komplo

olarak değerlendirmiş ve huumlkuumlmetine karşı protestolar yapmıştır Bu doumlnemde ayrıca Avami Ligi D-

8 kuruluşunda yer almıştır

41

Bağımsızlığının hemen ardından anayasasını belirleyen Bangladeş BMrsquonin barışccedilıl politikasını

dış politika ilkesi olarak belirlemiştir Uumllkelerle dostluk ve eşitlik ilişkileri savunan ve uumllkelerin

iccedilişlerine karışmasını doğru bulunmayan Bangladeş 1974 yılının 17 Eyluumll tarihinde BMrsquonin 136

uumlyesi olmuştur Bağımsızlığından yaklaşık uumlccedil yıl sonra BMrsquonin tam uumlyeliğini kazanan Bangladeş

diğer BM organlarının uumlyeliğini daha da oumlnce almıştır Bağımsızlığının bir yıl geccedilirmeden Bangladeş

1972 yılında Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml (WHO) Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

(UNCTAD) Uluslararası Para Fonu (IMF) Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)

Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) Uluslararası Ccedilalışma Oumlrguumltuuml (ILO) Birleşmiş Miletler Eğitim-

Bilim ve Kuumlltuumlr Oumlrguumltuuml (UNESCO) ve Birleşmiş Milletler Enduumlstriyel Kalkınma Oumlrguumltuuml

(UNIDO)rsquonuumln uumlyesi olmuştur 1973 yılında ise Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

(ESCAP) Gıda ve Tarım Oumlrguumltuuml (FAO) Guumlmruumlk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) ve

Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) gibi Birleşmiş Milletlerrsquoin kuruluşları ve programlarında

uumlye olmuştur 1993 yılında GATTrsquoın sona ermesinin ardından 1995 yılında kurulan Duumlnya Ticaret

Oumlrguumltuuml (WTO)rsquonun uumlyesi olmuştur

1974rsquoten bu yana Bangladeş BMrsquonin politik guumlvenlik ekonomik ve sosyal ccedilalışmalarında

oumlnemli ve aktif rol oynamaktadır ve duumlnya barışı iccedilin kendi ccedilabasını goumlstermektedir Uumlyeliğinin bir

yıl sonra 1975rsquote Genel Kurulda Başkan Yardımcısı seccedililmiştir 2013 (Bdnews24com 2013) yılında

Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) uumlyesi olarak seccedililmiş ve goumlrev yapmıştır BMrsquonin Guumlvenlik

Konseyirsquonde 2000-2001 yıllarında daimicirc olmayan uumlyesi olarak seccedililmiş ve uluslararası sorunların

barışccedilıl bir ccediloumlzuumlmuumlne oumlnemli katkıda bulunmuştur BM Guumlvenlik konseyinde 2000-2001 doumlneminde

uumlyesi seccedililen Bangladeş oumlnemli bir rol oynamıştır Bu doumlnemin guumlndemi olan Angola Bosna Hersek

Demokratik Kongo Cumhuriyeti (DRC) Irak Kosova Sierra Leone ve Doğu Timor konularda

barışccedilıl konumunu savunmuştur Bangladeş bu doumlneminde Sierra Leone ve Yaptırımların Roluumlne

İlişkin Ccedilalışma Komitesirsquone başkanlığını yapmıştır Bangladeş ayrıca 2000 yılının mart ayında ve

haziran 2001rsquode Guumlvenlik Konseyi başkanlığını da yapmıştır (Hossain 2014) İnsan Haklarını oumln

plana koyan Bangladeş BMrsquode insan hakları konusunda oumlnemi rol oynamıştır

Bangladeş halkı duumlnya uumllkelerinin barış iccedilinde yaşamasını oumlnemsemektedir Bu yuumlzden BM

uumlyeliğin ilk guumlnden beri silahsızlanma konusunda Bangladeş konumunu belirlediği gibi uumllkelerin bir

araya gelmesinin gerektiğini de oumlnemsemektedir BM Genel Konseyinde ilk Bangladeşli olarak

konuşma yaparken doumlnemin Bangladeş Başkanı Şeyh Mujibur Rahman da duumlnya ekonomik

sorunların ccediloumlzuumlmuumlne barış ortamının oumlnemini ve silahsızlanmanın gerektiğini ortaya koymuştur

Sonraki doumlnemlerde de Bangladeşli temsilciler aynı duruşunu goumlstermişlerdir (Huq 1993 299-302)

II Duumlnya Savaşırsquonın ardından ABD ve SSCB arasında duumlnya politikasında guumlccedil rekabeti

dolaysıyla ortaya ccedilıkan ccedilift kutuplu uluslararası sistem denilen Soğuk Savaş yeni bağımsızlığı

kazanan uumllkelerini ayrı bir ccedilatı altına getirmiştir Uumlccediluumlncuuml bir blok olarak ortaya ccedilıkan Bağlantısızlar

42

Hareketi bağımsızlıklarına yeni kavuşan devletlerin ekonomik kalkınmayı hedef almış uumllkelerin

guumlvenliğini sağlamış ve duumlnya barışı korumasında oumlnemli rol oynamıştır Bangladeş 1972 yılında ilk

anayasasında savaş yerine barış ve duumlnya siyasetinde barışı koruyarak uumllkelerin ekonomik ccedilıkarlarını

artırmasını yer vermiştir Kuruluşundan beri duumlnya barışını vurgulayan ve uluslararası alanda

tarafsızlığını savunan Bangladeş 1973 yılında Bağlantısızlar Hareketirsquonin uumlyesi olmuştur (Huq

1993 64) Ccedilatışmanın yerine ortak kazancını politika olarak belirleyen Bangladeş ilk doumlnemlerden

beri Bağlantısızlar Hareketi ccedilerccedilevesinde gelişmekte olan uumllkelerin ekonomik ve siyasi ccedilıkarları

konusunda aktif olarak kendi goumlruumlşlerini ortaya koymuştur ve Asya Amerika ve Afrika uumllkeleriyle

bir araya gelerek dinamik bir siyaseti izlemiştir (Ahamed 2004 49ndash50)

Buumlyuumlk uumllkelerin silahlanma yarışına karşı BM ve NAM uumlyesi gelişmekte olan uumllkeleriyle bir

araya gelip etkili rol oynamıştır Ayrıca BMrsquode Yeni Uluslararası Ekonomik Duumlzen (NIEO)

Ortadoğu krizi Guumlney Afrikarsquodan ırkccedilılığın ortadan kaldırılması gibi oumlnemli konularda etkili rol

oynayan NAM uumllkeler arasında Bangladeş de bulunmuştur (Huq 1993 64)

Pakistan ile savaş ve sonrasında bağımsızlığını kazanan Bangladeş ilk yıllarda Muumlsluumlman

uumllkeler ile diplomatik ilişkileri kurulmasında sorunlar yaşamıştır Ccediluumlnkuuml Muumlsluumlman uumllkeler

Pakistanrsquoa karşı Bangladeşrsquoin savaşını ve Pakistanrsquoın boumlluumlnmesini istememişlerdir Ayrıca

Hindistanrsquoın desteğiyle bağımsızlığını kazanan Bangladeşrsquoe karşı Pakistan Muumlsluumlman uumllkelere uzak

tutmayı başarmıştır Ancak Halkın 88rsquoi Muumlsluumlman olan ve Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilkesini

anayasasında yer veren Bangladeş kuruluşunun ardında Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişkileri kurmak

amacıyla farklı diplomatik ccedilalışmaları başlatmıştır Diplomatik ccedilalışmaları sonucunda 22 Şubat 1974

tarihinde Pakistan Bangladeşrsquoin bağımsızlığını tanımıştır Aynı guumln Muumlsluumlman uumllkeler arasında ektili

uumllkeleri olan Tuumlrkiye ve İran da Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımış Bu gelişmelerin hemen ardından

Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilişkilerini ilan etmesi iccedilin 23-24 Şubat Pakistanrsquoda gerccedilekleşen

ldquoİslam İş birliği Teşkilatırsquonın Zirvesine katılmıştır Zirve esnasında diğer Muumlsluumlman uumllkeler de

Bangladeşrsquoin bağımsızlığını resmi olarak tanıdığını accedilıklamıştır Boumlylece Bangladeş Pakistan ve

diğer Muumlsluumlman uumllkeler ile ilişkilerini başlatmıştır OICrsquonin uumlyeliği ccedilerccedilevesinde Bangladeş ccedilok

oumlnemli ccedilalışmalar imza atmıştır Bangladeş birkaccedil sefer OIC Genel Sekreter Yardımcılığı goumlrevini

yapmıştır (Rashid 2015b 172) Bangladeş ccedilok sayıda Muumlsluumlmanların bulunduğu uumllkeleri OICrsquonin

goumlzlemci statuumlsuuml verilmesini savunan uumllkesi olmuştur Bangladeş Dışişleri Bakanı AH Mahmud Ali

2018 yılının mayıs ayında OIC Dışişleri Bakanların toplantısında Hindistan gibi buumlyuumlk Muumlsluumlman

nuumlfusu olan uumllkelerin goumlzlemci olarak OICrsquoye katılımın oumlnemini dile getirmiştir Bu statuumlsuumlnuumln o

uumllkede yaşayan Muumlsluumlmanlara fayda sağlayacağını ve ccedilok sayıda Muumlsluumlman nuumlfus OICrsquoin iyi

ccedilalışmalarından etkileneceğini dile getirmiştir (Chaudhury 2018)

90rsquolı yıllarında Guumlney Asyarsquoda toplumsal ve ekonomik iş birliği ccedilalışmaları oumlnem kazanmış ve

uumllkeler buumlyuumlk ilgi goumlstermiştir 1996 yılında Bangladeş Butan Hindistan ve Nepal (BBIN) dışişleri

43

bakanları tarafından başlatılan ve 1997 yılında Maldivlerrsquodeki SAARC Zirvesirsquone onaylanan Guumlney

Asya Buumlyuumlme Doumlrtgeni (SAGQ) kurulmuştur SAGQ kurulmasında Bangladeşrsquoin aktif ccedilalışmaları

ccedilok oumlnemli rol oynamıştır Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad 1996 yılında Yeni

Delhirsquode yapılan SAARC Dışişleri Bakanların toplantısında SAGQrsquoin teklifini masaya taşımıştır Bu

teklifine Hindistan tarafından desteklenmesi ve Nepal ve Butanrsquoın olumlu karşılamasıyla SAGQ

kurulması ccedilalışmaları başlatılmıştır Kurumun konsept dosyası ve yaklaşım dosyası hazırlaması

goumlrevi Bangladeş ve Nepal buumlrokratlarına verilmiştir Hindistan ve Butan ise tema dosyasını ve ortak

iş birliği alanları belirlemiştir (Afroze 2002 203) Ccedilevre enerji enerji ticareti ve yatırım ulaşım ve

turizmi ccedilalışma alanları olarak belirleyen SAGQ Guumlney Asya alt boumllgesel iş birliği teşkilatında

Bangladeş Butan Nepal ile Hindistanrsquoın Kuzeydoğu boumllgesi ve Batı Bengal boumllgesi yer almıştır Bu

teşkilatı ana hedefleri olarak uumllkelerin buumlyuumlk politika doumlnuumlşuumlmuuml yapılmadan boumllgenin sosyal

ekonomik buumlyuumlmeyi arttırmak buumlyuumlk ekonomik iş birliği geliştirmek iccedilin elverişli bir ortam

yaratmak altyapı kısıtlamalarının uumlstesinden gelmek politika ccedilerccedilevesi ve proje uygulamasında iş

birliğini kolaylaştırmasını belirlemiştir (Aricadborg ty)

Boumllgesel projelerin gerccedilekleştirmesinde SAARCrsquoin yavaşlığı ve Hindistan-Pakistan arasında

devam eden anlaşmazlığı dolaysıyla SAGQrsquoin alt boumllgesel teşkilatı olarak uumlye uumllkeleri iccedilin buumlyuumlk bir

ticari merkezi olabilme imkacircnı oumlngoumlruumllmektedir (Hossain 2010 143) Oumlzellikle denize kıyısı

olmayan Nepal ve Butanrsquoın ticari işleri iccedilin Hindistanrsquoın Kalkuumlta limanı ccedilok oumlnemli bir yer iken

Hindistanrsquoın Kuzeydoğu boumllgeleriyle Hindistanrsquoın ticari işler ve ulaşımı iccedilin Bangladeş oumlnemli bir

konumun olarak yer almaktadır Oumlte yandan Nepal ve Butanrsquoa ticareti iccedilin Hindistan topraklarını

kullanması Bangladeşrsquoi ccedilok buumlyuumlk imkacircnları sağlayabilmektedir Ayrıca uumlye uumllkeler iş birliği

ccedilalışmalarıyla enerji paylaşım ve satış yoluyla boumllgedeki insanları elektrik ulaştırma ve uumlretimi

hızlandırma imkacircnları yakalayabilmektedirler (Mohammad 2010 42ndash43) Ancak imkacircnları elde

edinmek ve kuruluş hedeflerini gerccedilekleştirmek iccedilin uumlye uumllkeler şu ana kadar gereken ccedilalışmalar

yapamamıştır ve etkileyici politikaları belirleyememişlerdir

1997 yılında Bangladeş Bengal Koumlrfezi Ccedilok Sektoumlrluuml Teknik ve Ekonomik İş birliği Girişimi

(BIMSTEC)rsquoin kuruluş uumlyesi olmuştur 1994 yılında Taylandrsquoın oumlnderliğinde Bangladeş Hindistan

Sri Lanka ve Taylandrsquoın kurduğu BIST-EC ekonomik iş birliği teşkilatı daha sonra Nepal Butan ve

Myanmarrsquoın katılımıyla BIMSTEC adıyla ccedilalışmaları başlatmıştır Bengal Koumlrfezi kıyılarında yer

alan uumllkeler bir araya gelerek bir alt boumllgesel teşkilatı olarak ortak ticari ccedilalışmaları yuumlruumlterek

SAARC ve ASEAN arasında bir koumlpruuml oluşturma amacında kurulan BIMSTEC kuruluş doumlneminde

ticari teknoloji ulaşım ve enerji gibi 13 alanında iş birliği ccedilalışmalarını arttırmaya kararlaşmıştır

(Kundu 2014) Daha sonra boumllgede artırmakta olan teroumlr sorunlara karşı muumlcadeleyi de oumlnemli bir

alan olarak belirlemişlerdir Bu kuruluş aslında Bangladeş ve Hindistanrsquoın lsquoDoğuya Bakrsquo

politikasının en oumlnemli uumlruumlnuuml olarak Guumlney Doğu Asya ile Guumlney Asyarsquonın ticari iş birliğinin yolunu

accedilmıştır

44

BIMSTEC ticari bakanları ilk olarak 1998 yılında Bangkokrsquota toplantı yapmış ve ekonomik iş

birliği ile ilgili ccedilalışma imkacircnları uumlzerinde tartışmıştır Bu toplantıda uumlye uumllkeleri arasında Serbest

Ticaret Alanı oluşturmak ticareti kolaylaştıracak aktiviteleri belirlemek yatırımı arttırmak ve uumlye

uumllkeleri arasında teknik iş birliği sağlamak iccedilin gereken adımların atılacağı kararı alınmıştır

BIMSTEC 2010 yılında Serbest Ticaret Anlaşmasını imzalamıştır (Yahya 2005) Ancak uumlye uumllkeler

arasında ticari anlamında buumlyuumlk boşluklar ve dengesizlikler ortaya ccedilıkmaktadır oumlzellikle buumlyuumlk

uumllkesi olan Hindistanrsquoın uumlretim kaynağı ve guumlcuuml ve uumlruumln ccedileşitliliği ticari iş birliğini etkilemektedir

Ayrıca ccedilok boyutlu ulaşım ve gelişmiş limanların olmaması da ticari iş birliğinde en buumlyuumlk engel

oluşturmaktadır Ancak BIMSTEC teroumlrle muumlcadele konusunda buumlyuumlk ilerleme goumlstermiş ve 2004

yılında Teroumlre Karşı Zirve programı duumlzenleyerek uumlye uumllkelerin ortak kararıyla lsquoTeroumlre Karşı Ortak

Ccedilalışma Grubursquo ve diğer doumlrt alt ccedilalışma grubu kurmuştur (Mohammad 2010 44ndash45) Karar alma

sistemi SAARC gibi zor olmamakla birlikte kalkınma ccedilalışmaları ve ekonomik gelişmelerin anahtarı

olarak oumlzel sektoumlre seccedililen BIMSTECrsquoin hedeflediği ccedilalışmaları gerccedilekleştirememiştir (Hossain

2010 147)

Tuumlrkiye Başbakanı Necmettin Erbakanrsquoın oumlnderliğinde kurulan gelişen Muumlsluumlman uumllkenin

teşkilatı Gelişmekte Olan Sekiz Uumllke D-8rsquoin oumlnemli bir uumlyesidir Bangladeş Muumlsluumlman uumllkeler

arasında teknolojik ve ekonomik kalkınma duumlzeyleri ticari potansiyelleri ve nuumlfusları itibariyle oumlnde

gelen uumllkeler ile guumlccedilluuml bir ekonomik ve ticari iş birliği kurulmasına youmlnelik Tuumlrkiyersquonin teklifini

kabul ederek D-8 kuruluş ccedilalışmalarında Bangladeş oumlnemli yer almıştır (Mfagovtr ty) Bangladeş

Endonezya İran Pakistan Malezya Mısır Nijerya ve Tuumlrkiye ile 15 Haziran 1997 tarihinde kurulan

D-8 uumlye uumllkelerin ticari guumlcuumlne arttırmak amacıyla farklı alanlarında ilişkileri kurmak uluslararası

alanında ekonomik guumlcuumlnuuml arttırmak ve etkili konumuna ulaşmak amacıyla ccedilalışmalarını başlatmıştır

(Hossain 2010 148) Bu amaccedil doğrultusunda D-8 uumllkeler tarım ticaret ulaştırma enduumlstri enerji

ve turizm olmak uumlzere altı oumlncelik alanında iş birliği ccedilalışmaları yapmaktadırlar (Developing8org

ty)

2001 yılında kurulan Guumlney Asya Alt Boumllgesel Ekonomik İş birliği (SASEC)rsquoın kurucu

uumlyesidir Bangladeş Ulaştırma ticari kolaylaştırma enerji ve ekonomik koridor geliştirme

ccedilalışmalarıyla boumllgesel refahı teşvik etmeyi ekonomik fırsatları geliştirmeyi amaccedillayan proje tabanlı

bir ortaklık teşkilatıdır Bangladeş Butan Hindistan Maldivler Myanmar Nepal ve Sri Lanka ile

oluşan SASEC Guumlney ve Guumlney Doğu Asyarsquoda ticaret ve iş birliğini ilerletmeye ve Ccedilin Halk

Cumhuriyeti ve kuumlresel pazara bağlantı ve ticaret geliştirilmeye hedeflemektedir Boumllgesel ticaretini

kolaylaştırmak iccedilin SASEC ccediloklu sınır oumltesi ulaşım ağlarını guumlccedillendirmekte ve zamanı hızlandıran

ve sınır oumltesi malların araccedilların ve insanların taşınması maliyetlerini azaltan modern ve etkili guumlmruumlk

idaresinin kurulmasına destek olmaktadır SASEC ayrıca uumlye uumllkelere enerji guumlvenliğini geliştirme

45

konusunda altyapı geliştirme desteği sağlamaktadır Boumllgede enerji ticaretini teşvik ederek

maliyetleri ve ithalat bağımlılığını azaltmasında da yardımcı olmaktadır (SASEC ty)

Bangladeş Ccedilin Hindistan Myanmar BCIM alt boumllgesindeki ekonomik faaliyetleri artırmak

iccedilin ccedilok modlu taşımacılık ağı fikri 1990rsquolarda Bangladeşli Profesoumlruuml Rehman Sobhan tarafından

oumlnerilmiştir (Yesmin 2019) Rehman ccedilok modlu taşımacılık bağlantısı ve altyapının hazırlamasının

işlem maliyetlerini oumlnemli oumllccediluumlde azaltabileceğini ticareti ve yatırımı teşvik edebileceğini ve sonuccedil

olarak boumllgedeki uumllkelerin buumlyuumlk oumllccediluumlde faydalanabileceği savunmuştur (Rahman 2014) Daha

sonra BCIMrsquoin sivil toplum kuruluşların başlattıkları ccedilalışmaları sonucunda BCIM Forum guumlndeme

gelmiştir Doumlrt uumllkenin STKrsquoların 1999 yılında başlattığı lsquoKunming Girişimirsquo adlı lsquoUluslararası

Boumllgesel Ekonomik İş birliği ve Kalkınma Konferansırsquonın ortaya koyduğu boumllgesel ortak ticareti ve

ulaşımına youmlnelik oumlnerileri uumlzerinde 2004 yılında uumllkelerin Dışişleri Bakanlarının bir araya getirmiş

ve BCIM İş birliği ccedilalışmalar başlamıştır Daha sonra Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Mayıs 2013rsquote

Hindistan ziyareti sırasında BCIM alt boumllgesindeki ekonomik koridor fikrini oumlnermiş ve Ccedilin-

Hindistanrsquoın ortak accedilıklama sonrasında BCIM-ECrsquonin kurulmasını resmen başlamıştır (Das ve

Thomas 2018) Daha sonra Bangladeş ve Myanmar da alt boumllge genelinde ekonomik koridorun

gelişmesine karşı guumlccedilluuml ve olumlu tepki vermiştir Oumlnerilen BCIM ekonomik koridoru BCIM

uumllkelerinin 20 buumlyuumlk kentini birbirine bağlayan 2800 kmrsquolik bir ekonomik koridor inşa etmeyi

amaccedillamaktadır Koridor Hindistanrsquoın Batı Bengal Eyaletirsquonin başkenti Kalkuumltarsquodan başlayarak

Bangladeşrsquoin Jessore Dakka ve Sylhet Hindistanrsquoın Kuzeydoğudaki Manipur ve Silchar ve

Myanmarrsquoın Ka Lay Monywa Mandalay Lashio ve Musersquoden Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin başkenti

Kunmingrsquoe kadar inşa edilecektir (Yesmin 2019) İpek Yolursquonun modern versiyonu olarak

tanımlayan BCIM Ekonomik Koridoumlruuml bu doumlrt uumllkeyi karayolları demiryolları deniz yolları ve hava

yolları ile bağlayacak bir boumllgesel ekonomik ccedilalışmasıdır (Hossain 2010 147) Bu ekonomik

koridoru gerccedilekleştiğinde insanların ve malların sınır oumltesi akışını kolaylaştıracak ticaret engellerini

en aza indirecek uumllkelere boumllge pazara erişim sağlayacak ve ccedilok taraflı ticareti artıracaktır

Şeyh Hasinarsquonin 2009-2018 yıllarındaki iktidar suumlreccedilte boumllge ve uluslararası alanda

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu artıracak ccedilalışmalar yapılmıştır 2009 yılında iktidara geldikten

hemen sonra Avami Ligi iktidarı hem Hindistanrsquoı hem de Ccedilinrsquoi dış politikasında oumlncelik vermiştir

Oumlzellikle Bangladeşrsquoin altı yapı ve ekonomik kalkınması iccedilin Ccedilinrsquoi oumlnemli bir seccedilenek belirleyerek

gereken siyasi ve diplomatik adımlar atmıştır ldquoHerkese dostluk ve hiccedil kimseye koumltuumlluumlk değilrdquo

ilkesinin uygulaması olarak Ccedilinrsquoe youmlnelik atılan adımlar Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerine yeni bir

doumlnem accedilmıştır Bu suumlre zarfından Şeyh Hasina huumlkuumlmeti ekonomik diplomasisini oumlncelik vermiştir

Dış uumllkelere youmlnelik izlediği bu politika sonucunda Bangladeş hem uumllke iccedilin kalkınma hem de

uluslararası alanında oumlnemli değer kazanmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti doğrudan yabancı yatırımları

ccedilekmek iccedilin uumllke genelinde kapsamlı hizmet veren 100rsquoe yakın oumlzel ekonomik boumllge kurmaya

planlamıştır Bangladeş ile farklı uumllkeler arasındaki ekonomik iş birlik anlaşmalarına bakıldığında

46

Avami Ligirsquonin ekonomik diplomasisinin ccedilok etkili olduğunu goumlruumlluumlyor Bangladeşrsquoin GSYİHrsquosi

2009rsquoda 102 milyar ABD dolarıyken 2019rsquoda 302 milyar ABD dolarına yuumlkselmiştir Doğrudan

yabancı yatırım ise 2009 yılında 700 milyon ABD doları iken 2018 yılında 3613 milyon ABD

dolarına yuumlkselmiştir (Islam 2020) 2018rsquode Bangladeş Guumlney Asyarsquoda doğrudan yabancı yatırım

alıcısı arasında ikinci alıcısı olmuştur

2009 yılında iktidara geldikten sonra Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Hindistan ve Myanmar ile uzun

suumlredir devam eden deniz sınırı anlaşmazlığını uluslararası mahkemeye başvurarak barışccedilıl bir

şekilde ccediloumlzmuumlştuumlr Bu Bangladeşrsquoin dış politikasında oumlnemli bir başarı olarak eklendi Şeyh Hasina

huumlkuumlmeti Guumlney-Guumlney İşbirliğirsquoni Guumlney uumllkeleri arasında kalkınma iş birliği iccedilin etkili bir

mekanizma ccediloumlk oumlnemle değerlendirerek Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ileri taşımıştır

Bangladeş Guumlney-Guumlney İşbirliğini ulusal kalkınma iş birliği politikasına dahil etmiş ve

yoksulluğun azaltılmasında dikkate değer bir ilerleme kaydederek 2013 yılında lsquoGuumlney-Guumlney

Oumlduumlluumlrsquone layık goumlrmuumlştuumlr Ayrıca Eyluumll 2018rsquode Guumlney-Guumlney İşbirliğine olağanuumlstuuml katkılarından

oumltuumlruuml oumlzel bir oumlduumlle laik goumlruumllmuumlştuumlr (Islam 2020) Şeyh Hasina huumlkuumlmeti 2017 yılında Myanmar

guumlvenlik kuvvetlerinin işkence altından hayatlarını kurtarmak amacıyla Bangladeşrsquoin sınır kapılarına

dayanan yaklaşık 1 milyon Rohingya Muumlsluumlmanrsquoa yer vererek uluslararası kuruluş ve uumllkelerin

goumlzuumlnde ccedilok oumlnem kazanmıştır Rohingya sorunun ccediloumlzuumlmuumlne Tuumlrkiye başta olmak uumlzere birccedilok uumllke

Bangladeşrsquoin yanında durarak uluslararası alanında Bangladeşrsquoin konumunu da guumlccedillendirmektedir

İKİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-CcedilİN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ

Bangladeşrsquoin oumlzerklik hareketi bağımsızlık hareketi ve daha sonra Bağımsız Bangladeşrsquoin

kuruluşunda liderlik roluuml oynayan Avami Ligi ile Ccedilinrsquoın ilişkilerinin tarihi bir suumlreci vardır Oumlzellikle

bağımsızlık savaşı sırasında Ccedilinrsquoin Pakistanrsquoın yanında yer alması Avami Ligi ve Ccedilin huumlkuumlmeti

arasında bir mesafe oluşturmuştur Savaşta Hindistanrsquoın siyasi ve askeri destek vermesi ve Avami

Ligirsquonin liderliğinde bağımsız Bangladeşrsquoin Hindistan ile ortak anlaşmalarının yapılması Ccedilin ve

Avami Ligi arasındaki uzaklık ilişkilerini 1975 yılına kadar devam ettirmiştir Bangladeşrsquoin

kuruluşundan sonra komşu ve duumlnya uumllkeleriyle dostluk ilişkiler youmlntemini seccedilen Şeyh Mujibur

Rahman Ccedilin ile ilişki kurma yolunda gereken adımlar atmıştır Ancak Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

yaşadığı suumlre iccedilinde Ccedilin Avami Ligi ile diplomatik ilişkiler bile kurmamıştır Daha sonraki huumlkuumlmet

ile Ccedilin ekonomik siyasi ve askeri ilişkileri kurarak Bangladeşrsquoin oumlnemli bir ortağı haline gelmiştir

Bu arka planına dayanarak 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkilerini

eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde analiz edilmiştir Bu boumlluumlmde geccedilen 10 yıl suumlrecinde Avami

Ligi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe youmlnelik dış politika ccedilalışmaları kapsamında karşılıklı ziyaretler parti

arasındaki goumlruumlşmeler ekonomik askeri altyapı geliştirme ve diğer alanlarındaki iş birlikleri

incelenmiştir Boumlluumlmuumln son kısmında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe youmlnelik ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik

accedilısından değerlendirilmiştir

Tarihi Arka Planı

Ccedilin ve Bengal halkları arasındaki ilişkiler ccedilok eskiye dayanmaktadır Eski zamanlardan beri

Hint Alt Kıtasından insanlar eğitim ticaret ve Budizmrsquoin tebliği iccedilin Ccedilinrsquoe gitmişlerdir 4 Yuumlzyılda

Ccedilin boumllgesinden gezgin Fa-hien ve 7 yuumlzyılda gezgin Hue-a tsung Bengal boumllgesini ziyaret etmiştir

982 yılında Bengal boumllgesinde doğan Atiş Dipankar Budizmrsquoin tebliği iccedilin Tibet boumllgesine gitmiş ve

orada vefat etmiştir (Barua 1992 61ndash78) Antik ccedilağda Ccedilinli denizciler Bengal Koumlrfezi uumlzerinden sık

sık Bengal boumllgesine gelmişlerdir Ccedilin denizciler guumlnuumlmuumlzuumln Bangladeş boumllgesini lsquoMunjalarsquo olarak

ve Bengal Koumlrfezirsquoni lsquoMunjala Hairsquo olarak adlandırmışlardır Tarihi belgelere goumlre Bengal Sultanı

Giasuddin Azam Şah tarafından Ccedilin Kralı Yung-Lursquoya 1405 yılından 1409rsquoye kadar uumlccedil defa hediye

goumlnderdiğini ve aynı şekilde Yung-Lu tarafından Giasuddinrsquoe hediyeler goumlnderildiğini bilinmektedir

(Huq 1993 165 Majumdar ve 2007 337)

48

İngiliz youmlnetimi doumlneminde pek ccedilok Ccedilinli guumlnuumlmuumlzuumln Bangladeşrsquoe gelmiş ve restoranlar diş

klinikleri ve kuru temizleme tesisleri işletmiştir (Rashid 2015c 342) İki boumllgedeki insanların

kuumlltuumlrel ilişkilerin diğer bir oumlrnek ise Mao Tse-tungrsquoun liderliğinde 1949rsquoda kurulan Ccedilin Halk

Cumhuriyetirsquone Bengal boumllgesinden siyasi liderlerin Ccedilin ziyaretlerdir 1953 yılında doumlnemin Doğu

Pakistan olan Bengal boumllgesinden siyasi liderler Ccediline ziyaret etmiştir 1957 yılında ise Şeyh Mujibur

Rahman ve diğer liderler Ccedilinrsquoe gidip fikir alışverişinde bulunmuştur Doğu Pakistanrsquodaki Ccedilin yanlısı

grupları Ccedilinrsquoin konferanslara katılmaları iccedilin birkaccedil kez davet edilmiştir Ayrıca Pakistanrsquoın en

buumlyuumlk eyaleti olan Doğu Pakistanrsquoın Dakkarsquoda Ccedilinrsquoin konsolosluk ofisi Ccedilin ile olan yakınlığını daha

da ileri taşımıştır Doğu Pakistanrsquoın Sol liderleri Ccedilinrsquoi anti-emperyalizm ve koumlyluuml işccedililerin devriminin

rol modeli olarak goumlrmuumlşlerdir Ayrıca Sol liderler Pakistanrsquoın ABDrsquoye stratejik yakınlığını

eleştirerek Ccedilinrsquoe daha da yaklaşmıştır

Oumlte yandan Ccedilin 1950rsquoden 1980 yıllarına kadar Guumlney Asya politikasına dikkatle karar

vermiştir Ccedilin 1953 yılından 1959 yılına kadar Hindistan ile yakın ve Pakistan ile dikkatli ilişkilere

devam etmiştir Ancak Marksizm-Leninizmrsquoin teorik ve ideolojik tartışmalardan dolay Ccedilin ve SSCB

arasındaki ayrılığı SSCB ile Hindistanrsquoın yakınlığı ve 1959 yılının mart ayında Tibetrsquoin ruhani lideri

Dalai Lamarsquonın Hindistanrsquoa sığınması hem Hindistan ile ilişkilerini etkilemiş hem de Guumlney Asyarsquoda

Ccedilinrsquoin politikasını etkilemiştir 1962 yılında sınır anlaşmazlıktan ortaya ccedilıkan Ccedilin-Hindistan Savaşı

sonrasında SSCBrsquonin daha da yakın muumlttefiki haline gelen Hindistanrsquoa karşı Ccedilin Guumlney Asyarsquoda uumlccedil

temel prensip uumlzerinde rol oynamaya başlamıştır Bunlar ise Hindistan ile ccedilekişmekte olan uumllkelere

desteklemek SSCBrsquonin stratejisini engellemek ve Hindistan iccedilinde ayrılıkccedilıları desteklemektir

Hindistan ile olan savaştan sonra Pakistan ile Ccedilin ccedilok yakın bir ilişkiler kurmuştur Pakistan da

kendi guumlvenliği iccedilin Ccedilinrsquoi oumlnemli bir ortak olarak politikasına yer vermiştir 1965 yılında Hindistan-

Pakistan savaşı Ccedilin ve Pakistanrsquoı daha da yakınlaştırmıştır Savaş başladığında Ccedilin huumlkuumlmeti

Pakistanrsquoın yanında yer almış ve Hindistanrsquoın tutumunu lsquosaldırırsquo olarak ifade etmiştir 1969 yılında

SSCB ile Ccedilinrsquoin sınır savaşı de Ccedilinrsquoe Guumlney Asyarsquoda Pakistan-Ccedilin ilişkilerini guumlccedillendirmiştir

(Choudhury 1975 211) Dolaysıyla Pakistanrsquoın eyaleti olan Doğu Pakistanrsquoda (guumlnuumlmuumlzuumln

Bangladeş) Batı Pakistan huumlkuumlmetinin siyasi iktidarı ve ekonomik haksızlıklara karşı yapılan

protestolar 1966 yılındaki lsquo6 Maddeli Oumlzerklik Hareketirsquo 1969 yılındaki lsquoKitle Grevirsquo ve 1970 yılın

Aralık ayında yapılan lsquoGenel Seccedilimrsquo ve sonrası Avami Ligirsquone huumlkuumlmet kurmasına muumlsaade

edilmemesinin ardından Doğu Pakistanrsquoda ortaya ccedilıkan grevi Ccedilin desteklemediği gibi bunların

Pakistanrsquoın iccedil sorunu olduğunu ve Pakistanrsquoın buumltuumlnluumlğuuml iccedilin sorunların ccediloumlzuumlmuumln gerektiğini

vurgulamıştır Ayrıca 1970 sonrasında meydana gelen anlaşmazlığın ccediloumlzuumlmuumlne doumlnemin Ccedilin

başbakanı Ccedilu Enlay Avami Ligi başkanı Şeyh Mujibur Rahman ve Pakistan Halk Partisi başkanı

Zuumllfikar Ali Buttorsquoyu ortak ccediloumlzuumlm yolu bulmaları iccedilin oumlzel mektup goumlndermiştir (Choudhury 1975

211)

49

1971 yılının 25 Mart gece Pakistan ordusu tarafından Doğu Pakistan halkına karşı başlatılan

kanlı saldırısında da Ccedilin Bangladeş halkının yanında yer almamıştır Aksine bunu Pakistanrsquoın iccedil

meselesi olarak değerlendirmiştir Ayrıca Doğu Pakistan halkının direnişine destek veren SSCB ve

Hindistanrsquoa eleştiride bulunarak Pakistanrsquoın iccedil meselesine muumldahale etmemelerine istemiştir

(Hossain 1974 149) Doğu Pakistanrsquoda başlayan savaşı ile ilgili Ccedilinrsquoin resmi tepkisi ilk olarak

Başbakanı Chou En-Lairsquodan Yahyarsquoya 11 Nisanrsquoda yazılan mektubundan anlaşılır (Naik 1972 138)

Ekselansları Hintli yayılmacıların Pakistanrsquoa karşı saldırı başlatmaya cesaret etmesi durumunda

Ccedilin huumlkuumlmetinin ve halkının her zaman olduğu gibi devlet egemenliğini ve ulusal bağımsızlığı

koruma konusundaki haklı muumlcadelesinde Pakistan huumlkuumlmetini ve halkını sıkı bir şekilde

destekleyeceğinden emin olabilirsiniz Ekselansları ve Pakistanrsquodaki ccedileşitli boumllgelerin liderlerinin bilge istişareleri ve ccedilabalarıyla Pakistanrsquodaki durumun kesinlikle normale doumlneceğine inanıyoruz

Bize goumlre Pakistanrsquoın buumltuumlnluumlğuuml ve Doğu ve Batı Pakistan halkının birliği Pakistanrsquoın refah ve

guumlccedil kazanması iccedilin temel guumlvencelerdir

1970 seccediliminden beri Doğu ve Batı Pakistan arasındaki siyasi anlaşmazlığının ccediloumlzuumlmuuml bulması

iccedilin muumlzakereyi vurgulamış ve daha sonra ccedilatışma başladığında barışccedilıl yoluyla siyasi liderlerinin

ortak yolu bulmasına oumlnemsemiştir Ancak son seccedilenek olarak dış tehdit durumunda oumlzellikle

Hindistan ve SSCBrsquonin muumldahalesi durumunda Pakistanrsquoa destek vereceğini ifade etmiştir Ccedilin bu

krizi Hint-Sovyet ittifakının bir Soğuk Savaş komplosu olarak değerlendirmiş ve Bangladeşli halkın

direnişini SSCB ve Hindistan destekli bazı grupların ve burjuvaların ayrımcılık hareketi olarak

goumlrmuumlştuumlr Dilara Choudhury (1992a 152) Ccedilinrsquoin duruşunu şu şekilde kaydetmiştir

Ccedilin 1971 yılındaki lsquoBangladeş Savaşırsquo kavramını accedilıkccedila tanımlamamasına rağmen savaş

sırasındaki eylemi ve politikaları Ccedilinrsquoin Şeyh Mujibur Rahman ve Avami Ligi oumlnderliğindeki

kurtuluş hareketini gerccedilek bir kurtuluş hareketi olarak goumlrmediğini goumlstermektedir Daha ziyade

ldquogericirdquo Hindistan ve ldquoyayılmacırdquo Rusyarsquonın yardımıyla bir burjuva devrimi olduğunu

duumlşuumlnmuumlştuumlr Kurtuluş savaşı sırasında Ccedilinrsquoin roluuml uumlzerine yapılan yorumlar ne olursa olsun

bunun Ccedilin iccedilin en utanccedil verici ve savunulamaz bir durum olduğu konusunda hiccedilbir şuumlphe yoktur

Hindistanrsquoa sığınan Avami Ligi liderlerin kurulduğu Bangladeş Geccedilici Huumlkuumlmetirsquonin

Hindistanrsquodan faaliyetleri suumlrduumlrmesi ve Bangladeşli savaşccedilıları Hindistanrsquoın destek verilmesi Ccedilinrsquoin

iddialarını netleştirmiştir Ayrıca ağustos ayında Hindistan-SSCB arasındaki dostluk anlaşması ve

lsquomuumlttefiklerinin herhangi birinin dış guumlccedilleri tarafından saldırıya uğradığında diğerinin destek

vereceğirsquo ifadesi bulunan maddesi Pakistanrsquoın muumlttefiki Ccedilin iccedilin buumlyuumlk endişe konusu olmuştur Bu

anlaşmanın ardından Ccedilin ve ABD yakınlaşmış ve Ccedilinrsquoin Pakistanrsquoa desteği daha da yuumlkselmiştir

Ancak Ccedilin tarafından Pakistanrsquoa askeri yardımı yapılmamıştır 5 Kasım tarihinde Ccedilinrsquoe ziyarette

bulunarak askeri desteği talebinde bulunan Zulfikar Ali Bhuttorsquoya da Ccedilin huumlkuumlmeti herhangi bir karar

vermemiştir Ayrıca kasım ayın sonuna kadar Ccedilin huumlkuumlmeti soruna lsquoPakistan halkının kendilerirsquo

tarafından lsquomakul bir ccediloumlzuumlmrsquo aranması ccedilağrısında bulunmuştur

1971 yılının 3 Aralık tarihinde Hindistanrsquoın savaşa dahil olmasının ardından Ccedilin Pakistanrsquoa

siyasi destek sağlamış ve Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını Hindistanrsquoın işgal politikanın bir oyunu

50

olduğunu ifade etmiştir Hindistan huumlkuumlmetinin Bangladeşrsquoi tanıması Pekin radyosu tarafından

Hindistanrsquoın yayılma politikasının bir eylemi olarak tanımlanmış ve Bangladeş huumlkuumlmetini lsquokukla

huumlkuumlmetirsquo olarak adlandırmıştır (Mohsin 1992 59-71) Ayrıca Ccedilinrsquoin Sovyetler Birliğirsquone

uluslararası ilişkilerinin kurallarının ihlalinden succedillamıştır Aralık ayında Hint-Pakistan savaşı BM

Guumlvenlik Konseyirsquone ABD tarafından getirilmiştir Ancak Ccedilin temsilcisi Huang Huarsquonın konuşması

Pakistanrsquoın askeri eylemlerine doğrudan destek vermek yerine Sovyetler Birliği ve Hindistanrsquoa karşı

olmuştur SSCB 4 Aralık 1971rsquode Guumlvenlik Konseyirsquone bir karar taslağı sunmuş ve Doğu

Pakistanrsquoda Pakistan Ordusu tarafından yapılan şiddet eylemlerini durduracak oumlnlemler almaya

ccedilağırıda bulunmuştur (Ahmed 2004 153-157) Ancak Ccedilin temsilcisi Huang Hua Doğu

Pakistanrsquodan Hindistanrsquoın askeri kuvvetlerinin ccedilekilmesini istemediği gerekccedilesiyle Sovyet kararını

eleştirmiştir Huang Hua Guumlvenlik Konseyirsquone ldquoHint huumlkuumlmeti ldquokendini savunmardquo amacıyla Doğu

Pakistanrsquoa asker goumlnderdiğini iddia ediyor Bu tam bir gangster mantığırdquo demiştir (Jain 1977 187)

Aralık ayı itibarıyla Ccedilin Pakistan yanlısı duruşunu uluslararası duumlzeyde guumlccedillendirmeye

başlamıştır Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı sırasında Hindistan-Pakistan savaşının başlamışı ve

Hindistan askerinin Bangladeş boumllesine girerek Pakistan ordusuna karşı savaşması durumunda Ccedilinrsquoin

uluslararası ortamındaki tutumu Dilara Choudhuryrsquonin (1992a 154) aşağıdaki değerlendirmelerden

anlaşılır

Aslında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşındaki roluuml Moskova ve Yeni Delhi ile olan gergin

ilişkileri ile yakından bağlantılıydı Pakistan Guumlney Asyarsquoda Ccedilinrsquoin stratejik oumlneme sahip bir

muumlttefikiydi ve Sovyetler Birliğirsquonin desteklediği Hindistan ordusu tarafından parccedilalanması

buumlyuumlyen Ccedilin-Sovyet ccedilatışması ve Ccedilin-Hindistan ilişkilerindeki gerginliği bağlamında Pakistanrsquoın

parccedilalanması Ccedilin iccedilin buumlyuumlk bir diplomatik şok olacaktı Ayrıca boumllgesel bir ccedilatışma olmasına

rağmen kuumlresel meselelerle bağlantılıydı Nixonrsquoın Bangladeş savaşı sırasındaki politikası kuumlresel

faktoumlrler tarafından karmaşıklaştırıldı Bu yuumlzden Ccedilinrsquoin politikası Bangladeşrsquoin ortaya ccedilıkışı ile

doğrudan ilgili değil (uluslararası) guumlccediller yuumlzuumlnden ikilik doluydu

5 ve 7 Aralık tarihlerinde Birleşmiş Millet Guumlvenlik Konseyine SSCBrsquonin sunduğu savaşın

durdurulması ve siyasi yoluyla sorunun ccediloumlzuumllmesine youmlnelik teklifleri karşı Ccedilin ldquovetordquo etkisini

kullanmıştır ve bu tekliflerin Pakistanrsquoın iccedil meselesine muumldahale olduğunu ifade etmiştir 5 Aralık

1971 tarihinde BM Guumlvenlik Konseyinde Ccedilin kendi teklifini sunarak Pakistanrsquoa youmlnelik Hindistanrsquoın

saldırının durdurmasını ve Doğu Pakistanrsquodan askerlerin ccedilekilmesini istemiştir 16 Aralık tarihinde

kadar Ccedilin hem uluslararası ortamlarda Pakistanrsquoa siyasi destek sağlayarak Doğu Pakistan sorunun

barışccedilıl ccediloumlzuumlmuuml istemiştir hem de SSCB ve Hindistanrsquoın roluumlne karşı duruşunu sergilemiştir Aralık

ayı itibaren Hindistan ordusunun Bangladeş boumllgesine girmesi ve 6 Aralık tarihinde Hindistan

huumlkuumlmeti tarafından Bangladeşrsquoi uumllke olarak tanıması olaylarını Ccedilin şiddetle karşı ccedilıkmasına rağmen

Pakistan ordusuna herhangi siyasi destekte bulunmamıştır

1971 yılının mart ayı itibaren Doğu Pakistanrsquodaki savaşı doumlneminde Ccedilinrsquoin oynadığı roluuml

birkaccedil temeli uumlzerine dayanmıştır birincisi Guumlney Asyarsquoda Hindistan ile rekabetinde guumlccedilluuml bir

51

muumlttefiki olan Pakistanrsquoın iccedil sorununu barışccedilıl yoluyla ccediloumlzuumlmuumlne kavuşturmak ikincisi Doğu

Pakistan boumllgesinde Hindistan etkisi altında yeni bir uumllkenin kurulmasını durdurmak uumlccediluumlncuumlsuuml

savaşta Hindistan ve Hindistanrsquoı destekleyen SSCBrsquonin siyasi askeri ve diplomatik eylemlerini

başarısızlığa uğratmaktır Savaşı youmlneten Bangladeşrsquoin suumlrguumlndeki huumlkuumlmeti ve Avami Ligi

liderlerinin Hindistan bağlantısı Ccedilin iccedilin buumlyuumlk bir endişe yaratmıştır Ayrıca Ccedilin Hindistan

huumlkuumlmetinin Bangladeş krizindeki eylemini destekleyen Sovyet diplomatik ve politik

ccedilalışmalarından son derecede rahatsız olmuştur Hindistanrsquoın askeri zaferi ve Sovyetler Birliğirsquonin

diplomatik zaferi Pekin iccedilin buumlyuumlk bir hayal kırıklığı olacağı da anlamıştır (Choudhury 1992 21-

73) Dolaysıyla Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşındaki roluuml Guumlney Asyarsquoda etki sahasını

kaybetmek SSCB ve Hindistanrsquoa karşı diplomatik başarısızlık korkusu ve Şeyh Mujibur Ramanrsquoın

liderliğinde Avami Ligi gibi Hindistan yanlısı bir partinin oumlnderliğinde bir uumllkenin doğuşunun

endişesinde kaynaklanmıştır

211 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975)

16 Aralık 1971 tarihinde Bangladeşrsquoin bağımsızlığının ardından Guumlney Asya siyasi sisteminde

buumlyuumlk bir değişiklik gerccedilekleşmiştir Bangladeşrsquoin kuruluşunda buumlyuumlk destek sağlayan ve

Pakistanrsquoın boumlluumlşuumlne başaran Hindistan Guumlney Asyarsquoda Boumllgesel guumlccedil olarak ortaya ccedilıkmıştır SSCB

de Guumlney Asyarsquoda Hindistanrsquoın ortalığını kazanmıştır Yeni kurulan Bangladeş de SSCB ve

Hindistan etkisi altında kalmıştır Bangladeş huumlkuumlmeti bağımsızlık savaşı suumlrecinde yardım eden ve

yanında yer alan uumllkeleri ile doğal olarak yakın bir ilişki kurmuş ve karşısında yer alan uumllkeleriyle

soğuk ilişkilerine devam etmiştir Dolaysıyla Şeyh Mujibur Rahman doumlneminde Bangladeşrsquoin

Hindistan ve SSCB ile yakın ilişkileri Ccedilinrsquoi ccedilok etkilemiş ve Ccedilin Mujibur Rahman huumlkuumlmetinden

mesafeli davranış goumlstermiştir Mujibur Rahman huumlkuumlmeti aynı zamanda Bangladeşrsquoin ekonomi ve

altyapı geliştirmesi iccedilin SSCB ve Hindistan dışında da Batılı ve Muumlsluumlman uumllkeler ile ilişkileri

kurmaya hedeflemiştir Dolaysıyla kuruluşundan beri Bangladeş Bağlantısızlar hareketine aktif

olarak katılmıştır ve tarafsız dış politikasını hedef olarak belirlemiştir

16 Aralık tarihinde Dakkarsquoda Pakistan ordusunun Hindistan komutanlarının elinde teslim

olması 8 Ocak 1971 tarihinde Pakistan tarafından serbest bırakılmasının ardından Dakkarsquoya

doumlnerken 10 Ocak tarihinde Yeni Delhirsquode Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın teşekkuumlr ziyareti ve 19 Mart

1972 tarihinde iki uumllke arasında 25 yıllık bir suumlre iccedilin lsquoDostluk Antlaşmasırsquonın imzalanması Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquoe karşı şuumlpheler daha guumlccedillenmiştir Dolaysıyla Ccedilin Bangladeşrsquoi uzun suumlredir resmi olarak

tanımamıştır Ccedilinrsquoin 1974 yılına kadar Bangladeşrsquoin BMrsquoye uumlyelik başvurusuna da karşı ccedilıkmıştır

(Rashid 2015 342-346) Bangladeş dostluk ilişkileri geliştirme umuduyla birtakım girişiminde

bulunmuştur Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad Ccedilin Başbakanı Chou En-Lairsquoye

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile iyi komşuluk ilişkileri kurma isteğini belirten mektup yazmıştır Ancak Ccedilin

Bangladeşrsquoin mektubunun cevap vermemiştir Ağustos 1972rsquode Guumlvenlik Konseyinde yapılan bir

52

toplantıda Bangladeşrsquoin BM uumlyeliği başvurusunu tartışması iccedilin guumlndeme dahil edilmesine karşı oy

kullanmıştır Ccedilin 25 Ağustos 1972 tarihinde BM Guumlvenlik Konseyirsquonde Bangladeşrsquoin BM uumlyeliği

teklifine karşı ldquovetordquo etkisini kullanmıştır Ccedilin temsilcisi Huang Hua Bangladeşrsquoe karşı vetosunu

savunarak şu tartışmayı yapmıştır

ldquoBangladeşrsquoin ortaya ccedilıktığı oumlzel koşullar ve durumlar goumlz oumlnuumlne alındığında BMye uumlyelik

başvurusu sorusunun Genel Kurul ve Guumlvenlik Konseyi kararlarının geccedilen yılki Guumlney Asya Alt

kıtasında saldırganlık savaşı kararlarından sapma olarak hiccedilbir şekilde incelenemeyeceği accedilıktırrdquo

(Beijing Review 1972 6)

Ccedilin ayrıca savaş sonrasında ortaya ccedilıkan sorunların ccediloumlzuumlmuuml olmadan oumlzellikle esir duumlşen

Pakistanlı askerlerine iade yapılmadan Bangladeşrsquoin BM uumlyeliğini masaya taşıyan SSCBrsquoye

kınamıştır 30 Ekimrsquode BM Genel Kurulunda da Bangladeşrsquoin uumlyeliğine karşı ldquovetordquo hakkini

kullanmasına ilişkin accedilıklamada BMrsquode Bangladeşrsquoin uumlyeliğinin karşısında olmadığını ancak ilgili

taraflar arasında uzlaşma sağlanmak istediğini soumlylemiştir Aslında Ccedilin ldquovetordquo etkisini kullanarak

Guumlney Asyarsquoda tek muumlttefiki Pakistanrsquoa destek olmaya ccedilalışmıştır Ccediluumlnkuuml savaşta Pakistan sadece

Doğu Pakistan toprağını kaybetmemiştir aynı zamanda 90 bin asker savaş esiri olarak Hindistanrsquoın

eline kalmış ve Batı Pakistanrsquoın bazı toprakları Hindistan tarafından işgal edilmiştir (Choudhury

1992b 156)

Ccedilin 1972-1973 yıllarında Guumlney Asyarsquoda SSCB-Hindistanrsquoın ektilerinin artırmasına karşı

tutumunu sergilemiştir (Bass 2014) Bangladeşrsquoin bağımsızlığının hemen ardından BMrsquode

Bangladeşrsquoin uumlyeliğine karşı ccedilıkmasının arkasında Guumlney Asaya siyasi durumu oumlnemli yer almıştır

Bu suumlreccedilte Ccedilinrsquoin asıl hedefi Guumlney Asyarsquoda SSCB-Hindistanrsquoın etkisini kırmak ve savaşa kaybeden

Pakistanrsquoın zararını azaltmak olmuştur Dolaysıyla BMrsquode Bangladeşrsquoin uumlyeliğini engelleyerek Ccedilin

bu iki hedefe ulaşmaya ccedilalışmıştır Ccedilin oumlzellikle esir duumlşen 195 Pakistanlı savaş mahkumlarının

iadesine Bangladeşrsquoin BM uumlyeliğinin en oumlnemli şart olarak goumlrmuumlştuumlr 12 Mart 1972 yılında

Hindistan ordusunun Bangladeşrsquoten ccedilekilmesi ve 28 Ağustos 1973 tarihinde Pakistanlı savaş esirleri

ve tutuklu memurların geri doumlnuumlşuumlyle ilgili Hindistan Pakistan ve Bangladeş arasında imzalanan uumlccedil

taraflı anlaşmasını Ccedilin olumlu karşılamıştır Bu gelişmelerin ardından Ccedilin ve Bangladeş arasında

bazı diplomatik ve ticari ccedilalışmalar başlamıştır Ayrıca 22 Şubat 1974rsquote Pakistan tarafından

Bangladeşrsquoin tanınması ve 26 Haziran Pakistan Başbakanı Zuumllfikar Ali Bhuttorsquonun Bangladeş

ziyareti Ccedilin-Bangladeş ilişkilerinin yolunu accedilmıştır (Ahmed 1996) Dolaysıyla 1974 yılının 10

Haziran tarihinde BM Guumlvenlik Konseyi toplantısında Ccedilin Bangladeşrsquoin uumlyeliğinin kabuluumlne karşı

ldquovetordquo kullanmamıştır Guumlney Asyarsquonın tuumlm uumllkeleriyle iyi komşuluk ilişkileri geliştirme umudu dile

getirmiştir

Muumlttefiki Pakistan ile Bangladeşrsquoin siyasi ilişkilerin normalleşmesine rağmen Avami Ligirsquonin

iktidarı doumlneminde (31 Ağustos 1975rsquoe kadar) Ccedilin Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımamıştır Ancak bu

doumlnemde iki uumllke arasında bazı ekonomik ve diplomatik gelişmeler olmuştur Bangladeşrsquoin kurucu

53

başbakanı Şeyh Mujibur Rahman da yeni kurulmuş Bangladeş iccedilin komşu ve guumlccedilluuml uumllkesi olan Ccedilinrsquoin

desteğinin gereğini hissetmemiştir (Chowdhury 1980b 90) Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

soumlylemlerinde hep Ccedilin ile duumlşmanlık ilişkilerinin suumlrmesine sonra erdirmek istediği soumlzler yer

almıştır Bu suumlreccedilte Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmette yer alan siyasetccedililerin Ccedilin karşı

konuşmalarında da dikkat etmesine oumlzen goumlstermiştir Ayrıca Mujibur Rahmanrsquoın talimatı uumlzerine

Burma (Myanmar)rsquoda goumlrev yapan Bangladeş buumlyuumlk elccedilisi Khawaj Kaiser Ccedilinrsquoe birkaccedil defa ziyaret

etmiştir Ccedilinrsquode ilişkilerin normalleşmesinin işareti vermiştir Ccedilin 1974 yılının ağustos ayında

Bangladeşrsquoe sel mağdurları iccedilin 5 bin ton buğday 40 bin pamuk battaniye ve 2 yuumlz bin Yuanrsquolık

kışlık kıyafet yardımı goumlndermiştir 1975 yılının mayıs ayında ise Ccedilinrsquoin daveti uumlzerine Bangladeşli

Ticaret Heyeti Ccedilin ticaret fuarına katılmış ve iki uumllkenin devlet kurumları arasında 4 anlaşma

imzalanmıştır 1972-1974 yılları arasında Ccedilin Bangladeşrsquoten Juumlt ve Juumlt uumlruumlnleri satın almıştır Bu

doumlnemde Ccedilin Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml gibi oumlnemli uluslararası oumlrguumltuumln uumlyeliği iccedilin Bangladeşrsquoe destek

vermiştir (Choudhury 1992b 165ndash66)

15 Ağustos 1975rsquote askeri darbe sonucunda Bangladeşrsquoin kurucusu ve doumlnemin

Cumhurbaşkanı Şeyh Mujibur Rahman oumllduumlruumllmuumlştuumlr İktidara gelen Mujibur Rahman kabinesinde

ticari bakanı olan Khondaker Mostaq Ahmad yeni huumlkuumlmetinin başbakanı olarak SSCB ve Hindistan

(Bass 2014) etkisinden Bangladeşrsquoi ccedilıkararak yeni bir dış politika hedefi ortaya koymuştur Mujibur

Rahmanrsquoın oumlluumlmuumlnuumln 15 guumln geccedilmeden 31 Ağustos tarihinde Ccedilin Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımıştır

ve Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmetinin politikalarını destekleyeceğini accedilıklarmıştır 4 Ekim tarihinde iki

uumllke dışişleri bakanları resmi diplomatik ilişkilerin kurulmasına ilişkin bir accedilıklamada bulunmuştur

Ccedilin gazetesi The Peoplersquos Daily ikili ilişkilerin kurulması hakkında aşağıdaki ifadeleri kullanmıştır

ldquoBiz bu karardan memnunuz ve biz devlet egemenliğini ve ulusal bağımsızlığı sıkı bir şekilde savunan

ve gerccedilekten tarafsız bir politika izleyen Bangladeş varlığının Guumlney Asya kıtasında barış ve

guumlvenliğin korunmasına kesinlikle elverişli olacağına inanıyoruzrdquo (Peoplersquos Daily 1975)

Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquote hala istikrarsız rejimi hemen kabul etmesi yeni rejimin Pekin ve

İslamabadrsquola daha yakın ilişkiler ve Hindistan ve Sovyetler Birliğirsquone daha az bağımlılık

goumlstermesine guumlccedilluuml bir şekilde motive edilmiştir 3 Kasım 1975 Tuğgeneral Khalid Musarraf

liderliğindeki bir karşı darbe gerccedilekleşmiştir Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın yakını olarak bilinen

Musarrafrsquoın bu darbenin arkasında Yeni Delhirsquonin desteklerinin oluğu soumlylenmektedir Ancak 7

Kasımrsquoda uumlccediluumlncuuml bir askeri darbe gerccedilekleşmiş ve Mujib sonrası Bangladeş Ordusunun komutanı

olan General Ziaur Rahman iktidara getirilmiştir

212 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001)

1996 yılının haziran ayında Bangladeş Avami Ligi iktidara gelmiş ve Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

kızı Şeyh Hasina başbakan olmuştur Şeyh Hasina Bangladeşrsquoin dış politikasında Mujibur

54

Rahmanrsquoın lsquoherkes ile dostluk ve hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrsquo ilkesini takip ederek Ccedilin ve Hindistan ile

iyi ilişkiler kurmaya ccedilalışmıştır Başbakanlık goumlrevini uumlstlendikten sonra Başbakan Şeyh Hasina

eyluumll ayında ilk olarak Ccedilinrsquoe ziyareti yapmıştır Ziyaret sırasında iki uumllke lsquoYatırımın Teşvik Edilmesi

ve Korunmasırsquo lsquoCcedilifte Vergilendirmenin Oumlnlenmesirsquo ve lsquoVergi Kaccedilakccedilılığının Oumlnlenmesirsquo ile ilgili

uumlccedil ayrı anlaşmaya imzalardır Dışişleri Bakanı Abduumls Samad Azad 31 Aralık 1998rsquode Pekinrsquoi ziyaret

etmiştir (Uddin ve Bhuiyan 2011 8) Bu ziyareti sonucunda Ccedilin Dakkarsquoda bir Kongre Merkezinin

inşası iccedilin 24 milyon dolarlık faizsiz kredi sağlayacağı bir anlaşma yapmıştır Ayrıca 2001 yılında

BM Guumlvenlik Konseyinin daimicirc olmayan uumlyeliği iccedilin Bangladeşrsquoin adaylığına destek vereceğini soumlz

vermiştir

1999 yılının nisan ayında Ccedilin Ulusal Halk Kongresi Daimicirc Komitesi Başkanı Li Peng

Bangladeş ziyareti sırasında Şeyh Hasina ile yaptığı goumlruumlşmelerde Ccedilinrsquoin insan hakları Tayvan

Tibet vb Konularda Ccedilinrsquoin yanında yer aldığından dolayı teşekkuumlrlerini iletmiştir

Telekomuumlnikasyon sektoumlruumlndeki ikili iş birliğini ilerletmek iccedilin Bangladeş Telekomuumlnikasyon

Bakanı Mohammad Nasim 1 Kasım 1999 yılında Ccedilinrsquoi ziyaret etmiş Ccedilin Başbakanı Zhu Rongji ile

goumlruumlşmuumlştuumlr Zhu Rongji Shanghai Bell Corporation tarafından Bangladeşrsquoteki devasa dijital telefon

santralinin kurulmasından memnun oluğunu dile getirmiştir 19 Aralık 1999 tarihinde Makaorsquonun

Ccedilinrsquoe devredildiği toumlrende Bangladeş Dışişleri Bakanı Abduumls Samad Azad bir heyetle katılmış ve

Ccedilin Başkanı Jiang Zemin ve Başbakan Zhu Rongjhi ile ikili ilişkileri hakkında bilgi alış-verişinde

bulunmuştur

(httpbd2mofcomgovcnarticlebilateralcooperationinbrief20070520070504675608shtml) 20

Şubat 2000 tarihinde Ccedilin Su Kaynakları Bakan Yardımcısı Zhang Jiyao Bangladeşrsquoe ziyarette

bulunmuştur Bu ziyaret ccedilerccedilevesinde tepedeki hidroelektrik santralin kurulması ve Selrsquoin kontroluumlne

tecruumlbelerini paylaşacağını ve taşkın tahmini kanalizasyon ve sulama konularında iş birliği yapmak

istediğini accedilıklamıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin Matamuhuri ve Sangu nehir uumlzerinde 100 MWrsquolik

hidroelektrik uumlretimi ve 3 lastik baraj kurulması ve fizibilite ccedilalışması yuumlruumltuumllmesi iccedilin iki uumllke

arasında bir anlaşma imzalanmıştır (Foysal 2014 77) İki uumllke su sektoumlruumlnde iş birliği iccedilin ortak bir

komite kurulması iccedilin de kararlaşmıştır Bangladeş Su Kaynakları Bakanı Abdur Razzak ise Ganj

barajının inşası iccedilin Ccedilinrsquoin yardımını istemiştir

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Ccedilin ile olan İlişkileri

Son on yıl boyunca Bangladeş Ccedilin ile ccedilok boyutlu ekonomik ve askeri ilişkileri geliştirmiştir

Oumlzellikle Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile ekonomik ticari askeri ve teknik iş birliğine ve ldquoBir Kuşak

Bir Yolrdquo projesi kapsamında Bangladeşrsquoin alt yapı geliştirme ccedilalışmalarında ccedilok guumlccedilluuml ilişkileri

kurmuştur Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi Cinpingrsquoin Ekim 2016rsquoda Dakkarsquoyı resmi olarak ziyaret etmesiyle

Bangladeş şimdiye kadar tek bir uumllke tarafından en yuumlksek yatırım almıştır Şirsquonin ziyareti herhangi

55

bir Ccedilinli devlet başkanı tarafından 30 yıl iccedilinde Bangladeşrsquoe yapılan ilk ziyareti olurken ikili

ilişkilerinin en buumlyuumlk diplomatik doumlnuumlm noktası olarak kabul edilmiştir (Sarker 2019)

221 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile Avami Ligirsquonin Siyasi ve Diplomatik İlişkileri

Başbakan Şeyh Hasina 17-21 Mart 2010 tarihleri arasında Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur

Bu ziyareti esnasında Ccedilin-Bangladeş arasında yeterli hibe desteğiyle ekonomik ve teknik iş birliği

Shahjalal guumlbre fabrikası inşaatı iccedilin ccedilerccedileve anlaşması ve Yedinci Bangladeş-Ccedilin dostluk koumlpruumlsuuml

inşaatı anlaşması imzalanmıştır (Ranjan ty) Bu ziyaret sırasında Ccedilin Ulusal Petrol Şirketi ile

Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi ve Bangladeş Petrol Şirketi ile Petrol ve Gaz Sektoumlruumlnde

İş birliği Anlaşması İmzalamıştır Bu ziyareti ccedilerccedilevesinde Ccedilin Bangladeşrsquote İkinci Meghna

Koumlpruumlsuumlrsquonuumln erken başlatılması iccedilin ve Bangladeş-Ccedilin Dostluk Sergi Merkezirsquonin inşası ccedilalışmaları

yoğunlaştırmayı soumlz vermiştir Anlaşmalara ek olarak Ccedilin başbakanı Bangladeşli uumlruumlnlerin Ccedilin

pazarına guumlmruumlksuumlz erişimi ve Bangladeşrsquoin iklim değişikliğinin ağır etkilerini hafifletme ccedilabalarına

Ccedilinrsquoin desteğini arttırması ile ilgili bazı oumlnemli guumlvencesi vermiştir Bangladeş başbakan ise boumllgesel

ve alt boumllgesel bağlantısı yakında gerccedilekleştirmesi konusunda Ccedilin liderlerinden karşılığı beklediğini

vurgulamıştır (The Daily Star 2010)

Şeyh Hasinarsquonın ziyareti sırasında en oumlnemli gelişme ise iki uumllke stratejik bakış accedilısı ve uzun

zamandır devam eden dostluk eşitlik ve karşılıklı yarar ilkeleri temelinde ldquoDaha Yakın Kapsamlı İş

birliği Ortaklığırdquo kurulmasına karar vermiştir İki taraf 4 Ekim 2010 tarihini Ccedilin ile Bangladeş

arasındaki diplomatik ilişkilerin 35 yıldoumlnuumlmuumlnuuml kutlamak iccedilin ccedileşitli anma etkinlikleri

duumlzenlemeyi ve iki uumllke arasındaki dostane ilişkileri teşvik etmek ve daha da geliştirmek iccedilin bu

fırsatı değerlendirmeyi kabul etmiştir İki taraf uumlst duumlzey ziyaretler ve temaslarda bulunmaya devam

etmeyi devlet kurumları parlamentolar siyasi partiler silahlı kuvvetler ve iki uumllkenin sivil toplum

grupları arasındaki dostccedila ilişkileri daha ileri taşımayı soumlz vermiştir Yerel youmlnetim duumlzeyinde

iletişim ve iş birliğini teşvik etmesi ile birlikte diplomatik istişareler Ortak Ekonomik ve Ticaret

Komitesi ve Ortak Tarım Komitesi dahil olmak uumlzere iş birlik mekanizmalarını geliştirmeyi de karar

vermiştir (Fmprcgovcn 2010)

Bu ziyareti sırasında Bangladeş tarafı Ccedilinli şirketlerinin Bangladeşrsquote enerji iletişim ulaşım

sanayi ve altyapı sektoumlrlerine aktif katılımını memnuniyetle karşıladığını belirtmiştir Ccedilin ise yatırım

iş birliğini araştırmak ve yuumlruumltmek iccedilin yetenekli ve saygın Ccedilinli işletmeleri teşvik etmeye ve

desteklemeye ve karşılıklı olarak anlaşmaya varılan iş birliği projeleri iccedilin olası kolaylaştırma ve

finansman desteğini sağlayacağını soumlz vermiştir Bu ziyaret sırasında Ccedilin Ulusal Petrol Şirketi

Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi ve Bangladeş Petrol Şirketi ile Petrol ve Gaz Sektoumlruumlnde

İş birliği iccedilin bir mutabakat muhtırası imzalamıştır İki taraf ulaşım bağlantılarını guumlccedillendirmeyi ve

bu bağlamda iki uumllke arasında yol ve demiryolu bağlantıları kurma olasılığını tartışmaya devam

56

etmeyi kabul etmiştir Ayrıca 2005 yılında Ccedilin Tarım Bakanlığı ile Bangladeş Tarım Bakanlığı

arasındaki Tarım İş birliği mutabakat muhtırasına dayanarak Ccedilin Bangladeşrsquoin tarım teknolojisinde

yardım ve tarım uumlruumlnleri işleme ve teknik personel eğitimi iccedilin destek sağlayacağını soumlz vermiştir

14-15 Haziran 2010 yılında doumlnemin Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkan Yardımcısı Şi

Cinping Bangladeşrsquoi ziyaret etmiştir Başbakan Şeyh Hasina ile Ccedilin Cumhurbaşkanı Yardımcısı Şi

Cinpingrsquoin resmi goumlruumlşmelerin ardından iki uumllke siyasi ekonomik ve kuumlltuumlrel alanındaki iş birliğini

ilerletme kararını bir kez daha accedilıklamıştır Bu ziyareti sırasında oumlnemli anlaşma ve projeler

imzalanmıştır Ccedilin 40 milyon RMBrsquonin Dakkarsquoya vereceği bir ekonomik iş birliği anlaşması

imzalamıştır Ccedilin Bangladeşrsquoin Chattogramrsquoda derin deniz limanının inşası ve ilk uzay uydusunu

kurmasına yardım teklifinde bulunmuştur Ayrıca Bangladeşrsquoin lsquoPagla Su Arıtma Tesisi ve Shahjalal

Guumlbre Fabrikasırsquona yardımının hızlı bir şekilde yapılacağını belirtmiştir Ccedilin tarafı Bangladeşrsquoe daha

fazla yatırım yapılmasını ve daha fazla Bangladeşli uumlruumlnuumln Ccedilin pazarına guumlmruumlksuumlz erişimine izin

vererek ikili ticaret dengesizliğini azaltacağını soumlylemiştir Ccedilin ayrıca Bangladeşrsquote

telekomuumlnikasyon ve altyapının geliştirilmesi iccedilin iş birliğini genişletmeyi kabul etmiş ve

Bangladeşrsquoin iklim değişikliğinin olumsuz etkileriyle muumlcadele etmesine yardım etmenin yanı sıra

militanlığı ve teroumlrizme karşı iş birliğini genişleteceğini accedilıklamıştır

Bangladeş ve Ccedilin diplomatik ilişkilerin 35 yıldoumlnuumlmuumlnuuml unutulmaz kılmayı farklı

programların duumlzenleyeceğini accedilıklamıştır (Byron 2016b) Cinping Bangladeş Cumhurbaşkanı

Zillur Rahman ile bir toplantıda ldquoiki uumllke ortak ccedilabalarla ilerlemeye hazırrdquo ifadesini kullanmıştır

Ayrıca Bangladeşrsquoin altyapı tarım eğitim ve sağlık sektoumlrlerinin geliştirilmesi iccedilin tuumlm iş birliğini

ve desteği sağlayacağını da soumlylemiştir Ccedilin gelişmekte olan bir uumllke olmasına rağmen Bangladeşrsquoe

desteği sağlama konusunda her zaman istekli olduğunu da dile getirmiştir Oumlte yandan Bangladeş

Cumhurbaşkanı Zillur Rahman ekonomik sosyal ve kuumlltuumlrel alanlarda mevcut iş birliğinin iki uumllke

arasında daha da derinleştirileceğini ve mevcut ticaret accedilığını azaltmak iccedilin bağlantı kurulmasının

oumlnemini vurgulamıştır (The Daily Star 2010a)

6-11 Haziran 2014 yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir Bu ziyaret

iki uumllke arasındaki ilişkilerini ileri taşımasında ccedilok oumlnem kazanmıştır Ccediluumlnkuuml bu ziyaret ccedilerccedilevesinde

Hasina Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi Cinping Ccedilin Başbakan Yardımcısı Wang

Yang olmak uumlzere uumlst duumlzey liderlerle toplantılar yapmıştır Bangladeş Başbakanı Ccedilinrsquoin

guumlneybatısındaki Yunnun eyaletinde bulunan Kunmingrsquoe de ziyaret etmiştir Kunming Uluslararası

Kongre ve Sergi Merkezinde İkinci Ccedilin-Guumlney Asya Fuarırsquonın accedilılış toumlrenine hitap ederken

Bangladeş ve Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin yuumlzyıllar boyunca Guumlneybatı İpek Yolu ile birbirine bağlı

olduğunu soumlylemiştir Yeniden hava yoluyla bağlanmış olan iki boumllgeye karayolu ve demiryolu

bağlantılarıyla guumlccedillendirilmesi gerektiğini de dile getirmiştir (The Daily Star 2014c)

57

9 Haziran Bangladeş ve Ccedilin arasında ticaret ve yatırım enerji uumlretimi ve iklim değişikliği gibi

sektoumlrlerde karşılıklı iş birliğini geliştirmek iccedilin iki anlaşma iki mutabakat muhtırası ve iki mektup

değişimi (EoL) imzalanmıştır Bangladeş Patuakhalirsquonin Kalapara kentinde koumlmuumlr bazlı 1320

megavatlık bir elektrik santrali kurmak iccedilin Ccedilin ile anlaşma yapmıştır Diğer anlaşması ise Ccedilin ile

Bangladeş arasındaki ekonomik ve teknik iş birliği ile ilgilidir Bu ziyareti sırasında Ccedilin Ticaret

Bakanlığı ile Bangladeş İletişim Bakanlığı arasında Karnafuli Nehri Altındaki Ccedilok Şeritli Yol Tuumlneli

Projesirsquonin İnşasını Ortak Olarak Teşvik Etmesi ve Ccedilin Ticaret Bakanlığı ile Bangladeş Ekonomik

Boumllgeler Kurumu arasındaki Bangladeşrsquote Ccedilin Ekonomik ve Sanayi Boumllgesirsquonin Kurulmasında İş

birliği ile ilgili iki mutabakat muhtırası imzalanmıştır

İki uumllke arasında yapılan mektup değişiminde Bangladeş ve Ccedilin arasında felaket kurtarma

ekipmanı değişimi ve Bangladeşrsquote sel oumlnleme ve youmlnetimi konusunda fizibilite ccedilalışması yer

almıştır Bu resmi goumlruumlşmelerde Başbakan Şeyh Hasina diğer beş buumlyuumlk altyapı projesine de Ccedilinrsquoden

destek ve kredi talebinde bulunmuştur Bu projeler arasında Bangladeş Huumlkuumlmeti Ulusal BİT Ağı

(Aşama-III) Rajshahi WASA Yuumlzey Su Arıtma Tesisi inşaatı Kalurhgat noktasında Karnaphuli

uumlzerinde ikinci demiryolu-karayolu koumlpruumlsuuml inşaatı Şhittagongrsquodan Coxrsquos Bazarrsquoa Ramu uumlzerinden

yeni bir ccedilift hatlı demiryolu hattı inşası ve Doğu Rafinerisi Uumlnitesi-2 ve Tek Nokta Bağlama Projesi

yer almaktadır (The Daily Star 2014a) Başbakan Hasina Bangladeş halkın Ccedilinrsquoin barışccedilıl

yuumlkselişini memnuniyetle karşıladığını ve bu yuumlzyılda aktif bir ortak olarak kalmak istediğini

belirtmiştir (The Daily Star 2014d)

Başbakan Şeyh Hasina bu ziyaret sırasında Bangladeş ve Ccedilin arasındaki ticaret accedilığının

dengelenmesi gerektiğini ve başta Ccedilin olmak uumlzere ortak uumllkelerinin yardım ve desteğiyle refah elde

etmek istediğini soumlylemiştir Bangladeş 6 milyar doların uumlzerinde Ccedilin uumlruumlnuuml ithal ederken Ccedilinrsquoe

yarım milyar dolardan daha az ihracat yapmakta olduğunu ve bunun da dengelenmesi gerektiğini

dile getirmiştir (The Daily Star 2014b) Ziyaretin ardından sonucuna değinen Şeyh Hasina ziyaretin

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkisini derinleştirdiğini yeni iş birliği yolları accedilacağını soumlylemiştir

Ayrıca Ccedilin misafirperverliğinin o uumllkenin Bangladeşrsquoe desteğinin bir yansıması olduğunu

vurgulamıştır (Bhattacharjee 2014)

Şeyh Hasinarsquonın Ccedilin ziyaretinin değerlendirmesi daha sonraki Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet

Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyaretinde verdiği yardım ve desteklerden anlaşılmıştır 14-15

Ekim 2016 ayında Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin ziyareti Bangladeş Ccedilin ve

Hindistanrsquoın dış politikasında ccedilok oumlnemli bir gelişme kazandırmıştır Şirsquonin ziyareti ile Ccedilin-

Bangladeşrsquoin yeni doumlnem ilişkilerinin ldquotarihi bir başlangıccedil noktasırdquo olmuştur Şi Cinping ziyaret

esnasında Ccedilin ile Bangladeş arasındaki kapsamlı ortaklık iş birliğini ileri taşıyarak ldquostratejik

ortaklığardquo ve uumlst duumlzey değişimleri ve stratejik iletişimi geliştirerek ikili ilişkilerini daha yuumlksek

seviyelerde ilerlemeye devam edeceğini ifade etmiştir Bu ziyaret sırasında iki uumllke kara ve deniz

58

bağlantısı altyapı geliştirme enduumlstriyel kapasite iş birliği enerji ve guumlccedil ulaştırma bilgi ve iletişim

teknolojisi tarım vb gibi ccedileşitli alanlarda iş birliğini ilerletme konusunda anlaşmıştır

Ziyareti sırasında iki uumllkenin huumlkuumlmeti ve oumlzel şirkeler arasında toplam 40 anlaşma ve

mutabakat muhtırası (MoU) imzalanmıştır İki huumlkuumlmeti arasında 15 anlaşma ve mutabakat muhtırası

ve 12 kredi ve karşılıklı anlaşma ile toplam 27 anlaşma imzalanmıştır (Bdnews24com 2016)

Huumlkuumlmetler dışında temel olarak altyapı iletişim guumlccedil ve enerji ile spor alanında Ccedilin devlete ait ve

oumlzel kuruluşlar ile Bangladeş devlete ait ve oumlzel kuruluş ile 13 ayrı anlaşma imzalanmıştır İmzalan

MoUrsquoların geccedilerlilik suumlresi iki yıl olacak şekilde ve iki tarafın herhangi biri son tarihinden altı ay

oumlnce MoUrsquoyu sonlandırmak iccedilin diğerine yazmadığı suumlrece iki yıl daha otomatik olarak

yenilenecektir Ayrıca her iki uumllke de isterse MoUrsquonun geccedilerlilik suumlresi uzatılacaktır

Şi Cinpingrsquoin bu ziyaret ccedilerccedilevesinde Bangladeş ile Ccedilin ccedilok ciddi bir atılım gerccedilekleştirerek

yatırım ve uumlretim kapasitesini genişletme konusunda iş birliği yapmak uumlzere anlaşmıştır Ccedilin enerji

ve guumlccedil sektoumlruumlndeki sekiz proje iccedilin 552 milyar dolar beş demiryolu projesi iccedilin 664 milyar dolar

Karayolları ve Koumlpruumller Birimi altındaki doumlrt proje iccedilin 665 milyar dolar beş geccedilim projesi iccedilin 131

milyar dolar ve BİTrsquode doumlrt proje iccedilin 115 milyar dolar olarak toplam 28 proje iccedilin oumlnuumlmuumlzdeki beş

yıl iccedilinde Bangladeşrsquoe 215 milyar dolar yumuşak kredi sağlayacaktır Ayrıca ekonomik ve teknik

iş birliği anlaşması kapsamında 803 milyon dolarlık hibe Karnaphuli tuumlneli inşaatı iccedilin 700 milyon

dolarlık kredi anlaşması Dashekandi Kanalizasyon Arıtma Tesisi iccedilin 280 milyon dolarlık kredi

anlaşması ve altı gemiyle ilgili doumlrt ayrı kredi anlaşması yer almıştır Toplam 3805 milyar doları

bulan meblağ Bangladeşrsquoe tek bir uumllke tarafından yapılmış tarihindeki en buumlyuumlk yardımdır (Kabir

2016) Mevcut politikalara goumlre Ccedilin Exim Bank aracılığıyla yuumlzde 2 faizle yumuşak kredi

sunmaktadır Taahhuumlt uumlcreti yuumlzde 02 ve youmlnetim uumlcreti yuumlzde 02 olmakla birlikte kredi geri oumldeme

suumlresi beş yıl suumlreccedil dahil 20 yıldır

Tablo 6 2016 Yılının Ekim Ayında İmzalan Ccedilin Destekli Projeler

Alan Adı Proje Adı Miktar

(dolar)

SANAYİ

BOumlLGESİ

Anwararsquodaki Ccedilin Oumlzel Ekonomik Boumllgesi 280 milyon

Tekstil Enduumlstri Parkı -

DEMİRYOLU Padma Koumlpruumlsuuml demiryolu bağlantısı 33 milyar

Ccedilift hat (Joydevpur-Ishwardi) 897 milyon

Ccedilift hat (Joydevpur-Mymensingh) 258 milyon

Ccedilift hatlı demiryolu hattının doumlnuumlştuumlruumllmesi (Akhaura-Sylhet)

176 milyar

Dwirasram Tren İstasyonu yakınında yeni ICD 200 milyon

59

Tablo 6 (Devamı)

Alan Adı Proje Adı Miktar

(dolar)

YOLLAR Marine Drive Otoban (Sitakunda-Coxs Bazar) 286 milyar

Dakka-Sylhet doumlrt şeritli otoyol 16 milyar

Dakka-Ashulia Yuumlkseltilmiş Otoban 139 milyar

Karnaphuli tuumlneli 703 milyon

ELEKTRİK VE

ENERJİ

Ccedilift boru hattıyla tek noktadan demirleme montajı 550 milyon

DPDC kapsamında guumlccedil sistemi ağının genişletilmesi

ve guumlccedillendirilmesi

204 milyar

PGCB kapsamında elektrik şebekesi guumlccedillendirme projesi

132 milyar

Beş milyon elektro metre alımı 165 milyon

350MW Gazaria Koumlmuumlr Yakıtlı Termik Santralı 433 milyon

Eski transformatoumlrlerin değiştirilmesi 230 milyon

Oumln oumldeme oumllccediluumlm projesi 521 milyon

YAŞAM

PROJELERİ

Rajshahi Wasa Yuumlzeysel Su Arıtma Tesisi 500 milyon

Beş adet TV istasyonu 128 milyon

Kamu sektoumlruuml Juumlt Değirmenlerinde BMRE 280 milyon

Kuumlccediluumlk belediyelerde su temini ve sanitasyon 150 milyon

Mongla liman tesislerinin modernizasyonu 249 milyon

BİLGİ

TEKNOLOJİSİ

Bilgi-Sarkar ll 150 milyon

Telekomuumlnikasyon ağının modernizasyonu 200 milyon

Dijital bağlantı kurulması 1 milyar

BİT ile kırsal ve kentsel yaşamın modernizasyonu -

Kaynak Byron 2016b

Mutabakat muhtıralar arasında Ccedilinrsquoin ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo girişimi deniz iş birliği bir serbest

ticaret alanı uumlzerinde ortak fizibilite ccedilalışması yeni bilgi ve iletişim teknolojisi ccedilerccedilevesi teroumlrle

muumlcadele iş birliği kapasite oluşturma ve bilgi paylaşımı iklim değişikliği risklerini azalması

boumllgesel ve uluslararası iş birliği ve guumlccedil ve enerji sektoumlrleri arasındaki iş birliği yer almıştır Ccedilin Halk

Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin ziyareti sırasında yapılan anlaşma ccedilerccedilevesinde 2017

Mart ayında iki Ming sınıfı denizaltı teslim edilmiştir

Ccedilin Devlet Başkanının ziyaretinden kısa bir suumlre sonra hızlı hareket ederek Ekonomi İşleri

Komitesi 276 milyar dolarlık Ccedilin yumuşak kredisi olan ikisi demiryolu bakanlığı biri de nakliye

bakanlığı altında uumlccedil mega proje yuumlruumltmek uumlccedil Ccedilinli firmayı seccedilmiştir Ccedilin Demiryolu İnşaatı Koumlpruuml

Muumlhendisliği Buumlrosu Group Şirketi Akhaurarsquodan Sylhetrsquoe kadar 176 km uzunluğundaki demiryolu

60

hattını ccedilift hatlı rayına geliştirecektir Projenin başlangıccediltaki tahmini maliyeti 187 milyar dolar olup

Ccedilin 176 milyar dolar sağlayacak ve geri kalanı Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından sağlanacaktır

Joydevpurrsquodan Ishwardirsquoye 173km uzunluğunda ccedilift hatlı demiryolu hattı inşa etmek iccedilin Ccedilin İnşaat

Muumlhendisliği Yapı İş birliği Şirketi seccedililmiştir 941 milyon dolar tahmini maliyeti olan projenin 753

milyon doları Ccedilin ve gerisini Bangladeş huumlkuumlmeti oumldeyecektir Mongla Limanı tesislerinin

genişletilmesi ve modernizasyonu işi Ccedilin Ulusal Komple Muumlhendislik Şirketirsquone verilmiştir

Yaklaşık 550 milyon dolarlık projesinde Ccedilinrsquoin yardımı 249 milyon dolar gerisi Bangladeş huumlkuumlmeti

verecektir (Byron 2016a)

Tablo 7 2009-2018 Yıllarında Ccedilinli ve Bangladeşli Liderlerinin Ziyaretleri

14-15 Haziran 2010 Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkan Yardımcısı Şi Cinping

Bangladeş ziyaretini gerccedilekleştirmiştir

10-15 Ekim 2016 Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinping Bangladeşrsquoe

ziyarette bulunmuştur

17-21 Mart 2010 Başbakan Şeyh Hasina Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur

6-11 Haziran 2014 Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Ccedilin liderinin bu ziyareti sırasında Hasina ve Şi tarafından plaketleri accedilılmış olan projeler

arasında Chattogramrsquodaki Karnaphuli Multi-Lane Tuumlneli projesi Dakka Uumlniversitesi Konfuumlccedilyuumls

Enstituumlsuuml ve Gazipurrsquoun Kaliakoirrsquodeki Tier-4 Ulusal Veri Merkezi Patuakhalirsquonin Payrarsquodaki 1320

MWrsquolik termal elektrik santrali ve Chattogram Banshkhalirsquodeki 1320 MWrsquolık koumlmuumlr yakıtlı enerji

santrali vardır (Paul 2016)

Eğitim ve kuumlltuumlrel alışverişler accedilısından hem Ccedilin hem de Bangladeş bu doumlnemde iş birliğini

daha da geliştirmiştir Bangladeşrsquoin hem devlet hem de oumlzel uumlniversitelerinde buguumlne kadar birkaccedil

Ccedilince dil kurumu kurulmuştur Ccedilinrsquoe okuyan Bangladeşli oumlğrencilerin sayısı Ccedilin huumlkuumlmetinden

artan sayıda bursun da katılımıyla oumlnemli oumllccediluumlde artmıştır OBOR kapsamında da Ccedilinrsquoe eğitim almak

isteyen Bangladeşli oumlğrencilerin yeni imkanlar accedilılmıştır (Sarker 2019)

222 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Askeri İlişkileri

Ccedilin son on yılda Bangladeşrsquoin en guumlvenli stratejik bir ortağı olarak ortaya ccedilıkmıştır Bangladeş

2009 yılında Ordusunun Hava Kara ve Deniz Kuvvetlerirsquonin genişlemesi ve modernleşmesi iccedilin

ldquoKuvvetler Hedefi 2030rdquo belirlemiştir Hedefi uzun vadede ccedilok platformlu savaşı yuumlruumltebilecek uumlccedil

boyutlu bir guumlccedil inşa etmektir (Mushtaq 2018b) Bu hedef doğrultusunda Bangladeş Ordusu

helikopterler insansız uccedilaklar uccedilaksavar fuumlzeler tanklar ccedileşitli silah sistemleri dahil olmak uumlzere

ccedileşitli donanımlar oumlzellikle Ccedilinrsquoden satın almaktadır Mart 2014rsquote Ccedilinrsquoden gelen lsquoEbu Bekarrsquo ve

61

lsquoAli Haiderrsquo isimli iki yeni firkateyn Bangladeş Deniz Kuvvetlerine eklenmiştir Nisan 2014rsquote

Bangladeş Ccedilin ile iki denizaltı satışı konusunda bir anlaşma yapmayı kabul etmiştir 2014 yılının 12

tarihinde CCP Askeri Komisyonursquonun başkan yardımcısı Genel Xiu Qiliangrsquoın ziyareti sırasında doumlrt

adet ikili askeri anlaşma imzalanmıştır Bu anlaşmalar doğrultusunda Ccedilin ordusu Bangladeş

ordusuna eğitim ve ekipmanla destekleme taahhuumlduumlnde bulunmuştur Ayrıca Ccedilin silahlı kuvvetler

Bangladeş ordusu tarafından youmlnetilen Profesyoneller Uumlniversitesinde bir dil merkezi kurmaya karar

vermiştir (Chowdhury 2016 9)

Zamanla Ccedilin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk silah tedarikccedilisi haline gelmiştir (Choudhury 2017)

2009rsquodan 2013rsquoe kadar Bangladeşrsquoin ithal ettiği toplam silahın 82rsquosini Ccedilinrsquoden alınmıştır 2013-

2017 yılların arasında Ccedilinrsquoin silah tedariklerinin 19rsquou Bangladeşrsquoe yapmıştır Bangladeş ise bu beş

yıl boyunca silahlarının 71rsquoini Ccedilinrsquoden tedarik etmiştir (Scroll 2018) Bangladeş ordu komutanı

dahil olmak uumlzere uumlst duumlzey yetkililer Ccedilin meslektaşları ile sıcak ilişkileri geliştirmiştir (Mushtaq

2018a) 2011 yılında Ccedilin Halk Kurtuluş Ordusu Genelkurmay Başkan Yardımcısı Hava Kuvvetleri

Komutanı Mareşal Ma Xiaotyan ve Halk Kurtuluş Ordusu Başkan Yardımcısı Amiral Ding Yiping

Bangladeşrsquoi ziyaret etmiştir 2012-13 doumlneminde Bangladeş Genelkurmay Başkanı Deniz

Kuvvetleri ve Hava Kuvvetleri Komutanları Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir (Ahmed 2013 282) Guumlnuumlmuumlzuumln

Bangladeş savunma guumlccedilleri Ccedilin silahlarıyla donatılmış durumundadır (Bhattacharjee 2018)

Bangladeş Donanmasırsquonın kapasitesini guumlccedillendirmek iccedilin Bangladeş Ccedilinrsquoden BNS Nabajatra ve

Joyjatra adlı iki denizaltı satın almış ikisi de 2017 yılında teslim edilmiştir Bangladeş ayrıca 2009-

2015 Ccedilinrsquoden altı tane su uumlstuuml gemi satın almış bunların arasında muumltevazi yuumlzeye ve denizaltı karşıtı

oumlzelliklere sahip iki devriye botu da bulunmaktadır Ccedilinrsquoden gelen bu teknolojik destekler ve

iyileştirilmiş ekipmanlar Bangladeş Donanmasının uumllkenin deniz alanını korumak iccedilin ldquomavi surdquo

savunma guumlcuuml olarak ortaya ccedilıkmasını sağlamıştır 20 Haziran 2018rsquode Ccedilin Ulusal Aero-Teknoloji

İthalat ve İhracat Şirketi (CATIC) ve Bangladeş Hava Kuvvetleri (BAF) arasında bir anlaşma

imzalanmıştır Anlaşma kapsamında Bangladeş Ccedilinrsquoden 23 adet Hongdu K-8W orta tipi savaş eğitim

uccedilağı alacaktır

Tablo 8 2009 Yılından Sonra Ccedilinrsquoden Alınan Oumlnemli Donanımlar

Miktar Donanım Adı Yıl

44 adet MBT-2000 Ana Muharebe Tankı 2011

16 adet Chengdu F-7BGI 35 nesil savaş uccedilağı 2013

4 adet K-8W savaş eğitim uccedilağı 2014

2 adet İki adet FM 90 kısa menzilli yuumlzeyden havaya fuumlze alayı 2016

36 adet WS-22 ccediloklu roketatar sistemi (MRLS)

16 adet F-7BG hafif saldırı savaş uccedilağı

2 adet Ming sınıfı 035B denizaltı 2016

2 adet 056 tipi korvet 2016

23 adet Hongdu K-8W orta duumlzey eğitim jetleri (Anlaşma yapıldı) 2018

Kaynak Bdnews24com 2014a Mushtaq 2018a 2018b

62

223 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri

Ccedilin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ticari ortağıdır İki uumllke arasındaki ikili ticareti 10 milyar dolar

değerindedir Ancak Ccedilin ile Bangladeş arasındaki ticaret accedilığı 9 milyar dolar değerindedir Bu accedilığı

azaltmak iccedilin Bangladeş Ccedilinrsquoden 5054 Bangladeşli uumlruumlne guumlmruumlksuumlz erişim izini alabilmiştir

Uumlruumlnler arasında tıbbi malzemeler plastik aletler deri kereste tekstil hazır giyim uumlruumlnleri

bulunmaktadır Ayrıca gelişmiş bir uumllke olan Ccedilin Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuuml kurallarına goumlre 97

oranında Bangladeş koumlkenli uumlruumlnlere guumlmruumlksuumlz yarar sağlamaktadır Bangladeş İhracat Teşvik

Buumlrosu tarafından sağlanan raporlara goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoe toplam ihracat tutarı 2010-11

ekonomik yılında 31966 milyon dolar iken 2015-16 ekonomik yılında 80814 milyon dolar olmuştur

Aynı zamanda Ccedilinrsquoin 2010-11rsquode Bangladeşrsquoe ihracatı 59 milyar dolar iken 2015-16rsquoda yaklaşık

98 milyar dolara ulaşmıştır Ticari ilişkileri Bangladeşrsquoin lehine olmazsa da boumlyle devam ederse

ikili ticaret hacminin Bangladeşrsquoin 50rsquonci yıldoumlnuumlmuumlnuuml kutlayacağı 2021 yılında 18 milyar dolara

ulaşacağını tahmin edilmektedir (Sarker 2019)

Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırımları da son yıllarda dikkat ccedilekici bir şekilde buumlyuumlmektedir 1975 ile

2001 yılları arasında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoteki yatırımı 301 milyon dolar iken 2002-2009 yıllarında 303

milyona ulaşmıştır 2010 yılından 2016 yılına kadar daha oumlnceki 7 yılına goumlre Ccedilin yatırımı uumlccedil kat

artarak 916 milyon olmuştur (Ahmed 2016) 13 Ekim 2016rsquoda Ccedilinrsquoin yedi devlet şirketi 13

Bangladeşli şirket ile 186 milyon dolar değerinde yatırım ve ithalat anlaşması imzalamıştır 13

Bangladeşli şirketlerin 1rsquoi Bangladeş devlete ait olup 12rsquosi oumlzel sektoumlrden oluşmuştur Ccedilin

yatırımlarının ccediloğu juumlt ve juumlt uumlruumlnlerinde ve deri sektoumlrlerinde yapılacaktır Ccedilinli yatırımcılar

anlaşmalar ccedilerccedilevesinde farklı Bangladeşli şirketlerden juumlt ve juumlt uumlruumlnleri satın alacaklardır Ayrıca

yatırımlar Bangladeşli ortaklarıyla ya ortak girişimler halinde ya da yeni şirketler aracılığıyla ya da

Bangladeşrsquoteki operasyonların genişletilmesiyle yapılacaktır

Bangladeşrsquoin altyapı gelişiminde Ccedilin oumlnemli bir rol oynamaktadır Ccedilin Bangladeşrsquoin

Şhittagong limanının geliştirme ccedilalışmalarında yer almıştır Ayrıca Ccedilin Şhittagongrsquoda ldquoCcedilin

Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesirdquo (CEIZ) inşa etmektedir Ccedilin Harbour Muumlhendislik Şirketi ve

Bangladeş Oumlzel Ekonomik Boumllge Otoritesi (BSEZA) ile ortaklaşa yapılmakta olan 781 doumlnuumlmluumlk bu

projenin 70 paya Ccedilin sahip olacaktır ve buumlyuumlk oumllccediluumlde Ccedilinli imalat firmaları tarafından

kullanılacaktır (BEZA ty) Ayrıca Ccedilin Bangladeşrsquoin Bengal Koumlrfezi limanını Ccedilinrsquoin Yunnan

eyaletinin Kunmingrsquoe bağlayan kara ve demiryolu hatları da inşa etmektedir

Ccedilin Bangladeşrsquoin enerji sektoumlruumlne en buumlyuumlk yatırım yapmaktadır 2018-19 yılında yaptığı

yatırımların ccediloğu Bangladeşrsquoin enerji sektoumlruumlne olmuştur Şhittagong ve Payrarsquoda yapılanlar da dahil

olmak uumlzere koumlmuumlrluuml enerji santrallere buumlyuumlk yatırım yapmaktadır (Ramachandran 2019) 2014

63

yılının mart ayında Bangladeş devlete ait Kuzey-Batı Elektrik Enerji Şirketi (NWPGCL) ve Ccedilin

Ulusal Makine İthalat ve İhracat Grubu Şirketi (CMC) arasında Bangladeşrsquoin Patuakhali ilinin

Kalapara ilccedilesinde 1320 MWrsquolık bir koumlmuumlr yakıtlı elektrik santrali inşa etmek iccedilin bir mutabakat

muhtırası imzalanmıştır 2 milyar dolarlık bu projeyi CMC ve NWPGCL 5050 olarak finanse

etmekte ve Bangladeş Ccedilin Enerji Şirketi (BCPCL) tarafından yapılmaktadır (NS Energy ty)

Şhittagongrsquoın Banskhalirsquode 1300 MWrsquolık koumlmuumlr yakıtlı elektrik santrali inşa etmek iccedilin Aralık 2013

yılında Bangladeşrsquoin bir oumlzel şirketi Ccedilinli SEPCO3 Elektrik Enerjisi İnşaat Şirketi ile bir anlaşma

yapmıştır 24 milyar dolarlık bu projenin 175 milyar doları Bangladeş Ccedilinrsquoden borccedil almaktadır

(Siddique 2019) Devlet tarafından işletilen Bangladeş Enerji Geliştirme Kurulu (BPDB)

Bangladeşrsquoin Cox Bazar ilinin Moheshkhali Adasırsquonda 1320 MWrsquolık koumlmuumlr bazlı santral inşa etmek

iccedilin 2018 yılında Ccedilin Huadian Hongkong Şirketi (CHDHK) ile ortak girişim anlaşması imzalamıştır

(NS Energy 2018) Her iki tarafın da eşit muumllkiyeti olan ortak girişimi 4 yıl iccedilinde tamamlanacaktır

Ccedilin tarafından finanse edilen projeler arasında Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlleri ccedilok oumlnem

taşımaktadır 2010 yılına kadar Bangladeşrsquote 6 tane dostluk koumlpruumlsuuml inşa eden Ccedilin 2018 yılına kadar

yedinci ve sekizinci ldquoBangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlsuumlrdquo iccedilin de finanse etmiştir Madaripur-

Shariatpur-Chandpur Karayolursquondaki Arial Kha Nehri uumlzerine inşa edilen koumlpruuml 20 Ağustos 2015rsquote

Başbakan Şeyh Hasina tarafından accedilılmıştır Yaklaşık 35 milyon dolarlık projesinin 24 milyonu Ccedilin

tarafından verilmiştir (Peoplersquos Daily 2012 The Daily Star 2015b) Bangladeşrsquoin Pirojpur ilin

Kocha nehri uumlzerindeki 1400 metre uzunluk ldquoSekizinci Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlsuumlrdquonuumln inşası

iccedilin yaklaşık 50 milyon dolar destek vermektedir

Ccedilin destekli diğer bir buumlyuumlk proje ise ldquoKarnaphuli Ccedilok Kanallı Tuumlnel Projesirdquodir

Şhittagongrsquoda Yapım aşamasında olan ve 2020 yılında tamamlanması beklenen Karnaphuli nehrinin

altındaki su altı otoyol tuumlnelinin uzunluğu 93 kilometredir ve genişlik 10 metredir 17 miyar dolarlık

bu proje Dakka-Şhittagong-Cox Bazar otoyolu ve Asya otoyolu ağını birleştirecektir Ayrıca bu

tuumlnel liman kenti Şhittagongrsquoi Ccedilin ekonomik boumllgesinin bulunduğu Karnaphuli Nehrirsquonin uzak

tarafına bağlayacaktır Şhittagong havaalanından ekonomik boumllgeye yolculuk suumlresini doumlrt saatten

20 dakikaya indirecektir Tuumlnel ayrıca Kore İhracat İşleme Boumllgesini Şhittagong havaalanına

bağlayacaktır Ccedilinrsquoin Bir Kuşak Bir Yol projesi kapsamında yapılmakta olan projeler arasında tuumlnel

projesi en oumlnemli projelerindendir (HKTDC 2018) Ccedilin Dakkarsquonın Purbachalrsquoda ldquoBangladeş-Ccedilin

Dostluk Sergi Merkezirdquo adlı sergi merkezi yapılmasında buumlyuumlk destek sağlamaktadır Ccedilinli firmalar

tarafından yaklaşık 15494 milyon dolar maliyetinde inşa edilen projenin 7449 milyon dolar Ccedilin

tarafından sağlamaktadır (Xinhua 2019)

Mayıs 2014rsquote Ccedilin Major Koumlpruuml Muumlhendislik Şirketi (CMBEC) Bangladeşrsquote buguumlne kadarki

en buumlyuumlk altyapı projesi olan Padma Koumlpruumlsuumlrsquonuumln yapımı iccedilin goumlrevlendirmiştir (Sarker 2019)

Bangladeş Demiryolu (BR) 3 Nisan 2018 tarihinde Padma Demiryolu Bağlantısı projesi iccedilin Ccedilin

64

Exim Bank ile 26 milyar doları tutarında bir kredi imzalamıştır Ccedilin kredisi proje maliyetinin

80rsquoini ve kalan 20rsquosi ise Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından finanse edilmektedir 2022 Haziranda

tamamlanacak olan bu 225 kmrsquolik demiryolu projesi dokuz guumlney ilini Padma Koumlpruumlsuuml uumlzerinden

Dakka ile bağlayacaktır (Ali 2018) Ccedilin Bangladeşrsquoin dijital bağlantıyı iyileştirmek iccedilin 1 milyar

dolarlık bir projeye yatırım yapmaktadır

Halihazırda Ccedilin destekli projelerden uygulama aşamasında olan Padma koumlpruumlsuuml demiryolu

bağlantısı Karnaphuli nehri tuumlneli Bilgi-Huumlkuumlmeti projesinin III Aşaması Maheshkhalirsquode ccedilift

boru hattı ile tek noktadan bağlanması ve dijital bağlantı iccedilin telekomuumlnikasyon ağının

modernizasyonu projelerin iccedilin vaat edilen destekleri ve verilen yardımının durumu aşağıdaki

tablosundan anlaşılır

Tablo 9 Ccedilin Destekli Projelerden Uygulama Aşamasında Olan 5 Projenin Detayları

Proje Adı Anlaşma Tarihi Kredi Miktarı

(Milyon USD)

Şu ana Kadar Verilen

Miktar (Milyon

USD)

Karnaphuli nehri tuumlneli Ekim 2016 70580 19481

Bilgi-Huumlkuumlmeti

projesinin III Aşaması

Ekim 2016 15656 15164

Maheshkhalirsquode ccedilift

boru hattı

Kasım 2017 50046 8273

Telekomuumlnikasyon

ağının modernizasyonu

Nisan 2018 23150 4494

Padma koumlpruumlsuuml

demiryolu bağlantısı

Nisan 2018 266794 53358

Kaynak The Daily Star 2019

2016 yılında Ccedilin Başkanının Bangladeş ziyareti sırasında iki uumllke ticaret ve yatırım iş birliğini

genişletmeyi ve derinleştirmeyi kabul etmiştir Bundan sonra Ccedilin-Bangladeşrsquoin iş birliğinin kilit

alanları olarak altyapı enduumlstriyel kapasite iş birliği enerji ve guumlccedil ulaştırma bilgi ve iletişim

teknolojisi tarımı ccedilok fazla oumlnem verilmektedir İki huumlkuumlmetin ilgili birimleri bu alanlarda politika

değişimlerini artırarak ikili iş birliği iccedilin planlama ve rehberlik sağlamaktadır

224 Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yol Projesirsquonde Bangladeş

Ccedilin Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin 2013 yılında sunduğu ve daha sonra 2016 yılında

Bangladeşrsquoin resmi olarak uumlye olduğu ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo (OBOR) projesi iki uumllke iccedilin ccedilok oumlnem

taşımaktadır Projenin karayolu deniz yolu demiryolu petrol ve gaz boru hatları ve diğer altyapı

projelerinde Bangladeş ccedilok oumlnemli bir konumunda yer almaktadır Bangladeşrsquoteki limanlar Ccedilin

enerjisinin temini iccedilin Malakka Boğazırsquona olan bağımlılığını azaltmasında karlı bir alternatif yol

65

sunmaktadır O yuumlzden projenin denizyolu ağından Guumlney Asya ağında Bangladeş en oumlnemli bir

uumllkesidir

Şekil 6 OBOR Projesinde Bangladeşrsquoin Konumu

Kaynak Mishra 2017

Şi Cinpingrsquoin tarafından oumlnerilen OBOR projesinde Bangladeşrsquoin de yer aldığı BCIM

Ekonomik Koridoru (BCIM-EC) ccedilok oumlnemli bir yer almaktadır BCIM Ekonomik Koridoru Guumlney

Ccedilinrsquoin karayla kaplı illerini Bengal Koumlrfezirsquone fiziksel olarak bağlayarak OBOR altındaki Guumlney

İpek Yolursquonun canlanmasına sağlayacaktır Şubat 2012rsquode doumlrt uumllke yetkilileri Ccedilin ve Guumlneydoğu

Asyarsquoyı Guumlney Asyarsquoya bağlayacak 2800 kmrsquolik otoyol geliştirme yol haritasını onaylamıştır Bu

otoyol Hindistanrsquoın Batı Bengal eyaletinin başkenti Kolkatarsquodan Bangladeş Kuzeydoğu Hindistan

ve Myanmar aracılığıyla Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin başkenti Kunmingrsquoe kadar boumllgeye kapsayacaktır

Ancak 2013 yılında sunulan OBOR projesinde BCIM-EC uumlccedil yoldan oluşmaktadır Biri K2K olarak

bilinen Kunmingrsquoden Myanmar Kuzeydoğu Hindistan ve Bangladeş yoluyla Kolkatarsquoya geccedilecek

diğer ikisi Myanmarrsquoın Mandalayrsquoından bir youmlnde Bangladeşrsquoin Şhittagongrsquoa ve diğer youmlnde

Myanmarrsquoın Rakhine eyaletindeki Sittwe limanına gidecektir (Islam vd 2018 615) Ccedilin bu proje

kapsamında ulaştırma enerji ve telekomuumlnikasyon ağlarının bağlantılarıyla koridor boyunca uzanan

boumllgeleri iccedilin ortak gelişimi sağlayacağı soumlylemektedir Başkan Şi Cinpingrsquoin 2016 yılında

Bangladeşrsquoe yaptığı ziyaretinin ardından yayınlana ortak tebliğde iki taraf BCIM-EC uumllkeleri

arasındaki pratik iş birliğini ve bir buumltuumln olarak boumllgenin kalkınmasını desteklemede BCIM

Ekonomik Koridorunun oumlnemli roluumlne değer vermiştir İki uumllke BCIM Ekonomik Koridorunun

kurulmasını ilerletmek iccedilin iletişimi ve koordinasyonu geliştirmeye soumlz vermiştir Ayrıca Doumlrt taraf

arasında bir huumlkuumlmet iş birliği ccedilerccedilevesi oluşturmayı gerek rapor ccedilalışmalarını hızlandırmaya kabul

etmiştir

66

Şekil 7 Ccedilin-Bangladeş-Hindistan-Myanmar Ekonomik Koridoru

Kaynak Deccan Chronicle 2014

Eleştirel jeopolitiğinin oumlzellikleri accedilısından 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe

youmlnelik dış politikasına bakıldığında Avami Ligirsquonin ccedilok aktif bir dış politika izlediği goumlruumllmuumlştuumlr

1971 yılından 1975 yılına kadar Avami Ligirsquonin karşısında yer alan ve daha sonraki suumlreccedilte mesafeli

olan Ccedilin ile 2009 yılı itibarıyla başlayan yakınlık ve ortaklık ilişkileri Avami Ligirsquonin oumlnemini

artırdığını goumlstermektedir Bu 10 yıllık suumlre iccedilin Avami Ligi dış politikasında Ccedilinrsquoi oumlzel bir seccedilenek

olarak değerlendirmiştir İktidara geldikten sonra Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Bangladeş ile Ccedilin arasında

var olan ve yıllardır devam etmekte olan derin ekonomik ve askeri ilişkilerine tuumlm hızıyla devam

etmiş ve Ccedilin ile Avami Ligirsquonin guumlccedilluuml bir siyasi ilişkilerinin kurulmasına odaklanmıştır Kabinesinde

Ccedilin ile yakın olan kişilere oumlnemli bakanlığı verilmiş ve Ccedilinrsquoe youmlnelik siyasi ve diplomatik adımlar

atılmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti oumlzellikle Ccedilin huumlkuumlmeti ile ikili diyalog ve ziyaretini oumlnemsemiş ve

aynı zamanda iki siyasi parti arasında suumlrekli delege ziyaretlerine devam etmiştir Şeyh Hasina 2009

yılından Başbakan seccedilildikten sonra Ccedilin ziyareti iccedilin yaklaşık 1 sene beklemiş ancak Hasinarsquonin

ziyaretinden sonra 3 ay geccedilmeden o doumlnemin Ccedilin Başkan Yardımcısı Şi Cinping Bangladeş

ziyaretinde bulunmuştur Şi Cinping daha sonra Ccedilinrsquoin Başkanı olarak seccedilildiğinde 2016 yılında

Bangladeşrsquoe tekrar ziyarette bulunmuş ve Bangladeş tarihinin en buumlyuumlk ekonomik destek ve kredi

soumlzuuml vermiştir

Ccedilin ve Şi Cinping ile Avami Ligi ve Şeyh Hasinarsquonın bu denli guumlccedilluuml ilişkilerinin arakasında

her iki uumllkenin de ekonomik ccedilıkarının olduğu gibi Ccedilinrsquoin Bangladeş uumlzerinde stratejik ccedilıkarı oumlnemli

oumllccedilekte etkili olmuştur Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilinrsquoin bu hedeflerini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak izlediği

Ccedilin politikasında oumlnemli ilerlemeler kaydetmiştir Avami Ligi 2008 yılının sonunda Bangladeşrsquote

yapılan genel seccedilimin manifestosunda Bangladeşrsquoin gelecek kalkınma hedeflerini belirlemiştir

Ancak Ccedilinrsquoin ekonomik desteği olmadan bu hedeflerini gerccedilekleştirmesi zor olacaktı O yuumlzden

Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo girişiminde Bangladeşrsquoin katılımını buumlyuumlk bir fırsat olarak

67

değerlendirmiş ve Ccedilin yatırımlarını ccedilekmeye başarmıştır Sadece Şi Cinpingrsquoin 2016rsquodaki ziyareti

sırasında iki uumllke arasında yaklaşık 24 milyar dolar değerinde 27 yatırım ve kredi anlaşması

imzalanmıştır Şu anda bu projelerin uygulanması tuumlm hızıyla devam etmektedir Bu projeler

arasında Padma-Koumlpruumlsuumlneki Demiryolu Bağlantısı Karnafuli Tuumlneli Dhaka-Şhittagong Otoyolu

projesi Payra Limanı Şhittagong-Cox Bazar Demiryolu projesi farklı enerji projeler ve diğer

projeler vardır (Saimum 2020 8-13) Ticarette Bangladeş Ccedilinrsquoden buumlyuumlk bir fırsat elde etmiştir

Bangladeşrsquoin uumlrettiği birccedilok uumlruumln iccedilin Ccedilinrsquoe vergisiz erişim imkacircnı bulmuştur Ayrıca eleştirel

jeopolitiğin diğer oumlzellikleri de Avami Ligi bu doumlnemde Ccedilin ile ilişkilerinin geliştirmesi youmlnuumlnuuml

başarıyla kullanmıştır Bu doumlnemde iki uumllke arasındaki kuumlltuumlrel alışverişlerde buumlyuumlk bir gelişme

olmuştur Her yıl ccedilok sayıda Bangladeşli oumlğrenci Ccedilin burslusu olarak Ccedilinrsquoin farklı uumlniversitelerinde

okumaktadır Ccedilin ile Avami Ligirsquonin bu yakın ilişkilerinin sonucu olarak Guumlney Asya boumllgesinde

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu artırdığı goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle Hindistan huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoe

yeni ekonomik destek soumlzuumlnde bulunmuş ve dış politikasında Avami Ligirsquone daha fazla oumlnem

vermeye başlamıştır

Ccedilin ile 2009-2018 yıllarında Bangladeşrsquoteki Avami Ligi huumlkuumlmetinin ccedilok boyutlu ilişkilerinin

ilerlemeleri ve derinliği 30 Aralık 2018 tarihinde yapılan Bangladeşrsquoteki 11 Ulusal Parlamento

Seccedilimrsquoinden sonra ccedilok daha net anlaşılmıştır Muhalefet seccedilmenlerinin ve genel halkının da oy

kullanamadığı seccedilimin hemen ertesi guumlnuuml 31 Aralık tarihinde Ccedilin Halk Cumhuriyeti Avami Ligi

Koalisyonunun zaferini kutlayan ilk uumllke olmuştur Dakkarsquodaki Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zuo ve ekibi

31 Aralık 2018 tarihinde Bangladeş Başbakanlık ofisi olan Ganabhabanrsquoa Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinping ve Başbakan Li Keqiangrsquodan yeni seccedililen Başbakanrsquoa kutlama mesajlarını iletmek iccedilin resmi

bir ziyarette bulunmuştur Bu resmi mesaj Ccedilinrsquoin kendi ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoe suumlrekli

destek vermesinin yanı sıra 10 yıllık suumlre iccedilinde Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin derinliğini de

goumlstermektedir

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-HİNDİSTAN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL

JEOPOLİTİK ACcedilISINDAN İNCELENMESİ

Pakistanrsquoın kuruluşundan 2 yıl geccedilmeden Avami Ligirsquonin kuruluşu Pakistan siyasetinde guumlccedilluuml

bir muhalefetin doğuşu olmuştur Bu partinin liderliğinde Doğu Pakistan boumllgesinde buumlyuumlk siyasi

hareketler duumlzenlenmiştir Daha sonra Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşında Hindistan ile siyasi iş

birlik iccedileresinde olup Avami Ligi liderleri Bangladeşrsquoin kuruluşunu hızlandırmıştır Avami Ligi

tarafından kurulan geccedilici huumlkuumlmeti Hindistanrsquodan her tuumlrluuml siyasi diplomatik ve askeri destek

almaya başarmıştır Bu nedenle Bangladeşrsquoin kuruluşundan bu yana Hindistan huumlkuumlmetleri ile

Avami Ligirsquonin en yakın dostluk ilişkileri devam etmektedir Avami Ligi ve Hindistan arasındaki

tarihi geccedilmişine dayanarak bu boumlluumlmde 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa

youmlnelik dış politika ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik accedilısından incelenmiştir Bu bağlamda geccedilmiş

doumlnemlerde Avami Ligi iktidarıyla Hindistanrsquoın ilişkilerini kısaca analiz ederek 2009-2018 yılları

arasında Avami Ligi ve Hindistan arasında oumlnemli iş birlik ve stratejik anlaşmaları huumlkuumlmet liderleri

ve parti arasındaki ziyaretler ve ekonomik-kalkınma ccedilalışmaları analiz edilmiştir Boumlluumlmuumln son

kısmında ise Avami Ligi huumlkuumlmetinin ccedilalışmaları eleştirel jeopolitik accedilısından değerlendirilmiştir

Tarihi Arka Planı

190 yıldır soumlmuumlrge guumlccedillerin izlediği lsquoboumll parccedilala ve youmlnetrsquo politika sonucunda 1947 yılında

Guumlney Asyarsquoda birbirini duumlşman goumlren Pakistan ve Hindistan adlı iki uumllke kurulmuştur Tarihin en

buumlyuumlk boumllgelerinden biri olan ve buumlyuumlk Bengal Krallığırsquonın en oumlnemli bir parccedilası olan Doğu Bengal

ise Hindistan haritasının iccedilinde yer almasına rağmen Doğu Pakistan2 olarak Pakistanrsquoın bir vilacircyeti

olmuştur

2 1947 yılında Pakistan kurulduğunda lsquoDoğu Bengalrsquo boumllesi Pakistanrsquoın bir vilayeti olmuştur Pakistanrsquoın

kuruluşundan beri Doğu Bengal boumllgesi lsquoDoğu Pakistanrsquo olarak tanınmasına rağmen resmi olarak Doğu

Bengal 14 Ekim 1955rsquote lsquoDoğu Pakistanrsquo olarak adlandırılmıştır Ancak Bengal halkı ve siyasi lederleri lsquoDoğu

Pakistanrsquo yerine lsquoDoğu Bengalrsquo kelimesini tercih etmişlerdir 1969 yılındaki Eyuumlb Hanrsquoa karşı kitlesel

ayaklanma ve protesto sırasında ldquocesur Bengalliler silahını tut Bangladeşrsquoi kurtarrdquo sloganı atmıştır Daha sonra

ayını yılın 6 Aralıkrsquota Hossain Shahid Suhrawardyrsquonin vefatının altıncı yıldoumlnuumlmuumlnde yapılan bir toplantıda

Avami Ligi Başkanı Şeyh Mujibur Rahman lsquobağımsız uumllkemizin adı ldquoBangladeşrdquo olacakrsquo demiştir Sonraki

suumlreccedilte lsquoDoğu Bengalrsquo veya lsquoDoğu Pakistanrsquo yerine lsquoBangladeşrsquo kelimesi kullanılmıştır

69

Şekil 8 Doğu Pakistan ve Batı Pakistan

Kaynak Southasiajournal 2016

Bu durumda Doğu Pakistanrsquoın (buguumlnkuuml Bangladeş) oumltesinde kalan kendi 7 vilacircyetini korumak

ve komşusu olan diğer vilacircyetlerinin guumlvenliğini sağlamak Hindistan iccedilin buumlyuumlk bir sorun haline

gelmiştir Aynı şekilde Pakistan huumlkuumlmeti de Hindistan tarafından Doğu Pakistan boumllgesinin

guumlvensizlik endişesi yaşamıştır Ancak yeni kurulmuş olan Pakistanrsquoın demokratik bir sistem

kurulması başarısız olmuş ve geccedilmişte iktidar sahibi olan dil ve kuumlltuumlrde farklı olan Bengal

Muumlsluumlmanları gereken siyasi kamu ve ekonomik hakları alamamıştır (Choudhury 1969)

1971 yılında Doğu ve Batı Pakistan arasındaki siyasi partilerin anlaşmazlığı ccediloumlzuumllmez haline

gelmiş ve 25 Mart akşamı Pakistan Ordusu tarafından Doğu Pakistan (Bangladeş) halkı uumlzerinde

başlattığı kanlı operasyonu sonucunda savaş başlamıştır 26 Martta Bangladeş bağımsızlığını ilan

ederek Pakistan ordusuna karşı savaşa başlamış ve 9 aylık savaşın sonucunda Bangladeş bağımsız

bir uumllke olarak ortaya ccedilıkmıştır (Jahan 1973) Pakistanrsquoın iki boumllge arasındaki savaşını kendi

guumlvenliği iccedilin buumlyuumlk bir fırsat goumlren Hindistan savaşın başından beri Doğu Pakistan yani Bengal

halkına destek olmuştur 27 Mart 1971 tarihinde Hindistan Başbakanı Indira Gandhi Bangladeşrsquoin

bağımsızlık muumlcadelesine tam destek verdiğini belirtmiştir Bangladeşli muumlltecilerin Hindistanrsquoda

guumlvenli bir şekilde korunabilmesi iccedilin Hindistanrsquoın Batı Bengal Bihar Assam Meghalaya ve

Tripura eyaletlerin sınır boyunca muumllteci kampları kurmuştur

Hindistan huumlkuumlmeti ayrıca Pakistan Ordusunun karşısında Bangladeşrsquoin bağımsızlık

muumlcadelesini desteklemek iccedilin askeri adımlar atmıştır Hindistan Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri (BSF)

kamplarda sığınan Bengal genccedilleri eğitmek iccedilin eğitim kamplar kurmuştur Kamplarda sığınan

Bengal oumlğrenciler ccediliftccedililer işccedililer ve genccediller savaş taktikleri silah ve patlayıcı kullanımı

70

konularında eğitimler alarak Pakistanrsquoa karşı savaşmak iccedilin kurulan lsquoMukti Bahinirsquo3ye katılmıştır

12 Nisan 1971 tarihinde Kalkuumltarsquoda Bangladeş Kuvvetlerirsquonin merkezi kurulmuştur Avami Ligirsquonin

liderliğinde kurulan Bangladeşrsquoin geccedilici huumlkuumlmetine ofis ve konaklama ayırmış ve gereken

diplomatik destekleri sağlamıştır Aynı zamanda mart-ekim 1971 arasında Indira Gandhi duumlnya

liderlerine Bangladeşrsquote Pakistan ordusunun yaptığı savaşı hakkında mektuplar yazmış ve Hindistan

Bangladeş haklının durumunu anlatmıştır Indira Gandi Bangladeş halkının oumlzguumlrluumlk savaşını

desteklemesi iccedilin 21 guumlnluumlk bir Almanya Fransa İngiltere Belccedilika ve ABD turu duumlzenlemiştir

Hindistan ayrıca doumlnemin iki buumlyuumlk guumlccedil ABD ve SSCB ile diplomatik ccedilalışmalar suumlrduumlrmuumlş ve

BMrsquode oumlnemli tartışmalar duumlzenlemiştir (Azad 2006) 3 Aralık 1971 tarihinde Pakistan Hava

Kuvvetleri kuzeybatı Hindistanrsquoda sekiz hava limanında saldırılar duumlzenlediğinde Hindistan Ordusu

Bangladeşli lsquoMukti Bahinirsquo ile Pakistan Ordusunda karşı ortak savaşı başlatmıştır Savaşın

başlamasından 13 guumln sonra 16 Aralıkrsquota Pakistanrsquoın komutanı Genel Amir Abdullah Khan Niazi

Hindistan General JS Aurorarsquoya teslim olmuştur Boumlylece Hindistanrsquoın ccedilok boyutlu destekleriyle

Bangladeş Pakistanrsquodan bağımsızlığını kazanmıştır (Ahamed 2010 Kalam 1992)

311 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975)

Bangladeşrsquoin Hindistan ile olan resmi ilişkileri 6 Aralık 1971 tarihinde Bangladeşrsquoe

tanınmasıyla başlamıştır Pakistanrsquoa karşı Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını ilk guumlnden itibaren

siyasi ve diplomatik yoluyla ve daha sonra askeri desteği sağlayan Hindistan Bangladeşrsquoe resmi

olarak tanıyan ilk uumllkesi olmuştur (Bindra 1982 14-16) Dolaysıyla Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti

Hindistan ile siyasi ekonomik kuumlltuumlrel ve diğer alanlarında ilişkilerine buumlyuumlk oumlnem vermiştir Şeyh

Mujibur Rahman ile Hindistanrsquoın ilişkileri ccedilok olumlu ve sıcak bir şekilde başlamıştır Hem Şeyh

Mujibur Rahman hem Indira Gandhi birbirleriyle yakın ve iyi ilişki kurmayı başarmıştır Şeyh

Mujibur Rahman 8 Ocak 1971 tarihinde Pakistan tarafından serbest bırakılmasının ardından

Dakkarsquoya doumlnerken 10 Ocak tarihinde Yeni Delhi havaalanında durmuştur Yeni Delhirsquodeki

duraklama Hindistan huumlkuumlmete ve Hindistan halkına Bangladeş halkı iccedilin vermiş olduğu tam

desteğinin teşekkuumlruuml iccedilin olmuştur

Hindistan savaş doumlneminde destek olduğu gibi Bangladeşrsquoin bağımsızlığının hemen sonra

ihtiyaccedil duyulan ekonomik yardımı sağlayarak Bangladeşrsquoe rehabilitasyonunda yardımcı olmuştur

Halkına malzemeleri ve yiyecek dahil acil ihtiyaccedil duyulan malların alımı iccedilin 250 milyon Rsrsquoi

yardımda bulunmuştur Ağır hasar goumlrmuumlş demiryolu ağını yeniden inşa etmek iccedilin 100 milyon

Rsrsquolık bir kredi ve Bangladeşrsquoin acil doumlviz sorunlarını karşılamak iccedilin 05 milyon doları borccedil olarak

vermiştir Aralık 1971rsquode Dakkarsquoya ziyarete gelen Indira Gandhirsquonin oumlzel bir elccedilisi olan Dhar

3 Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşında silahlı kuvvetlerinin adı Bu silahlı kuvvetlerinin uumlyeleri iki gruptan

oluşmuştur Doğu Pakistan Silahlı Kuvvetleri uumlyeleri ve sivil savaşccedilıları

71

Hindistanrsquoda ccedilok sayıda Bangladeşliye teknik eğitim vermeyi taahhuumlt etmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin

ekonomik olarak yeniden inşasında tam iş birliğine temel emtialarını sağlanmasına ve muumlltecilerin

iadeleri ve yeniden yerleştirmelerine yardımcı olma konusunda tam bir iş birliğine soumlz vermiştir

Hindistan ile ilişkileri guumlccedillendirmek iccedilin Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad 5-9

Ocak 1972 tarihleri arasında Hindistanrsquoa resmi bir ziyarette bulunmuştur Ziyareti sırasında ortak

tebliğde iki uumllke ilişkilerini buumltuumln devletlerin egemenliğine ve toprak buumltuumlnluumlğuumlne saygı ilkesine

birbirlerinin iccedilişlerine karışmamasına eşitlik ve karşılıklı yarar ilkesine dayandırmaya karar

vermişleridir Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Hindistanrsquodan elektrik santralların inşası ve

sel kontroluumlne oumlnlemlerinin geliştirilmesinde yardım istemiştir Ayrıca karşılıklı guumlvenliği korumak

iccedilin uzun vadeli iş birliğini konuşmuştur Bu ziyareti sırasında Hindistan Savunma Bakanı Jagiivan

Ram Bangladeş ordu personelini eğitim vermek konusunda tekliflerini sunmuştur

Hindistan Huumlkuumlmetirsquonin daveti uumlzerine Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahman 6-8 Şubat

1972 tarihlerinde Hindistanrsquoa bir ziyarette bulunmuştur Kalkuumltarsquoda toplanan Hindistan

vatandaşlarını hitap ederken savaş sırasında milyonlarca Bangladeş vatandaşına verilen maddi ve

manevi destek iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti ve halkı adına Hindistan halkına ve huumlkuumlmetine ve oumlzellikle

komşu boumllgeleri olan Batı Bengal Tripura Meghalaya ve Assamrsquoı şuumlkranlarını dile getirmiştir

(Pattanaik 2012) Yeni Delhirsquode Indira Gandhi ve Şeyh Mujibur Rahman arasındaki goumlruumlşmelerin

ardından 8 Şubatrsquota yapılan ortak accedilıklamada her iki lider de Hint kuvvetlerinin 25 Mart 1972rsquoye

kadar Bangladeşrsquoten ccedilekileceğini ve tuumlm Bangladeşli muumlltecilerin geri doumlnuumlşlerin sağlanması iccedilin

her tuumlrluuml yolun takip edileceğini kabul etmiştir Ayrıca huumlkuumlmetlerin ve iki uumllkenin vatandaşları

arasındaki iş birliğini kalıcı barış dostluk ve iyi komşuluk vizyonun temelinde devam etmesi iccedilin

muumlmkuumln olan her youmlntemine teşvik etme kararlılıklarını dile getirmişlerdir Hindistan Silahlı

Kuvvetleri planlanan tarihten on uumlccedil guumln oumlnce Bangladeşrsquoten ccedilekilmiştir (Bindra 1982 17)

Hindistan askerlerinin ccedilekilme işlemlerinin tamamlandıktan sonra Hindistan Başbakanı Indira

Gandhi 17 Martrsquota Dakkarsquoya gelmiştir Bu ziyareti sırasında 19 Mart 1972 tarihinde iki uumllke arasında

25 yıllık bir suumlre iccedilin Dostluk Antlaşmasırsquonın imzalanmasıyla ilişkinin resmi bir youmlnuuml oluşmuştur

(Pattanaik 2005) Bu Antlaşmanın birkaccedil ay oumlnce Ağustos 1971rsquode Eski Sovyetler Birliği ile

Hindistan benzer bir Dostluk Antlaşması imzalamıştır Dolaysıyla Hindistan-Bangladeş Dostluk

Antlaşması Batılı Muumlsluumlman uumllkeler ve Ccedilinrsquoe yanlış bir mesaj goumlndermiştir Ccediluumlnkuuml Batılı uumllkeler bu

antlaşmayı Şeyh Mujibrsquoin Bangladeşrsquoin tarafsızlığı konusundaki vizyonunun aykırı olarak

goumlrmuumlştuumlr Ayrıca Antlaşmanın hazırlık aşamalarındaki gizliği ve bazı şartları uumlzerindeki tartışmalar

uzun suumlredir tartışılmıştır Oumlzellikle Antlaşmanın 8 ve 9 maddelerinde yer alan bazı terimler

uumlzerinde tartışmalar olmuştur 8 maddesine goumlre Bangladeş Hindistan dışında başka bir uumllke ve

Askeri ittifakına giremeyecektir (Mohsin 1992 65) 9 madde daha da tartışma yaratmıştır 9

maddesi ise

72

Tarafların her biri diğer tarafa karşı silahlı bir ccedilatışmada yer alan uumlccediluumlncuuml taraflara herhangi bir

yardım vermekten kaccedilınacaktır Taraflardan herhangi birine saldırı veya saldırı ile tehdit edilmesi

durumunda Tarafların diğeri tehdidi ortadan kaldırmak iccedilin uygun etkili oumlnlemleri almak ve

boumlylece uumllkelerin barış ve guumlvenliğini sağlamak iccedilin derhal karşılıklı istişarelerde bulunacaklardır

9 maddenin oumlzellikle ldquosaldırı ile tehditrdquo ifadesi guumlccedilluuml olanın stratejik ccedilıkarları iccedilin kullanılmış

uumlzerinde tartışmalar olmuştur

Indira Gandhirsquonin ziyaretinin ardından yayınlanan ortak tebliğde iki uumllke dostluk bağlarını

guumlccedillendirmek iccedilin bazı hedef ve kararları belirlemiştir Birincisi İki uumllke arasındaki iş birliğini

guumlccedillendirmek oumlnemli bakanlıklarının yetkilileri arasında en az altı ayda bir istişareler yapılmasına

karar verilmiştir İkincisi iki uumllke tarafından paylaşılan nehirlerin kapsamlı bir incelemesini

gerccedilekleştirmek su sel kontroluuml iccedilin her iki uumllkeye ilişkin projeler oluşturmak ve bunları uygulamak

iccedilin her iki uumllkenin uzmanlarından kalıcı bir temelde Ortak Nehir Komisyonu kurulacaktır (Rashid

2010) Uumlccediluumlncuumlsuuml her iki Başbakan da Transit Ticaretinin yeniden canlandırılması ve sınır ticaretiyle

ilgili Anlaşma ilkelerini onaylamıştır Doumlrduumlncuumlsuuml iki uumllkenin uzmanlarının ve yetkililerinin

nuumlkleer enerjinin barışccedilıl kullanımı ve gelecekteki iletişim amaccedillı uzay araştırmaları iccedilin teknolojik

ve bilimsel alanında istişarelerde ve bilgi alışverişinde bulunmalarını oumlnem vermiştir Ayrıca iki

uumllke arasındaki kuumlltuumlrel ilişkileri guumlccedillendirmek iccedilin iki huumlkuumlmetin uygun kurumları tarafından somut

adımların atılmasına kara verilmiştir

Otak tebliğinin ardından bahsedilen konularda iki uumllke arsında farklı anlaşmalar imzalanmıştır

28 Mart tarihinde lsquoHindistan-Bangladeş Ticari Anlaşmasırsquo imzalanmıştır (Mohsin 1992 66) Bu

anlaşma Hindistanrsquoın Batı Bengal Assam Meghalya Tripura ve Mizoramrsquoın ve Bangladeşrsquoın 16

kilometresinde yaşayan insanlara guumlnluumlk gereklilikleri karşılamak iccedilin guumlmruumlk ve para birimi

duumlzenlemelerinden muaf kılarak belirli mallarla sınır ticareti yapılmasını sağlamıştır Ticaret

anlaşması ayrıca uumllkelere oumlzel ilgi goumlsteren mallarda dengeli bir şekilde 500 milyon Rupi değerinde

iki youmlnluuml ticaret imkanı sağlamıştır Anlaşmada Bangladeş başlıca balık ccediliğ juumlt gazete kacircğıdı ve neft

Hindistanrsquoa ve Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe başlıca ccedilimento koumlmuumlr makine ve işlenmemiş tuumltuumln ihracat

yapmıştır (Hassan 2002) Nisan 1972 ayında iki uumllke ortak nehirlerini kullanarak sel kontroluuml ve

sulama alanlarında kapsamlı bir ccedilalışma ve uygulamalar yapmak uumlzere bir lsquoOrtak Nehir Komisyonursquo

kurmak iccedilin bir anlaşmaya imzalamıştır 28 Kasım tarihinde her iki uumllkeden de uzmanların yer aldığı

lsquoOrtak Nehirler Komisyonursquo kurulmuştur

5 Temmuz 1973 tarihinde uumlccedil yıllık yeni bir Ticaret Anlaşması imzalanmış ve 28 Eyluumll 1973

tarihinden itibaren yuumlruumlrluumlğe girmiştir Anlaşmanın ilk yılı boyunca her bir taraf şartları uyarınca 305

milyon Rupi değerinde karşılıklı mal ihraccedil edecektir 16 Mayıs 1974 tarihinde iki uumllke arasındaki beş

guumlnluumlk uumlst duumlzey tartışmaların ardından geniş kapsamlı ekonomik ve ticari iş birliği konusunda bir

dizi anlaşma yapıldığında iki uumllke arasındaki ticaret ilişkileri daha da guumlccedillenmiştir Hindistan

73

Bangladeşrsquoe 410 milyon Rupirsquolik uumlccedil kredi kabul etmiştir Juumlt ihracatında karşılıklı yarar iccedilin oumlzel

enduumlstriyel projeler oluşturulması ve izinsiz ticari işlemlerin durdurulması konusunda daha yakın iş

birliği yapılmasına karar alınmıştır Ayrıca juumlt uumlretimi ticareti teknik gelişimi ve tanıtımı

konularında daha yakın iş birliği iccedilin bakanlık duumlzeyinde bir komisyon kurulmasına karar verilmiştir

Hindistan ile Bangladeş arasındaki ticareti daha da artırmak iccedilin 17 Aralık 1974rsquote Yeni Delhirsquode

iki uumllke arasında bir ticaret protokoluuml imzalanmıştır (Bindra 1982 24ndash28) Bu protokol her iki

uumllkeye de 1 Ocak 1975 tarihinden itibaren serbestccedile ccedilevrilebilen para birimlerinde işlem yapma

imkacircnı sağlamıştır 1975 yılında Bangladeş tarafından Hindistanrsquoa balık ihracatı iccedilin Hindistan ile

Şeyh Mujib huumlkuumlmeti bir ticaret anlaşması imzalamıştır

10 Haziran 1972 tarihinde Hindistan ve Bangladeş Eğitim Bakanları arasında yapılan bir

toplantı sonucunda iki uumllke Yeni Delhirsquode atom enerjisinin ve uzay araştırmalarının barışccedilıl

kullanımlarında iş birliği yapmak iccedilin bir anlaşmaya imzalamıştır 27 Ağustos 1973rsquote Dakkarsquoda iki

uumllke arasında atom araştırması konusunda bilgi alışverişi ve atom enerji komisyonları tarafından

yayınlanan literatuumlr alışverişi sağlayan bir anlaşma imzalanmıştır Her iki uumllkenin bilim adamları

her iki uumllkedeki atom araştırma laboratuvarlarında araştırma ve eğitim olanakları elde edeceklerdir

İki uumllke arasındaki kuumlltuumlrel bağları geliştirmek iccedilin 27 Eyluumll 1974rsquote kuumlltuumlr eğitim bilgi ve spor

alanlarında değişim programları iccedilin iki yıllık bir Protokol imzalamıştır Hindistan Hindistanrsquoda

yuumlksek eğitim ve araştırmalar iccedilin her yıl 100 Bangladeş vatandaşlarına burs vermeyi kabul etmiştir

Hindistan Bangladeşrsquoe kısa suumlreli klasik muumlzik ve dans dersleri iccedilin seccedilkin muumlzisyenler ve dansccedilılar

goumlndermeyi kabul etmiştir Protokol ccedilerccedilevesinde ayrıca akademisyenler bilim adamları

eğitimciler okuryazarlar sporcular kuumlltuumlrel topluluklar ve spor takımları tarafından ziyaret alışverişi

de sağlanmıştır

16 Mayıs 1974 tarihinde Indira Gandhi ile Şeyh Mujibur Rahman arasında sınırda yerleşim

yerlerinin değiş tokuşunu ve sorunlu ccedilizgilerinin ccediloumlzuumlmuumlnuuml sağlayan lsquoKara Sınır Anlaşmasırsquo

imzalanmıştır Anlaşmaya goumlre Hindistan Hindistan 12 numaralı Berubari Unionrsquoun guumlney

boumllgesinin yarısını yaklaşık 264 kilometrekarelik bir alana sahip olacaktır Bangladeş ise Dahagram-

Angorpotarsquoyı alacaktır ve buraya ulaşımı iccedilin Hindistanrsquodan suumlresiz olarak lsquoTin Bigha Koridorrsquo

denilen 178 ile 85 metrelik bir koridor alacaktır (Prothomalo 2015c) Bangladeş parlamentosu 23

Kasım 1974rsquote anlaşmayı onaylamış ancak Hindistan parlamentosu anlaşmayı onay vermemiştir

Bağımsızlığının ardından Ganj nehrinin Farakkarsquoda Hindistan tarafından inşa edilmekte olan

barajı ve Ganj nehrinden Bangladeşrsquoe gelecek olan suyunun payı koşunda Bangladeş gereken

işlemleri başlatmıştır 16 Mayıs 1974 tarihinde iki Başbakan iki tarafın ldquoGanjrsquodaki minimum akış

doumlnemlerinde mevcut kabul edilebilir bir su tahsisine varamazlarsardquo Farakka Barajırsquonın işletmeye

alınmayacağına dair ortak bir accedilıklamada bulunmuştur Ancak Hindistan 1975 yılında Ganj

74

sularının tahsisine ilişkin herhangi bir anlaşma yapmadan Hindistan Farakka Barajını faaliyete

geccedilirmiştir (Pandey 2014)

1974-1975 yıllarında resmi ve iki bakan arasında Bakanlar duumlzeyinde yoğun goumlruumlşmeler

yapılmasına rağmen Deniz sınırının nitelendirme konusu ccediloumlzuumlmsuumlz kalmıştır Bengal Koumlrfezirsquondeki

deniz sınırı ile ilgili olarak Hindistan kabul edilemez bir oumlneri sunmuştur Bangladeş Hindistanrsquoın

oumlnerdiği sınırın Bangladeşrsquoin kıyı yapılandırmalarının benzersiz oumlzellikleri goumlz oumlnuumlne alındığında

uluslararası hukuka aykırı olduğunu savunmuştur Deniz sınırının oumlnerisinin yanı sıra Hindistan

Bangladeşrsquoin karasularının oumllccediluumllduumlğuuml lsquotaban ccedilizgisinersquo karşı ccedilıkmıştır Ayrıca Hindistan yabancı

petrol şirketlerine ldquoegemenliğine henuumlz belirlenmemişrdquo gerekccedilesiyle Bangladeşrsquoin bitişiğindeki

Bengal Koumlrfezirsquondeki bazı boumllgeleri keşfetmemeleri iccedilin bir tavsiye notu goumlndermiştir (Rashid 2010

Pattanaik 2012) Bakanlar duumlzeyinde o doumlnemin dışişleri bakanları yapılan goumlruumlşmede soruna

karşılıklı olarak tatmin edici bir ccediloumlzuumlme ulaşma konusunda guumlvendiklerini ifade etmiştir Şubat

1975rsquote Dakka Sekreter duumlzeyindeki toplantısında sınırın ccediloumlzuumlmuuml iccedilin iki taraf uumlccedil ilkeli bir formuumll

uumlzerinde anlaşmıştır Bunlar ise İki uumllke arasındaki deniz sınırı karşılıklı anlaşma ile Hindistan ve

Bangladeşrsquoe eşit olacak şekilde ve her iki uumllkenin ccedilıkarlarını koruyacak şekilde ccedilizilmelidir

312 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001)

1996 yılında Şeyh Hasinarsquonın Avami Ligi en buumlyuumlk uumlccediluumlncuuml siyasi parti olan eski

Cumhurbaşkanı Erşatrsquoın Jatiya Partisirsquonin desteğiyle huumlkuumlmeti kurmuştur Bu doumlnem Hindistan ile

Bangladeşrsquoin ilişkileri Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmetinden sonra en sıcak ilişkilerden biri olarak

tanımlanmıştır Şeyh Hasina huumlkuumlmeti kurulduktan hemen sonra Hindistan ile ilişkileri daha iyiye

doğru dramatik bir doumlnuumlş almıştır Her iki huumlkuumlmet de birccedilok konuda iş birliği yapmış ve ortak

meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne adımlar atmıştır İki uumllke arasında siyasi liderler sanatccedilılar ve şairlerin geliş

gidişi ve kuumlltuumlrel faaliyetlerinin artışı yaşanmıştır Bu doumlnem Hasina huumlkuumlmeti tarafından 12 Aralık

1996rsquoda Hindistan ile sonuccedillanan 30 yıllık ldquoGanj Su Antlaşmasırdquo ve 2 Aralık 1997rsquode Chakma Aşiret

Temsilcileriyle ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquo olarak bilinen iki oumlnemli anlaşma yapılmıştır

ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquo konusunda Hindistan oumlnemli rol oynamıştır

Şeyh Hasina iktidara geldiğinde Ganj Nehrinin suyu paylaşma tartışması Dış Sekreter

duumlzeyinde başlamıştır Sonra Hindistan tarafından baş muumlzakereci olarak atanan Hindistanrsquoın eski

başbakanı Jyoti Basursquonun altı guumlnluumlk Bangladeş ziyaretinde Ganj Su Paylaşım Antlaşması taslağı

tamamlanmıştır Başbakan Şeyh Hasina 12 Aralık 1996 tarihinde Antlaşmayı imzalamak iccedilin Yeni

Delhirsquoye gitmiş ve iki uumllke arasında 30 yıllık anlaşması imzalanmıştır 30 yılık bir anlaşma olduğu

iccedilin Bangladeş su kaynakları uumlzerinde uzun vadeli projeleri uumlretmeye uzun bir suumlre kazanmış

olmuştur Antlaşmanın temel oumlzellikleri kurak mevsim paylaşımının 5050 formuumlluumlnde ve her iki

uumllke iccedilin uumlccedil garantili on guumlnluumlk suumlrede her birinin 35000 cusec su alacağına dair maddesinin

75

eklemesidir (Pandey 2014) Anlaşmanın maddeleri sadece Ganj sularının paylaşılması gerekliliğini

değil aynı zamanda tuumlm ortak nehirlerin paylaşılmasının oumlnemini de bir anlamında kabul etmiştir

Anlaşma ayrıca her iki tarafın da talep ettiği takdirde beş yıl veya daha erken bir suumlrede goumlzden

geccedilirilmesini sağlamıştır

Bu huumlkuumlmetin bir başka girişimi ise 25 yıl sonra Şhittagong Tepelerindeki isyanın sona

ermesini sağlayan ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquodır 2 Aralık 1997 tarihinde Hindistanrsquoın

yardımıyla Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Chakma Aşiret Temsilcileriyle anlaşmaya imzalamıştır (Rashid

2010) Barış anlaşmasının ardından Chakma muumlltecileri uumllkeye geri getirilmiş ve normal hayata

doumlnmelerine imkanlar sağlamıştır Diğer konularda de bu doumlnem iki uumllke arasındaki ilişkileri dostccedila

devam etmiştir Dakkarsquodan Kalkuumltarsquoya giden otobuumls guumlzergahı yeniden başlamış ve Bangladeş ile

Kalkuumlta arasında bir tren yolunun temelini atılmıştır Bangladeşrsquoten Doğu Hindistanrsquodaki

Agartalarsquoya bir başka otobuumls guumlzergahın kurulması iccedilin de iki uumllke anlaşmıştır Bu doumlnemde

Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoa doğal gaz ihracatı ve Hindistan mallarının Bangladeş uumlzerinden doğu

Hindistanrsquoa aktarılması oumlnerisi konusunda Hindistan yetkilileri oumlnemli ccedilalışmalarda bulunmuştur

Hindistan mallarının nakliyesi konusunda raporunu sunmak iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından bir

Uzmanlar Komitesi de kurulmuştur Ancak daha sonra bu konularda herhangi bir anlaşmaya

varılmamıştır

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Hindistan ile olan İlişkileri

Bağımsızlık savaşı ve bağımsız Bangladeşrsquoin ilk doumlneminde Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

liderliğindeki Avami Ligi ve Hindistan huumlkuumlmetleri arasındaki yakın dostluk ilişkileri daha sonra

Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde de devam etmiştir O yuumlzden Şeyh Hasinarsquonın başbakanlık

doumlnemlerinde Hindistan ile en fazla ikili anlaşmalar ve iş birlik ccedilalışmalar olmuş ve devam

etmektedir 2009-2018 yılları arasında Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan ile ccedilok oumlnemli anlaşmalar

yapmış ve yıllar suumlren ikili anlaşmazlık sorunlarını ccediloumlzmuumlştuumlr

321 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile Siyasi ve Diplomatik İlişkileri

10-13 Ocak 2010rsquode Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa ziyareti yapmıştır Hindistan

Başbakanı Dr Manmohan Singh ile yaptığı goumlruumlşmeler ardından her iki Başbakan da İkili boumllgesel

ve kuumlresel ccedilapta ortak iyiliğin peşinde geleceğe youmlnelik bir vizyon uumlzerinde anlaşmıştır Bu

bağlamda iş birliği ve karşılıklı anlayışla tuumlm sorunları ccediloumlzmek iccedilin birlikte ccedilalışma taahhuumltlerini de

yinelemişlerdir Bu ziyaret sırasında Hindistan Bangladeşrsquote altyapı gelişimi iccedilin 1 milyar dolarlık

bir kredi limiti accedilıklamıştır Ayrıca iki uumllke arasında teroumlrle muumlcadele ve organize succedil ve huumlkuumlmluuml

mahkumların karşılıklı transferine ilişkin uumlccedil anlaşma imzalanmıştır Bunlarla birlikte enerji

sektoumlruumlndeki iş birliği ve kuumlltuumlrel alanında iki mutabakat muhtırası da imzalanmıştır Cezai

76

Meselelerde Karşılıklı Adli Yardımlaşma Mahkucircm Edilen Kişilerin Transferi anlaşması kapsamında

huumlkuumlmluuml kişilerin devredilmesi ile succedillanan huumlkuumlmluumllerin istedikleri takdirde cezalarını kendi

uumllkelerinde vermelerine izin verileceği belirlenmiştir

Uluslararası Teroumlrizmle Muumlcadele Organize Succedil anlaşması kapsamında iki uumllkenin aleyhinde

teroumlr eylemleri gerccedilekleştirilirse iki uumllkenin istihbarat ve genel bilgi alışverişinde bulunabileceği

yazılmıştır Elektrik enerjisi ile ilgili imzalanan mutabakat muhtırası mevcudiyet ihtiyaccedil ve fiyatına

bağlı olarak yıllık 900 milyon uumlnite ayarlanmış elektrik enerjisi ithalatı ve ihracatı ve iki tarafccedila

kararlaştırılacak bir fiyata Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin elektrik alacağını belirlemiştir Ancak Hasina

ve Singh 4096 kmrsquolik sınırın ldquoyerleşim yerlerininrdquo ve ldquosınır oumltesinde olan cep boumllgesinde

vatandaşlarının ikamet ettiği 61 kmrsquolik sorunlu boumllgeler hakkında bir ccediloumlzuumlm bulamamıştır Hasina

Teesta ve diğer ortak nehirlerin su paylaşımı sorununu guumlndeme getirmişti ldquoBu ccedilok oumlnemli konuda

karşılıklı anlaşmalara varma konusunda desteğinizi rica ediyorumrdquo demişti Ancak daha sonraki ikili

ziyaretlerde de bu konuda her hangi bir anlaşmaya varılamamıştır (Meagovin 2010 The Daily Star

2010c 2010d)

Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın daveti uumlzerinde Hindistan Başbakanı Dr Manmohan

Singh 6-7 Eyluumll 2011 tarihlerinde Bangladeşrsquoe ziyarette bulunmuştur (Meagovin 2011) Ziyaret

sırasında Hindistan Başbakanı Bangladeş Cumhurbaşkanı Zillur Rahman Başbakanı Şeyh Hasina

Dışişleri Bakanı Dr Dipu Moni Muhalefet Lideri Khaleda Zia ve Jatiya Partisi Genel Başkanı HM

Ershad ile farklı goumlruumlşmeler yapmıştır Goumlruumlşmeler sırasında iki Başbakan laiklik demokrasi ve

sosyal adalet değerlerine olan ortak inancı ve bağlılığı yinelemiştir İki uumllkenin halklarının

kaderlerinin barış refah ve istikrar arayışlarında birbirlerine bağlı olduklarını da vurgulamıştır

Dr Manmohon Singhrsquoin ziyareti sırasında iki uumllke arasında birkaccedil anlaşma ve mutabakat

muhtıraları imzalanmıştır Bunlar ise Kalkınma iccedilin İş birliği Ccedilerccedileve Anlaşması Hindistan ve

Bangladeş Arasındaki Kara Sınırının Sınırlandırılması ve İlgili Konularla İlgili Anlaşma Protokoluuml

Bangladeş ve Nepal Arası Karayolu Geccediliş Trafiğini Kolaylaştırmak iccedilin Hindistan ve Bangladeş

Arası Mutabakat Muhtırası Yenilenebilir Enerji İş birliği Anlaşması Mutabakatı Sundarbanrsquoın

Korunması Hakkında Mutabakat Muhtırası Sunderbandaki Bengal Kaplanının Korunması

Protokoluuml Balıkccedilılık Alanında İş birliği Anlaşması Mutabakatı Televizyon Programlarının

Karşılıklı Yayını Hakkında Mutabakat Muhtırası Jawaharlal Nehru Uumlniversitesi ve Dakka

Uumlniversitesi Arasında Mutabakat Muhtırası ve Hindistan Ulusal Moda Teknolojisi Enstituumlsuuml (NIFT)

ve Bangladeş BGMEA Moda ve Teknoloji Enstituumlsuuml (BIFT) arasındaki Akademik İşbirliği

Anlaşması Mutabakat Muhtırasıdır (Meagovin 2011)

2011 yılında Hindistan Bangladeş arasındaki sınır sorunu ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur Ancak

karşılığında Hindistan Bangladeş uumlzerinden transit geccedilişi iccedilin oumlnemli bir anlaşma yapmıştır

77

Bangladeş uumlzerinde Hindistanrsquoın batı boumllgelerden doğu boumllgelerine gıda makina ve diğer eşyaları

taşımak iccedilin belli yolları kullanacaktır Bu anlaşma kapsamında yapılacak olan kara ve demir

yollarının yapılması iccedilin Hindistan Bangladeşrsquoi ccedilok yuumlksek faiz ve şart ile borccedil vermiştir Ancak

transitten Bangladeşrsquoin ne kazanacağı belirlenmemiştir

2015 yılının 6-7 Haziran tarihlerinde Hindistan Başbakanı Narendra Modirsquonin Bangladeşrsquoe

ikili ziyareti gerccedilekleşmiştir Modirsquoin bu tarihi ziyareti sırasında iki uumllke arasındaki uzun suumlre devam

eden kara sınır sorunu ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur Ancak imzalanan diğer anlaşmalar kapsamında

Hindistanrsquoın yıllardır beklediği koridor ve bazı istekler gerccedilekleşmiştir Modirsquonin ziyareti sırasında

iki uumllke arasında imzalanan 22 anlaşmalar ve Mutabakat Muhtıraları arasında ise 1974 Kara Sınır

Anlaşması onay belgeleri ve 2011 Protokoluumlnuumln değişimi 1974 Kara Sınır Anlaşması ve 2011

Protokoluumlrsquonuumln uygulanması iccedilin Modalite Mektubu Değişimi İkili Ticaret Anlaşması (yenileme)

Standardizasyon Alanındaki İşbirliğine İlişkin Bangladeş Standartları ve Test Kurumu (BSTI) ile

Hindistan Standartları Buumlrosu (BIS) arasında İkili İş birliği Anlaşması Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquote Hindistan Ekonomik Boumllgesi

Hakkında Mutabakat Muhtırası Bangladeş-Hindistan Kıyı Deniz Nakliye Anlaşması İccedilsu Transit

ve Ticaretine İlişkin Protokol (yenileme) Dakka-Shillong-Guwahati Otobuumls Hattı ve Protokoluuml

Soumlzleşmesi Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hattı ve Protokoluuml Anlaşması Sahil Guumlvenlik

Goumlrevlileri Arasında Mutabakat Muhtırası İnsan Kaccedilakccedilılığının Oumlnlenmesine İlişkin Mutabakat

Muhtırası Kaccedilakccedilılığın Oumlnlenmesi ve Sahte Doumlviz Notlarının Dolaşımı Hakkında Mutabakat

Muhtırası Hindistan Huumlkuumlmeti tarafından Bangladeş Huumlkuumlmetirsquone 2 Milyar Dolarlık Yeni Bir Kredi

(LoC) ile ilgili Mutabakat Muhtırası Bengal Koumlrfezi ve Hint Okyanusursquondaki Mavi Ekonomi ve

Denizcilik İş birliği Anlaşması SAARCrsquoin IECC Kapsamında Bir Proje iccedilin Mutabakat Muhtırası

2015-17 Yılları iccedilin Kuumlltuumlrel Değişim Programı Bangladeş-Hindistan Eğitim İş birliği Niyet Beyanı

Bangladeş Denizaltı Kablo Şirketi (BSCCL) ile Bharat Sanchar Nigam Limited (BSNL) arasında

Akhaurarsquoda internet iccedilin uluslararası bant genişliğinin kiralanması soumlzleşmesi Bangladeşrsquoin Dakka

Uumlniversitesi ve Hindistanrsquoın Bilimsel ve Enduumlstriyel Araştırma Kurulu arasında Bengal Koumlrfezi

Oşinografisi Hakkında Ortak Araştırma iccedilin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquoteki Rajshahi

Uumlniversitesi ve Hindistanrsquoın Jamia Milia Islamia Uumlniversitesi arasında Mutabakat Muhtırası ve

Bangladeşrsquote faaliyete geccedilmesi iccedilin Bangladeşrsquoin Sigorta Geliştirme ve Duumlzenleme Kurumu (IDRA)

tarafından Hindistanrsquoın Life Insurance Corporationrsquoa (LIC) Onay Mektubu Teslimlerirsquodir

(Bdnews24com 2015 The Daily Star 2015a)

Modirsquonin bu ziyareti sırasında iki Başbakan Khulna-Mongla Demiryolu hattının inşası

Bangladeş Demiryollarının Kalaura-Shahbajpur boumlluumlmuumlnuumln Rehabilitasyonu Sardah Ulusal Polis

Akademisirsquonde Bangladeş-Hindistan Dostluk Binası Shilaidaharsquonın Rabindra Bhaban Kuthibari ve

Feni Nehri uumlzerindeki Hindistan-Bangladeş Dostluk Koumlpruumlsuuml-1 inşaatı iccedilin temel taşının accedilılışlarını

yapmıştır Ayrıca iki Başbakan Tarapur-Kamlasagar Sınır Haat ve BSTIrsquode Yuumlkseltilmiş

78

Laboratuarların Accedilılışını yaparken Bangladeş ile Hindistan arasında Dhaka-Sylhet-Shillong-

Guwahati Otobuumls Hattı ve Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hatlarını da resmı olarak başlatmıştır

(Bdnews24com 2015 The Daily Star 2015a) Bu ziyaretinde imzalanan Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Hindistanrsquoın ulusal ticaretin kolaylığının

yolunu accedilmış ve sorunlu boumllgelerinle kolay ulaşım fırsatını sağlamıştır Oumlte yandan Bangladeş

yıllardır beklediği Teesta Nehrinin Su Paylaşımı ile ilgili herhangi bir anlaşma veya ilerleme

kaydedememiştir

Ekim 2016 yılında Ccedilin Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyareti ve OBOR kapsamında teklif

ettiği 40 milyar dolarlık ekonomik desteklerin ardından Hindistan youmlnetimi Bangladeş Başbakanı

Şeyh Hasinarsquoyı Hindistan ziyaretine davet etmiştir 07-10 Nisan 2017 tarihlerinde Şeyh Hasinarsquonın

Hindistanrsquoa yaptığı ziyareti sırasında 08 Nisan 2017 tarihinde iki uumllke arasında toplam 22 Anlaşma

ve Mutabakat Muhtırası (MoU) imzalanmıştır (The Daily Star 2017) İmzalanan MoU ve anlaşmalar

ise Savunma İş birliği Ccedilerccedilevesi Mutabakat Muhtırası Hindistanrsquoın Tamil Nadu Savunma

Hizmetleri Personel Koleji ve Bangladeşrsquoin Mirpur Savunma Hizmetleri Komutanlığı ve Personel

Koleji arasında Stratejik ve Operasyonel Ccedilalışmalar Alanında İşbirliğinin Artırılması Mutabakat

Muhtırası Ulusal guumlvenlik kalkınma ve stratejik ccedilalışmalar alanındaki iş birliğini arttırmak iccedilin

Ulusal Savunma Koleji Dakka Bangladeş ve Ulusal Savunma Koleji Yeni Delhi Hindistan

arasında Mutabakat Muhtırası Uzayrsquoın Barışccedilıl Kullanımlarında Hindistan ve Bangladeş İş birliği

Mutabakat Muhtırası Nuumlkleer Enerjinin Barışccedilıl Kullanımlarında İş birliği Anlaşması Atom

Enerjisi Duumlzenleme Kurulu (AERB) Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurumu

(BAERA) arasında Nuumlkleer Guumlvenlik ve Radyasyondan Korunma Youmlnetmeliği ccedilerccedilevesinde Teknik

Bilgi Değişimi ve İş birliği Anlaşması Bangladeşrsquote Nuumlkleer Santral Projelerinde İş birliği

Konusunda Kuumlresel Nuumlkleer Enerji Ortaklığı Merkezi (GCNEP) Atom Enerjisi Boumlluumlmuuml Hindistan

ve Bangladeş Atom Enerjisi Komisyonu (BAEC) arasında Kurumlar arası Anlaşması Hindistan

Elektronik ve Bilgi Teknolojileri Bakanlığı ile Bangladeş Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Boumlluumlmuuml

arasında Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Alanında İş birliği Mutabakat Muhtırası Siber Guumlvenlik

Alanında iki uumllkenin ilgili kurumlar arası Mutabakat Muhtırası Hindistan ve Bangladeş Arasındaki

Sınır Boyunca Ortak Pazar Kurma Mutabakat Muhtırası İkili Yargı Sektoumlruuml İş birliği Konusunda

Hindistan ve Bangladeş Arası Mutabakat Muhtırası Bangladeşli Adli Memurlar iccedilin Eğitim ve

Kapasite Geliştirme Programı iccedilin Hindistan Ulusal Yargı Akademisi ve Bangladeş Yuumlksek

Mahkemesi arasında Mutabakat Muhtırası Deniz Navigasyon Yardımlarında İş birliği Hakkında

Bangladeş-Hindistanrsquoın ilgili birimler arasındaki Mutabakat Muhtırası Toprak Bilimleri Araştırma

ve Geliştirme Alanında Karşılıklı Bilimsel İş birliği Mutabakat Muhtırası Bangladeş ve Hindistan

arasındaki Kıyı ve Protokol Guumlzergahında Yolcu ve Yolcu Gemisi Hizmetlerinde Mutabakat

Muhtırası Hindistan-Bangladeş Protokoluuml Guumlzergahında Sirajganjrsquodan Daikhowarsquoya ve

Ashuganjrsquodan Zakiganjrsquoa Fairwayrsquoin Geliştirilmesi iccedilin Hindistan Denizcilik Bakanlığı ile

Bangladeş Denizcilik Bakanlığı arasında Mutabakat Muhtırası Medya Alanında İş birliği

79

Konusunda Hindistan ve Bangladeş Mutabakat Muhtırası Hindistan ve Bangladeş arasında goumlrsel-

işitsel Ortak Yapım Anlaşması Savunma Kredi limitinin 500 milyon ABD dolarına artırılması

Mutabakat Muhtırası Motorlu Taşıt Yolcu Trafiği Youmlnetmeliği (Khulna-Kolkata yolu) iccedilin

Bangladeş-Hindistan arasındaki anlaşması 3 Kredinin Uzatılması ile ilgili Mutabakat Muhtırası ve

Bangladeşrsquote 36 Semt Kliniği İnşaatı iccedilin Finansman Anlaşmasırsquodır (The Daily Star 2017)

Hasinarsquonın bu ziyareti esnasında imzalanan ldquoSavunma İş birliği Ccedilerccedilevesi Mutabakat

Muhtırasırdquo ve Hint yapımı silahları satın alması iccedilin 500 milyon dolarlık bir kredi uumllke iccedilinde buumlyuumlk

bir tepki oluşturmuştur Şeyh Hasinarsquonın bu ziyareti sırasında iki uumllkenin oumlzel sektoumlrler arasında da

bazı anlaşma ve mutabakat muhtıraları imzalanmıştır Bunlar arasında Bangladeşrsquoin Rampalrsquoda

1320 MWrsquolık Dosluk Enerji Projesinin borccedil finansmanı inşaatı iccedilin Bangladeş Hindistan Dostluk

Guumlcuuml Şirketi Limited (BIFPCL) ile EXIM Bank of India arasında Tesis Soumlzleşmesi Meghnaghatrsquotaki

3000 MWrsquolık enerji projesinin ilk aşaması iccedilin Reliance Power ile Guumlccedil Enerji ve Maden Kaynakları

Bakanlığı arasındaki Uygulama Anlaşması ve Enerji Satın Alma Anlaşması NTPC Vidyut Vyapar

Nigam Limited (NVVN) ile Tripurarsquodan Bangladeşrsquoe 60 MW ek guumlccedil sağlamak iccedilin Bangladeş Guumlccedil

Geliştirme Kurulu arasında yapılan ek anlaşması Nepalrsquoden enerji tedariki iccedilin NTPC Vidyut

Vyapar Nigam Limited (NVVN) ile Bangladeş Guumlccedil Geliştirme Kurulu arasında Mutabakat

Muhtırası Adani Power (Jharkhand) Limited ve Bangladeş Guumlccedil Geliştirme Kurulu arasındaki

Uygulama Soumlzleşmesi ve Adani Power Şirketi (Jharkhand) ve Bangladeş Guumlccedil Şebekesi Şirketi

Limited arasında Jharkhandrsquodeki 1600 MWrsquolık Santralrsquoden elektrik temini iccedilin Enerji Satın Alma

Anlaşması Petronet LNG Limited Hindistan ve Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi

(Petrobangla) arasındaki LNG Terminali Kullanımını ile ilgili dokumanı India Oil Corporation

Limited (IOCL) ve Petrobangla arasındaki LNG İşbirliği Anlaşması Mutabakatı Numaligarh

Rafinerisi Limited Şirketi (NRL) ile Bangladeş Petrol Şirketi (BPC) arasında Gasoil satışı ve alımı

anlaşması ve Konteyner taşımacılığı alanında Hindistan ve Bangladeş arasında iş birliğini teşvik

etmek ve genişletmek iccedilin Bangladeş Konteyner Limited Şirketi ile Hindistan Konteyner Şirketi

arasında bir Mutabakat Muhtırası ve Tata Tıp Merkezi Hindistan ve Genel Tıbbi Hizmet Muumlduumlrluumlğuuml

Bangladeş Silahlı Kuvvetleri arasındaki Mutabakat Muhtırası ilk sırada yer almaktadır

İlerleyen suumlre iccedileresinde iki uumllke arasında bazı oumlnemli anlaşmalar imzalanmıştır Oumlzellikle

nuumlkleer enerji projesi ve savunma iş birliği iccedilin kredisi ccedilok oumlnem taşımaktadır 1 Mart 2018 tarihinde

Bangladeşrsquote Rooppur nuumlkleer enerji projesinin uygulanmasında Rus muumlteahhit ve Hintli ve

Bangladeşli uzmanlar arasında etkileşim iccedilin bir ccedilerccedileve oluşturmak iccedilin Hindistan Rusya ve

Bangladeş iş birliği iccedilin Mutabakat Muhtırası imzalamıştır 7 Mayıs 2018 tarihinde ise Bangladeş

Halk Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti ile Hindistan Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti arasında savunma iş birliği iccedilin

Hindistan Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti tarafından 500 Milyon doları tutarında Kredi Verme Anlaşması

imzalanmıştır (Hcidhakagovin ty)

80

Tablo 10 Bangladeş ve Hindistan Liderlerinin Karşılıklı Ziyaretleri (2009-2018)

6-7 Eyluumll 2011 Başbakan Dr Manmohan Singh Bangladeşrsquoe Ziyaret etti

03-05 Mart 2013 Cumhurbaşkanı Pranab Mukherjee Bangladeşrsquoe Ziyarette bulundu

06-07 Haziran 2015 Başbakan Narendra Modi Bangladeşrsquoe ikili Ziyarette bulundu

10-13 Ocak 2010 Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa Devlet Ziyareti yaptı

18-23 Aralık 2014 Cumhurbaşkanı Md Abdul Hamid Hindistanrsquoa ziyaret etmiştir

19 Ağustos 2015 Başbakan Şeyh Hasina Cumhurbaşkanı Pranab Mukherjeersquonin

cenazesine katılmak iccedilin Yeni Delhirsquoyi ziyaret etti

16-17 Ekim 2016 Başbakan Şeyh Hasina BRICS-BIMSTEC Zirvesirsquone katılmak iccedilin

Goarsquoyı ziyaret etti

07-10 Nisan 2017 Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa Devlet Ziyareti yaptı

08-11 Mart 2018 Bangladeş Cumhurbaşkanı Md Abdul Hamid Yeni Delhirsquodeki Uluslararası Guumlneş İttifakı Kurucu Konferansı iccedilin Hindistanrsquoı

ziyaret etti

Kaynak Hcidhakagovin ty

322 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri

Hindistan Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ikinci ticaret ortağıdır Son on yılda ikili ticaret istikrarlı bir

şekilde buumlyuumlmuumlştuumlr 2009-10 doumlneminde Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa 30463 milyon dolarlık ihracat

yapmışken Hindistanrsquodan yapılan ithalatı 3213 milyar olmuştur Son uumlccedil yılda 2015-16 2016-2017

ve 2017-18 doumlneminde Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe ihracatı 285 artmıştır Hindistanrsquoın 2017-18

doumlneminde Bangladeşrsquoe ihracatı 846 milyar dolarına ve Bangladeşrsquoten yapılan ithalat 068 milyar

dolarına ulaşmıştır (Islam 2019) 2017-18 doumlneminde toplam ikili ticaret 914 milyar doları

seviyesinde gerccedilekleşmiştir Ancak İki uumllke arasında dış ticaret accedilığı 2017-18 doumlneminde oumlnceki

yılına goumlre 42 daha yuumlkselmiştir Geccedilen yıllara goumlre Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin ihracatı yavaş yavaş

yuumlkseliyor olsa da Hindistanrsquodan yapılan ithalat ihracattan daha hızlı artmaktadır Oumlrneğin 2017-18

doumlneminde Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa yapılan ihracat 30 artarken Hindistanrsquodan yapılan ithalat

40 artmıştır

Tablo 11 2009-2018 Yılları Arasında Hindistan Bangladeş İhracat ve İthalatı

Doumlnem Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin İhracatı

(Milyon)

Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin İthalatı

(Milyon)

2009-2010 30463 321370

2010-2011 51251 456920

2011-2012 49842 474330

81

Tablo 11 (Devamı)

Doumlnem Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin İhracatı

(Milyon)

Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin İthalatı

(Milyon)

2012-2013 56396 477680

2013-2014 45663 603480

2014-2015 52716 581690

2015-2016 68962 545290

2016-2017 67240 613070

2017-2018 87327 862150

Kaynak Bangladeş Bankası İhracat Teşvik Buumlrosu ve Bangladeş İstatistik Buumlrosu

Hcidhakagovin ty-c

Hindistan 2011rsquoden beri Guumlney Asya Serbest Ticaret Boumllgesi (SAFTA) altında tuumltuumln ve alkol

hariccedil tuumlm tarife hatlarında Bangladeşrsquoe guumlmruumlksuumlz erişim sağlamış ancak Anti-damping vergileri

telafi edici vergiler olumsuz uumlruumln listeleri ve Hindistanrsquoın uyguladığı diğer ticari engeller

Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa ihracatını engellemektedir Hindistan son sekiz yılda toplam 8 milyar

dolar tutarında uumlccedil ccedilerccedileve kredisi (LOC) vermiştir (Monwara 2018) Bu Bangladeşrsquoi Hindistanrsquoın

en buumlyuumlk ccedilerccedileve kredisi alıcısı yapmıştır Hindistanrsquoın vermiş olduğu ccedilerccedileve kredisi kullanarak

Bangladeş Hindistanrsquoa sağladığı kara deniz ve demir yolu transiti iccedilin altyapı geliştirme ccedilalışmalar

ve yatırımcılar iccedilin Mongla Bheramara and Mirsarairsquoda uumlccedil Oumlzel Ekonomik Boumllge (SEZ)

yapılmaktadır Oumlrneğin Ocak 2010 yılında Şeyh Hasinarsquoın Hindistanrsquoa yaptığı ziyarette Hindistan

toplu taşıma karayolları demiryolları iccedil su yolları vb 14 projeyi kapsayan 1 milyar doları tutarında

bir ccedilerccedileve kredisi (LOC) sağlamıştır

Haziran 2015 yılında Başbakan Narendra Modirsquonin Bangladeşrsquoe yaptığı ziyarette ikinci

ccedilerccedileve kredisi olarak 2 milyar doları ayarlanmıştır Bu kredisi ccediloğunlukla transit ile ilgili

karayolları demiryolları enerji denizcilik Oumlzel Ekonomik Boumllgeler (SEZ) gibi projeleri

kapsamaktadır Nisan 2017 yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın Hindistanrsquoa yaptığı

ziyarette Hindistan Bangladeşrsquoe 45 milyar dolar tutarında uumlccediluumlncuuml bir kredi sağlamıştır Kredi

kapmasında transitte kullanılacak Liman genişletme demiryolları kara yolların ve deniz yollarının

yanı sıra enerji ve telekomuumlnikasyon alanlardaki projeleri kapsamaktadır (Hcidhakagovin ty)

Bangladeşrsquote Hindistanrsquoın doğrudan yabancı yatırımı (FDI) 2016-17 yıllarında 9541 milyon dolara

ulaşarak Bangladeşrsquoteki yedinci en yuumlksek yatırım olmuştur 2009-2018 elektrik ve enerji sektoumlruuml iş

birliği Hindistan-Bangladeş ilişkilerinin bir diğer alanıdır

Bangladeş şu anda Hindistanrsquodan yaklaşık 1160 MWrsquolık elektrik ithal etmektedir

Bangladeşrsquoin Rampalrsquoda Hindistan ve Bangladeş arasında 50-50 ortak girişimi olan 1320 MWrsquolık

koumlmuumlr yakıtlı lsquoMaitree Termik Santralrsquo kurulmaktadır (Balaji 2016) Şeyh Hasinarsquonın Nisan

82

2017rsquodeki ziyaretinde Hindistanrsquoın kamu ve oumlzel şirketleri ile Bangladeşrsquoin kamu ve oumlzel şirketleri

arasında yaklaşık 3600 MWrsquolık elektrik uumlretimi tedariki ve finansmanı anlaşmaları imzalanmıştır

İki uumllke Batı Bengalrsquodeki Siliguri ve Dinajpurrsquodaki Parbatipur arasındaki Bangladeşrsquoe dizel tedarik

eden ilk Bangladeş-Hindistan Dostluk Boru Hattırsquonın inşaatını da başlatmıştır (Monwara 2018)

Bangladeş uumlzerinden Hindistanrsquoın Kolkata-Assam arasında kurulan su yolundan malların taşınması

iccedilin Hindistan ccedilok az bir miktar uumlcret oumldemektedir Bangladeş Tarife Komisyonunu malların ve diğer

olanaklarının nakliye hizmetleri iccedilin ton başına 1158 Tk tavsiye etmesine rağmen Bangladeş sadece

192 Tklık bir nominal uumlcret almaktadır Hindistan kendi yolcuların seyahatini ve mal taşımacılığını

artırmak iccedilin Bangladeş-Hindistan geleneksel tren yollarını canlandırmak iccedilin girişimlerde

bulunmaktadır Bunun iccedilin Bangladeşrsquoe yumuşak kredisi sağlamıştır Eyluumll 2018rsquode Bangladeş

Demiryolunun Kulaura-Shahbajpur kesimi Akhaura-Agartala duumlello hatlı demiryolu bağlantısı ve

Chilahati-Haldibari demiryolu bağlantı projelerinin ccedilalışmaları iki uumllkenin Başbakanları tarafından

accedilılmıştır Hindistan ve Bangladeş arasındaki Kıyı Denizcilik Anlaşmasına dayanarak Hindistan

limanlarında geccedilerli olan gemi ve kargo ile ilgili uumlcretlerde 40 indirim yapılacaktır (Monwara

2018) Oumlte yandan Hindistan Bangladeşrsquoin kıyıyı ve Chattogram ve Mongla limanlarını kullanarak

mallarını kendi uumllkenin bir boumllgeden başka boumllgeleri taşıyabilecektir

323 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Askeri İlişkileri

Bangladeş ve Hindistan arasındaki savunma iş birliği 2009-2018 yılları arasında oumlnemli

ilerleme kaydetmiştir Silahlı kuvvetlerin oumlnde gelen liderleri arasında duumlzenli ziyaretler yapılmakta

ve eğitim ve ortak tatbikatlar konusunda iş birliği yapmaktadır Başbakan Şeyh Hasina 2009 yılında

iktidara geldiğinde Bangladeşrsquote sığınan Hindistanlı ayrımcılık grupları ve Hindistanrsquoın ccedilıkarlarına

aykırı olan gruplara karşı hareket etmeye kararlı olduğunu belirtmiştir (Chakma 2015) Bangladeş

Assam Birleşik Kurtuluş Cephesi Başkanı Arabinda Rajkhowa ve Bodoland Ulusal Demokrat

Cephesi lideri Ranjan Daimary da dahil olmak uumlzere isyancı liderlerin tutuklanmasına ve

yargılanmasına yardımcı olacak oumlnlemleri almıştır Bu tuumlr oumlnlemler ikili stratejik ilişkileri iccedilin bir

doumlnuumlm noktası olmuştur

İki uumllkenin silahlı kuvvetleri liderlerin tarafından duumlzenli karşılıklı ziyaretler mevcuttur Her

iki uumllkenin savunma guumlccedilleri ortak tatbikatlara tıbbi yardım ve eğitim programlarına katılmaktadır

İki uumllke Ordu arasında ldquoSampritirdquo ve ldquoMilanrdquo adlı ortak tatbikat belirli aralığında yapılmaktadır

Kasım 2017rsquode iki ordu arasında ldquoSampritirdquo tatbikatı Mizoramrsquoda yedincisini tamamlanmıştır

Hindistan Ccedilin-Bangladeş savunma ilişkisine karşı oumlnlem almak iccedilin Bangladeş ile savunma

anlaşması yapmak istemektedir Başbakan Şeyh Hasinarsquonın Nisan 2017rsquode Hindistanrsquoa yaptığı

ziyareti sırasında savunma iş birliği alanlarında imzalanan bir dizi anlaşma ve MoU Bangladeş halk

tarafından da şuumlphecilikle karşılanmıştır Oumlzellikle Savunma İş birliği Ccedilerccedilevesinde MoU Savunma

ekipmanların alımı iccedilin 500 milyon doları değerinde bir kredi limiti ve Stratejik operasyonel

83

ccedilalışmalar alanında iş birliğinin arttırılması konusundaki MoU ccedilok tartışılmıştır (Bhattacharjee

2018) Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe verdiği 500 milyon doları tutarındaki kredisi oumlzellikle

Hindistanrsquodan iletişim ve sahil guumlvenlik devriye botları olmak uumlzere savunma ekipmanları satın

alınacaktır (SAM 2019)

324 Kara Sınır Sorunun Ccediloumlzuumlmuuml

Hindistan ve Bangladeş yaklaşık 40967 kmrsquolik ortak bir kara sınırını paylaşmaktadır Ancak

Bangladeşrsquoin bağımsızlığından oumlnceki Doğu Pakistan doumlneminden beri Hindistan ile sınır

anlaşmazlığı devam etmekteydi 1947 yılında Sir Cyril Radcliffe Muumlsluumlmanların ccediloğunluğunun

yaşadığı illerin yeni Pakistan ulusunun bir parccedilası olacağı ve Hindu ve Şeyh ccediloğunluğunun

Hindistanrsquoda kalacağı bir sınır oluşturulması iccedilin İngiliz huumlkuumlmeti tarafından goumlrevlendirilmiştir

Radcliffe tarafından sınırının ccedilizilmesi doumlneminde Cooch Beharrsquoın Maharajahrsquoı (Hindistanrsquoın bir

boumllgesi) ile Rangpur Nawabrsquoı (Doğu Pakistanrsquoın bir boumllgesi) arasındaki bazı soumlmuumlrge oumlncesi

antlaşmalar nedeniyle sınır boumlluumlnme sırasında Hindistanrsquoın bazı yerleşim boumllgeleri Doğu Pakistanrsquoın

sınır iccedilinde ve Doğu Pakistanrsquoın bazı yerleşim boumllgeleri Hindistanrsquoın sınır iccedilinde bırakılmıştır

(Quadir 2015) Boumlylece bu yerleşim boumllgelerinin sakinleri bir yabancı toprak tarafından izole

edilmeleri nedeniyle ccedilok koumltuuml duruma duumlşmuumlştuumlr Ccediluumlnkuuml sağlık veya elektrik gibi temel hizmetler

kendi huumlkuumlmetleri veya ccedilevre devlet tarafından sağlanmamaktadır Bunlarla birlikte vatandaş olduğu

uumllkeye gitmeleri iccedilin uluslararası sınırı geccedilmek zorunda kalıyorlardı

Bangladeşrsquoin bağımsızlığından kısa bir suumlre sonra 16 Mayıs 1974rsquote Başbakan Şeyh Mujibur

Rahman ve Başbakan Indira Gandhi arasında sınır ile ilgili sorunlar ve bunlardan dolayı zor durumda

olan vatandaşları iccedilin bir ccediloumlzuumlm bulmayı amaccedillayan bir Kara Sınır Anlaşmasını (LBA)

imzalanmıştı Bu anlaşma 1974rsquote Bangladeş tarafından hızla onaylanmış ancak Hindistan

anlaşmanın uygulanması iccedilin anayasa değişikliği gerektireceğini soumlyleyerek suumlreci geri almış ve 41

yıl boyunca oyalamıştır Sonunda 7 Mayıs 2015 tarihinde Hindistan Parlamentosu nihayet Kara

Sınır Anlaşması (LBA) Yasasını kabul etmiş ve 1 ay sonra 6 Haziran tarihinde Başbakan Narendra

Modirsquonin Bangladeş ziyareti sırasında anlaşma imzalanmıştır

41 yıl suumlre boyunca her ne kadar Delhi tarafından tekrarlanan guumlvenceler yapılmış olsa da LBA

aleyhine accedilılan davalar vilacircyet huumlkuumlmetleri ve Delhirsquodeki merkez iktidarların sergilediği politikalar

dolaysıyla anlaşma ile ilgili guumlven accedilığı ortaya ccedilıkmıştır Bu suumlreccedil boyunca sınır anlaşmazlığı hem

uumllkeleri hem de liderlerini asla bitmeyecek bir ccedilatışmaya suumlruumlklemiş ve iyi komşuluk ilişkilerini

olumsuz bir şekilde etkilemiştir 1997 yılında her iki uumllke de yerleşim boumllgelerinin listesini

sonlandırmayı kabul etmiş ve 2001 yılında İki Ortak Sınır Ccedilalışma Grubu kurulmuştur Mayıs

2007rsquode yerleşim boumllgelerinde ortak nuumlfus sayımı da gerccedilekleştirilmiştir Bangladeş Başbakanı Şeyh

Hasinarsquonın Ocak 2010 yılında Hindistanrsquoa yaptığı ziyareti takiben Kongrenin liderliğindeki

84

huumlkuumlmetinin LBA sorununu ccediloumlzmek iccedilin samimi bir ccedilaba sarf ettiğini belirtmiştir Başbakan

Manmohan Singhrsquoin Eyluumll 2011rsquode Dakka ziyareti esnasında Bangladeş ve Hindistan LBA Ek

Protokoluumlrsquone imza attı (The Daily Star 2015c)

325 Sınırda Hindistan tarafından Bangladeşlilere Accedilılan Ateş ve Oumlluumlmuuml

Bangladeşrsquoin kuruluşundan buguumlne kadar Hindistan ve Bangladeş arasındaki dostluk

ilişkilerinin en buumlyuumlk engeli ise Hindistan Sınır Guumlvenliği Guumlcuuml (BSF) tarafından Bangladeşli

vatandaşların yargısız oumllduumlruumllmesidir Bangladeş Hindistan ile 4096 kilometre sınırlarını

paylaşmaktadır 1980rsquolerin ortasından Hindistan 8 metre yuumlksekliğinde ccedilift duvarlı dikenli tel ccedilit

inşa etmeye başlamış ve 70rsquoi tamamlamıştır Hindistan tarafından kurulan bu duvar Bangladeş

halkı tarafından guumlvensizliğin semboluuml olarak goumlruumllmektedir Ayrıca Hindistanrsquoın Hindistan-

Bangladeş sınırında ldquovur ve oumllduumlrrdquo politikası iki uumllkenin ilişkilerinde olumsuz etki bırakmaktadır

Pasaport ve vize yapılmasındaki zorluklardan dolayı ve sınırın her iki tarafındaki ruumlşvetccedili gruplarının

insanlara yasadışı yoluyla sınır geccedilişine teşviki her yıl ccedilok sayıda insanın oumlluumlmuumlne sebep olmaktadır

Ayrıca sınır duvarlarına yakın olan ccediliftccedililik alanlarına giden Bangladeş vatandaşlarını Hindistan

Sınır Guumlvenliği Guumlcuuml (BSF) tarafından oumllduumlruumllduumlğuumlnuuml normal bir olay haline doumlnmuumlş durumundadır

2009-2018 yıllarında bile BSF tarafından oumllduumlruumllen (Shahriar vd 2019) Bangladeşlilerin sayıları

azalmamıştır 11 Temmuz 2019 tarihinde bir Bangladeş parlamentosunda iccedilişleri bakanı

Asaduzzaman Khan Kamalrsquoın verdiği verilerine goumlre 2009rsquoden 2018 yılına kadar sınırda BSF

tarafından oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin sayısı 294rsquotuumlr (Jugantor 2019)

Tablo 12 2009-2018 Yılları Arasında BSF tarafından Oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin Sayısı

Yıl Huumlkuumlmet tarafından

verilen sayı

İnsan hakları oumlrguumltuuml

ldquoodhikarrdquoın verdiği sayı

2009 66 98

2010 55 74

2011 24 31

2012 24 38

2013 18 29

2014 24 35

2015 38 44

2016 25 29

2017 17 25

2018 03 11

Toplam 294 414

Kaynak Odhikar ty Jugantor 2019

Ayrıca yaralanan ve kaccedilırılan Bangladeşlilerin sayısı da ccedilok az değildir BSF tarafından 7 Ocak

2011 tarihinde 15 yaşındaki Bangladeşli Felani Khatunrsquoun BSF tarafından oumllduumlruumllmesi duumlnya

85

basınında buumlyuumlk tepki yaratmıştır İki Hintli kaccedilakccedilısına para vererek babasıyla Felani Khatun bambu

merdivenleri kullanarak ccedilitlerin uumlzerine tırmanarak Bangladeş tarafına geccedilerken kıyafetleri tellerin

iccediline yapışmıştır Tellerine takılan Felanirsquoyi BSF ateş accedilmış ve oumllduumlrmuumlştuumlr Felanirsquonin vuumlcudu 5

saat ccedilite asılı olarak kalmış ve daha sonra BSF tarafından goumltuumlruumllmuumlştuumlr Felani olayından sonran

Bangladeş ve Hindistan huumlkuumlmetleri guumlvenli guumlccedillerinin daha dikkatli davranacağı konusunda

anlaşmasına rağmen BSF tarafından oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin sayıları azalmamıştır

326 Assamrsquoda Vatansız Bırakılan 2 Milyon Bengal

2015 yılında Bangladeşrsquoin sınırındaki Hindistanrsquoın Assam eyaletinde Ulusal Vatandaş Kaytları

(NRC) ccedilalışmaları başlatılmıştır (NRC Assam ty) Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı başladıktan

sonra Assamrsquoa gelen ve yaşamakta olan insanları ldquoyasadışı goumlccedilmenrdquo olarak nitelendirmek iccedilin bu

ccedilalışmayı başlatılmıştır Assam huumlkuumlmetinin amacı 24 Mart 1971rsquoden sonra Assamrsquoa giren insanları

tespit ederek vatandaşlıktan ccedilıkarmak ve kaynak uumllkesi veya boumllgesine goumlndermektir 2018 yılının

temmuz ayında NRC taslağında doumlrt milyondan fazla Bengalce konuşan Muumlsluumlman ve Hindursquoyu

vatandaşlığından ccedilıkarılmıştır 2019 yılında 31 Ağustosrsquota ccedilıkarılan kesin listesinde ise ccediloğunlukla

Muumlsluumlmanların yer aldığı 19 milyon insan vatandaşlığından ccedilıkarılmıştır (Uddin 2019) Assam

cezaevlerinde bulunan geccedilici kamplarda yabancı olduğundan şuumlphelenilen binlerce kişiyi toplamıştır

(BBC 2019b) Vatansız bırakılan bu kişilerin Bangladeşli oluğunu ve Bangladeşrsquoe ldquosınır dışı

edileceğirdquo konusunda Hindistanrsquodaki siyasi soumlylem ve medya tartışmalarında tekrar tekrar

vurgulanmaktadır 2019 yılının eyluumll ayında Assam Maliye Bakanı Himanta Biswa Sarma

ldquoHindistan Assamrsquodaki Ulusal Vatandaş Kayıtlarında yabancı goumlsterilen insanları geri almaları iccedilin

Bangladeşrsquoi ikna etmeye ccedilalışacaktır

Mahkemenin nihai karardan sonra Hindistanrsquoa yasadışı yerleşmiş insanları kabul etmek iccedilin

Bangladeşrsquole goumlruumlşmeye başlamalıyızrdquo demiştir (Dhaka Tribune 2019) Ayrıca Narendra Modirsquonin

Bharatiya Janata Partisi (BJP) liderinin vatansız kalan Muumlsluumlmanlarını Bangladeşrsquoi goumlnderileceği

soumlylemlerde bulunmaktadır Hindistan huumlkuumlmet yekleri Bangladeş yetkililere Assamrsquodaki yasadışı

goumlccedilmenlerini tespit etme suumlrecinin Hindistanrsquoın ldquoiccedil meselesirdquo olduğunu soumlylemektedir Bangladeş

yetkilileri de Bangladeşlilerin şu anda komşu uumllkelere yasadışı yoluyla gitmediğini ve gitse bile 1971

ve 1947rsquoden oumlnce gitmiş olduğunu vurgulamaktadır (Khokon 2019) Ancak Bangladeş halkı

Assamrsquodaki olayının daha ileride Bangladeş iccedilin buumlyuumlk bir sorun yaratacağı endişesindedir

327 Hindistan ile Deniz Anlaşmazlığını ve Bangladeşrsquoin Kazanması

Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti 1974 yılında Hindistan ile olan sınırlarının belirlemesine

youmlnelik ccedilalışmalar başlatmıştır Huumlkuumlmeti Bengal Koumlrfezirsquondeki Hindistan ile deniz sınırını

belirleyen bir anlaşma yapmak iccedilin resmi bir muumlzakere başlatmıştır Konu ile ilgi Bangladeş ve

86

Hindistan Dışişleri Bakanlığı uumlst duumlzey heyetler goumlruumlşmeler yapmıştır Bangladeş yetkililerinin

Bangladeş Karasuları ve Deniz Boumllgeleri Yasası uyarınca 12 mil kara deniziyle birlikte 200 mil

ekonomik boumllgeyi sınırı olarak tekliflerini Hindistan yetkilileri kabul etmemiştir 1975 yılına kadar

birkaccedil toplantı yapılmasına rağmen Hindistan yetkilileri Bangladeşrsquoin deniz sınırını kabul etmemiştir

(Rashid 2010 34ndash45) İki uumllke arasındaki anlaşmazlık buumlyuumlk oumllccediluumlde karasularının

sınırlandırılmasıyla ilgiliydi Hindistan bir uumllkenin deniz sınırlarının komşu ulus devletlerin

kıyılarından eşit bir medyan ccedilizgisine (median line equidistant) uyması gerektiği anlamına gelen

ldquoeşitlikrdquo youmlnteminde sınırın belirlenmesini isterken Bangladeş ilgili tuumlm koşullara odaklanarak

ulaşılması iccedilin eşit bir ccediloumlzuumlm (kaynaklara eşit erişim sağlayan bir ccediloumlzuumlm) istemiştir 1975 yılının

ağustos ayında bazı askerler tarafından Cumhurbaşkanı Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın oumllduumlruumllmesinin

ardından Hindistan ile Bangladeş uzun suumlredir deniz sınırında bir anlaşmaya varamamıştır

Sorununun ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeş 2009 yılında BM Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesirsquone

(ITLOS) başvurmuştur (Agarwal 2010) Sorun daha sonra Mayıs 2011 yılında Haguersquodeki daimicirc

Tahkim Mahkemesine (PCA) gitmiştir 9 Temmuz 2014 tarihinde mahkemesi Bangladeşrsquoe Bengal

Koumlrfezirsquonde 19467 kilometrekarelik bir alanı vermiştir Bunu 25602 kilometrekare toplam

tartışmalı alanın beşte doumlrduumlnuuml oluşturmaktadır (Manocha 2015) Her iki uumllkeyi de kapsayan karar

Bangladeşrsquoin oumlnemli enerji rezervlerinin bulunduğu Bengal Koumlrfezirsquonde petrol ve doğalgaz arama

yolunu accedilmıştır (Aljazeera 2014) Bu karar sayısında kendi sahilinin oumltesinde buumlyuumlk alana

Bangladeşrsquoin egemenliği kurulmuştur Kararın sonucu olarak Bangladeş 118813 kilometrekare

denize ve 200 mil ekonomik boumllgeyi hakım olmuştur Ayrıca Chattogramrsquodan 354 deniz maile kadar

deniz altı her tuumlrluuml hayvansal ve doğal olmayan kaynaklar uumlzerinde egemen hakları kazanmıştır

(Rosen ve Jackson 2017 Sumon 2014)

328 Bangladeş Uumlzerinden Hindistanrsquoın Transit İmkacircnı

06-07 Haziran 2015 tarihinde Hindistan başbakanı Narendra Modirsquonin Bangladeş ziyaret

sırasında imzalanan 22 anlaşma ve mutabakat muhtırası arasında uzun yıllardır ccediloumlzuumllmeyen kara sınır

sorun ccediloumlzuumlmuumlne yapılmış anlaşmanın karşılığı olarak Hindistan Bangladeşrsquoten transit almaya

başarmıştır Ziyaret sırasında yapılan anlaşmalar ve mutabakatları arasında Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquote Hindistan Ekonomik Boumllgesi

Hakkında Mutabakat Muhtırası Bangladeş-Hindistan Kıyı Deniz Nakliye Anlaşması İccedil Su Transit

ve Ticaretine İlişkin Protokol (yenileme) Dakka-Shillong-Guwahati Otobuumls Hattı ve Protokoluuml

Soumlzleşmesi Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hattı ve Protokoluuml Anlaşması Hindistanrsquoa

Bangladeşrsquoin deniz nehir kara ve demir yolu ve limanları kullanmasına ilişkin imkanları sağlamıştır

Bu transit imkanlarıyla Hindistan Bangladeşrsquoin batısında yer alan ve Hindistan merkezi

topraklarından adeta kopmuş olan 255511 kilometrekarelik Kuzey Doğu Hindistanrsquoın 7 eyaleti

87

Meghalaya Arunaccedilal Pradeş Nagaland Tripura Assam Manipur ve Mizoram ile kolay iletişim

kurmaktadır

Hindistan İccedil Su Geccedilişi ve Ticareti (PIWTT) Protokoluuml kapsamında malların taşınması ve

altyapı olanaklarının sağlanması iccedilin Bangladeş uumlzerinden Hindistanrsquoın Kolkata-Assam arasında

kurulan su yolundan faydalanmaktadır PIWTT kapsamında Haziran 2016rsquoda Bangladeşrsquoin

Ashuganj nehri limanı kullanarak Akhaura-Agartala uumlzerinden karayolu ile malların Hindistanrsquoın

kuzeydoğu eyaletlerine nakliyesi başlamıştır Başbakan Narendra Modirsquonin Haziran 2015rsquote

Bangladeşrsquoe yaptığı ziyarette imzalanan Kıyı Denizcilik Anlaşması iki uumllke arasında deniz yoluyla

gemilerin hareketi sağlamıştır Şubat 2017rsquode bu ccedilerccedilevede Kolkata ile Pangaon konteyner gemisi

hizmetleri başlamıştır (Hcidhakagovin ty) Ayrıca ikili demir yolu kurarak Hindistan yolcuların

seyahatini ve mal taşımacılığını artırmak iccedilin geleneksel tren yollarını canlandırma girişimlerde

bulunmaktadır Bununla birlikte Hindistanrsquoın kuzeydoğu eyaletlerine ticaret yapmak iccedilin

Bangladeşrsquoin Mongla ve Chattogram limanlarını transit noktaları olarak kullanmaktadır

Şekil 9 Hindistanrsquoa Verilen Transit İmkanları

Kaynak Karim 2011

Ccedilok boyutlu transit iletişimi kanalları kullanma konusunda Hindistan daha fazla fırsat bulmakta

ve coğrafi ekonomik ve jeopolitik faydalarını elde edinmektedir Ccediluumlnkuuml Bangladeş topraklarını

kullanarak Hindistan artık duumlşuumlk maliyetle buumlyuumlk ticaret avantajları kazanmıştır Bu transit imkanları

88

sayesinde Hindistanrsquoın merkeziyle coğrafi olarak uzak ve erişilemez kuzeydoğu boumllgesinin iletişimi

ccedilok daha kolaylaşmış ve oradaki nuumlfus uumlzerinde olumlu bir etkisi olmuştur (Kabir 2015)

329 Ortak Nehirlerin Su Paylaşımında Ccediloumlzuumllmeyen Meseleler

Bangladeş Ganj Brahmaputra ve Meghna adlı uumlccedil buumlyuumlk Himalaya Nehrinin aluumlvyon

birikintilerinin oluşturduğu nehirli bir deltadır Yaklaşık 405 nehir bulunan Bangladeşrsquote 57 nehir

sınır oumltesinde gelmiştir Bu nehirleri arasında 54rsquouuml Hindistanrsquodan ve 3rsquouuml Myanmar Bangladeşrsquoe

akmaktadır (Chakma 2015) Hindistan ile olan ortak 54 nehrinin su paylaşımı ile ilgili Bangladeş

ccedilok fazla zorluk ile karşılaşmaktadır Ortak nehirlerin su paylaşımı iccedilin bağımsızlıktan bu yana

Hindistan ile ccedilok boyutlu muumlcadeleler yapmak zorunda kalmaktadır Ccediluumlnkuuml Hindistan kendi sınır

iccedilinde nehirleri uumlzerinde 100rsquoe aşkın baraj kurmuştur Sonuccedil olarak yem yeşil uumllkesi Bangladeşrsquoin

birccedilok boumllgesi yazın susuz ve muson mevsiminde su ve seller altında kalmaktadır

Mayıs 1974 yılında Farakka Barajı faaliyete geccedilmeden oumlnce su paylaşım sorununu ccediloumlzmek iccedilin

Hindistan lideri Indira Gandhi ve Bangladeş lideri Şeyh Mujibur Rahman bir uzlaşmaya varmış ve

1975 yılında geccedilici bir anlaşma imzalamıştır Ancak 1975 yılında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

oumlluumlmuumlnuumln ardından Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmeti ile Hindistan huumlkuumlmeti anlaşmayı geccedilersiz

saymıştır Bangladeş Hindistanrsquoın tek taraflı hareketini NAM ve UN Genel Kuruluna taşımıştır

1977rsquode iki uumllke su paylaşımı konusunda 5 yıllık bir anlaşma imzalamıştır ancak bu usul 1982rsquode

yenilenmeden sona ermiş ve 1996 yılına kadar herhangi bir anlaşmaya varamamıştır 1996 yılında

Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi huumlkuumlmetinin kurulmasıyla ikili ilişkilerde yeni gelişmeler

olmuş ve iki uumllke su paylaşımı ile ilgili 30 yıllık bir anlaşma imzalamıştır Boumlylece Farakka Barajı

su paylaşımı geccedilici bir ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmasına rağmen su paylaşımı konusunda Hindistan etkin rol

oynamaktadır Ayrıca muson mevsiminde Baraj kapılarını accedilarak Bangladeşrsquote anlık selin neden

olmaktadır Hindistan Bangladeş sınırından 100 km uzaklıkta Barak Nehrirsquonin Tipaimukhrsquota baraj

kurma kararı almıştır Bu Barak nehrinden Bangladeşrsquoteki Surma-Kushiyara uumlzerinden Meghna

Nehri oluşmuştur Bangladeşrsquoin toplam suyun 7-8rsquoı Barak Nehrirsquonden gelmektedir Bu barajın

inşaatı Surma-Kushiyara ve Meghna havzalarının buumlyuumlk alanlarına ve milyarlarca insanın geccedilim

kaynağı tarım ve balıkccedilılığa uzun suumlreli sonuccedillara neden olacaktır

Bangladeşrsquoin kuzey boumllgesinin su kaynağı olan Teesta nehri uumlzerinde Hindistan 1998 yılında

Gozoldoba Barajrsquoı kurmuştur Bangladeş sınırının 60 km uzaklığında kurulan bu baraj Bangladeşrsquoin

Lalmonirhat ve Kurigram illerinden 127 km ileri akarak Brahmaputra Nehrirsquone gelen suyunu

alıkoymaktadır Bu barajdan dolayı Bangladeşrsquoin kuzey boumllgesine tarım ve ccediliftccedililik buumlyuumlk sorunlar

ile karşılaşmaktadır Teestarsquoda tam zamanlı su bulunduğunda yaz mevsimde yaklaşık 65-70 bin

hektar alanda pirinccedil ekiminin maliyeti su bulunmadığı doumlneminin 20rsquoye 1rsquodir Bağımsızlıktan kısa

bir suumlre sonra Teesta suyu ile ilgili Ortak Nehir Komisyonursquonun ikinci toplantısı tartışılmıştır 1983

89

yılında geccedilici bir anlaşma yapılmıştır Anlaşmaya goumlre Bangladeş suyun 36rsquosı Hindistan 39rsquou

ve nehrin gezile bilirliği iccedilin 25rsquoi korumasına karar verilmiştir Bu geccedilici anlaşma 1985 yılında

bittiğinde iki yıl daha uzatılmış ve daha sonra başka bir anlaşma yapılmamıştır Teesta Anlaşması

iccedilin Bangladeş huumlkuumlmetleri senelerdir uğraşmaktadır 2004 yılında bu yana ccedilok oturumlar

yapılmıştır 2011 yılında Hindistan Başbakanı Manmohan Singhrsquoin Bangladeş ziyaretinde Teesta

Anlaşması yapılacakken Hindistanrsquoın iccedil politika sorunun bahanesiyle son anda anlaşma

yapılmamıştır (Wadud 2018) Daha sonra 2015 yılındaki Narendra Modirsquonin ziyaretinde de

Bangladeş halkı Transit karşılığında Teesta Anlaşması beklerken umutsuzluğa uğramıştır Bangladeş

tarafında Hindistanrsquoa transit verilmiş ancak Hindistan Teesta Anlaşması yapılmamıştır 2015 ve 2017

yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın Hindistan ziyaretlerinde de Teesta konusuna bir sonuccedil

ccedilıkmamıştır (Wadud 2018)

Halihazırda ortak nehirlerin su paylaşımı konusunda diğer oumlnemli bir tartışmalı meselesi ise

Hindistanrsquoın Tipaimukh Barajırsquodır Tipaimukh Barajı Hindistanrsquoın Manipur eyaletinde Barak Nehri

uumlzerinde inşa edilecek bir hidroelektrik projesidir (Islam ve Islam 2016) Bangladeş sınırından 100

km uzakta Hindistan tek taraflı olarak bu barajın inşa edilmesi ccedilalışmalarını başlatmıştır 163 metre

yuumlksekliğindeki barajı inşa edildiğinde 286 kilometreden fazla birinci sınıf tarım arazisini suya

batıracak ve devasa bir sulak zeminde kuruyacaktır Barajı Bangladeşrsquoteki Surma ve Kushiara

Nehirlerini kurutacak ve 40 milyon Bangladeşlinin hayatı etkilenecektir Tipaimukh Barajı tuumlm

Kuzey Doğu Bangladeş oumlzellikle Sylhet Sunamganj Moulavibazar Habiganj Brahmanbaria

Kishoreganj Netrokona Norshingdi ve Narayanganj illerinde ciddi ccedilevresel sonuccedillara yol accedilacaktır

Geniş bir boumllge kurak doumlneminde koumltuuml kuraklıklardan ve yağışlı mevsimlerde sellerden etkilenecek

ve yaban hayatı tarım ve tatlı su balıkccedilılığı tehlikeye atacaktır (Asaduzzaman ve Rahman 2015 6)

Balıkccedilılıkla yaşayan Meghna havzasında ccedilok sayıda insanın guumlnluumlk hayatı tehlikeye girecektir

Yeraltı suyu miktarının azalması durumunda coğrafi ekosistemler etkilenecek ve Sylhet ormanları

ve ccedilay bahccedilesinin uumlretimini azaltacak ve ciddi şekilde zarar goumlrecektir

Hindistan Bangladeş ile baraj projesine ilişkin herhangi bir bilgiyi paylaşmamış ve

Bangladeşrsquoe zarar verebilecek barajlalar ile ilgili herhangi bir adım atmayacağına dair oumlnceki soumlzuumlnuuml

yerine getirmemiştir Bangladeş Hindistanrsquoı Tipaimukh Barajırsquonın boumllge ve kıyısındaki uumllke olan

Bangladeş uumlzerinde ve bağlantılı nehir sistemindeki etkileri konusunda ortak bir ccedilalışma yapma

ccedilağrısında bulunmuştur Bangladeş huumlkuumlmeti Hindistan huumlkuumlmete Tipaimukh Barajı Projesirsquoyle ilgili

endişelerini iletmiştir 2009 yılında Tipaimukh Barajı Direnccedil Komitesi ve Sylhet Boumllgesi Unnayan

Sangram Samiti gibi ccedileşitli Bangladeşli sivil toplum kuruluşları tarafından Tipaimukh Baraja doğru

lsquoUzun Yuumlruumlyuumlşrsquo gerccedilekleştirilmiştir 2010 yılının ocak ayında ve 2011 yılının eyluumll ayında Bangladeş

ve Hindistan Başbakan duumlzeyinde Tipaimukh konuyu ele alınmıştır 2011 yılındaki ortak tebliğde

Hindistan Başbakanı Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoi olumsuz youmlnde etkileyecek bir projeye adım

atmayacağı guumlvencesini yinelemiştir Ancak Hindistanrsquoın projeyi durdurma konusundaki isteksizliği

90

Bangladeş halkı arasında guumlvensizliği yaratmış (Ahmed 2012 52) Tipaimukh Barajı buguumlne kadar

ikili ilişkilerine etkileyen bir unsun olarak goumlruumllmektedir

Hindistan tarafından başlatılan ILR olarak bilinen nehirlerin birbirine bağlanması projesi

Bangladeş iccedilin buumlyuumlk endişe kaynağı oluşturmuştur Uumllke iccedilinde hem sel hem de kuraklık

sorunlarıyla aynı anda başa ccedilıkabilmek amacıyla başlatılan bu proje kapsamında yılda 174 trilyon

litre su aktaracak 15000 kmrsquolik bir mesafeyi kapsayan 30 ırmakla 37 nehir arasında bağlantı

kurulacaktır Doğal olarak Hindistanrsquoın bu projesi Bangladeşrsquoe ciddi bir endişe yaratmıştır Ccediluumlnkuuml

projenin lsquoHimalaya Bileşenirsquonin planı gerccedilekleştiğinde Ganj Brahmaputra ve Meghna nehirlerinin

aşağısında yaşayan ve geccedilimleri iccedilin nehirlere dayanan Bangladeşrsquoteki 100 milyon insan

etkilenecektir Su uzmanları uumllkenin kurak mevsim suyunun uumlccedilte ikisini Brahmaputra Nehrirsquonden

alamayacağını ve Ganj bağımlı tarım ve enduumlstrisi ve Meghna Nehrirsquonin bazı kısımları koumltuuml şekilde

etkileneceğe uyarıda bulunmuştur Bangladeşrsquote yapılan etki değerlendirmesi Sunderbanrsquoın

yıkılmasını uumllke iccedilindeki tuzlu su sızmasına bağlı olarak tarım alanlarına ve iccedil su balıkccedilılığına zarar

goumlreceği ekolojik bir felaketin endişesine ortaya koymuştur (Rashid 2015c 299) 2016 yılında

itibaren ikili ilişkilerinin oumlnemli konu haline gelen ILRrsquoin lsquoHimalaya Bileşenirsquonin planı Bangladeşrsquoin

su guumlvenliği iccedilin en oumlnemli meselesi olarak ortaya ccedilıkmaktadır

Bangladeş Avami Ligi ve Hindistan arasındaki ilişkilerine eleştirel jeopolitik accedilısından

bakıldığında ilk olarak Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaş olayı karşımıza ccedilıkmaktadır 1971 yılının 25

Mart gecesinde Bangladeş halkı uumlzerinde Pakistan ordusunun silahlı saldırının ardından Avami Ligi

liderleri Hindistanrsquoa sığınarak Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını organize etmiştir Bu suumlreccedilte

Avami Ligi milletvekilleriyle kurulan geccedilici huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın tam desteğini kazanmaya

başarmıştır Savaş suumlresi boyunca uluslararası alanlarında diplomatik destekleri konusunda da

Hindistan Avami Ligirsquone gereken desteği sağlamıştır Bangladeşli savaşccedilılara eğitim silah ve

muumllteciler iccedilin gereken destekleri de Hindistan tarafından sağlanmıştır Dolayısıyla Bangladeş ve

Avami Ligi ile Hindistanrsquoın ilişkilerinin temeli Bangladeşin kurtuluş savaşında kurulmuştur Avami

Ligi ve Bangladeş halkı o doumlnemde Hindistan huumlkuumlmeti ve halkının verdiği destek ve yardımı

saygıyla hatırlamaktadır Bangladeşrsquoin kuruluşunun ilk yıllarında ikili ilişkinin boyutlarında Avami

Ligi huumlkuumlmeti ve Bangladeş halkı ile Hindistan huumlkuumlmeti ve halkı arasında derin bağları goumlruumllmuumlştuumlr

Doumlnemin Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan ile olan ilişkilerinde eleştirel jeopolitik accedilısından en

oumlnemli başarısı ise bağımsızlığının hemen ardından Hindistan askerlerini geri goumlndermektir

Hindistan ise bağımsızlık sonrası Bangladeşrsquoin oumlz saygınlığını ve bağımsızlığını tanımıştır

Şeyh Mujibur Rahmanrsquoin Avami Ligi huumlkuumlmeti o doumlnemde boumllgenin guumlvenliği ve stratejik

hedefleri doğrultusunda Hindistan ile ccedilalışmaya istekli olsa da kendi bağımsız dış politikasında

Hindistanrsquoın herhangi bir etki veya engeli kabul etmemiş ve başından beri Hindistanrsquoın tercihinin

oumltesine geccedilmekte teredduumlt etmemiştir Bunun en buumlyuumlk oumlrneği ise Bangladeşrsquoin 1974rsquoteki İİT

91

konferansına katılma youmlnuumlndeki guumlccedilluuml hareketidir Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişkilerinin inşasında ve

Pakistan ile ilişkilerinin normalleşmesi konusunda Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın

endişelerine hiccedil oumlnem vermemiştir Bu durum Hindistan ve Bangladeş huumlkuumlmeti arasında mesafe

oluşturmuş ve ikili meselelerindeki sorunlu konular ccediloumlzuumlme kavuşmamıştır Oumlrneğin 1974 yılındaki

Kara Sınır Anlaşmasırsquonın uygulanmasının karmaşıklığı (Rather 2013) Bangladeş tarafı anlaşmayı

parlamentosunda onaylamış ancak Hindistan tarafı bu konuda kararlı duruşu sergileyememiştir

Diğer bir konu ise 1975 yılında Farakka Barajı olayıdır Hindistan Farakka Barajırsquonı geccedilici bir

suumlreliğine accedilma soumlzuuml vererek ayrılan suumlrenin bitiminden sonra bile tuumlm hızıyla bunun işleyişine

devam etmiştir Bu doumlnemde Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa karşı izlediği politika eleştirel jeopolitik

accedilısından boumllge ve uluslararası alanında Bangladeşrsquoin konumunu guumlccedillendirmiştir

1996 yılında uzun bir aradan sonra Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi iktidara gelmiştir

Hindistan tarafı ise Avmai Ligi iktidarı ile ilişkilerini daha ccedilok oumlnemseyerek ikili ilişkilerinde oumlnemli

adımlar atmıştır Avami Ligi bu suumlre zarfında Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği dış politikasında

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu guumlccedillendirdiği goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle Aralık 1996rsquode Bangladeş

ve Hindistan arasında Ganj nehrinin su paylaşımı konusunda imzalanan 30 yıllık anlaşma

Bangladeşrsquoin bağımsızlık yılından o guumlne kadarki oumlnemli anlaşmalardan biri olmuştur Ayrıca su

paylaşımı konusunda uzun vadeli en oumlnemli anlaşma olmuştur Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmeti

Hindistanrsquoın merkezindeki siyasi değişikliklerden ve merkez-boumllge ilişkilerinin yeni

duumlzenlemesinden yararlanarak suyun bir kısmını guumlvence altına almakta oldukccedila başarılı olmuştur

Ccediluumlnkuuml o doumlnemin Batı Bengalrsquoin Başbakanı olan merhum Joti Basursquonun olağanuumlstuuml katkısı bu

anlaşmayı kolaylaştırmıştır Bu doumlnemde stratejik ve guumlvenlik konularında Bangladeş ile Hindistan

arasında da oumlnemli ilerlemeler olmuştur Hindistanrsquoın destekleriyle lsquoŞhittagong Tepesi Barış

Anlaşmasırsquonı imzalayarak Avami Ligi huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoin Şhittagong dağlık boumllgelerindeki uzun

yıllardır devam eden ccedilatışmaya bir ccediloumlzuumlm uumlretmiştir 1977rsquoden 1997 yılına kadar Şhittagong dağlık

boumllgelerindeki silahlı gruplar Hindistan istihbarat tarafından desteklendiği youmlnuumlnde şikayetler

guumlndem olmuştur Ancak Avami Ligi huumlkuumlmeti bu konuda Hindistan ile istişarede bulunarak silahlı

gruplarla anlaşmaya vararak Bangladeşrsquoin jeo-stratejik guumlvenliğini korumaya ccedilalışmıştır

2009-2018 yılları arasında Hindistan huumlkuumlmeti ile Avami Ligi huumlkuumlmeti tarihinin en yakın ikili

ilişkilerini kurmuştur Bu doumlnem Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği politika bazı konularda

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu guumlccedillendirirken bazı konularda Bangladeşrsquoin ccedilıkarları

doğrultusunda verimli bir sonuccedil elde edemediği goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle 1974 yılında sonuca

varılmayan lsquoKara Sınır Sorunursquo ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur 2011 yılında sınır anlaşması protokoluuml

imzalanmış ve 2015rsquote Hindistan huumlkuumlmeti anlaşmaya onay vermiştir Bu anlaşmasıyla Bangladeş

ve Hindistan arasındaki lsquokuumlccediluumlk yerleşimrsquo boumllgelerin değişimi gerccedilekleşmiş ve Hindistan ve

Bangladeşrsquoin 162 yerleşim boumllgesinde 55000 kişinin uzun suumlreli esaretleri sona ermiştir (Kashem ve

Islam 2016) Eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinden bakıldığında bu doumlnemin Bangladeş Avami Ligirsquonin

92

en oumlnemli başarısı Hindistan ile uzun yıllardır ccediloumlzuumllmeyen deniz sahasının belirlemesinde

Uluslararası Tahkim Mahkemesinde kazanccedil elde etmesidir Bangladeş Tahkim Mahkemesirsquonin

kararı ile Bengal Koumlrfezirsquonin 25602 kilometre karelik tartışmalı alanının 19046 kilometre karelik

alanın sahipliğini kazanmıştır İki uumllke arasında otuz yılı aşkın suumlredir var olan ve her iki devletin

ekonomik gelişimini engelleyen bu sorunun ccediloumlzuumlmuuml Bangladeşrsquoin ekonomik ve stratejik accedilısından

ccedilok oumlnemli bir başarısı olduğu gibi uluslararası hukuk yoluyla barışccedilıl bir şekilde iki komşu

arasındaki ilişkilerini de olumsuz etkilememiştir

Ancak Avami Ligi ve Hindistanrsquoın bu doumlnemindeki dostluk ve yakın ilişkilerinin sonucu

olarak Hindistan senelerdir beklediği lsquoccedilok boyutlu transitrsquo imkacircnı elde ederek Kuzey Doğu

Hindistanrsquoın eyaletleriyle kolay ve az masraflı ulaşım ve ticareti sağlamıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin

yardımıyla Kuzey Doğu Hindistanrsquoın eyaletlerindeki ayrımcılık liderlerini tutuklayarak stratejik

başarılara ulaşmıştır (Chakma 2015) Ayrıca ortak nehirlerin su paylaşımı ile ilgili ccedilok oumlnemli

meseleler oumlzellikle lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan uumlzerinde ccedilok

etkili olamadığını aksine kara nehir deniz ve demir yolundaki transiti verilirken Bangladeşli

uzmanlarının lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo karşılığında pazarlık yapılması oumlnerisini de ccedilok etkili olmadığı

goumlruumllmuumlştuumlr Bunlarla birlikte Hindistanrsquoın Assamrsquoda Ulusal Kayıt (NRC) programı kapsamında

Bengalce konuşan yaklaşık 2 milyon insana yasadışı Bangladeşli goumlccedilmen olarak goumlstererek

yerlerinden etmesi ve Bangladeşrsquoe goumlnderileceği korkusunun yayılması iki iktidar arasındaki dostluk

ilişkilerinin derinliğine soru işareti bırakmıştır Bunlarla birlikte sınırda Hindistanlı sınır guumlvenlik

guumlccedilleri tarafından Bangladeşlileri oumllduumlrmesi konusunda da bir ccediloumlzuumlm bulunmadığı goumlruumllmuumlştuumlr

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

SOumlYLEM TEORİSİ CcedilERCcedilEVESİNDE CcedilİN VE HİNDİSTANrsquoA YOumlNELİK AVAMİ

LİGİrsquoNİN DIŞ POLİTİKASI

2008 yılındaki genel seccediliminde Avami Ligirsquonin oumlncuumlluumlğuumlnde 14 Partili Buumlyuumlk İttifakı ve

Bangladeş Milliyetccedili Partisinin (BNP) oumlncuumlluumlğuumlndeki 4 Partili İttifakı ve diğer partiler katılmıştır

29 Aralık 2008rsquode yapılan seccedilimde Avami Ligi İttifakı parlamentoda 262 sandalye kazanarak

huumlkucircmet kurmuştur BNP oumlncuumlluumlğuumlndeki 4 Parti İttifakı ise aktif bir şekilde muhalefet goumlrevi

yapmışlardır Ancak 5 Ocak 2014 tarihinde yapılan seccedilimde Bangladeş Milliyetccedili Partisi

oumlnderliğindeki 20 Partili İttifakın boykot ettiği seccedilimde Avami Ligi 234 sandalye ile huumlkuumlmet kurmuş

ve İttifakında yer alan diğer partiler ve bağımsız adaylara muhalefet goumlrevi vermiştir Bu doumlnem

Bangladeş parlamentosu resmen muhalefetsiz kalmıştır 2018 seccediliminde Avami Ligi ve İttifakı 288

sandalye kazanarak Şeyh Hasina liderliğindeki 3 kez huumlkucircmet kurmuştur Ancak bu seccedilim

suumlrecinde huumlkuumlmet partinin roluuml dolaysıyla seccedilim guumlnuumlnde muhalefetteki BNPrsquonin oumlncuumlluumlk ettiği

Ulusal Birlik İttifakının lideri Dr Kemal Huumlseyin seccedilimin iptalini istemiş ve her tuumlrluuml sonucu

reddedeceklerini accedilıklamıştır Bangladeşrsquoin 2009-2018 yılları arasındaki iccedil siyasetine bakıldığında

2009 yılından beri guumlccedilluuml bir muhalefetin yokluğunu ve Şeyh Hasina ve Avami Ligirsquonin etki ve idaresi

altında olan bir Bangladeş goumlruumllmektedir Dış politikasında ise Avami Ligirsquonin izlediği politikalarını

eleştirecek ve doğru kararı almaları iccedilin mecbur kılacak etkili bir muhalefet bulunmamaktadır Bu

doumlnemde Avami Ligi Ccedilin ve Hindistan ile ccedilok oumlnemli anlaşmalar yapmış ve iki uumllkeye youmlnelik

stratejik adımlar atmıştır

Dış Politika Soumlylemi Teorisi

Soumlylenenlerin anlamını accedilıklama gereği ile 1960rsquolarda ldquosoumlylemrdquo kavramı ortaya ccedilıkmıştır

Yeni bir yaklaşım olan bu soumlylem kavramı ile birlikte soumlylem analizi bilimsel potansiyeli dolaysıyla

ccedilok az bir suumlre iccedilinde sosyal ve beşericirc bilimlerin tuumlm alanlarında bir metodoloji olarak popuumllerlik

kazanmıştır Ayrıca uluslararası ilişkiler alanında duumlnya siyasetinin sosyal bir yapı olarak

incelenmesine ve soumlylem analizinin analitik bir araccedil olarak kullanılmasına giderek artan bir ilgi

olmuştur Guumlnuumlmuumlze siyaset bilimleri ve uluslararası ilişkilerini analizinde lsquosoumlylem analizirsquo oumlnemli

bir yaklaşım haline gelmiştir Son yıllarda uluslararası ilişkileri analizinde soumlylemin duumlnya

siyasetinde vazgeccedililmez ve guumlccedilluuml bir rol oynadığı konusunda bir farkındalık olmuştur Bu yuumlzden

soumlylem uumlzerine kavramsal ve ampirik olarak artan sayıda ccedilalışma yapılmıştır

94

Genel anlamıyla lsquosoumlylemrsquo duumlşuumlncenin kelimelerle yazılı veya soumlzluuml olarak ortaya konulmasıdır

Bu anlamda siyaset veya uluslararası siyasette uumllke ektililerin belirli konular kurumlar halk gruplar

veya uumllkelere youmlnelik kullandıkları soumlzler konuşmalar accedilıklamalar ve yazılar lsquosoumlylemrsquo kapsamında

değerlendirilebilir Bu bağlamda lsquopolitik soumlylemrsquo cumhurbaşkanlığı ve başbakanlar ve diğer yerel

ulusal ve uluslararası duumlzeylerde huumlkuumlmet parlamento veya siyasi parti uumlyeleri gibi politikacıların

veya siyasi kurumların metinleri ve konuşmalarıyla ilgilenmektedir Ayrıca kabine toplantıları

parlamento oturumları seccedilim kampanyaları mitingler medya ile roumlportajlar buumlrokratik

uygulamalar protesto goumlsterilere de politik soumlylem arasında yer verilebilir Dijk (1997 41) siyasal

soumlylemin tanımlamasında ldquopolitik soumlylem analizi her şeyden oumlnce kabine toplantıları parlamento

tartışmaları yasa taslaklar ve yasalar buumlrokratik belgeler parti propagandası medya goumlruumlşmeleri

veya muhalefet partileri ve oumlrguumltlerinin protestoları gibi soumlylemsel politik uygulamalara doğrudan

bir bakış accedilısı sağlarrdquo

Bazı politik soumlylem analistleri siyasi konular ve meselelerle ilgili dilin kullanılmasına oumlnem

verdiği gibi dış politika konuşmaları ve metinlerine de politik soumlylem olarak tanımlamıştır Politik

soumlylem uzmanı Landtsheer (1998 5) politik soumlylemi aşağıdaki şekilde aktarmıştır

ldquoPolitikanın her zaman politik goumlruumlşmeler konuşmalar tartışmalar pazarlık gibi dil kullanımıyla

yakından ilişkili olduğu soumlylenebilir yasalar bildiriler beyanlar anlaşmalar ve diğer siyasi

belgeler de buna dahildir Politik soumlylemler genellikle gazetelerde televizyonlarda radyolarda ve

internette goumlruumlluumlr aynı zamanda siyasi kampanyalar parti mitingleri popuumller goumlsteriler siyasi broşuumlrler diplomatik muumlzakereler ve uluslararası anlaşmalar gibi ccedileşitli siyasi alanlarda da

goumlruumlluumlrlerrdquo

Daddow (2015) lsquodış politikayı soumlylem analizi yoluyla yorumlamakrsquo konulu analiz yazısında

dış politika soumlyleminin analizinde dış politika karar vericilerinin duumlnya goumlruumlşuumlnuumln temel unsurlarını

goumlsteren metinleri oumlnemsemiştir Ona goumlre ulusal elitler dış politika ccedilalışmalarında yaptıkları şeye

ldquoişaretlerrdquo bırakıyorlar Bu ldquoişaretlerrdquo hem fiziksel hem de goumlrseldir Oumlrneğin askeri muumldahalelerin

davranışları ve sonuccedilları Metinlerin yanı sıra politika belgeleri parlamentoda ve komiteleri oumlnuumlnde

yapılan tartışmalar ve goumlruumlnuumlmleri politika konuşmaları tweetler gazete makaleleri ve hatıralar bu

işaret anlamına gelmektedir Ona goumlre ldquobir politikacı ccedileşitli yerlerde ve farklı izleyicilere merkezi

bir fikri tekrar ettiği zaman politikacının o konuda tutumunun duumlruumlstluumlğuumlnuuml goumlsteriyor Ayrıca bu

durum politikacıların ldquogerccedilekrdquo niyetlerini gizlemek iccedilin bir sis perdesi olarak dili - her zaman -

kullanmadıklarını varsaymaktadırrdquo (Daddow 2015)

Siyasette veya uluslararası ilişkilerde lsquosoumlylemrsquo sadece dil ve metinler gibi lsquoişaretrsquoler uumlzerinden

değil lsquoeylemrsquo veya lsquogerccedilekrsquo sonuccedilları da ccedilok oumlnem taşımaktadır Ccediluumlnkuuml dış ilişkilerinde devlet

adamlar veya kurumlar halka verdiği soumlzuumlnuumln tam tersine bir anlaşma veya iş birliği yapabilirler O

yuumlzden siyaset ve dış politikada lsquosoumlylemrsquo konuşma belgeler hatıralar vs ile lsquoeylemrsquo de

kapsamalıdır Uluslararası ilişkilerdeki soumlylem analizinin ana goumlrevlerinden biri dil kullanımı ile

sosyal gerccedilekler arasındaki ilişkiyi araştırmak ve iktidarın sosyal ilişkilerinin iccedilinde temel olarak

95

nasıl ccedilalıştığını goumlrmektir Oumlrneğin bir konuşmacı genellikle uygun kelimeleri seccediler ve

konuşmacının kimliği konuşmanın yapıldığı bağlam hedef kitlelerin oluşumu ve siyasi guumlndemin

gerekliliği ile uyuşmalarını sağlamak iccedilin dikkatlice rafine eder Başka bir deyişle nesnel gerccedileklik

ile konuşmacının ifade ettiği ldquogerccedileklikrdquo arasında farklılıklar bulunabilir (Yongtao 2010)

Siyaset veya dış politikada soumlylem analizinde siyasetccedililerin ve ilgili kurumlarının soumlzleri ve

gerccedilekleri arasında farklarına dikkatli bakmak gerekmektedir Yani eylemlerin nasıl algılandığı ve

accedilıklandığı soumlylem analizinde ccedilok oumlnem taşımaktadır Wilsonrsquoe goumlre (2015 776)

ldquoPolitik soumlylemin temel kaygılarından biri belirli dilsel temsil biccedilimleriyle halka nasıl sunulduğu

sorusudur Oumlrneğin sosyal uygulamalarının performansına atıfta bulunarak bireylere ve gruplara

anlam atfetmede dil nasıl kullanılır Belirli olumlu veya olumsuz ccedilerccedilevelerdeki yerleri nesneleri

ve kurumları belirtmek iccedilin hangi referans şekil kullanılır

Uluslararası ilişkiler analizinde buguumln mevcut olan soumlylemsel yaklaşımları birkaccedil gruba

ayrılmaktadır Tanımlayıcı yaklaşımlar dile dayanan bir dizi yorum perspektifinden oluşmaktadır

Bu yaklaşımlar soumlylemin her şeyden oumlnce bir dil biccedilimi olduğu duumlşuumlnmektedir Tanımlayıcı

yaklaşımlar metne odaklanırken işlevselci yaklaşım metin ve bağlam arasındaki ilişkiyi

vurgulamakta ve soumlylemin daha anlamlı bir tanımı ortaya koymaktadır (Godinho 2016 7ndash8) Metin

ve bağlam arasındaki ilişki son yıllarda ccedilok sayıda soumlylem analizi ile ilgili akademik ccedilalışmayı teşvik

etmiştir Bilişsel yaklaşım sosyal etkileşimin bir sonucu olarak soumlylemi algılar ve buna goumlre

araştırmacı her iki tarafın psikolojik boyutunu da iccedileren bu etkileşimin gerccedilekleştiği koşulları goumlz

oumlnuumlnde bulundurmalıdır ldquoTonlama jestler yuumlz ifadeleri veya vuumlcut pozisyonurdquo gibi soumlylem

uumlretimine eşlik eden soumlzsuumlz faaliyetin incelenmesine vurgulamaktadır (Dijk 1985 3)

Geccedilen yuumlzyılın son yıllarında uluslararası siyaset ve dış ilişkileri analizinde eleştirel incelemesi

yaklaşımlarının hızla yayıldığını goumlrmuumlştuumlr Bu yaklaşımlar arasında yer alan lsquoeleştire jeopolitikrsquo

analistler de soumlylem analizi youmlntemini ccedilok oumlnem vermiştir Duumlnya siyasetinin sosyal yapısının

analizinde eleştirel jeopolitik alandaki yazarlar ldquomarjinalliğin retorik uumlretimirdquo ldquooumltekilikrdquo gibi farklı

meselelerle başa ccedilıkmanın bir aracı olarak soumlylem analizine başvurmuşlardır Muumlllerrsquoe goumlre ldquosoumlylem

ve soumlylem analizi jeopolitik kimliklerin oluşumunu incelemek iccedilin en popuumller kavramlar arasında

yer almıştırrdquo (Muumlller 2011 2) Soumlylem kavramının eleştirel jeopolitikte benimsenmesi jeopolitik

anlam inşasının bağlamlarına dikkat ccedilekmiştir Eleştirel jeopolitiğin savunucuları jeopolitiğin

soumlylemsel analizinde jeopolitik guumlcuumlnuumln iccedilinde bulunduğu belirli politik ve sosyal bağlamları dikkate

alması gerektiğini savunmuştur (Tuathail ve Agnew 1992) Muumlller eleştirel jeopolitik alanındaki

soumlylem kavramının tartışmalarına uumlccedil temel yaklaşım altında bahsetmiştir Bunlar ise analizin

bağlamı (yakın ve uzak) analizin analitik şekli (post-yapısalcı ve yorumlayıcı analitik accedilıklayıcı

şekli) ve analizin politik duruşu (dahil ve muumlstakil) (Muumlller 2011 5)

96

Bu boumlluumlmde Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politika soumlylemlerinin

analizinde uluslararası ilişkiler analizinde kullanılmakta lsquosoumlylem analizirsquo kavramını kullanılmıştır

Bu bağlamda 2009-2018 yılları arasında Avami Ligi huumlkuumlmetinin Cumhurbaşkanı Başbakanı

bakanlar millet vekiller ve parti soumlzcuumllerin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik konuşmalar yazılar medya

ile roumlportajlar buumlrokratik uygulamalar ziyaretler anlaşma kapsamları ve diğer politika ccedilalışmaları

yer verilmiştir Soumlylemin dilsel youmlnleri analizinde gazete ve devlet kurumlarının web sitelerde

yayınlanan konuşma metinleri anlaşma ve tebliğde yer alan yazıları ve terimlerini analiz edilmiştir

Ancak soumlylemin ldquoeylemrdquo veya ldquouygulamasırdquo analizinde Bangladeş dış politika uzmanlarının

goumlruumlşlerini kullanılmıştır

Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe Youmlnelik Soumlylemleri

Tarihsel olarak Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ile olan ilişkileri hoş olmamıştır Kurtuluş

Savaşı sırasında da Ccedilin Avami Ligirsquonin roluumlne karşı yer almıştır Ancak 1990rsquolı yıllar itibariyle

Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkileri normalleşmeye başlamıştır Oumlzellikle Avami Ligirsquonin 2009 yılında

iktidara gelmesinden bu yana Ccedilin ile Bangladeş arasında ekonomik ve stratejik alanında guumlccedilluuml

ilişkileri devam etmektedir Avami Ligi genel sekreteri Syed Ashraful Islamrsquoın oumlnderliğinde Ccedilin

Komuumlnist Partisi ile oumlnemli bir ilişki kurulmuştur Ayrıca Ccedilin ile ilişkilerini guumlccedillendirmek amacıyla

Başbakan Şeyh Hasina Ccedilin ile bağlantısı olan bazı siyasetccediliye goumlrevlendirmiş ve sonraki senelerde

iki uumllke arasında ilişkilerin gelişmesi ve guumlccedillenmesinde oumlnemli başarıları elde etmiştir (Ferdous

2019)

2009-2018 yılları suumlresince Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligirsquonin siyasi soumlylemleri ikili ilişkilerinin

ccedilok iyi bir noktada olduğunu goumlstermektedir 2009 yılında iktidara geldikten sonra Başbakan Şeyh

Hasina 17 - 21 Mart 2010 tarihleri arasında Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur Ziyaret sırasında Ccedilin

Başkanı Hu Jintao Başbakanı Wen Jiabao ve Ulusal Halk Kongresi Daimicirc Komitesi Başkanı Wu

Bangguo resmi goumlruumlşmelerde bulunmuştur İki taraf stratejik bakış accedilısıyla ve uzun zamandır devam

eden dostluk eşitlik ve karşılıklı yarar ilkeleri temelinde ldquoDaha Kapsamlı Bir İş birliği Ortaklığırdquo

kurulmasına karar vermiştir Ccedilin ziyareti sonrasında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina ldquoCcedilin ve

Bangladeş eşitlik karşılıklı saygı ve guumlven ve birbirlerinin iccedilişlerine karışmama temelinde sağlam

bir dostluğa sahiplerrdquo demiştir 2010 yılında Bangladeş Parlamentosu Başkanı Abdul Hamid ldquoCcedilinrsquoin

Bangladeşrsquoin test edilmiş bir arkadaşı ve oumlnemli bir kalkınma ortağırdquo olduğunu soumlylemiştir 29 Eyluumll

2012 tarihinde Dakkarsquoda bir toplantıda Avami Ligi genel sekreteri ve yerel youmlnetim bakanı Syed

Ashraful Islam Ccedilin ile Bangladeş arasında karayolu ve demiryolu bağlantısı kurulmasının oumlnemini

vurgulayarak ldquoCcedilin gelecekte Bangladeşrsquoin ekonomik kalkınmasının oumlnemli bir ortağı olacak Ccedilin

ve Bangladeş Guumlney Asya ve ASEAN uumllkeleriyle Avrupa Birliği gibi bir ilişkileri kurulabileceği bir

ortam yaratabilirrdquo demiştir (Banglanews24com 2012)

97

Genel seccediliminden 6 ay geccedilmeden 6-11 Haziran 2014rsquote Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir Bu ziyaret Bangladeşrsquoin ve oumlzellikle Avami Ligi Huumlkuumlmetirsquonin Ccedilin ile olan

ilişkisine verdiği oumlnemini ortaya koymuştur Ziyareti sırasında Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Ccedilin

Cumhurbaşkanı Şi Cinping Ccedilin Başbakan Yardımcısı Wang Yang ve Ccedilin Halkın Siyasi Danışma

Konferansı Başkanı Yu Zhengsheng dahil olmak uumlzere uumlst duumlzey liderlerle toplantılar yapmıştır Ccedilin

Başbakan Yardımcısı ile yaptığı goumlruumlşmede Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi Bangladeşrsquoin lsquozaman iccedilinde sınanmış

bir arkadaşırsquo olarak nitelendirmiştir (Bhattacharjee 2018) 2015 yılın haziran ayında Bangladeşrsquoe

ziyarette bulunan Ccedilin Komuumlnist Partisinin altı uumlyeli bir heyeti ile bir goumlruumlşme sonrasında Avami Ligi

genel sekreteri ve yerel youmlnetim bakanı Syed Ashraful Islam Kurtuluş Savaşı sırasındaki muhalefete

rağmen Ccedilinrsquoin şu anda Bangladeşrsquoin iyi bir dostu olduğunu soumlylemiştir Ayrıca huumlkuumlmetinin Ccedilin ile

ilişkileri derinleştirmek istediğini dile getirmiştir (Jugantor 2015b Prothomalo 2015a)

2015 yılının 1 Mart tarihinde Dakkarsquoya yeni atanan Ccedilin buumlyuumlkelccedilisi Ma Ming Qiang

Sammobadi Parti tarafından verilen bir resepsiyonda ldquoBangladeş ve Ccedilin dostluğu test edilmişrdquo

demiştir Aynı programda konuşan Bangladeş Sanayi Bakanı Amir Hossain Amu Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquole olan ilişkilerinin yakın gelecekte daha derinleşip yenileneceği dile getirmiştir ldquoMevcut

huumlkuumlmet ve Başbakan Şeyh Hasina Ccedilin ile derin ve sıcak bir ilişki kurmaya kararlırdquo demiştir Amu

Bangladeş ve Ccedilinrsquoin zaman iccedilinde sınanmış arkadaşlar olduğunu soumlylemiştir İki uumllkenin uluslararası

barış guumlvenlik ve iki uumllkenin gelişimi iccedilin muumlkemmel ilişkileri var olduğunu da dile getirmiştir

(Prothomalo 2015b) Programda konuşan Ticaret Bakanı Tofayel Ahmed ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin buumlyuumlk

bir ticari ortağıdırrdquo demiştir

2016 yılında Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyareti sırasında

Bangladeş tarafından yapılan karşılama toumlrenler ve Dakka şehrindeki buumlyuumlk hazırlıklar da Ccedilin ile

olan ilişkilerin yuumlkselişini goumlstermiştir Şi Cinping ziyaret esnasında Ccedilin ile Bangladeş arasındaki

kapsamlı ortaklık iş birliğini ileri taşıyarak stratejik ortaklığa yuumlkseleceğini liderler tarafından

accedilıklanmıştır Şirsquonin ziyareti oumlncesinde Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina bir roumlportajda ldquoCcedilin bizim

en buumlyuumlk ticaret ortağımız oldu ve Ccedilinrsquoi hayallerimizi gerccedilekleştirmede guumlvenilir bir ortak olarak

goumlruumlyoruz Ccedilinrsquoin birccedilok buumlyuumlk projemizin finans ve teknoloji desteği sağlamaktadırrdquo demiştir Şi

Cinpingrsquoin bu ziyaret ccedilerccedilevesinde toplam 40 milyar doları bulan meblağ Bangladeşrsquoe tek bir uumllke

tarafından yapılmış tarihindeki en buumlyuumlk yatırım-yardımda soumlzleşmesidir (Kabir 2016) Ziyareti

esnasında Şi Cinpingrsquoin kullandığı soumlzlerden de ikili ilişkilerinin ne kadar guumlccedillendiğini ortaya

koymuştur Şi ldquoCcedilin-Bangladeş ilişkisi şimdi yeni bir tarihi başlangıccedil noktasındadır ve umut verici

bir geleceğe doğru ilerliyorrdquo demiştir (Karim ve Liton 2016)

Posta Telekomuumlnikasyon ve Bilgi Teknolojileri Bakanı Mostafa Jabbar Ccedilin buumlyuumlkelccedilisi Ma

Ming Qiangrsquoi ziyarette bulunurken ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin kalkınma ortağı ve uzun zamandır test edilmiş

arkadaşırdquo ifadesini kullanmıştır Ccedilinrsquoin geccedilmişte destek olduğu gibi dijital Bangladeşrsquoin inşası iccedilin

98

BİT telekomuumlnikasyon ve ccedileşitli sektoumlrlerde de Ccedilinrsquoin desteğini istemiştir (Jugantor 2018) 2017

yılında Ccedilin Cumhurbaşkanı ve uumllkenin Komuumlnist Partisi genel sekreteri Şi Cinping yeniden

seccedilildiğinde duumlnyanın farklı uumllkelerinden siyasi partilerin liderlerini davet etmiştir Avami Ligi bu

davetine ccedilok oumlnemsemiş ve Bangladeşrsquote yaklaşmakta olan genel seccediliminde Ccedilinrsquoin bakış accedilısını

oumlğrenmesinin bir imkacircnı olarak değerlendirmiştir Aynı yılın 19 ile 27 Eyluumll tarihleri arasında da 19

kişilik Avami Ligi heyeti Ccedilin ziyaretinde bulunmuştur 2018 seccedilimin hemen oumlncesinde ekim ayında

Ccedilin Komuumlnist Partisinin daveti ile Avami Ligirsquonin 19 liderlik heyeti Ccedilinrsquoe 5 guumlnluumlk ziyareti

gerccedilekleştirmiştir Avami Ligi seccedilimlerinden oumlnce bu ziyareti ccedilok ciddiye almış ve Ccedilin ile iktidardaki

Avami Ligi arasındaki ilişkileri geliştirmek iccedilin oumlnemli goumlruumlşmelerde bulunmuştur (Dhakatimes

2018)

Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa Youmlnelik Soumlylemleri

Pakistanrsquoa karşı Bangladeş halkının direnişine oumlnderlik yapan Avami Ligi ve destek sağlayan

Hindistan huumlkuumlmeti arasında 1971 yılında ccedilok kapsamlı ilişkiler kurulmuştur O doumlnemden beri

Hindistan ile Avami Ligirsquonin yakınlık ilişkileri devam etmektedir Bu sebepten dolayı Hindistanrsquoa

youmlnelik Avami Ligi liderlerinin tutumu ccedilok farklı olduğunu ortaya ccedilıkmaktadır

431 Karı Koca İlişkileri

Hindistan ile Avami Ligirsquonin bu doumlnemdeki yakınlığı ne kadar derinde olduğunu Bangladeş

Dışişleri Bakanı A K Abdul Momenrsquoin soumlzlerinden anlaşılmaktadır Bakanlığında goumlreve

başladığında Hindistan ile ilgili yapılan accedilıklamada ldquoHindistan en buumlyuumlk ve yakın komşumuz uzun

dostluk geccedilmişimizi dikkate alarak onları onurlandırmam gerektiğine karar verdim Bu yuumlzden

Hindistanrsquoı dışişleri bakanı olarak ziyaret edeceğim ilk uumllke yapmaya karar verdim (Swapan 2019)

Şubat 2019rsquode Hindistanlı gazetesi lsquoAzkalrsquo ile bir roumlportajda A K Abdul Momen ldquoİki uumllke

arasındaki ilişkiler ccedilok iyi Karı koca ilişkisi gibi Bir anlaşmazlık olsa bile giderrdquo gibi soumlzuuml

kullanmıştır (Chakraborty 2019) Abdul Momen Teesta su anlaşmasının olmaması konusunu ccedilok

oumlnem vermeyerek ldquobu kuumlccediluumlk bir mesele Her iki uumllke de sorunu ccediloumlzebilecek kapasitededirrdquo demiştir

(Chakraborty 2019)

432 Avami Ligi Hindistanrsquoın Ajanı değil Arkadaşı

2014-2018 yılları arasında Bangladeşrsquoin sanayi bakanı olan Amir Hossain Amu Hindistan ile

Avami Ligi Huumlkuumlmetirsquonin yakın ilişkileri hakkında accedilıklamalarda bulunmuştur 13 Aralık 2014

yılında Dakka Uumlniversitesinde Bangladeş-Hindistan Dostluk Gurubu tarafından duumlzenlenen guumlnluumlk

kan bağış programında konuşmasında ldquoHindistan ve Avami Ligi ilişkileri lsquoajanlıkrsquo değil lsquokarşılıklı

dostlukrsquo soumlzlerini dile getirmiştir Amir Hossain Bangladeş ile Hindistan arasındaki dostluk kan

bağışı yoluyla kurulduğunu da hatırlatmıştır ldquoHindistan Bengal halkının en zor zamanlarında

99

dostluğu tanıttı Pakistan işgal kuvvetleri bu uumllkede kadınları onurunu imha ederek koumlyuuml yok ederek

bir soykırım gerccedilekleştirirken Hindistan Başbakanı Indira Gandhi Bangladeşrsquoe yardım etmiştirrdquo

(Bdnews24com 2014b) Amir Hossain 2015 yılında da bir toplantına Hindistan ile Avami Ligirsquonin

ilişkilerini lsquoajanlıkrsquo değil lsquodostlukrsquo olarak tanımlamıştır Pakistan ile bağımsızlık savaşı sırasında

Hindistanrsquoın sağladığı destekleri hatırlatarak ldquobağımsızlığımız boyunca her tuumlrluuml desteğin yanı sıra

Hindistanlı askerler de can vererek kan bağışladırdquo demiştir (Jugantor 2015a) 2017 yılında Dakkarsquoda

bir accedilılış toumlreninde ise ldquoHindistan uzun zamandan beri yanımızda olan arkadaşrdquo olarak hitap etmiştir

433 Test Edilmiş Arkadaşı

2018 yılının mayıs ayında Başbakan Şeyh Hasina ldquoHindistanrsquoın Bangladeşrsquoin test edilmiş

arkadaşı olduğunu soumlyledirdquo Hasina ldquoHindistan kurtuluş savaşı sırasında muumlltecilerin yanında durdu

O guumln Hindistan halkı muumlltecilerle ekmeklerini paylaştı onlara silah verdi birlikte savaştı Biz her

zaman dostluğumuzu devam etmek istiyoruzrdquo demiştir (Das 2018) 30 Ağustos 2018 tarihinde 4

BIMSTEC Zirvesirsquondeyken Hindistan ile yapılan ikili toplantısında Bangladeş Başbakanı Şeyh

Hasina Kurtuluş Savaşırsquonda Bangladeşrsquoe destek vermesinin yanı sıra uumllkenin kalkınmasına yardım

ettiği iccedilin Hindistanrsquoa şuumlkranlarını dile getirdi ve ldquobu dostluğu yeni zirvelere ccedilıkarmak istiyoruzrdquo

demiştir (Parstodaycom 2018) Avami Ligi Genel Sekreteri ve Yol ve Koumlpruuml Bakanı Obaidul

Quader 2017 yılında bir toplantıda Hindistanrsquoı test edilmiş bir arkadaş olduğunu soumlyledi

Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı doumlneminde 10 milyondan fazla kişiye kucak accediltığını dile getirdi ve

lsquosavaşımızda birkaccedil bin Hintli askerin de can verdiğini unutamamrsquo demiştir 2018 yılının 25 Eyluumll

tarihinde bir toplantıda konuşurken doumlnemin Ticaret Bakanı Tofail Ahmed ldquoHindistan Bangladeşrsquoin

duumlruumlst ve guumlvenilir bir arkadaşıdır Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşında Hindistanrsquoın roluumlne minnettarızrdquo

demiştir (Daily Inqilab 2018)

434 Stratejik İlişkilerin Oumltesine

25 Mayıs 2018 tarihinde Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoın Batı Bengal boumllgesinde

Shantiniketanrsquoda Bangladeş binasının accedilılışını yaparken Bangladeş-Hindistanrsquoın ilişkileri stratejik

ilişkilerin oumltesine olduğunu ve bağlarını koruyarak her tuumlrluuml sorunu ccediloumlzebileceklerini soumlylemiştir

Şeyh Hasina ldquoBiz iki komşu uumllke her zaman birlikte hareket etmek istiyoruz Komşu bir uumllke varsa

onunla ilgili bazı sorunlar olabilir Sorunları birer birer ccediloumlzduumlk Belki bazı sorunlar kalmıştır ancak

bu harika ilişkilileri mahvetmemizi istemiyoruz Herhangi bir sorunu dostccedila bir ortam uumlzerinden

ccediloumlzebileceğimizi umuyoruzrdquo demiştir Başbakan Bangladeş ve Hindistan arasındaki ccedilok youmlnluuml ve

ccedilok boyutlu ilişkinin son dokuz yılda yeni bir zirveye ulaştığını soumlylemiştir Hasina ldquoİlişkimiz

stratejik ilişkinin oumltesinde tanımlanmaktadır Şeyh Hasina Bangladeş-Hindistan ikili ilişkileri

genellikle duumlnyanın geri kalanı iccedilin bir lsquoikili ilişkiler modelirsquo olarak değerlendirilirrdquo soumlzuumlnuuml

kullanmıştır (Newagebdnet 2018)

100

435 Savaş Durumunda Bangladeş Hindistanrsquoın Yanında Olacaktır

2016 yılının 4 Kasımrsquoda Bangladeş-Hindistan ilişkileri konu uumlzerinde gazetecileri ile bir araya

gelen Bangladeş İccedilişleri Bakanı Asaduzzaman Khan Kamal Hindistan-Pakistan savaşı durumunda

Bangladeşrsquoin Hindistan lehine yer alacağını soumlylemiştir Kamal ldquoBangladeş ve Hindistanrsquoın dostccedila

bir ortamı mevcuttur Hindistan bizi her yerde destekliyor Hindistan saldırıya uğradığında kesinlikle

Hindistan ile olacağızrdquo demiştir Pakistan ile ilgili ilişkileri hakkında ise ldquoPakistan ile sınırımız

yoktur Onlar 1200 mil uzaklıktadır Onların bağırması tehdidi bizim iccedilin oumlnemli değil Onları

1971rsquode mağlup ettik ve geri goumlnderdik Onları duumlşuumlnmek istemiyoruz onları hatırlamak da

istemiyoruzrdquo ifadesini kullanmıştır (Prothomalo 2016b)

Uzmanların Goumlruumlşleri ve Ccedilin-Hindistan Denkleminde Avami Ligirsquonin Dış Politika ve

Soumlyleminin Analizi

Ccedilin Hindistan denkleminde Bangladeş Avami Ligirsquonin 2009-2018 yıllarındaki dış politika ve

soumlylemlerinin analizi ve bunun sonucunun belirlemesinde Bangladeşli dış politika uzmanları ile

goumlruumlşmelerden elde edinen bilgi ve gazetelerde yayınlanan değerlendirme yazılarını değinilmiştir

Avami Liginin bu 10 yılının Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasında uzmanların iki farklı

goumlruumlşuumln ortaya ccedilıktığı gibi gazetelerde yayınlanan koumlşe yazılarda da goumlruumlş farklılıklar goumlruumllmektedir

Ccediluumlnkuuml bazı uzmanlar bu doumlnemin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasında Bangladeşrsquoin iktidar

patisi olan Avami Ligirsquonin başarılı olduğunu ve iki uumllke arasında bir denge sağlayabildiğini

soumlylemektedir Oumlte yandan bazı uzmanlar Avami Ligirsquonin bu doumlnemin politikası sonucunda siyasi

olarak Hindistan ile ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe bağlandığı ve bundan dolayı bir dengesizlik oluştuğu

goumlruumlşuumlndedirler

Bangladeşrsquoin dış politika uzmanları arasında ilk sırada yer alan ABDrsquonin Illinois State

Uumlniversitesinde Profesoumlr olan Bangladeş uyruklu Dr Ali Riaz kuumlresel ekonominin odağının Asyarsquoya

kayması ve Ccedilinrsquoin Asyarsquoda bir duumlnya guumlcuuml olarak ortaya ccedilıkması Guumlney Asya sisteminde Hindistan

ve Ccedilinrsquoin yanı sıra ABDrsquonin varlığının vaz geccedililmez haline getirdiğini ileri suumlrmektedir Riazrsquoa goumlre

ldquoBu iki değişikliğinin sonucu olarak Hint Okyanusu Asyarsquonın rekabetinin merkezine doumlnuumlşmuumlştuumlr

ABD uzun suumlredir bu boumllgede egemenliğe sahipti Ancak Ccedilinrsquoin yuumlkselişi ve Hindistanrsquoın gelişimi

nedeniyle rekabeti artmaktadırrdquo (Riaz 2019) Hint Okyanusuna Ccedilinrsquoin erişimine Bengal Koumlrfezi ccedilok

oumlnem taşıdığı iccedilin Bangladeş de bu uumlccedil guumlcuumln rekabetinin hedefi haline gelmiştir Dolaysıyla

Bangladeşrsquoin dış politikasında Ccedilin ve Hindistan olduğu gibi ABD de ccedilok oumlnemli bir yer almalıdır

Riazrsquoa goumlre

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquola dengeleme konusunda ABD gelmektedir Terazirsquode bir oumllccedileğin

olduğu gibi ABD Bangladeşrsquoin dış politikasında Ccedilin ve Hindistanrsquoın dengesine sağlayacak bir

101

oumllccedilek gibidir Bangladeşrsquoin komşusu olan Hindistan ve yakın boumllgede yer alan Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoe

olan ccedilıkarlar ccedilok ccedileşitlidir Ancak ABD komşu bir devleti olmadığı iccedilin ccedilıkarları da ccedilok değildir

(Riaz 2019)

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik ve Guumlney Asya politikasının uzmanı olan Goutam

Das da Ccedilinrsquoin guumlccedillenmesiyle bu yuumlzyılın Duumlnya ekonomik duumlzenin Asyarsquoya kaydığını ve Asyarsquonın

Duumlnya siyasetinin merkezi haline gelmesi konusunu vurgulamaktadır Goutam Dasrsquoa goumlre ldquoAsya

yeni Duumlnya duumlzeninin siyasi değişim alanıdır Buradaki oyuncular ise Ccedilin Hindistan ve ABDrsquodirrdquo

(Das 2019) Ancak bu uzmana goumlre Ccedilinrsquoin yuumlkselmesini geciktirmek iccedilin 2004 yılından 2013 yılına

kadar ABD politikacılar Hindistan ile iş birlik ccedilalışmaları yuumlruumltmuumlştuumlr Dolaysıyla Bangladeşrsquote

2007 yılındaki Asker Destekli Geccedilici Huumlkuumlmetinin kurulmasının ardından 2013 yılına kadar

Bangladeşrsquoe youmlnelik Hindistanrsquoın politikalarını ABD tarafından desteklenmiştir Goutam Dasrsquoa goumlre

ldquo2013 yılından itibaren Hindistan ve ABD arasında uzaklaşma meydana gelmeye başlamıştır Bu

durumda Şeyh Hasina ve Hindistanrsquoın yakınlık politikasından dolayı ABD ile Avami Ligirsquonin

ilişkileri arsından mesafe oluşmuşturrdquo (Das 2019) Goutam Das de Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin

dış politikasındaki denklemi iccedilin ABD ile ilişkileri oumlnemsemektedir Dasrsquoa goumlre ldquoCcedilin ile Hindistan

arasındaki dengeyi tutmak iccedilin ABD ile ilişkilerden yararlanılmalıdır ABD ile Bangladeşrsquoin ilişkileri

Bangladeşrsquoe Ccedilin veya Hindistan muumldahalesi veya olumsuz etki olasılığı oumlnleyecektir Bu guumlccedilleri

arasındaki ilişkilerini kendi Bangladeşrsquoin ccedilıkarları iccedilin kullanılmalıdırrdquo (Das 2019)

Boumllgesel guumlccedilleri olan Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerinde dengeli politikasının şart olarak

Bangladeşrsquoin ABD ile iyi ilişkilerinin olması gerektiğini ileri suumlren Ali Riaz Avami Ligirsquonin bu 10

yıllık suumlre iccedilinde ABD ile ilişkilerinin iyi olmadığını soumlylemektedir

Avami Ligi huumlkuumlmeti ile ABD arasında Bangladeşrsquoin iccedil siyasi durumundan dolayı mesafeler

oluşmuştur 2013 yılında ABD Bangladeşrsquoin serbest ve adil seccedilimlerin olması konusunda vurgu

yapmıştır Hindistan serbest seccedilim konusunu oumlnemsememiş ve Ccedilinrsquoin bu konuda belirli bir tutum

yoktu ABDrsquonin serbest seccedilimine vurgulamasının nedeni ise tek taraflı bir seccedilim olduğu durumda

Ccedilin veya Hindistanrsquoın Avami Ligi huumlkuumlmeti uumlzerinde etkisi artacaktır Ayrıca demokratik

olmayan koşulların yanı sıra militanlık artacaktır (Riaz 2019)

Oumlte yandan Bangladeşrsquoin dış politika uzmanlardan oumlnemli biri olan ve Dakka Uumlniversitesi

Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml olan Delwar Hossainrsquoe goumlre Avami Ligi yalnızca Ccedilin veya

Hindistanrsquoın değil aynı zamanda ABD Japonya veya ABrsquonin ccedilıkarları arasında bir denge

oluşturmaya ccedilalışmaktadır Hossainrsquoe goumlre ldquoBangladeşrsquote Ccedilin-Hindistan-ABDrsquonin varlığı vardır O

yuumlzden Bangladeş ikili olarak dengeyi sağlamakta ve bu uumllkeler arasındaki etkileşiminden uzak

durmaya ccedilalışmaktadır Bangladeş belirli bir devletle oumlzel bir ilişki kurmuyor veya o devlete her

şeyi bırakmıyorrdquo (D Hossain 2019)

Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquonin dengeli politika izleyip izleyemediği konusunda

Bangladeşrsquoin dış politika uzmanları arasında birbirinden farklı ve tersi goumlruumlşler goumlruumllmektedir Ali

Riaz Avami Ligirsquonin siyasi olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe eğildiğini soumlylemektedir

102

Ali Riazrsquoa (2019) goumlre ldquoMevcut huumlkuumlmeti politik olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe

bağımlı hale gelmiştir Huumlkuumlmet bunu dengelemeye ccedilalışmakta ve bu dengelemede başardığını

duumlşuumlnmektedir Dahası Ccedilin ve Hindistan kendi ccedilıkarları iccedilin Avami Ligirsquoni iktidarda tutmak

istemektedirrdquo Ali Riaz bu bağımlılık ilişkilerinin sonucu olarak Bangladeşrsquoin ulusal ccedilıkarlarının

zarar goumlreceğini soumlylemektedir Ali Riazrsquoa goumlre

Politik olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe bağımlı olmak kendi menfaatlerinden

ccedilekilerek onlarla uzlaşmak anlamına gelmektedir Etkin bir demokratik sistem ve halkın

bilinccedillendirilmesi olmadan uumllkenin ccedilıkarlarını korumak zordur Uzun vadeli politik ve ekonomik

hedefler koyabilirsek başarılı bir siyasi sistem ve şeffaflık uumllkenin ccedilıkarlarını koruyacaktır Aksi

takdirde ccedilıkarları korumak muumlmkuumln değildir (Riaz 2019)

Oumlte yandan Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dengeli bir politika

izlediğini savunan Delwar Hossainrsquoe (D Hossain 2019) goumlre

Gerccedilek şu ki jeopolitik bakımından Bangladeş-Hindistan ilişkilerinin oumlzel bir oumlnemi var Aynı

nedenle Ccedilin ile ilişkiler de oumlnemlidir Oumlzellikle ccedilok kutuplu duumlnyada Ccedilin ve Hindistan

guumlccedillendiğinde Bangladeşrsquoin oumlnemi artmaktadır Bu nedenle Bangladeşrsquoin guumlvenlik ve kalkınma

ihtiyaccedilları ve iktidara gelen youmlneticilerin goumlruumlşleri bakımından Ccedilin ve Hindistan ile aynı anda

guumlccedilluuml ortaklıklar kurduğu goumlruumllmektedir Bu ilişki oumlzellikle son 10 yılda bir ccedileşit denge

yaratmıştır Avami Ligi iki uumllke ile son derece verimli ve stratejik anlamında dengeli bir ilişki kurabilmiştir

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml ve dış politika uzmanı Amena

Mohsin de Avami Ligirsquonin dengeli bir şekilde Ccedilin ve Hindistan ile ilişkileri kurabildiğini

savunmaktadır Bu uzman ldquoBangladeşrsquoin ekonomik diplomasiyi takip ettiğini ve boumllgesel ulaşım

bağlılığı vurguladığını goumlz oumlnuumlnde bulundurarak Bangladeşrsquoin dengeyi korumaya devam ettiği

soumlylenebilirrdquo demiştir (Mohsin 2019) Amena Mohsinrsquoe goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkileri

ekonomik accedilısından bakılmalıdır Ccediluumlnkuuml ldquoCcedilinrsquoin Bangladeşrsquote buumlyuumlk pazarı olduğu gibi ccedilok fazla

yatırım vardır Bangladeşrsquoin altyapı geliştirmede de Ccedilin oumlnemli rol oynamaktadır Oumlte yandan

Bangladeş Ccedilinrsquoin OBOR Projesinde aktif olarak iş birliği yapmaktadırrdquo (Mohsin 2019) Amena

Mohsin Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkilerinde ekonomik ve guumlvenlik ccedilıkarlarının

oumlnemli olduğunu vurgulamaktadır İki uumllke teroumlrle muumlcadele konusunda iş birlik yapmaktadır Bu

uzmana goumlre Bangladeş Avami Ligirsquonin iki uumllke ile iyi ilişkileri vardır Avami Ligi ve Hindistan

uzmanı Rajshahi Uumlniversitesi Tarih Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Abul Kashemrsquoe goumlre ldquoCcedilin ve Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoe yatırım yapma konusundaki rekabeti ve Bangladeşrsquoin bu rekabetinin youmlnetimine

bakıldığında Başbakan Şeyh Hasinarsquonın uluslararası alanındaki temaslar ve başarıları accedilısından

şimdiye kadar bu iki uumllke arasında dengeyi sağlayabildiği soumlylenebilirrdquo (Kashem 2019)

2009-2018 yılları arasında Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkileri analizinde dış politika uzmanı

Ali Riaz ve Goutam Das Hindistan ile Avami Ligirsquonin siyasi olarak bağlandığını soumlylemektedir Ali

Riazrsquoa goumlre ldquoHindistanrsquoın oumlzellikle huumlkuumlmet uumlzerindeki politik etkisi muazzam bir şekilde arttı

Huumlkuumlmet politik olarak Hindistanrsquoa bağımlı hale geldi Sonuccedil olarak Hindistan ile dengesiz bir ilişki

103

kuruldurdquo (Riaz 2019) Oumlte yandan Goutam Das serbest seccedilimin olmadığı ve muhalefetin serbestccedile

siyasi ccedilalışmaların yuumlruumltuumllemediği doumlnemde Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa oumlnem verdiğini ileri

suumlrmektedir Goutam Dasrsquoa goumlre ldquoMeşruiyet olmadığı iccedilin Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa sığınmaktan

başka seccedilenekleri yoktur Sonuccedil olarak Avami Ligi Hindistanrsquoa bağımlı olduğu suumlrece Hindistanrsquoın

ccedilıkarlarını korumak iccedilin ccedilalışıyorrdquo (Das 2019) Bu doumlnemde Hindistan ile Avami Ligirsquonin siyasi

yakınlığı Bangladeşrsquoi stratejik olarak zayıfladığını savunan Ali Riazrsquoa goumlre

Hindistanrsquoa karşılıksız limanları kullanma fırsatı verildi Ancak stratejik olarak bu liman ccedilok

oumlnemliydi Neden herhangi bir tartışma olmadan boumlyle bir fırsat verildi 2009-2018 doumlneminde

Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoın sağladığı yararlarla karşılaştırıldığında Bangladeş ccedilok az başarı elde

etti Denge tamamen Hindistan lehine gitti Ekonomiye suyun dağılımına siyasette ve yasadışı

Bangladeşli meselesi bakıldığında Hindistanrsquoın ccedilıkarları korunmuştur (Riaz 2019)

Şeyh Hasina huumlkuumlmetinin Hindistanrsquola olan ilişkileri konusunda Goutam Dasrsquoin goumlruumlşuuml ise

ldquoBangladeşrsquote halk destekli bir huumlkuumlmet olsaydı Hindistanrsquoın soumlylediklerini dinlemek zorunda

kalmazdı Fakat Hasinarsquonın halk ile hiccedilbir ilgisi yok Avami Ligi zorla iktidara kalmaktadır

Yolsuzluk arttı Sonuccedilta Hindistanrsquoa bağımlı hale geldirdquo (Das 2019)

Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligi liderlerinin siyasi soumlylemlerinin değerlendirmesinde uzmanlar

Hindistan ile Avami Ligirsquonin tarihsel bağlarını ileri suumlrmektedir Ali Riazrsquoa goumlre ldquoAvami Ligirsquonin

Hindistanrsquoa eğilimi accedilık İktidara kalabilmesi iccedilin Hindistanrsquoa karşı zayıflık goumlsteriyorlar Avami

Ligirsquonin Hindistanrsquola siyasi ilişkileri derin ve yakın Bu ilişki oumlnuumlmuumlzdeki guumlnlerde devam edecek

Hindistanrsquoa olan bu bağımlılık nedeniyle Bangladeş fazladan bir şey kazanmıyorrdquo (Riaz 2019)

Ancak dış politika uzmanı Delwar Hossain Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligi liderlerinin soumlylemlerini

Hindistan ile yakınlık ilişkileri olduğundan ziyade siyasi bir youmlntem olarak değerlendirmektedir

Hossainrsquoe (2019) goumlre

İki uumllke arasındaki ilişkilerinde bazı liderler tarafından boumlyle soumlzler kullanılıyor Gerccedilek şu ki bu

ilişki yakınlık olsa da iccedilinde zorluklar da vardır Anlaşmazlıklar da vardır Bununla birlikte bir

huumlkuumlmet iccedilerisindeki herkesin fikri aynı olmuyor Huumlkuumlmette bulunanların birccediloğunun Ccedilinrsquoe ilgisi

var birccediloğu Ccedilinrsquoe karşı dostccedila değil Bu fark nedeniyle bazılar Hindistan konusunda zayıflık

goumlstermektedir

Avami Ligi liderlerinin Hindistanrsquoa youmlnelik lsquooumlvguumlrsquo soumlzlerini Amena Mohsin liderlerin soumlzleri

neden ve ne bağlamda kullandığı bakımından değerlendirmektedir Mohsinrsquoe goumlre ldquoaccedilıkccedila soumlylemek

gerekirse bir uumllke ile iyi ilişkiler kurmak veya kendi ccedilıkarları iccedilin boumlyle soumlylemleri kullanılıyor

Ayrıca bu sadece Hindistanrsquoa youmlnelik değil Ccedilinrsquoe youmlnelik de goumlruumllmektedir Ancak Kurtuluş

Savaşından sonra Hindistan ile Avami Ligirsquonin tarihi bir ilişki vardırrdquo (Mohsin 2019)

Ali Riaz ve Goutam Das Ccedilin ile Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki dış politikasının

değerlendirmesinde Avami Ligirsquonin huumlkuumlmet olarak başarısından ziyade Avami Ligirsquonin parti olarak

siyasi ccedilıkarları ve Ccedilinrsquoin ekonomik ve stratejik hedefleri doğrultusunda bir yakınlık olduğunu

104

savunmaktadır Bu araştırmacılar bu 10 yıl iccedilinde dış politikasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ekonomik

olarak bağlandığını soumlylemektedir Ali Riazrsquoa goumlre

Ccedilin her yerde yarı otokratik bir huumlkuumlmeti tercih etmektedir Sebebi ise bu tuumlr huumlkuumlmetlerde

yolsuzluk olsa bile yatırım hızlı ve kolay oluyor Parlamentoda anlaşma ve yatırım şartları

hakkında tartışmalar olmuyor Ccedilinrsquoin de politik bir ccedilıkarı var Ccedilin kuumlresel liberal demokratik

sisteme karşı ccedilalışıyor Sonuccedil olarak Bangladeşrsquote ccedilok liberal bir partinin iktidarda olmaması Ccedilinrsquoin politik başarısını kolaylaştıracak (Riaz 2019)

Goutam Dasrsquoa goumlre Avami Ligi huumlkuumlmeti iktidara kalabilmesi iccedilin uumllkede kalkınma projelerini

bir oumlrnek olarak goumlstermek istemektedir Dolaysıyla bu projelerinin gerccedilekleştirilmesi iccedilin Ccedilin ile

ekonomik ilişkilerini geliştirmektedir Dasrsquoa goumlre ldquoCcedilinrsquoin yatırım yapması gerekiyor oumlte yandan

Hasinarsquonın da paraya ihtiyacı varrdquo (Das 2019)

Bangladeşrsquoin en popuumller gazetesi olan lsquoProtom Alorsquonun ABDrsquodeki oumlzel muhabiri Hasan

Ferdous (2019) Avami Ligirsquonin Ccedilin-Hindistan ile olan ilişkilerinde dengeleyebildiklerini ve bu

lsquodengeleme becerilerinin buumltuumln başarıları Başbakan Hasinarsquonın olduğunu soumlylemektedir Ferdous

(2019) Hindistanrsquoın Think Tank Gateway Housersquoun saygın bir uumlyesi olan Rajeev Bhatiarsquonın

yorumlarını şoumlyle kaydetti ldquoBir yandan Hindistan Huumlkuumlmeti ile guumlven ve iyi niyet oluşturma ve oumlte

yandan Ccedilinrsquoden oumlnemli ekonomik destek alma bu iki retro taktiğin uygulanmasında Hasina lsquooumlnemli

beceri ve başarırsquo goumlstermiştirrdquo Hasan Ferdousrsquoe goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilin kredi tuzağından mesafeli

hareketi ve dengeli durmak istediğinin bir başka oumlnemli kanıtı Bangladeş sularına Ccedilinrsquoin derin deniz

limanının inşa edilemeyeceği youmlnuumlndedir Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin Sonadiarsquodaki derin deniz limanının

inşasına katılımı neredeyse kesin olmuştur ancak Hindistan ve ABDrsquonin itirazları ile bu girişim

başarısız olmuştur Ccedilin Bangladeşrsquoin Patuakhalirsquode inşa edilen derin deniz limanının inşasında da

liderlik etmek istemiştir Hindistan da projede yer almak istemiştir Dolaysıyla Bangladeş bu iki rakip

arasındaki gerginliği oumlnlemek iccedilin bu projeye daha 10 uumllkeyi davet ederek dengeyi sağlamıştır

(Ferdous 2019)

Koumlşe yazarı Sohrab Hasan 2018 seccedilim sonucu ve Ccedilin-Hindistanrsquoın tutumu ile ilgili oumlnemi bir

değerlendirme yapmıştır Sohrab Hasan kıdemli bir diplomatın soumlylediklerini aşağıdaki şekilde

kaydetmiştir

En buumlyuumlk iki komşu Hindistan ve Ccedilin Bangladeşrsquoin huumlkuumlmetinin istikrarını istemişlerdir

Hindistanrsquoın bu konudaki faaliyetleri ccedilok tartışıldı ancak Ccedilinrsquoin ilgisi duumlşuumlk değildi Ccedilin ve

Hindistan ile ilişkilerinin dengesinde huumlkuumlmette olan bazılarının farklılıklar olmasına rağmen

Başbakan Şeyh Hasina dengeyi sağlamasında kararlıydı (Hasan 2019)

Sohrab Hasanrsquoa goumlre Şeyh Hasinarsquonın dengeli politikanın bir oumlrneği ise 2016 yılında

Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoden iki denizaltı alması ve Hindistanrsquoın tepkisi karşısında Bangladeşrsquoin izlediği

politikasıdır Ccedilinrsquoden iki denizaltı almasının hemen ardından Delhi tarafından ccedilok fazla tepki olmuş

ancak Dakka bu konuda geri adım atmadığı gibi Hindistanrsquoın askeri iş birliği anlaşması teklifine

105

olumlu yanıt vermemiştir Anlaşma sadece bir Mutabakat Muhtırası ile sınırlandırılmıştır (Hasan

2019)

2007rsquoden 2012rsquoye kadar Bangladeşrsquoin Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi olarak goumlrev yapan Munshi Foyez

Ahmad Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dengeli bir politika izlemeye ccedilalıştığını

soumlylemektedir Foyez Ahmadrsquoa goumlre ldquoKendi ulusal ccedilıkarlarına oumlzen goumlstererek ccedilalışıyorsa en iyisini

elde etmek iccedilin yapılacak şeyi eğer yaparlarsa o zaman komşu uumllkeler (Hindistan ve Ccedilin) engel

olmayacaktır Benim fikrim huumlkuumlmet bu şeyi adilce yapmaya ccedilalışmaktadırrdquo (A Hossain 2019)

Bangladeşli koumlşe yazarları ve siyasetccedili Shekhar Dutta Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ekonomik

konularda ve Hindistan ile siyasi konularda iyi ilişkileri suumlrduumlrerek dengeyi korumaya ccedilalıştığını

yorumlamaktadır Duttarsquoya goumlre

2018 yılında Avami Ligirsquonin 19 uumlyeli bir heyeti BJP Genel Sekreteri Ram Madhavrsquoın daveti uumlzere

Hindistan turu yapmıştır Ancak Hindistanrsquoa gitmeden oumlnce Avami Ligi Genel Sekreteri Obaidul Quader Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi ve Hindistan Yuumlksek Komiseri ile bir araya geldi Bu durum Avami

Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistan iki uumllke arasındaki ilişkiden dengeyi sağlamasının goumlsterisidir (Dutta

2018)

Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkilerinde Rohingya muumllteci krizi ve bunun ccediloumlzuumlmuumlne

BMrsquode Bangladeşrsquoin roluumlne Ccedilin ve Hindistanrsquoın karşı ccedilıkması konusunda uzmanların goumlruumlş

ayrımcılığı goumlruumllmektedir Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre (2018) ldquoCcedilin BM Guumlvenlik Konseyirsquonin

Myanmar huumlkuumlmetinin soykırım veya etnik temizlik eylemlerine karşı harekete geccedilmesini

engellemiş ve Bangladeşrsquoe karşı yer almıştır Goumlruumlnuumlşe goumlre Bangladeşrsquoin en yakın muumlttefiki olan

Hindistan da Rohingya muumllteci krizinde Myanmarrsquoı desteklemiştirrdquo Ancak Delwar Hossainrsquoe goumlre

uluslararası ilişkilerde dost uumllkeler her konuda aynı goumlruumlşe sahip olmayabilir Hossain Rohingya

konusunda Ccedilin ve Hindistanrsquoın tutumuna dayanarak Avami Ligi ile Ccedilin ve Hindistanrsquoın ilişkilerini

değerlendirmek doğru olmadığını savunmaktadır Bu uzmana goumlre

Rohingya meselesi Bangladeşrsquoe ccedilok oumlneme sahip ancak Ccedilin veya Hindistan iccedilin o kadar oumlnemli

değil Buna dayanarak Hindistan veya Ccedilin ile olan ilişkileri değerlendirmek zordur Ccediluumlnkuuml dış

politika ccedilok boyutlu hale gelmiştir Myanmar ile Ccedilin ve Hindistanrsquoın yakın ilişkilerinden dolayı

kısa vadeli kazanccedillar iccedilin Bangladeşrsquoe karşı ccedilıkmaktadır Ancak bir uumllke ile iyi ilişkileri her şeyi

destekleyeceğini duumlşuumlnmek doğru değil Dış politikayı meseleye dayalı bakmak gerekmektedir

Oumlrneğin iki uumllke ile Bangladeşrsquoin ticareti ccedilok yuumlksektir Ccedilin Bangladeşrsquoe tuumlnel gibi buumlyuumlk projeler yapmakta Hindistan da yatırım yapmakta ve ekonomik destek vermektedir (D Hossain

2019)

Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre (2018) Avami Liginin Ccedilin ve Hindistan arasında dış politika

dengesini sağladığı goumlruumllse de Dakkarsquoda hem Hindistan hem de Ccedilinrsquoin verdiklerinden daha fazlasını

aldığına ve altyapı ve uumlretim projelerinin kalitesinin duumlşuumlk olduğuna dair net bir farkındalık vardır

Bu araştırmacılara goumlre her iki uumllkenin de Bangladeş uumlzerindeki ana etkisi ticaret alanındadır Ccedilin

2016-17 doumlneminde Bangladeşrsquoe 16-17 milyar doları tutarında mal ihracatı gerccedilekleştirmiş ve

106

yalnızca 750 milyon doları ithalat yapmıştır Hindistan Bangladeşrsquoe yaklaşık 8 milyar doları

tutarında mal ihraccedil etmekte ve sadece 260 milyon doları ithalat yapmaktadır Gayrı resmi ticaret

Hindistanrsquoın lehine 2ndash3 milyar dolarıdır Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre

Ccedilin-Hindistanrsquoın izlediği politikalar da Bangladeşrsquoin bu iki uumllkeye ihracatını engellemektedir Hindistan Bangladeşrsquoten gelen ihracatı engellemek iccedilin elinden geleni yapıyor Ccedilin Bangladeş

ihracatının Ccedilin pazarlarına girmesine izin verdiğine dair hiccedilbir işaret goumlstermemektedir Oumlte

yandan her iki uumllke de Bangladeşrsquoe ihracatlarının ccediloğaltması iccedilin ccedilalışmaktadırhellip Hindistan ve

Ccedilin Bangladeşrsquoteki altyapı projeleri iccedilin buumlyuumlk miktarda para sunmaktadır ancak uumlretim ve enerji

yatırımlarına bakıldığında ccedilok duumlşuumlk yatırım goumlruumllmektedir Ayrıca altyapı yatırımındaki rekabet

sınırlı somut sonuccedillar vermiş ve kaybeden Bangladeş olmuştur ( Cookson ve Joehnk 2018)

Avami Ligi 2009 yılında iktidara geldiğinden beri Bangladeş ve Hindistan guumlvenlik ve teroumlrle

muumlcadele konularında iş birliği yapmaktadır İki uumllke de bu doumlnemde ticaret yatırım iletişim transit

ve savunma alanlarında oumlnemli anlaşmalar yapmıştır Aynı zamanda Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinpingrsquoin 2016rsquoda Dakkarsquoya yaptığı ziyareti ve buumlyuumlk miktarda desteğinin soumlzleşmesi Bangladeş

ve Ccedilin arasındaki ekonomik ve savunma alanındaki bağlarını guumlccedillendirmiştir Dakka Uumlniversitesi

Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuumlnde Profesoumlruuml olan Rashed Uz Zamanrsquoa goumlre

Şeyh Hasina Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerini artırarak avantajlarından yararlanmak iccedilin etkili bir

şekilde denge sağlamıştır Ancak bu hassas dengeleme eylemi Hasina iccedilin başarılı olmuş olsa da

Bangladeşrsquoin iki guumlccedil arasında dikkatlice yuumlruumlmeye devam etmek ve kendi ccedilıkarlarını sağlamak

kesinlikle zor olacaktır (Zaman 2017)

Ishrat Hossain Bangladeş hakkında Hindistan ve Ccedilinrsquoin stratejik hesaplamalarındaki oumlnemi

yalnızca Hint Okyanusursquondaki oumlnemli coğrafi konumundan kaynaklanmadığını ayrıca boumllgedeki en

hızlı buumlyuumlyen ekonomilerden ve en kalabalık En Az Gelişmiş Uumllkelerden biri olduğundan da

kaynaklandığını ileri suumlrmektedir 2005 yılında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ithalat kaynağı olması

2009 yılından sonra Bangladeşrsquoe buumlyuumlk yatırımlarının artması ve Ccedilin tarafından dev projelerinin

yapılması Modi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe karşı politikalarında Bangladeş giderek temel bir savaş alanı

haline gelmektedir (Hossain 2018) Bu uzmana goumlre ldquoBu iki uumllke ile sağlıklı ilişkileri suumlrduumlrmek

ekonomik ve altyapı accedilısından zayıf olan Bangladeş iccedilin ccedilok oumlnemlidir Hindistan-Ccedilin stratejik

rekabeti yoğunlaşırsa Bangladeşrsquoe ccedilok olumsuz sonuccedilları olacaktır Ancak şimdilik Bangladeşrsquoin

dengeleme hareketine devam etmesi oumlnemlidirrdquo (Hossain 2018)

2018 yılının 30 Aralık tarihinde yapılan genel seccediliminde 257 millet vekili ccedilıkararak Şeyh

Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi yeniden huumlkuumlmet kurmuştur Ancak Hasina tarafından oluşturan

yeni kabinede Hindistan yanlıları olarak bilinen Tofail Ahmed Amir Hossain Amu Hasanul Haq

Inu ve Rashed Khan Menon gibi kıdemli siyasetccedililere yer verilmemiştir Ayrıca genccedil siyasetccedili

kadrosunda Hindistanrsquoın desteklediği lider olarak bilinen Ashim Kumar Ukil ve Mrinal Kanti Das

da Hasinarsquodan uzaklaştırılmıştır South Asian Monitor editoumlruuml Irtiza Nasim Alirsquoye goumlre

107

Yeni kabinede ccedilok sayıda Hindistan yanlısının olmaması Hasinarsquonın Ccedilinrsquoe daha yaklaştığını

goumlstermektedir Bangladeşrsquoteki Ccedilinrsquoin dev yatırımlar nedeniyle Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Ccedilin ile

daha guumlccedilluuml iş birliği yapmaya hedeflemektedir Dolaysıyla Bangladeş huumlkuumlmeti uumlzerinde

Hindistan etkisini izole etmek iccedilin Ccedilin de roluumlnuuml oynamaktadır Ayrıca 2009 yılından bu yana

Avami Ligirsquonin liderliğindeki Bangladeşrsquoin ticari kalkınma ve askeri konusunda Ccedilinrsquoin katılımı

goumlruumlnduumlğuumlnden ccedilok daha yuumlksektir Hint-Pasifik boumllgesinin artan kuumlresel jeopolitik oumlnemi

nedeniyle yatırımın yanı sıra stratejik olarak da Ccedilin Bangladeşrsquoin youmlnetimi uumlzerinde etkili olmaya

ccedilok daha kararlıdır (Ali 2019)

Nasim Alirsquonin dediği kadar Avami Ligi uumlzerinde Ccedilinrsquoin etkisi goumlruumllmezse de 2018 yılının 30

Aralık tarihinde yapılan tartışmalı seccedilimi ve seccedilim sonucu ile ilgili buumlyuumlk uumllkeler tarafından

eleştiriler gelmesine rağmen hem Hindistan hem de Ccedilinrsquoin yeni huumlkuumlmetini tebrik etmesi iccedilin

rekabete girmiştir Seccedilimin hemen ertesi guumln Başbakan Şeyh Hasinarsquoyı tebrik eden ilk yabancı

diplomat Ccedilinrsquoin Dakka Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zhu olmuştur Hindistanrsquoın tebrik mesajından sonra daha

fazla gecikmeden hemen tebriklerini iletmiştir Daha oumlnceki seccedilimde ise yaklaşık 1 hafta sonra Ccedilin

Şeyh Hasinarsquoyı tebrik etmiştir Ccedilin gazeteleri iktidardaki Hasinarsquodan Ccedilinrsquoin ccedilok mutlu olduğunu

belirterek ve Hasinarsquonın liderliğinde Bangladeşrsquoin Ccedilin ile dostane iş birliğini devam etmekte

olduğunu ve suumlrduumlrduumlğuumlnuuml belirtmiştir Ayrıca Ccedilin Dışişleri Bakanlığı Soumlzcuumlsuuml Lu Lang seccedilimde

Hasina oumlnderliğindeki Avami Ligirsquonin zaferini tebrik etmiş ve Ccedilin-Bangladeşrsquoin stratejik ortaklık iş

birliğini ilerletmek iccedilin yeni Bangladeş huumlkuumlmeti ile ccedilalışmaya istekli olduğunu soumlylemiştir (Ali

2019)

Bangladeşrsquoin Bengal Koumlrfezindeki hakimiyeti ve bu deniz yoluyla Hint Okyanusuna erişim

imkacircnı uumllkenin stratejik oumlnemini artırmıştır Oumlzellikle Ccedilinrsquoin OBOR projesindeki deniz hattı iccedilin

hem Bengal Koumlrfezini hem de Hint Okyanusunu ccedilok oumlnem verdiği ortaya ccedilıktıktan sonra Hindistan

ve ABD bu boumllgede varlığını artırmaya karar vermiştir Dolaysıyla Hint Okyanusu ve Bengal Koumlrfez

boumllgesi bu uumlccedil guumlcuumlnuumln rekabeti artmış durumundadır Bilhassa Bangladeş ve Bengal Koumlrfezirsquone

boumllgenin iki buumlyuumlk guumlccedil olan Ccedilin ve Hindistanrsquoın etkili olma ccedilabaları ve rekabeti son doumlnemde accedilık

ve net olmaya başlamıştır Bu durumda 30 Aralık 2018 tarihinde yapılan tartışmalı seccedilim oumlncesi ve

sonrasında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe daha yaklaştığını savunan uzmanlar arasında Masum Khalilirsquoye

goumlre ldquoŞeyh Hasina 30 Aralıkrsquota yapılan seccedilimi sadece Hindistanrsquoa dayanarak yapamamıştır

Hindistan ve Rusyarsquonın yanı sıra Ccedilinrsquoe de yaklaşmak zorunda kalmıştır BM Guumlvenlik Konseyirsquonde

herhangi bir aksama olmasını engelleme konusundaki Ccedilin ve Rusyarsquonın desteği Dakkarsquonın tutumunu

buumlyuumlk oumllccediluumlde guumlccedillendirebilecektirrdquo (Khalili 2019) Ancak Bangladeşrsquoe Ccedilin yatırımın artırılması

Hindistanrsquoın endişesini artırmaktadır Ayrıca Batılı uumllkeleriyle Avami Ligirsquonin soğuk ilişkilerinden

dolayı ekonomik destekleri iccedilin Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoe daha yaklaşacağından da Hindistan endişe

etmektedir Khalilirsquoye (2019) goumlre

Delhi seccedilimden dolayı Batırsquonın baskısı arttıkccedila Şeyh Hasina huumlkuumlmetinin Pekinrsquoin siyasi ve

ekonomik desteğine bağlı olacağına inanmaktadırlar Ayrıca Delhi Bangladeşrsquoteki Ccedilinrsquoin buumlyuumlk

oumllccedilekli yardım ve yatırım projesinde bazı stratejik bileşenlerinin bulunduğundan

şuumlphelenmektedirhellip Batılı uumllkelerin pazarlarında imkacircn bulan ve ekonomik destekler alan

108

Bangladeşrsquoin Ccedilin-Rus guumlccedilleriyle birleştiğine goumlrerek Batılı uumllkeler intikamcı olmak isterse bu

oyun alanında (Bangladeşrsquote) kanlı ccedilatışmalara yol accedilabilir

Avami Ligirsquode Bangladeş ile Ccedilin ilişkileri hakkında Hindistanrsquoın huzursuzluk durumunun

farkındadır 20 Şubat 2018rsquode Hindistanlı gazetecileriyle konuşurken Bangladeş Başbakanı ve

Avami Ligirsquodi başkanı Şeyh Hasina ldquoHindistanrsquoın Bangladeşrsquoin Ccedilin ile ilişkileri konusunda

endişelenecek bir şey yok Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan iş birliğinin yalnızca uumllkenin kalkınması iccedilindirrdquo

soumlzuumlnuuml kullanmıştır (Prothomalo 2018) Guumlney Asyarsquoda Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetinde

Bangladeşrsquoin yer almadığını ve bu iki uumllke ile Bangladeşrsquoin ccedilıkarları iccedilin dış politika ccedilalışmaların

yapıldığını soumlyleyen Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml profesoumlruuml olan Imtiaz Ahmed

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkisinin buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik olduğunu savunmaktadır Ahmedrsquoe

goumlre

Ccedilin Bangladeşrsquoin kalkınma ortağıdır Hindistan bir komşu ve buumlyuumlk bir uumllkedir Bangladeşrsquoin her

iki uumllke ile ulusal ccedilıkarlar iccedilin iyi ilişkileri olması doğaldır Biriyle olan ilişkilerinden dolay diğeri

ile ilişkileri koumltuuml olacak anlamına gelmiyor Bangladeş Hindistan ve Ccedilin arasındaki savaşta

(rekabetinde) yer almıyor Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquole olan ilişkisinden dolayı Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa

karşı gittiği soumlylenemez (Prothomalo 2018)

Guumlney Asyarsquoda Ccedilin-Hindistan arasında askeri stratejik ve ekonomik ccedilıkarlar uumlzerinde

rekabetler devam etmektedir Pakistanrsquoda Ccedilinrsquoin Askeri ve ekonomik etkileri guumlccedillendiği gibi uumlzuumln

yıllardır Myanmar ile Ccedilinrsquoin guumlccedilluuml Askeri ve ekonomik ilişkileri vardır Oumlte yandan Sri Lankarsquonın

ekonomisinde ve limanlarında Ccedilin yerleşmiş durumunda Bu yuumlzden Hindistanrsquoın komşusu olan

Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin artmakta olan ekonomik etkisi ve daha oumlnceden başlayan askeri iş birliği

Hindistanrsquoın endişesini artırmaktadır Dolaysıyla Bangladeş uumlzerinde de Ccedilin ve Hindistan arasındaki

rekabeti ortadadır Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Tazimuddin Khanrsquoe

goumlre lsquoBu durum Bangladeşrsquoin diplomatik pazarlık iccedilin bir fırsat yaratmıştır Ancak boumllgesel

duumlzeyde boumlyle bir rekabetinin avantaj ve dezavantajlarının iki youmlnuuml vardırrsquo (Sumon 2019) Bu

profesoumlr Ccedilin-Hindistan rekabetinden Bangladeşrsquoin nasıl faydalanacağı ve kendi ccedilıkarlarını nasıl

sağlayabileceği konusunu diplomatik faaliyette Ccedilin-Hindistan ile nasıl muumlzakere ettiğini bağlı

olduğunu soumlylemektedir Ayrıca Hindistanrsquoın Bangladeş siyasetinde oumlzellikle de şu anki iktidar

partisi uumlzerinde her zaman bir tuumlr etkisinin olduğunu vurgulamıştır Profesoumlr Khanrsquoa goumlre

Hem Ccedilin hem de Hindistan Bangladeşrsquoin iccedil politikasını belirlemede ccedilok aktifler Şimdi iktidarda

hangi parti olursa olsun Ccedilin ve Hindistanrsquoı nasıl youmlnetecekleri ccedilok oumlnemli Ve Ccedilin-Hindistanrsquoı

youmlnetme konusundaki durumu iccedil politikamızın kaderi belirlenebilir Sonuccedil olarak Ccedilin-

Hindistanrsquoın boumllgesel rekabeti bazen bizim iccedilin faydalar yaratmış ve bazen iccedil politika bağlamında

bizim iccedilin ccedilok baskı yaratmaktadır (Sumon 2019)

2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligirsquonin dış politikasını

oumlzetleyen Ali Riazrsquoa goumlre ldquobu suumlre zarfında Ccedilin ve Hindistan ulusal ccedilıkarlarını oumln planda tutarak

Bangladeşrsquoten maksimum fırsat elde edebildiler Bu doumlnemde Bangladeş stratejik pozisyonu ve

ulusal ccedilıkarları doğrultusunda ccedilok az başarı elde etmiştirrdquo (Riaz 2019) Oumlzellikle Hindistanrsquoa

109

lsquokarşılıksızrsquo ccedilok boyutlu lsquotransitrsquo verilmesi Hindistan ile Bangladeşrsquoin ulusal sorunu hale gelen su

paylaşım konusunda her hangi bir ccediloumlzuumlmuumln olmaması tartışmalı seccedilimlerine Hindistan ve Ccedilinrsquoin

destek verilmesi Ccedilin ve Hindistanrsquodan alınan ekonomik destekler krediler ve yapılan anlaşmaları

hakkında Parlamentorsquoda tartışmalarının olmaması Ccedilinrsquode alınan buumlyuumlk miktarlı kredileri

kapsamındaki projelerin maliyetinin belirlemesinde uluslararası bir ihalenin olmaması ve lsquoG2Grsquo

yoluyla Ccedilin şirketlerini goumlrevlendirilmesi gibi konular uumlzerinden Bangladeşrsquoin ulusal ccedilıkarlarını ne

kadar koruyup koruyamadığı tartışmalar mevcuttur

Tarihsel suumlrecine bakıldığında Ccedilin ile Avami Ligirsquonin bir uzaklaşma suumlreci vardır Ancak 2009

yılında Bangladeşrsquoin iktidara gelen Avami Ligi ile Ccedilin huumlkuumlmetinin ccedilok yakın bir ilişki kurduğu

goumlruumllmektedir Bunun sebebi olarak ise Ccedilinrsquoin Guumlney Asyarsquodaki pazarı ve geleceğe youmlnelik

ekonomik ve stratejik planların ve oumlte yandan Bangladeşrsquoin iktidarda olan Avami Ligirsquonin de dev

ekonomik kalkınma ulaşım ve teknoloji planlarının bir noktada birleşmesini oumlne ccedilıkarmak

muumlmkuumlnduumlr Ccedilin huumlkuumlmeti Guumlney Asyarsquodaki 3 Kalabalık uumllkesi Bangladeşrsquote kendi pazarının

buumlyuumltmesinin yanı sıra ve Hindistanrsquoa karşı rekabetinde stratejik bir seccedilenek olarak Bangladeşrsquoi

değerlendirmektedir Bu yuumlzden uzun yıllardır Ccedilin Bangladeşrsquoin ekonomik ve askeri alanında en

buumlyuumlk ortak olarak yerini almıştır Bangladeş Avami Ligi ise seccedilim manifestosunda Bangladeşrsquoi

2021rsquoe kadar dijital ekonominin uumllkesine ve 2041rsquoe kadar bilgiye dayalı ekonomiye doumlnuumlştuumlrme

vizyonunun soumlzuumlnuuml vererek dev projelere başlatmıştır Bu projelerdeki finans ve teknik desteği iccedilin

Ccedilin oumlnemli bir seccedilenek olduğu iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile guumlccedilluuml ilişkileri kurmaya gereken

adımlar atmıştır

Bundan dolayı 2009-2018 yılları arasında Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligi Partisi ve huumlkuumlmetinin

siyasi soumlylemler ve eylemler ccedilok dikkat ccedilekmektedir Bu suumlreccedilte iki uumllke liderlerinin karşılıklı

ziyaretleri arttığı gibi huumlkuumlmeti parti liderlerinin ziyaretler ve goumlruumlşmeler ziyadesiyle artmıştır İki

uumllkenin siyasi ve huumlkuumlmet liderlerinin soumlylemleri de dikkat ccedilekici olmuştur Oumlzellikle Avami Ligi

liderleri bu 10 yıl zarfında Ccedilin huumlkuumlmeti ve liderlerine karşı ccedilok olumlu soumlzler kullanmış ve ccedilok

samimi davranışlarda bulunmuştur Ccedilin Bangladeşrsquoin sınır komşusu olmadığından dolayı iki uumllke

arasında tartışmalı konular yok denilecek kadar az olduğu iccedilin iki huumlkuumlmetin ortaklığı belki daha

kolay olmuştur Ancak Ccedilinrsquoden dev desteklerin alınması konusunda Avami Ligi liderlerinin Başarılı

politikasının da oumlnemli roluuml vardır Elbette Ccedilinrsquoin de bu desteklerin arakasında Bangladeşrsquoe youmlnelik

oumlnemli hedeflerin olduğunu da Bangladeşli siyasi liderler ve stratejik analistler farkındadırlar

Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ticari accedilığını kapatmak iccedilin 5054 Bangladeşli uumlruumlne

guumlmruumlksuumlz erişim izni alabilmiştir Bu Ccedilin pazarından Bangladeş uumlruumlnlerinin kolay erişimini

sağlayacaktır Bu doumlnemde Ccedilin Bangladeşrsquoin altyapı gelişiminde oumlnemli ortağı olmuştur Şhittagong

limanının geliştirme ccedilalışması Şhittagongrsquoda lsquoCcedilin Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesirsquo (CEIZ) inşa

etmesi Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumllerinin inşası lsquoKarnaphuli Ccedilok Kanallı Tuumlnel Projesirsquo lsquoPadma

110

koumlpruumlsuuml demiryolu bağlantısırsquo Maheshkhalirsquode ccedilift boru hattı ile tek noktadan bağlanması ve dijital

bağlantı iccedilin telekomuumlnikasyon ağının modernizasyonu projesi Ruupur Nuumlkleer Santralırsquo lsquoMetrorsquo

ve ccedilok sayıda enerji ve teknoloji projelerinde destek sağlamaktadır (Saimum 2020 8-13) Avami

Ligi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe karşı siyasi soumlylemin en iyi sonuccedil getirici ise Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinpingrsquoin 2016rsquoda Dakkarsquoyı ziyareti olmuştur Bu ziyareti esnasında Ccedilin huumlkuumlmetinin Bangladeşrsquoe

şimdiye kadar tek bir uumllke tarafından en yuumlksek yatırımı olan 40 milyar dolarlık kredi desteğinin

teklifini sunmuştur Sonraki suumlreccedilte bu kredi kapsamında gelen destekleriyle Avami Ligi huumlkuumlmeti

birkaccedil oumlnemli projenin devamını getirmektedir

Avami Ligi başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina bu suumlre zarfında birkaccedil defa Ccedilin

ziyaretini gerccedilekleştirerek ccedilok oumlnemli ekonomik desteklerin soumlzuumlnuuml almıştır Bunlarla birlikte

Bangladeşrsquoin Myanmar ile olan Rohingya konusunda da Ccedilin ile oumlnemli ilerlemeler kaydetmiştir Ccedilin

Myanmarrsquoın oumlnemli kalkınma ortağı olduğu iccedilin Rohingya sorunu konusunda uzun suumlredir

sessizliğini korumuştur Ancak 2018 Bangladeşrsquoin genel seccediliminin ardından Başbakan Şeyh

Hasinarsquonın Ccedilin ziyaretinde Rohingya sorunun ccediloumlzuumlmuumlne Ccedilinrsquoin arabuluculuk yapılmasına ikna

etmesi Ccedilin ile Avami Ligirsquonin ilişkilerinin guumlccedillendiğini goumlstermektedir Uumlst duumlzey Ccedilinli liderler

krizin ccediloumlzuumlmuumlne her tuumlrluuml iş birliğini temin edeceğini soumlz vermiştir Ayrıca Ccedilin Rohingya krizini

artık geride bırakılamayacağını accedilıkccedila belirtmiştir Rohingya konusunda Avami Ligirsquonin yakın

muumlttefiki olarak bilinen Hindistan huumlkuumlmetinin sessizlik duruşuna karşı Ccedilin huumlkuumlmetinin gereken

desteğinin soumlzuuml Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ilişkilerinde ccedilok ilerleme kaydettiğini goumlstermektedir

Avami Ligirsquonin bu suumlreccedilte Ccedilin ile Bangladeşrsquoin askeri iş birliği oumlnceki doumlnemlere goumlre daha

fazla artış goumlstermiştir Oumlzellikle 2016 yılında Ccedilinrsquoden Bangladeş Kuvvetleri iccedilin satın alınan iki

deniz altı iki uumllke arasındaki askeri ilişkilerinin kapsamını ortaya koymuştur 30 Aralık 2018

tarihinde yapılan Bangladeşrsquoteki 11 Ulusal Parlamento Seccedilimrsquoinden sonraki suumlrecinde Ccedilinrsquoin Avami

Ligirsquone sağladığı siyasi destek tartışmalı bir konu olsa bile Avami Ligirsquoni iktidarda goumlrmek Ccedilinrsquoe

sevindirici olduğu anlaşılmaktadır Muhalefet seccedilmenlerinin ve genel halkının da oy kullanamadığı

seccedilimin hemen ertesi guumln 31 Aralık tarihinde Ccedilin Halk Cumhuriyeti Avami Ligi Koalisyonunun

zaferini kutlayan ilk uumllke olmuştur Dakkarsquodaki Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zuo ve ekibi Ccedilin

Cumhurbaşkanı Şi Cinping ve Başbakan Li Keqiangrsquodan yeni seccedililen Başbakanrsquoa kutlama

mesajlarını iletmek iccedilin 31 Aralık 2018 tarihinde Bangladeş Başbakanlık ofisi olan Gana Bhabanrsquoa

resmi bir ziyarette bulunmuştur Bu resmi mesaj Ccedilinrsquoin kendi ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoe

suumlrekli destek vermesinin yanı sıra 10 yıllık suumlre iccedilinde Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin hangi

seviyeye ulaştığını de goumlstermektedir

Oumlte yandan ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo projesiyle duumlnya ekonomi ve siyasi alanında ortaya ccedilıkan Ccedilin

bu projenin oumlnemli bir parccedilası olarak Bangladeşrsquoi ccedilok oumlnem vermektedir Dolaysıyla Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquoe buumlyuumlk miktarda para desteği sağlaması aslında kendi projesinin gerccedilekleşmesine

111

gereken altyapıyı hazırlanması anlamına gelmektedir Ayrıca bu projelerin gerccedilekleşmesinde Ccedilinli

firmalar goumlrevlendirilmekte ve projelerin malzemeleri de buumlyuumlk oranından Ccedilinrsquoden satın alma

zorunluluğu bulunmaktadır Dolaysıyla Ccedilinrsquoin Avami Ligirsquone desteklemesinin arkasında kendi

ekonomik hedefleri goumlzuumlkmektedir

Avami Ligi liderlerinin siyasi soumlylemleri ve Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistanrsquoa karşı

tutumundan dolayı Bangladeş halkı ve uzmanlar arasında Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin iccedil-

iccedile bir ilişki devam ettiği konusunda ccedileşitli goumlruumlşler mevcuttur 2009-2018 yılları arasında Hindistan-

Bangladeş ilişkilerine bakıldığında Avami Ligi huumlkuumlmeti uumllkenin ccedilıkarları doğrultusunda elde ettiği

sonuccedillar da bu karışık goumlruumlşlerini desteklemektedir Bu suumlrccedilte Hindistan youmlnetimi anlık kararıyla

doumlnem doumlnem oumlnemli uumlruumlnlerinin ihracatını durdurarak Bangladeşrsquoin ekonomisinde fiyat artışına

nedeni oldu Mesela Hindistan soğan ihracatını durdurmuş ve Bangladeş perakende pazarında soğan

fiyatı normal fiyatının 3-4 kat artmıştır Oumlte yandan Bangladeş huumlkuumlmeti her yıl oumlzel siparişlerle

Hindistanrsquoa Hilsa balığı ihraccedil etmekte ve sebebi olarak dostluk ilişkiler gereği yapıldığını

savunmaktadır Yağmur mevsiminde Hindistan tarafı Farakka Barajırsquonın tuumlm kapıları accedilılmakta ve

sonuccedil olarak Bangladeşrsquote ani sel felaketi yaşanmaktadır İki uumllke yetkilileri dostluk ilişkileri

uumlzerinde duruşu konusunda kararlı tutumu goumlsterirse bile Farakka Barajı sebebiyle sele maruz kalan

Bangladeş halkının sorunun ccediloumlzuumlmuumlnde bir ilerleme goumlruumllmemiştir

2014 ve 2018 yılında yapılan Bangladeşrsquoin genel seccedilimi konusunda uluslararası oumlrguumltler ve

Batılı uumllkelerinin itirazları karşısında Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın tam desteğini kazanmıştır

Ayrıca iki seccedilimden sonra her tuumlrluuml uluslararası baskıya karşı Hindistan Avami Ligi huumlkuumlmetinden

yana olduğunu goumlstermiş ve Awami Ligi huumlkuumlmetine benzersiz diplomatik desteği sağlamıştır

Ancak Hindistanrsquoın bu duruşu Avami Ligirsquone bir parti olarak fayda sağlamış olsa da Bangladeşrsquoin

ccedilıkarları ve ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeşrsquoin zayıf bir duruma duumlştuumlğuumlne dair goumlruumlşler de az

değildir Avami Ligi huumlkuumlmeti doumlneminde 2019rsquoda ilk kez Bangladeşrsquoin Hindistanrsquodan ihracat geliri

bir milyar doları aşmış olsa da iki uumllke arasında buumlyuumlk bir ticaret accedilığı var Bangladeşrsquoin uluslararası

ticaretinin yuumlzde 10rsquou Hindistan ile olmasına rağmen denge her zaman Hindistanrsquoa youmlnelmiştir

2018-2019 yılında Hindistan Bangladeşrsquoe toplam 921 milyar dolar ihracat yaparken

Bangladeşrsquoten bu doumlnemde Hindistanrsquoa ithalat ise sadece 104 milyar dolardır Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoten elde ettiği ihracat kazanccedilları nispeten birccedilok kat daha yuumlksektir Ayrıca iki uumllke

liderleri arasında iyi ilişkilerin vurgulandığı bu suumlreccedilte iki uumllke arasındaki ticaret potansiyelinin

sadece yarısı kullanılıyor Bangladeş Hindistanrsquodan kredi limiti yatırım ve bazı uumlruumlnlerinin

guumlmruumlksuumlz pazar erişimi accedilısından bir miktar ilerleme kat etmiştir Bazı uumlruumlnlerin guumlmruumlksuumlz erişimi

sağlamasına soumlz verdiği halde birccedilok engeller hala ortadan kaldırmamıştır (Majumdar 2014)

Bangladeşli firmaların uumlruumlnleri Hindistanrsquoda değerini kaybediyor Son doumlrt yılda Bangladeşli uumlruumlnler

Hindistanrsquoda değerinin yuumlzde 162rsquosini kaybetmiştir Hindistan pazarındaki Bangladeş uumlruumlnlerine

112

tarife dışı engellerin belirlenmesi ve boumllgesel iş birliğini geliştirmek iccedilin Hindistanrsquoın ccedilok istekli

olmadığı goumlruumllduumlğuuml gibi Bangladeş tarafının ccedilabaları ve yetenekleri yeterli olmadığını ve

muumlzakereler iccedilin kapasitenin yetersiz kaldığı goumlruumllmuumlştuumlr Bazen Bangladeş tarafından gereken

adımlarının atılması iccedilin yaptığı talepler ccedilok etki etmediği de goumlruumllmektedir

1996 yılında Avami Ligirsquonin iktidar olduğu doumlnemde Hindistan ve Bangladeş arasında Farakka

su paylaşımı iccedilin 30 yıllık lsquoGanj Su Paylaşım Antlaşmasırsquo (Samad 2016) imzalanmış olup

anlaşmanın ilk yıllarından itibaren Bangladeş iccedilin belirlenen su miktarı verilmediğine dair şikayetler

vardır Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki iktidar doumlneminde bu konuda herhangi ilerleme

kaydedilmemiştir Anlaşma yedi yıl daha yuumlruumlrluumlkte kalacak ve kalan guumlnlerde soumlzuuml verilen suyun

verilip verilmeyeceği de kesin değildir Anlaşmanın maddeleri ve gerccedilekteki uygulaması arasındaki

farklılıkları ve koordinasyon eksikliğinin bedelini Padma nehri kıyılarındaki insanlar oumldemektedirler

Oradaki insanların geccedilim kaynakları değişti susuzluk başladı ve yağmur mevsiminde ise sel felaketi

ile karşı karşıya kalmaktadırlar

Avami Ligi bu suumlreccedilte Teesta su paylaşımı konusunda Hindistan ile bir ortak ccediloumlzuumlm

bulabileceğini umut etmişti (Mir 2018) Ancak 10 yıl geccedilmesine rağmen Hindistan huumlkuumlmetini bu

konuda ikna edememiştir Hindistanrsquoın Jalpaiguri kentinde yapılan baraj sebebiyle fazla suyun

ccedilekilmesi Bangladeşrsquoteki Teesta nehrinin su akışını azaltmıştır Şu an nehrin suyu azalarak ccedilok geniş

bir aluumlvyon ortaya ccedilıktığı sebebiyle kıyısındaki insanlar ccediloumllleşmeyle karşı karşıya kalmaktadır

Yağmur mevsiminde bu boumllge halkının uumlst kısımları Hindistan tarafından salınan su ile sel altında

kalırken kurak mevsiminde ise susuzluktan tarım ve hayat zorluğuyla yuumlzleşmektedirler Bangladeş

huumlkuumlmeti konuyla ilgili adımlar atmış olsa da Hindistan merkez huumlkuumlmeti Batı Bengal Başbakanı

Mamata Banerjeersquonin isteksizliğini bahane ederek Teesta suyunun dağıtımı konusunda bir anlaşmaya

varmamaya ccedilalışmaktadır Su sıkıntısıyla karşı karşıya kaldığı boumlyle bir durumda Hindistanrsquoın

Tripura eyaletindeki halkının iccedilme suyu krizini karşılamak iccedilin Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Feni Nehrirsquonden 162 cusecs su almasına izin vermiştir Başbakan Şeyh Hasina bu konuyu insanlık

accedilısında baktığını savunmuştur Ancak Bangladeş uzmanları ve halkın bir kısmı bu konuda

endişelerini dile getirmiştir Burada da ikili ilişkilerinde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından goumlsterdiği

ilginin karşılığı bulunamadığı goumlruumllmektedir Bangladeş tarafı soumlylem ve eylem olarak Hindistan

huumlkuumlmetine karşı ccedilok yakın olduğunu goumlsterirken Hindistan tarafından bunun ccedilok olumlu doumlnuumlşuuml

goumlruumllmemektedir

Avami Ligi huumlkuumlmeti lsquoRohingyarsquo konusunda Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoin yanında olduğunu her

zaman soumlylemiştir Hindistan Huumlkuumlmetirsquonin de accedilıklaması boumlyledir Ayrıca Hindistan Rohingya

meselesi konusunda Myanmar huumlkuumlmeti ile temas halinde olduğunu defalarca soumlylemiştir Ancak

Myanmar guumlvenlik guumlccedillerinin zulmuumlnden Hindistanrsquoa sığınan Rohingya Muumlsluumlmanları tutuklayarak

Hindistan guumlvenlik guumlccedilleri Bangladeş sınırına goumlndermektedirler Ayrıca Bangladeşrsquoe sığınan

113

yaklaşık 15 milyon Rohingyarsquonın Myanmarrsquoa geri goumlndermesi konusunda Hindistan Avami Ligi

huumlkuumlmetine hiccedilbir destek sağlamamıştır Bu konuya bakıldığında aslında Hindistan huumlkuumlmeti

Myanmarrsquodaki kendi jeo-stratejik ccedilıkarları iccedilin sessiz kalmaktadır Dahası boumllgedeki jeopolitik

stratejik konumunun devamı ve ccedilıkarları iccedilin Rohingya konusunda Hindistan hem Bangladeşrsquoi zor

durumda bırakıyor hem de Myanmar ile iyi ilişkilerini suumlrduumlruumlyor Bu durumda Avami Ligi

liderlerinin Hindistan yanlı soumlylemlerin hiccedilbir olumlu etki goumlruumllmemektedir

İki huumlkuumlmeti tarafından suumlrekli vurguladığı yakın dostluğa rağmen iki uumllke arasındaki sınır hep

Bangladeşli vatandaşlarının kanını akıtmaya devam etmiştir (Rather 2013 140-141) Hindistan Sınır

Guumlvenlik Kuvvetleri (BSF) son on yılda sınırda 294 Bangladeşliyi oumllduumlrmuumlştuumlr Hindistan huumlkuumlmeti

sınır cinayetlerini durdurma soumlzuuml vermesine rağmen Bangladeşlilerin oumlluumlmuuml durmamıştır İkili

zirvelerde ve BGB-BSF konferanslarında tekrarlanan tartışmalar yapılmakta ve sınırda oumlluumlmcuumll

silahların ve oumlluumlmlerin kullanılmasını durdurma soumlzuuml verilmektedir Ancak bu kararlara

Bangladeşrsquoin sınır guumlvenlik guumlccedilleri tarafından uyulmasına rağmen Hindistan guumlccedilleri hiccedilbir şekilde

soumlzlerini tutmamıştır Hindistan huumlkuumlmetinin uumlst kademelerinden sınır cinayetlerinin sıfıra

indirileceğine dair bir soumlz de vardır Boumlyle en uumlst duumlzey yetkililer tarafından soumlz geldiğinde soumlzuumln

sahada yerine getirilmesi beklenirken yaklaşık son 20 yıldır vaatler ile uygulama arasında

uyumsuzluk goumlruumllmektedir Bu konuda Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan huumlkuumlmetine ne kadar baskı

uyguladığı konusu tartışılabilir İki huumlkuumlmet arasındaki hoşgoumlruuml ilişkileri sahada uygulandığı

takdirde sorunun ccediloumlzuumlmuuml kolaylaşmalıdır Hindistan ile Pakistan doumlneminden devam eden kara sınır

sorununun ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeşrsquoin kuruluşundan hemen sonra 1974 yılında Avami Ligi huumlkuumlmeti

gereken adımlar atmıştır Ancak Hindistan tarafından bunun onayı verilmedi Uzun suumlredir bu

sorunun ccediloumlzuumlmuuml olmazken 2009 yılında Avami Ligi iktidara geldikten 2 yıl geccedilmeden 2011 yılında

doumlnemin Hindistan Başbakanı Manmohan Singhrsquoin Dakka ziyareti sırasında iki uumllke arasındaki kara

sınırı sorununu ccediloumlzuumlmuuml konusunda bir protokol imzalanmıştır 8 Mayıs 2015rsquote Kara Sınırı

Anlaşması Yasası Hindistanrsquoın Lok Sabha tarafından onaylanarak iki uumllkenin tartışmalı sınır

boumllgeleri belirlenmiştir Sınırdaki bu sorunun ccediloumlzuumlmuuml Hindistan ile ikili meselelerinde Avami Ligi

iktidarının en buumlyuumlk başarısı olarak değerlendiriliyor

Avami Ligi huumlkuumlmetinin 2009-2018 yılları suumlrecinde ikili sorunlardan bir tanesi olan vize

meselesi kolaylaştığını goumlrmekteyiz 2015 yılına kadar Hindistan tarafından Bangladeş

vatandaşlarına az sayıda vize verilirken 2016 yılından itibaren vize verme sayısının 3 kat arttığı

goumlruumllmuumlştuumlr Şu an sıradan insanlar vize alarak ccedileşitli nedenlerle Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoa

gidebilmektedir Bangladeşliler artık kolayca bir yıllık vizeler de alabilmektedirler Bangladeş

Hindistanrsquodan elektrik ve enerji konusunda bazı ekonomik ve teknik destek almaya başarmıştır

Ancak Hindistan ile ortak olarak koumlmuumlrluuml elektrik santralların kurulma anlaşmaları ve projeleri halk

ve bilim adamları tarafından buumlyuumlk eleştiriler ve tepkiler goumlsterilmiştir Oumlzellikle duumlnyanın en buumlyuumlk

114

mangrov ormanı olarak bilinen lsquoSundarbonrsquo un hemen yakınlarında lsquoRampalrsquoda bin 320 MWrsquolık

enerji projesinin inşasına karşı buumlyuumlk protesto duumlzenlenmiştir

Bu 10 yıl suumlre iccedilerisinde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından Hindistanrsquoa sağlanan transit meselesi

tartışmaya neden olmuştur lsquoAra Bağlantırsquo olarak adlandırılan bu transit Hindistanrsquoın ccedilıkarlarını daha

fazla koruduğu goumlruumllmektedir Bu imkacircnı kapsamında kendi boumllgelerine erişmek iccedilin Hindistan

Bangladeşrsquoin kara su ve demir yollarını ve limanlarını ccedilok az bir vergi karşılığında kullanmaktadır

lsquoAra Bağlantırsquo anlaşması kapsamında Bangladeş ile Hindistan arasındaki demiryolu ve kara yolu

iletişiminin arttığı goumlruumllmektedir Ancak bunun uzantısı olarak Nepal ve Butan ile Bangladeşrsquoin kara

yolu erişimi iccedilin Hindistan tarafı gereken adımlar henuumlz atmış değildir Ara Bağlantısı kapsamında

Bangladeşrsquoin gerektiği BBIN olarak bilinen Bangladeş-Hindistan-Nepal-Butan arasında karayolu

iletişimi iccedilin yeni girişimler başlamıştır Avami Ligi huumlkuumlmetinin yardımıyla Hindistan huumlkuumlmeti

Kuzey Doğu Hindistanrsquoın eyaletlerindeki ayrımcılık liderlerini tutuklayarak stratejik başarılara

ulaşmıştır (Chakma 2015) Şeyh Hasinarsquonin huumlkuumlmeti altında Hindistan-Bangladeş ekonomik

ilişkilerinde goumlruumlnen buumlyuumlk artışlar oumlzellikle enerji uumlretimi ve ulaşımının geliştirmesinde Hindistan

tarafından sağlanan 3 buumlyuumlk kerdi desteği ccediloğunlukla Hindistanrsquoın transit kapsamındaki ulaşım

altyapılarının geliştirilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ayrıca sağlanan kredi kapsamında alınacak mallar

ve hizmetlerin 65rsquoi Hindistanrsquodan alınması şartı konulmuştur Dolaysıyla Hindistan huumlkuumlmeti ile

Bangladeşrsquoteki Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkileri ccedilok iyi ve yakın goumlruumlluumlrse de Bangladeşrsquoin

ccedilıkarları konusuna Avami Ligirsquonin elde ettiği başarılar sayılı olduğu goumlruumllmuumlştuumlr

SONUCcedil VE OumlNERİLER

2009-2018 yılları arasında Bangladeş Avami Ligirsquonin boumllgesel ve uluslararası alanında dış

politika ccedilalışmalarına bakıldığında ekonomik kalkınma ve barışı oumlnemseyerek adımların attıklarını

goumlrmekteyiz Oumlzellikle Bangladeşrsquoin kalkınma ve ticari imkacircnları sağlamak amacıyla boumllgede ve

boumllge dışındaki uumllkeler ile ccedilok boyutlu ccedilalışmaları suumlrduumlrmuumlştuumlr Ayrıca Asya ve Guumlney Asya

boumllgesinde barış ve iş birlik ccedilalışmalarını teşvik ederek Ccedilin Hindistan ve diğer boumllge uumllkeleriyle

aktif bir dış politika sergilemiştir BM ve diğer uluslararası kurumların aktif rol alarak Muumlsluumlman

uumllkeleriyle yakın ilişkilerinin devamını koruyarak ve boumllgesel ticari bağlantılarını vurgulayarak

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ileri taşımaya ccedilalışmıştır

Bangladeş Avami Ligi 2009-2018 yılları arasında Ccedilinrsquoe youmlnelik politikasında oumlnemli

ilerlemeler kaydetmiştir Uumllkenin kalkınma alt yapı ve teknolojik gelişimi iccedilin 2021 ve 2141 hedefi

belirleyen Avami Ligi 2009 yılında iktidara geldiğinden beri Ccedilin ile yakın ilişki kurmak iccedilin planlı

adımlar atmıştır Kabinede Ccedilin ile iyi ilişki olan siyasetccedililer goumlrev vererek başbakan bakan ve siyasi

parti ve buumlrokrat seviyede sık sık ziyaret gerccedilekleştirerek Ccedilinrsquoden buumlyuumlk yatırım ve proje destekler

almıştır Ccedilin bu 10 yıl iccedileresinde Bangladeşrsquoin alt yapı geliştirme projelerinde dev destekler sağladığı

gibi enerji ve teknoloji projelerinde de en buumlyuumlk destekler vermiştir Bu suumlre zarfında Avami Ligi

Ccedilinrsquoden en fazla askeri ekipman ve teknoloji almış ve guumlccedilluuml iş birliği kurmuştur Ayrıca Ccedilin

pazarında ccedilok sayıda Bangladeşli uumlruumlnlerinin vergisiz giriş imkacircnı elde etmiştir Ancak bu yatırımın

arkasında Avami Ligirsquonin başarısı veya Ccedilinrsquoin amacı hakkında goumlruumlş farklılıklar bulunmaktadır

Oumlzellikle son doumlnemlerde Ccedilin ekonomik diplomasisinin sonuccedilları bazı uumllkelere ccedilok olumsuz sonuccedillar

getirmiştir

Hindistanrsquoın muumlttefiki olarak bilinen Avami Ligi bu 10 yıllık suumlre iccedilinde ikili meselelerde

ccediloumlzuumlm odaklı politika izlemeye ccedilalışmıştır Şeyh Hasina huumlkuumlmeti ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne

bekleme politikasından vazgeccedilerek girişimci bir politika seccedilmiştir Bununla birlikte kısa vadeli veya

sorun temelli ccediloumlzuumlmlerin oumltesine geccedilerek iki uumllke arasındaki ilişkiyi daha geniş bir ccedilerccedileveye

taşımaya ccedilalışmıştır Devlet yetkililer dış politika kurumlar ve medya bu suumlreccedilte ikili ilişkilerini

guumlccedillendirme ccedilalışmalarını en yuumlksek seviyede tutmuştur Bu doumlnemde başbakan bakan buumlrokrat

duumlzeyindeki karşılıklı ziyaretlerinin yeni sıra sosyal ve kuumlltuumlrel analındaki saysız gidiş gelişler

gerccedilekleşmiştir Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği politikada Bangladeşrsquoin ccedilıkarları

doğrultusunda bazı başarılarının elde edildiğini goumlruumllmektedir İki uumllke arasında ccediloumlzuumllmeyen sınır

anlaşmazlığı bu doumlnemde ccediloumlzuumlme kavuşmuştur İki uumllkenin sınır iccedilerisinde kalan yerleşim yerlerinin

vatandaşları yaklaşık 41 yıl sonra kendi uumllke topraklarıyla kavuşmuştur Avami Ligi Bangladeşrsquoin

enerji altyapı ve askeri alanında Hindistanrsquodan oumlnemli destekler almaya başarmıştır Ancak bu

116

suumlreccedilte Hindistan Bangladeşrsquoten bazı oumlnemli ve stratejik imkanlar elde etmiştir Hindistan Bangladeş

toprakları uumlzerinden Bangladeşrsquoin oumltesinde yer alan kendi boumllgelerine nehir kara ve demir yolları

uumlzerinden geccediliş izni almıştır Hindistan ayrıca bu boumllgelere eşya taşıması iccedilin Bangladeşrsquoin nehir ve

deniz limanlarını da ucuz masraf karşılığında kullanacaktır Bunlarla birlikte Hindistan Bangladeşrsquoin

uzun yıllarıdır beklediği ortak nehirlerin su paylaşımı ve Teesta su paylaşım anlaşması (Chakma

2015) ile ilgili hiccedilbir ccediloumlzuumlm uumlretmeden ve hiccedilbir anlaşmaya varmadan dostluk ilişkilerin soumlylemini

devam etmiştir Bu da Avami Ligi huumlkuumlmetinin bir başarısızlığı olarak değerlendiriliyor

Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami Ligirsquonin dış politika soumlylemlerinin bakıldığında

bu 10 yıllık doumlneminde Avami Ligi liderlerin Hindistanrsquoa youmlnelik siyasi soumlylemlerinde oumlvguuml dolu

soumlzlerin kullandığını goumlruumllmuumlştuumlr Bağımsızlık doumlneminden itibaren Avami Ligirsquonin yakın muumlttefiki

olan Hindistanrsquoa youmlnelik bu tuumlr soumlylemlerin ccediloğalmasına rağmen Hindistan ile Bangladeşrsquoin ikili

meselelerinde ccedilok fazla ilerleme olmadığını goumlruumllmuumlştuumlr Ancak Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligi liderlerin

bakış accedilısı 2009 yılı itibarıyla değiştiğini ve bu değişikliğinin olumlu bir sonuccedil elde edindiğini

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilinrsquoe youmlnelik siyasi soumlylemler ccediloğalmamış ise de Avami Ligi tarafından atılan adımlar

Ccedilin tarafından olumlu karşılık bulmuştur

Doumlrt boumlluumlmluumlk bu ccedilalışmada Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami Ligi huumlkuumlmetinin

2009-2018 yıllarında izlediği dış politikayı araştırırken bazı sonuccedillar dikkate ccedilekmiştir

Bangladeş son zamanlarda boumllge siyasetinde ccedilok oumlnem kazanmıştır Ccedilin-Hindistan arasında

devam eden rekabetindeki bazı gelişmeler Bangladeşrsquoi merkez haline getirmiştir (Hossain 2017

Yasmin 2019 331) Bakıldığında Bangladeşrsquoin coğrafi konumu bu iki komşunun ilgi odağı olduğu

accedilıktır Oumlzellikle Hindistanrsquoın bakış accedilısından Bangladeş son zamanlarda uumlccedil nedenden dolayı oumlnemli

hale gelmiştir Birincisi Hindistan Guumlney Asyarsquodaki etki alanını genişletmeye istekli ve bu konuda

kendi ekonomik gelişimi ve yurtdışında bunun tanınmaları durumu ccedilok daha kolay hale getirmiş ve

Bangladeşrsquoin iktidara gelen Avami Ligi bu hedefin tamamlayıcı bir rol oynayabileceğini

duumlşuumlnmuumlştuumlr Kısa ve orta vadede Hindistan Bangladeşrsquoin kuzeydoğusundaki kendi topraklarını

daha sıkı ekonomik ve siyasi yapıya dahil etmek iccedilin iş birliğinin gerekli olduğunu anlamaktadır

İkincisi artan ekonomik kalkınmanın ışığında Hindistan Bangladeşrsquoi oumlnemli ekonomik

ortaklarından biri olarak goumlrmektedir Oumlzellikle Hindistanrsquoın siyasi liderleri ve iş adamları

Bangladeş ekonomisinin ccedileşitli sektoumlrlerine katılma fırsatını yakalamak istemektedir (Ahmad 2020)

Boumllgesel bir guumlccedil olarak Hindistan Bangladeşrsquoin ekonomisinde oumlnemli bir yer almaktadır Hindistan

Bangladeşrsquoin ithalat ticaret kaynağı olarak oumlnemli uumllkelerden biridir Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoin

ihracat ticaretindeki varlığı da artıyor ve gelecekte artacaktır Uumlccediluumlncuumlsuuml ise Bangladeşrsquoin Bengal

Koumlrfezi uumlzerinde ccedilok fazla kontrole sahip olmasıdır Hem Ccedilin hem Hindistanrsquoın Bengal Koumlrfezinde

ilgisi yuumlksektir

117

Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin hem stratejik hem de buumlyuumlk ekonomik hedefi de vardır (Hossain 2017)

Ccedilin Hindistanrsquoın komşusu olan uumllkelere kendi etki sahasını genişletmek istemektedir O yuumlzden lsquoBir

Kuşak Bir Yolrsquo projesi kapsamında Bangladeşrsquoe dahil ederek BCIM koridor ağını gerccedilekleştirmek

istemektedir (Yasmin 2019 331) Ccedilin oumlzellikle Dakka ile Kunming arasında doğrudan iletişim

kurmaya oumlncelik vermektedir Ayrıca Ccedilin Guumlney Asya uumllkelere kapsayarak bir ekonomik boumllge

yaratma planlarıyla ilerlemektedir Bu plan iccedileresinde Ccedilin alternatif bir enerji yolunun yaratılmasının

yanı sıra bir sanayi boumllgesi oluşturulmasını istemektedir Bunun bir parccedilası olarak Ccedilin oumlnuumlmuumlzdeki

birkaccedil yıl iccedilinde Bangladeşrsquoin altyapısına ve ekonomik kalkınmasına milyarlarca dolar yatırım

yapacaktır Ayrıca pek ccedilok enduumlstriyel proje Ccedilinrsquoden Bangladeşrsquoe kaydırılabilir Bu hedefler

doğrultusunda Ccedilin Şeyh Hasinarsquonın huumlkuumlmeti ile uzun vadeli iş birliği geliştirmiştir

Bangladeş de Avami Ligirsquonin liderliğinde bu suumlreccedilte oumlnemli projelere imza atarak Guumlney

Asyarsquoda kendi ekonomik oumlnemini de ortaya koymuştur Ayrıca Avami Ligi Ccedilin-Hindistanrsquoın

rekabetini (Ahmad 2020) hem iktidara kalması hem de uumllkenin ekonomik ve kalkınması iccedilin

değerlendirmiştir Avami Ligirsquonin bu doumlnemdeki Ccedilin ve Hindistan ile olan yakınlık ilişkilerinin

sonucunda Bangladeşrsquoin enerji uumlretimi ve altyapı geliştirme konusuna buumlyuumlk ilerleme kaydettiği

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilin son birkaccedil yıldır Bangladeşrsquote dev yatırımlar yapmaktadır Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir

Yolrsquo projesinin bir uumlyesi olan Bangladeş 2016 yılında yaklaşık 24 milyar dolar değerinde toplam 27

yatırım ve kredi anlaşmaya varmış ve ortak girişimlere yapılan 136 milyar dolarlık oumlnceki yatırımla

birlikte toplam 38 milyar dolarlık destek almıştır (Saimum 2020 9-10) Bu durumda Avami Ligirsquonin

uzun suumlredir muumlttefiki olan Hindistanrsquola olan ilişkileri oldukccedila sarsılmış ve Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin

etkilerini azaltmak iccedilin yatırımı artırmıştır Hindistan tarafından Bangladeşrsquoin kalkınma sektoumlruumlnde

sağlanan destek 2015 yılında 3 milyar ABD dolar iken 2017rsquode şimdiye kadar yaptığı en buumlyuumlk

yatırım olan 5 milyar dolarlık kredi sağlanmıştır Ancak Hindistanrsquoın destek ve yatırımı Ccedilinrsquoden ccedilok

daha az kalmıştır

Tablo 13 Ccedilin ve Hindistan İle Avami Ligi Huumlkuumlmetinin İlişkileri

Doumlnem Huumlkuumlmeti Hindistan ile

olan ilişkileri

Ccedilin ile olan ilişkileri

1971 Avami Ligi liderliğinde

Pakistan ile savaşı

Tam destek

ccedilok yakınlık

Karşı roluuml uzaklık

1997-

2001

Şeyh Hasina (Avami Ligi

huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık

iş birlik

Normalleşme suumlreci

2009-

2013

Şeyh Hasina (Avami Ligi

huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık

iş birlik

Yakınlık suumlreci (Daha Yakın

Kapsamlı İşbirliği Ortaklığı)

2014-2018

Şeyh Hasina (Avami Ligi huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık iş birlik

Ccedilok yakınlık iş birlik (iş birliğinin stratejik ortaklığı)

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

118

Bangladeş uumlzerindeki bu iki uumllkenin rekabeti Bangladeşrsquoe doğrudan yabancı yatırım accedilığını

kapatması iccedilin de buumlyuumlk bir kapı accediltığı goumlruumllmektedir Bu iki uumllke tarafından doğrudan yabancı

yatırım accedilısından da Hindistan Ccedilinrsquoe yakın bile değildir İki buumlyuumlk uumllke arasındaki rekabeti

kullanarak (Sleet 2020) Avami Ligi Bangladeşrsquoin stratejik guumlvenliği konusunda da bazı imkanlar

elde etmiştir Hindistan tarafından yaklaşık 4096 kilometrelik kara sınırıyla uumlccedil taraftan ccedilevrili

durumu ve guumlneyinde bulunan Bengal Koumlrfezirsquonin ilerisinde guumlccedilluuml Hint Donanmasının bulunması

Bangladeşrsquoe guumlvensizlik oluşturmaktadır Bu durumda Bangladeş huumlkuumlmeti Ccedilin ile askeri ilişkilerini

guumlccedillendirerek Hindistanrsquodan da bazı fırsatlar elde etmiştir Uzun yıllardır Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk

silah tedarikccedili olan Ccedilinrsquoden Avami Ligi huumlkuumlmeti bu doumlnem beş deniz devriye gemisi iki denizaltı

16 savaş uccedilağı ve 44 tankın yanı sıra gemi savar ve karadan havaya fuumlzeler satın almıştır (Masood

2017) Bu anlaşmasının hemen ardından Hindistan Bangladeş Donanması iccedilin denizaltı eğitimi

verme teklifini sunmuş ve Bangladeş ordusunun gelişimi iccedilin oumlnemli anlaşma yapması youmlnuumlnde hazır

olduğunu belirtmiştir Boumlylece Ccedilin ve Hindistan Bengal Koumlrfezirsquondeki nuumlfuzlarını genişletmeye

ccedilalışırken Bangladeş her ikisini de ordusunda gerekli iyileştirmeleri yapmak iccedilin kullanabilmektedir

Bu gelişmeleri faklı bir yandan bakıldığında Avami Ligi huumlkuumlmetinin başarısının yanı sıra Ccedilin

ve Hindistanrsquoın ccedilıkarları da oumln tarafa ccedilıkmaktadır Ccediluumlnkuuml Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistan ile

yapılan anlaşmalar ve projeleri kapsamında gelen ve gelecek olan fonlar uzun vadede Bangladeşrsquoi

Ccedilin ve Hindistanrsquoa bağlanmaktadır Halihazırda Bangladeşrsquoin iccedil siyaseti ve ekonomisine ccedilok fazla

karışmayan Ccedilin uzun vadede etkili bir rol oynayacağı anlaşılmaktadır Oumlzellikle borccedil dolaysıyla Sri

Lanka ve Kenyarsquonın en oumlnemli deniz limanlarının kontroluuml Ccedilinrsquoin eline geccedilmesi Ccedilin kredisi alan

diğer uumllkelere de aynı şekilde uygulanacağı anlamına gelmektedir

Oumlte yandan Hindistan ile tarihsel bağları olan ve en yakın muumlttefiki olan Avami Ligi iktidara

geldiğinde Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe karşı bakış accedilısı değişmektedir Bu durumda kendi buumlyuumlkluumlk

etkisini kullanarak Hindistan huumlkuumlmeti Avami Ligi huumlkuumlmeti ile yaptığı anlaşmalarda kendi

ccedilıkarlarını en yuumlksek seviyede tutmaya ccedilalışmaktadır Oumlzellikle bu doumlnemde Hindistan kendi

topraklarının guumlvenliği ve gelişimi iccedilin Bangladeş toprakları uumlzerinden geccedilişi imkacircnı sağlayan ccedilok

boyutlu transit anlaşmasının imzalanması Bangladeş iccedilin kayda değer bir fayda sağlamamış aksine

Hindistanrsquoın ccedilıkarları korunmuştur (Datta 2019) Geccedilen on yıl iccedilinde Bangladeş oumlzellikle

Hindistanrsquoın kuzeydoğusundaki ayrılıkccedilı grupları ortadan kaldırmak iccedilin Hindistan oumlnemli iş birliği

yapmıştır Mevcut huumlkuumlmeti iktidara gelmesinden hemen sonra Hindistanrsquoın Kuzeydoğu

isyancılarına Bangladeşrsquoin yer vermemesi konusunda sağlam bir tavır almış ve bu konuda Hindistan

Huumlkuumlmetine olası tuumlm yardım sağlamıştır Ayrıca Bangladeş transit konularında hızlı bir şekilde

yanıt vermiştir Buumltuumln bunlarla Hindistanrsquoın uzun suumlredir devam eden talebi karşılanmıştır (Datta

2019) Ancak Hindistanrsquoa bu imkanlara verilmesine rağmen sınır cinayetleri durmamış ve Bangladeş

vatandaşlarına karşı Hindistan sınır guumlvenlik guumlccedillerinin şiddet uygulaması devam etmiştir Ayrıca

Teesta su paylaşım anlaşması ve ortak nehirlerinin su paylaşım konusunda ne zaman ccediloumlzuumlm

119

uumlretileceği bilinmemektedir Kara Sınırı Anlaşmasının beş yıl geccedilmesine rağmen Muhuri Nehri

sınırının kesinleştirilmesi konusu hala beklemektedir Ayrıca Rohingya krizi konusunda

Hindistanrsquoın izlediği politika Bangladeşrsquoe aleyhine olmuştur Bunlarla birlikte Hindistanrsquoda Ulusal

Vatandaş Kayıtları (NRC) (Anas 2020) politikası Bangladeşrsquoin sınır guumlvenliği iccedilin uzun vadede

buumlyuumlk sorunlar uumlretecektir

Bakıldığında Bangladeşrsquoin iccedil siyasetinde Hindistanrsquoın etkilerinin arttığını ve ekonomisinde

Ccedilinrsquoin guumlccedilluuml bir şekilde yerleştiğini goumlruumllmektedir Bu durumda Avami Ligirsquonin iki buumlyuumlk guumlccedille eşit

ilişkilerini suumlrduumlrmesi hem iktidar olarak hem de Bangladeş olarak zordur Ccedilinrsquoin yatırım konusunda

Bangladeşrsquoin karşılaştığı iki zorluk vardır Ccedilin Bangladeşrsquoteki yatırımlarının ccediloğunu lsquoBir Kuşak Bir

Yolrsquo projesi kapsamında Pakistanrsquodan sonra Guumlney Asyarsquoda en yuumlksek ikinci yatırım yapmaktadır

(Anas 2020) Ancak Hindistan Kuşak Girişimirsquone şiddetle karşı ccedilıkmaktadır Dolaysıyla

Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırım uumlzuumln vadede Hindistan iccedilin bir sorun olarak ortaya ccedilıkacaktır Ayrıca

Hindistanrsquoın muhalefetinin yanı sıra lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo ile ilgili bazı sorular ve etkiler boumllge

uumllkelerinde yansıtmaktadır Ccedilinrsquoin oumlzellikle Pakistan ve Sri Lankarsquodaki bu yatırımı şimdiden

zorluklara neden olmuştur Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırımı hakkında da bazı sorular guumlndeme

gelmektedir Dolaysıya uzun vadede Bangladeşrsquoin iccedil siyaseti ve ekonomisinin Ccedilin-Hindistan

rekabetinde olumsuz etkileneceği goumlruumllmektedir

Avami Ligirsquonin bu suumlrecinde Guumlney Asyarsquoda Ccedilinrsquoe karşı stratejik hedefleri olan ABD ile

Bangladeşrsquoin ilişkileri ccedilok oumlnemli gelişmeler sergilememiştir (Rana ve Ingulsrud 2019) Oumlzellikle

2014 yılında yapılan genel seccediliminde muhalefet koalisyonun katılmaması 2018 yılındaki seccediliminde

muhalefet koalisyonun serbestccedile seccedilim ccedilalışmalarının yapılamaması ve oy kullanamaması

durumlarla birlikte muhalefet siyasi partileri uumlzerinde guumlvenlik guumlccedillerinin şiddet uygulanması

Parlamentoda muhalefetlerinin yer almaması gibi ve kalkınma projeleri ve uumllke genelinde

yaygınlaşan yolsuzluk durumlar Batılı uumllkeleriyle Avami Ligi arasında soğuk ilişkilerinin yolu

accedilmıştır İccedil siyasetinde oluşan bu otoriter durumu Ccedilin ve Hindistanrsquoı Avami Ligirsquone yaklaştırırken

Batılı uumllkeleriyle mesafeler oluşturmuştur Muhalefetsiz seccedilimlerinin ardından Şeyh Hasinarsquoyı tebrik

mesajı iccedilin iki uumllke arasındaki rekabeti Ccedilin ve Hindistanrsquoa Avami Ligirsquonin ne kadar gerekli olduğunu

goumlstermektedir Ccediluumlnkuuml Hindistan kendi stratejik siyasi ve ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoin

kuruluşundan beri Avami Ligirsquone tek seccedilenek olarak goumlrmektedir Oumlte yandan Ccedilin kendi ekonomik

ve stratejik ccedilıkarları iccedilin Duumlnya ccedilapında demokrasi yerine otoriter sistemine daha fazla oumlnemsediği

iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmeti ile herhangi bir sorun yaşanmamaktadır

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetinin merkezinde yer alması bazı pek rahatlatıcı da

değildir Aksine Avami Ligi iki uumllke ile ilişkileri suumlrduumlrme ve karmaşık sorunları ccediloumlzme konusunda

suumlrekli zorluklar yaşanmaktadır Uzun yıllarıdır muumlttefiki olan Hindistanrsquoın Avami Ligirsquoni şu anda

yanında istediği gibi 2009 yılından itibaren Avami Ligi ile guumlccedilluuml ilişkisi kuran Ccedilin de oumlnemli yanıtlar

120

beklemektedir Bu bağlamda Avami Ligirsquonin 2009-2018 doumlneminde Ccedilin ve Hindistan ile

Bangladeşrsquoin ilişkilerinde bir dengesizlik durumu oluştuğu goumlruumllmektedir Bu durumda Ccedilin ve

Hindistan ile dengelemek iccedilin uumlccediluumlncuuml bir guumlccedil de lazımdır Ccediluumlnkuuml Ccedilin Bangladeşrsquoin pazarını kendi

lehine aldığı gibi buumlyuumlk yatırımlarla hem ekonomisinde ekili olmuş hem de Bengal Koumlrfezine erişim

imkacircnı elde etmeye planlamıştır Oumlte yandan Hindistan Bangladeşrsquoin ekonomi ve enerji sektoumlruumlnde

etkili olup Bangladeşrsquoin sınır oumltesinde kalan boumllgelerine kolay erişimi iccedilin lsquotransitrsquo imkanını

suumlrduumlrmek istemektedir Bu durumda Bangladeşrsquoin ccedilıkarları korunmaktan ziyade Bangladeşrsquoin

ekonomik ve siyasi guumlvenliği tehlikeye girmektedir Diğer tarafta kendi ccedilıkarları iccedilin uluslararası

guumlcuuml olan ABDrsquonin Hint Okyanusunda hedefleri vardır Oumlzellikle Ccedilinrsquoe karşı oumlnemli oumlnlemler

almaktadır Bu anlamda Bangladeş Ccedilinrsquoin Hint Okyanusunda bir giriş kapısı olma durumu

bulunduğu iccedilin ABD Bangladeş ile sıcak ilişkileri devam etmek istemektedir (Rana ve Ingulsrud

2019) Ayrıca Guumlney Asya ve Asya uumllkelerinde ABDrsquonin ekonomik ccedilıkarları da vardır Boumlylece

guumlccedilluuml bir demokratik iktidar altında ABD (Haque ve Islam 2014) ile siyasi ilişkilerinin ve ortak

ccedilalışmalarının suumlrduumlrmesi Bangladeşrsquoe Ccedilin ve Hindistan ccedilıkarlarını Bangladeşrsquoin kontrol altına

alınması muumlmkuumln olacaktır

Şekil 10 Guumlney Asya Sistemi ve Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin Denklem Modeli

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Her devlet ulusal hedeflerinin gerccedilekleştirilmesi iccedilin kendi yetki sınırlarının iccedileresinde ve

oumltesinde farklı ccedilabalarında bulunmaktadır Bir devletin ulusal hedefleri doğrultusunda kendi

topraklarının dışında goumlsterilen eylem veya ccedilalışmalarının dış politikası olarak tanımlanmaktadır Bu

bağlamda her devletin dış ccedilevresi ve alanına youmlnelik belirli ve değişen politikalar bulunmaktadır

Bangladeş Guumlvenliği Ulusal Ccedilıkar Ulusal Kalkınma

Hindistan Siyasi

Ekonomik

Stratejik Ccedilıkarları

Ccedilin

Ekonomik

Stratejik Ccedilıkarları

Buuml

yuuml

k G

uumlccedill

er

Str

atej

ik Ccedil

ıkar

Guumlney Asya Sistemi

121

Geleneksel olarak Bangladeşrsquoin dış politikasının temel amaccedilları kendi kimliğinin korunması toprak

buumltuumlnluumlğuumlnuumln korunması ekonomik gelişme ve ulusal guumlcuumln arttırılması olarak belirlenmiştir Bu

amaccedillar doğrultusunda kuruluşundan beri Bangladeş dinamik ve aktif bir diplomasi modeli takip

etmiştir Oumlzellikle ekonomik ccedilıkarları iccedilin ikili boumllgesel ve uluslararası topluluklarda Bangladeş ccedilok

hareketlilik goumlstermektedir Bundan dolayı Bangladeş soğuk savaşı sonrasında ortaya ccedilıkan yeni

Duumlnya duumlzeni ve kuumlreselleşmeyi goumlz oumlnuumlnde bulunarak boumllgesel siyasi ve guumlvenliğine dayanarak dış

politika ccedilalışmalarını guumlncellenmiş ve guumlncellenmektedir Oumlzellikle ekonomi dış ticaret yabancı

yatırım gıda ve enerji guumlvenliği nuumlfus sağlık insan hakları sosyal adalet iklim değişikliği afet

youmlnetimi yoksulluk ve teroumlrizm Bangladeşrsquoin dış ilişkilerini en fazla etkilemiştir Bunlarla beraber

jeo-stratejik oumlneminin artırılması ve komşularıyla tartışmalı konular sebebiyle ortaya ccedilıkan

zorluklarına ccediloumlzuumlm uumlretebilmek iccedilin Bangladeşrsquoin gelecekte aktif ve genişletilmiş faaliyetler

goumlsteren dış politika gerektirmektedir Bu bağlamda gelecek yıllarında Bangladeşrsquoin dış politikasının

uumlccedil temel kavram ccedilerccedilevesinde şekillenmesi gerekmektedir Bunlar ise ulusal guumlvenlik ulusal ccedilıkar

ulusal kalkınma

Ulusal guumlvenlik konusunda oumlzellikle Hindistan ve Myanmar ile olan ikili meselelere ve

Bengal Koumlrfezinde artan buumlyuumlk guumlccedillerin rekabetine ele alarak belirlenebilir Oumlzellikle Myanmarrsquodan

Bangladeşrsquoe sığınan Rohingya muumlltecileri ve Hindistanrsquoın Assamrsquoda vatandaşlıktan ccedilıkarılan

Bengalce konuşan insanlar gelecek yıllarında iki komşusu ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini ccedilok

etkileyecektir Bu mesele Myanmar ve Hindistanrsquoın Bangladeş guumlvenlik guumlccedilleri arasında ccedilatışmalara

yol accedilacaktır Bununla birlikte Hindistan ile ortak nehirlerinin su paylaşımı Bangladeşrsquoin su

guumlvenliğini ilerleyen zamanda buumlyuumlk tehlikeye atacaktır Ganj ve Tessta nehri uumlzerinde Hindistanrsquoın

baraj uygulaması 1980rsquolı yılarından beri Bangladeşrsquoin su kaynaklarını ccedilok olumsuz etkilemektedir

Bangladeş topraklarının neredeyse yarısı Hindistanrsquoın su tutmasından etkilenmiştir İlerleyen

zamanda Hindistan Tipaimukh Barajı ve Nehirlerinin birbiriyle bağlanması projesi gerccedilekleştirecek

olsa Bangladeşrsquoin su kaynakları balık ve tarım sektoumlruumlnde buumlyuumlk felaket meydana gelebilir

Ayrıca sınırda Hindistan Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri tarafından Bangladeş vatandaşlarına karşı

direk ateş uygulaması ve Bangladeş sınır kuvvetleriyle sebepsiz ccedilatışma durumu Bangladeş

guumlvenliğinin oumlnemli endişelerden biri haline gelmiştir Bunlarla ek olarak Şhittagong dağlık

boumllgelerindeki isyancılarıyla Hindistan istihbaratının bağlantısı ve desteği Bangladeşrsquoin guumlvenliği

iccedilin buumlyuumlk bir tehdit oluşturacaktır Ccediluumlnkuuml iki uumllkenin siyasi ilişkilerinde anlaşmazlık durumu

oluştuğunda Hindistan dağlık boumllgedeki isyancıları Bangladeş guumlvenlik guumlccedillerine karşı kullanmaya

ccedilalışacaktır Komşularıyla olan bu guumlvenlik meseleleriyle beraber boumllgesel ve kuumlresel olarak

Bangladeşrsquoin jeo-stratejik arttığı ortadadır Bangladeş Hint Okyanusursquona Bengal Koumlrfezi ile karşı

karşıya gelmektedir Hint Okyanusuna birccedilok buumlyuumlk devletlerinin askeri varlığı giderek artmaktadır

Uluslararası guumlccedillerinin Bengal Koumlrfezinde olan stratejik rekabeti Bangladeşrsquoin stratejik oumlnemini

arttırdığı gibi guumlvenlik konusunu da guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle ticaret iccedilin Bengal Koumlrfezi

122

yoluyla Hint Okyanusuna Ccedilinrsquoin erişim hedefi ve buna karşı ABD ve Hindistanrsquoın atıldığı adımlar

gelecek yıllarında Bangladeşrsquoin guumlvenliğini tehlikeye atacaktır Ayrıca Bangladeşrsquoe artan Ccedilin ve

Hindistan varlığı ilerleyen yıllarında Bangladeşrsquoi bu iki uumllkenin rekabeti sahasına doumlnuumlştuumlrecek ve

Bangladeşrsquoin iccedil siyasetini ve guumlvenliğini etkileyecektir

Ulusal ccedilıkar olarak Bangladeşrsquoin ekonomik hedeflerini kastedilebilir Duumlnyarsquonın sekizinci

kalabalık uumllkesi olan Bangladeş duumlnya siyasetinde ve uluslararası ilişkilerinde ekonomik hedeflerini

gerccedilekleştirmek iccedilin ccedilalışmaktadır Bağımsızlık doumlneminde dış yardımının ihtiyacı yabancı yatırım

ve ticari amaccedilları doğrultusunda dış politikasını yuumlruumlten Bangladeş daha sonra vasıflı ve vasıfsız

işccedililerinin Arap uumllkelerde ccedilalışma imkanlarını ve Ordusunun BM Barış Hareketinde aktif katılımını

dış politika ccedilalışmalarında ilk sırada yer vermiştir Bunlarla birlikte son doumlnemde Bangladeşrsquoin dış

politika ccedilalışmalarında tekstil ve juumlt uumlruumlnleri gibi farklı uumlruumlnlerinin ihracatı eklenmiştir Ayrıca iklim

değişikliğinden en ccedilok etkileyen uumllkeleri arasında ilk sırada yer alan Bangladeş son doumlnem dış

politikasında lsquoiklim diplomasisirsquone ccedilok youmln vermiştir Ccediluumlnkuuml kuumlresel ısınma sorunundan dolayı deniz

seviyesindeki 1 metrelik bir yuumlkselişin Bangladeşrsquoin kıyı boumllgelerinin uumlccedilte birinin sular altında

kalmasına yol accedilabileceği ve ccedilevre muumlltecileri sorununa yol accedilabileceği tahmin edilmektedir Bu

bağlamda Bangladeşrsquoin gelecek doumlnemlerde ulusal ccedilıkarları arasında ikilim değişikliğinin etkilerini

azalması iccedilin uluslararası toplumunda maddi desteğinin alınması tekstil juumlt deri balık gibi

uumlruumlnlerinin ihracatının artırılması vatandaşlarının farklı uumllkelerde ccedilalışma imkanının ccediloğalması

ccedilalışanlarının guumlvenliğini sağlaması yasadışı yoluyla goumlccediluumln durdurulması Ordu ve Polis uumlyelerinin

BM Barış ccedilalışmalarında daha kapsamlı katılımı kendi toprak ve ekonomiye youmlnelik boumllgesel ve

uluslararası guumlccedilleri arasında dengenin kurulması ve sağlanması gibi konular ccedilok oumlnem taşıyacaktır

Ulusal kalkınma uluslararası ccedilıkarının bir parccedilası olsa da Bangladeşrsquoin bu doumlnem oumlnemsediği

en oumlnemli tercihtir Avami Ligirsquonin 2009 yılları itibariyle izlediği dış politikasının en oumlnemli hedefi

yabancı yatırım olmuştur Oumlzellikle Ccedilin ve Hindistan ile yapılan anlaşmalarının birccediloğu altyapı ve

enerjinin uumlretimi alanında olmuştur Padma Koumlpruumlsuuml Krnaphuli Tuumlneli Otobanları Oumlzel Ekonomik

Boumllgeleri Metro gibi altyapı projeleri ve enerjinin uumlretimi iccedilin Ruupur Nuumlkleer Santralı Şhittagong

Bagerhat Patuakahli ve farklı yerlerde yapılmakta olan projeleri iccedilin Ccedilin ve Hindistanrsquodan buumlyuumlk

miktarda kerdi alınmıştır Bu projelerinin başlangıcından tamamlana kadar her aşamada ilgili uumllkenin

şirketleri etkili goumlrev uumlstlenmektedir Proje malzemeleri ve teknik makinaları da kredi kapsamında

ilgili uumllkeden satın alma zorunluğu bulunmaktadır Sonraki yıllarında Ccedilin ve Hindistanrsquodan alınan

kredinin yanı sıra iki uumllkenin etkileri arasında dengeye sağlamak Bangladeş iccedilin buumlyuumlk bir mesele

olacağı gibi yabancı yatırımının kaynaklarının ccedileşitliliği ve yatırım uumlzerinde kontroluuml ccedilok oumlnem

taşıyacaktır

123

Yukarıda bahsedilen Bangladeşrsquoin dış politikasının uumlccedil temel konu ccedilerccedilevesinde gelecek

doumlnemin dış politikaya youmlnelik bazı oumlnerileri aşağıda yer verilmiştir

Ccedilin ve Hindistan ile Dengeli Politika İzlemesi Bangladeş kendi guumlvenliği ve ekonomik

kalkınması iccedilin boumllgedeki buumlyuumlk guumlccedil Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerinde ccedilok dikkat edilmelidir Her

iki uumllke de Bangladeş iccedilin stratejik ve ekonomik accedilısından oumlnemli olduğu gibi Bangladeş de bu iki

uumllkesi iccedilin ccedilok oumlnem taşımaktadır Bu yuumlzden Hindistan ile ikili sorunlarının ccediloumlzuumlmuumlnde

Bangladeşrsquoin stratejik konumunun değerlendirilmesi gerekmektedir Hindistan ile ccediloumlzuumllmesi gereken

konuları tespit edilerek dengeli bir ilişkileri geliştirmek iccedilin kısa vadeli orta vadeli ve uzun vadeli

yol haritası ccedilizilebilir Hindistan ve Ccedilinrsquoin Bengal Koumlrfezirsquondeki jeopolitik rekabetinde Bangladeş

stratejik pozisyonu dikkatlice kullanmalıdır Her iki uumllkesi ile siyasi ilişkilerinde daha kararlılık

goumlsterilmesi gerekmektedir Aşağı kıyıdaş bir uumllke olan Bangladeşrsquoin Hindistan ile olan su

anlaşmazlıklarını oumlncelik vererek ccediloumlzuumllmesi gerekmektedir O yuumlzden lsquotransitrsquo gibi stratejik

anlaşmalarında lsquoGanj Su Anlaşmasırsquo lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo lsquoOrtak Nehirlerin Su Paylaşımrsquo gibi

oumlnemli konuları ile ilgili ccediloumlzuumlm odaklı maddelerin olmasın ccedilok oumlnem arz etmektedir Ayrıca

Hindistan sınırındaki şiddeti durdurmak insan ve silah kaccedilakccedilılığının oumlnuuml kesmek ve uyuşturucu

akımını durmak iccedilin oumlnemli adımların atılması gerekmektedir

Ccedilin ve Hindistan ile yapılan enerji ve altı yapı geliştirme anlaşmalarının gerccedilekleştirilmesi

konusunda Bangladeşrsquoin daha etkili rol alınması gerekmektedir İki uumllke ile ticari accedilığı azaltmak iccedilin

Bangladeş menşeli uumlruumlnlerin vergi muafiyeti konusunda Bangladeş huumlkuumlmetinin oumlnemli ccedilalışmalar

yapması gerekmektedir Hindistan ile yapılan lsquotransitrsquo anlaşmasını yeniden goumlzden geccedilirilmesi ve

Bangladeşrsquoin kara deniz ve demir yolları ve limanlarının kullanmasına karşın vergilendirme

yapılması gerekmektedir Bununla birlikte Nepal Butan ve Ccedilin ile planlanan kara bağlantılarının

hayata geccedilirilmesi konusunda Bangladeşrsquoin aktif rol oynaması gerekmektedir lsquoRohingyarsquo sorununda

kalıcı bir ccediloumlzuumlme Ccedilin ve Hindistanrsquoı ikna etmek iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoin stratejik ve

ekonomik imkanlarının verimli bir şekilde kullanmalıdır Ccediluumlnkuuml Myanmar huumlkuumlmeti ile Ccedilin ve

Hindistan her iki uumllkenin de stratejik ilişkileri vardır Bu iki uumllkeyle huumlkuumlmeti ve buumlrokrat

duumlzeyindeki ilişkilerinin yanı sıra siyasi partiler duumlşuumlnuumlrler araştırmacılar eğitimciler kuumlltuumlrel

gruplar vs gibi kamu diplomasisi youmlntemleriyle ccediloumlzuumlm odaklı ve uzun vadeli kazan-kazan ilişki

kurmasına oumlnem verilmesi gerekmektedir Eğitim ve teknoloji alanında Ccedilin ve Hindistan ile iş birlik

ccedilalışmalarının yapılası da uzun vadede Bangladeşrsquoin boumllgedeki siyasi konumunu artıracaktır

Guumlccedilluuml Siyasi Yapılarının Kurulması Bangladeşrsquoin guumlvenliğinin korunması ulusal ccedilıkarları

elde edinmesi ve ulusal kalkınmasının hızlandırılması iccedilin ilk olarak iccedil siyasi yapılarının ve

kurumlarının guumlccedillendirilmesi gerekmektedir Guumlccedilluuml bir demokratik sistemin inşa edilmesi

Bangladeşrsquoin başarılı dış politikasının oumln koşulları arasında ilk sırada yer almaktadır Oumlzellikle etkili

parlamento guumlccedilluuml muhalefet ifade ve medyanın oumlzguumlrluumlğuumlnuumln yanı sıra iktidar ve devlet

124

kurumlarının sorumluluğu ve hesap verebilirliği dış uumllkeleriyle ilişkilerinde eşitliği sağlayacak ve

Bangladeşrsquoin ccedilıkarlarının koruyacaktır Ayrıca uumllkenin geleceğe youmlnelik planlarının ve ccedilıkarlarının

belirlenmesi liderlerinin vizyon sahibi olması ve halkı arasında uumllkenin ccedilıkarları hakkında bilincin

oluşturulması Bangladeşrsquoin boumllge ve Duumlnya siyasetindeki konumunu guumlccedillendirecektir

Buumlyuumlk ve Boumllge Guumlccedilleri Arasında Dengenin Korunması Bangladeşrsquoi 160 milyon nuumlfusluk

buumlyuumlk bir pazarı olarak goumlren Ccedilin ve Hindistanrsquoın Bangladeş uumlzerinde ekonomik stratejik ve siyasi

hedefleriyle Bengal Koumlrfezindeki bu iki uumllke ve buumlyuumlk guumlccedillerinin stratejik hedefleri arasındaki

dengelenmesini sağlanması ccedilok oumlnem taşımaktadır Eğer Bangladeş bir uumllkeye eğilirse diğerlerinin

yanlış algılarını uyandırabilir Bu bağlamda boumllgesel ve kuumlresel olarak Bangladeşrsquoin jeo-stratejik

avantaj ve oumlnemini değerlendirerek ulusal hedefleri doğrultusunda gereken adımlarının atılması

gerekmektedir

Ekonomik Diplomasının Oumlnemsemesi Uumllkenin kalkınması ve ihracatının artırılması iccedilin

ekonomik diplomasiye odaklanmak gerekmektedir Daha fazla yatırım ccedilekme ticareti ve ticari

ilişkileri artırma ve oumlzellikle tekstil uumlruumlnler juumlt balık gibi değerli uumlruumlnlerini Duumlnya ccedilapında ihracatı

iccedilin ekonomik diplomasi dışında seccedilenekler goumlruumllmemektedir Bu bağlamda elccedililik ve

konsoloslukların siyasi goumlrevinin yanı sıra ekonomik ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi ve ticari

imkanlarının araştırılması ve gerccedilekleştirilmesi iccedilin ccedilalışılması gerekmektedir

Yabancı Yatırımı iccedilin Gereken Duumlzenlemeler Bangladeşrsquoteki iş ve yatırım ortamını

iyileştirmek iccedilin bazı oumlnemli girişimlerin yapılması gerekmektedir Altyapının geliştirilmesi

ccedilalışmalarının hızlandırılması enerji projelerinin tamamlanması limanları karayolu ve demiryolu

sistemlerinin guumlccedillendirilmesi gerekmektedir Ulaştırma altyapısını iyileştirmeye youmlnelik Guumlney

Asya uumllkeleri ve Ccedilin ile ccedilok taraflı iş birliklerinin teşvik edilmesi oumlnem arz etmektedir

İklim Değişikliği Diplomasisini Oumlnem Vermek Bangladeş iklim değişikliğinin olumsuz

etkilerine karşı en savunmasız olan uumllkelerden biridir Bu gerccedileği goumlz oumlnuumlnde bulunarak dış politika

ccedilalışmalarında en ccedilok oumlnemin iklim değişikliği konusuna verilmesi gerekmektedir Bu bağlamda her

bir Bangladeşli diplomatın gerccedileğin farkında olması ve diğer uumllkelerin yetkililerle goumlruumlşuumlrken konu

hakkında konuşabilecek duumlzeyde bilgi sahibi olması gerekmektedir Konuyu uluslararası kurumların

guumlndeme tutmak iccedilin Bangladeşrsquoin oumlnderlik yapması gerekmektedir Ayrıca ikili diplomatik

ilişkilerin bir parccedilası haline getirerek ikilimin korunması ve zararının azalması iccedilin iş birlik

ccedilalışmalarına odaklanması kaccedilınılmaz duruma gelmiştir İklim değişikliğinin etkilerine etkin bir

şekilde uyum sağlamak iccedilin atılan adımlarını ve adaptasyon şekillerini hem gelişmiş hem de

gelişmekte olan tuumlm diğer uumllkelerle paylaşmak ccedilok oumlnem arz etmektedir Ek olarak Birleşmiş

Milletler İklim Değişikliği Ccedilerccedileve Soumlzleşmesi (UNFCCC) En Kırılgan Uumllkeleri Forumu (CVF) ve

125

Savunmasız 20 (V20) gibi forumların yanı sıra yeni iş birlik kurumlarında ve ccedilalışmalarında aktif rol

almak gerekmektedir

BM Barış Guumlcuumlrsquonuuml Kamu Diplomasisi Olarak Değerlendirmesi BM Barış Guumlcuumlrsquone katılması

Bangladeşrsquoe ccedilok ccedileşitli imkanlar sunmaktadır En fazla personel goumlnderen uumllkeler arasında yer alan

Bangladeş kamu diplomasının bir aleti olarak BM Barış Guumlcuuml ccedilalışmalarıyla dış ve ekonomik

politika ajandalarını ilerletmek ve kuumlresel profilini yuumlkseltmek iccedilin değerlendirebilir Barış Guumlcuuml

kapsamında insanların bilgilerin malların ve hizmetlerin yeni uumllkelere ulaşılması uzun vadede

Bangladeşli vasıflı elemanlarının goumlccediluuml ve ticari yolları accedilarken ve ikili dostluk ve iş birlik alanlarının

accedilılmasına katkı sağlayacaktır Bu nedenle Bangladeşrsquoin dış politikasında Barış Guumlcuumlrsquonuuml ccedilok oumlnem

verilmesi gerekmektedir

Boumllgesel Bağlantılarına Aktif Katılımı Bangladeş Guumlney Asya ve Guumlneydoğu Asya

arasındaki kara koumlpruumlsuuml ve Nepal ve Butan gibi topraksız uumllkeler ve Hindistanrsquoın kuzeydoğusundaki

yedi eyalet iccedilin ticaret koridoru olarak stratejik bir konuma sahiptir Bu nedenle kendi konumunun

değerlendirmesi Bangladeşrsquoin ekonomik imkanları sağlayacak ve stratejik-guumlvenlik tehlikelerini

azaltacaktır Bu bağlamda Ccedilin Hindistan ve diğer Asya uumllkeleriyle boumllgesel ulaşım bağlantılarının

kurmasına ve bu tuumlr ccedilalışmalarında aktif yer almasına oumlzen goumlstermek gerekmektedir Bu bağlantının

sunacağı imkanlarıyla Bangladeş uumlruumlnlerinin Asya ve Duumlnyarsquonın diğer boumllgelerine ulaşılması kolay

olacaktır Bangladeş Bhutan Nepal ve Hindistanrsquoın kuzeydoğu eyaletleriyle kurulan BBIN alt

boumllgesel iş birliği ve Bangladeş Ccedilin Hindistan ve Myanmar Ekonomik Koridoru BCIM-ECrsquoin

gerccedilekleştirilmesi ve ccedilalışmanın hızlandırılması iccedilin ccedilalışmalarda bulunabilir BBIN ve BCIM-EC

gerccedilekleştiğinde Bangladeş mallarının daha fazla pazar erişimi ve komşu uumllkeleriyle ortak ticaret

enerji uumlretimi ve ortak kaynaklardan ccedilok fazla faydalanacaktır Ayrıca Ccedilinrsquoin OBOR projesinin

oumlnemli bir uumllke olarak yer alan Bangladeş projenin sunacağı imkanlardan faydalanması

gerekmektedir

SAARCrsquoin Guumlccedillendirilmesi Fikir sahibi olan ve kurucu uumlyelerden biri olarak Bangladeşrsquoin dış

politikasında boumllgedeki barış ve refahının bir platform olan SAARCrsquoi guumlccedillendirmeye oumlnem vermek

gerekmektedir 1 milyardan fazla nuumlfusa sahip olan Guumlney Asya ekonomi ulaşım sağlık teknoloji

ve diğer alanlarındaki gelişimi iccedilin SAARC gibi ortak kurumun guumlccedillenmesi ccedilok oumlnem taşımaktadır

Bangladeş SAARCrsquoi kuumlreselleşmiş ekonominin dinamik bir aracı olarak kullanmak iccedilin Guumlney

Asyarsquonın en buumlyuumlk guumlcuuml Hindistanrsquoı etkilemede oumlnemli bir rol oynamalıdır SAARC dışında da

boumllgede enerji iş birliği ve Guumlney Asya Serbest Ticaret Anlaşmasırsquonın (SAFTA) amaccedillarını

gerccedilekleştirme konusunda guumlccedilluuml ve suumlrekli bir ccedilaba goumlsterilmesi gerekmektedir Bu konuda sivil

toplum kuruluşları medya ve halkı diploması yoluyla gereken adımların atılması oumlnem arz

etmektedir

126

Vasıflı İşccedililerine Teşvik Edilmesi 2018 yılında Duumlnyanın farklı uumllkelerde bulunan

Bangladeşlilerin goumlnderdiği para miktarı 15 milyar dolardır Bu para Bangladeşrsquoin devasa tekstil

enduumlstrisinden sonra en buumlyuumlk ikinci dış kazanccedil kaynağıdır 1980rsquoli yıllarından beri Bangladeşrsquoin dış

kazancının en kaynaklardan biri olan bu lsquoişccedili goumlccediluumlrsquo gelecek yıllarında dış politikasında oumlnemli bir

konu haline gelecektir Ccediluumlnkuuml Orta Doğu ve Malezya Guumlney Kore ve Singapur ve diğer gelişmekte

olan uumllkelere geccedilici suumlreliğine goumlnderilen vasıflı ve vasıfsız işccedilileri ile ilgili ccedilok farklı sorunlar

ccedilıkmaktadır Oumlzellikle bu uumllkelerde goumlccedil suumlrecinde insan kaccedilakccedilıları aracıyla ccedilok masraflı ve yasadışı

goumlccediluuml gidilen uumllkelerde istenilen iş veya hiccedilbir iş bulamaması resmi dosyalarının eksikliği ve polis

tarafından yakalanarak geri goumlnderilmesi iş vereni tarafından işkence edilmesi iş suumlrecinin

uzatılmaması gibi ccedileşitli sorunlar ccedilıkmaktadır Dolaysıyla bu uumllkelere daha eğitimli ve vasıflı işccedili

goumlndermesinin yanı sıra devletin kurumları tarafından sorunsuz işccedili goumlccediluumlnuumln başlatılması

gerekmektedir

Gelişmiş Uumllkelere Goumlccediluumln Artırılması Goumlccedil alan gelişmiş uumllkelere vasıflı insanların goumlccediluumlnuumln

artırılması gerekmektedir Birleşik Krallık ABD Kanada Avustralya ve Avrupa uumllkeleri suumlrekli

ikameti veya vatandaşlık imkacircnı Bangladeşrsquoin vasıflı goumlccedilmenleri tarafında buumlyuumlk bir fırsat olarak

goumlruumllmektedir O yuumlzden bu konuda devletten gereken destek sağlanmalıdır Ccediluumlnkuuml Arap uumllkeleri

ve Asyarsquonın diğer uumllkelere işccedili istihdamı alıcı uumllkelerin hacirckim sosyo-politik ortamına oldukccedila

duyarlıdır 1990rsquolı yıllarında Koumlrfez krizi 2003 yılında ABDrsquonin Irak savaşı daha sonra Arap Baharı

sonrasında Libya ve Yemen savaşı yuumlz binlerce Bangladeşli işccedilinin geri doumlnmesine sebep olmuştur

Ayrıca Arabistan ve Malezyarsquodan suumlrekli işccedililerinin geri goumlnderilmesi normal haline gelmiş

durumundadır

Goumlccedil Alan Uumllkelerle İyi İlişkilerin Kurulması Gelişmiş ve gelişmekte olan uumllkeler arasında

goumlccedil alan uumllkeler ile guumlccedilluuml ikili ilişkilerinin kurulması gerekmektedir Devletin bir parccedilası olarak

yurtdışındaki Bangladeş misyonları goumlccedil eden vatandaşları iccedilin oumlneli rol oynamalıdır Bu yuumlzden

Bangladeşli goumlccedilmenlerin ccediloğunluğu olan uumllkelere tecruumlbeli diplomatlarının goumlrevlendirilmesi

buumlyuumlkelccedililiklerin yanı sıra konsoloslukların da accedilılması ve goumlccedilmenlere yasal ve teknik destekleri

sağlamak iccedilin farklı birimlerinin goumlrevlendirilmesi ccedilok oumlnem arz etmektedir

Diasporanın Guumlccedillendirilmesi Farklı uumllkelerde yaşayan tuumlm Bangladeşli diaspora ile sağlıklı

ve uumlretken bir ilişki kurmak ve guumlccedilluuml bir ccedilatı altına almak gelecek Bangladeşrsquoin dış politikasına

olumlu sonuccedillar getirecektir Guumlccedilluuml bir diaspora iki devlet arasında siyasi kuumlltuumlrel ilişkileri

guumlccedillendirmesinin yanı sıra buumlyuumlk ekonomik katkıları sağlamaktadır Ayrıca ilgili uumllkede

Bangladeşlilerin iş ve goumlccedil imkacircnı da sağlamaktadır Bunun iccedilin lsquoKamu Diplomasi Birimirsquo ve

lsquoYurtdışı Bangladeşli Topluluk Başkanlığırsquo gibi kurumlar kurulması ve vatandaşlarının oumlnemli bir

yoğunluğuna sahip olan uumllkelerde tecruumlbeli diplomatlarının goumlrevlendirilmesi ve yeni misyonlarının

accedilılması gerekmektedir

127

Teroumlrle Muumlcadelede İş birliği Teroumlrizme karşı muumlcadele Bangladeşrsquoin dış politikasının diğer

bir konu olarak guumlndeme gelmiştir Uluslararası teroumlruumln uzantıları Bangladeşrsquoin guumlvenliği iccedilin bazen

buumlyuumlk tehditler oluşturmaktadır Dolaysıyla bu konuda ccedilok guumlccedilluuml adımların atılması ve teroumlr

gruplarının finans kaynaklarının durdurulması konusunda SAARC ASEAN OIC Koumlrfez uumllkeleri

ve Batılı uumllkeleriyle iş birliğini geliştirmek iccedilin buumlyuumlk diplomatik girişim başlatılması gerekmektedir

Komşularıyla İyi İlişkilerin Kurulması Hindistan ile eşitlik temelinde uyumlu ilişkilerin

suumlrduumlruumllmesi Bangladeşrsquoin dış politikasının zorunlu bir bileşenidir Kaynakların adaletsiz

dağıtılması guumlvensizlik ve yanlış anlamalar uzun suumlredir ikili ilişkilerini etkilemiştir Gelecek

yıllarında ortak nehirlerinin sularının paylaşımı sınırda insanların oumlluumlmuuml yasadışı goumlccedilmen sorunu

ikili ticaretteki dengesizliği ve Bangladeş uumlzerinden transit gibi meselelerde Hindistan ile eşitlik

temelinde anlayışlı bir dostluk ilişkilerinin kurulmasına ccedilok oumlznen goumlstermek gerekmektedir Oumlte

yandan Myanmar ile olan sınır sorununun ccediloumlzuumlmuumlne adımlarını atılması gerekmektedir Ayrıca

Myanmarrsquodan gelen Rohingya goumlccedilmenleri sorununun ccediloumlzuumlmuumlne ikili boumllgesel ve uluslararası

ortamlarda Bangladeşrsquoin daha etkin ccedilalışmaların suumlrduumlruumllmesi gerekmektedir Oumlzellikle Birleşmiş

Milletler AB SAARC ASEAN ve diğer kurumlarını gereken adımlarının atılması konusunda

etkilemek iccedilin Muumlsluumlman uumllkeler ve diğer Batılı uumllkelerle iş birliği kurmak ccedilok oumlnem araz etmektedir

Ayrıca BM guumlvenlik konseyi uumlyeleri ve diğer guumlccedilluuml uumllkeler ile diplomatik ccedilalışmaları suumlrduumlruumllmesi

gerekmektedir Bunlarla birlikte Hindistan Myanmar ve Ccedilin başta olmak uumlzeri Asya uumllkelerinde sivil

toplum ve halk diplomasisine daha fazla oumlnem verilmesi gerekmektedir

Boumllgesel ve Duumlnya Kuruluşlarında Aktif Katılımı Ulusal ccedilıkarlarını elde etmek iccedilin BM ve

bağlı kurumlar ve OIC NAM G-77 BIMSTEC gibi kuruluşlarda ccedilok aktif rol oynaması

gerekmektedir Bu bağlamda uluslararası ve farklı boumllgelerdeki sorunları konusunda farklı uumllkeler

ve kuruluşlar ile siyasi iş birliği yapılması ve etkin rol oynaması gerekmektedir Bunlarla birlikte

Avrupa Asya uumllkeleriyle yakın ilişkilerinin kurulması ve Muumlsluumlman uumllkeleriyle farklı iş birlik ve

arabuluculuk ccedilalışmalarında yer alması oumlnem araz etmektedir

Coğrafi konumu ve coğrafi oumlzelliklerinden kaynaklanan bazı iccedil ve dış gerccedilekler Bangladeşrsquoin

ekonomi siyaset ve dış politikasını etkilemektedir Bu gerccedileklerin bazıları Bangladeş iccedilin sorun ve

endişeler uumlretirken bazı gerccedilekler farklı avantajları sağlamaktadır Değişen Duumlnya siyasi ortamında

Bangladeşrsquoin dış politika seccedileneklerinin ccedilok olduğunu ve uluslararası ortamında aktif katılımıyla

kendi ccedilıkarlarını elde edebilecek durumunun var olduğunu goumlruumllmektedir Bu bağlamda dış politika

seccedilenekleri ile ilgi ccedileşitli araştırma ccedilalışmanın yapılması Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu

artıracağını duumlşuumlnuumllmektedir

YARARLANILAN KAYNAKLAR

ADB (2018) ldquoSouth Asia Subregional Economic Cooperation (SASEC)rdquo Asian Development Bank

httpswwwadborgcountriessubregional-programssasec (25082019)

Adnan Shapan (2008) ldquoContestations Regarding Identity Nationalism and Citizenship During the

Struggles of the Indigenous Peoples of the Chittagong Hill Tracts of Bangladeshrdquo

International Review of Modern Sociology 34(1) 27ndash45

Afroze Shaheen (Ed) (2002) Regional Cooperation in South Asia New Dimensions and

Perspectives Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

Agarwal Sunil Kumar (2010) ldquoIndia-Bangladesh Maritime Dispute An International Law

Perspectiverdquo Maritime Affairs Journal of the National Maritime Foundation of India

6(1) 28ndash50

Agnew John (2013) ldquoThe Origins of Critical Geopoliticsrdquo The Ashgate Research Companion to

Critical Geopolitics iccedilinde (19-32) Ashgate Publishing

Ahamed Emajuddin (Ed) (2004) Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative

Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Ahamed Imtiaz (12122010) ldquoKurtuluş Savaşında Hindistanrsquoın Roluuml (মকতিযদধে ভারদধের ভকতমকা) rdquo

Prothom-Alo httparchiveprothom-alocomdetaildate2010-12-12news115262

(04112019)

Ahmad Mozammil (2020 July 08) ldquoBangladesh and the China-India Conflictrdquo The Diplomat

httpsthediplomatcom202007bangladesh-and-the-china-india-conflict (20092020)

Ahmed Abu Taher Salahuddin (1992) ldquoBangladesh-China Relations An Assessmentrdquo Bangladesh

Institute of International and Strategic Studies 13(2) 265ndash299

Ahmed Bashir (1996) lsquoChin-Bangladesh Somporko 1971-1995 (Ccedilin-Bangladeş İlişkiler 1971-

1995)rsquo Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Jahangirnagar Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml

Ahmed Imtiaz (2004) ldquoThe Superpowers Strategy in the Third World The 1971 South Asian Crisisrdquo

Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (143ndash162) Kamol Kuri

Prokashon Dhaka

___________(2012) ldquoTeesta Tipaimukh and River Linking Danger to Bangladesh-India

Relationsrdquo Economic and Political Weekly 47(16) 51ndash53

Ahmed Moudud (2005) South Asia Crisis of Development The Case of Bangladesh 3rd

Impression The University Press Limited Dhaka

_____________(2010) Bangladesh Shayattya Shasan Theke Shwadhinata (Bangladesh

Constitutional Quest for Autonomy) 4th Edition The University Press Limited Dhaka

129

______________(2014) Bangladesh Emergency and the Aftermath 2007-2008 The University

Press Limited

Ahmed S M Shafuddin (2013) ldquoBangladesh-China Relations Scopes for Attaining New Heightsrdquo

BIISS JOURNAL 34(4) 273ndash92

Ahmed Sabbir (13102016) ldquoCcedilin-Bangladeş Ilişkileri Yeni Seviyelere Ulaşacak Mı (চীন-বাাংলাদধেশ

সমপকক কতক নেন মাতরায প ৌছদধব)rsquo Bdnews24com

httpsopinionbdnews24combanglaarchives41496

Ahsan Syed Badrul (13022012) ldquoStudents Politicians in Alliancerdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-222220

Ali Irtiza Nasim (10012019) ldquoBangladeşrsquote Kabinenin Bulmaca Hindistanrsquoın Az Ccedilinrsquoin Daha Mı

(বাাংলাদধেদধশ মকতিসভার ধাৌ ধা ভারদধের কম চীদধনর পবকতশ)rdquo Manabzamin

httpwwwmzamincomarticlephpmzamin=153907

Ali Syed Rashid (2018) ldquoBangladesh Starts Padma Rail Link Constructionrdquo International

Railway Journal httpswwwrailjournalcompassengermain-linebangladesh-starts-

padma-rail-link-construction (03102019)

ldquoBangladesh Wins Sea Border Dispute with Indiardquo (09072014) Aljazeera

httpswwwaljazeeracomnewsasia201407bangladesh-wins-sea-border-dispute-with-

india-20147881221238354html

ldquoBangladesh Elections 2018 What You Need to Knowrdquo (29122018) Aljazeera

httpswwwaljazeeracomnews201812explainer-bangladesh-general-election-

181226193113181html

Anas A Z M (2020 August 11) ldquoChinarsquos economic clout chills Bangladesh-India relationsrdquo

Nikkei Asia httpsasianikkeicomPoliticsInternational-relationsChina-s-economic-clout-

chills-Bangladesh-India-relations (25092020)

Aneja Urvashi (2006) China-Bangladesh RelationsAn Emerging Strategic Partnership Sepcial

Report No 33 Institute of Peace and Conflict Studies (IPCS) New Delhi

Aricadborg (ty) ldquoSouth Asia Growth Quadrangle (SAGQ) Initiativerdquo

httpsaricadborginitiativesouth-asia-growth-quadrangle (09072019)

Asaduzzaman M ve Rahman Md Moshiur (2015) ldquoImpacts of Tipaimukh Dam on the Down-

Stream Region in Bangladesh A Study on Probable EIArdquo Journal of Science Foundation

13(1) 3ndash10

Azad Salam (2006) Contribution of India in the War of Liberation of Bangladesh Bookwell

Publications

BAL (2018) Election Manifesto 2018 Bangladesh Awami League Dhaka

____(2019a) ldquoAccolades of Sheikh Hasinardquo httpwwwalbdorgarticlesphoto32713Accolades-

of-Sheikh-Hasina (03072019)

130

____(2019b) ldquoVictims of 15th August 1975 Massacrerdquo

httpwwwalbdorgarticlesphoto32108Victims-of-15th-August-1975-massacre

(04072019)

____(ty) ldquoJourney of Bangladesh Awami League1949-2016rdquo httpspublicationalbdorgJourney-

of-Awami-League-1949-2016p=1 (10082019)

Balaji Madhumita Srivastava (2016) ldquoIndia- Bangladesh Relations An Enduring Economic

Partnershiprdquo Visiting Research Associate VIF

httpswwwvifindiaorgoccasionalpaper2016january22india-bangladesh-relations-an-

enduring-economic-partnership (09052018)

ldquoBangladeşrsquoin Geleceği Ccedilin-Hindistan Suumlper Guumlcuuml Ile Ilişkilerine Bağlı Ashraf (বাাংলাদধেদধশর ভকতবষযৎ চীন-

ভারে রাশকতির সদধে সমপদধকক র ও র আশরাফ)rdquo (29092012) Banglanews24com

httpswwwbanglanews24compoliticsnewsbd142038details

Barman Dalem Ch (2010) ldquoChittagong Hill Tracts Peace Accord A Case of Political Conflict

Management of Bangladeshrdquo Political Management in Bangladesh iccedilinde (77ndash88) A H

Development Publishing House Dhaka

Barua Biprodash (1992) Dipankar Sriggan Atish (Srii Atish Dipankar) Bangla Academy

Dhaka

Bass Gary J (2014) The Blood Telegram Nixon Kissinger and a Forgotten Genocide (Illustrated

edition) Vintage

ldquoBangladesh Profilerdquo (26022019) BBC httpswwwbbccomnewsworld-south-asia-12650940

ldquoIndia Puts 19m People at Risk of Statelessnessrdquo (31082019) BBC

httpswwwbbccomnewsworld-asia-india-49520593

Bd2mofcomgovcn (2017) ldquoChina-Bangladesh Relationsrdquo Ministry of Commerce Website

httpbd2mofcomgovcnarticlebilateralcooperationinbrief20070520070504675608shtml

(08082019)

ldquoBangladesh Elected ECOSOC Memberrdquo (31102013) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20131031bangladesh-elected-ecosoc-member

ldquoBangladesh Air Force Inducts New Chinese Fightersrdquo (27092014) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20140927bangladesh-air-force-inducts-new-chinese-

fighters

ldquoHindistan-Avami Ligi İlişkileri Ajanlık Gibi Değildir (ভারে-আওযামী লীগ সমপকক োলাকতলর নয)rdquo (13122014)

Bdnews24com httpsbanglabdnews24compoliticsarticle896095bdnews

ldquoList of Bangladesh-India Bilateral Deals Signed during Modirsquos Dhaka Visitrdquo (06062018)

Bdnews24com httpsbdnews24combangladesh20150606list-of-bangladesh-india-

bilateral-deals-signed-during-modis-dhaka-visit

ldquoBangladesh China Sign 27 Deals as President Xi Visits Dhakardquo (14102016) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20161014bangladesh-china-sign-27-deals-as-president-

xi-visits-dhaka

131

(01091972) Beijing Review 6

(15071985) Beijing Review 6

BEZA (ty) ldquoChinese Economic and Industrial Zone (CEIZ) BEZArdquo Bangladesh Economic Zones

Authority httpwwwbezagovbdchinese-economic-industrial-zone (03112019)

Bhadrakumar M K (2019) ldquoModi Heads South to the Rimlandrdquo Indian Punchline

httpsindianpunchlinecommodi-heads-south-to-the-rimland (2008 2019)

Bhattacharjee Joyeeta (2014) ldquoSheikh Hasinarsquos China Visit An Assessmentrdquo Observer Research

Foundation ORF httpswwworfonlineorgresearchsheikh-hasinas-china-visit-an-

assessment (09072019)

__________________(2018) India-Bangladesh Defence Cooperation Coming of Age at Last

ORF Issue Brief No 250 Observer Research Foundation ORF

httpswwworfonlineorgresearchindia-bangladesh-defence-cooperation-coming-of-age-at-

last (03052019)

Bhaumik Subir (2009) Troubled Periphery The Crisis of Indiarsquos North East First Edition Sage

India Los Angeles

Bindra S S (1982) Indo-Bangladesh Relations Deep amp Deep Publications New Delhi

(03011977) Bangladesh Sangbad Sangstha BSS

Byron Rejaul Karim (20102016) ldquo$276b Chinese Fund Quick Move to Execute 3 Projectsrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetfrontpagequick-move-execute-3-projects-1301407

Byron Rejaul Karim (14102016) ldquoHigh Hope for Chinese Investmentrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagehigh-hope-chinese-investment-1298539

Chakma Bhumitra (2015) ldquoSheikh Hasina Governmentrsquos India Policy A Three-level Gamerdquo

Journal of Asian Security and International Affairs

httpsdoiorg1011772347797014565291

Chakrabarti R (1994) ldquoChina and Bangladeshrdquo China Report 30(2) 149ndash59

Chakraborty Torun (15022019) ldquoBangladeş Teesta Suyu veya Assamrsquodaki Durum Hakkında

Endişeli Değil (কতেসতার জল বা অসদধমর কতরকতিকতে কতনদধয পমাদধেই কতচনতায পনই বাাংলাদধেশ)rdquo Aajkaal

httpswwwaajkaalin

Chaudhury Dipanjan Roy (05052018) ldquoMuslim Population Bangladesh Advocates OIC Reforms

for Indiarsquos Entry as Observer in Grouprdquo The Economic Times

httpseconomictimesindiatimescomnewspolitics-and-nationbangladesh-advocates-oic-

reforms-for-indias-entry-as-observer-in-grouparticleshow64040070cms

Chinese Embassy Dhaka (ty) ldquoJoint Statement between the Peoplersquos Republic of China and the

Peoplersquos Republic of Bangladeshrdquo httpbdchineseembassyorgengzmgxzywjt697175htm

(15092019)

Choudhury Bakhtiar Uddin (19012017) ldquoAskeri anlaşma intihar anlamına gelecek (সামকতরক চকতি

আতমঘােী হদধব)rdquo Banglatribune httpswwwbanglatribunecomcolumnsopinion174549

132

Choudhury Dilara (1992a) Bangladesh and the South Asian International System 1st Edition

Academic Publishers Dhaka

______________ (1992b) Bangladesh and the South Asian International System 1st edition

Scorpion Publishing Ltd Dhaka

_______________(1992c) ldquoBangladesh Foreign Policy Outlook Regional and International

Settingsrdquo Bangladesh South Asia and the World iccedilinde (39ndash56) Academic Publishers in

association with International Studies Association Dhaka

_______________(2010) ldquoConcept of National Security and Its Management in Bangladeshrdquo

Political Management in Bangladesh iccedilinde (89ndash104) A H Development Publishing House

Dhaka

Choudhury G W (1969) Constitutional Development in Pakistan 2nd Edition Longman Group

UK Ltd London

_______________(1975) India Pakistan Bangladesh and the Major Powers Politics of a Divided

Subcontinent Free Press New York

Chowdhury Iftekhar Ahmed (1980a) Bangladeshrsquos External Relations  The Strategy of a Small

Power in a Subsystem Yayımlanmamış Doktora Tezi Department of International Relations

Australian National University

Chowdhury Iftekhar Ahmed (1980b) ldquoStrategy of a Small Power in a Subsystem Bangladeshrsquos

External Relationsrdquo Australian Outlook 34(1) 85ndash98

________________________(2016) China and Bangladesh New Strategic Partners Working

Paper No 249 NUS Institute of South Asian Studies (ISAS) Singapore

Chowdhury Mahfuzul H (2013) ldquoAsymmetry in Indo-Bangladesh Relationsrdquo Asian Affairs An

American Review 40(2) 83-103

Cookson Forrest and Tom Felix Joehnk (2018) ldquoChina and Indiarsquos Geopolitical Tug of War for

Bangladeshrdquo East Asia Forum httpswwweastasiaforumorg20180411china-and-indias-

geopolitical-tug-of-war-for-bangladesh (18082019)

Daddow Oliver (2015) ldquoInterpreting Foreign Policy through Discourse Analysisrdquo British Politics

and Policy at LSE httpsblogslseacukpoliticsandpolicyinterpreting-foreign-policy-

through-discourse-analysis (27112019)

ldquoBangladeş ile Hindistan arasında derin bir ilişki var ve oumlyle kalacak (বাাংলাদধেশ ও ভারদধের মাদধে গভীর সমপকক

আদধছ এবাং থাকদধবভারেীয বাকতিজয মিী)rdquo (25092018) Daily Inqilab

httpswwwdailyinqilabcomarticle155533

Dalby Simon (1990) ldquoAmerican security discourse the persistence of geopoliticsrdquo Political

Geography Quarterly 9 171-188

____________(1991) ldquoCritical Geopolitics Discourse Difference and Dissentrdquo Environment and

Planning D Society and Space 9 261ndash283

Das Goutam (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Goumlruumlntuumlluuml Goumlruumlşme (16112019)

133

Das Gurudas ve Thomas C Joshua (2018) ldquoBCIM Economic Cooperation Interplay of Geo-

economics and Geo-politicsrdquo Taylor amp Francis

Das Roktim (17052018) ldquoZor zamanlarda Hindistanı yanında goumlrmek isterim (দঃসমদধযর বনধ ভারেদধক

াদধশ চাই পশখ হাকতসনা)rdquo Samakal httpswwwdailyinqilabcomarticle155533

Datta Sreeradha (2019) ldquoIndo-Bangladesh in an evolving worldrdquo UNISCI Journal 17(49) 191ndash

208 httpsdoiorg1031439UNISCI-41

Deccan Chronicle (2014) ldquoBCIM Economic Corridor Beneficial for North-East Economyrdquo Says

Surveyrsquohttpswwwdeccanchroniclecom141125nation-current-

affairsarticleE28098bcim-economic-corridor-beneficial-north-eastern-regions

(19082019)

Developing8org (ty) ldquoSecretary General ndash D-8 Organization for Economic Cooperationrdquo

httpdeveloping8orgsecretary-general (06072019)

ldquoAssam NRC Bangladesh Has to Be Convinced to Take Back Its Citizensrdquo (07092019) Dhaka

Tribune httpswwwdhakatribunecomworld20190907assam-nrc-bangladesh-has-

ldquo19 AL lideri Ccediline ziyarete gidiyor (চীন সফদধর যাদধেন আলীদধগর ১৯ পনো)rdquo (05102018) Dhakatimes

httpswwwdhakatimes24com20181025100941

Dijk Teun A van (1997) ldquoWhat Is Political Discourse Analysisrdquo Belgian Journal of Linguistics

11(1) 11ndash52

______________(1985) Handbook of Discourse Analysis Discourse Analysis in Society

Academic Press

Dodds Klaus-John ve Sidaway James Derrick (1994) ldquoLocating critical geopoliticsrdquo Environment

and Planning D Society and Space 12 515-524

Dugin Alexander (2019) ldquoGeopolitics Theories Concepts Schools and Debates Part - 2rdquo

GeopoliticaRU httpswwwgeopoliticaruenarticlegeopolitics-theories-concepts-schools-

and-debates (20112019)

Dutta Shekhar (24042018) ldquoSeccedilim ve Ccedilin-Hindistan Denklem (কতনবকাচন সামদধন পরদধখ চীন ভারে সমীকরি)rdquo

Bhorer Kagoj httpswwwbhorerkagojcom20180424নিরবাচি-সা

Ferdous Hasan (11072019) ldquoBangladeşrsquoin ldquoCcedilin kartırdquo (বাাংলাদধেদধশর ldquoচীনা োসrdquo)rdquo Prothom-alo

httpswwwprothomalocomopinionarticle1603655

Fmprcgovcn (2010) ldquoJoint Statement between the Peoplersquos Republic of China and the Peoplersquos

Republic of Bangladeshrdquo

httpswwwfmprcgovcnmfa_engwjdt_6653852649_665393t674421shtml (14072019)

Foysal Quazi (2014) The China-Bangladesh Relations From Eternity to Modern Era SSRN

Scholarly Paper ID 2742760 Rochester NY Social Science Research Network

Ganguly Sumit (07012019) ldquoThe World Should Be Watching Bangladeshrsquos Election Debaclerdquo

Foreign Policy httpsforeignpolicycom20190107the-world-should-be-watching-

bangladeshs-election-debacle-sheikh-hasina

134

Ghosh Partha S (1989) Cooperation and Conflict in South Asia The University Press Limited

Dhaka

Gilks Anne ve Segal Gerald (1985) China and the Arms Trade London and Sedney Croom

Helm

Godinho Luiacutesa (2016) ldquoDiscourse and International Relations A Theoretical and Methodological

Approachrdquo JanusNet E-Journal of International Relations 7(2) 1ndash13

Greenbartacom (2017) ldquoJoin the Demand for Demolition of the Farakka Barrage BENrdquo

httpwwwgreenbartacomimagesWater-SanitationFarraka_3JPG (09072019)

Haider Zaglul (1991) ldquoBangladesh-China Relations A Reviewrdquo Regional Studies 9(2) 72ndash84

Halim Md Abdul (2004) ldquoForeign Policy of Bangladesh Framework of Analysisrdquo Foreign Policy

of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (13ndash30) Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Haque Monzima ve Islam Aynul (2014) ldquoBangladesh-United States relations in the post-september

11 era Foundation for a new frameworkrdquo Social Science Review 31(1) 1ndash20

Hasan Sohrab (12012019) ldquoBangladeşrsquoin seccedilimi ve Ccedilin-Hindistan yarışması (বাাংলাদধেদধশর কতনবকাচন ও চীনndash

ভারদধের দবৈরথ)rdquo Prothom-alo httpswwwprothomalocomopinionarticle1574242

Hasanuzzaman Al Masud (1998) Role of Opposition in Bangladesh Politics The University

Press

Hassan M Kabir (2002) ldquoTrade with India and Trade Policies of Bangladeshrdquo Towards greater

sub-regional economic cooperation  limitation obstacles and benefits iccedilinde (349ndash401)

University Press Dhaka

Hazarika Sanjoy (11061989) ldquoBangladeshi Insurgents Say India Is Supporting Themrdquo The New

York Times httpswwwnytimescom19890611worldbangladeshi-insurgents-say-india-

is-supporting-themhtml

Hcidhakagovin (ty) ldquoBilateral Relations Bilateral Documents 2014 - till Daterdquo High

Commission of India Bangladesh

httpswwwhcidhakagovinbilateralid=eyJpdiI6IjJcL0QzT05FK2hGRmxhRmlUWjBxb1

VnPT0iLCJ2YWx1ZSI6Im9ndmE4WmFKNURRWlpQbW82QzBmRlE9PSIsIm1hYyI6Ijlk

Zjk0Y2JlNjYwYmU2MGVkZmMwMDgxZDU2N2M1YzNjZmU3NGUyZjlhNWFiZDJkZT

VmM2I1ZDE5NDgyOTc3MWIifQ==(1507 2019)

______________(ty) ldquoBilateral Relations Bilateral Visitsrdquo High Commission of India

Bangladesh

httpswwwhcidhakagovinpagesid=eyJpdiI6InhJM2lJTG51N3VTUVwvNDY4MVc0VG

pBPT0iLCJ2YWx1ZSI6IjZLbWdiNkZSY1ZzVzFmK0xsZGs5cmc9PSIsIm1hYyI6Ijc2YTlk

ZGIzNTA3OGZlOWY2OGNlYzkxMDFjYWM0ODdiNGZhY2U2MjM4YjRhOTIzNWI3M

Dc5ZWRiZWQ1MTJhOTIifQ==(10072019)

______________(ty) ldquoMOU Use of Chittagong and Mongla Ports for Movement of Goods to and

from Indiardquo High Commission of India Bangladesh

135

httpshcidhakagovinpdfbi_docMOU_Use_of_Chittagong_and_mongla_Ports_fro_move

ment_of_Goods_to_and_from_Indiapdf (1511 2019)

HKTDC (2018) ldquoChina Digs Deep for Bangladesh BRI Multi-Channel Tunnel Projectrdquo The Hong

Kong Trade Development Council httpeconomists-pick-researchhktdccombusiness-

newsarticleInternational-Market-NewsChina-Digs-Deep-for-Bangladesh-BRI-Multi-

Channel-Tunnel-Projectimnen11X0000001X0ADGBDhtm (03112019)

Hosen Ahrar (23062017) ldquoGeriye Bakış 68 yıl iccedilinde Avami Ligirsquonin yuumlkselişi (কতফদধর পেখা  ৬৮ বছদধর

আওযামী লীদধগর উতথান েন)rdquo BBC News বাাংলা httpswwwbbccombengalinews-40382783

Hossain Akbar (05012019) ldquoAwami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan ve Ccedilin ile dengeyi nasıl koruyor

(ভারে ও চীদধনর সাদধথ কতকভাদধব ভারসাময রকষা করদধছ আওযামী লীগ সরকার)rdquo BBC News Bengali

httpswwwbbccombengalinews-46769130

Hossain Delwar (2010) Globalization and New Regionalism in South Asia Issues and

Dynamics 1st Edition A H Development Publishing House Dhaka

______________(2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (27112019)

Hossain Ishrat (2018) ldquoBangladesh Balances between Big Brothers China and Indiardquo East Asia

Forum httpswwweastasiaforumorg20180606bangladesh-balances-between-big-

brothers-china-and-india (29082019)

Hossain Ishtiaq (2004) ldquoBangladesh-India Relations Issues and Problemsrdquo Emajuddin Ahmed

(Ed) Foreign Policy of Bangladesh A Small States Imperative iccedilinde (52ndash73) Kamol

Kuri Prokashon Dhaka

Hossain Md Aslam (2017 April 15) ldquoBangladesh is at a Geopolitical Crossroadsrdquo The

Geopolitics httpsthegeopoliticscombangladesh-is-at-a-geopolitical-crossroads (20-07-

2020)

Hossain Sayed Anwar (1974) China and Pakistan Diplomacy of an Entente Cordiale Oxford

University Press London

Hossain Urmee (2014) ldquoUnited Nations Organizationrdquo Banglapedia Asiatic Society of

Bangladesh Dhaka

Huq Muhammad Shamsul (1993) Bangladesh in International Politics The Dilemmas of the Weak

States The University Press Limited Dhaka

IBP Inc (2015) Bangladesh Electoral Political Parties Laws and Regulations Handbook - Strategic

Information Regulations Procedures Lulucom

Ihtesham Kazi ve Rahman Mohammad Mahabubur (23052005) ldquoSino-Bangla Relations and

Bangladeshrsquos Look East Policyrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20050523d505231501126htm

Islam Anisul M (2019) ldquoBangladesh Trade with India Trends and Patternsrdquo Athens Journal of

Business amp Economics 5(2) 123ndash140 httpsdoiorg1030958ajbe5-2-2

136

Islam Md Safiqul vd (2018) ldquoMajor Challenges and Remedies in Building the Bangladesh-China-

India-Myanmar Economic Corridorrdquo China Quarterly of International Strategic Studies

04(04)613ndash29

Islam Shariful (2020 September 27) ldquoInterpreting Sheikh Hasinarsquos Foreign Policyrdquo Modern

Diplomacy httpsmoderndiplomacyeu20200927interpreting-sheikh-hasinas-foreign-

policy (12112020)

Islam Md Saidul ve Md Nazrul Islam (2016) ldquoldquoEnvironmentalism of the Poorrdquo The Tipaimukh

Dam Ecological Disasters and Environmental Resistance beyond Bordersrdquo Bandung

Journal of the Global South 3(1)16

IWAI (ty) ldquoProtocol on Inland Water Transit and Traderdquo Indo Bangladesh Protocol Inland

Waterways Authority of India Government of India httpiwainpglobalinindo-bangladesh-

protocol (14102019)

Iyer Harish (ty) IV The Bangkok Agreement Prospects for Trade Expansion in the Asia-

Pacific Region Bulletin on Asia-Pacific Perspectives 200304 UNESCAP 55-68

Jabeen Mussarat (2010) lsquoLanguage Controversy Impacts on National Politics and Secession of East

Pakistanrsquo South Asian Studies 25(1) 99ndash124

Jahan Rounaq (1973) Pakistan Failure in National Integration 1st Impression Dhaka Abco

Press

Jahan Rounaq (2014) Political Parties in Bangladesh Working Paper 8

Jain R K (1977) China Pakistan and Bangladesh Basic Documents New Delhi Radiant

Publishers

ldquoAwami League Hindistanrsquoın Ajanı Değil (আওযামী লীগ ভারদধের োলাল নয  আম)rdquo (12062015) Jugantor

httpswwwjugantorcomoldcurrent-news20150612277691

ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin iyi Arkadaşı Syed Ashraf (চীন বাাংলাদধেদধশর ভাদধলা বনধ  দবসযে আশরাফ)rdquo (15062015)

Jugantor httpswwwjugantorcomoldcurrent-news20150615279296

ldquoCcedilin Dijital Bangladeşrsquoin Inşasına Ilgi Duyuyor (কতিকতজোল বাাংলাদধেশ কতবকতনমকাদধি চীদধনর আগরহ পরকাশ)rdquo (29082018)

Jugantor httpswwwjugantorcomnational84755

ldquoBSF on Yıl Iccedilinde 300rsquoden Fazla Bangladeşliye Oumllduumlrduuml (েশ বছদধর কতবএসএদধফর গকতলদধে ৩ শোকতধক বাাংলাদধেকতশ

কতনহে)rdquo (18102019) Jugantor httpswwwjugantorcomnational233681

Kabir Amanullah (22062015) ldquoModi Ne Goumltuumlrduuml Ne Getirdi (পমাকতে কী কতনদধয পগদধলন কী কতেদধয পগদধলন)rdquo

bdnews24com httpsopinionbdnews24combanglaarchives28691

Kabir Arafat (14102016) ldquoChinese President Xi Jinpingrsquos Visit To Bangladesh Gives Boost To

Bilateral Relationsrdquo Forbes httpswwwforbescomsitesarafatkabir20161014chinese-

president-xi-jinpings-visit-to-bangladesh-gives-boost-to-bilateral-relations3d34a7056ccb

Kabir Humayun (Ed) (2005) Small States and Regional Stability in South Asia 1st ed The

University Press Limited amp Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

137

Kalam Abul (1992) ldquoBangladesh Independence Movement South Asia and the Great Power

Triangle A Strategic Re-Assessmentrdquo Emajuddin Ahmed ve Abul Kalam (Ed) Bangladesh

South Asia and the World iccedilinde (3-37) Academic Publishers in association with

International Studies Association Dhaka

Karim Rezaul (29082011) ldquoIndia to Pay No Tax but Charges for Cargo Trafficrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-200585

Karim Rezaul ve Shakhawat Liton (15102016) ldquoStrategic Partnersrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagestrategic-partners-1298923

Kashem Md Abul (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (26112019)

Kashem Md Abul ve Islam Md Shariful (2016) ldquoNarendra Modirsquos Bangladesh Policy and Indiandash

Bangladesh Relations Challenges and Possible Policy Responsesrdquo India Quarterly 72(3)

250ndash267

Khanam Rashida (2008) The Nature of Legitimacy amp the Crisis of Bangladesh Politics 1972-1990

A H Development Publishing House

Khalili Masum (17012019) ldquoBangladeşrsquote Hindistan-Ccedilin ccedilıkar ccedilatışması yaklaşıyor mu (বাাংলাদধেদধশ

ভারে-চীন সবাথক সাংঘাে কতক আসনন)rdquo Daily Nayadiganta

httpswwwdailynayadigantacomE0A6AAE0A6BEE0A6A0E0A6

95E0A787E0A6B020E0A6B2E0A787E0A696E0A6

BE383461

Sumon Nur (05122019) ldquoTazimuddin Khan Bangladeş Siyaseti Ccedilin-Hindistan Youmlnetimine

Dayanıyor (চীন-ভারেদধক মযাদধনজ করার উ র কতনধকাকতরে হদধে বাাংলাদধেদধশর রাজনীকতেrdquo Bangla

httpswwwbebanglareportpost46587-cirVGnZoj

Khan Zillur R (2012) ldquoIdeology and Internal Dynamics of South Asian Regional Cooperationrdquo Z

R Khan ve M Guhathakurta Regional Cooperation and Globalisation Bangladesh South

Asia and Beyond 1 Edition iccedilinde (31ndash58) The University Press Limited Dhaka

Khan Zillur R ve Guhathakurta Meghna (Ed) (2012) Regional Cooperation and Globalisation

Bangladesh South Asia and Beyond 1st Edition The University Press Limited Dhaka

Khokon Sahidul Hasan (01092019) ldquoNo Concern for Bangladesh over Exclusion from Assam

Citizenship Foreign Ministerrdquo India Today httpswwwindiatodayinindiastoryno-

concern-bangladesh-exclusion-assam-nrc-foreign-minister-1593977-2019-09-01

Kundu Sampa (2014) ldquoBIMSTEC at 17 An Assessment of its Potentialrdquo India Quarterly 70(3)

207ndash224

Kuus Merje (2010) ldquoCritical Geopoliticsrdquo Oxford Research Encyclopedia of International

Studies iccedilinde Oxford University Press

Landtsheer Christrsquol De (1998) ldquoIntroduction to the Study of Political Discourserdquo C D Landtsheer

ve O Feldman (Ed) Politically Speaking A Worldwide Examination of Language Used

in the Public Sphere iccedilinde (1-16) Praeger Westport Conn

138

ldquoBhasha Andolonrdquo (ty) httpwwwlondonicoindexphphistory11-history-of-bangladesh67

(03112019)

Mahmud Faisal (04042018) ldquoIs Bangladesh Moving towards One-Party Staterdquo Aljazeera

httpswwwaljazeeracomindepthfeaturessheikh-hasina-turning-bangladesh-party-state-

180404082024893html

Majumdar Anindya Jyoti (2014) ldquoMaking Sense of IndiandashBangladesh Relationsrdquo India Quarterly

70(4) 327ndash340 httpsdoiorg1011770974928414545919

Majumdar R C vd (2007) An Advanced History of India 4th Edition Macmillan India Delhi

Maksud Syed Abul (26032018) ldquoThe Liberation War and the Provisional Governmentrdquo The Daily

Star Supplement httpswwwthedailystarnetsupplementsindependence-day-special-

2018the-liberation-war-and-the-provisional-government-1553428

Maniruzzaman Talukder (2009) The Bangladesh Revolution and Its Aftermath 3rd Edition The

University Press Limited Dhaka

Masood Asma (2017 July 25) ldquoIndia-Bangladesh-China Relations A Complex Trianglerdquo South

Asia Journal httpsouthasiajournalnetindia-bangladesh-china-relations-a-complex-

triangle (25102019)

Manocha Vani (03112015) ldquoBangladesh Wins Maritime Dispute with Indiardquo Down to Earth

httpswwwdowntoearthorginnewsbangladesh-wins-maritime-dispute-with-india-45193

MEA (ty) ldquoAgreement on Coastal Shipping Between India and Bangladeshrdquo Ministry of External

Affairs Government of India httpsmeagovinindexhtm (10102019)

Meagovin (2010) ldquoJoint Communiqueacute Issued on the Occasion of the Visit to India of Her

Excellency Sheikh Hasina Prime Minister of Bangladeshrdquo Ministry of External Affairs

Government of India httpsmeagovinbilateral-documentshtmdtl3452 (13072019)

__________(2011) ldquoJoint Statement on the Occassion of the Visit of the PM of India to

Bangladeshrdquo Ministry of External Affairs Government of India

httpsmeagovinbilateral-documentshtmdtl5147 (10072019)

Meiske Maline ve Andrea Ruggeri (2017) ldquoPeacekeeping as a Tool of Foreign Policyrdquo Oxford

Research Encyclopedia of International Studies iccedilinde Oxford University Press

MFA (16102016) ldquoBangladesh-China Joint Statementrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagebangladesh-china-joint-statement-1299403

Mfagovtr (ty) ldquoGelişen Sekiz Uumllke (D-8)rdquo TC Dışişleri Bakanlığı

httpwwwmfagovtrgelisen-sekiz-ulke-_d-8_trmfa (06072019)

Mahmud Hasan ve Islam Aminul (2016) ldquoThe Constitution of The Bangladesh Awami Leaguerdquo

Bangladesh Awami Leauge Dhaka

Mir Javid Ahmad (2018) ldquoIndia Bangladesh Relations A Study of Issues Influencing the Relations

and Recent Trendsrdquo Arts and Social Sciences Journal 09(01) 1-4

httpsdoiorg1041722151-62001000322

139

Mishra Keshav (2004) Rapprochement Across the Himalayas Emerging India-China Relations

Post Cold War Period (1947-2003) Gyan Publishing House

Mishra Pragya (2017) ldquoWhy is String of Pearls strategy of China a threat to Indias economy and

security rdquo Quora httpswwwquoracomWhy-is-String-of-Pearls-strategy-of-China-a-

threat-to-Indias-economy-and-security (12112019)

Mohammad Golam (Ed) (2010) National Security Bangladesh The University Press Limited in

association with Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

Mohsin Amena (1992) ldquoBangladesh-India Relations Limitations and Options in an Evolving

Relationshiprdquo Emajuddin Ahmed ve Abul Kalam (Ed) Bangladesh South Asia and the

World iccedilinde (59ndash73) Academic Publishers in association with International Studies

Association Dhaka

______________(2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (16112019)

Momen Nurul (2004) ldquoBangladesh at the Security Council The Arab-Israeli Issuerdquo Emajuddin

Ahmed (Ed) Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (125ndash142)

Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Monwara Momtaj (05112018) ldquoEconomic Trends in Indo-Bangla Relations P-2rdquo Dhaka

Tribune httpswwwdhakatribunecomopinionop-ed20181105economic-trends-in-indo-

bangla-relations-2

MOWR (ty) ldquoIndo-Bangladesh Cooperationrdquo Department of Water Resources RD amp GR |

Government of India httpmowrgovininternational-cooperationbilateral-cooperation-with-

neighbouring-countriesindo-bangladesh-cooperation (15122019)

Muumlller Martin (2011) ldquoDoing Discourse Analysis in Critical Geopoliticsrdquo LrsquoEspace Politique

Revue En Ligne de Geacuteographie Politique et de Geacuteopolitique (12) 1ndash21

Mushtaq Shakil Bin (09012018) ldquoBangladeshrsquos Ambitious Military Modernization Driverdquo The

Diplomat httpsthediplomatcom201801bangladeshs-ambitious-military-modernization-

drive

_________________(27062018) ldquoBangladeshrsquos New Military Deal With Chinardquo The Diplomat

httpsthediplomatcom201806bangladeshs-new-military-deal-with-china

Naik J A (1972) India Russia China and Bangladesh S Chand

ldquoDhaka Delhi Can Solve Their Problem PMrdquo (25052018) New Age

httpwwwnewagebdnetarticle42050dhaka-delhi-can-solve-their-problem-pm

ldquoAwami League Wins the Violence Marred Local Electionsrdquo (24062016) Newsnext

httparchive-ennewsnextbdcomp=75500

NRC Assam (ty) ldquoOffice of the State Coordinator of National Registration (NRC) Assamrdquo

Government of Assam Office of the State Coordinator of National Registration (NRC) Assam

httpwwwnrcassamnicinwhat-nrchtml (04082019)

140

NS Energy (2018) ldquoBangladesh Signs Deal with Chinarsquos CHDHK to Build 13GW Coal-Fired

Power Plantrdquo httpswwwnsenergybusinesscomnewsdealsbangladesh-signs-deal-with-

chinas-chdhk-to-build-1-3gw-coal-fired-power-plant (06082019)

______________(ty) ldquoPayra Power Plant Coal-Fired Bangladesh 1320MWrdquo

httpswwwnsenergybusinesscomprojectspayra-power-plant (03112019)

Odhikarorg (ty) ldquoHuman Rights Violation in Bangladesh-India Border Area from 2000 ndash 2019rdquo

httpodhikarorgwp-contentuploads202002Statistics_Border_2000-2019pdf

(13122019)

Pandey Punam (2014) ldquoBangladesh India and Fifteen Years of PeaceFuture Directions of the

Ganges Treatyrdquo Asian Survey 54(4) 651ndash673 httpsdoiorg101525as2014544651

Pattanaik Smruti S (2012) Four Decedes of India Bangladesh Relations Historical Imperatives And

Future Direction Gyan Publishing House

________________(2005) ldquoInternal Political Dynamics and Bangladeshrsquos Foreign Policy Towards

Indiardquo Strategic Analysis 29(3) 395ndash426 httpsdoiorg10108009700161200512049816

Parstodaycom (2018) ldquoHindistan ile arkadaşlığımızı yeni zirvelere taşımak istiyoruz Şeyh Hasina

(ভারদধের সদধে বনধতব নেন উচচোয কতনদধয পযদধে চাই পশখ হাকতসনা)rdquo httpparstodaycombnnewsbangladesh-

i63923

Peacekeepingunorg (ty) ldquoUnited Nations Peacekeepingrdquo United Nations Peacekeeping

httpspeacekeepingunorgennode (06072019)

Peoplersquos Daily (24101975) The Peoplersquos Daily

______________(09042005a) ldquoBangladesh Reaffirms Adherence to One-China Policyrdquo

httpenpeoplecn20050409eng20050409_180186html

______________(09042005b) ldquoChina Bangladesh Specify Trade and Other Cooperation Joint

Communiquerdquo httpenpeoplecn20050409eng20050409_180187html

______________(19082005) ldquoChinese Premier Raises Five-Point Proposal to Enhance Sino-

Bangladeshi Tiesrdquo httpenpeoplecn20050819eng20050819_203351html

______________(04012012) ldquoBangladesh China Sign Deal for 7th Friendship Bridgerdquo

httpenpeoplecn908837695209html

Pinterest (ty) ldquoTerritory of the Nawab of Bengal 1717-1751 The World Map Historical Maps

Bengalrdquo (05092018)

Profilebdblogspotcom (2013) ldquoBeautiful BANGLADESH from inside and Outside Early History

of Bengal - 1000 BC to 1202 ADrdquo (15112018)

Prothomalo (16062015) ldquoAshraf Ccedilinrsquoe yakın bir arkadaş dedi (চীনদধক কাদধছর বনধ বলদধলন আশরাফ)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle554569

__________(01032015) ldquoBangladeş ve Ccedilinrsquoin dostluğu test edilmiştir (সাংবধকনায চীদধনর নযা রাষটরদে বাাংলাদধেশ

ও চীদধনর বনধতব রীকতকষে)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle465064

141

__________(08062015) ldquoKara Sınır Soumlzleşmesi 1974 (িলসীমানত চকতি ১৯৭৪)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle548152

__________(24102016) ldquoAvami Ligirsquonin Başkan ve Genel Sekreterleri (আলীদধগ যাৌ রা সভা কতে ও সাধারি

সমপােক)rdquo Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle1006489

__________(04102016) ldquoHindistan-Pakistan savaşı durumunda Bangladeş Hindistan lehine

olacaktır İccedilişleri Bakanı (ভারে- াকতকসতান যে বাধদধল ভারদধের দধকষ থাকদধব বাাংলাদধেশ সবরাষটরমিী)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle993973

__________(22022018) ldquoCcedilin ile ilişkiler konusunda Hindistanrsquoın endişelenecek bir şey yok (চীদধনর

সদধে সমপকক কতনদধয ভারদধের উদধৈদধগর কতকছ পনই)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle1436596

Quadir Serajul (06062015) ldquoIndia Bangladesh Sign Historic Land Boundary Agreementrdquo

Reuters httpswwwreuterscomarticleus-bangladesh-india-enclaves-

idUSKBN0OM0IZ20150606

Rabbi Arifur Rahman (24102017) ldquoBangladesh in Peacekeeping - Challenges Tragedies and

Achievementsrdquo Dhaka Tribune httpswwwdhakatribunecomworld20171024heroes-

challenges-tragedies-achievements

Rahman Mustafizur (15032014) ldquoBCIM-Economic Corridor An Emerging Opportunityrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetbcim-economic-corridor-an-emerging-opportunity-

15533

Rahman Hasan Hafizur (1982) History of Bangladesh War of Independence Documents Vol 1

Ministry of Information Government of the Peoples Republic of Bangladesh

Raju Fazlur Rahman (03112018) ldquoPM Awami League Responsible for All Development in

Bangladeshrdquo Dhaka Tribune

httpswwwdhakatribunecombangladeshelection20181218pm-awami-league-

responsible-for-all-development-in-bangladesh

Ranjan Amit (ty) ldquoThe Making of Bangladesh-China Relationsrdquo Jindal School of International

Affairs 01(02) 32ndash44

Ramachandran Sudha (22072019) ldquoHow Bangladesh Learned to Love the Belt and Roadrdquo The

Diplomat httpsthediplomatcom201907how-bangladesh-learned-to-love-the-belt-and-

road

Rana Sohel ve Ingulsrud Alex (2019 February 2) US foreign policy and the Bangladesh factor

The Daily Star httpswwwthedailystarnetopinionperspectivenewsus-foreign-policy-and-

the-bangladesh-factor-1696153 (25122019)

Rashid Harun ur (08032008) ldquoGen Moeen U Ahmedrsquos Visit to India Timely and Significantrdquo

Institute of Peace and Conflict Studies httpscotomastudiocomgen-moeen-u-ahmeds-

visit-to-india-timely-and-significant

142

______________(2010) Bangladesh-India Relations Living with a Big Neighbour 1st Edition

AH Development Pub House Dhaka

______________(2015a) ldquoBangladesh Awami Leaguerdquo Banglapedia Asiatic Society of

Bangladesh

______________(2015b) International Relations and Bangladesh The University Press Limited

Dhaka

______________(2015c) International Relations and Bangladesh 3rd Revised Edition The

University Press Limited Dhaka

Riaz Ali (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (25102019)

Riaz Ali ve Rahman Mohammad Sajjadur (2016) Routledge Handbook of Contemporary

Bangladesh Routledge

Rosen Mark E ve Jackson Douglas (2017) Bangladesh v India A Positive Step Forward in

Public Order of the Seas Center for Naval Analyses Arlington United States

Rosenberg Matt (10092018) ldquoIs Mackinderrsquos Heartland Theory Now Outdatedrdquo ThoughtCo

httpswwwthoughtcocomwhat-is-mackinders-heartland-theory-4068393

Roy Subhash Singh (07012018) ldquoHuumlkuumlmetinin 9 Yıllık Kalkınma Ccedilalışması Halkın Goumlz Oumlnuumlnde

Bulundurduğu Değer Ne Kadar Olacak (সরকাদধরর উননযদধনর ৯ বছর জনগদধির কতবদধবচনায কেেক থাকদধব)rdquo

Janakantha httpwwwdailyjanakanthacomdetailsarticle319272

Sahoo Pravakar (2013) ldquoEconomic Relations with Bangladesh Chinarsquos Ascent and Indiarsquos

Declinerdquo South Asia Research 33(2) 123ndash139

Saimum Rubiat (2020) ldquoThe Prospect of Belt and Road Initiative in the Context of Bangladeshrdquo

China Report httpsdoiorg1011770009445520930396

Samad Md Abdus (2016) Indo-Bangladesh Hydro-Politics 1947-1996 Proceedings of the Indian

History Congress 77 791ndash798

SAM (2019) ldquoBangladesh to Buy Arms from India with Itrsquos $500 Million LoCrdquo Southasian

Monitor httpssouthasianmonitorcombangladeshbangladesh-to-buy-arms-from-india-

with-its-500-million-loc

Sarker Noor Mohammad (19012019) ldquoNew Government in Bangladesh Implications for China-

Bangladesh Relationsrdquo Modern Diplomacy httpsmoderndiplomacyeu20190119new-

government

SASEC (ty) ldquoSASEC on the Moverdquo httpswwwsasecasiaindexphppage=sasec-on-the-move

(06072019)

Saylordotorggithubio (ty) ldquoSouth Asiardquo httpssaylordotorggithubiotext_world-regional-

geography-people-places-and-globalizations12-south-asiahtml (07062019)

Scroll (12032018) ldquoChina Is the Biggest Arms Supplier to Pakistan Bangladesh and Myanmar

Says Studyrdquo ScrollIn httpsscrollinlatest871743china-is-the-biggest-arms-supplier-to-

pakistan-bangladesh-and-myanmar-says-study

143

Shahriar Saleh vd (2019) ldquoAnatomy of Human Rights Violations at the Indo-Bangladesh

Borderlandsrdquo Territory Politics Governance 0(0)1ndash26

Siddique Abu (14052019) ldquoInfrastructure and Energy Bind Bangladesh to Chinardquo The Thirdpole

httpwwweco-businesscomnewsinfrastructure-and-energy-bind-bangladesh-to-china

Singh Prashant Kumar (2010) ldquoChinandashBangladesh Relations Acquiring a Life of Their Ownrdquo

China Report 46(3) 267ndash83

Sleet Phoebe (2020 October 28) ldquoBangladesh a Winner in India-China Rivalry but Water Dispute

Settlement is Still a Long Way Offrdquo Future Directions International

httpswwwfuturedirectionsorgaupublicationbangladesh-a-winner-in-india-china-rivalry-

but-water-dispute-settlement-is-still-a-long-way-off (01112020)

Southasiajournal (2016) ldquoBangladeshJpg (427times300)rdquo httpi2wpcomsouthasiajournalnetwp-

contentuploads201605bangladeshjpgfit=4272C300 (09072019)

Sumon Rakib Hasnat (09072014) ldquoDeniz Sınırı Mekemesi Kararı ile Bangladeşrsquoin hakları guumlvence

altına alındı (সমদরসীমা রাদধয বাাংলাদধেদধশর অকতধকার কতনকতিে)rdquo BBC News বাাংলা

httpswwwbbccombengalinews201407140708_mk_bangla_india_martitime_dispute_c

ourt_boundary

Swapan Harun Ur Rashid (28012019) ldquoBangladesh FM AK Abdul Momen Economy Helped

Awami League Win Electionsrdquo DW httpswwwdwcomenbangladesh-fm-ak-abdul-

momen-economy-helped-awami-league-win-electionsa-47262330

The Bangladesh Observer (30111987) The Bangladesh Observer

The Daily Ittefaq (05071987) The Daily Ittefaq

The Daily Star (19082005) ldquoDhaka Beijing Agree to Boost Trade Investmentrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20050819d5081901096htm

______________(05042006) ldquoInclusion of 8 F-7 BG Fighter Aircraftrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20060405d60405060267htm

______________(17092008) ldquoChina Pledges Help in N-Power Projectrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-55189

______________(16062010) ldquoChina to Help Develop Infrastructure Agriculture Education

Health Sectorsrdquo The Daily Star httpswwwthedailystarnetnews-detail-142942

______________(20032010) ldquoChina Visitrdquo The Daily Star httpswwwthedailystarnetnews-

detail-130757

______________(12012010a) ldquoDhaka Delhi Sign 3 Agreementsrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-121496

______________(12012010b) ldquoHasina Wants Deal on Teesta Waterrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-121497

______________(10062014a) ldquo5 Deals Inked with Chinardquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnet5-deals-inked-with-china-27818

144

______________(10062014b) ldquoHasina Stresses Trade Balance with Chinardquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnethasina-stresses-trade-balance-with-china-27812

______________(07062014) ldquoPM Lauds Chinese Policy for Regional Connectivityrdquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetpm-lauds-chinese-policy-for-regional-connectivity-27396

______________(10062014c) ldquoPower Project Gets Chinese Supportrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetpower-project-gets-chinese-support-27817

______________(06062015) ldquoAgreements Signed between Bangladesh and Indiardquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetcityagreements-signed-between-bangladesh-and-india-

93061

______________(26082015) ldquoChina to Build 2 More Bridges in Bangladeshrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetcountrychina-build-2-more-bridges-bangladesh-132925

______________(11052015) ldquoLand Boundary Agreement and Bangladesh-India Relationsrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetop-edpoliticsland-boundary-agreement-and-

bangladesh-india-relations-81550

______________(08042017) ldquoList of Bangladesh-India Dealsrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetcountrylist-bangladesh-india-deals-1388221

______________(19102019) ldquoChina Funded Projects Red Tape Holds Back Progressrdquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetfrontpagenewschina-funded-projects-red-tape-holds-

back-progress-1815790

The Lawyers ve Jurists (ty) ldquoBangladesh Awami League and Bangladesh Nationalist Party (BNP)rdquo

The Lawyers amp Jurists httpswwwlawyersnjuristscomarticlebangladesh-awami-league-

and-bangladesh-nationalist-party-bnp (03112019)

Tuathail Gearoacuteid Oacute (1996) Critical Geopolitics The Politics of Writing Global Space University

of Minnesota Press

________________(1999) ldquoUnderstanding Critical Geopolitics Geopolitics and Risk Securityrdquo C

S Gray ve G R Sloan (Ed) Geopolitics Geography and Strategy iccedilinde (107ndash124) Frank

Cass Publishers London

Tuathail Gearoacuteid Oacute ve John Agnew (1992) ldquoGeopolitics and Discourse Practical Geopolitical

Reasoning in American Foreign Policyrdquo Political Geography 11(2) 190ndash204

Uddin M M Jashim ve Bhuiyan Mahbubur Rashid (2011) ldquoSino-Bangladesh Relations An

Appraisalrdquo BIISS Journal 32(1) 1ndash24

Uddin Khawaza Main (04092019) ldquoStatelessness in Assam Bangladesh Faces Heat of Indiarsquos

Politicsrdquo Anadolu Agency httpswwwaacomtrenanalysis-statelessness-in-assam-

bangladesh-faces-heat-of-indias-politics1572973

Ullah Rahmat (2018) ldquoNew Dimension of the Military Intervention Bangladesh Examplerdquo Rahmat

Ullah ve Sabbir Hasan (Ed) Contemporary World Policy Politics and International

Relations iccedilinde (170ndash184) İKSAD Publishing House Turkey

145

UN Treaty Collection (ty) ldquoBANGLADESH and INDIA Agreement on Sharing of the Ganges

Waters at Farakka and on Augmenting Its Flowsrdquo United Nations Treaty Collection

httpstreatiesunorg (15122019)

Wadud Tuhin (05062018) ldquoTessta Anlaşmasının Umudu Bitmiş midir (কতেসতা চকতির আশা কতক পশষ)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocomopinionarticle1503131

Wilson John (2015) ldquoPolitical Discourserdquo D Tannen vd (Ed) The Handbook of Discourse

Analysis iccedilinde (775ndash794) John Wiley amp Sons Ltd

WNA (2019) ldquoNuclear Power in Bangladesh - World Nuclear Associationrdquo World Nuclear

Association httpswwwworld-nuclearorginformation-librarycountry-profilescountries-a-

fbangladeshaspx (03112019)

WorldAtlas (2018) ldquoSouth Asia Constituent Countries And Their Populations And Economiesrdquo

WorldAtlas httpswwwworldatlascomarticlesthe-population-and-economy-of-the-south-

asian-countrieshtml (06072019)

Xinhua (18032019) ldquoFeature China-Aided Exhibition Center Comes as Boon for Local

Bangladeshi Communityrdquo Xinhua News httpwwwxinhuanetcomenglish2019-

0318c_137904611htm

Yahya Faizal (2005) ldquoBIMSTEC and emerging patterns of Asian regional and interregional

cooperationrdquo Australian Journal of Political Science 40(3) 391ndash410

httpsdoiorg10108010361140500203936

Yasmin Lailufar (2019) ldquoIndia and China in South Asia Bangladeshrsquos Opportunities and

Challengesrdquo Millennial Asia 10(3) 322ndash336 httpsdoiorg1011770976399619879864

Yesmin Sultana (17022019) ldquoTapping the Potential of BCIM-ECrdquo Financial Express

httpsthefinancialexpresscombdviewsviewstapping-the-potential-of-bcim-ec-

1550415602

Yeşiltaş Murat (2016) ldquoJeopolitikrdquo Şaban Kardaş vd (Ed) Uluslararası İlişkilere Giriş Tarih

Teori Kavram ve Konular iccedilinde (351ndash365) Kuumlre Yayınları İstanbul

Yongtao Liu (2010) ldquoDiscourse Meanings and IR Studies Taking the Rhetoric of ldquoAxis of Evilrdquo

As a Caserdquo CONfines de Relaciones Internacionales y Ciencia Poliacutetica 6(11) 85ndash106

Zaman Rashed Uz (01092017) ldquoCan Bangladesh Turn Its Burdensome Geography into a

Blessingrdquo East Asia Forum httpswwweastasiaforumorg20170901can-bangladesh-

turn-its-burdensome-geography-into-a-blessing

EKLER

147

Ek 1 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Goumlruumlşme Soruları

1 Bangladeşrsquoin coğrafi konumunu goumlz oumlnuumlne alındığında Hindistan ve Ccedilin ile ilişkileri

dengeleme ihtiyacı var mıdır

2 2009-2018 doumlneminde Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan ve Ccedilin ile ilişkilerinin nasıl

olduğunu duumlşuumlnuumlyorsunuz Awami Ligi hangi uumllke ile daha iyi bir ilişki suumlrduumlrmuumlştuumlr

3 Avami Ligi huumlkuumlmeti bu suumlre zarfında Ccedilin ve Hindistan ile dengeyi korumayı başarmış

mıdır

4 Cevabınız evet ise sizce hangi konularda Avami Ligirsquonin denge kurmayı başardığını

duumlşuumlnuumlyorsunuz Cevabınız hayır ise hangi durumlarda dengenin kurulmadığını duumlşuumlnuumlyorsunuz

5 2009-2018 doumlneminde Hindistan veya Ccedilin ile Bangladeş arasında bir anlaşma

imzalandığında diğer uumllke (Ccedilin veya Hindistan) yeni bir anlaşma yapmakla ilgileniyor ya da Avami

Ligi huumlkuumlmeti anlaşmayı imzalıyor Sizce bu durum Avami Ligirsquonin başarısı mıdır Yoksa Ccedilin ile

Hindistan arasındaki rekabetin sonucu mudur

6 Ccedilin ile Hindistan arasında Bangladeş ile ilgili rekabetin konuları nelerdir

7 Avami Ligi huumlkuumlmetinin birccedilok bakanı ve lideri Hindistan hakkında oumlvguuml konuşmalar

yapıyor Bu durumu Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa karşı zayıf youmlnleri olarak duumlşuumlnuumlyor musunuz

8 Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquola gelecekteki ilişkileri ne olmalı Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquole

ilişkilerinin hangi alanlarda guumlccedillendirilmesi gerekiyor Hangi alanlarda Bangladeşrsquoin Hindistan ile

ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi gerekiyor

148

Ek 2 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Ali Riaz

Ali Riaz Bangladeşli uyruklu olup Amerikarsquoda yaşayan siyaset bilimcisi ve yazarıdır Illinois

State Uumlniversitesinde Profesoumlrduumlr Ccedilalışmalarının ccediloğu oumlzellikle Guumlney Asya siyaseti ve siyasal

İslam uumlzerindedir Bangladeşrsquoin dış politika analistler arasında birinci sırada yer almaktadır

Goumlruumlşme Tarihi 25 Kasım 2019

বৈশবিক পশবিশবিশবিি পশবিৈিত নেি কািনে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব বৈনেনে এি অেযিম কািে হনে ১ সামশবিকভানৈ বৈশবিক

অরতেীশবিি ভিনকনদর পশবিৈিত ে হনে এশবেোে এনসনে ২ শবৈি িাজনেিশবক ৈযৈিাে পশবিৈিত ে হনেনে শবৈি িাজনেশবিক ৈযাৈিাে ৈহ বেনলাোি

বিশবি হনেনে এশবেোে চীে শবৈি েশবি শবহনসনৈ আতমপরকাে কনিনে গি এক েেনক চীে শবৈি েশবি শবহনসনৈ আতমপরকাে কনিনে এই দটি

পশবিৈিত নেি ফনল ndash এ দটি উপোনেি বপরশবিনি এশবেোি পরশবিন াশবগিাি বকনদর শবহনসনৈ ভািি মহাসাগি সামনে এনসনে এ এলাকা শবেনে পরীশবৈি

একটা ৈে পশবিমাণ বিল াে জবালােী শবেিাপততাি জেয মালাককা পরণালী ও এ এলাকা গরতবপণত এ সমদর পর শবেনে পরশবিন াশবগিা হনে মলি

িিাষটর চীে ও ভািনিি মনযয েীরতশবেে াৈি এ অঞচনল িিানষটরি একক আশবযপিয শবেনলা শবকনত চীনেি উতথানে কািনণ চীে ওই শবস বলে

শবেনজি কিত নতব িােনি চাে কািে চীনেি জবালােীি েিকাি িাি জবালােীি ৈে অাংে মযযপরাচয শবেনে চীনে াে ভািিও ব নহি উতথাে কিনে

িািা ভািি মহাসাগিনক শবেনজনেি সাগি মনে কনিনে িেে ভািনিি েশবি শবেনলা ো শবকনত এেে িাি েশবি হনেনে বসও েশবি বেোনি

চাে বেো াে ভািি মহাসগনিি পরশবিন াশবগিাি ৈশবযতি অাংে হনলা ৈনগাপসাগি কািে ভািি মহাসাগনি পরনৈে কিনি হনল ৈনগাপসাগি

শবেনে ব নি হনৈ গালফ শবেনে বগনলও ৈনগাপসানিি কাে শবেনে ব নি হে ফনল ৈনগাপসানিি গরতব ৈাোে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব

ও বকৌেলগি গরতব বৈনেনে এটা মনে বিনে পিিাষটরেীশবি ঠিক কিনি হনৈ এটা শয চীে ও ভািনিি পরশবিন াশবগিা েে ৈাাংলানেনেি

করমৈযতমাে ভিাজনেশবিক ও বকৌেলগি গরতব মারাে বিনেই পিিাষটর এৈাং অেযােয েীশবি ঠিক কিনি হনৈ

ভািি-চীে পরশবিন াশবগিাি আনিকটি শবেক হনলা ভািি সৈ সমে েশবিণ এশবেোনক িাি পরভাৈাযীে একটি অাংে মনে কনি মনডর ডশবিনেি

আওিাে িিাষটর ব মে লযাটিে আনমশবিকানক শবেনজি পরভাৈাযীে মনে কিনিা বিমশবে একটি যািো ইশবিিা গাশবিি সমে এটা সামনে আনস

এটানক অনেনক ইশবিিা ডশবিে ৈনলে িেে ব নহি িিানষটরি সনগ ভািনিি সমপকত ভানলা শবেনলা ো বসনহি এটা িিাষটরনক মারাে বিনেই

সামনে আো হে িনৈ েশবিণ এশবেোে িিাষটর সৈ সমে িাি অৈিাে যনি িােনি বচনেনে ১৯৪৭-৪৮ বরনকই পাশবকসতাে িিানষটরি ৈি এৈাং

পাক-ভািি নে িিাষটর পাশবকসতানেি পানে শবেনলা ফনল ৈাাংলানেনেি সবাযীেিা নেি সমে িিাষটর পাশবকসতােনক সহােিা কনিনে শবমতর

পাশবকসতানেি অেনডিা বচনেনে এই একই শবৈষনে চীনেি মনোভাৈও িিানষটরি মনিা শবেনলা ফনল িানেি মনযয একটা সমপকত বিশবি হনেনে

ভািি িাি পরশবিনৈশবেনেিনক ব নহি শবেনজি পরভাৈাযীে মনে কনি ফনল েশবিণ এশবেোি বেনেগনলাি সনগ ভািনি ভািসমযহীে সমপকত

বিশবি হনেনে পাশবকসতাে োো অেয বেনেগনলানক িদর বেে শবহনসনৈ বেনেনে ফনল ভািি সৈ সমেই ৈে ভাই সলভ আচিণ কিনি বচনেনে

িাি শবকে পরশবিেশবৈ শবকনত আমিা বেনেনি পাই ব মে শরীলাংকাে ভািনিি সামশবিক হসতনিপ মালদবীনপ মামে আবদল কাইেনমি শবৈরনে বসো

অভতথানেি সমে ভািি কমাননডা ৈাশবহেী পাঠিনেনে ভািি সৈ সমে মনে কনি এগনলাি জেয আনতজত াশবিক মহনলি বকানো ভশবমকাি পরনোজে

149

বেই বস শবেনজই সমাযাে কিনি পািনৈ ফনল শবেও ভািি শবৈিেশবি হনি বচষটা কিনে িৈও বস েশবিণ এশবেোি বেেগনলানি িাি পরভানৈি

অযীনে ৈনলই মনে কিনি চাে এি ৈাশবহনি শবচনতা কিনি পানিশবে

এমে একটা মহনিত চীনেি আতম পরকাে রনটনে চীনেি একটা েীশবি হনে ভািিনক চানপ িাো চীনেি শবেনজিও একটা ৈলে আনে িা

হনলা পৈত-েশবিণপৈত এশবেো শবকনত েশবিণ এশবেোি শবেনক চীনেি বিমে েজি শবেনলা ো ১৯৭০ এি বরনক গি ১০ ৈেি আগ প তনতও চীে েশবিণ

এশবেোি শবেনক েজি বেেশবে িনৈ ব নহি ভািি মহাসাগনি ভািনিি সনগ পরশবিন াশবগিা িনেনে বসটানক বস েশবিণ এশবেো েশবেনি শবেনি

চাে কািণ ভািনিি ৈলনে শবগনে শবে িাি সনগ েটা কিা াে িাহনল বসটা িাি জেয ভানলাই চীে দটি কািনে এটা কনিনে ১ ভািি

মহাসগি পািৈিী বেেগনলানি পরভাৈটা ৈাোনো আফগাশবেসতাে শবেনে চীে এ পরভাৈ শবৈসতানিি সচো কনিনে পাশবকসতানেি কানে হওোে সহজ

হনেনে ২ শবদবিীেি সমদর ৈিি বিশবি ব মে শরীাংকাি হামবাে বিািা িাোো শবমোেমানি িানেি পরভাৈ ৈহ ৈেি যনি শবমেেমাি বসোৈাশবহেীি

সনগ চীনেি সমপকত অিযনত গভীি িািা শবমোেমানিি িাজেীশবিশবৈেনেি গরতব বেেো শবমোেমাি ও পাশবকসতানেি সনগ সমপকত রাকাে বপাটত ৈিি

কিা সহজ হনেনে শরীলাংকাে শবৈশবেনোগসহ িাজনেশবিক সহােিা শবেনেনে এেে চীনেি কানে ৈাাংলানেনেি গরতবও ৈশবে বপনেনে

চীে ৈাাংলানেে বক দটি কািনে বৈশবে গরতব শবেনে ১ জবালােী সিৈিানহি সামশবদরক লাইেনক শবেিাপে িাো ২ ভািনিি শবৈপিীনি

পরভাৈ শবৈসতাি এভানৈই ৈাাংলানেনে চীনেি সবারত ও পরশবিন াশবগিাি শবৈষেটি আসনে অেযশবেনক ভািনিি সনগ িিানষটরি সমপকত ভানলা হনে

াওোে দই বেে ভািি মহাসাগনি চীেনক বেকানি বজাটৈে হনেনে সিিাাং ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবি হনি হনৈ ভিাজনেশবিক ও

ভনকৌেলগি অৈিােনক িটা গরতব শবেনে বসই শবেকটা শবৈনৈনচোে বিনেই চীে ও ভািনিি সনগ সমপকত টা হওে উশবচি িনৈ ৈাসতনৈ হনেনে

শবকো বসটা বেোি শবৈষে

দট ো দেটের মটযে দেমন ভোটে ভোরসমে হটে চীে ও ভািনিি শবৈষনে এই আনলাচোে িিানষটরি পরসগ এনসনে িানেি সনগ

ৈাাংলানেনেি সমপকত উতথাে-পিনেি মযয শবেনে এশবগনেনে িনৈ ১৯৭১ বরনকই সমপকত িনেনে িিানষটরি সনগ সবাযীেিাি পিই ৈাাংলানেনেি

পানে আশবরতক সহােিা শবেনে এশবগনেনে ৈাাংলানেে েে শবৈনেশবে সহােিা শবেভত ি শবেনলা িেে শবৈি ৈযাাংক ও আইএমএফ ৈাাংলানেেনক সাহা য

কনিনে িিানষটরি সমরতনে ১৯৭৫ পিৈিী সমনে সমপকত বৈশবে ভানলা হনেনে অরতনেশবিক সমপকত ভানলা হনেনে িিাষটর বরনক শবৈশবেনোগ

এনসনে ১৯৭২ সাল বরনক ব িিাষটর ৈাাংলানেনেি িাজেীশবিনি শবেনলা হোৎ কনি বকে িাি অৈিাে বেই বকে চীে ও ভািি সামনে চনল

আসনলা কািণ শবহনসনৈ ৈলা াে ১ েববই েেনকি পি েশবিণ এশবেোে িিানষটরি পিিাষটরেীশবিনি শবকে পশবিৈিত ে হনেনে ৈে অরতনেশবিক

ৈাজাি শবহনসনৈ ভািনিি উতথাে এৈাং অরতেীশবিি পরসানিি কািনে িিাষটর ভািনিি সনগ ভানলা সমপকত বিশবি কনি এশবগনেনে এি ফনল েশবিণ

এশবেোে িিাষটর এক যাপ বপেনে বরনকনে িািা ভািনিি কমতকানডনক সমরতে শবেনেনে িনৈ পাশবকসতাে ৈযশবিি েশবিে এশবেোি বেেগনলানি

ভািনিি ভশবমকানি ১৯৯০ এি পনি িিানষটরি সমরতে িনেনে ফনল িিাষটরনক সামনেি সাশবিনি বেো ােশবে িনৈ িািা অেপশবিি

রানকশবে ৈাাংলানেনেি সনগও িানেি শবৈশবভনন বিনতর সহন াশবগিামলক কাজ হনেনে েশবিণ এশবেো িিানষটরি এ েীশবিনক অনেক

মযাকনডাোলডাইনজেে অৈ ইউএস ফনিে পশবলশবস ৈলা াে সনাে নে পিৈিী সমনে শবৈি অরতেীশবি এশবেোি শবেনক ঝনক াওোে িিাষটর এশবেোে

িানেি অরতনেশবিক েীশবি িহণ কনিনে িািা বেনেনে চীনেি উতথােনক বেকানি হনল এশবেোি সনগ অরতনেশবিক সমপকত ৈাোনি হনৈ িািই

150

অাংে হনসনৈ টিশবপশবপ কিা হে টিশবপশবপএি অশবযকাাংে বেে হনলা পৈত এৈাং েশবিণপৈত এশবেোনি এৈাং বকনদর শবেনলা ভািি মহাসাগনিি পািৈিী

বেে িিাষটর বেনেনে শবে এ বেেগনলানক শবৈশবেনোগ ও ৈযৈসা শবেনে পরভাৈ ৈলনে শবেনে আসা াে িাহনল চীনেি অিগশবিনক রামানো সহজ

হনৈ িনৈ ব নহি এ েীশবি সফল হেশবে শবৈনেষ কনি টরামপ এি েীশবিি কািনণ ফনল এ বেেগনলা চীনেি পরশবি ঝনক পনেনে টিশবপশবপ ৈযরত

হওোি পি েশবিণ এশবেোি িাজেীশবিনি িিাষটরনক েৈ বৈশবে বেো ােশবে

সিিাাং চীে ও ভািনিি সনগ ৈাাংলানেনেি ভািসনমযি করা আসনল এ অদেয িিীে েশবি িিাষটর সামনে আনস দটি শবজশবেনসি মনযয

ভািসনমযি জেয িিীে মাযযম পরনোজে ব মে োশবেপাললাে একটি বেল রানক িিাষটর ৈাাংলানেে পিিাষটরেীশবিনি চীে ও ভািনিি ভািসনমযি

বিনতর ওই বেনলি মনিা ৈাাংলানেনেি িাজেীশবিনি িিানষটরি গরতব এোনে িিাষটর ৈাাংলানেনেি পরশবিনৈশবে িাষটর েে ভািি পরশবিনৈেী

চীে কাোকাশবে দটি বেনেিই ৈাাংলানেনেি ওপি শবভনন শবভনন আিহ আনে সিিাাং এটাি ভািসনময িিানষটরি উপশবিশবি জরশবি শবেনলা

২০০৯ সাল বরনক আওোমী লীগ সিকাি িিানষটরি সনগ ব াগান াগমলক সমপকত বিনেনে িনৈ দই বেনেি মনযয দিতব বিশবি হনেনে

কািে হনে িাজনেশবিক ২০১৩ সানল িিাষটর সবে ও শবেিনপি শবেৈতাচনেি ওপি গরতবানিাপ কনি ভািি শবকনত এমে শবকে চােশবে আি

চীনেি শবেশবেত ষট বকানো অৈিাে শবেনলা ো িিাষটর শবেিনপি শবেৈতাচেনক েৈ বজাি শবেনেশবেনলা কািণ শবেৈতাচে দৈতল হনল একশবেনক সিকানিি

ওপি চীে অরৈা ভািনিি পরভাৈ বৈনে ানৈ পাোপাশবে অগণিাশবিক অৈিাে জশবগৈাে ৈােনৈ কিানষটরি এ সিকত অৈিা ৈাাংলানেে সিকাি

গরতব বেেশবে পিৈিীনি বেো বগল সিকানিি ওপি ভািনিি িাজনেশবিক পরভাৈ অিযনত ৈশবে বপনেনে সিকাি িাজনেশবিক ভানৈ ভািনিি

ওপি শবেভত িেীল হনে পনেনে ফনল ভািিনক অনেক শবকেই শবেনেনে বস অনরত ৈাাংলানেনে বিমে শবকেই পােশবে ফলশরশবিনি ভািনিি সনগ

ভািসমসযহীে সমপকত বিশবি হনেনে অেযশবেনক চীে শবৈশবেনোনগি মাযযনম ৈাাংলানেনে অৈিাে েশবিোলী কনিনে এ দটি বেনেি বকানোটিি সনগ

ৈাাংলানেনেি ভািসমযহীে সমপকত িিানষটরি েশবিণ এশবেো বকশবনদরক সবানরতি পশবিপনথী ফনল ৈিত মানে কিানষটরি সনগ ৈাাংলানেনেি সমপকত অনেক

আেষঠাশবেক শযমাতর শবেিাপততা ও বগানেিা প তানে শবকে সমপকত িনেনে এি ৈাইনি চীে-ভািনিি মনযয ভািসময িিাে িিানষটরি সনগ

িাজনেশবিক প তানে বস সমপকত রাকা েিকাি বসটা বেই

ৈাাংলানেনেি ভ-বকৌেলগি সবারত বকােটা ভিাজনেশবিক সবারত শবক বসটা হনলা ৈাাংলানেেনকই শবচনতা কিনি হনৈ চীনেি সবানরতও েে

ভাািনিি সবানরতও েে অরৈা িিানষটরি সবানরতও েে শবেনজি সবানরতই এ েশবিগনলাি মনযয ভািসমসয আো েিকাি ৈাাংলানেনেি অৈিাে ও

ভনকৌেলগি সন াগটানক ৈযৈহাি কিনি হনৈ িাজনেশবিক ৈা অরতনেশবিক কািনে ভাসনমযি শবৈষেটি শবচনতা ো কনি জািীে সবারতনক পরাযােয শবেনে

েীশবি শবেযতািণ পরনোজে িনৈ ৈিত মাে সিকাি ব টা কিনে িািা িাজনেশবিক ভানৈ ভািনিি ওপি এৈাং অরতনেশবিকভানৈ চীনেি ওপি শবেভত িেীল

হনে পনেনে সিকাি এভানৈ ভািসময কিাি বচষটা কিনে িািা মনে কিনে এভানৈই ৈাাংলানেে ভািসময িিাে সফল হনেনে অেযভানৈ

বেেনল চীে ও ভািি শবেনজনেি সবানরতি জেয আওোমী লীগনক িমিাে িােনি চাে চীনেি সবারত হনলা িািা ব নকানো জােগাে আযা

বসবিিাশবিক সিকািনক পেি কনি কািণ হনে এ যিনেি সিকাি দেীশবি কিনলও ঋনেি টাকাে উননেে কাজ কনি এই যিনেি ৈযৈিাে চশবিি

েসো সাংসনে উতথাপে কিনি হেো পশবিকলপো িহনণ েীরতসশবতরিা রানক ো চীেও েীরতসশবতরিা চাে ো িািা টাকা শবেনি চাে এৈাং দরি ৈাসতৈােে

151

চাে ফনল আযা বসবিিাশবিক সিকাি চীনেি জেয উপ ি িাজনেশবিক ভানৈও চীনেি সবারত আনে চীে শবৈিৈযাপী উোিগণিাশবিক ৈযৈিাি

শবৈরনে কাজ কিনে ফনল ৈাাংলানেনে শবে অশবি উোি েল ো রানক িাহনল িা চীনেি িাজনেশবিক সফলিানক সহজ কিনৈ

অেযশবেনক ভািনিি জেযও এ সিকাি অনেক গরতবপণত কািণ িািা শবেেিে কিনি সিম হনে চীে ও ভািনিি এ পরভানৈি মনযয

িিাষটর আসনল বকারাও শবফট কিনে ো িিানষটরি শবেিাপততা চশবিনি সিকাি সাো বেেশবে িািা িিানষটরি সনগ বকানো যিনেি চশবিনি

ব নি আিহী েে গলোে আকরমনেি পি িিাষটর একটি সিাসশবৈনিাযী সহন াশবগিা চশবি কিনি বচনেনে িনৈ িা গরতব পােশবে চশবি হেশবে

শবকে শবকে বিনতর সহন াশবগিা হনে িনৈ িাজনেশবিক ভানৈ বকানে সমপকত আগােশবে ২০০৯ বরনকই এভানৈ ভািসময িাপেকািী েশবি িিানষটরি

সনগ ৈাাংলানেনেি এমে সমপকত ৈজাে রাকাে চীে অরৈা ভািনিি সনগ সমপনকত ি বিনতর ভািসমযহীেিা পরােই বচানে পনে ভািনিি পরশবি

আওোমী লীনগি বঝাো ক সপষট িাজনেশবিকভানৈ টিনক রাকনিই িািা ভািনিি পরশবি দৈতলিা বেোে িাজনেশবিকভানৈ ভািনিি সনগ আওোমী

লীনগি সমপকত অনেক গভীি এৈাং কাোকাশবে এ সমপকত সামনে অনেক শবেে প তনত অৈযাহি রাকনৈ ভািনিি পরশবি এ শবেভত িিাি কািনণ শবকনত

ৈাাংলানেে অশবিশবিি শবকে অজত ে কিনে ো ভািি অরত শবেনে সাহা য কিনে ো এ সিকািনক ভািি বিমে বকাে অরত শবেনে সাহা য কিনে

ো

উননেেনক আওোমী লীগ পরযাে এনজনডা শবহনসনৈ িনল যনিনে ৈে পরনজকটগনলানক ইসয শবহনসনৈ বেোনো হনে ব উননেনেি সবানরতই

গণিনিি শবকেটা োে বেওো হনেনে বেোনোি মনিা এ পরনজকটগনলাি জেয টাকা েিকাি শবকনত সবেিা জৈাৈশবেহীিা িাজনেশবিক শবিশবিেীলিা

ও গণিাশবিক ৈযৈিাি েিত পিণ ো হওোে এই টাকাটা ব নহি আনতজত াশবিক োিানেি কাে বরনক শবেনি পািনি ো ফনল সিকাি অেযনকাে মাযযম

েজনে ব োনে কম জৈাৈশবেহীিা ও কম সবেিাি সন াগ িনেনে চীে এ বিনতর সৈনচনে সহজ মাযযম চীে সবেিা ও জৈাৈশবেহীিাি শবৈষেটি

েৈ বৈশবে গরতব বেে ো আি এ যিনেি ৈে পরনজনকট টাকা বেওোি িমিা চীনেনিই আনে ভািনিি োই ফনল আওোমী লীনগি িাজনেশবিক

শবেভত িেীলিা ভািনিি কানে এৈাং অরতনেশবিক শবেভত িিা চীনেি কানে কািণ িাজনেশবিক ভানৈ টিকনি ো পািনল অরতনেশবিক সশবৈযাও সমভৈ েে

ফনল চীে আওোমী লীনগি ভািি শবেভত িেীলিানক েৈ বৈশবে বেশবিৈাচক বেেশবে চীে সৈশবকে েীরত বমোনে শবচনতা কনি িািা বেেনে আেেতগি

ভানৈ িািা উোি গণিনিি শবৈরনে সফল হনে ৈাাংলানেনে ব গণিনিি সাংকট বেো শবেনেনে বসটানক সমরতে শবেনে চীে িাোো চীে

ৈনঝনে ব ভািনিি পরভাৈ একশবেনে কনম ানৈ ো চীে িাি করমৈযতমাে পরভানৈি মাযযনম যীনি যীনি ভািনিি পরভাৈনক হরাস কিনি চাে

িািা সফলও হনে ভািিনক বেনে আওোমী লীগ চীনেি শবেনক ঝকনৈ ো এটা চীে ভানলাভানৈই জানে

চীটন সফটর দেটেই ভোরটে দেটে হটে শবৈষেটি এভানৈ েে িনৈ হেনিা এভানৈ পশবিকলপো কিা হেনে িনৈ ভািনি সফি

এমশবেনিই হে জেগণনক বেোনোি জেয আওোমী লীগ শবকে বকৌেল অৈলমবে কনি বেো বগনে চীে বরনক সাৈনমশবিে বকোি পি ভািনিি

পি বরনক বৈে শবকে সফি হনেনে পরযােমিী পরকানেয বরাষো শবেনলে ব ভািনিি সানর সমপনকত রাটশবি হনৈ ো এটা হনে জেগণেনক

বেোনোি বকৌেল

152

ভবেষেে নীবে ৈাাংলানেনেি জািীে সবারত ৈাাংলানেেনকই িিা কিনি হনৈ এটা চীে-ভািি ৈা িিাষটর িিা কিনৈ ো ফনল জািীে

সবারতগনলা শবচশবিি কিা জরশবি বসগনলা শবেনে েিকষাকশবষ কিা বসগনলাি শবৈশবেমনে ৈাাংলানেনেি েীরত বমোেী সবানরতি অেকনল া কিাি কিনি

হনৈ শবদবিীেি ৈাাংলানেনেি হানি সবারত উোনিি মাযযমগনলা কনম বগনে িাজনেশবিক কািনে অনেকগনলা সন াগ েষট হনেনে ব মে

বকানো শবৈশবেমে োোই ৈিি ৈযৈহানি ভািিনক সন াগ বেওো হনেনে অরচ এই ৈিি অনেক গরতবপণত শবেনলা বকে বকানো যিনেি

আনলাচো োো সন াগ বেওো হনলা ৈাাংলানেে অৈিােগি ব সমপে আনে িাি রা র ৈযৈহাি কিনি হনৈ ব মে ভািি মহাসাগনি

পরনৈনেি সন াগ েশবিণ ও েশবিণপৈত এশবেোি সাংন াগ ফনল এ সন াগগনলানক শবকভানৈ ৈযৈহাি কিনি িা ৈাাংলানেেনক সঠিকভানৈ ভাৈনি

হনৈ শবসগাপি িাি বপাটত ৈযৈহাি কনি যেী হনেনে এভানৈ পশবিকশবলপিভানৈ আগানি হনৈ

সিিাাং ৈালানেনে শবে বকানো বেনেি ওপ ঝনক পনে িাহনল িাজনেশবিক শবসোনতও ওই বেনেি অেকনল ানৈ ফনল বেনেি সবারত

সাংিিণ হনৈ ো িাজনেশবিকভানৈ ভািনিি ওপি আি অরতনেশবিকভানৈ চীনেি ওপি শবেভত িেীল হনে াওোি অনরতই হনে শবেনজি সবারত বরনক

সনি এনসই িানেি সানর সমঝিাে িাশবজ হওো কা তকি গণিাশবিক ৈযৈিা ও জেসনচিেিা োো বেনেি সবারত িিা কঠিে েীরত বমোেী

িাজনেশবিক ও অরতনেশবিক লিয শবেযতািণ কিনি সিম হনল সফল িাজনেশবিক ৈযৈিা পরশবিশবষঠি হনল সবেিা রাকনল বেনেি সবারত িিা হনৈ

েিৈা বকানোভানৈই সমভৈ েে ভািিনক া বেওো হনেনে িাি শবৈশবেমনে শবক পাওো বগনে ৈাাংলানেনেি শবক সমপে আনে এৈাং সবারত শবক

বসশবেক শবৈনৈচো কনিই এ যিনেি সমপকত বিশবি হওো উশবচি শবক শবক আোে কিনি চাই বসটা শবেযতািণ কিনি হনৈ শয শবদবপাশবিক েে

আনতজত াশবিক বফািানমও সহন াশবগিাি সন াগ িনেনে এ সৈশবকেই শবেযতািণ কিনি হনৈ শবেনজি সবারতনক ঠিক বিনে ভািি বক া বেওো হনেনে

িা অনেক ৈহমাশবতরক টরােশবজট বেওো হনেনে ভািি িাি উততিপৈত পরনেেগনলানি ৈাাংলানেনেি শবৈশবেনোনগি সন াগ কনি শবেনি পািনিা

টরােশবজট বেপাল ও ভটানেি সনগও সাং ি কিা ব ি পাশবেচশবি সীমানত সমসযা ইিযাশবে শবৈষেগনলা সামনে বিনে েীশবি শবেযতাশবিি হনি পািনিা

২০০৯-২০১৮ সানলি মনযয ভািি ৈাাংলানেে বরনক ব সশবৈযা আোে কনি শবেনেনে ৈাাংলানেনে বস িলোে েৈই সামােয শবকে অজত ে

কিনি বপনিনে ভািসমযটা পনিাপশবি ভািনিি পনি চনল বগনে অরতেীশবি পাশবে ৈনটে িাজেীশবি অনৈয ৈাাংলানেশবে ইসয সৈ শবকেই ভািনিি

সবারত সাংিিণ কনিনে এ সমেকানল চীে এৈাং ভািি িানেি জািীে সবারত সামনে বিনে ৈাাংলানেনেি কাে বরনক সনৈতাচচ সন াগ আোে কনি

শবেনি বপনিনে এ সমনেি মনযয ৈাাংলানেে িাি ভনকৌেলগি অৈিাে ও জািীে সবারতনক সামনে বিনে েৈ সামােয সফলিা অজত ে কিনি

বপনিনে

153

Ek 3 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Delwar Hossain

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Guumlney Asya Uzmanı Bangladeş

dış politika analistlerden en ccedilok bilinen kişilerden biridir

Goumlruumlşme Tarihi 27 Kasım 2019

একটা বেনেি পিিাষটরেীশবি শবৈশবভনন উপোনেি ওপি শবেভত ি কনি আি ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিি বিনতর ইশবিহাসও জশবেি ৈলা াে

ব মে চীনেি সনগ আমানেি সমপনকত ি শরটা শবকনত সেকি শবেনলা ো ১৯৭১ এ চীনেি ভশবমকাি কািনে বৈশবি সমপকত শবেনলা এৈাং পররম শবেনক

সমপকত শরই হেশবে অেযশবেনক ভািনিি সনগ সমপকত মশবি নে ভািনিি সমরতনেি কািনণ শরনিই একটা বকৌেলগি ও বজাটগি সমপকত

শবেনলা দই বেনেি মনযয ৈিতবপণত শবদবপাশবিক চশবি শবেনলা একটা প তানে বৈশবিক ও আঞচশবলক উপাোেগনলাি পরভানৈ এ অঞচনলি বেেগনলানি

ব পরভা পনে িাি বপরশবিনি ভািি-ৈাাংলানেে সমপনকত কেনো কেনো একটা টাোনপানেে-ওোোমা হনেনে

সাংশবৈযানে পিিাষটরেীশবিি ব েীশবি অেসিণ কিা আনে বসশবেনক িাকানল বেো াে ৈাাংলানেে সকল বেনেি সনগ সসমপকত িােনৈ

বসশবেক বরনক বেেনল ভািি ৈা চীনেি সনগ ৈাাংলানেে সসমপকত ও েশবিোলী সমপনকত ব নি পানি ৈাসতৈিা হনে ব ভিাজনেশবিক শবৈনৈচোে

ৈাাংলানেে-ভািি সমপকত শবৈনেষ গরতব পাে একই কািনণ চীনেি সনগ সমপনকত ি গরতবও আনে সনাে নেি সমে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক

গরতব ব মে শবেনলা এেেকাি বপরশবিনি বেেনলও ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব ৈশবে বপনেনে িাোো ৈহমেী শবৈনি শবৈনেষ কনি চীে

ও ভািি েে েশবিোলী হনে িেে বেো ানে ৈাাংলানেনেি গরতব আিও ৈশবে পানে সিিাাং ৈালানেনেি ব শবেিাপততা ও উননেনেি

চাশবহো আনে বস শবৈষেগনলানক সামনে বিনে পশবিচাশবলি হনে পাোপাশবে োসক ািা আনসে িানেি দশবষটভশবগও বসোনে ি হে সনাে নেি

পি মিােনেতি গরতব অনেক কম বস কািনে বেো াে চীে ও ভািনিি সনগ একই সনগ অাংেীোশবিতব মলক েশবিোলী সমপকত বিশবি কিাি

সন াগ িনেনে গি ১০ ৈেনি এক যিনেি ভািসমযপণত অৈিাে বিশবি কনিনে ৈাাংলানেে দই বেনেি সনগ অিযনত উৎপােেমেী এৈাং

বকৌেলগি সমপকত বিশবি কিাি মাযযনম একটা ভািসময বিশবি কিনি বপনিনে

দেোন দেোন দেটে ভোরসমে হটেটে ভািনিি সনগ সমপনকত ি শবৈষনে বেেনল ৈলা াে এটা ৈহ মাশবতরক অরতেীশবি শবেিাপততা

িাজনেশবিক সাাংেশবিক সৈ শবৈষেগনলাই কাজ কিনে শবৈনেষ কনি পরশবিনৈশবে িাষটর হওো ও একটা গরতবপণত উপাোে অরতেীশবিনি ভািি-চীে

ৈাাংলানেনেি জেয সমাে গরতবপেত চীে পরযাে ৈযৈসাশবেক অাংেীোি ভািি শবদবিীে ৈাশবণনজযি শবেনক বরনক দই বেে পরাে কাোকাশবে পনৈতি

িলোে ভািনিি শবৈশবেনোগ ৈােনে অেযশবেনক অৈকাোনমা উননেনে চীনেি ভশবমকা ৈােনে ফনল অরতেীশবি একটা গরতবপণত ইসয শবেিাপততা

শবৈষনে বেো াে চীনেি সনগ আমানেি সামশবিক সমপকত অিযনত ভানলা সৈনচনে বৈশবে অসতর চীে বরনক আমোশবে কিা হে ভািনিি সনগ এটা

কম ভািনিি পনি ৈাাংলানেনে এনিা অসতর সিৈিাহ সমভৈও েে কািণ িািা শবেনজিাই আমোশবে কনি শবকনত ২০১৭ সানল পরযােমিীি সফনল

একটা সমনঝািা সমািক সািশবিি হনেনে ভািনিি সনগ সিঞজাম করনে সমমি হনেশবে এি ফনল ভািি বরনক ৈা ভািনিি মাযযনম ৫০০ শবমশবলেে

ডলানিি সিঞজাম বকো হনৈ সিিা বেো াে ভািনিি সনগ সামশবিক সহন াশবগিা আনে এৈাং িাি যিণটা শবভনন ভািনিি সনগ আমানেি মলি

154

শবেিাপততাি ব শবৈষেগনলা আনে ব মে উততিপৈত অঞচনল ব অশবিিিা ৈা আনিালে বসোনে ৈাাংলানেনেি সহন াশবগিাে িা েমে কিনি সিম

হনেনে ৈিত মাে সিকাি ভািিীে শবৈনদরাহীনেি ৈাাংলানেনেি বভিনি সন াগ বেেশবে এৈাং িানেি িৎপিিা ৈি কিনি সহন াশবগিা কনিনে ফনল

এটা ভািনিি জেয অনেক ভানলা হনেনে সিিাাং ভািনিি অভযনতিীণ শবেিাপততাি বিনতর ৈাাংলানেনে গরতবপণত ভশবমকা পালে কনিনে দনেনেি

মনযয সসমপনকত ি কািনে সীমানত বকনদরীক ব সমসযা শবেনলা বসটা অনেকটা দি হনেনে ফনল ৈাাংলানেনেি সনগ ভািনিি শবেিাপততা সমপকত

িনেনে এৈাং এনক অেযনক আিাি মনযয বিনে োশবনতপণত সীমানত বিশবিি বচষটা কনিনে

চীনেি সনগ আমানেি সিাসশবি সীমানত বেই চীনেি সনগ সামশবিক সমপনকত ি শবভশবতত হনে সামশবিক সিঞজাম শবভশবততক চীে বরনক বকানো

সামশবিক হমশবক ৈা ভীশবি বকনদরীক েে চীে ব মে ৈাাংলানেেনক শবেিাপততা হমশবক মনে কনি ো ৈাাংলানেেও বিমে চীনেি সনগ সমপনকত ি মল

শবভশবতত অরতেীশবি ও সামশবিক সহন াশবগিা সামপরশবিক সমনে পাৈশবলক শবডপনলানমশবস এৈাং সাাংেশবিক সমপকত েশবিোলী হনে ফনল ৈাাংলানেে-

চীে সমপকত ভিাজনেশবিক ভানৈ ব ৌর সশবৈযাি পর বিশবি কনিনে ভািি ব নহনি পরশবিনৈশবে িাষটর বসনহি শবেিাপততাি শবৈষেটি বৈশবে গরতব পাে

বসটা চীনেি সনগ পাে ো িনৈ চীনেি সনগ শবেিাপততাি সমপকত সামশবিক সিঞজাম

আনতিাষটরীে সমপনকত ি বপেনে দ বেনেি সবারতই শবৈেযমাে রানক বসই সবানরতি শবৈষেটা কেনো কেনো কম বৈশবে হনি পানি এটা পরনিযক

িানষটরি ৈাসতৈিাি শবেশবিনেই শবেযতাশবিি হে ৈাাংলানেনেি ব অরতনেশবিক অৈিা বস বপরশবিনি ৈাাংলানেনেি অরতনেশবিক সবানরত চীে ও ভািনিি সনগ

সসমপকত বিশবি কিা ও ৈজাে বিনে অরতনেশবিকভানৈ লাভৈাে হওোি শবৈষেটি কাজ কনি অেযশবেনক চীে ও ভািি অরতনেশবিক ভানৈ লাভৈাে

হনে িনৈ িািা ভিাজনেশবিক সবারতটানকই বৈশবে শবচনতা কিনে িানেি জেয ভিাজনেশবিক মনোভাৈ গরতবপণত িনৈ ৈাাংলানেনেি জনেয

ভিাজনেশবিক আিহটা ৈা মনোভাৈটা গরতবপেত েে ৈাাংলানেনেি অভযনতিীে ব োশবিদরিা অৈকাোনমাগি ব সমসযা ও অভাৈ শবৈোল

জেসাংেযাি কািনে উননেনেি ব চাশবহো িা অনেক বৈশবে ফনল ৈাাংলানেনেি অনেক মলযে েিকাি বটকেশবজ েিকাি উপকিণ েিকাি

বসশবেক শবৈনৈচোে ভািি ও চীে ৈাাংলানেনেি গরতবপণত অাংেীোি কািণ ৈাাংলানেনেি আমোশবেি ৈে অাংে চীে ও ভািি বরনক আনস ফনল

অরতনেশবিক শবেক বরনক এ দই বেনেি সনগ আমানেি আনতশবেভত িেীলিা িনেনে ব নহি ৈাাংলানেেি ভিাজনেশবিক আিহ বেই ৈা রাকাি সন াগ

বেই ৈাাংলানেনে ব নহি শবেিনপি একটি িাষটর বস িাি উননেে ও অরতনেশবিক আকাাংোনক গরতব বেে উননেেেীল ৈা উননি বেনে উননীি হনি

চাে ৈাাংলানেনেি অরতনেশবিক এনজনডাগনলা অনেক বৈশবে সসপসট চীে ৈা ভািি শবেনজি অরতনেশবিক শবভশবততনক মজৈি কনিনে এেে শবেনজি

শবেিাপততা ও শবৈি িাজেীশবিনি শবেনজনেি বকৌেল শবেনে িািা অিসি হনে

lsquoশবৈআিইrsquo এি আওিাে ৈাাংলানেনে এেেও বিমে শবৈশবেনোগ পােশবে এৈাং সমভাৈো শবকেটা কম িািনচনে ৈিাং চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি

ব অরতনেশবিক সমপকত শবেনলা বসটা অৈযহাি িনেনে চীে পদমানসি কণতফশবল টানেলসহ শবৈশবভনন পরনজনকট কাজ কিনে চীে বকামপােীগনলা কাজ

কিনে শবৈআিই পরকনলপ সবলপ আকানি শবৈশবেনোগ আসনে িাোো শবৈআিই শবেনে ভািি ও চীনেি মনযয শবকে মিানেকয আনে ৈাাংলানেে উননেনেি

জেয আনতন াগান াগনক গরতব শবেনে এটা শয চীে ৈা ভািনিি কািনণই েে েশবিণ এশবেোি ৈা েশবিণ পৈত এশবেোি জেয েিকাি সিিাাং

ৈাাংলানেে কানেকটিশবভটিি বিনতর ৈহমাশবতরকিানক গরতব শবেনে ৈহমাশবতরক বেেনলও চীে ৈা ভািি ব নহি শবেনজনেি জেয ৈহমাশবতরকিানক

উপ ি মনে কনি ো বসনহি িিা শবদবপাশবিকিানক গরতব বেে ফনল ৈাাংলানেনে একশবেনক ৈহমাশবতরক এৈাং শবদবপাশবিক পনথানক সমনবনে কিনে

155

কািণ ৈাাংলানেনেি পশবিকলপো উননেে বকশবনদরক বসটা অনেক বৈশবে সাসনটইেএৈল বডনভলপনমনট বগাল ৈা শবমনলশবেোম বডনভলপনমনট বগাল ৈা

এই জািীে লনি বপৌোনো

দrsquoদেটের অেসথোন েোাংেোটেের জনে হমবে বেনো ৈাাংলানেেনক শয চীে ৈা ভািি েে মাশবকত ে িিানষটরি সবারত এৈাং জাপাে ৈা ইইউ

এি মনিা শবৈশবভনন েশবিি সনগ সমনবে কিনি হনে মল করা হনে ব বকানো বেনে েে শবভনন শবভনন পরশবিদবশবিি অৈিাে রানক িেে ওই বেনেি

ওপি শবৈশবভনন চযানলঞজ আনস ওই চযানলঞজ কটনেশবিক ভানৈ বমাকানৈলা কনিই অিসি হনি হে ৈাাংলানেে ব নহি চীে-ভািি- িিানষটরি

উপশবিশবি আনে বসনহি ৈাাংলানেে এটানক শবদবপাশবিকভানৈ সমনবে কিনে ওই বেেগনলাি মনযয ব আনতপরশবিন াশবগিা আনে বসটাি চাপ

ৈাাংলানেে শবেনে ো ৈাাংলানেে এোনে একটা উোি পর অেিণ কিনে সহন াশবগিামলক সমপনকত ি মানযযনম শবকভানৈ উপকি হওো াে বস

পরশবকরো চলনে এোো আঞচশবলক সহন াশবগিা ৈাাংলানেনেি জেয গরতবপণত বসশবেক বরনক ৈাাংলানেে চযানলঞজ বমাকানৈলা কিনে িাশবেোও

শবকনত শবেউশবিোি পরনজনকট সহােিা কিনে ফনল বেো াে ৈাাংলানেে শবৈশবভনন বেনেি সনগ ভানলা একটা সমপকত শবেনেই এগনে ঐ বেেগনলাি

মনযয বৈশবিিা রাকনলও দটি কািনণ িািা ৈাাংলানেেনক পানে বপনি চাে পররমি অরতনেশবিক সবারত শবদবিীেি শবেিাপততা শবেিাপততাি শবেক বরনক

ৈলনল ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক অৈিাে ৈগপসাগনি ৈাাংলানেনেি সন াগ এৈাং ১৭ বকাটি মােনষি উপশবিশবি ৈা ৈাজাি বসি শবহনসনৈ অৈিাে

বসসৈ শবৈনৈচোে িািা ৈাাংলানেেনক বকাণোসা কিনি চানে ো ৈা এমে বকানো েীশবি অেসিণ কিনি চানে ো ানি কনি ৈাাংলানেে বকানো

শবৈনেষ বেনেি শবেনক ঝনক পনে ফনল বেো াে অেযনেেগনলা ব মে ভািি-চীনেি েীশবিও শবকনত ৈাাংলানেেনক ভািসময িিাে সহােিা

কিনে চীে ৈা ভািি শবে ৈাাংলানেেনক বৈশবে মাতরাে পরভাশবৈি কিনি চাে ৈা বকােোসা কিনি চাে িাহনল ৈাাংলানেে অেযনেনেি শবেনক ঝনক

পেনি পানি ফনল ৈাাংলানেনেি ভািসমযপণত েীশবি ব মে শবেনজি জেয গরতবপণত বিমে অেয বেেগনলা ািা সমপকত কিনি চাে িানেি

জেযও গরতবপণত

উোহিণ সবরপ ভািি শবে ৈাাংলানেনেি পরশবি কনোি েীশবি বেে িাহনল ৈাাংলানেে চীনেি পরশবি ঝনক পেনৈ আৈাি চীেও শবে এমে

েীশবি বেে িাহনল ৈাাংলানেে ভািনিি পরশবি ঝনক পেনি পানি এই সমনঝািামলক পরশবিন াশবগিা িানেি মনযয আনে ভািি-চীে বৈশবিিা

ৈাাংলানেনে পরভাৈ বফলনল চীে-ভািিও শবকনত িশবিিসত হনৈ ৈাাংলানেে এই সন াগটানক েিিাি সনগ কানজ লাগানে ভানলাভানৈ কানজ

লাগানো বগনল ৈাাংলানেনেি জািীে সবারত িশবিি হনৈ

ভোরটের সটে রোজননবেে ও চীটনর সটে অরথননবেে বনভথ রেো শবৈষেটা ওই িকম েে দই বেনেি সনগ অরতনেশবিক গভীি সমপকত

আনে ১৯৭৮ সাল বরনক চীে অেয বেনেি িাজনেশবিক ৈযিাে বিমে হসতনিপ কনি ো চীনেি পিিাষটরেীশবি এক িকম ভািনিি পিিাষটরেীশবি

অেযিকম ৈাাংলানেনেি সনগ ভািনিি সমপনকত ি একটা িাজনেিশবক শবেক আনে বসশবেকটা একসমে বৈশবে সৈাি কানে পশবিশবচি শবেনলা শবকনত

ৈিত মানে আওোমী লীগ ৈা শবৈএেশবপrsquo কানিািই শবকনত েীশবিগি বিমে বকানো পারতকয বেই কািে শবৈনিাযীেল শবহনসনৈ শবৈএেশবপও ৈনলনে িািা

ভািনিি সনগ সসমপকত গেে কিনৈ ৈাাংলানেনেি মাটিনি ভািিীে শবৈনদরাহীনেি আশরে বেনৈ ো চীে কানিা অভযনতনি হসতনিপ কনি ো

সিকানি ব ই রাকক চীনেি বকানো মারাৈযারা োই ভািনিিও বস যিনেি হসতনিপ কিা উশবচি েে অনেনক মনে কনিে ভািি ৈাাংলানেনেি

অভযনতনি হসতনিপ কিনে এটা হনেও রাকনল িা ঠিক েে ভািনিি এটা কিা উশবচিও হনৈ ো শবে বকউ মনে কনি ভািনিি সমরতে শবেনে

156

সিকানি আসনৈ ৈা রাকনৈ বসটা ঠিক হনৈ ো িনৈ ৈি িাজনেশবিক েনলি ৈা সিকানিি পরশবি ৈি িানষটরি শবকনত একটা পশবিকলপো রানক সনাে

নেি সমে বেো ব ি সিাসশবি হসতনিপ হনে এেে কটনেশবিক ৈা বমৌে সমরতে বেো হে ৈিত মাে সিকানিি সনগ অরতাৎ আওোমী লীগ

সিকানিি সনগ ভািনিি সৈ সিকানিি সনগই বৈাঝাপোটা একট ভানলা বসই বৈাঝাপোটা হেনিা িাজনেশবিক ভানৈ আওোমী লীগনক সহােিা

কিনে িনৈ ভািি-ৈাাংলানেে সমপনকত ি অরতনেশবিক শবেিাপততা ৈডত াি সাাংেশবিক িাজনেশবিক ৈিতবটা অনেকটা ঐশবিহাশবসক

মনতরীটের েকতেে একানডশবমক ভাষাে এটানক বিরশবিক ৈনল এগনলানক শবৈনেষে কিা কঠিে এগনলা অনেকটা সতশবিমলক করা

দনেনেি সমপনকত ি বিনতর বকানো বকানো বেিা এটা ৈযৈহাি কনিে ৈাসতৈিা হনে এ সমপকত ৈিনতবি হনলও এি বভিনি চযানলঞজ আনে

মিানেশবিকয আনে িনৈ একটা সিকানিি বভিনি সৈাই একই শবচনতা কনি ো সিকানিি মনযয ািা আনেে িানেি অনেনকি মনযয চীনেি

পরশবি আিহ আনে অনেনকি ভািনিি পরশবি অনেনক আৈাি চীনেি পরশবি অোিহ আনে বস পারতনকযি কািনে বকউ বকউ ভািনিি পরশবি

দৈতলিা বেোে িনৈ ৈাসতৈিা হনেhellipেীশবি শবক বেওো হনে িাজনেশবিক ৈিৈয আি েীশবিি মনযয পারতকয আনে শবৈএেশবপ শবে িমিাে

রাকনিা িাহনল হেনিা চীেনক উনেেয কনি এমে ৈলনিা আওোমী লীনগি সনগ চীনেি সমপকত অনেকটা ভানলা হনেনে িমিাে ািা রানকে

িানেি ঐশবিহাশবসকভানৈ কানেি সনগ বকমে বকমে সমপকত শবেনলা বসটা বেো ৈা শবৈনেষে কিা ভানলা হনৈ

ভবেষেে পররোষটরনীবে েীশবি পশবিৈিত েেীল িনৈ েীশবি হওো উশবচি ৈাাংলানেনেি উননেে বকনদরীক এেে ৈা আগামী বৈে কনেক ৈেনি

উননেে োো অেযশবকে ভাৈাি সন াগ বেো াে ো উননেনে ব বেেগনলা সহােিা কিনৈ িানেি সনগ সমপকত কিনি হনৈ সিকাি ব ই বহাক

উননেেনক সামনে িােনি হনৈ অনেযনেনে সিকাি বক আনস বসটা গরতবপণত েে সনগ সনগ শবেিাপততা জলৈাে বিাশবহগা সাংেশবি এগনলাও

উননেনেি অনতিাে বসগনলানক সামনে িােনি হনৈ জলৈাে পশবিৈিত নেি পরভাৈ পেনে উননেনে এ শবৈষেগনলানিও চীে-ভািনিি সমাে ভশবমকা

িাোি সন াগ িনেনে চীে ও ভািি এ পরনোজে শবে বমটানি আিহী রানক বসনিনতর ৈাাংলানেে িানেি সনগ সমপনকত গরতব শবেনৈ িনৈ

সমপনকত শবকে ওো োমা রাকনৈ িাজনেশবিক ইসযনি ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিি অিসিিা বেো াে ো সিকাি পশবিৈিত ে হনল ভািনিি সনগ

সমপনকত ি পশবিৈিত ে হনৈ এটা মনে কিা ঠিক হনৈ ো কািে ২০০৫ পিৈিী সমনে ভািনিি ৈাাংলানেনে অরতনেশবিক পরভাৈ ৈােনে বিাশবহগা

শবৈষেটি আমানেি কানে ব যিনেি বসটা চীে ৈা ভািনিি কানে অেযিকম এটানক শবভশবতত কনি ভািি-ৈা চীনেি সনগ সমপকত নক শবৈচাি কিা

কঠিে কািে পিিাষটরেীশবি ৈহমাশবতরক িাোো- ভািি-চীে সমসযাটানক এভানৈ ভাৈনে ো িনৈ িানেি ভশবমকাে বিাশবহগািা এৈাং ৈাাংলানেে

এমেশবক সামনে ভািি এৈাং চীে িশবিিসত হনৈ কািনে মােৈাশবযকাি ািা সমরতে কিনৈ ো িানেি বৈশবিি অৈিােও দৈতল হনৈ বিাশবহগা শবেনে

আঞচশবলক ব সমসযা সামনে বিশবি হনি পানি িানি চীে ও ভািি উভেই িশবিিসত হনি পানি চীে-ভািনিি সনগ মাোেমানিি সমপকত এি

গাঢ় ব িািা এটা সবলপ বমোনেি লানভি জেয ৈাাংলানেনেি শবৈরনে ানে ভানল সমপকত রাকনলই ব সৈ শবৈষনে সমরতে কিনৈ বসটা শবচনতা

কিা ঠিক হনৈ ো পিিাষটরেীশবিনক বেেনি হনৈ ইসয শবভশবততক ব মে দবেনেি সনগ ৈযৈসযা অনেক বৈশবে চীে ৈাাংলানেনে টানেল কিনে

ভািি শবৈশবেনোগ কিনে অরতনেশবিক সমরতে শবেনে

157

Ek 4 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Amena Mohsin

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruumlduumlr Bangladeşrsquoin dış politika

analistler arasında ilk sırada yer almaktadır

Goumlruumlşme Tarihi 16 Kasım 2019

এেে শবৈিােনেি গ সিিাাং এেে সৈশবকে শবদবপাশবিকভানৈ অিসি হনৈ িা ঠিক েে এেে পিিাষটরেীশবিি বিতর ও বপরিাপট অনেক শবভনন

হনে বগনে একটা বেনেি সনগ সমপকত ভানলা হনল অেয বেনেি সনগ সমপকত োিাপ হনে ানৈ এমেও শবকনত েে আমিা বেেশবে শবকে শবেে

আনগ চীনেি বপরশবসনডনট ভািি সফি কনি বগনলে িানেি মনযয শবদবপাশবিক সমনঝািাি শবৈষেগনলা িনেনে ব নহি ৈাাংলানেে অরতনেশবিক

কটেীশবি অেসিণ কিনে আনত সাংন ানগি ওপি গরতব শবেনে বসশবেক শবৈনৈচো কিনল ৈলা াে ৈাাংলানেে ভািসময িিা কনিই চলনে ৈিত মাে

সমনেি সমপকত গনলা শবভনন শবভনন প তানে সমনঝািামলক হনে রানক একটা শবৈষনে সহন াশবগিামলক সমপকত হনল ব আনিকটা শবৈষনেও ব একই

িকম হনৈ বসটা ভাৈাি কািণ বেই চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি ঐশবিহাশবসক সমপকত আনে চীে ৈে একটি েশবি চীনেি ৈাাংলানেনে অনেক ৈে

ৈাজাি আনে অনেক শবৈশবেনোগ আনে অৈকাোনমা উননেনে চীে ভশবমকা িােনে চীনেি lsquoওনৈািrsquo পরনজনকট ৈাাংলানেনে সশবকরেভানৈ সহন াশবগিা

কিনে ৈাাংলানেে শবকনত এ শবৈষেটিনক ভািনিি মনিা কনি মনে কিনে ো আনত সাংন াগ শবহনসনৈ বেেনে ৈাাংলানেে এ শবৈষে মিশবভননিাি

শবৈষেগনলানক এশবেনে গশবনডি ৈাইনি বরনক ভাৈনে

ৈাাংলানেনেি ভািনিি সনগ পিাষটরেীশবিনি অরতেীশবিি পাোপাশবে শবেিাপততা শবৈষেটিও জশবেি জশবগৈাে শবৈষনে দই বেে সহন াশবগিা কিনে

চীনেিও এ শবৈষনে আিহ আনে চীনেি শবৈশবেনোগ আনে lsquoওৈিrsquo এি ৈাসতৈােনেি জেয শবিশবিেীলিাি পরনোজে আনে অরতেীশবি এৈাং শবেিাপততা

এ দটি শবৈষেনক সমনবে কনিই ৈাাংলানেে এনগানে ফনল দটি বেনেি সনগ আওোমী লীনগি সসমপকত িনেনে ব নহি ৈাাংলানেনে

আনতসাংন াগনক গরতব শবেনে বসনহি অকাোনমা উননেে অরতনেশবিক সহন াশবগিা ৈে কনি বেো হনে

চীন সফটরর পরপরই ভোরে সফটরর েোরন চীেনক শবেনে ভািনি শবকে শবেিাপততা শবচনতা রানক ভািনিি এ শবচনতা বরনকই ৈাাংলানেনেি

সনগ েিেভানৈ এশবগনে আনস পিিাষটরেীশবিনি শবকনত বক বৈশবে বপল বক কম বপল বস পরশন কিা াে ো টরােশবজনটি কািনে ৈাাংলানেে শবক

বপনলা শবক উননেে হনলা বসটা বেেনি হনৈ অরতনেশবিকভানৈ শবক পানে বসটা বেেনি হনৈ শবক পশবিমাে কমতনিতর বিশবি হনেনে িাজনেশবিক

বকানো সশবৈযা অশবজত ি হনে শবকো বসগনলা শবৈনৈচো কিনি হনৈ এেেও বসগনলা ৈাসতৈােে প তানে বেই েীরতনমোনে শবক অশবজত ি হনে বসটা

শবৈনৈচোে িােনি হনৈ সামশবেক লানভি শবহনসনৈ পিিাষটরেীশবিনি াে ো এোনে সশবেোি শবৈষেটিও জশবেি

ভোরটের বেষে আওেোমী দনেোটের পরাংেসো মেে েকতেে ওটা বেিানেি শবেনজনেি শবৈষে বকে ৈনল বকে কনি িানেি ৈযাপাি

বকাে বপরশবিনি কিনে বসটাও বেো ব নি পানি দভানৈ ৈলা াে একটা বেনেি সনগ ভানলা সমপকত চাওো ৈা সবারতগি শবৈষে জশবেি রাকনি

158

পানি এটা ভািনিি বিনতরই শয ো চীনেি বিনতরও রনট ১৯৭১ বক সামনে বিনে অনেক সমে ৈলা হনি পানি ব নহি মশবি ে শবেনে

ভািনিি সনগ আওোমী লীনগি একটা ঐশবিহাশবসক শবৈষে িনেনে এি ৈযাো িািাই শবেনি পািনৈ

আেোমী বেটনর পররোষটরনীবের বিনতর ভািি ও চীনেি সনগ ভািসময বিনে চলনি হনৈ চীে একটি ৈে অরতনেশবিক েশবি

িাজনেশবিকভানৈও েশবিোলী হনে অেযশবেনক ভািি পরশবিনৈশবে িানক অিাহয কিা াে ো পরশবিনৈশবেি সনগ ভানলা সমপকত রাকা জরশবি

ভািনিিও ভািসময বিনে চলনি হনৈ

159

Ek 5 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Goutam Das

Bangladeşli koumlşe yazarı Ccedilin Hindistan ve Bangladeş ilişkileri uzmanı

Goumlruumlşme Tarihi 16 Kasım 2019

আমিা ব সমনে আশবে বস সমেটা গরতবপণত সমনেি শবকে শবৈনেষ িাৎপ ত আনে আমিা ব শবৈি ৈযৈিাে আশবে িা শবকনত শবদবিীে শবৈি

নেি আনগ শবেনলাই ো শবদবিীে শবৈি নেি আনগ ৈে ৫টি েশবি শবেনলা শবকনত বকানো ৈযৈিাপো শবেনলা ো ২ে শবৈি নেি পি শবৈি ৈযৈিাে ৩টি

পরশবিষঠাে সামনে এনসনে জাশবিসাংর শবৈিৈাাংক আইএমএফ ২ে শবৈি নেি ৈে েশবিগনলা ৈনস দশবেো শবকভানৈ চলনৈ বকাে অরতনেশবিক ৈযৈিা

হনৈ িা ঠিক কনি শবদবিীে শবৈি নেি পি পশবিকশবলপি ভানৈ শবৈি োসনেি িানজনেশবিক অনরতনেশবিক পরশবকরো শর হে এৈাং িা গি েিাবদীি বেষ

প তনত চনল শবদবিীে যািাটি শর হনেশবেল আনমশবিকাি বেিতব একে েিনকি শরনি আনিকটি েিে যািা শর হে চীনেি হাি যনি া অরতনেশবিক

িাজনেশবিক যািা োনম পশবিশবচি এই ৈযৈিাে চীে অরতেীশবিনি ৈে পেনিপ শবেনে এশবগনে এনসনে

আমিা আশবে একটি পশবিৈিত েেীল অৈিা পাি কিশবে পিািে শবেেম পশবিৈিত ে হনে েিে শবেেম আসনে ২ে শবৈি নেি পি বেিনতবি

শবেনলা আনমশবিকা আি পশবিৈিত নেি বিতর শবেনলা ইউনিাপ েিে শবৈি ৈযৈিাে িাজেীশবিি পশবিৈিত নেি বিতর এশবেো এোনে উতথাে পিে হনে

এোনে বেনলাোে চীে-ভািি ও িিাষটর ভািনিি োম আসাি কািণ হনলা িিানষটরি েযােোল সানভত ইনসটিটিউট বরনক পশবিচাশবলি ৩টি গনৈষণা

২০০৪ সানল পররম গনৈষণাে ২০২৫ সানলি শবৈি ৈযৈিা শবেনে যািণা বেওো হে বকমে হনৈ পিৈিী গনৈষণা দটি ২০৩০ ও ২০৩৫ এ শবৈি ৈযৈিাি

যািণা বেে অেয আনিকটি গনৈষণা কনি লনডনেি বলাৈাল মযানেজনমনট বকামপাশবে পরাইস ওোডত াি হাউস িািা ২০৫০ সানলি শবৈি ৈযৈিা সমপনকত

যািণা বেওোি বচষটা কনি

বপরশবসনডনট ৈনেি সমে ২০০৭ সানল ২০২৫ সানলি শবৈি ৈযৈিা সমপশবকত ি শবিনপানটত ি েসো বৈি হে ২০০৮ সানল পরকাশবেি হে ফাইোল

শবিনপাটত শবিনপানটত চীনেি উতথাে বেকানো ানৈ ো ৈনলও উনললে কিা হে ২০২৫ সাল সমপশবকত ি শবিনপাটত টি পাওোি পি িিাষটর চীেনক বেনকানি

শবসোনত বেে ব নহি এশবেোে দটি উশবেেমাে েশবি চীে ও ভািি িনেনে বসনহি িািা ভািনিি ওপি শবেভত ি কনি lsquoচীে বেকানোrsquo েীশবি িহে

কনি আনমশবিকা ভািনিি সনগ সমনঝািা কনি চীনেি উতথােনক িটা পািা াে যীি গশবিনি শবেনে আসাি বচষটা শর কনি সমনঝািাি ফলশরশবি

ভািি িিানষটরি সহন াশবগিাে পািমােশবৈক বিনতর ৈযৈহানিি বমৌশবলক উপাোনেি সিৈিানহি পরশবিশরি আোে কনি বেে িাোো ৯১১ এি পি

ভািনিি পরশবি িিানষটরি আিহ ৈানে সিানসি শবৈরনে নে এশবেোে ৈি িাষটর পরনোজে হে বসনিনতর িািা ভািিনক িানেি পরযাে পেি

শবহনসনৈ িহণ কনি এভানৈ ভািনিি সনগ িিানষটরি সমপকত গাে হে এ সমে ভািি িিাষটরনক দটি শবৈষনে িাশবজ কিাে ১ ৈাাংলানেনে

অভযতথাে রটিনে ভািনিি পরভানৈ শবেনে আসা এি ফনল উততিপৈত িাজযগনলাি শবেিাপততা ৈােনৈ টরােশবজট বেওো ানৈ ২ ১৬ শবৈশবলেে ডলানিি

িপতাশবে সশবৈযা কম শনে আনমশবিকাে িপতােীি সন াগ ১১১ সমনে ৈাাংলানেনেি ওপি ভািনিি পরভাৈ পরশবিষঠাি শবৈষনে সমনঝািা শবেনলা ো

ৈিাং িিাষটর ৈাাংলানেনেি ওপি শবেেিণ পরশবিষঠাি বচষটা কনিনে কািণ ৈাাংলা ভাই বজএমশবৈ এৈাং আগনসটি হামলা িিাষটর এৈাং ভািিনক ভীি

কনিশবেল

160

২০০৪ সাল বরনক আনমশবিকা ৈাাংলানেেনক শবেেিনেি পশবিকলপো শর কনি ২০০৬ সানল দেীশবিি শবৈরনে অশবভ ানেি মাযযনম িিানষটরি

পশবিকলপোি ৈাসতৈােে শর হে ২০০৭ সানলি জনেি শবেনক আনমশবিকাে এনটাি পরাইনজি সভাে ভািি- িিাষটর সমনঝািা শবমটিাং হে ভািিনক

ৈাাংলানেনেি োশবেতব বেওোি শবৈষনে শবসোনত হে আনমশবিকাে বসটট শবডপাটত নমনটি আনডাি বসনকরটাশবিি সভাপশবিনতব বৈেকটি হে এি পিৈিীনি

আমিা ব টা বেেলাম ভািি টরােশবজট শবেনলা িাসতা-পাইপলাইে শবৈদযৎ ৈিি সৈই শবেনলা

বেো ানে ব শবৈিিাজেীশবিি পশবিৈিত নেি পরভাৈ পনেনে ৈাাংলানেনে িিাষটর চীে ও ভািনিি মনযয ৈাাংলানেনেি ওপি পরভাৈ শবৈসতাি

শবেনে সাংরাি হনে এৈাং হনৈ শবৈিিাজেীশবিি বকনদর শবৈিনি এশবেো চনল আসাে ৈাাংলানেে ে বিতর শবহনসনৈ বিশবি হনেনে ২০০৯ সানল বেে

হাশবসো িমিাে এনসনে ভািনিি সনগ সমনঝািাি েনিত ভািি-আনমশবিকা িানক ৈশবসনেনে ওই েনিত ভািনিি ব চাওোগনলা শবেনলা

বসগনলা পিণ কিাি েনিত ই হাশবসোনক িমিা বেওো হনেনে ২০০৭ সানল বেে হাশবসোনক ৈাইনি বিনেই আনলাচো হনেশবেল িাজজাক-

বিাফানেল-আম-সিশবঞজিনক শবেনে পিৈিীনি বেে হাশবসো অনেক বচষটা ও িেশবৈি কনি িাজজাকনেি সনগ ভািি- িিানষটরি সনগ হওো

চশবিগনলানক বমনে বেওোি ওোো কনি এ পরশবকরোে বেে হাশবসোনক সহন াশবগিা কনি গওহি শবিজভী

২০১৩ সানল এনস বেো বগনলা িিাষটর ব ভানৈ বচনেশবেনলা বসভানৈ হনে ো কািণ ২০১৩ বি ভািি-হাশবসো িিাষটরনক পাে কাটিনে

কাজ কিনি শর কনি অেযশবেনক টরামপ এনস ভািনিি সনগ ১৬ শবৈশবলেে ডলানিি চশবি ৈাশবিল কনি এৈাং ভািনিি িপতাশবেি ওপি ২৫ ভাগ টরাকস

ৈশবসনে বেে এনি কনি ভািনিি অরতেীশবি পরৈলভানৈ যাককা োে িাোো টরামপ বেেনলে চীেনক বেকানি ভািনিি বকানো পরনোজেই বেই

ফনল ভািনিি সনগ আনমশবিকাি সবানরতি দবিগনলা সামনে আনসলা ফনল ভািি চীনেি শবৈরনে আনমশবিকাি কানে রাকনি চাইনলও িাি সন াগ

রাকনলা ো ফলশরশবিনি ভািি-হাশবসো সমনঝািাি আওিাে ৈাাংলানেি ওপি ভািনিি পরভাৈ পরশবিষঠি হে এৈাং িিানষটরি পরভাৈ কমনি রানক

শবৈশবেমনে ভািি আনমশবিকাি সমরতে োোই বেে হাশবসোনক সমরতে পরশবিশরি বেে ব নহি বেে হাশবসো শবেৈতাশবচি েে বৈযিা োই বসনহি

ভািনিি আশরে োো িাি আি বকানো পর োই শবৈনেশবে কানিা চাপ কমানোি িমিা িাি োই ফনল িই বস ভািনিি পরশবি শবেভত ি হনে

িিই ভািনিি সবারত সাংিিনে কাজ কিনে

ৈাাংলানেনে চীনেি ভশবমকা শর হে শর হে ২০১০ সানল চীনেি েণযিম শরমমলয বৈনে ানে ফনল কম েিনচ ব সৈ বেে বরনক

বিশবি কশবিনে বেওো াে বসটানক গরতব বেে চীে এিই যািাৈাশবহকিাে ২০১০ এি শবেনক চীে িাি গানমতনটনসি সৈ উৎপাোে ৈাাংলানেনে শবেনে

আসাি শবচনতা কনি চীে শয গানমনটনসি বমশবেোশবি ও গরতবপণত বটকশবেকযাল শবৈষেগনলা উৎপােে কিনৈ শবৈশবেমনে ৈাাংলানেে ও চীনেি অরতেীশবি

এনক অনেযি পশবিপিক হনে ানৈ এটা শবেনলা চীনেি শবচনতা এশবেোে এভানৈই কাজ কিনি বচনেনে চীে চীে অনপিা কিশবেনলা ২০১৪ সানলি

শবেৈতাচনেি পি ব সিকাি আসনৈ শবিশবিেীলিা আসনল িেে িািা আগানৈ েে শবেৈতাচে হনলা ো িেে িািা সিাসশবি হাশবসোি সনগ চশবি

কনি ২০১৪ শবেশবৈতাচনেি পনিই হাশবসো চীে বগনলা ২০১০ সাল বরনকই মলি পাটি ট পাটিত ব াগন াগ- ািাোি শর হে বসেে আেিানফি

বেিনতব

161

বেে হাশবসোি চীেনক পরনোজে অৈকাোনমাগি উননেনেি শবৈশবেনোনগি জেয চীনেি শবৈশবেনোগ কিা েিকাি বেে হাশবসোিও টাকা েিকাি

ফনল ৈাাংলানেনে ব ই রাক ো বকে চীে শবৈশবেনোগ কিনৈ ২০১৬ সানল চীে বপরশবসনডনট ৈাাংলানেনে আনসে বস সমে শবিশবে ২০ শবৈশবলেনেিি

বৈশবে শবৈশবেনোনগি বরাষণা বেে চীে এি ৈে ফানড শবেনেনে ব এটা শবৈি ৈযাাংক ৈা িিাষটর ও শবেনি পািনিা ো চীনেি অসতর সসতা হওোি কািনে

ৈাাংলানেে চীে বরনক অসতর আনে

ৈাাংলানেনে শবে জেসমশবরতি সিকাি রাকনিা িাহনল ভািি া ৈলনিা িা শেনি ৈাযয হনি হনিা ো শবকনত জেিাি সনগ হাশবসো

সিকানিি বকানো সমপকত োই গানেি বজানি টিনক আনে দেীশবি বৈনে বগনে সৈশবমশবলনে বস ভািনিি ওপি শবেভত িেীল হনে আনে এি

ফনল চীনেি কাে বরনক ব সৈ সশবৈযা বেওো ব নিা িাি শবকেই হনে ো শবেনজি েশবি ো রাকাে হে চীনেি পনি ব নি হনে েিৈা

ভািনিি পনি এশবেোি ব বেনেি সিকািই চীে ৈা ভািনিি বকানো একটিি সনগ ানৈ বসনেনেি সবানরতি িশবি হনৈই েিত হনে সিকাি

ব ই হনৈ ভািি ৈা চীে একটি পনি শবগনে িমিাে রাকা ানৈ ো চীে-ভািনিি মনযয ভািসময িিাে আনমশবিকাি সনগ সমপকত নক কানজ

লাগানি হনৈ চীে-ভািনিি হসতনিপ ৈা োিাপ পরভানৈি সমভাৈো রাকনল বেকানৈ এি শবৈশবেমনে শবকে সন াগ সশবৈযা পানৈ কানক শবক শবেনৈ

বসটা ৈাাংলানেেনক ঠিক কিনি হনৈ ওই ৩ েশবি ঠিক কিনল হনৈ ো ওই েশবিগনলাি একটি বক অনেযি শবৈরনে ৈযৈহাি কিা পরনোজে

২০০৯-২০১৮ সমনে বেো বগনে বেে হাশবসোি টাকাি জেয চীেনক েিকাি আি িমিাে রাকাি জেয ভািিনক েিকাি আনমশবিকা

২০১৩ সানলই ৈাে হনে বগনে এেে বেো ানে চীেনক বৈশবে গরতব শবেনল ভািি বিনপ ফনল এ শবৈষনে হাশবসো ভািসময কিাি বচষটা কনিনে

কেনো কেনো বপনিনে অনেক সমেই পানিশবে হাশবসো কেনো কেনো ভািনিি পরভাৈ বরনক বৈি হনে চীনেি শবেনক ব নি বচনেনে শবকনত

পানিশবে চীে-ভািনিি পরশবিন াশবগিা শবেনলাই শবকনত এি মনযয শবেনজি সবারতনক উোি কিনি হনৈ

মনতরীটের েকতেে পিিাষটরমিী আবদল বমানমে আসাি আগ প তনত শবৈশবভনন বেনেি সনগ ৈাাংলানেনেি ব চশবি হনেনে বসগনলানি

পিিাষটরমিণালনেি সমপিিা শবেনলা ো পরযােমিীি অশবফনস গওহি শবিজীি মাযযনম চশবিপতর ঠিক হনেনে কািণ ভািিনক া বেওো হনৈ িা

শবলশবেি িাো ৈা ৈযােযা কিা ানৈ ো গওহি শবিজভী ও বেে হাশবসোি শবেনেত নে ঠিক হনিা চশবিগনলা শবেনলা বগাপে চশবিি েসো কনিনে

ভািিীেিা চশবিি ভাষা বেেনল ৈঝা াে হাসাো েে ২০১০ এ ভািনি াে িেে ব ৌর বরাষো বেেনল বৈাঝা াে ভািিীেিা ঠিক কিনে

বমানমেই পররম করা ৈলাি সন াগ বপনেনেে শবকনত ৈলা হনেশবেল ভািনিি সনগ সমপকত শবৈনেষ ভানৈ হনৈ ফনল শবিশবে সবামী সতরীি শবৈষেটি

ৈনলনেে হাশবসো েে পিিাষটর মিোলে োেনলে িেে আিও ৈে োলানলি হানি পনেনে আেিাফ ব োনে সীমাননত হিযা ৈনিি করা ৈনলে

বসোনে বমানমে ৈনল ৈডত াি শবকশবলাং ৈাাংলানেনে হনে আমানেিনক োশবেতবেীল হনি হনৈ করাি িাল ঠিক বেই মিীনেি ভািি পরসাংো

িানেি দৈতলিানক পরমাণ কনি

ভবেষেে সমপেথ বেে হাশবসো পিৈিী সমনে ভািি-ৈাাংলানেে সীমানত ৈি হনে ানৈ সৈ যিনেি সমপকত ৈি হনে ানৈ ভািি

হাশবসোনক সিানি চাইনৈ ো িনৈ এটা েীরতিােী েে বেে হাশবসো পিৈিীনি সৈ চশবি ৈাশবিল কিনি হনৈ ভািিনক কশবিনডাি শবেনলও

ৈাাংলানেনেি পরাকশবিক ব অশবযকাি িা ভািনিি পিণ কিনি হনৈ ওটা বকানো শবকেি শবৈশবেমনে েে সীমানত হিযা ৈি কিনি হনৈ এগনলা

162

ো বপনল কশবিনডাি শবেনে বকানো আনলাচো েে কশবিনডানিি পরনশন আসনল পরকি কশবিনডানিি পরসতাৈ বেনওো কশবিনডাি শবেনে আসানমি ওপি

শবেনে চীনে াওোি পরা কিা বেপাল াওোি কশবিনডাি শবেনি হনৈ ভটানে াওোি কশবিনডাি আঞচশবলক ও ব ৌশবিক কশবিনডাি অৈকাোনমা

বিশবি কিনি ব েিচ হনৈ িাি ভাগ শবেনি হনৈ বটাল শবেযতািণ কিনি হনৈ সমভযাৈয সকল েিচ ও পরভাৈ মারাে বিনে অৈকাোনমাি েিচ

ভািনিি ৈহে কিনি হনৈ বসাোশবেো ৈিি কিনি হনৈ বসনিনতর চীনে বকৌেলগিভানৈ ানি ৈযৈহাি ো কিনি পানি বস শবৈষনে চশবিনি

উনললে রাকনৈ সামশবিক বকানো সবারত রাকনৈ ো ৈাাংলানেে িোিশবক কিনৈ ৈনগাপসাগনি ভািি-চীে- িিানষটি দবি হনে িািা মশবেটি

কিনি চাে বক শবক কিনে ৈাাংলানেে ঠিক কিনৈ শবকভানৈ ৈিনিি ৈযৈিাপো হনৈ চীেনক শবৈো বটনডানি কাজ বেওো ানৈ ো চীনেি শবৈশবেনোগ

েিকাি িনৈ বটনডানিি শবভশবততনি হনৈ শবৈিৈযাাংনকি সনগও সমপকত িাো েিকাি িানি ভািসময ও ব াগযিাি িলো সমভৈ হনৈ পরোেনক েি

কিনি শবৈিৈযাাংক বক কানজ লাগানি হনৈ চীনেি সনগ বকৌেলগি শবৈষেও জশবেি িনৈ শবেেিে ৈাাংলানেনেি হানি হনৈ

163

Ek 6 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Md Abul Kashem

Rajshahi Uumlniversitesi Tarih Boumlluumlmuuml Oumlğretim Uumlyesi Avami Ligi ve Hindistan Tarihi Uzmanı

Goumlruumlşme Tarihi 26 Kasım 2019

আওোমী লীগ ভািনিি রশবেষঠ ৈি ভািনিি শবেক বরনক বেেনল ৈলা াে আওোমী লীনগি সনগ কাংনিনসি সমপকত ভানলা শবকনত িাষটর

শবহনসনৈ ৈাাংলানেে আওোমী লীগ সিকাি দবািা পশবিচাশবলি হনল সবাভাশবৈকভানৈ ভািনিি ব বকানো সিকানিি সনগই ভালা সমপকত রানক

ৈাাংলানেনেি সবাযীেিাি সমে ভািি সহন াশবগিা কিনলও চীে পাশবকসতানেি পি শবেনে ৈাাংলানেনেি শবৈনিাযীিা কনিশবেনলা শবকনত সমপরশবি চীনেি

ব ঋণ সহন াশবগিা এৈাং চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি সমপনকত ি ব গভীিিা বিশবি হনেনে িানি মনে হনি পানি ভািনিি সনগ সমপনকত ি রাটশবি

হনে ভািনিিও হেনিা শবকে শবৈষনে পরশন রাকনলও রাকনি পানি ব মে চীে বরনক সাৈনমশবিে বকোি পিপিই ভািি বরনক বৈে কনেকটি

সফি হনেনে চীে ৈাাংলানেে সমপনকত ি বিনতর শবে শবজেশবপাং এি সফি একটি গরতবপণত শবৈষে বকানো বেে এনিা শবৈশবেনোগ পরসতাৈ শবেনে আনসশবে

এি আনগ এনিনতর দই বেনেিই সবারতই জশবেি চীে ব পরনজকট কিনি চানে িানি ৈাাংলানেনেি অাংেিহণ চানে চীে অরতেীশবি শবেনে

ৈাাংলানেেনক শবমতর শবহনসনৈ বপনি চানে এি শবৈপিীনি ভািিও শবকনত ৈাাংলানেেনক সামরতয অে ােী অরত সহােিা ৈা ঋণ সহন াশবগিা কিনে

চীে ও ভািি ৈাাংলানেেনক বকনদর কনি শবৈশবেনোনগি বিনতর ব মনোমশবে অৈিাে শবেনেনে িা ৈাাংলানেে শবকভানৈ ৈযৈিাপো কিনে ৈা কিনৈ

বস শবেনক িাকানল পরযােমিী আনতজত াশবিকভানৈ ব পশবিশবচশবি বিশবি কনিনেে বসটা শবেনে শবিশবে এেে প তনত এ দই বেেনক সমনব কিনেে এটা ৈলা

াে িনৈ বিাশবহগা সাংকট শবৈষনে চীে ও ভািি পরনোজেীে সমরতে বেেশবে ঐ শবেক শবেনে ৈলা াে শবমোেমানি চীে ও ভািনিি ব সবারত িা

অশবভনন এৈাং বস সবারত শবৈনৈচো কনিই িািা অশবভনন অৈিাে শবেনেনে ৈাাংলানেে বচষটা কিনে চীে ও ভািিনক পরভাশবৈি কিনি শবকনত চীে ও

ভািনিি শবেজসব অরতনেশবিক সবারত ভিাজেীশবি ও িাোইনে িানেি ব সবারত বসটা িািা বেেনে

ৈাাংলানেনেি কাে বরনক ভািনিি ব চাওো িা হনলা টরােশবজট ও শবেিাপততা উততিপৈত পরনেেগনলানক বকননদরি পরভানৈ িােনি

ৈাাংলানেনেি সহন াশবগিাি পরনোজেীেিা ভািি উপলশবি কিনি বপনিনে কািে ভািিীে শবৈনদরাহীিা ৈাাংলানেনেি ভেনড ৈযৈহাি কিনি পািনে

ো ৈাাংলানেে ভািিনক ৈে একটি কটনেশবিক সহােিা শবেনেনে শবকনত ৈে বেে শবহনসনৈ ভািনিি ব ৈেভাই সলভ আচিণ িাি ৈাইনি

ৈাাংলানেে বিমে শবকে পানে ো ভািিনক আিও একট োে শবেনি হনৈ চীে ব সহন াশবগিা কনিনে িা শবে রা র ৈযৈহাি কিা াে

িাহনল পৈত ও েশবিণপৈত এশবেোে চীনেি সন াগ ৈাোি পাোপাশবে ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিনিও েিে শবেগননতি সচো হনৈ চীনেি সনগ সমপকত

গানো হনৈ চীে ৈাাংলানেনেি সৈনচনে ৈে িপতােীকািক বেে সিকাি শবে েিিাি সনগ চীনেি সহােিানক ৈযৈহাি কিনি পানি ভািিনক

শবে বেোনি পানি ব শয ভািনিি শবেনক িাশবকনে রাকনল উননেে হনে ো এৈাং কাোকাশবে সন াগ শবহনসনৈ চীে িনেনে চীেনকও শবে ৈঝানো

াে ভািি ঐশবিহাশবসক ৈি ভািিনক ৈাে শবেনে শবকে কিা ানৈ ো িাহনল ৈাাংলানেে গরতবপণত অৈিাে বিশবি কিনি পািনৈ

OumlZGECcedilMİŞ

Rahmat ULLAH 01031988 tarihinde Bangladeş Khulna İli Rupsha İlccedilesirsquonde doğdu 1996

yılında Bagerhat Fadil Madrasahrsquotan İlkokulursquonu aynı Madrasahrsquotan 2000 yılında Ortaokulursquonu ve

2004 yılında Lisesirsquoni 2009 yılında da Bangladeş Jahangirnagar Uumlniversitesi ndash Sosyal Bilimler

Fakuumlltesi İktidar ve Siyaset Boumlluumlmuumlrsquonuuml ve 2010 yılında da Jahangirnagar Uumlniversitesi ndash Sosyal

Bilimler Fakuumlltesi İktidar ve Siyaset Anabilim Dalından Yuumlksek Lisansırsquonı bitirdi 2013 yılında

Karadeniz Teknik Uumlniversitesi ndash Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında

doktora programına başladı

ULLAH evli olup İngilizce bilmektedir

BİLDİRİM

Tez iccedilindeki buumltuumln bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar ccedilerccedilevesinde elde edilerek

sunulduğunu ayrıca KTUuml - Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Tez Yazım Kılavuzursquona uygun olarak

hazırlanan bu Ccedilalışmada yararlanılan kaynakların tuumlmuumlne eksiksiz atıf yapıldığını aksinin ortaya

ccedilıkması durumunda her tuumlr yasal sonucu kabul edeceğimi beyan ederim

Rahmat ULLAH

11022020

IV

OumlNSOumlZ

Guumlney Asyarsquonın kuumlccediluumlk bir uumllkesi olarak 1971 yılında bağımsızlığını kazanan Bangladeş

coğrafi konumu olarak Hindistan toprakları tarafından ccedilevrilmiş durumundadır Kuruluş doumlneminde

Hindistanrsquoın destekleriyle bağımsızlık muumlcadelesinde erken başarı elde eden Bangladeş kuruluşu

itibariyle Hindistan ile ikili meselelerinde anlaşmazlıklar yaşanmaya başlamıştır Bunlardan dolayı

Bangladeş halkı iccedilinde de Hindistan karşıtı algılar oluşmuştur Bu durumda Bangladeşli devlet

adamları başta Ccedilin ve Muumlsluumlman uumllkeler olmak uumlzere Batılı uumllkeleriyle guumlccedilluuml bağlantılar kurmaya

ccedilalışmıştır

Oumlzellikle Bangladeşli devlet adamları ekonomik askeri ve siyasi alanında Hindistanrsquodan

ziyade yakın boumllgenin guumlccedilluuml uumllkesi olan Ccedilinrsquoi değerlendirmiştir Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler de Ccedilin ile

yakınlığı Hindistanrsquola ikili meselelerinde kendi haklarını korumayı ve elde etmeyi kolaylaştıracağını

oumlngoumlrmuumlştuumlr Bu politika Bangladeşrsquoin ekonomi ve altyapı geliştirme ve Ordunun guumlccedillendirmesini

oumlnemli katkılar sağlamıştır Bu bağlamda bu ccedilalışmada eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ve Ccedilin ve Hindistan ile dengeli ilişkilerinin oumlnemi temelinde

2009-2018 yılları arasında Bangladeşrsquoin iktidar partisi olan Avami Ligirsquonin dış politika soumlylemlerini

analiz ederek geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerilerini sunulmuştur

Bu Ccedilalışmarsquonın gerccedilekleştirilmesinde her tuumlrluuml akademik destek sağlayan danışmanım Sayın

Prof Dr Mohammad ARAFATrsquoa tezimin planlama ve youmlntemin belirlemesinde buumlyuumlk katkısı olan

Sayın Prof Dr Selccediluk DUMANrsquoa Sayın Doccedil Dr Oumlzguumlr TUumlFEKCcedilİrsquoye ve Sayın Prof Dr Suumlleyman

ERKANrsquoa teşekkuumlr ederim

Şubat 2020 Rahmat ULLAH

V

İCcedilİNDEKİLER

OumlNSOumlZ IV

İCcedilİNDEKİLER V

OumlZET VIII

ABSTRACT IX

TABLOLAR LİSTESİ X

ŞEKİLLER LİSTESİ XI

KISALTMALAR LİSTESİ XII

GİRİŞ 1-17

BİRİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ TARİHİ ARKA PLANI VE DIŞ POLİTİKA İLKELERİ

helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18-46

Avami Ligirsquonin Kuruluşu 18

Pakistan Doumlneminde Avami Ligirsquonin Roluuml 20

121 Devlet Dili Hareketi ve Avami Ligi 20

122 1954 Seccediliminde lsquoBirleşik Cephesirsquo ve Avami Ligi 22

123 6 Maddeli lsquoOumlzerklik Hareketirsquo ve Avami Ligi 25

Bağımsız Bangladeş ve Şeyh Mujibur Rahman Doumlneminde Avami Ligi 28

Şeyh Hasina ve Avami Ligi 30

Avami Ligirsquonin Genel Tanımı 35

Bangladeş Avami Ligirsquonin Dış Politika İlkeleri 37

Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunu Belirlemesinde Avami Ligirsquonin Roluuml 40

İKİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-CcedilİN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ 47-67

Tarihi Arka Planı 47

211 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975) 51

212 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001) 53

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Ccedilin ile olan İlişkileri 54

221 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile Avami Ligirsquonin Siyasi ve Diplomatik İlişkileri 55

VI

222 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Askeri İlişkileri 60

223 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri 62

224 Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yol Projesirsquonde Bangladeş 64

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-HİNDİSTAN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ 68-92

Tarihi Arka Planı 68

311 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975) 70

312 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001) 74

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Hindistan ile olan İlişkileri 75

321 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile Siyasi ve Diplomatik İlişkileri 75

322 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri 80

323 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Askeri İlişkileri 82

324 Kara Sınır Sorunun Ccediloumlzuumlmuuml 83

325 Sınırda Hindistan tarafından Bangladeşlilere Accedilılan Ateş ve Oumlluumlmuuml 84

326 Assamrsquoda Vatansız Bırakılan 2 Milyon Bengal 85

327 Hindistan ile Deniz Anlaşmazlığını ve Bangladeşrsquoin Kazanması 85

328 Bangladeş Uumlzerinden Hindistanrsquoın Transit İmkacircnı 86

329 Ortak Nehirlerin Su Paylaşımında Ccediloumlzuumllmeyen Meseleler 88

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

SOumlYLEM TEORİSİ CcedilERCcedilEVESİNDE CcedilİN VE HİNDİSTANrsquoA YOumlNELİK AVAMİ

LİGİrsquoNİN DIŞ POLİTİKASI 93-114

Dış Politika Soumlylemi Teorisi 93

Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe Youmlnelik Soumlylemleri 96

Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa Youmlnelik Soumlylemleri 98

431 Karı Koca İlişkileri 98

432 Avami Ligi Hindistanrsquoın Ajanı değil Arkadaşı 98

433 Test Edilmiş Arkadaşı 99

434 Stratejik İlişkilerin Oumltesine 99

435 Savaş Durumunda Bangladeş Hindistanrsquoın Yanında Olacaktır 100

Uzmanların Goumlruumlşleri ve Ccedilin-Hindistan Denkleminde Avami Ligirsquonin Dış Politika ve

Soumlyleminin Analizi 100

SONUCcedil VE OumlNERİLER 115

YARARLANILAN KAYNAKLAR 128

VII

EKLER 146

OumlZGECcedilMİŞ 164

VIII

OumlZET

1971 yılında Avami Ligirsquonin oumlnderliğinde gerccedilekleşen savaş sonucunda Bangladeş

bağımsızlığını kazanmıştır Bu savaşı kendi topraklarının guumlvenliği iccedilin Pakistanrsquoın boumlluumlnmesinin

bir imkacircnı olarak değerlendiren Hindistan Bangladeşrsquoe desteklerde bulunmuştur Ancak savaş

sırasında ve sonraki ilk yıllarında Hindistan yetkililerinin aldığı bazı kararlardan dolayı Bangladeşrsquote

Hindistan karşıtı algılar oluşmuş ve iki uumllkenin ilişkilerinde mesafeler meydana gelmiştir Bu suumlrede

Ccedilin Pakistanrsquoın yanında yer alarak Avami Ligirsquonde roluumlne karşı tepkiler goumlstermiştir 1975 yılında

askeri darbeleriyle uumllkenin kurucu lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın infazı ve Avami Ligirsquoni iktidar

dışı bırakılması Hindistan iccedilin buumlyuumlk hayal kırıklığı olurken Ccedilin huumlkuumlmeti Bangladeş ile resmi

ilişkiler kurmuştur 1976 yılından beri dış politikasında oumlnemli bir seccedilenek olarak Bangladeş devlet

adamları Ccedilin ile ekonomik askeri ve siyasi ilişkileri kurmuş ve ccedilok boyutlu iş birliği geliştirmiştir

2009rsquode Avami Ligi iktidara geldiğinde Ccedilin ve Hindistan Bangladeş Avami Ligi ile ccedilok geniş

dostluk ilişkileri geliştirmeye başlamıştır

Bu ccedilalışmada eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve

Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkilerini araştırılmıştır Ayrıca Ccedilin ve Hindistan ile dengeli

ilişkilerinin oumlnemi temelinde bu doumlnem Avami Ligirsquonin politik soumlylemlerini analiz edilmiş ve

Bangladeşrsquoin geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerileri sunulmuştur Amaccedillar doğrultusunda birincil ve

ikincil kaynaklardan toplanan verileri iccedilerik analizi youmlntemiyle sonuca varılmıştır Ccedilalışmanın

sonucunda coğrafi olarak Bangladeşrsquoin ccedilok zayıf konumunda olduğunu ancak jeo-stratejik olarak

Hindistan Ccedilin ve buumlyuumlk guumlccediller iccedilin ccedilok oumlnem taşıdığı goumlruumllmuumlştuumlr Bu avantajları doğrultusunda

Bangladeş boumllgesel ve uluslararası alanlarında aktif rol alarak uumllkenin ccedilıkarlarını elde edebileceği

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilin ve Hindistan ile 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin ilişkilerine

bakıldığında Ccedilin ile ekonomik altyapı ve askeri alanında ccedilok kapsamlı ilişkilerinin ve iş birliğinin

olduğunu ve Ccedilin tarafından Avami Ligirsquoni desteklendiği goumlruumllmektedir Hindistan ile enerji ve

altyapı alanında ilişkilerinin geliştirildiğini kara sınır sorununun ccediloumlzuumllduumlğuumlnuuml ancak ortak

nehirlerinin sularının paylaşımı konusunda ccediloumlzuumlme varılmadan Hindistanrsquoın boumllgeler arası ulaşım ve

ticareti iccedilin Bangladeş topraklarından transitin verildiği goumlruumllmuumlştuumlr Ayrıca Hindistan tarafından

Avami Ligirsquoni siyasi destekler sağlandığı tespit edilmiştir İki uumllke ile de ccedilok yakınlığı Avami

Ligirsquonin başarısı ile beraber Ccedilinrsquoin ekonomik ve Hindistanrsquoın ekonomik-stratejik ccedilıkarları olduğu

goumlruumllmuumlştuumlr

Anahtar Kelimeler Ccedilin Hindistan Bangladeş Avami Ligi Eleştirel Jeopolitik Dış Politika

Soumlylemi

IX

ABSTRACT

Bangladesh gained its independence in 1971 after a 9 months war led by the Awami League

India used this war as an opportunity to dismantle Pakistan for its own security and provided support

to the Awami League However some decisions are taken by the Indian authorities during the war

and in the early years of the new Bangladesh resulted in anti-Indian perceptions in Bangladesh and

distances in the relations between the two countries In this period China supported Pakistan and

played roles against Awami League The killing of Sheikh Mujibur Rahman the founding leader of

the country with military coups in 1975 and the removal of the Awami League from the power has

been a major disappointment for India on the other hand the Chinese government has established

official relations with Bangladesh Thus since 1976 Bangladesh statesmen have established

economic military and political relations with China and developed multi-dimensional cooperation

as an important option in foreign policy When the Awami League came to power again in 2009

China and India began to develop extensive cooperative relations with Awami League

In this study the relations of Bangladesh Awami League with China and India between 2009-

2018 were investigated within the framework of the critical geopolitical concept This work also

analysed the foreign policy discourses of Awami League in 2009-2008 period in the equation of

China and India and suggested future foreign policy recommendations for Bangladesh The data

obtained from primary and secondary sources have concluded by content analysis method It has

been seen that geographically Bangladesh is in a very weak position and geo strategically it is a very

important country to India China and the global powers Bangladesh can use this geostrategic

advantage for ensuring national interest and development by taking an active role in regional and

international level In terms of Awami Leaguersquos relations with China and India between 2009-2018

it has been seen that China supports Awami League and established extensive relations with

Bangladesh in economic infrastructure and military fields It has been observed that India provides

political support to the Awami League the relations with India have been improved in the field of

energy and infrastructure the land border problem has been solved but transit from the territory of

Bangladesh has been granted for inter-regional transport and trade of India before the settlement of

the waters of the common rivers and other issues It has been observed that with the success of the

Awami League in the equation of China and India India and China also established a strong influence

on Bangladesh

Keywords China India Bangladesh Awami League Critical Geopolitics Foreign Policy

Discourse

X

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo Nr Tablo Adı Sayfa Nr

1 Cumhurbaşkanı Olan Avami Ligi Liderleri 30

2 Başbakanlık Goumlrevi Yapan Avami Ligi Liderleri 31

3 Genel Seccedilimler ve Avami Ligi 33

4 1949 Yılından Buguumlne Kadar Avami Ligirsquonin Başkanları 37

5 1949 Yılından Bu Yana Avami Ligirsquonin genel Sekreterleri 37

6 2016 Yılının Ekim Ayında İmzalan Ccedilin Destekli Projeler 58

7 2009-2018 Yıllarında Ccedilinli ve Bangladeşli Liderlerinin Ziyaretleri 60

8 2009 Yılından Sonra Ccedilinrsquoden Alınan Oumlnemli Donanımlar 61

9 Ccedilin Destekli Projelerden Uygulama Aşamasında Olan 5 Projenin Detayları 64

10 Bangladeş ve Hindistan Liderlerinin Karşılıklı Ziyaretleri (2009-2018) 80

11 2009-2018 Yılları Arasında Hindistan Bangladeş İhracat ve İthalatı 80

12 2009-2018 Yılları Arasında BSF tarafından Oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin Sayısı 84

13 Ccedilin ve Hindistan İle Avami Ligi Huumlkuumlmetinin İlişkileri 117

XI

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil Nr Şekil Adı Sayfa Nr

1 Bangladeşrsquoin Coğrafi Konumu 10

2 Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman 29

3 Avami Ligi Başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina 30

4 Avami Ligirsquonin İdiolojileri 35

5 Avami Ligirsquonin Seccedilim Semboluuml 36

6 OBOR Projesinde Bangladeşrsquoin Konumu 65

7 Ccedilin-Bangladeş-Hindistan-Myanmar Ekonomik Koridoru 66

8 Doğu Pakistan ve Batı Pakistan 69

9 Hindistanrsquoa Verilen Transit İmkanları 87

10 Guumlney Asya Sistemi ve Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin Denklem Modeli 120

XII

KISALTMALAR LİSTESİ

ABD Amerika Birleşik Devletleri

ADB Asya Kalkınma Bankası

AERB Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurulu

APTA Asya ve Pasifik Ticari Anlaşması

ASEAN Guumlneydoğu Asya Uumllkeleri Birliği

BAEC Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Komisyonu

BAERA Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurumu

BAF Bangladeş Hava Kuvvetleri

BAKSAL Bangladeş Krishak Sramik Avami Ligi

BBIN Bangladeş Butan Hindistan ve Nepal Girişimi

BCIM-EC Bangladeş Ccedilin Hindistan Myanmar Ekonomik Koridoru

BCPCL Bangladeş Ccedilin Enerji Şirketi

BGMEA Bangladeş Giysi Uumlreticileri ve İhracatccedilıları Birliği

BIFPCL Bangladeş Hindistan Dostluk Enerji Şirketi Limited

BIFT Bangladeş Moda ve Teknoloji Enstituumlsuuml

BIMSTEC Bengal Koumlrfezi Ccedilok Sektoumlrluuml Teknik ve Ekonomik İş birliği Girişimi

BIS Hindistan Standartları Buumlrosu

BIST-EC Bangladeş Hindistan Myanmar Sri Lanka ve Tayland Ekonomik İş birliği

BİT Bilgi ve İletişim Teknolojileri

BJP Hindistan Halk Partisi

BM Birleşmiş Milletler

BNP Bangladeş Milliyetccedili Partisi

BPC Bangladeş Petrol Şirketi

BPDB Bangladeş Enerji Geliştirme Kurulu

BR Bangladeş Demiryolları

BRT Otobuumls Hızlı Transit

BSCCL Bangladeş Denizaltı Kablo Şirketi

BSEZA Ccedilin Harbour Muumlhendislik Şirketi ve Bangladeş Oumlzel Ekonomik Boumllge

Otoritesi

BSF Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri

BSNL Bharat Sanchar Nigam Limited

BSTI Bangladeş Standartları ve Test Kurumu

CATIC Ccedilin Ulusal Aero-Teknoloji İthalat ve İhracat Şirketi

CEIZ Ccedilin Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesi

XIII

CHDHK Ccedilin Huadian Hongkong Şirketi

CHR İnsan Hakları Komisyonu

CMBEC Ccedilin Major Koumlpruuml Muumlhendislik Şirketi

CMC Ccedilin Ulusal Makine İthalat ve İhracat Grubu Şirketi

COP Kombine Muhalefet Partisi

CVF En Kırılgan Uumllkeleri Forumu

D-8 Gelişen Sekiz Uumllke

DAP Diamonyum Fosfat

DMTCL Dakka Toplu Taşıma Şirketi Limited

DRC Demokratik Kongo Cumhuriyeti

ECOSOC Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi

EoL Mektup Değişimi

ESCAP Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

FAO Gıda ve Tarım Oumlrguumltuuml

FDI Doğrudan Yabancı Yatırımı

GATT Guumlmruumlk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması

GCNEP Kuumlresel Nuumlkleer Enerji Ortaklığı Merkezi

GSYİH Gayri Safi Yurticcedili Hasıla

GW Gigawatt

G2G Devletten Devlete

HRC İnsan Hakları Konseyi

IAEA Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı

IBRD Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası

IDA Uluslararası Kalkınma Birliği

IDRA Bangladeşrsquoin Sigorta Geliştirme ve Duumlzenleme Kurumu

IECC İklim Değişikliği iccedilin Hindistan Bağışı

ILO Uluslararası Ccedilalışma Oumlrguumltuuml

ILR Nehirlerin Birleşmesi

IMF Uluslararası Para Fonu

IOCL India Oil Corporation Limited

ITLOS Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi

JEC Ortak Ekonomik Komisyonu

JRC Ortak Nehir Komisyonu

K2K Kalkuumlttarsquodan Kunming

LBA Kara Sınır Anlaşması

LIC Life Sigortası Şirketi

LNG Sıvılaştırılmış Doğal Gaz

LOC Ccedilerccedileve Kredisi

MoU Mutabakat Muhtırası

XIV

MW Megawatt

NAM Bağlantısızlar Hareketi

NDF Ulusal Demokrat Cephesi

NIEO Yeni Uluslararası Ekonomik Duumlzen

NIFT Hindistan Ulusal Moda Teknolojisi Enstituumlsuuml

NRC Ulusal Vatandaş Kayıtları

NRL Numaligarh Rafinerisi Limited Şirketi

NVVN NTPC Vidyut Vyapar Nigam Limited

NWPGCL Kuzey-Batı Elektrik Enerji Şirketi

OBOR Bir Kuşak Bir Yol

OIC İslam İş birliği Teşkilatı

PCA Daimicirc Tahkim Mahkemesine

PIWTT Hindistan İccedil Su Geccedilişi ve Ticareti

PLA Ccedilin Halk Kurtuluş Ordusu

PTA Tercihli Ticaret Anlaşması

RMB Ccedilin Yuanı

SAARC Guumlney Asya Boumllgesel İşbirliği Oumlrguumltuuml

SAFTA Guumlney Asya Serbest Ticaret Boumllgesi

SAGQ Guumlney Asya Buumlyuumlme Doumlrtgeni

SASEC Guumlney Asya Alt Boumllgesel Ekonomik İşbirliği

SEZ Oumlzel Ekonomik Boumllge

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Birliği

UNCTAD Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

UNFCCC Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Ccedilerccedileve Soumlzleşmesi

UNESCAP Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

UNESCO Birleşmiş Miletler Eğitim-Bilim ve Kuumlltuumlr Oumlrguumltuuml

UNIDO Birleşmiş Milletler Enduumlstriyel Kalkınma Oumlrguumltuuml

UNIMOG İran-Irak Askeri Goumlzlem Grubu

V20 Savunmasız 20

WASA Su Temini ve Kanalizasyon İdaresi

WHO Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml

WTO Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuuml

GİRİŞ

Guumlney Asyarsquoda tarihinin en buumlyuumlk boumllgelerinden biri olan Bengal boumllgesi 1757 yılında İngiliz

işgalinin ilk hedefi olmuştur Boumllgenin ticaretinin merkezi ve zengin boumllesi olan Bengal daha sonra

İngilizlerin lsquoboumll-youmlnetrsquo politikası sonucunda kuumlccediluumlk boumllgeleri haline gelmiştir 1947 yılında Bengal

boumllgesinin Muumlsluumlman ccediloğunluğu olan Doğu Bengal Pakistanrsquoın doğu vilayeti olmuştur Ancak

aralarında yaklaşık iki bin kilometre mesafesi olan Doğu ve Batı Pakistan (Choudhury 1969)

arasında eşitlik sağlanamamıştır Oumlzellikle siyaset ordu buumlrokrasi ve ekonomide Doğu Pakistan

(Bangladeş) halkı kendilerinde haksızlık ettiğini hissetmiştir (Ahmed 2010) 1970 yılında Doğu

Pakistanlı siyasi partisi Avami Ligirsquonin Pakistan merkez parlamentosunda ccediloğunluk kazanmasına

rağmen huumlkuumlmet kurulmasına izin verilmeden Doğu Pakistan halkı uumlzerinde Pakistan Ordusunun

baskı uygulaması savaşa doumlnuumlşmuumlştuumlr

Avami Ligirsquonin oumlncuumlluumlğuumlnde bağımsızlık savaşına katılan Bengal halkına destek sağlayarak

Hindistan Bangladeşrsquoin kurulmasını kolaylaştırmıştır Ancak kuruluşundan beri Hindistan

siyasetccedililer Bangladeşrsquoi etkilemeye ccedilalışmıştır Oumlzellikle savaş sırasında Hindistan Ordusuna karşı

oluşan guumlvensizliği Pakistan Ordusunun teslimi suumlresinde Bangladeş Ordu komutanının dahil

olmaması 1972 yılında yapılan 25 yıllık lsquoDostluk Anlaşmasırsquo konusundaki tartışmalar

(Maniruzzaman 2009) sınır anlaşmasının Hindistan parlamentosu tarafından onaylanmaması Ganj

Nehrinin su paylaşımı konusunda Hindistanrsquoın isteksizliği deniz sahası belirlenmesinde Hindistanrsquoın

itirazı gibi farklı meselelerden dolayı Bangladeşli siyasetccedililer ordu uumlyeleri buumlrokrasi ve halk

arasında Hindistan karşıtı algılar oluşmuştur Ayrıca Bangladeşrsquote 1975 yılında askeri darbeleriyle

uumllkenin kurucu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın infazı ve Avami Ligirsquoni iktidar dışı bırakılması Hindistan

iccedilin buumlyuumlk hayal kırıklığı olmuştur 1990 yılına kadar askeri huumlkuumlmetlerinin Ccedilinrsquoi tercih etmesi

Hindistan ile ilişkilerinde mesafe oluşturmasına neden olmuştur Ancak 1990rsquoda demokratik

huumlkuumlmetinin iktidara gelmesi ve 1996rsquoda Avami Ligirsquonin huumlkuumlmet kurulması Hindistan ile ikili

ilişkilerinde yeniden hareketlilik başlamıştır (Rashid 2010) 1996rsquoda Avami Ligi iktidarıyla

Hindistan huumlkuumlmetinin 30 yıllık lsquoGanj Su Anlaşmasırsquo ve 1997 Hindistan aracıyla ldquoŞhittagong Tepesi

Barış Anlaşmasırdquo hariccedil ikili meselelerinde herhangi ccediloumlzuumlm olmamıştır Oumlzellikle bağımsızlığının

hemen ardından Hindistan ile ccediloumlzuumllmesi beklen sınır sorunu ve deniz sahası ccediloumlzuumlme kavuşmamıştır

Aksine Hindistanrsquoın lsquoTeesta Barajırsquo lsquoTipaimukh Barajırsquo lsquoNehirlerin Birleşmesi Projesirsquo (Pandey

2014 669-671) lsquoSınırda Serbest Ateş Uygulamasırsquo gibi farklı tartışmalı uygulamalar ikili

ilişkilerinin guumlndemine eklenmiştir Ayrıca Bangladeş topraklarını kullanarak Hindistanrsquoın boumllgeler

arası ulaşım ve ticareti iccedilin lsquoTransitrsquo talebi Bangladeş siyasetinin en oumlnemli guumlndem haline gelmiştir

Bu durumda 2009rsquode Avami Ligirsquonin iktidara gelmesiyle iki taraf da yıllardır beklediği konuları ele

alarak ilişkilerini daha ileri taşımaya soumlz vermiştir

2

Oumlte yandan Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı suumlrecinde Hindistanrsquoın oynadığı roluumlne karşı

durarak Pakistanrsquoa destekleyen Ccedilin 1975 yılında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın oumllduumlruumllmesinin ardından

Bangladeş ile resmi ilişkileri kurmuştur Coğrafi konumunun gerccedilekleri ve Hindistan ile yaşanan

tecruumlbelerini goumlz oumlnuumlnde bulunarak Bangladeş devlet adamları Ordunun guumlccedillenmesi ekonomik

kalkınma ve yapısal gelişimi iccedilin Ccedilin ile guumlccedilluuml ilişkiler kurmuştur 1990rsquolı yıllarında Ccedilin Avami Ligi

ile ilişkilerini duumlzeltmeye oumlnem vermiştir Ayrıca 1975rsquoten 2008 yılına kadar suumlre zarfında

Bangladeş Ordusunun en oumlnemli ortağı ve en buumlyuumlk silah tedarikccedilisi haline gelen Ccedilin ikili ticareti

ve kalkınma projelerinde de en buumlyuumlk partner haline gelmiştir (Uddin ve Bhuiyan 2011)

2009rsquode Avami Ligi iktidara geldiğinde Avami Ligi ile Hindistanrsquoın ccedilok kapsamlı iş birlik

ccedilalışmalar başlamıştır Oumlte yandan 1970 yılından itibaren Ccedilin ile mesafeli olan Avami Ligirsquonin 2009

yılı itibariyle guumlccedilluuml ekonomik kalkınma ve askeri ilişkilerin kurulmuştur

Bu durumda coğrafi konumu bakımından Hindistanrsquoın haritası iccedilinde yer alan Bangladeşrsquoin

guumlvenliğinin korunması ve ccedilıkarlarının elde edilmesi iccedilin Hindistan ve Ccedilin ile olan ilişkilerini

değerlendirerek boumllge ve uluslararası politikasına youmlnelik yol haritası ccedilizmek ccedilok oumlnem arz

etmektedir

Amaccedillar

Bu ccedilalışmanın amacı Hindistan topraklarıyla uumlccedil tarafından ccedilevrilmiş halinde olan ve Hindistan

ile suumlrekli ilişkilerinde ccedileşitli sorunları yaşayan Bangladeşrsquoin Avami Ligi huumlkuumlmeti doumlneminde Ccedilin

ve Hindistan ile dış politika ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik kavramı accedilısından analiz etmektir Zira

buguumlne kadar Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler lsquoklasik jeopolitikrsquo teorisini kullanarak uumllkenin coğrafi ve iccedil

oumlzelliklerini daha fazla odaklanmıştır Sonrasında 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve

Hindistanrsquoa youmlnelik dış politika soumlylemlerini değerlendirmektir Nihayetinde gelecekte Ccedilin ve

Hindistan ile ilişkileri başta olmak uumlzere eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde Bangladeşrsquoin dış politikası

belirlemesinde katkı sağlamak amacıyla oumlnerileri sunmaktır

Youmlntem

Yapılan ccedilalışmada ccediloğunlukla nitel veriler kullanılmıştır Ancak oumln goumlruumllen yerlerde nicel

verilerden de faydalanılmıştır Ccedilalışmanın nitel ve nicel verilerini ccediloğunlukla ikincil kaynaklardan

toplanılmıştır Bu bağlamda lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo kavramı lsquoSoumlylem Teorisirsquo lsquoBangladeş-Ccedilinrsquo ve

lsquoBangladeş-Hindistanrsquo ilişkileri ile ilgili yazılan kitaplar makaleler ve verileri incelenmiştir Ayrıca

Avami Ligirsquonin 2009-2018 yıllarında Ccedilin ve Hindistanrsquola kurulan ilişkiler ve yapılan ccedilalışmalar iccedilin

bu doumlnemin anlaşma metinleri gazete yazıları ilgili devlet ve oumlzel kurumlarının web sayfalarındaki

metinleri incelenmiştir Bunlarla birlikte Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasının

değerlendirmesi iccedilin gereken bilgileri konuya hacirckim olan 5 akademisyen ve uzman ile lsquoSkypersquo

3

lsquoWhatsApprsquo ve lsquoSignalrsquo isimli internet arama uygulamalar kullanarak lsquogoumlruumlşmersquo yoluyla

toplanılmıştır Toplanan verileri iccedilerik analiz youmlntemi aracılığıyla ccedilalışmanın amaccedillarına uygun

olarak hazırlanan plan doğrultusunda analiz yapılmıştır

Literatuumlr İncelemesi

Daha oumlnce yapılan araştırmalara bakıldığında Bangladeş ile Hindistanrsquoın ilişkileri ile ilgili ccedilok

sayıda kitap kitap boumlluumlmuuml makale ve araştırmanın olduğunu Bangladeş-Ccedilin ilişkileri uumlzerinde az

sayıda kitap ve kitap boumlluumlmuumlnuumln ve ccedilok sayıda makale ve araştırmanın oluğunu rastlanırken Ccedilin ve

Hindistan ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini jeopolitik accedilısından inceleyen kitap kitap boumlluumlmuuml makale ve

araştırmaya rastlanılmamıştır Ayrıca Bangladeş Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki Ccedilin

ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasını soumlylem teorisine goumlre analiz eden bir ccedilalışmaya da

rastlanamamıştır Belirtilen anlamda bu ccedilalışma eleştirel jeopolitik accedilısından Ccedilin ve Hindistan ile

dengeli dış politikanın oumlnemi bakımından ve soumlylem teori ile Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve

Hindistan ile izlenen dış politika ccedilalışmalarının analizine youmlnelik ilk ccedilalışmalardan biri olacaktır ve

literatuumlre oumlnemli bir katkı sağlayacağı duumlşuumlnuumllmektedir

Rashid (2015) lsquoInternational Relations and Bangladeshrsquo başlıklı kitabında uluslararası

ilişkilerde yaşanan oumlnemli olaylarını analiz ederken Asya ve Afrikada soumlmuumlrge sonrası doumlnemde

bağımsız devletlerin ortaya ccedilıkışı ve devletler arası ilişkiler uumlzerindeki etkilerini anlatmıştır Kitapta

oumlzellikle ldquojeopolitikrdquo konusunda oumlnemli vurgu yapılmıştır Kitabın 3 Kısım Bangladeşrsquoin dış

politikasını imkanlarını ve zorluklarını ortaya koymuştur Tezimizin amaccedil doğrultusunda bu

kitaptan Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin tarihsel ilişkileri ve dış politika ccedilalışmaları ile ilgili oumlnemli

bilgiler edinmiştir Ancak kitapta Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu ve Ccedilin-Hindistan denkleminde

Bangladeşrsquoin dış politika seccedilenekleri ile ilgili analizlere rastlanamamıştır

Harun ur Rashid (2010) lsquoBangladesh-India Relations Living with a Big Neighbourrsquo başlıklı

kitabında Bangladeş-Hindistan ilişkileri uumlzerine aydınlatıcı bir analiz yapmıştır Bu kitap her iki

uumllkede de ccedilok tartışılan konunun daha bilinccedilli bir şekilde anlaşılmasına katkıda bulunan ilk buumlyuumlk

ccedilalışmasıdır Rashid kitabında ikili goumlruumlşmelerde ve Bangladeşrsquoin Hindistan ile ilişkilerindeki iniş

ccedilıkışların nedenlerini ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne Hindistanlı siyasetccedili ve buumlrokratların davranış ve

tutumlarını ele almıştır Bangladeşrsquoin kuruluşunun ilk yıllarında Hindistan işbirliği ve guumlvenilir

ilişkilerinin kurulması iccedilin Bangladeşli siyasetccedililere nasıl zorlandığını ve hangi adımları attığını

anlatmıştır Bangladeşrsquoin kurucu lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın Pakistan ve diğer Muumlsluumlman uumllkeler

ile ilişkiler kurma ccedilalışmalarının ardından Hindistanlı youmlneticiler tarafından nasıl sert bir tavrı

geldiğinden bahsetmiştir Kitap beş tema etrafında Bangladeş ile Hindistan ilişkilerini ve tarihini

analiz etmiştir (a) Bangladeş ve Hindistan arasındaki guumlvensizliğin nedenleri (b) Bayan Gandirsquonin

Bangladeşrsquoe karşı Bangladeş-Hindistan ilişkilerinde zorluklar yaratan haksız sert tutumu (c)

Hindistan ve Hindistanrsquoın stratejik ve guumlvenlik ccedilıkarları komşular uumlzerindeki etkileri (d) son 38 yılda

4

Bangladeşin ccedileşitli huumlkuumlmetleri altında Bangladeş-Hindistan ilişkilerinin değerlendirilmesi ve (e)

mevcut boumllgesel ve kuumlresel guumlvenlik konularına genel bir bakış Yazar Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe

youmlnelik politikasının birccedilok youmlnden kritik olmasına rağmen her iki uumllkenin de boumllgenin barış ve

refahını sağlamak iccedilin coğrafi ve kaynak bağışlarını kullanmayı kabul etmeleri durumunda ilişkilerin

dostane olmasından başka yeterli bir neden olmadığını savunmaktadır

Talukder Maniruzzaman (2009) lsquoThe Bangladesh Revolution and Its Aftermathrsquo başlıklı

kitabında Pakistan doumlneminde Doğu Bengal boumllesi yani Doğu Pakistanrsquoda merkez huumlkuumlmetine karşı

siyasi hareketler ve gelişmeler ele almıştır Oumlzellikle yazar Doğu Pakistan halkının oumlzerklik hareketi

Avami Ligirsquonin kuruluşu ve siyasi roluuml 6 Maddeli Hareketi Devlet Dili Hareketi ve Bağımsızlık

Savaşını detaylı bir şekilde analiz etmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin kuruluşundan sonraki iki doumlnemini

de ele alarak Şeyh Mujibur Rahman ve Zia ur Rahmanrsquoın rollerini anlatmıştır

G W Choudhuryrsquonin (1994) lsquoThe Last Days of United Pakistanrsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin

kuruluş sebebinin siyasi gerccedileklerin temelinde analiz etmiştir Oumlzellikle Doğu Pakistanrsquoda Bengal

halkı arasında alt milliyetccedililik eğiliminin ortaya ccedilıkış sebeplerini anlatılmıştır Akabinde Eyuumlp

Hanrsquoın başarısızlığı ve Yahya Hanrsquoın siyasi roluuml 1970 yılında Pakistanrsquoın ilk ve tek serbest seccedilim

sonucunun ardından Avami Ligi ile Yahya Han ve Batı Pakistan siyasi liderlerinin anlaşmazlık

durumu ve Avami Ligirsquone iktidar kurma yetkisi verilmemesi iccedilin Pakistan huumlkuumlmetinin attığı

adımların nasıl iki boumllge arasında bir savaşa doumlnuumlştuumlğuumlnuuml detaylı anlatılmıştır

Rounaq Jahan (1973) lsquoPakistan Failure in National Integrationrsquo başlıklı kitabında Pakistanrsquoın

kuruluşundan Bangladeşrsquoin bağımsız savaşına kadarki siyasi ve askeri huumlkuumlmetlerinin rollerini analiz

etmiştir Yeni kurulan uumllkenin iki boumllge arasındaki toprak uzaklıklarını goumlz oumlnuumlnde bulunarak

Pakistan youmlneticilerin nasıl halka entegre etme ccedilalışmalarından ziyade siyasi anlaşmazlık ve

ekonomik dengesizliğini oluşturduğunu ortaya koymuştur Aynı zamanda Doğu Pakistanrsquodaki siyasi

partilerin kuruluşu ve guumlccedillenmesi ve onların siyasi ccedilalışmalarını değinmiştir Yazar 1960rsquolı yılları

itibariyle askeri huumlkuumlmetine karşı Doğu Pakistanlı siyasi partilerin protestolar ayaklanmalar ve

huumlkuumlmetin katı kararlar nasıl 1971 yılında Bangladeş adılı bir uumllkenin kuruluşuna sebep olduğunu da

accedilıklamıştır

Bindrarsquonın (1982) lsquoIndo-Bangladesh Relationsrsquo başlıklı kitabı Bangladeşrsquoin kuruluşundan ilk

10 yılında Hindistan ile olan ilişkilerini detaylı bir şekilde değerlendirmiştir Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın doumlneminde iki uumllke arasında yapılan stratejik anlaşmalar ikili sorunların ccediloumlzuumlmuumlne

youmlnelik atılan adımlar Bangladeş ordusu ve halkı arasında gittikccedile buumlyuumlyen Hindistan karşıtı

tutumlara oumlnemli oumllccediluumlde yer verilmiştir Ayrıca Mujibur Rahman sonrası doumlnemde Bangladeşli

youmlneticilerin Hindistanrsquoa karşı izlediği politikalar Farakka Baraj anlaşmazlık ve konunun

uluslararası alana taşıması gibi oumlnemli meseleleri değinmiştir

5

Bangladeşrsquoin siyasi duumlşuumlnuumlrlerden Emajuddin Ahamedrsquoin (2004) editoumlr olduğu lsquoForeign Policy

of Bangladesh A Small Statersquos Imperativersquo başlıklı kitabında Bangladeşrsquoin dış politika youmlntemleri

analiz edilmiştir Oumlzellikle Bangladeşrsquoin tarafsız dış politika ilkeleri temelinde lsquoBağlantısızlar

Hareketirsquondeki roluumlnuuml ve dış politikasında da tarafsız youmlnteminin sağladığı imkanlarını değinilmiştir

Kitapta ayrıca Bangladeş ile Hindistan arasındaki ilişkilerinde yaşanan sorunlar ve ikili oumlnemli

meselelere yer verilmesinin yanı sıra Bangladeşrsquoin bağımsız savaşı doumlneminde Ccedilin de diğer guumlccedillerin

rollerini analiz edilmiştir Bununla birlikte Birleşmiş Milletler Guumlvenlik Konseyirsquonin geccedilici uumlyesi

olarak Arap-İsrail konusunda etkin rol oynayarak duumlnya uumllkelerin desteklerini kazanmaya nasıl

başardığı anlatılmıştır

Bashir Ahmed (1996) lsquoChin-Bangladesh Somporko 1971-1995 (Ccedilin-Bangladeş İlişkiler

1971-1995)rsquo yayımlanmamış yuumlksek lisans tezinde Bangladeş ile Ccedilinrsquoin tarihsel ilişkileri ele

almıştır Ahmed Ccedilin ile Guumlney Asyarsquonın oumlzellikle Bengal boumllgesi ile olan tarihi arka planını

accedilıklamıştır Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı sırasında Ccedilin roluuml ve Bangladeşrsquoe karşı izlediği

politikanın gerekccedilelerini de ortaya koymuştur Ayrıca araştırmacı bağımsız Bangladeşrsquoin lideri Şeyh

Mujibur Rahman ve Avami huumlkuumlmeti ile Ccedilinrsquoin mesafeli ilişkileri ve sonraki doumlnemlerde Bangladeş

ile Ccedilinrsquoin yakınlığını analiz etmiştir Bu ccedilalışma Bangladeş ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin farklı boyotlarının

accedilıklayıcı bir şekilde ortaya koymuştur

Emajuddin Ahamed ve Abul Kalamrsquoın (1992) editoumlrluumlğuumlnde yayınlanan lsquoBangladesh South

Asia and the Worldrsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin kuruluşunda Ccedilin de diğer guumlccedillerin roluuml yeni kurulan

Bangladeşrsquoin ilk doumlnem dış politikasının zorlukları Bangladeş-Hindistan ilişkilerindeki sorunları ve

imkanları Guumlney Asyarsquonın guumlvenliğini korumak ve iş birlik ccedilalışmaları iccedilin Bangladeşrsquoin ortaya

koyduğu SAARC fikri gibi oumlnemli konulara yer vermiştir Bu kitap Bangladeş ile Ccedilin ve

Hindistanrsquoın ilişkileri konusundaki arka planını ve Bangladeşrsquoin boumllge ve duumlnya ccedilapında nasıl bir dış

politika izlemesi gerektiğini analiz etmiştir

lsquoBangladesh and the South Asian International Systemrsquo başlıklı kitabında Dilara Choudhury

(1992) Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin ilişkilerinin oumlnemli konularına değinmiştir Yazar

Bangladeşrsquoin kuruluşundan 1990 yılına kadar iktidarda olan 3 farklı iktidarın dış politika amaccedilları

ve ccedilalışmalarını analiz ederek Guumlney Asya ve uluslararası sistemde Bangladeşrsquoin ne tuumlr politika

izlemesi gerektiğini oumlnermiştir Bu bağlamda aktif bir dış politikayı oumlneren yazar Ccedilin ve Hindistan

ile ilişkilerinde dengelemenin ve kendi ccedilıkarı doğrultusunda daha aktif ve duumlzenli politikanın

gereğini oumlnemsemiştir

Muhammad Shamsul Huq (1993) yayınladığı lsquoBangladesh in International Politics The

Dilemmas of the Weak Statesrsquo başlıklı kitabında Bangladeşrsquoin 1977-1982 yılındaki dış politika

6

ccedilalışmalarında kendi tecruumlbelerin aktarmıştır Doumlnemin Dışişleri Bakanı olarak duumlnyanın farklı

boumllgelerde Bangladeşrsquoi temsil eden Huq kuumlccediluumlk toprak sahibi Bangladeşrsquoin dış politika zorluklarını

accedilıkladığı gibi aktif dış politika ccedilalışmaları sonucunda duumlnya uumllkeleriyle Bangladeşrsquoin ilişkilerinin

ne kadar guumlccedilluuml olabileceğini ve Bangladeşrsquoin siyasi konumunu nasıl guumlccedillendirmenin muumlmkuumln

olduğunu anlatmıştır Bu ccedilalışmanın verileri doğrultusunda eleştirel jeopolitik duumlşuumlnuumlrlerinin ortaya

koyduğu youmlntem accedilısından Bangladeşrsquoin oumlnemini anlamak ve geleceğe youmlnelik dış politikanın yol

haritasını ccedilizmek muumlmkuumln olacaktır

Dilara Choudhuryrsquonin (2010) yazdığı lsquoConcept of National Security and its Management in

Bangladeshrsquo başlıklı kitap boumlluumlmuuml Bangladeşrsquoin guumlvenliği ile ilgili tehditler ve izlemesi gereken

politikalar hakkında oumlnemli analizler yapmıştır Oumlzellikle Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliği iccedilin tehdit

oluşturan unsurlara değinen yazar iklim değişikliği ve boumllgedeki uyuşturucu şebekeleri hakkında

oumlnemli bilgiler paylaşmıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin jeo-stratejik konumu ve oumlnemi ve buna karşı dış

riskleri anlatarak gereken oumlnlemleri ve politikalarını accedilıklamıştır

Golam Mohammadrsquoin (2010) editoumlrluumlğuumlnde yayınlanan lsquoNational Security of Bangladesh

2009rsquo başlıklı kitap Bangladeşrsquoin mevcut dış politika uumlzerinde değerlendirme yaparak ve dış

politikayı etkileyen faktoumlrleri analiz ederek geleceğe youmlnelik dış politika oumlnerilerini sunmuştur

Kitapta ekonomik kalkınma deniz sınırı sorunu iklim değişikliği gibi konulardaki dış politika

zorlukları ve bunun ccediloumlzuumlmuumlne boumllge ve uluslararası alanında izlenmesi gereken politikalara yer

verilmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin dış gelirinin oumlnemli kaynağı olan lsquogoumlccedilmen işccedilirsquo ile ilgili sorunlar

ve ccediloumlzuumlm oumlnerileri de bu ccedilalışmada oumlnemli yer almıştır

Moudud Ahmed (2005) lsquoSouth Asia Crisis of Development The Case of Bangladeshrsquo başlıklı

ccedilalışmasında Guumlney Asya uumllkelerin kalkınma ve gelişmesindeki sorunlarını değerlendirmiştir

Oumlzellikle boumllgenin en buumlyuumlk uumllkesi Hindistan ile komşu uumllkelerin ccediloumlzuumllmeyen meselelerin boumllgenin

en buumlyuumlk sorunu olarak tespit etmiştir Yazar Guumlney Asyarsquoda Bangladeşrsquoin oumlzguumln roluumlnuuml analiz

etmesinin yanı sıra Hindistan ile yapılan oumlnemli anlaşmaları ve sorunlarını da değerlendirmiştir

Simon Dalby (1991) yazdığı lsquoCritical Geopolitics Discourse Difference and Dissentrsquo başlıklı

makalesinde uluslararası ilişkiler analizinde lsquocoğrafirsquo bazlı lsquoklasik jeopolitikrsquo teorisinin kritiğini

yaparak lsquojeopolitikrsquo hakkındaki kendi goumlruumlşlerini ortaya koymuştur 1970-80rsquolı yıllarında

uluslararası siyasette ortaya ccedilıkan krizler ve bunların analizinde mevcut teorilerini eleştiren

analizlerin ccediloğalması doumlnemde Dolbyrsquonın yazdığı bu makale daha sonra lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo

kavramının bir lsquokavramrsquo olarak ortaya ccedilıkmasına oumlnemli katkı sağlamıştır

Gearoacuteid Oacute Tuathail (1999) yılında yazdığı lsquoUnderstanding Critical Geopolitics Geopolitics

and Risk Securityrsquo adlı kitap boumlluumlmuumlnde lsquoeleştirel jeopolitikrsquo kavramının tanımını ve oumlzelliklerinin

7

accedilıklamıştır Bu kavramının ortaya ccedilıkışında oumlnemli katkısı olan Tuathail bu araştırmasında klasik

teorisyenlerin duumlnya siyasi haritasını değerlendirme şeklini eleştirerek lsquoeleştirel jeopolitiğinin daha

ccedilok siyasi ve ilgili kurumların politikasını değerlendiren bir kavramrsquo olduğunu vurgulamıştır

Tuathail eleştirel jeopolitiği ccedilok kapsamlı ve daha karmaşık problemli bir kavram oluğunu

savunmuştur Yazara goumlre lsquocoğrafyanın tek bir anlam değil ccedilok farklı anlam vardırrsquo Yazar bu

makalede eleştirel jeopolitiği lsquoformalrsquo lsquopracticalrsquo lsquopopularrsquo ve lsquostructuralrsquo olarak ayırmıştır

Merje Kuus (2010) yılında yazdığı lsquoCritical Geopoliticsrsquo makalesinde eleştirel jeopolitik

kavramının suumlrecini analiz etmiştir Yazara goumlre lsquoeleştirel jeopolitiğin amacı siyasi aktoumlrlerin

uluslararası siyaseti nasıl mekansallaştırdığını ve onu belirli yer tuumlrleriyle karakterize edilen bir

lsquoduumlnyarsquo olarak nasıl temsil ettiğini accedilıklamaktırrsquo Yazar eleştirel jeopolitik kavramının gelişmesinde

yer alan araştırmacılarının savunduğu gibi bu kavramın coğrafyanın uluslararası siyasetteki oumlnemini

değil bir uumllkenin iktidarının dış politika ccedilalışmalarını analiz ettiğini ve bu ccedilalışmaları sonucunda

farklı boumllge ve duumlnya kuruluşlarında kazandığı oumlnemini araştırdığını savunmaktadır

Dijk Teun A van (1997) lsquoPolitik Soumlylem Analizi Nedirrsquo ccedilalışmasında lsquoSiyasal Soumlylem

Analizi Nedirrsquo sorusuna verilen bazı yanıtları araştırmıştır Yazara goumlre lsquosiyasi soumlylemrsquo analizinde

hangi soumlylemin siyasi ve hangisinin siyasi olmadığını belirlememiz gerekirrsquo Yazar politik soumlylem

kavramının hem siyasi soumlylemle ilgili olduğunu hem de kritik bir girişim olduğunu savunmaktadır

Pravakar Sahoo (2013) lsquoEconomic Relations with Bangladesh Chinarsquos Ascent and Indiarsquos

Declinersquo başlıklı makalesinde Hindistan ve Bangladeş arasındaki ekonomik ilişkilerin azalması ve

Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ekonomik ilişkilerinin artırması ile ilgi oumlnemli bir analizler yapmıştır

Araştırmacı Hindistanrsquoın Bangladeş ile ticaretin yavaşlaması ve değişiminin oumlnemli bir sebebi

olarak tespit etmiştir Ayrıca Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoteki artan varlığına katkıda bulunan ccedileşitli faktoumlrleri

de incelemiştir Yazara goumlre lsquoHindistan birccedilok oumlnemli sektoumlrde Ccedilinrsquoe karşı accedilıkccedila kaybetmiştirrsquo Bu

ccedilalışma son gelişmeleri goumlzden geccedilirip değerlendirirken Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoteki azalan

ekonomik etkisine karşı koymak iccedilin bir strateji de sunmuştur

Chowdhury (2013) lsquoAsymmetry in Indo-Bangladesh Relationsrsquo ccedilalışmasında Bangladeş ve

Hindistan arasında problem yaratan son konuları ve iki komşu arasındaki ilişkilerde olası işbirliği ve

gelişme alanlarını incelemiştir Yazar Hindistan ve Bangladeş arasındaki karmaşık karşılıklı

bağımlılık ilişkisinin her iki uumllke iccedilin birccedilok youmlnden faydalı olacağını savunmuştur

Kashem ve Islam (2016) lsquoNarendra Modirsquos Bangladesh Policy and IndiandashBangladesh

Relations Challenges and Possiblersquo başlıklı makalesinde Hindistan başbakanı Narendra Modirsquonin

Bangladeş politikasını ve Avami Ligi iktidar suumlrecinde Hindistan-Bangladeş ilişkilerini araştırmıştır

Araştırmacı Bharatiya Janata Partisi (BJP) ve Avami Ligirsquonin iktidardayken Hindistan ve

8

Bangladeşin sıcak ilişkilere sahip olmadıklarını ve su meselesinin ve iccedil siyasetin dinamiklerinin

Hindistan-Bangladeş ilişkilerinin guumlccedillenmesinde buumlyuumlk zorluklar olarak tespit etmiştir

Foysal (2014) tarihten buguumlne Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini incelemiştir Oumlzellikle

bağımsızlık savaşı sırasında Bangladeşrsquoin karşı ccedilıkması sonraki doumlnemlerde iki uumllkenin yaklaşımı

ve son doumlnemde sıcak ilişkilerini kısaca bahsetmiştir

Wolf (2014) ccedilalışmasında Ccedilinin stratejik ccedilıkarları ve Bangladeşrsquoteki etkilerini incelemiştir Bu

bağlamda Pekinin genel olarak alt kıta ve oumlzellikle Bangladeşe yaklaşımı ccediloğunlukla ekonomik ve

diplomatik olduğunu vurgulamıştır

İslam Hossan ve Matin (2015) ccedilalışmasında Bangladeş Ccedilin Hindistan ve Myanmar Ekonomik

Koridor (BCIM-EC) ve ekonomik etkileri değerlendirmiştir Ccedilalışmada bu forumun Asyarsquodaki

sosyo-ekonomik kalkınmanın sağlanmasına katkıda bulunmanın yanı sıra BCIM ekonomilerinin

GSYHrsquoleri duumlnya GSYHrsquosine kıyaslamıştır

Shailo (2013) yaptığı araştırmasında kritik jeopolitik ve Guumlney Asyada guumlvenliği hakkında

bahsetmiştir Ccedilalışma Guumlney Asya boumllgesinin oumlzellikle Bangladeş Hindistan ve Pakistan

bağlamında jeopolitiği ve guumlvenliği hakkında bahsetmiştir

Rahman Rahman ve Shadat (2007) yılında BCIM Ekonomik İşbirliğinin beklentileri ve

zorlukları uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada hızla buumlyuumlyen iki ekonomi Hindistan ve Ccedilini ve gelişmekte

olan iki ekonomi Bangladeş ve Myanmar ile oluşan alt-boumllgesel işbirliği ccedilerccedilevesinde ticareti ve

yatırımları genişletme potansiyelini araştırılmıştır

Uddin ve Bhuiyan (2011) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkilerin bir değerlendirme ccedilalışması

yapmıştır Bu ccedilalışma mevcut Ccedilin-Bangladeş ikili ilişkilerinden bahsetmesinin yanı sıra gelecekteki

iş birliği iccedilin potansiyel alanları ve ayrıca ilişkilerin Hint algılarını ortaya koymaya ccedilalışmıştır 7

Chen Banerjee Toor ve Downie (2014) yılında Ccedilin ve Hindistan arasında ccedilekişme ve işbirliği

konu uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada Guumlney Asya ekonomisinde Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetleri ve

ccedilıkarları araştırmıştır Aynı zamanda Ccedilin-Hindistan ilişkisinin Guumlney Asya ve komşu Guumlneydoğu

Asyadaki kuumlccediluumlk uumllkeler uumlzerindeki etkilerini accedilıklamıştır

Haider (1991) Bangladeş-Ccedilin ilişkileri yaptığı araştırmada iki uumllke arasındaki ilişkilerinin tarihi

arka planından bahsetmesinin yanı sıra 90rsquolı yıllardaki ilişkileri detaylı bir şekilde accedilıklamıştır

9

Aneja (2006) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkilerini yeni bir stratejik ortaklık başlığı altında analiz

etmiştir Araştırmacıya goumlre Ccedilin Bangladeşe guumlvenilir bir ortak olarak ortaya ccedilıkmıştır Aynı

zamanda Guumlney Asyada stratejik bir dayanak kazanmaya ve Bangladeşin doğal kaynaklarından

istifade etmeye ccedilalışarak ekonomik askeri ve diplomatik destekleri genişletmektedir Ccedilalışmada

Ccedilin-Bangladeş ilişkilerindeki son gelişmelerini bahsetmesinin yanı sıra Hindistan iccedilin muhtemel

etkilerini de goumlzden geccedilirilmiştir

Bhattacharjee (2014) yılında Ccedilin-Bangladeş ilişkileri uumlzerinde yaptığı ccedilalışmada iki uumllke

arasındaki ilişkileri ldquoyakın arkadaşırdquo ve ldquoguumlvenilir bir muumlttefikrdquo olarak accedilıklanmıştır Oumlte yandan

araştırmacı Bangladeş ile Hindistan arasındaki ilişkileri geri planda olduğunu vurgulamıştır

Khan (2007) Asya Pasifikteki Guumlccedil Politikası Ccedilin Modernleşmesi Oumlrneği ccedilalışmasında Ccedilin

milliyetccedililiği Asya Pasifikteki guumlvenliği ve stratejik oumlnemi gelişmekte olan Ccedilin ekonomisi ve etkisi

Ccedilinrsquoin askeri guumlcuuml hakkında detaylı olarak bahsetmiştir

Saich (2004) yılında yaptığı Ccedilinrsquoin youmlnetişimi ve politikası konulu ccedilalışmada Ccedilinrsquoin dış

politikası boumllgesindeki roluuml 21 yuumlzyılda Ccedilinrsquoin karşılaşacağı sorunlardan bahsetmiştir

Choudhury (1992) yılında yaptığı araştırmada Bangladeş ve Ccedilin arasındaki ilişkiler uumlzerinde

oumlnemli vurgular yapmıştır İki uumllke arasındaki ilişkilerin tarihi arka planı ve ilişkilerin oumlnemli

konulardan bahsetmiştir

Bangladeşrsquoin Jeopolitik ve Jeo-stratejik Konumu

Bangladeşrsquoteki Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler araştırmacı ve duumlşuumlnuumlrleri Bangladeşrsquoin

lsquojeopolitik konumursquo ve lsquojeopolitik oumlnemirdquo konularının analizinde klasik jeopolitik teorisyenlerini

takip etmiştir Genel olarak ccedilalışmalarında lsquocoğrafi konumursquo lsquoiklimrsquo lsquodoğal zenginliklerrsquo ve

lsquodemografirsquo gibi konuları ele alınarak Bangladeşrsquoin siyasi guumlcuumlnuuml veya jeopolitik oumlnemi ve konumu

veya stratejik konumlarını accedilıklanmıştır Harun ur Rashid (2015b 65) bir uumllkenin uluslararası

alanında konumunun belirlemesinde o uumllkenin coğrafi konumu fizik ccedilevresi nuumlfusu ve ekonomik

kaynakları ilk sırada yer aldığını vurgulamıştır

Jeopolitik teorisinin savunucuları guumlcuumln (bir uumllkenin) coğrafi konumundan kaynaklandığını ve

bir uumllkenin bulunduğu konumun buumlyuumlk bir siyasi oumlnem kazandırdığını savunuyorlar Konum yuumlzoumllccediluumlmuuml ve nuumlfusun dış ilişkileri nasıl etkileyebileceğini incelemekte fayda vardır Doğal

engeller bir uumllkeye avantaj ve dezavantaj sağlar Oumlrneğin erişilemeyen Himalaya dağları

Bangladeş ve Ccedilinrsquoi birbirinden ayırır ancak ulusal sınırları arasındaki uzaklık sadece 100

kilometredir Bangladeşrsquoin sadece iki komşusu vardır (Hindistan ve Myanmar) ve beş komşusu

olan bir uumllkeye (Afganistan) pek ccedilok youmlnden nispeten avantajlı durumundadır (Rashid 2015b

65)

10

Şekil 1 Bangladeşrsquoin Coğrafi Konumu

Kaynak Saylordotorggithubio ty

Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler klasik jeopolitiğe dayanarak Bangladeşrsquoin jeopolitik guumlcuumlnuumlm iyi ve

zayıf youmlnlerini ortaya koymuştur Kalabalık nuumlfusu ırkın homojenliği dinler arası uyum ortak dili

verimli toprak doğal gaz deniz sahası ekilebilir arazilerin mevcudiyeti ccedilalışkan nuumlfus nehir ve

ırmak gibi su kaynaklarının ccedilokluğu muson yağmuru Bangladeşrsquoin ulusal guumlcuumlnuuml artırmıştır Ayrıca

Bangladeşrsquoin doğu sınırın oumltesinde kalan Hindistanrsquoın 7 vilacircyetine Hindistanrsquoın merkez

boumllgelerinden ulaşımın kolaylığı iccedilin Bangladeşrsquoten koridorun ihtiyacı Bangladeşrsquoin stratejik

oumlnemine oldukccedila artırmıştır Guumlney taraftan Bengal Koumlrfezi Bangladeş iccedilin buumlyuumlk avantaj da

sağlamaktadır Guumlney Asya ile Guumlney Doğu Asya arasında koumlpruuml olma potansiyeli ve oumlzellikle Ccedilin

ile bağlantı kurabilme fırsatı Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunun avantajlı youmlnleridir

Bangladeşli duumlşuumlnuumlrler kuumlccediluumlk yuumlzoumllccediluumlmuuml ccedilok fazla vasıfsız işccedili maden kaynaklarının

eksikliği milli servet dağılımında eşitsizliği sel ve kasırga doğal felaket Bangladeşrsquoin ulusal

guumlcuumlnuumln zayıf youmlnleri olarak belirtmiştir Ayrıca kuumlresel ısınmanın en etkin olduğu toprağı olması

Bangladeşrsquoin dış politikasını ccedilok fazla etkilemektedir Bunlarla birlikte Myanmar Hindistan ve

Guumlney Asyalı yer altı grupların uyuşturucu koridor olarak Bangladeşrsquoi kullanması oumlnemli

zayıflıklardandır (Choudhury 2010 98ndash99) Hindistan tarafından ccedilevrelenmiş durumu Bangladeş

iccedilin oumlnemli bir zayıf noktasıdır Bir diğer oumlnemli husus ise ortak nehirlerin suyunun Hindistan ile

paylaşılması konusudur Bir nehir kıyısı uumllkesi olarak Bangladeş ortak nehirlerin suyunun doğal

hakkına sahiptir Ancak sorunun Hindistan ile ccediloumlzuumllmemesi şimdi Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliği

iccedilin ciddi bir tehdit haline gelmiştir

11

Dilara Choudhuryrsquoe goumlre (2010 99) lsquoBangladeşrsquoin jeo-stratejik konumunun zayıflıkların

dışında da Hindistan egemen jeopolitik gerccedileklikleri bağlamında boumllgesel ve daha geniş alanındaki

politikalarda oumlnemi azdır Ccediluumlnkuuml jeo-stratejik olarak Hindistan ile ccedilevrilidir ve Bengal Koumlrfezirsquonden

geccedilen ccedilıkışı da Yeni Delhirsquoye buumlyuumlk oranda bağımlıdır Bu nedenle bu ldquocoğrafya tiranlığırdquo

Bangladeşrsquoin ulusal guumlvenliğine zarar verme potansiyeline sahiptirrsquo Ayrıca Bangladeşrsquoe youmlnelik

Hindistanrsquoın politikaları doğrudan Bangladeşrsquoin bağımsızlığını ve egemenliğini ccedileşitli biccedilimlerde

etkilemektedir

Oumlte yandan Myanmarrsquoın Rakhaine boumllgesinde yaklaşık 60 yıldır Myanmar huumlkuumlmeti tarafından

Rohingyalara yapılan baskılar nedeniyle Bangladeşrsquoe sığınan yaklaşık 1 milyon muumllteci iki uumllke

arasındaki ilişkilerini 1978 yılından beri etkilemektedir Myanmar huumlkuumlmeti yuumlz yıllardır Arakan

olarak bilinen Rakhaine boumllgesinde yaşamakta olan Rohingyaları yasadışı Bangladeşli goumlccedilmen

iddiasıyla vatandaşlıktan ccedilıkarmış her tuumlrluuml haklardan uzaklaştırmıştır O yuumlzden Myanmar guumlvenlik

guumlccedilleri tarafından yapılan katliam ve baskılarının sonucu olarak Bangladeşrsquoe suumlrekli bir goumlccedilmen

dalgası vardır Dolaysıyla Myanmar ile de Bangladeşrsquoin ilişkileri daima olumsuz şekilde devam

etmektedir

Eleştirel Jeopolitik Kavramı

Yirminci yuumlzyılın buumlyuumlk ccediloğunluğuna devletccedili Avrupa merkezli guumlccedil dengesi anlayışı

temelinde kurulan klasik jeopolitik Duumlnya siyaseti analizinde hacirckim olmuştur Avrupa

milliyetccedililiğini ve emperyalizmini temel alarak ortaya ccedilıkan klasik jeopolitik baştan beri Avrupa

devletlerinin rekabetccedili hedefleriyle yakından bağlantılı olmuştur Oumlrneğin Friedrich Ratzelrsquoin

ldquoyaşam alanırdquo duumlşuumlnceleri Almanyarsquonın Avrupa siyasetindeki konumu konusundaki yaygın

endişesinden kaynaklanmıştır Oumlte yandan Halford Mackinderrsquoin ldquoheartlandrdquo veya ldquokalp boumllgesirdquo

teorisi İngilterersquodeki benzer kaygıları yansıtmıştır (Tuathail 1996) Klasik jeopolitik devletlerin ve

ulusların doğal olarak yeni boumllge ve kaynakları iccedilin rekabete ve savaşa suumlruumlklemiştir

1950-1970rsquolerin sonlarında Amerika Birleşik Devletleri Avrupa ve diğer guumlccedillerin etkisi altın

farklı kıtalardaki soumlmuumlrgecilikten kurtulma ve kuumlresel bir ekonomiye geccediliş ve duumlnya ccedilapında farklı

değişimler yaşanmaya başlamıştır (Agnew 2013) Oumlzellikle Vietnam Savaşı ve Soğuk Savaşın

etkisiyle dış politika analizinde fikir birliğinin kaybedildiği siyasi ve ekonomik duumlşuumlnce alanında

eleştirel duumlşuumlncenin ortaya ccedilıkışı goumlruumllmuumlştuumlr 1980rsquolerin başlarında ise disiplin coğrafyasında ve

bir oumllccediluumlde de uluslararası ilişkiler analizi siyaset bilimi ve sosyoloji gibi ilişkili alanlarda uluslararası

siyasete ilişkin ccedileşitli radikal perspektifler moda olmuştur Bu suumlreccedilte klasik jeopolitiğin olumsuz

youmlnlerini daha fazla araştırılmaya başlanmıştır ve eleştirileri artmış ve yeni analizler yayınlanmaya

başlamıştır Doumlnemin uluslararası ilişkiler uzmanları da duumlnya siyasetinin analizinde coğrafi

nitelikleri konusunda fazlasıyla oumlnemsememeye başlatmıştır Boumlylece nesnelce modellerin duumlnyaya

12

eski tarz izduumlşuumlmuumlnden ziyade duumlnyanın algılarını ve duumlnyanın nasıl ccedilalıştığına dair soumlylemler

analizin ana odağı olarak goumlren perspektiflere bir accedilılım sağlamıştır

Eleştirel jeopolitik literatuumlruumlndeki en oumlnemli etki Foucaultrsquoun bahsettiği lsquosoumlylemdeki

iktidarbilgi bağını keşfetmersquo olmuştur (Agnew 2013 23) Tuathail Dalby Dodds gibi birccedilok

eleştirel jeopolitik yazar Foucaultrsquonun Herodote editoumlrleriyle 1976rsquoda kaydedilen yorumlarına atıfta

bulunmuştur ldquoSoumlylemlerin oluşumu ve bilginin soyağacı bilinccedil tuumlrleri algılama biccedilimleri ve

ideoloji biccedilimleri accedilısından değil taktikler ve iktidar stratejileri accedilısından incelenmelidir

Uygulamalar dağıtımlar sınırlar boumllgelerin kontroluuml ve alanların organizasyonu yoluyla uygulanan

taktikler ve stratejiler youmlntemlerinizle bağlantı kurabileceği bir tuumlr jeopolitiği oluşturabilir

Kaygılarımın temelinde coğrafya yatmalıdırrdquo şeklinde ifade etmiştir (Dodds ve Sidaway 1994 516)

Foucaultrsquonun şecere ve bilgi arkeolojisinin inşasına duyarlılığı ve değişen oumlznellikler izleyiciler

guumlccediller ve siyasetle ilgili sorular jeopolitik hakkında eleştirel duumlşuumlnmek ve yazmak iccedilin yapılan

hamlelerde guumlndeme getirilmiştir

Foucaultrsquonun kavramlarından etkilenen Saidrsquoin lsquoOryantalizmrsquo eleştirel jeopolitik kavramının

ortaya ccedilıkışını kolaylaştırmıştır Saidrsquoin eseri mevcut eleştirel jeopolitik literatuumlrleri daha fazla

etkileyen eserlerdendir (Dodds ve Sidaway 1994 517) Ccediluumlnkuuml Saidrsquoin Doğursquonun bir dizi lsquohayali

coğrafyasınınrsquo yaratılışını ve evrimini ccedilizelgeleme girişimleri geniş bir ilgi goumlrmuumlştuumlr Saidrsquoin

lsquojeopolitik farkındalığın estetik bilimsel ekonomik sosyolojik tarihi ve felsefi metinlere dağılımırsquo

zengin bir şekilde fikir verici olmuştur ve eleştirel bir jeopolitik uumlzerinden duumlşuumlnmeye teşvik etmiştir

(Dodds ve Sidaway 1994 516-517) Saidrsquoin ccedilalışması siyasi siyasi liderlerin dış işleri tarif etmek

iccedilin kullandıkları temsili pratiklerin oumlnemini ortaya koyarak eleştirel jeopolitik duumlşuumlncelerine bir

ccedilerccedileve sağlamıştır Ccediluumlnkuuml eleştirel jeopolitik teorisyeni olarak bilinen Dalby ve Tuathailrsquoin

ccedilalışmalarına bakıldığında Amerikan dış politika yetkililerin lsquoSoğuk Savaşırsquo ve lsquoYeni Duumlnya

Duumlzenirsquoni nasıl tasvir ettiklerinin analizlerini goumlrmekteyiz ABDrsquonin siyasi ve dış politikacılar Soğuk

Savaşrsquoın jeopolitiğini bir lsquoblokrsquo lsquoccedilevrelemersquo gibi anlatımıyla inşa etmişlerdir

Bu suumlreccedilte Immanuel Wallersteinrsquoın lsquoDuumlnya Sistemi Teorisirsquo kritik jeopolitiğin sonraki

gelişimini hızlandırdığını soumlylenebilir Ccediluumlnkuuml duumlnya siyasetinin iccedilinde yer alması gereken bir duumlnya

ekonomisinin buumlyuumlmesini vurgularken duumlnya sistemi perspektifi anarşik bir duumlnya duumlzenini

varsaymanın ve geleneksel jeopolitik duumlşuumlnceyi yeniden canlandırma ccedilabası olarak algılanmıştır Bu

teori duumlnyayı ccedilekirdek uumllkelere yarı ccedilevre uumllkelere ve ccedilevre uumllkelere ayıran boumllgeler arası ve ulus

oumltesi iş boumlluumlmuumlne odaklanmıştır (Agnew 2013) Buna goumlre lsquoccedilekirdek uumllkeler daha yuumlksek beceriye

sermaye yoğun uumlretime odaklanır ve duumlnyanın geri kalanı duumlşuumlk becerili emek yoğun uumlretim ve

hammaddelerin ccedilıkarılmasına odaklanır ve bu ccedilekirdek uumllkelerin hakimiyetini suumlrekli olarak

guumlccedillendirirrsquo Immanuelrsquoin bu duumlşuumlncesi de eleştirilerle karşı karşıya kalmıştır

13

Klasik jeopolitiği eleştirerek jeopolitik yazıların bir araştırmasında Parker (1985) Batı

Jeopolitik Duumlşuumlncesini yeniden tanımlamanın gerek olduğunu oumlne suumlrmuumlş ve ccediluumlnkuuml batıdaki

lsquoduumlşuumlncersquo iccedilinde jeopolitik genellikle ccedilelişkili goumlruumlnmuumlştuumlr

Boumlylece klasik jeopolitiğin anlamı ve kullanımdaki ccedilelişkiler ve bu sebeple ortaya ccedilıkan

olumsuz etkilere eleştirerek 1980rsquoli yıllarda uluslararası ilişkilerin analizinde lsquoeleştirel jeopolitikrsquo

olarak bilinen bir yaklaşım ortaya ccedilıkmıştır Eleştirel jeopolitik geleneksel lsquopolitikrsquo ve lsquocoğrafya

anlayışlarını sorgulayan yeni siyasi coğrafya biccedilimlerini ortaya koymuştur Onların bahsettikleri

jeopolitik sınırlara devlet guumlcuumlne ve ccedilevre koşullarına dayalı geleneksel araştırma guumlndemlerinden

oumlnemli oumllccediluumlde uzaklaşmaktadır Bununla birlikte bu yeni jeopolitik ccedilalışmaların ccediloğu farklı

alanlardan olmasına rağmen ağırlıklı olarak soumlmuumlrgecilik sonrası araştırma youmlntemleriyle

oluşturulmuştur

Dalby Oacute Tuathail gibi isimler jeopolitiğin analizinde ccedileşitli akademik eleştiriler ve analizler

yayınlayarak lsquoeleştirel jeopolitikrsquo yaklaşımın oumlnderliğini yapmıştır Bu araştırmacılar ve konu ile

ilgilenen diğer analistler jeopolitiğin toplumsal kuumlltuumlrel ve siyasal bir soumlylem olduğunu

savunmaktadır Genel anlamda eleştirel jeopolitik yazarlar siyasi adamlar ve dış politika elitlerinin

uluslararası politikayı nasıl lsquomekacircnsal hale getirdiklerinirsquo ortaya ccedilıkarmaya ccedilalıştılar Mesela

Dalbyrsquoye goumlre (1990 173) ldquoJeopolitik mekacircnsal politik ve kuumlltuumlrel sınırlar inşa etmenin ideolojik

suumlreciyle ilgilidirrdquo Dalby coğrafi anlayış biccedilimlerinin siyasi işleyişini incelemenin oumlnemini oumlne

suumlrmekte ve coğrafyaların siyasi etkiye sahip ve siyasi gerccedilekliğin oumlzellikleri olduğun savunmaktadır

(Dalby 1991 274) Eleştirel siyasi coğrafyalar inşa etmek dikkatimizi oumlnceden verilmiş sağduyu

alanları iccedilinde siyasetin coğrafyasına ilişkin bir ccedilalışmayla sınırlamamamız gerektiğini ancak

siyasetin coğrafi belirtiminin siyasetini araştırmamız gerektiğini savunmaktır Dalbyrsquoye goumlre

ldquoeleştirel jeopolitiğin inşası iccedilin oumlnceden verilmiş varsayılmış sağduyu alanları iccedilinde siyasetin

coğrafyasına ilişkin bir incelemeye dikkatimizi sınırlamamalıyız siyasetin coğrafi belirtiminin

siyasetini araştırmalıyızrdquo Dalbyrsquonin bahsettiği eleştirel jeopolitik coğrafi varsayımları ortaya

ccedilıkarmanın ccedileşitli yollarını kapsamakta lsquoburanın ve oranınrsquo lsquoiccedileride ve dışarıdarsquo lsquoonların ve

bizlerinrsquo devletlerin blokların boumllgelerin veya diğer coğrafi oumlzelliklerin kartografik hayal guumlcuumlnuumln

nasıl olduğunu da kapsamaktadır Dalbyrsquonin bu goumlruumlşleri eleştirel jeopolitiğin kavramlaşmasında

oumlnemli katkı sağlamıştır

Eleştirel yaklaşım bir uumllkenin coğrafi konumu ve bu konumu dolaysıyla uluslararası ilişkilerde

o uumllkenin oumlnemini değil bir uumllkenin uluslararası alanında oynadığı rol ve izlediği politika dolaysıyla

kazandığı oumlnemini araştırmaktadır Bu teori bir uumllkenin coğrafyası ve sınırını oumlnemsemiyor değil

ancak bunlarla kurulan devletin kurumların diğer uumllke ve boumllgelerle yapılan politika iş birlik

ccedilalışmaları ve şekillerine dayanmaktadır Eleştirel jeopolitik teorisyenlere goumlre bir uumllkenin kimliği

14

ile dış politikası belirlenmez ancak dış politika ccedilalışmalarıyla bir uumllkenin kimliği anlaşılır-belirlenir

(Kuus 2010 6)

Eleştirel jeopolitik teorisinin teorisyenlerden oumlne gelen Tuathail (1999 109) eleştirel jeopolitik

teorisyenlerin kuumlreselleşmenin dinamikleri bilgilendirme teknolojilerin yaygınlık kararsızlık

ccedilokluk eşzamanlılık karamsarlık belirsizlik biccedilimsizlik ve sınırsızlığını dikkate almak gerektiğini

savunmaktadır Tuathailrsquoe goumlre (1999 108) eleştirel jeopolitik lsquoklasik jeopolitiğin kendi kuumlltuumlrel ve

politik varsayımlarını yansıtırken bu varsayımları gizleyerek lsquoduumlnya siyasi haritasını okuduğursquo

yuumlzeysel ve ccedilıkarcı yollarını eleştirirrsquo Tuathail jeopolitiğinin ccedilok anlamlı olduğunu vurgulamaktadır

(Tuathail 1999 108ndash9)

Kritik jeopolitik klasik jeopolitiğininhelliphellipkendi kuumlltuumlrel ve politik varsayımlarını yansıtarak

lsquoduumlnya siyasi haritasınırsquo okuduğu yuumlzeysel ve kendi kendine ilgilenen youmlntemleri eleştiriyor Bir

yaklaşım olarak kritik jeopolitik ldquojeopolitikrdquo kavramın klasik anlayışında kabul edildiğinden daha

fazla geniş ve daha karmaşık bir sorun olduğunu savunur

Tuathail (1999 9) coğrafyaya lsquokaccedilınılmaz olarak sosyal ve politik bir coğrafi-grafikrsquo ve bir

lsquoduumlnya yazısı olarak adlandırmıştır Aynı zamanda coğrafyaya lsquoduumlnya hakkındaki anlamların kuumlltuumlrel

ve politik bir yazımırsquo ve benzer şekilde jeopolitik lsquodevletlerin coğrafi anlamlarının ve politikalarının

bir yazımırsquo olduğunu oumlne suumlrmektedir

Tuathail eleştirel jeopolitiğin doumlrt faklı jeopolitik tuumlruuml olduğunu ileri suumlrmektedir Fromel

Jeopolitik Pratik Jeopolitik Popuumller Jeopolitik ve Yapısal Jeopolitik Formel jeopolitik lsquojeopolitik

gelenekrsquo ve lsquojeopolitik duumlşuumlncersquo Bir uumllkenin bilim insanları akademisyenler ve duumlşuumlnce kuruluşlar

tarafından jeopolitik duumlşuumlnceyi siyasi ve kuumlltuumlre bağlamında şekillendirilmesidir Oumlrneğin

MacKinder veya Ratzelrsquoin jeopolitik teorileri ve emperyalist bağlamı Eleştirel jeopolitik lsquojeopolitik

geleneğinrsquo yapılarını sorunsallaştırırken bu geleneğin entelektuumlellerini kurumlarını ve metinlerini

ve tarihlerini oumlnemser Tuathailrsquoye goumlre (1999 11) lsquoeleştirel jeopolitik jeopolitik figuumlrleri

bağlamsallaştırmaya ve yazılarında kullandıkları metinsel stratejileri ccediloumlzmeye ccedilalışırrsquo Başka bir

deyişle lsquoeleştirel jeopolitik belirli jeopolitik uumlstatların soumlzde lsquozamansız iccedil goumlruumllerinersquo dair herhangi

bir gaflet kutlamasına karşı ccedilıkarken lsquojeopolitik duumlşuumlnceninrsquo coğrafyasını ve jeopolitiğini

kurtarmaya ccedilalışmaktadırrsquo Tuathailrsquoin formal jeopolitik akıl yuumlruumltme kavramsallaştırma ve duumlnyayı

temsil etme accedilısından coğrafi karşıtıdır Aynı zamanda duumlnya devletlerinin oumlzelliğine ve ccedileşitliliğine

ve devlet merkezli akıl yuumlruumltmeyi aşan kuumlresel suumlreccedillere ve zorluklara duyarlı olması gereken bir dış

politika inşa etmeye ccedilalışan bir metottur

Pratik Jeopolitik ise huumlkuumlmet temsilcileri ve dış politika buumlrokratları tarafından konulan ve

resmi dış siyasetlerinde ifadesini bulan guumlnluumlk jeopolitik muhakeme biccedilimlerdir (Yeşiltaş 2016

359ndash60) Pratik jeopolitik ortak coğrafi anlayışların ve algıların dış politika kavramsallaştırmasını ve

karar vermeyi nasıl etkilediğini ele almaktadır Burada dış politika yetkililer duumlnyayı mekacircnsal olarak

anlamaya ccedilalıştıklarında pratik ve pragmatik jeopolitik akıl yuumlruumltmeyi kullanırlar onlar belirli

15

soruları ccedilerccedilevelemek iccedilin miras alınan coğrafi bilgi biccedilimlerini oumlrtuumlk olarak kullanırlar Tuathail

(1999) Bu durumlarda eğitim kurumlarında bireylerin belirli lsquoulusalrsquo kimliklere ve coğrafi ve

tarihsel bilinccedillere sosyalleştirilmesinin bir parccedilası olarak oumlğrendiği bilgiler ccedilok ekti etmektedir

Oumlrneğin ldquoBalkanlarrdquo coğrafi kavramı ABD dış politika yapıcılarının Bosna Savaşırsquona nasıl

yaklaştığını kavramsallaştırdığını ve yanıt verdiğini ortaya koymuştur

Popuumller jeopolitik medyayı şekillendiren popuumller kuumlltuumlruumln yarattığı ve tartıştığı coğrafi

politikaları ifade etmektedir Popuumller jeopolitik kendi sınırlarının oumltesindeki yer ve halkların bazı

ulusal ve ulus oumltesi anlayışların sosyal inşasını ve suumlrekliliğini ele almaktadır Oumlrneğin Bosna

savaşını goumlruumlntuumllerinin Batırsquodaki oturma odalarına yansıtılmasında kitle iletişim araccedillarının roluuml

Eleştirel jeopolitik kuumlresel medya ağları ve teknolojilerinin kuumlresel bilgi ccedilağındaki yerlerin stratejik

değerini nasıl doumlnuumlştuumlrduumlğuumlnuumln de farkındadır Tuathail (1999 116-117) Mesela televizyon ağları

ve medya kuruluşları ve sosyal medya tarafından herhangi bir boumlle veya uumllkeye youmlnelik veya bir

olaya youmlnelik suumlrekli paylaşımı guumlndeme tutması goumlruumlnuumlşte marjinal jeopolitik konumlar bile bir

suumlre sonra sembolik olarak stratejik hale gelebilir

Yapısal jeopolitik ise uluslararası alanında uumllkelerin dış politika suumlreccedilleri eğilimleri ve

koşulları okumaktır Kuumlreselleşme bilgilini kolaylaşma ve risk toplumu koşullarının jeopolitik

uygulamaları nasıl doumlnuumlştuumlrduumlğuuml ile ilgilidir (Tuathail 1999 110ndash11) Soğuk Savaşrsquoın sona

ermesinden oumlnce bile uluslararası sistemde duumlnya politikasının mekacircnsallığını ve geccediliciliğini

doumlnuumlştuumlren bazı koumlkluuml değişiklikler yaşanmıştır Kuumlreselleşme imalat ve hizmet sektoumlruumlnuumln bilgi

teknolojileriyle doumlnuumlşuumlmuuml sanal yapılı ortamların oluşturulması kuumlresel telekomuumlnikasyon

sistemlerinin gelişimi ve medya doygunluğunun ve aşırı bilgi yuumlklemesinin kuumlltuumlrel deneyimi duumlnya

siyasetinin mekacircnsallığını ve geccediliciliğini doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Kodların akışların ve ağların bir bilgi

alanının şehirlerin devletlerin ekonomilerin ve dev teknolojileriyle donatılmış buumlrokrasilerin

(Tuathail 1999 116ndash117) bir duumlnyada jeopolitik anlayışı ccedilok değişmiştir O yuumlzden eleştirel

jeopolitik analizinde bu tuumlr konularında dikkat etmesi ccedilok oumlnem araz etmektedir

Dolaysıyla eleştirel jeopolitik uluslararası ilişkilerde uumllkelerin rollerinin analizinde iktidar

siyasi ve toplumsal kuumlltuumlruuml bilgi oluşumları kurumların etkileri gibi ccedileşitli accedilılardan

değerlendirmeye youmlnelik yeni bir kavram olarak kullanılmaktadır

lsquoEleştirel Jeopolitikrsquo Bağlamında Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunun Belirlenmesi

Klasik jeopolitik ccedilerccedilevesinde Bangladeşli duumlşuumlnuumlrleri Bangladeşrsquoin jeopolitik konumun ccedilok

zayıf olduğunu ve oumlzellikle buumlyuumlk Hindistan tarafından lsquokilitlirsquo olduğunu ileri suumlrmuumlştuumlr Aynı

zamanda Bengal Koumlrfezinde Ccedilinrsquoin erişim imkacircnı ve Hindistanrsquoın 7 eyaletinin Bangladeş sınırının

oumltesinde yer alması Bangladeşrsquoi buumlyuumlk avantajlar sağladığı da ccedilok oumlnemsenmiştir Klasik jeopolitik

kapsamında coğrafi konumundan dolayı Bangladeşrsquoin bazı zorluklar yaşaması bir gerccedilek olduğu gibi

16

stratejik oumlneminin arttığı da goumlruumllmektedir Ancak lsquoeleştirel jeopolitikrsquo ccedilerccedilevesinden bakıldığında

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumun daha farklı oumlzellikler ve avantajlar da ortaya ccedilıkmaktadır Ccediluumlnkuuml

değişen uluslararası siyasetinde kuumlccediluumlk toprak sahibi askeri ve siyasi guumlccedil bakımından kuumlccediluumlk olan

uumllkeler de artık farklı kuruluşlara yer alarak kendilerini goumlsterme ve etkileyici rol oynamaya imkacircn

bulmaktadırlar Bunlarla birlikte farklı kuruluşlarda bulunan uumllkeler kendi ccedilıkarları konusunda aktif

olarak imkacircnları elde edebilmektedirler (Kabir 2005 22)

Kuruluş doumlneminde kuumlccediluumlk bir toprak sahibi olan Bangladeş buumlyuumlk komşusu olan Hindistan ile

ikili meselelerinde etkileyici olamayacağı anlamıştır O yuumlzden coğrafi zorluklarını aşmak

ekonomik ccedilıkarlarını elde edinmek ve kendi guumlvenliğini korumak amacıyla bağımsızlığın hemen

ardından uluslararası ortamlarda ortak ccedilalışmalar ve iş birliğini savunmaktadır Barışccedilıl politikası

izleyen Bangladeş bağımsızlık doumlneminden bu yana boumllgesel ve duumlnya kuruluşlarında aktif rol

oynayarak kendi konumunu belli etmeye ccedilalışmaktadır Boumllgesel ve uluslararası alanında Bangladeş

huumlkuumlmeti dış politika birimleri ve sivil toplum kurum ve kuruluşların roluuml Bangladeşrsquoin konumunu

ccedilok ileri taşımıştır (Kabir 2005 58)

Bu ccedilalışma doumlrt boumlluumlmden oluşmaktadır Birinci boumlluumlmde Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ve en eski

siyasi partisi olan Avami Ligi hakkında bilgiler verilmiştir ve bu partinin dış politika ilkelerini analiz

edilmiştir Pakistan kurulduğunda Muumlsluumlman Ligirsquonin siyasi ccedilalışmalarını eleştirecek en buumlyuumlk

partisi olarak 1949 yılında kurulan Avami Ligirsquonin Doğu Pakistan halkına nasıl etkilediğini ve

Bengal boumllesinin siyasi ve ekonomik haklarının savunması iccedilin nasıl muumlcadele ettiğini

bahsedilmiştir Ayrıca lsquodevlet dilirsquo hareketi seccedilim ve anayasa muumlcadelesi ve Bengalrsquoin oumlzerklik

hareketinin organize edilmesinde Avami Ligirsquonin roluuml ve bu suumlreccedilte Şeyh Mujibur Rahmanrsquoin

popuumller lider haline gelmesi konularına değinilmiştir Bunlarla birlikte Bangladeşrsquoin kuruluşunda

oumlnderlik roluuml ve ilk yıllarında uumllkenin gelişimindeki liderliğini de ele alınmıştır Bu boumlluumlmde ayrıca

Şeyh Hasinarsquonin Avami Ligirsquonin başına gelmesi ve uumllke lideri konumuna gelişinin suumlrecini yer

verildiği gibi 1980rsquoli yılları itibariyle muhalefet ve iktidar partisi olarak roluumlnuuml ortaya konulmuştur

Oumlzellikle de 2009-2018 yılları arasında huumlkuumlmet partisi olarak Avami Ligirsquonin ulusal siyasetini ve

muhalefete karşı tutumunu anlatılmıştır

İkinci boumlluumlmuumlnde Ccedilin ve 2009-2018 yılları arasında Bangladeş Avami Ligi huumlkuumlmetinin

ilişkilerini eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde analiz edilmiştir Boumlluumlmuumln ilk kısmında bu doumlnem

huumlkuumlmetinin Ccedilin ile olan siyasi askeri ve ekonomik ilişkilerini yer verilmiştir Oumlzellikle Bangladeş

ve Ccedilin arasındaki ikili ziyaretler ekonomik askeri kalkınma ve enerji projelerinde yapılan

anlaşmaları ve Ccedilin Başbakanı Şi Cinpingrsquoin 2016 yılında Bangladeşrsquoe yapılan tarihi ziyaretini

accedilıklayıcı bir şekilde anlatılmıştır Ayrıca Duumlnya ticaretinde yeni İpek Yolu projesi olarak

adlandırılan lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo projesinde Bangladeşrsquoin konumu ve projesi kapsamında

Bangladeşrsquoe Ccedilin yatırımları hakkında oumlnemli konuları değinilmiştir

17

Uumlccediluumlncuuml boumlluumlmuumlnde ise 2009-2018 yılları arasında Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin

ilişkilerini ve ikili meselelerini eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinde accedilıklanmıştır İki uumllke arasındaki

siyasi ekonomik ve stratejik ilişkilerini değinerek ccediloumlzuumllmeyen meselelere de oumlnem verilmiştir

Oumlzellikle uluslararası nehirleri uumlzerinde Hindistanrsquoın baraj kuruma projeler ve bu konuda Bangladeş

ile iş birliği yapılmaması sınırda Bangladeşlilere youmlnelik lsquovur-oumllduumlrrsquo politikasının uygulanması ve

Assam eyaletinde vatansız olarak ilan edilen yaklaşık 2 milyon insana Bengalli olduğunu iddia

edilmesinin ikili ilişkilerindeki olumsuz etkilerini bahsedilmiştir Ayrıca Hindistanrsquoın kendi

boumllgeleriyle ulaşım ve ticaretinin kolaylığı iccedilin uzun suumlredir istenilen Bangladeş topraklarındaki

lsquoKoridorrsquo imkanının elde edilmesi konusunu da ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır

Son boumlluumlmuumlnde ise 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami

Ligirsquonin izlediği dış politikasını lsquosoumlylemrsquo teorisi ccedilerccedilevesinde değerlendirilmiştir lsquoSoumlylemrsquo teorisine

dayanarak Avami Ligi liderlerinin iki uumllke ile ziyaretlerinin oumlncesinde ziyaretleri sırasında ve

sonrasında yapılan accedilıklamaları ve Avami Ligi liderlerinin konuşmalarını araştırılmıştır Ayrıca

Bangladeşrsquoin dış politikasında uzman olan ve konuyu hacirckim olan birkaccedil oumlnemli duumlşuumlnuumlrler ile

goumlruumlşmeler yapılmıştır Bangladeş Avami Ligirsquonin izlediği politikalar ve Ccedilin-Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoe youmlnelik politikaları ile ilgili sorularıyla elde edinen verilerini analiz edilerek bu doumlnemi

değerlendirilmiştir

Bu ccedilalışmanın sonunda Bangladeşrsquoin geleceği youmlnelik dış politika seccedilenekleri ve oumlnerilerini

sunulmuştur Kuumlccediluumlk toprak ve kalabalık nuumlfus sahibi olan Bangladeşrsquoin hem coğrafi konumu

bakımından hem de jeopolitik accedilısından Guumlney Asya boumllgesinde ccedilok oumlneme sahip olduğunu

accedilıklayan ve uluslararası alanında aktif rol alarak kendi ccedilıkarlarını elde edebilecek seccedileneklerinin

sunulduğu bu ccedilalışma Avami Ligirsquon son doumlnemin dış politikasını değerlendirmiştir Dolaysıyla

varılan sonuccedillarıyla sonraki yakın zamanlarında Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquoin izleyecek olan

dış politikasında değişiklik meydana gelebilmesi ve yeni sonuccedillarının ortaya ccedilıkabilecek durum bu

ccedilalışmanın sınırı olarak goumlruumllmuumlştuumlr

BİRİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ TARİHİ ARKA PLANI VE DIŞ POLİTİKA

İLKELERİ

Pakistanrsquoın siyasi tarihinde Doğu Pakistanrsquoın veya Bangladeşrsquoin ayrılması ccedilok oumlnemli bir

noktasıdır 1947 yılında kurulan Pakistanrsquoın ilk yıllarından itibaren Doğu Pakistanlılar kendilerine

Batı Pakistanlılar tarafından siyasi ve kamuda ihmal edildiğini hissetmiştir İki boumllge arasında

yaklaşık 1500 mil uzaklık aralarındaki farklılıkları doğal olarak ortaya koymaya başlamıştı Dil

kuumlltuumlr gelenek ahlak ve geccedilim farklılıkları nedeniyle sadece din benzerliği ile milli birlik ve

kardeşlik gelişememiştir Dolaysıyla siyasi parti ccedilalışmalar iktidar ve kamunun izlediği politikalar

Doğu Pakistanlıların lehine gelmediğini fark eden Doğu Pakistanlı siyasi elitler yeni bir siyasi

youmlnteminin arayışındaydı 1906 yılında Hint Alt Kıtasındaki Muumlsluumlmanların siyasi haklarını

savunmak iccedilin kurulan ldquoTuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirdquo partisi 1947 yılında Muumlsluumlmanlar iccedilin yeni

uumllke Pakistan kurulmasına buumlyuumlk rol oynamıştır Ancak yeni kurulan Pakistanrsquoın iktidar partisi olan

ve yeni adlandıran ldquoPakistan Muumlsluumlman Ligirdquonin belirli bir sosyo-ekonomik programa dayanan

modern ve ilerici bir siyasi partiye doumlnuumlştuumlrme konusundaki başarısızlığı yeni devletteki ccedilekiciliğini

hızla azalttı Ayrıca Batı Pakistanrsquoda yoğunlaşan bu patinin Doğu Pakistanrsquodaki birimi alt şubesi

olarak değerlendirilmeye başlanmıştır Boumlylece 23 Haziran 1949rsquode ldquoDoğu Pakistan Muumlsluumlman

Ligirdquonden ayrılarak bazı liderler Dakkarsquoda ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo kurmuştur Daha

sonra ldquoAvami Ligirdquo ismi alan bu parti Doğu Pakistan halkının haklarını savunan ve oumlzerklik

hareketinden bağımsız hareketine kadar ve bağımsızlığında da oumlnderlik yapmıştır Bangladeşrsquoin

kuruluşunda en buumlyuumlk rol oynayan ldquoAvami Ligirdquo halen Bangladeşrsquoin iktidara gelen partiler arasında

ilk sıradadır Ayrıca 2009 yılında itibaren iktidarda olan ldquoAvami Ligirdquo iccedil ve dış politikasında alan

kararları ve muhalefet partilere karşı izlediği sert politikaları dolaysıyla Bangladeş haklı ve

uluslararası kamuda guumlndemde olan partisidir

Avami Ligirsquonin Kuruluşu

14 Ağustos 1947rsquode Pakistan kurulduğunda ldquoTuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirdquo partisi ldquoPakistan

Muumlsluumlman Ligirdquo olarak ccedilalışmalarını başlatmıştır Doğu Pakistanrsquoda ise 1948 yılının ekim ayında

Mevlacircna Akram Khanrsquoın başkanlığında ccedilalışmaları başlatmıştır Ancak Hussain Shaheed

Suhrawardy-Abul Hashem liderliğindeki Bengalrsquoli liberal liderler kendilerini parti iccedilinde ihmal

ettiğini duumlşuumlnmuumlş ve daha sonra Dakkarsquonın Moghaltulirsquode ayrı olarak toplamaya başlamış ve yeni

parti kurma duumlşuumlncelerini ilerletmeye ccedilalışmıştır (Jahan 1973 39) Daha sonra Şeyh Mujibur

Rahman Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani ve Şamşul Haque bu gruba katılmıştır ve birlikte yeni

19

bir siyasi parti kurma ccedilalışmaları başlamışlardır Bengalrsquoli siyasetccedililer yeni parti kurması iccedilin bir

toplantı organize etmeye karar vermiş ve hazırlık komitesinin başkanı olarak Mevlacircna Abdul Hamid

Khan Bhasani ve genel sekreter olarak Yar Muhammed Hanrsquoı belirlemiştir 23 Haziran 1949

tarihinde Dakkarsquoda yaklaşık uumlccedil yuumlz kişinin katıldığı bir toplantıda yeni bir siyasi parti kurma kararı

verilmiştir (Ahmed 2010 19 Jahan 1973 41ndash42) Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasanirsquonin oumlnerisi

uumlzerinde parti ismi ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo olarak belirlenmiştir Yeni kurulan

partinin başkanı ise Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani genel sekreter olarak ise Shamsul Haque

ve Şeyh Mujibur Rahman de ek genel sekreter seccedililmiştir

Doğu Pakistanlıların kurulduğu ilk partisi olarak ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo

kuruluş nedenlerini aşağıdaki gibi belirlemiştir

Tuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligi Bağımsızlık iccedilin muumlcadele etti ve asıl meselesi Pakistanrsquoın

başarısıydı Pakistan ortaya ccedilıktıktan sonra liderler partiyi feshetmeye karar verdiler ve onun

yerine Pakistan Muumlsluumlman Ligi ortaya ccedilıktı Başlangıccedilta Pakistanlı Muumlsluumlmanlar bu partiyi

Pakistan iccedilin savaşan Tuumlm Hindistan Muumlsluumlman Ligirsquonin halefi olarak kabul etti ama guumln geccediltikccedile hayal kırıklığına uğradılar Onlara goumlrehellip Pakistan Muumlsluumlman Ligi aslında popuumller bir oumlrguumlt

değil tek amacı Bakanlığı iktidarda tutmak olan bir parti olmaktı Organizatoumlrlerin işleyişi

sayesinde oumlzguumlrluumlk muumlcadelesindeki her şeyinden gerccedilekten fedakarlıkta bulunanların partiye

katılamazken ccedilok sayıda eski ldquomilliyetccedilirdquo ve Pakistan karşıtı unsurlar ve oportuumlnistler bir gecede

Muumlsluumlman Ligirsquonin birey haline geldihellipUumllkenin oumlnemli sorunları ccediloumlzuumllmeden kaldı ve bu uzun

yıllar boyunca Muumlsluumlman Ligi halkın stresini hafifletecek hiccedilbir şey yapmadı Parti tamamen

Devlete ait bir makine olduğunu kanıtladı ve zamanla Huumlkuumlmet Ligine doumlnduuml Muhalefetin sesi

susturuldu ve haklı ve meşru haklar talep eden gerccedilek ve doğal liderlerini hapsetmek iccedilin ccedileşitli

Guumlvenlik Yasa ve Youmlnetmelikler ccedilıkarıldı Uumllke esas olarak Muumlsluumlman Ligirsquonin tutumu nedeniyle

ilerleme kaydetmedi İnsanların eğitimi ccediloumlktuuml muumllteciler rehabilite edilmedi Enduumlstri

gelişmemiş iki yıldan fazla boş kalan koltuklarda seccedilim yapılmamıştır Neredeyse her şubede

idare kalitesi koumltuumlleşti ve guumlvenlik oumlnlemlerinin listesi her geccedilen guumln daha da arttı (Rahman 1982 120-123)

Muumlsluumlman Ligirsquonin sorunlarını accedilıkladıktan sonra ldquoDoğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquonin

kuruluşunun esas amacını şu şekilde accedilıklanmıştır

Bu bağlamda kamuoyunu harekete geccedilirmek ve yoksulluktan etkilenen kitlelere ekonomik

oumlzguumlrluumlk sağlamak ve halkın iradesinin guumlcuumlyle buumltuumln şikacircyetleri telafi etmeye ccedilalışmak iccedilin ortak bir halk oumlrguumltuuml oluşturulması oumlnerildi (Rahman 1982 120)

Pakistanrsquoın en buumlyuumlk muhalefet partisi olarak ortaya ccedilıkan bu parti belirlediği programında

oumlzellikle Doğu Pakistanrsquoın (Doğu Bengal) oumlzerklik Bengalce dilinin devlet dillerinden biri olarak

statuumlsuuml juumlt enduumlstrilerinin ulusallaştırılması demokrasisi anayasa parlamenter youmlnetim şekli iki

boumllge arasındaki eşitsizliğin kaldırılması gibi oumlnemli konuları yer vermiştir Avami Ligirsquonin sunduğu

bu programı Doğu Pakistanrsquoda olumlu karşılanmıştır (Rashid 2015a)

21-23 Ekim 1955 tarihleri arasında gerccedilekleşen konsey oturumunda partiyi daha kapsayıcı ve

laik hale getirmek iccedilin ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesini ccedilıkarıldı ve ldquoDoğu Pakistan Avami Ligirdquo olarak

20

belirlendi ldquoBangladeş Kurtuluş Savaşı Belgelerirdquonde ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesinin ccedilıkarılmasının

nedenleri şoumlyle kaydedildi

Altı yaşındaki Tuumlm Pakistan Siyasi Partisi lsquoAvami Ligirsquo karakteriyle mezhepsiz olmayı seccedilti

Duumln yapılan konseyin tam oturumunuzdaki tema konu komitesinin oumlnerisini kabul edip

lsquoMuumlsluumlmanrsquo kelimesini bırakmaya karar verdi Amacı organizasyonun Pakistanrsquodaki buumltuumln

mezhepler ve toplulukların uumlyeliğine accedilmaktırhellip Bu ilk kez Muumlsluumlmanların egemen olduğu ve uumllkenin Siyasi yaşamında buumlyuumlk oumlnemi olan bir Siyasi Partinin Pakistanrsquoda yaşayan tuumlm

toplulukların uumlyelerine kapılarını accedilmaya karar vermesine neden oldu (Rahman 1982 447)

Avami Ligirsquonin laik karakteri ve Doğu Pakistanrsquoın ilgi odağı olan programları hızla Doğu

Pakistanlıların desteklerini kazandırmıştır Dolaysıyla 1949 yılı itibarıyla Doğu Pakistanrsquodaki siyasi

ve toplumsal hareketlerinde ve oumlzellikle Pakistanrsquoın iki boumllge arasındaki siyasi ekonomik buumlrokratik

ve sosyal eşitsizliğe karşı muumlcadelelerde lsquoAvami Ligirsquo ilk sırada yer almıştır

Pakistan Doumlneminde Avami Ligirsquonin Roluuml

1952 yılında dil hareketine destek ve aktif katılımı 1954 yılının seccediliminde Birleşik Cephesirsquonin

ortağı olarak oumlnemli bir roluuml 1962 yılında Eyuumlp Hanrsquoa karşı protestolar 1966 yılında 6 maddeli

oumlzerklik hareketi 1969 yılındaki ldquoKitle İsyanırdquo Avami Ligirsquoni Doğu Pakistanrsquoın en popuumller partisi

haline getirmiştir Ayrıca 1970 yılında Tuumlm Pakistan parlamentosunda kazanan ve huumlkuumlmet kurmak

iccedilin gereken meşruiyeti kazandığı halde Batı Pakistanlı siyasi adamların usulsuumlz roluuml Doğu

Pakistanrsquoa savaşa goumltuumlrmuumlştuumlr Dolaysıyla Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşının oumlnderliğini de Avami

Ligi uumlstlenmiştir

121 Devlet Dili Hareketi ve Avami Ligi

Pakistan devlet dilinin ne olacağı sorusu bağımsızlığın hemen sonra guumlndeme gelmiştir

Muumlsluumlman alimler ve liderler sadece 7rsquosinin konuştuğu Urducanın lingua franca olması

gerektiğine inanıyordu Ancak doğu Pakistanlılar Urducayı Doğu eyaletindeki halkın dili değil

elitlerin dili olarak goumlruumlyorlardı ccediluumlnkuuml Pakistan nuumlfusunun 56rsquosını oluşturan Doğu Pakistanlı halk

Bengalce dilinde konuşuyorlardır Boumlyle bir durumda Pakistanrsquoın kurucusu Muhammed Ali Jinnah

ve daha sonra Bengali lideri Khwaja Nazimuddinrsquoin Urducayı resmi devlet dili olarak ilan etmesinin

ardından Doğu Pakistanrsquoda protestolar patlak vermiştir (Jahan 1973 43ndash44) Doğu Pakistanrsquodaki

oumlğrenciler ve aydınlar Bengalceyi devlet dillerinden biri olmasını ve Bengalcenin Doğu Pakistanrsquoda

resmi dil ve eğitim dili olması gerektiği talep etmiştir Bu konuda ilk hareket Profesoumlr Abul Kashem

başkanlığındaki Tamaddun Majlish tarafından başlatıldı Yavaş yavaş dil hareketi kitlesel bir

harekete doumlnuumlşmuumlştuumlr Khwaja Nazimuddinrsquoin 27 Ocak 1952rsquodeki dil sorusundaki konuşmalarının

ardından oumlzellikle aydınlar ve oumlğrenciler arasında eyaletin her tarafında protesto goumlsterileri

yapılmıştır (Ahmed 2010 25)

21

Dakka Medikalrsquoin hapishane koğuşunda tedavi goumlruumlrken Şeyh Mujibur Rahman parti liderleri

ile iletişim kurdu ve dil hareketini yuumlruumltmek iccedilin talimatlar vermiştir (BAL ty) lsquoJubo Ligirsquo de Doğu

Pakistanrsquoın buumlyuumlk siyasi partisi olan lsquoAvami Muumlsluumlman Ligirsquo ile temasa geccedilmiştir 31 Ocak tarihinde

lsquoAvami Muumlsluumlman Ligirsquo başkanı Mevlacircna Bhasanirsquonin başkanlığında ccedilok partili bir toplantı

duumlzenlenmiştir Toplantıya ccedileşitli organizasyonların temsilcileri katılmıştır Partiler ve gruplar

arasında Tamaddun Majlish İslam Kardeşler Jubo Ligi Tuumlm Doğu Pakistan Oumlğrenci Ligi Dakka

Uumlniversitesi Devlet Dili Eylem Komitesi Doğu Pakistan Oumlğrenci Muumlsluumlman Birliği Doğu Pakistan

Avami Muumlsluumlman Ligi ve Khilafate-Rabbani Partisi yer almıştır (Ahsan 2012) Toplantının sonucu

lsquoTuumlm Parti Devlet Dil Eylem Komitesirsquo olarak bilinen 40 uumlyeli guumlccedilluuml bir kadronun oluşmasıydı Dil

Eylem Komitesinin Convener olarak Doğu Pakistan Oumlğrencileri Ligi genel sekreteri Kazi Golam

Mahboob ve Doğu Pakistan Avami Ligi başkanı Maulana Bhasani başkanı olarak seccedililmiştir Bu

Komitede siyasi partilerden oumlğrencilerden ve ilgili kurumlardan ve bireylerden ccedilok geniş bir temsili

olmuştur Toplantıda bir dizi karar alınmış 4 Şubatrsquotaki oumlğrencilerin genel greve tam destek

verileceği kararı da verilmiştir

Dil Eylem Komitesi 21 Şubatrsquota Doğu Pakistanrsquoda bir grev ccedilağrısı yapmaya ve goumlsteriler

duumlzenlemeye karar vermiştir Ancak 20 Şubat Doğu Pakistan Muumlsluumlman Ligi huumlkuumlmeti aniden

Dakka kentindeki Ceza Muhakemesi Kanunursquonun 144 maddesi kapsamında 30 guumln boyunca grev

protesto ve eylemleri yasaklamıştır (Bhasha Andolon (ty)

httpwwwlondonicoindexphphistory11-history-of-bangladesh67) Huumlkuumlmetin bu eylemine

karşı izlenecek youmlntemi iccedilin lsquoTuumlm Parti Devlet Dil Eylem Komitesirsquo Avami Muumlsluumlman Ligi ofisinde

bir acil durum toplantısı yapmıştır Grevle ilgili stratejiye karar vermek iccedilin bir araya gelen liderler

yaklaşan genel seccedilimler ve trajik şiddetli sonuccedilları goumlz oumlnuumlnde bulundurularak 144 maddesinin ihlali

konusunda boumlluumlnmuumlşler Toplantıda bazı liderler bir sonraki guumln grevi durdurması oumlnermişler

Bununla birlikte bu toplantıda Avami Muumlsluumlman Ligi genel sekreteri Shamsul Huqrsquoun konuyu

oumlğrenci liderleriyle goumlruumlşmek ve onları 144 maddeyi ihlalinden alıkoymaya ikna etmek iccedilin Dakka

Uumlniversitesirsquone gitmesine karar verilmiştir Ancak Uumlniversite oumlğrencileri ve oumlğrenci liderleri grevi

durdurma teklifini şiddetle karşı ccedilıkmıştır Binlerce oumlğrenci 21 Şubat 1952rsquode Dakka Uumlniversitesi

Kampuumlsuumlrsquonde toplandı ve protestoyu başlatmıştı Genel halkın desteğiyle Uumlniversite oumlğrencilerin bu

protestoyu durdurmak iccedilin polis ateş accediltı ve sonuccedilta birccedilok oumlğrenci oumllduuml ve ccediloğu yaralandı 23

Şubatrsquota oumlğrencilerin oumllduumlruumllduumlğuuml yerde bir anıt yapıldı Daha sonra 1956 yılında Pakistan huumlkuumlmeti

hem Bengalce hem de Urducayı Pakistan Devlet dilleri olarak kabul etmiştir (Jabeen vd 2010)

Devlet dil hareketine bakıldığında Avami Muumlsluumlman Ligi ve bu partinin oumlğrenci grubu ccedilok oumlnemli

rol oynamıştır Daha sonraki siyasi eylemlere de guumlccedilluuml adımlar atmıştır

22

122 1954 Seccediliminde lsquoBirleşik Cephesirsquo ve Avami Ligi

Muumlsluumlman Ligirsquonin liderliğinde Pakistan kurulmuş olsa da yeni kurulan uumllkesinde iktidar bir

parti olarak Muumlsluumlman Ligi roluumlnuuml işlevlerini ve politikalarını asla duumlşuumlnmemiş ve kendisine

hazırlayamamıştır Parti iccedilindeki duumlzeni de koruyamayan Muumlsluumlman Ligi politikalarına karşı ccedilıkan

ve eleştirenleri susturmaya ccedilalışmıştır Dolaysıyla bazı yetenekli ve etkili liderleri destekccedilileriyle

birlikte kaybetmiştir Suhrawardy Muumlsluumlman Ligirsquonin gerccedilek siyasi adayları barındıramadığını

duumlşuumlnen usta ve popuumller liderlerden biriydi Bu daha sonra popuumller bir muhalefet partisi olan Tuumlm

Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirsquonin kurulmasına yol accedilmıştır Muumlsluumlman Ligi youmlnetimi tarafından

hayal kırıklığına uğrayan Doğu Pakistanrsquoın oumlnde gelen isimlerinden Avami Ligirsquone katılmak

istemeyenler de kendi siyasi partilerini kurmuştur Boumlylece Doğu Pakistanrsquoda Muumlsluumlman Ligirsquone

karşı başta Avami Ligi olmak uumlzere farklı partiler boumllge siyasetinde yetkili olmaya başarmıştır 1949-

1952 yılları arasında Avami Muumlsluumlman Ligi Doğu Pakistanrsquoda geniş bir organizasyon tabanı

geliştirmiştir (Jahan 1973) 1948 ve 1952rsquodeki popuumller dil hareketinden de en fazla yararlanan

Avami Muumlsluumlman Ligi Doğu Pakistan Orta sınıfı- kırsal kesimde oumlğrenci oumlğretmenleri avukatlar

kuumlccediluumlk tuumlccarlar ve zengin koumlyluumller partinin sosyal temelini oluşturdular Orta sınıf arasında artan

hoşnutsuzluğu kendi lehine kullanarak bu parti başarılı olmuştur Ayrıca yaklaşan seccedilim hazırlıkları

sırasında Parti Doğu Pakistanrsquoın ccedilıkarlarının gerccedilek temsilcisi olarak ortaya ccedilıkmıştır 9 Temmuz

1953rsquote Mymensinghrsquode duumlzenlenen Birinci Ulusal Avami Muumlsluumlman Ligi Konseyinde Mevlacircna

Bhasani başkan ve genccedil lideri Şeyh Mujibur Rahman Genel Sekreter seccedililerek Muumlsluumlman Ligi Partisi

karşısında guumlccedilluuml bir rakip olarak ccedilıkmıştır Doğu Pakistan (Bengal) Avami Ligi tarafından 15 Kasım

1953rsquote kabul edilen 41 maddeli seccedilim manifesto bu iddianın gerccedileğini yansıtıyordu Manifesto

başka şeylerin yanı sıra soumlz verdiği oumlnemli konular ise (Rahman 1982)

1) Juumlt ve ccedilay enduumlstrisini millileştirmek

2) Zamindari sistemini tazminatsız olarak kaldırmak

3) Tuumlm guumlvenlik oumlnlemlerini yuumlruumlrluumlkten kaldırmak Gazeteler kişiler ve kurumlarla ilgili

kısıtlamaları kaldırmak

4) Doğu Bengalrsquoi tamamen oumlzerk bir birim haline getirmek

5) Doğu Bengalrsquoi ldquosavunmada kendi kendine yeterlirdquo kılmak iccedilin eyalete bir askeri kolej ve bir

muumlhimmat fabrikası kurmak

6) Bengalceyi Pakistanrsquoın devlet dillerinden biri yapmak

7) Yargının yuumlruumltmeden ayrılması 8) Seccedilim boumllgesine boşluğun gerccedilekleştiği tarihten itibaren uumlccedil ay iccedilerisinde seccedilim yapmak bir

Avami Ligi adayı uumlccedil seccedilimlerde arka arkaya yenilenir ise huumlkuumlmet istifa eder

Doğu Pakistanrsquoın oumlzerklik Bengalceyi devlet dillerinden biri kılmak ekonomik kalkınma

oumlnerileri ve seccedilim ile ilgili soumlzler Doğu Pakistan halkın guumlndemini tam anlamıyla ifade etmiştir

Oumlte yandan Doğu Pakistanrsquoın seccedilimlerinde yenilgiye uğrama korkusundan Muumlsluumlman Ligi

huumlkuumlmeti 1951 yılından 1953 yana Doğu Pakistan İl Meclisi iccedilin seccedilimleri ertelemeye ccedilalışmış ve

1953 yılının sonuna doğru Doğu Pakistan İl Meclisirsquonin seccedilimlerinin bir sonraki yılın başlarında

23

yapılacağını accedilıklamıştır Muhalefetteki buumltuumln siyasi partiler Muumlsluumlman Ligirsquone karşı bir araya gelme

ccedilalışmalarını başlatmıştır Bir Birleşik Cephe fikri 1952 yıllarında Jubo (Genccedil) Ligi Komuumlnistler ve

Ganatantri Dal tarafından başlatılmıştı Daha sonra Avami Ligirsquonin sol kanadı ve Krishak Sramik

Partisi tarafından de ele alındı Avami Muumlsluumlman Ligi lideri Suhrawardy ve Şeyh Mujibur Rahman

bile oumlğrenciler ve genccediller tarafından uumlzerlerine uygulanan buumlyuumlk baskı nedeniyle Birleşik Cephe

fikrini desteklemişti Avami Muumlsluumlman Ligi birleşik bir cephe kurma kararı ilk olarak 14 Kasım

1953rsquote Mymensinghrsquode duumlzenlenen tarihi konsey oturumunda onaylamıştır Cephe 4 Aralık

1953rsquote AK Fazlul Huq Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani ve Hussain Shaheed Suhrawardyrsquonin

girişimi ile kurulmuştur (Ahmed 2010 26ndash28 Jahan 1973 45) Koalisyonda Doğu Pakistanrsquoın en

buumlyuumlk partisi Avami Muumlsluumlman Ligi ile Krishak Praja Partisi Demokrat Parti ve Nizam-e-İslam

partisi yer almıştır Birleşik Cephesi Muumlsluumlman Ligi ve youmlnetimini eleştirerek 21 maddelik bir seccedilim

manifestosu uumlzerinde kampanya duumlzenlenmiştir ve Muumlsluumlman Birliğirsquone alternatif olarak kendini

sunmuştur 5 Ocak tarihli Birleşik Cephesirsquonin 21 maddesi aşağıdaki gibiydi (Rahman 1982 372-

373

Kurrsquoan ve Suumlnnetrsquoin temel prensiplerinin aksine hiccedilbir yasa oluşturulmayacak ve vatandaşların

hayatı eşitlik ve İslamın kardeşliği temelinde duumlzenlenecek

1 Bengalceyi Pakistanrsquoın Devlet Dillerinden biri olarak tanımak

2 Zamindari ve tuumlm toprak vergi alıcıların tazminatsız olarak kaldırılması ve toprağa ilgi

goumlstermesi ve fazla arazilerin ccediliftccedililer arasında dağıtılması toprak vergisi adil bir seviyeye

duumlşuumlrmek ve vergi gerccedilekleştirme sertifika sistemini kaldırmak

3 Juumlt ticaretini millileştirmek ve Doğu Bengal huumlkuumlmetinin doğrudan kontroluuml altına almak

uumlreticilere juumltinin makul fiyatını guumlvence altına almak juumlt skandallarını araştırarak cezalandırmak 4 Tarımda kooperatif ccediliftccedililiğinin tanıtılması ve devlet desteği ile yazlık enduumlstrilerin

geliştirilmesi

5 Doğu Bengalin tuz tedarikinde kendi kendine yeterli hale gelmesi iccedilin tuz enduumlstrisini (hem

kuumlccediluumlk hem de buumlyuumlk oumllccedilekli) başlatmak tuz skandallarını araştırarak cezalandırmak

6 Esnaf ve teknisyen sınıfına ait tuumlm fakir muumlltecileri derhal rehabilite etmek

7 Uumllkeyi sel ve accedillıktan korumak iccedilin kanalları kazmak ve sulama sistemini iyileştirmek

8 Yetiştirme ve sanayileşme youmlntemini ccedilağdaşlaştırarak uumllkeyi kendi kendine yeterli kılmak ve

ILO Soumlzleşmesine goumlre işccedili haklarını sağlamak

9 Uumllke genelinde uumlcretsiz ve zorunlu ilkoumlğretimi tanıtmak ve oumlğretmenlere uumlcret ve harccedillık

oumldenmesini sağlamak

10 Tuumlm eğitim sistemini yeniden yapılandırmak ana dili eğitim dil olarak tanıtmak devlet ve

oumlzel okullar arasındaki ayrımcılığı ortadan kaldırmak ve tuumlm okulları devlet destekli kurumlara doumlnuumlştuumlrmek

11 Dakka ve Rajshahi Uumlniversitenin tuumlm gerici yasaları kaldırmak ve oumlzerk kurumlar haline

getirmek eğitimin insanlar iccedilin daha ucuz ve kolay erişilebilir olmasını sağlamak

12 İdarenin maliyetini azaltmak yuumlksek ve duumlşuumlk uumlcretli devlet memurlarının uumlcret oumllccedileğini

rasyonelleştirmek Bakanların aylık maaşı 1000 takaya sınırlandırmak

13 Yolsuzluğu kayıtsızlığı ve ruumlşveti ortadan kaldırmak iccedilin adımlar atmak ve bu amaccedil

doğrultusunda tuumlm devlet memurlarının ve 1940rsquodan itibaren tuumlm devlet memurlarının ve iş

adamlarının muumllklerinin hesaplarını almak

14 Tuumlm Guumlvenlik ve Oumlnleyici Goumlzaltı Yasalarını yuumlruumlrluumlkten kaldırmak ve tutuklu bulunan tuumlm

mahkumları yargılanmaksızın serbest bırakmak devlet karşıtı faaliyetlerde bulunan kişilere accedilık

mahkemede yargılanmak basın ve toplantı haklarını korumak 15 Yargıyı yuumlruumltmeden ayırmak

16 Birleşik Cephesi başbakanının ikameti iccedilin daha az masraflı bir ev bulmak Burdwan Houseu

şimdi bir oumlğrenci yurduna doumlnuumlştuumlrmek daha sonra Bengalce dili ve edebiyatı araştırmaları iccedilin

bir enstituumlye doumlnuumlştuumlrmek

24

17 Dil Hareketi şehitlerinin anısına oumllduumlruumllduumlkleri yerde bir anıt yatırmak ve şehit ailelerine

tazminat oumldemek

18 21 Şubatrsquoı ldquoŞeheed Guumlnuumlrdquo ve resmi tatil olarak ilan etmek

19 lsquoLahor Teklifirsquo Doğu Bengalrsquoin (Doğu Pakistan) tam oumlzerkliğini oumlnerdi merkezi huumlkuumlmet

altında savunma dış ilişkiler ve para birimi bıraktı Savunma konusunda Batı Pakistanrsquodaki

ordunun karargahını ve Doğu Bengalrsquodeki (Doğu Pakistan) deniz karargacirchlarının kurulması ve

Doğu Bengalrsquode (Doğu Pakistan) muumlhimmat fabrikalarının kurulması ve Ansar kuvvetinin

silahlarla donatılmış tam bir milis kuvvete doumlnuumlştuumlruumllmesi iccedilin duumlzenlemeler yapılacaktır

20 Birleşik Cephesi kabinesi hiccedilbir şekilde Yasama Meclisinin goumlrev suumlresini uzatmayacaktır

Seccedilim Komisyonun serbest ve adil seccedilimleri kolaylaştırmak iccedilin genel seccedilimlerden altı ay oumlnce istifa edecektir

21 Yasamadaki tuumlm boş pozisyonlar boş olduktan uumlccedil ay iccedilerisinde seccedilimlerle doldurulacak ve

Cephenin adayları art arda uumlccedil seccedilimlerde mağlup olursa kabine goumlrevinden istifa edecektir

Doğu Pakistanrsquoda ilk yapılacak olan bu seccedilim oumlncesinde Bengal siyasetccedililerin bir araya gelerek

kurduğu lsquoBirleşik Cephesirsquo ve ortaya koyduğu seccedilim manifestosu Pakistan siyasetini yeni bir hız

kazandırmıştır Pakistan Muumlsluumlman Ligirsquone karşı yeni bir siyasi modeli ortaya koyan lsquoBirleşik

Cephesirsquo ve oumlzellikle lsquoDoğu Pakistan Avami Ligirsquo daha sonra Doğu Pakistanrsquoda birinci partisi

olmuştur 8 Mart 1954 tarihinde yapılan Doğu Pakistanrsquodaki genel seccediliminde Muumlsluumlmanlar iccedilin

ayrılan toplam 237 sandalyenin 223rsquouumlnde Birleşik Cephesi adayları kazanmıştır Cephenin en buumlyuumlk

partisi olan Doğu Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligi tek başına 143 milletvekili ccedilıkarmıştır (Ahmed

2010 26ndash28) Muumlsluumlman Ligi ise sadece 9 sandalye kazanmıştır Bu seccedilim sonucuna bakıldığında

Doğu Pakistan boumllesindeki halkın iktidardaki Pakistan Muumlsluumlman Ligirsquoni oy birliğiyle reddettiğini

ve boumllge liderlerinin popuumllaritesini ve kabuluumlnuuml ve Bengal milletin birliğini daha da derinleştiğini

goumlrmekteyiz Seccedilimin sonuccedilları Doğu Pakistanrsquoın siyasi ekonomik sosyal kuumlltuumlrel alanının Batı

Pakistanrsquodan tamamen ayrı olduğunu kanıtlamıştır Ayrıca 143 millet vekili ccedilıkaran Doğu Pakistan

Avami Ligi ve liderleri gelecek Pakistan ve oumlzellikle Doğu Pakistan siyasetinin en oumlnemli parccedilası

olacağını anlaşılmıştır Bu seccedilim sonucunda ulusal politikada yeni eğilimler ortaya ccedilıkmıştır

Oumlzellikle İslam ve Pakistanrsquoın koruması adına Muumlsluumlman Ligirsquonin siyasetine Bengal boumllgesindeki

halkı hayır demiştir Birleşik Cephesi ortakları AK Fazlul Huq başkanlığındaki huumlkuumlmeti kurmuş ve

bakanların birccediloğu Avami Ligi almıştır Ancak Adamaji Juumlt şirketindeki ccedilatışma ve AK Fazlul

Huqrsquoun Kolkatarsquoda Doğu Pakistanrsquoın ayrımcılık soumlzleri iddiasıyla Birleşik Cephesi huumlkuumlmetinin 56

guumlnuumlnde 25 Mayıs tarihinde goumlrevden alınmıştır

Seccedilimin başarısı ve kabinenin goumlrevden alınmasıyla yeniden siyasi adımları atan Birleşik

Cephesirsquonin en buumlyuumlk partisi olan Avami Ligi 1955 yılında partinin adındaki lsquoMuumlsluumlmanrsquo kelimesini

ccedilıkararak lsquoAvami Ligirsquo adı belirledi ve sekuumller siyasetine oumln palana koyarak Hindu ve diğer din

mensubu vatandaşlarını da ulaşmaya hedeflemiştir Bu parti Ataur Rahman Khan başkanlığında iki

yıl (1956-1958) Doğu Pakistanrsquoda ve Suhrawardy başkanlığında koalisyon huumlkuumlmeti olarak

merkezde 12 Eyluumll 1956rsquoden 11 Ekim 1957rsquoe kadar iktidar partisi olmuştur Avami Ligi genel

sekreter olan ve daha sonra parti başkanı olan Şeyh Mujibur Rahman ise Ataur Rahman Khan

kabinesinde Sanayi Ticaret ve Ccedilalışma Bakanı olarak goumlrev yapmıştır

25

1957 yılında Avami Ligi dış politika konusunda partide boumlluumlnme ile sonuccedillanan ciddi bir

oumlrguumltsel krizle karşı karşıya kalmıştır Tuumlm Pakistan Avami Ligi başkanı olan Suhrawardy ve Doğu

Pakistan Avami Ligi başkanı olan Maulana Bhasani Pakistan dış politikası konusunda ikiye

ayrılmıştır Suhrawardy oumlzellikle Pakistanrsquoın Batı ve Amerika ile guumlccedilluuml bağları tercih ederken

Bhasani bağlantısız hareketine oumlnem vermiştir Boumlluumlnme partinin 1957 yılının 7-8 Şubat tarihlerinde

Tangail Kagmari Konferansında ortaya ccedilıkmıştır 18 Martrsquota Mevlacircna Bhasani Avami Liginden ve

başkanlığından istifa etmiş ve yeni bir parti kurmuştur (Ahmed 2010 48ndash49)

123 6 Maddeli lsquoOumlzerklik Hareketirsquo ve Avami Ligi

Kurucu başkanı Mevlacircna Bhasani ve parti liderlerin bir kısmının ayrılmasının ardından partinin

kritik doumlneminde partiye guumlccedillendirmek ve yeniden oumlrguumltlemek iccedilin genel sekreter olan Şeyh Mujibur

Rahman 21 Mayıs 1957 tarihinde bakanlık goumlrevinden istifa etmiştir Yeni başkanı olarak Mevlacircna

Abdur Rashid Tarkabagish goumlreve başlamıştır (Jahan 1973138) General Eyuumlb Hanrsquoın otokratik

rejimi sırasında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın liderliğindeki Avami Ligi Doğu Pakistanrsquoın oumlzerklik

kazanma muumlcadelesinde lider parti olarak ortaya ccedilıkmıştır Eyuumlb Hanrsquoın otokratik rejimine karşı

demokrasinin ve anayasal youmlnetimin restorasyonu iccedilin muumlcadele eden Ulusal Demokrat Cephesirsquonde

(NDF) Avami Ligi en oumlnemli siyasi parti olarak yer almıştır Tuumlm Pakistan Avami Ligi başkanı olan

Hussain Shaheed Suhrawardyrsquonin 1963 yılındaki oumlluumlmuuml Şeyh Mujibrsquoin Avami Ligirsquonin tek lideri

olmasını sağlamıştır 25 Ocak 1964 tarihinde Dakka şehrin Dhanmondirsquodeki kendi evinde

duumlzenlenen merkezi uumlyeler toplantısında Şeyh Mujib partiyi yeniden canlandırmaya karar vermiştir

Bu tarihten sonra Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı hem Eyuumlb Hanrsquoa karşı demokratik muumlcadelesinde hem de

Bengal boumllgesinin oumlzerklik hareketinde ve daha sonra Bangladeşrsquoin kuruluşunda baş roluumlnde yer

almıştır

1964 yılında Doğu Pakistanrsquoda patlak veren bir toplumsal isyanın ortaya ccedilıkması durumunda

Avami Ligi ortak bir uyum kurmaya ccedilalışmıştır Toplumsal uyumun savunuculuğunu yapan parti

Doğu Pakistan İsyanı Karşı Diren başlıklı resmi bir broşuumlr yayınlamıştır 2 Ocak 1965 tarihinde

yapılan cumhurbaşkanlığı seccedilimlerinde Avami Ligi diğer bazı partilerle birlikte Eyuumlb rejimini

devirmek iccedilin Kombine Muhalefet Partisi (COP) adında birleşik bir cephe kurmuştur

1965 yılında Hindistan ile Pakistan arasındaki savaşı Bengal boumllgesinin savunmasızlığı ve

ccedilaresizliğini accedilıkccedila ortaya koymuştur Pakistan merkezi huumlkuumlmeti tarafından goumlze ccedilarpan herhangi

bir askeri savunma ve guumlvenlik olmadığında accedilığa ccedilıkmıştır (Ahmed 201065ndash66) Bu durumda

savaş sonrası siyasi eğilimi tespit etmek amacıyla muhalefet partiler 6 Şubat 1966 tarihinde

Lahorersquoda bir ulusal kongre duumlzenlemişlerdir Program katılmak iccedilin 4 Şubatrsquota Şeyh Mujibur

Rahman Avami Ligirsquonin oumlnde gelen liderleriyle birlikte Lahorersquoa ulaştı ve Doğu Pakistan halkının

talepleri olarak konu komitesinin oumlnuumlne Altı maddelik bir talep bildirgesi sunmuştur (Ahmed 2010

26

71ndash77 Jahan 1973 167ndash77) Konferans guumlndemine oumlnerisini dahil etmek iccedilin talep edilen bildirgesi

komite tarafından reddedilmiştir Ertesi guumln Batı Pakistan gazeteleri Altı Maddeli Program hakkında

raporlar yayınladılar ve Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı ayrılıkccedilı olarak goumlstermişler Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın sunduğu Altı Maddeli Program Doğu Pakistanlıların iradesini yansıtmıştır Maddeler

aşağıdaki gibidir (Maniruzzaman 1980 24)

1 Anayasa Lahore Kararı doğrultusunda gerccedilek anlamda bir Pakistan Federasyonu ve doğrudan

evrensel yetişkin franchise temelinde seccedililen bir Yasama Meclisinin uumlstuumlnluumlğuumlyle parlamenter

huumlkuumlmet biccedilimini sağlamalıdır

2 Federal huumlkuumlmet sadece iki konuyla ilgilenmelidir Savunma ve Dış İlişkiler ve diğer tuumlm etkiler

federal devletlere verilmelidir

3 İki boumllge iccedilin iki ayrı ancak serbestccedile ccedilevrilebilir para birimleri tanıtılmalıdır veya eğer bu

muumlmkuumln değilse buumltuumln uumllke iccedilin bir para birimi olmalı ancak sermayenin Doğudan Batı

Pakistanrsquoa geccedilişini durdurmak iccedilin etkili anayasal huumlkuumlmler getirilmelidir Ayrıca ayrı bir Banka Rezervi oluşturulmalı ve Doğu Pakistan iccedilin ayrı bir maliye ve para politikası benimsenmelidir

4 Vergilendirme ve gelir tahsilatı federasyon birimlerine devredilecek ve federal merkez bu

konuda boumlyle bir yetkiye sahip olmayacaktır Federasyon harcamalarını karşılamak iccedilin eyalet

vergilerinde pay almaya hak kazanacak

5 İki boumllgenin doumlviz kazancı iccedilin iki ayrı hesap olmalıdır Federal huumlkuumlmetin doumlviz

gereksinimleri iki boumllge tarafından eşit veya sabit bir oranda karşılanmalıdır yerli uumlruumlnler iki

boumllge arasında serbestccedile hareket etmeli ve Anayasa iki boumllgeyi yabancı uumllkelerle ticari bağlantılar

kurma konusunda yetki vermelidir

6 Doğu Pakistanrsquoın ayrı bir milis veya paramiliter kuvvete sahip olması gerekir

Taleplerin gerccedilekleştirilmesi iccedilin Avami Ligi hareket planlaması yapmıştır ve bir hareket

oumlnerisi ile Altı maddelik Programı 21 Şubat 1966 tarihinde parti ccedilalışma komitesinin toplantısından

oybirliği ile kabul edilmiştir (Ahmed 2010 71ndash77) Daha sonra Şeyh Mujibur Rahman 6 maddelik

programını 18-19 Mart 1966rsquoda Dakka Eden Otelrsquode duumlzenlenen Avami Ligi konsey toplantısında

onaylatmıştır Konseyinde parti başkanı olarak Şeyh Mujibur Rahman ve genel sekreter olarak

Tajuddin Ahmed seccedililmiştir

Avami Ligirsquonin sunduğu 6 maddelik programı Doğu Pakistan nuumlfusunun genccedil kesimini anında

karıştırmıştır 6 maddelik programına halkın desteği Eyuumlb huumlkuumlmetinin tedirgin etmiş ve ldquoAyrılıkccedilırdquo

olarak nitelendiren bu hareketine bastırmak iccedilin huumlkuumlmet ldquosilah dilirdquo ile susturmakla tehdit etmiştir

6 maddeli oumlzerklik hareketine boumllgenin doumlrt bir yanına ulaştırmak iccedilin Şeyh Mujibur Rahman 3 aylık

bir toplu temas programı başlatmıştır (Jahan 1973 167ndash77) Bu suumlre zarfında Mujibur Rahman sekiz

kez tutuklandı ve sonunda 8 Mayıs 1966 yılında hapse atılmıştır 7 Haziranrsquoda Avami Ligirsquonin

ccedilağrısında 6 maddelik programı destekleyerek Şeyh Mujibrsquoin serbest bırakılması iccedilin Doğu

Pakistanrsquoda genel bir grev gerccedilekleştirilmiştir Polis Tejgoan Tongi ve Narayanganjrsquodaki grev

destekleyen kalabalığa ateş accedilarak 13 kişiyi oumllduumlrmuumlştuumlr Bunlarla birlikte polis uumllke genelinde siyasi

liderleri ve Avami Ligi uumlyelerini tutuklamıştır Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın tutuklandığı suumlrede Syed

Nazrul Islam parti başkanı ve Amena Begum genel sekreter olarak goumlrevlendirilmiştir

27

Oumlte yandan bu hareketine durdurmak iccedilin Eyuumlb huumlkuumlmeti 1968rsquode hapishanede olan Şeyh

Mujibur Rahman ve 34 diğer Bengal sivil askeri liderine karşı lsquoAgartala komplo davasırsquo olarak

bilinen ancak resmi olarak lsquoDevlet ile Şeyh Mujibur Rahman ve Diğerlerirsquo adına bir komplo vakası

kurmuştur (Ahmed 2010 81ndash85) Sanıklar Pakistan devletine karşı ihanet ve komplo kurmakla

succedillanmıştır Ancak devlet tarafından alınan bu oumlnlem farklı bir sonuccedil getirmiştir 1969 yılında halk

sokağa doumlkuumllmuumlş ve Eyuumlb Hanrsquoın iktidardan ccedilekilmesine sebep olmuştur 6 maddeli hareketiyle

Avami Ligi Bengaller iccedilin milliyetccedili bir platforma doumlnuumlşmuumlştuumlr (Ahmed 2010 108ndash30)

Eyuumlb Hanrsquoın iktidardan ccedilekilmesi ve uumllke ccedilapında kitlesel hareketinin ardından aralık 1970rsquode

uumllkenin ilk genel seccedilimi Yahya Khan başkanlığındaki yeni askeri rejim altında yapılmıştır (Jahan

1973 188) Avami Ligi partisi ise Altı maddeli programı hareketi ccedilerccedilevesindeki halk desteğine

inanarak seccedilimi bir sanal referandum olarak goumlrmuumlş tam coşkuyla sandık başına gitmiştir Avami

Ligi Doğu Pakistanrsquodaki merkezi yasama meclisinde tahsis edilen 162 sandalyesinden 160rsquoını

7257 oyla kazanmıştır Aynı şekilde Doğu Pakistandaki İl Meclisi seccedilimlerinde 300 sandalyenin

288rsquoini 89 oyla kazanmıştır Ayrıca Ulusal Meclisrsquoteki 7 kadın sandalyeyi ve İl Meclisirsquondeki 10

kadın sandalyesini kazanmıştır (Ahmed 2010 164ndash67 Jahan 1973 190) Boumlylece Avami Ligi 313

sandalyenin 167rsquosini kazanarak Pakistan Ulusal Meclisirsquonde tek ccediloğunluk partisi olarak iktidar

kurma hakkini kazanmıştır Ancak Butto ve diğer parti liderleri iktidar paylaşımı iccedilin talepte

bulunmuştur Avami Ligirsquoni huumlkuumlmet kurmaya davet etmek yerine Yahya Han seccedilim kararını

erteleme ve geciktirme yolunu seccedilmiştir Yahya Han 1 Martta Ulusal Millet Meclisi oturumunu

erteleme kararını accedilıklamıştır (Ahmed 2010 180ndash81 Jahan 1973 194) Erteleme kararı Doğu

Pakistanrsquoda isyancı goumlsterilere yol accedilmıştır Avami Ligi başkanı Şeyh Mujibur Rahman 2 Mart 1971

tarihi itibaren Doğu Pakistanrsquoda huumlkuumlmetine karşı ldquohuumlkuumlmetle iş birliğini reddetmerdquo hareket

ccedilağrısında bulunmuştur

Yahya huumlkuumlmeti Mujibur Rahmanrsquoı bir yuvarlak masa konferansına ccedilağırmıştır Rejim

muumlzakere koşulları sunarken Dakka ve diğer şehirlerde ordu ile halk arasında şiddetli ccedilatışmalar

meydana gelmeye devam etmiştir (Ahmed 2010 184ndash85) Oumlte yandan devam eden ldquohuumlkuumlmetle iş

birliğini reddetmerdquo hareketiyle Doğu Pakistan tamamen Mujibrsquoin kontroluumlne geccedilmiştir 7 Martrsquota ise

Dakka Race Course Maidanrsquoda tarihi konuşmasını yapmış ve Bengali milletine Pakistan egemen

sınıflarına karşı silahlı direniş hareketi ccedilağrısında bulunmuştur (Ahmed 2010 186ndash88) Ayrıca

Doğu Pakistan halkına tarihe geccedilen ldquobu seferki muumlcadele kurtuluşumuz iccedilin muumlcadeledir bu seferki

muumlcadele bağımsızlık muumlcadelesidirrdquo ccedilağırısında bulunmuştur (Jahan 1973 194ndash95) 25 Mart 1971

tarihinin korkunccedil gecede Pakistan ordusu tarafından Doğu Pakistanrsquodaki silahsız Bengallere yapılan

saldırı Pakistanrsquoın kaderini muumlhuumlrlemiştir Aynı gece Şeyh Mujibur Rahman tutuklanmıştır (Ahmed

2010 203ndash4 Jahan 1973 196ndash98) 26 Martrsquota Avami Ligi lideri Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın adıyla

Bangladeşrsquoin bağımsızlığı resmen ilan edilmiştir Boumlylece Pakistan ordusuna karşı Bengal asıllı

asker polis ve sivillerin direnişi başlamıştır

28

Avami Ligi Genel Sekreteri Tajuddin Ahmed ve bazı uumlst duumlzey liderler Hindistanrsquoa sığınarak

bağımsızlık savaşını siyasi ve diplomatik ccedilalışmaları organize etmiştir Hindistan yetkililer de onlara

guumlvenlik barınak siyasi ve teknik destekleri sağlamıştır Avami Ligi liderlerinin ilk goumlrevi Hindistan

huumlkuumlmetinden destek almak olmuştur Tajuddin Ahmed 3 Nisanrsquoda Hindistan Başbakanı Indira

Gandhi ile resmi goumlruumlşme gerccedilekleştirmiştir (Ahmed 2010 216ndash17) Bu goumlruumlşme Dakkarsquoda Pakistan

ordusunun baskısından sadece bir hafta sonra gerccedilekleşmiştir Tajuddin Ahmed Bangladeşrsquote

başlamış olan oumlzguumlrluumlk hareketinden Indira Gandhi ve yardımcılarına bahsetmiştir ve Bangladeş

halkının bağımsızlık sağlanana kadar muumlcadelelerine devam etmeye kararlı olduğunu soumlylemiştir

Tajuddin Ahmed ayrıca Hindistan huumlkuumlmetinden tuumlmuumlyle destek istemiştir (Ahmed 2010 216ndash17

Maksud 2018) 10 Nisan 1971 tarihinde Avami Ligirsquonin seccedililmiş temsilcileri tarafından suumlrguumlndeki

huumlkuumlmet (mujibnagar huumlkuumlmeti) kurulmuştur Başkanı olarak Bangabandhu1 Şeyh Mujibur Rahman

Başkan Yardımcısı olarak Syed Nazrul Islam ve (Bangabandhursquonun yokluğunda başkan olarak goumlrev

yapmak uumlzere) Başbakan olarak Tajuddin Ahmed seccedililmiştir (Ahmed 2010 217) Bu huumlkuumlmeti

Hindistanrsquodan kurtuluş savaşını youmlnetmiştir

Bağımsız Bangladeş ve Şeyh Mujibur Rahman Doumlneminde Avami Ligi

Kurtuluş savaşı sonrası Bangladeşrsquote 1972rsquoden 2018rsquoe kadar olan suumlre boyunca Avami Ligi

doumlrt defa huumlkuumlmet kurmuştur İlk olarak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman 1972-1975 yılları

arasında ve daha sonra kızı Şeyh Hasina 1996-2001 2009-2013 2014-2018 yıllar arasında iktidar

partisi olarak uumllkeyi youmlnetmiştir 2019 yılında yapılan seccedilimde de yine bu parti kazanarak art arda 3

defa huumlkuumlmet kurmuştur

Birinci Avami Ligi huumlkuumlmeti savaşın perişan olduğu ve yeni kurulduğu bir uumllkeyi yeniden

yapılanmasının zorluklarıyla yuumlzleşmek ve her şeyi sıfırdan başlatmak zorunda kalmıştır

Bangabandhursquonun liderliğindeki Avami huumlkuumlmetinin en oumlnemli başarıları arasında parlamenter

sisteminin başlatılması bağımsız Bangladeş iccedilin on aylık bir suumlre iccedilinde laik demokratik ve ilerici

bir Anayasa (1972) ortaya koyması Kurtuluş savaşına yardım eden Hint askerlerinin hızlı geri

1 lsquoBangabandhursquo Bengalrsquoin arkadaşı 1969 yılının 23 Şubat tarihinde lsquoTuumlm Partiler Oumlğrenci Eylem

Komitesirsquo adına başkanı Tofael Ahmed Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa lsquoBangabandhursquo unvanını vermiştir 1966

yılının şubat ayında Avami Ligi genel sekreteri olan Şeyh Mujibur Rahman Doğu Paskistanrsquoın (Bengal)

oumlzerkliği iccedilin lsquo6 Maddeli Programırsquo sunmuştur İlerleyen suumlreccedilte Doğu Pakistanrsquoda Eyuumlp Han huumlkuumlmetine karşı

protestolar başladığında Şeyh Mujibur Rahman tutuklanır ve hapishaneye atılmıştır Eyuumlb huumlkuumlmeti 1968rsquode

hapishanede olan Şeyh Mujibur Rahman ve 34 diğer Bengal sivil askeri liderine karşı lsquoAgartala komplo davasırsquo

accedilmıştır 1969 yılının 4 Ocakrsquota oumlğrenci liderleri tarafından başlatılan protestolar daha sonra halkın katılımıyla

kitlesel bir ayaklanmaya doumlnuumlşmuumlştuumlr Eyuumlp rejimi davayı geri ccedilekerek Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa 22 Şubat

1969rsquoda koşulsuz olarak serbest bırakmıştır Serbest Bırakılmasının ertesi guumlnuuml Tuumlm Partiler Oumlğrenci Eylem Komitesi Şeyh Mujibur Rahman iccedilin bir toplu resepsiyon duumlzenlemiş ve Komitesi adına başkanı Tofael

Ahmed Şeyh Mujibur Rahmanrsquoa lsquoBangabandhursquo unvanını vermiştir

29

doumlnuumlşuuml yeni kurulan uumllkeyi duumlnyadaki 140 devlet tarafından tanınması Hindistanrsquoda sığınan 10

milyon muumlltecinin ve savaş sırasında Pakistan ordusu tarafından ihlal edilen yaklaşık 300 bin kadının

rehabilitasyonu mart 1973rsquote 7317 oyla 300 sandalyenin 293rsquouumlnuuml Avami Ligirsquone kazandıran

parlamento seccedilimi ilk sırada yer almaktadır (Khanam 2008) Ayrıca şehit ailelerine maddi yardım

verilmesi yaralı gazilere yurtdışında tedavi iccedilin goumlnderilmesi ordunun yeniden duumlzenlenmesi

ccedilağdaş ve laik bir eğitim politikasını ccedilerccedilevelemek iccedilin Kudrat-e-Khuda Eğitim Komisyonunun

atanması Bangladeş iccedilin 44000 cusec su sağlayan Ganj-Su Paylaşma Anlaşmasırsquonın (Samad 2016)

imzalanması da Avami Ligi huumlkuumlmetinin başarılarda yer almaktadır Ancak Avami Ligi huumlkuumlmeti

doumlneminde 1974rsquouumln accedillığı yaygın yolsuzluk ve yasa ve duumlzen durumunun kontrol altında ccedilıkması

sonucunda 1974 yılında bir acil durum ilan etmesi partinin başarısızlığa neden olmuştur Pakistan

doumlneminde demokrasi ve halkın siyası oumlzguumlrluumlğuuml iccedilin muumlcadele eden ve Pakistan ile olan savaşında

oumlnderlik yapan parti bağımsızlığının doumlrduumlncuuml yıl geccedilmeden tek partili bir sisteme geccedilmiştir 1975

yılının ocak ayında Anayasarsquonın doumlrduumlncuuml değişikliği parlamenter demokrasinin başkanlık

huumlkuumlmetine geccedilmiş ve Bangladeş Krishak Sramik Avami Ligi (BAKSAL) adlı bir parti kurarak diğer

partileri yasaklamıştır (Jahan 2014 4ndash5) Ayrıca devlete ait gazete dışındaki gazeteleri kapatıldı ve

sivil hakları engelleyen katı yasalar uygulanmaya başlatılmıştır

Bu olumsuz olaylardan yararlanan bazı hoşnutsuz subayları 15 Ağustos 1975 tarihinde bir

darbe yaparak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoı ve Dakkarsquoda yaşayan tuumlm aile uumlyelerini

oumllduumlrmuumlştuumlr (Maniruzzaman 2009 169-180) Bu olaydan kısa suumlre sonra 3 Kasım 1975 tarihinde

Dakka merkez hapishanesinde uumlst duumlzey Avami Ligi liderlerinden Syed Nazrul İslam Tajuddin

Ahmed Kaptan M Mansur Ali ve AHM Qamaruzzaman da oumllduumlruumllmuumlştuumlr (BBC 2019a)

Şekil 2 Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahman

Kaynak BAL 2019b

30

Daha sosnra General Ziaur Rahmanrsquoın huumlkuumlmeti tarafından ilan edilen siyasi parti duumlzenlemesi

uyarınca parti yeniden yuumlruumlrluumlğe girmiştir Yeniden ccedilalışmalara başlatılan Avami Ligi seccedilimleri

partiyi bir yandan bir arada tutmak ve diğer yandan siyasi rakiplerle muumlcadele iccedilin bir fırsat olarak

değerlendirmiştir İktidar rejimlerinin Avami Ligirsquone yarattığı olumsuz koşullara rağmen rejimleri

tarafından yapılan buumltuumln cumhurbaşkanlığı ve parlamento seccedilimlerine bazen kendi başlarına ve

bazen de ittifaklar kurarak katılmıştır

Şeyh Hasina ve Avami Ligi

1981 yılında Şeyh Hasina Bangladeş Avami Ligirsquonin başkanlığına seccedililmiştir Şeyh Mujibur

Rahmanrsquoın kızı olduğu iccedilin parti uumlyeleri Şeyh Hasinarsquoyı partinin semboluuml olarak kabul etmiştir

Dolaysıyla ccedilok az suumlre iccedilinde Hasina parti uumlyeleri bir araya getirerek partiyi guumlccedillendirmeye

başarmıştır

Şekil 3 Avami Ligi Başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Kaynak BAL 2019a

Tablo 1 Cumhurbaşkanı Olan Avami Ligi Liderleri

Yıllar İsim

1971-1972 Şeyh Mujibur Rahman

1972-1973 Abu Sayeed Chowdhury

1974-1975 Mohammad Mohammadullah

1975 Şeyh Mujibur Rahman

1975 Khondaker Mostaq Ahmad

1975-1977 Abu Sadat Mohammad Sayem

2009-2013 Zillur Rahman

2013rsquoten buguumlne Abdul Hamid

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

31

Tablo 2 Başbakanlık Goumlrevi Yapan Avami Ligi Liderleri

Yıllar İsim

1956-1957 Hussain Shaheed Suhrawardy (Pakistan Başbakanı)

1956-1958 Ataur Rahman Khan (Doğu Pakistan Başbakanı)

1971-1972 Tajuddin Ahmed

1972-1975 Şeyh Mujibur Rahman

1975 Muhammad Mansur Ali

1996-2001 2009rsquoden buguumlne Şeyh Hasina

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Askeri youmlnetime karşı uyumlu bir hareketinin ihtiyacının doğrultusunda 1983 yılında Avami

Ligi ve Bangladeş Milliyetccedili Partisi (BNP)rsquonin de yer aldığı 15 partili bir ittifak kurulmuştur

Ershadrsquoın askeri otokrasisine karşı muumlcadele etmek iccedilin kurulan ittifak ordunun kışlalara derhal

ccedilekilmesi ve ilk oumlnce parlamento (Jatiya Sangsad) seccedilimlerinin yapılması gibi 5 konulu bir eylem

programı ortaya koymuştur (Khanam 2008 Hasanuzzaman 1998) Ayrıca ittifak otokratik rejimine

karşı protestolar ve grevler duumlzenlemiştir Muhalefetlerin duumlzenlenen devamlı hareketinin sonucu

olarak Husein Muhammad Ershad 7 Mayıs 1986 tarihinde parlamento seccedilimi ilan etmiştir Avami

Ligi bu seccedilimini otokratik rejimine karşı bir fırsat olarak goumlrmuumlş ve 8-Parti İttifakı adına seccedilime

girmiştir Seccedilimlerde ittifak parlamentonun 300 sandalyesinden 97 sandalyeyi almış Avami Ligi

tek başına oyların 2615rsquoini alarak 76 sandalyeyi kazanmıştır Ancak huumlkuumlmetine karşı muhalefetin

aralıksız protestosu sonucunda Ershad 4 Aralık 1990 tarihinde istifasını ilan etmek zorunda

kalmıştır Ershadrsquoın ccedilekilmesiyle Bangladeş siyasetinde demokratik doumlnemi başlamıştır Yargıccedil

Şahabuddin Ahmed başkanlığındaki geccedilici huumlkuumlmeti altında 27 Şubat 1991 tarihinde yapılan

parlamento seccedilimlerinde Begum Khaleda Ziarsquonın BNP koalisyon 140 vekili ccedilıkararak ccediloğunluk

kazanmış ve huumlkuumlmeti kurmuştur (Hasanuzzaman 1998)

Avami Ligi ve muumlttefikleri ise 100 sandalye kazanmış Sadece Avami Ligi 88 sandalyeye

kazanmıştır Ancak huumlkuumlmet ile muhalefet arasındaki demokratik anlayış uzun suumlrmemiştir

Demokratik huumlkuumlmetinin kuruluşunun kısa suumlre sonra yapılan iki ara seccedilimleriyle huumlkuumlmet ve

muhalefetin yolları ayrılmıştır (Hasanuzzaman 2009 38-45) Her iki ara seccedilimde nispeten zayıf ve

popuumller olmayan iktidar partisi adaylarının zaferi ve seccedilimlerin organize şekli muhalefetin hiccedilbir

seccedilimin bir parti huumlkuumlmeti altında oumlzguumlr ve adil olmayacağına inanmasına yol accedilmıştır Boumlylece

seccedilimleri yapmak iccedilin bir tarafsız geccedilici huumlkuumlmeti kurma talebini kabul ettirmek iccedilin Avami Ligi

liderliğindeki muhalefet ittifak mart-Aralık 1994 yılında ilk oumlnce Jatiya Sangsadrsquoı boykot etmiş ve

daha sonra 28 Aralık 1994 tarihinde kitlesel istifa etmiştir Aynı zamanda uumllke genelinde uzun suumlreli

grev ve protestolar başlatmıştır

Yargıccedil Muhammed Habibur Rahman başkanlığındaki tarafsız geccedilici huumlkuumlmet tarafından 12

Haziran 1996 tarihinde yapılan yedinci Jatiya Sangsad seccedilimlerinde Avami Ligi koalisyon 146

sandalyeye kazanarak parlamentoda ccediloğunluk kazanmış ve Şeyh Hasinarsquonın Başbakanlığında

32

huumlkuumlmeti kurulmuştur Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmetinin 21 yıl sonra iktidara gelen Hasina

huumlkuumlmeti ccedileşitli alanlarda oumlnemli katkılarda bulunmuştur (Hasanuzzaman 1998 207-212) Bunların

arasında Sangsadrsquoın komiteleri aracılığıyla guumlccedillendirilmesi (bakanlar yerine millet vekillere başkan

olarak goumlrevlendirmek) Parlamentoda başbakanın Soru-Cevap oturumunun tanıtılması lsquoTazminat

Yasasırsquonın yuumlruumlrluumlkten kaldırarak Bangabandhu Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın katillerinin

yargılanmasının oumlnuumlnuuml accedilması Hindistan ile 30 yıllık su paylaşımı anlaşmasının imzalanması

Şhittagong Dağlık Boumllgesi barış anlaşması (Barman 2010 77-88) kadınların guumlccedillendirilmesine

youmlnelik Semt Belediyelerinde ve diğer yerel youmlnetim organlarına doğrudan seccedililebilmesi

yoksulluğun iyileştirilmesi ve okuma yazma bilmemenin ortadan kaldırılması iccedilin adımlar yaşlı

boşanmış kadın ve dullar iccedilin sosyal guumlvenlik oumlnlemleri gıda uumlretiminde kendi kendine yeterliliği

elde etmek iccedilin oumlnlemler ilk sırada yer almaktadır

1 Ekim 2001 tarihinde yapılan sekizinci Jatiya Sangsad seccedilimlerinde Avami Ligi kaybetmiştir

Avami Ligi sadece 62 sandalyeye kazanmıştır BNP-Jamaat 4 parti İttifakı ise 216 sandalye alarak

huumlkuumlmet kurmuştur BNP liderliğindeki 4 parti ittifakı doumlneminde de Avami Ligi farklı talepler iccedilin

parlamentoyu boykot etmiş ve sokaklarda protesto ve grevler yapmıştır (Hasanuzzaman 2009 49)

4 partili ittifakı huumlkuumlmetinin 5 yıllık suumlresi bittiğinde 2006 yapılacak olacak dokuzuncu Jatiya

Sangsad seccedilimi iccedilin kurulan tarafsız geccedilici huumlkuumlmetini Avami Ligi ve tarafları kabul etmeyerek

sokağa doumlkuumllmuumlş ve BNP-Jamaat ittifak partileriyle karşı karşıya gelmiştir Partiler arasındaki kanlı

ccedilatışmalar ordu-sivil buumlrokratlar tarafından kurulan geccedilici huumlkuumlmetinin iktidara gelmesiyle

sonuccedillanmıştır Bangladeş Bankası eski başkanı Dr Fakhruddin Ahmedrsquoi başkan yaparak yeni bir

geccedilici huumlkuumlmet kurulmasına rağmen General Moeen U Ahmed başkanlığındaki ordu siyasette yetki

sahibi olmuştur Her iki buumlyuumlk partinin liderleri de eve kapatılmıştır Geccedilici huumlkuumlmeti Begum

Khaleda Ziarsquoyı ve Şeyh Hasinarsquoyı ulusal siyasetten ccedilıkarmayı da ccedilalışmıştır lsquoEksi İkirsquo formuumlluuml

olarak bilinen bu plan gerccedilekleştirmek iccedilin iki lideri tutuklamış ve yolsuzluk succedillamasıyla

yargılamaları iccedilin oumlzel mahkeme kurulmuştur (Ahmed 2014) Ancak nihayetinde Sangsad seccedilimleri

29 Aralık 2008 tarihinde hem Şeyh Hasina hem de Beguumlm Khaleda Ziarsquonın katılımıyla

gerccedilekleştirilmiştir Avami Ligi liderliğindeki İttifak 300 sandalyeden 262rsquosini kazanmıştır Avami

Ligi oumlnderliğindeki huumlkuumlmet Şeyh Hasinarsquonın başbakanlığında 6 Ocak 2009 tarihinde kurulmuştur

Aralık 2008rsquode yapılan seccediliminde Avami Ligirsquonin zaferinde değişim bildirgesi olarak

adlandırdığı lsquoVizyon-2021rsquo olan ayrıntılı bir seccedilim manifestosunun oumlnemli etkisi vardır

Manifestodaki beş oumlncelikli alan halkın buumlyuumlk oranını ccedilok etkilemiştir Oumlzellikle fiyat artışını

azaltmak ve halkın alım guumlcuuml dahilinde tutmak iccedilin acil oumlnlemler ve bağımsız bir yolsuzlukla

muumlcadele komisyonunun kurulması ve guumlccedillendirilmesi dahil yolsuzlukla muumlcadele iccedilin ccedilok youmlnluuml

oumlnlemler gibi vaatler altı sınıftaki seccedilmenlerine ccedilok etkilermiştir

33

Arıca enerji konusunda kapsamlı ve uzun vadeli bir politikanın kabul edilmesi ve elektrik

uumlretiminin 2013 yılına kadar 7000 megawattrsquoa yuumlkseltilmesi yoksulluğun azaltılması ve eşitsizliğin

giderilmesi iccedilin temel strateji olarak tarım sektoumlruumlne ve kırsal hayata canlılık getirilmesi ve sosyal

guumlvenliğin aşırı yoksullara netleştirilmesi teroumlrizmi kontrol altına alarak iyi youmlnetişimin kurulması

1971 savaş succedillularının yargılanması yargının bağımsızlığının ve tarafsızlığının sağlanması seccedilim

sisteminin reformları yapılması insan hakları komisyonunun guumlccedillendirilmesi ve idareyi

siyasallaşmasından uzak tutulması gibi maddeler de manifestoda yer almıştır Manifesto aynı

zamanda hedeflere ulaşmak iccedilin belirli zaman ccedilizelgeleri belirlemiştir Mesela 2010 yılına kadar

ilkoumlğretim duumlzeyinde 100 oumlğrenci kaydı 2011 yılına kadar tuumlm nuumlfus iccedilin saf iccedilme suyu temini

2012rsquoye kadar gıdada yeterlilik 2013 yılına kadar her evde hijyenik sanitasyon 2013 yılına kadar

yıllık yuumlzde 8rsquolik GSYİH buumlyuumlme oranını elde etmek 2013 yılına kadar oumln lisans seviyesine kadar

uumlcretsiz oumlğrenim ve 2014 yılına kadar uumllkede tam okuryazarlık kazanma gibi belirli zaman ccedilizelgeleri

belirlemiştir

Tablo 3 Genel Seccedilimler ve Avami Ligi

Seccedilim Yılı Kazandığı Sandalye Parti Durumu Meclis

1954 143237 Birinci parti Doğu Pakistan İl Meclisi seccedilimi

1970 288300 Birinci parti Doğu Pakistan İl Meclisi seccedilimi

1970 160300 Birinci parti Pakistan Ulusal Meclisi seccedilimi

1973 293300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1979 39300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1986 76300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1988 Boykot Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1991 88300 İkinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1996 Şubat Boykot Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

1996 Haziran 146300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2001 62300 İkinci pati Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2008 230300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2014 234300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

2018 259300 Birinci parti Bangladeş Jatiya Sangsad seccedilimi

Kaynak Farklı kaynaklardan bilgi toplayarak araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

2009-2013 yıllarında Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından ccedilalışmalar arasında Mahkemenin nihai

kararı uyarınca Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın 5 katilinin yargılanmasının tamamlanması 1971 savaş

succedillularının yargılanma suumlrecinin başlatılması İslami militanların ve diğer militan grupların

durdurulması ulusal bir eğitim politikasının oluşturulması ve 1972 Anayasasını restore edilmesidir

Avami Ligi 2011 anayasayı değiştirerek tarafsız geccedilici huumlkuumlmeti sistemini ortadan kaldırmıştır Bu

karara karşı protesto yapan muhalefet partiler 2014 yılında yapılan parlamento seccedilimi boykot

etmişlerdir Buumlyuumlk muhalefet partilerinin katılımları olmayan seccedilim sonucu yurticcedilinde ve yurtdışında

yaygın olarak eleştirilmiştir (Hosen 2017) Ancak Avami Ligi 5 yıllık suumlrecini tamamlamıştır

34

Avami Ligi huumlkuumlmeti 2014 yılında tekrar iktidara geldikten sonra Bangladeşrsquoin kendi kaynaklarıyla

uumllkenin en buumlyuumlk projesi olan Padma Koumlpruumlsuuml projesini başlatmıştır

Elektrik ihtiyaccedillarını karşılamak iccedilin 2016 yılında Guumlccedil Sistemi Ana Planı adına uzun vadeli bir

plan yapılmıştır Plan 2020rsquode 23 GWrsquoe 2030rsquoda 40 GWrsquoe 2041rsquode 60 GWrsquoe uumlretim kapasitesini

hedeflemektedir Bu plan doğrultusunda Rooppur boumllgesinde nuumlkleer enerji santrali kurma kararı

almış ve ilk nuumlkleer guumlccedil reaktoumlruuml inşaatına kasım 2017 yılında ve ikinci reaktoumlruumlnuumln inşaatı temmuz

2018 yılında başlatılmıştır (WNA 2019) Ayrıca elektrik uumlretimi iccedilin Khulnarsquodaki Bagerhat

boumllgesinde bulunan Rampalrsquoda 1320 megawattrsquolık Rampal Enerji Santrali adlı koumlmuumlr yakıtlı bir

elektrik santral projesi başlatmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti Dakkarsquoda Metro hatları yapmak amacıyla

2013 yılında Dakka Toplu Taşıma Şirketi Limited (DMTCL) adlı bir devlet şirketi kurmuştur

Raylarını planlamak duumlzenlemek tasarlamak finanse etmek inşa etmek bakımını yapmak ve

işletmek amacıyla kurulan bu şirket 2014 yılı itibaren ccedilalışmaya başlamıştır 2016 yılında ise Dakka

Metro Hattı-6rsquonın ccedilalışmasını başlatmıştır

Bunun yanı sıra Avami Ligi huumlkuumlmeti Otobuumls Hızlı Transit (BRT) adlı metrobuumls ccedilalışmaları

da başlatmıştır Moheshkhali-Matarbari kalkınma projesi derin deniz limanı LNG terminal projesi

Şhittagong ve Cox Bazar ile Payra deniz limanı arasında raylı yol yapımı gibi buumlyuumlk kalkınma

projeler de Avami Ligi tarafından başlatıldığı projeleri arasında yer almaktadır (Raju 2018) 2009

yılında Avami Ligi iktidara geldiğinden beri Bangladeşrsquoin kişi başına duumlşen geliri uumlccedil kat artmış

Uumllkenin gayri safi yurticcedili hasıla (GSYİH) 2017 yılında 250 milyar dolar olarak gerccedilekleşmiş ve

728rsquolik bir buumlyuumlme oranı izlemiştir (Roy 2018) Ancak muhalefet partiler ve kişileri karşı Şeyh

Hasinarsquonın izlediği politikalar uumllke iccedilinde ve uumllke dışında Avami Ligirsquonin siyasi roluuml hakkında

sorular uumlretmiştir (Ganguly 2019) Oumlzellikle muhalefet liderler ve taraftarının polis tarafından

oumllduumlruumllduumlğuuml kimliksiz kişiler tarafından muhalefet parti uumlyelerine kaccedilırıldığı ve sayısızca

hapishanelere atıldığı iddialar hem muhalefet partileri tarafından hem de ulusal ve uluslararası insan

hakları oumlrguumltler tarafından suumlrekli guumlndeme getirilmektedir (Mahmud 2018) Ayrıca muhalefet

medyalarının kapatılması Avami Ligi liderler ve destekli iş adamları tarafından yeni gazete ve

televizyon kanalların accedilılması uumllke medyasını tek taraflı kılmıştır (Aljazeera 2018) Şeyh Hasinarsquonın

liderliğinde 2009-2018 doumlneminde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından yapılan ulusal ve yerel seccedilimler

hakkında da hile ve usulsuumlzluumlk iddialar yaygınlaşmıştır

Avami Ligi 1996-2001 iktidar kurmuş daha sonra 2009rsquode iktidara gelmiştir buguumlne kadar

Bangladeşrsquoin iktidarında bulunmaktadır Uumllkenin en eski partisi olan Avami Ligi iktidara geldiğinde

iletişim ulaşım enerji ve ekonomide buumlyuumlk kalkınma projeler yaptığını goumlruumllmektedir Ancak 1991

yılından bu yana 2 doumlnem muhalefet parti olarak ccedilalışmalarını gerccedilekleştiren Avami Ligirsquonin siyasi

taleplerini gerccedilekleştirmek iccedilin uzun suumlredir parlamentoyu boykot etme suumlresiz grevler siyasi

ccedilatışmalar vs ccedilok katı youmlntemlere başvurduğu bilinmektedir Oumlte yandan huumlkuumlmet partisi olarak

35

goumlrev yaptığı doumlnemlerinde muhalefet partileri karşı tutuklanma şiddet uygulama gibi sert

politikaları izlediğini seccedilimlerinde buumlyuumlk hileleri muhalefet adaylarına engeller oluşturduğunu da

goumlruumllmektedir

Avami Ligirsquonin Genel Tanımı

1949 yılının 23 Haziranrsquoda Bengalrsquoli siyasi liderleri tarafından kurula ldquoAvami Ligirdquo Pakistan

geneli iccedilin ldquoTuumlm Pakistan Avami Muumlsluumlman Ligirdquo ve Doğu Pakistan iccedilin ldquoDoğu Pakistan Avami

Muumlsluumlman Ligirdquo olarak ismini belirlemiştir Daha sonra 1953 yılında ldquoMuumlsluumlmanrdquo kelimesi

bırakmıştır Bağımsız Bangladeşrsquote ise ldquoBangladeş Avami Ligirdquo olarak bilinmektedir Pakistan

suumlrecinde oumlzerklik iccedilin siyasi ccedilalışmaları yuumlruumlten ldquoAvami Ligirdquo Bağımsız Bangladeşrsquoin ilk yıllarında

kendi ideolojilerine belirlemiş ve uumllke Anayasasını parti ideolojilerine goumlre ortaya koymuştur Avami

Ligi doumlrt temel ideolojiye dayanmaktadır (The Lawyers ve Jurists ty)

Şekil 4 Avami Ligirsquonin İdiolojileri

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

22-23 Temmuz 2016 tarihinde yayınlanan Avami Ligirsquonin parti anayasasında 4 maddelik amacı

ve 25 maddelik temel hedefler ve taahhuumltler belirlemiştir Avami Ligirsquonin belirlemiş olduğu amaccedilları

ise (Mahmud ve Islam 2016 97)

(a) Bangladeş Halk Cumhuriyetirsquonin bağımsızlığını buumltuumlnleştirmek uumllkenin egemenliğini ve

buumltuumlnluumlğuumlnuuml korumak

(b) Halk uumllkenin gerccedilek sahibidir Halkın anayasal haklarını yerine getirmek ve korumak

(c) Devletin buumltuumln vatandaşlarının siyasi ekonomik sosyal ve kuumlltuumlrel oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve refahını

sağlamak

(d) Kurtuluş Savaşı ruhuyla laik demokratik bir toplum ve devlet sistemi oluşturmak

Bengal

Milliyetccedililiği

Demokrasi

Laiklik tuumlm

dinlerin ve dini

dayalı olmayan

siyasetin

oumlzguumlrluumlğuuml

Sosyalizm

soumlmuumlruumlsuumlz toplum

ve sosyal adaletin

kurulması

36

Pakistan doumlneminin en buumlyuumlk muhalefet partisi ve Bangladeşrsquoin kuruluşunda liderlik yapan

Avami Ligi amaccedilları doğrultusunda belirlediği temel hedefler ve taahhuumltlerinde oumlnemli maddeler

aşağıdaki gibidir (Mahmud ve Islam 2016 97-99)

(a) Kurtuluş Savaşı değerlerinin yanı sıra bağımsızlık idealini ve ruhunu korumak

(b) İnsanlık onurunu ve insancıl değerleri tanımak

(c) Bangladeş halkının birliğini ve dayanışmasını sağlamak

(d) Parlamento demokrasisinin duumlzguumln bir şekilde buumlyuumlmesini ve kurumsallaşmasını doğru

şekilde artırmak ve halkın seccedilimine goumlre oy hakkı kullanma oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve guumlvenliğini sağlamak

(e) Kitle odaklı şeffaf ve hesap verebilir bir kamu youmlnetimi sistemi geliştirmek ve iyi youmlnetişimi

sağlamak

(f) Halkın tabanlara kadar tuumlm idari duumlzeylerde katılımını ve guumlccedillenmesini sağlamak iccedilin guumlccedilluuml

bir yerel youmlnetim sistemi kurmak

(g) Kamusal ve oumlzel her duumlzeyde demokratik değerlerin uygulanması (h) Din kast cinsiyet topluluk etnik ve benzeri şeylerden bağımsız olarak temel insan haklarını

sağlamak ve geccedilimini sağlamak

(i) Dini oumlzguumlrluumlğuuml sağlamak ve dini gruplar arasında tuumlm goumllgelerini yok etmek

(j) Kadına youmlnelik şiddeti durdurmak kadın haklarını ve haysiyetini korumak ve devlet ve sosyal

alanında imkanları sağlayarak onları guumlccedillendirmek

(k) Genccedil neslin gelişimini sağlamak iccedilin ccedilocuk haklarını korumak fiziksel ve zihinsel

gelişimlerini hızlandırmak

(l) Basın ve kitle iletişim araccedillarının oumlzguumlrluumlğuumlnuuml ve serbest bilgi akışını sağlamak

(m) Yiyecek giyecek barınak herkesin rahatccedila yaşamı dahil tuumlm temel ihtiyaccedilların sorunlarını

ccediloumlzmek ccedilalışma haklarını sağlamak ve yaşam standartlarını yuumlkseltmek

(n) Bangladeşin bağımsızlığını ve egemenliğini korumak ve kuumlresel barışa katkıda bulunmak iccedilin

modern ve guumlccedilluuml bir savunma sistemi kurmak (o) lsquoHerkesle arkadaşlık ve hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrsquo prensibi uumlzerinde uluslararası ilişkileri

kurmak

Şekil 5 Avami Ligirsquonin Seccedilim Semboluuml

Kaynak Newsnext 2016

Avami Ligi seccedilim semboluuml olarak ldquoteknerdquo kullanmaktadır ldquoTeknerdquo kırsal Bengalrsquoe bağlılığı

goumlstermektedir

37

Tablo 4 1949 Yılından Buguumlne Kadar Avami Ligirsquonin Başkanları

Yıllar İsim

1949rsquoden 1957 Mevlacircna Abdul Hamid Khan Bhasani

1957rsquoden 1964 Mevlacircna Abdur Rashid Tarkabagish (Başkan vekili)

1964rsquoten 1966 Mevlacircna Abdur Rashid Tarkabagish (Başkanı)

1966rsquodan 1974 Şeyh Mujibur Rahman

1974rsquoten 1975 Muhammad Qumaruzzaman

1977rsquodan 1978 Syeda Zohra Tajuddin

1978rsquoden 1981 Abdul Malek Ukil

1981rsquoden buguumlne Şeyh Hasina

Kaynak Prothomalo 2016a

Tablo 5 1949 Yılından Bu Yana Avami Ligirsquonin genel Sekreterleri

Yıllar İsim

1949rsquoden 1953 Shamsul Haque

1953rsquoten 1966 Şeyh Mujibur Rahman

1966rsquodan 1972 Tajuddin Ahmed

1972rsquoden 1976 Zillur Rahman

1978rsquoden 1981 Abdur Razzaq

1981rsquoden buguumlne

Abdur Razzaq Syeda Sajeda Chowdhury Zillur Rahman Abdul Jalil Sayed Ashraful Islam Obaidul Quader

Kaynak Prothomalo 2016a

Bangladeş Avami Ligirsquonin Dış Politika İlkeleri

Bangladeş Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri parti lideri ve Bangladeşrsquoin kurucusu Şeyh

Mujibur Rahman ortaya koymuştur Bangladeşrsquoin Bağımsızlığından sonra 1972 yılında mecliste

onaylanan anayasasında yer verilen dış politika ilkeler aslında Avami Ligirsquonin dış politikayı

yansıtmaktadır Şeyh Mujibur Rahmanrsquonın liderliğindeki Avami Ligirsquonın belirlediği ilkeler

Bangladeşrsquoin uluslararası alanında ve diğer uumllkeler ile ilişkilerinin kurulmasında oumlnemli yer almıştır

(Halim 2004 20-21)

Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri aşağıdaki başlıklar altında accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr

a İyi komşuluk ilişkileri Geccedilmişte soumlmuumlrge guumlccedillerin zuluumlm ve farklı savaşlarda maruz kalan

Hint Alı Kıtasındaki uumllkeler oumlzellikle Hindistan ve Ccedilin ile iyi komşuluk ilişkiler Bangladeş Avami

Ligirsquonin dış politikanın temel amaccedillarından biridir (Halim 2004 20-21

b Uluslararası iş birliğini teşvik etmek iccedilin istikrar ve barışı aramak Bangladeş uumllkeler arası

ve duumlnya ccedilerccedilevesinde istikrar ve barışa vurgulamaktadır Ccediluumlnkuuml istikrarlı bir durum iş birliğinin

yolunu accedilmaktadır ve her uumllkenin ccedilıkarlarını elde etmeye imkacircnları sağlamaktadır Bangladeş uumllkeler

38

ile İş birliği yoluyla ekonomik faydalarını sağlayarak yapısal ve ekonomik gelişmesinin devam

ettirilmesini istemektedir

c Yeni bir uluslararası ekonomik duumlzene destek (Choudhury 1992c 44ndash45) Gelişmekte olan

uumllkelerin ticari imkacircnlarını artıracak uluslararası ekonomik duumlzene Bangladeş desteklemektedir

Uumlrettiği malzemelerinin ihracatı iccedilin imkacircnları arayan Bangladeş uluslararası ekonomik politikasını

yakından ilgilenmektedir

Bu amaccedillarla birlikte Bangladeşrsquoin dış politikanın temelinde Bangladeşrsquoin kurucu lideri Şeyh

Mujibur Rahmanrsquoın ldquoherkese dostluk hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrdquo soumlzuumlnuuml de oumlnemli yer almaktadır

(Halim 2004 20)

Ayrıca Bangladeşrsquoin anayasasının 25 (1) ve (2) maddelerinde dış politikanın amaccedil ve ilkelerini

yer verilmiştir Bunlar ise

a Devlet uluslararası ilişkilerini ulusal egemenlik ve eşitlik diğer uumllkelerin iccedilişlerine

muumldahale etmeme uluslararası anlaşmazlıkların barışccedilıl yollarla ccediloumlzuumlmlenmesi ve uluslararası

hukuka saygı ilkeleri ve Birleşmiş Milletlerde ilan edilen ilkelere dayandırır

b Devlet Muumlsluumlman uumllkeler arasında İslami dayanışmaya dayalı kardeşlik ilişkilerini

pekiştirmek korumak ve guumlccedillendirmek iccedilin gayret goumlsterecektir

Yukarıda yer alan amaccedillar ve ilkeler doğrultusunda Bangladeş dış politikası bir kaccedil temel

ilkelerine dayanmaktadır

i Herkese dostluk hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değil (Choudhury 1992c 45) Kuumlccediluumlk toprak ve kalabalık

nuumlfusuna sahip olan Bangladeş dış yardımı ihtiyaccedil duymaktadır Ayrıca uluslararası ticaret ve iş

imkacircnlarından oumlnemli faydalar elde edinmek ve bunlarla birlikte askeri guumlcuuml bakımından duumlnya

askeri rekabetinde yer alamayacağı anlayan Bangladeş herkesle dostluk ilişkiler kurmasını

vurgulamaktadır

ii Diğer devletlerin egemenliğine toprak buumltuumlnluumlğuumlne ve politik bağımsızlığına saygı

goumlstermek Yaklaşık 190 yıldır soumlmuumlrge guumlccedillerin zuumlluumlm altında kalan 25 yıldır siyasi ekonomik ve

kamusal hakları iccedilin muumlcadele eden ve yaklaşık 9 aylık savaşından sonra bağımsızlığını kazanan

Bangladeş halkı kuruluşundan bu yana bir devletin egemenliğine toprak buumltuumlnluumlğuumlne ve politik

bağımsızlığına saygılıdır Ayrıca bu ilke BM tuumlzuumlğuumlnuumln 2 maddesinin (4) ile tamamen uyumludur

iii Devletin iccedil işlerine muumldahale etmemek Bir uumllkenin halkın iradesine saygı goumlsteren

Bangladeş hiccedilbir devletin iccedil işlerine muumldahale etmediği gibi başka bir devletin muumldahalesine de

desteklememektedir Bu ilke aynı zamanda BM tuumlzuumlğuumlnuumln 2 maddesinin (7) ile uyumludur (Halim

2004 20)

iv Barış politikası Soumlmuumlrge ve savaşa mağdur kalan Bangladeş kuruluş doumlneminden beri

duumlnya siyasetin barışccedilılığın savunmaktadır Uumllkeler arası ilişkiler ve iccedil meselelerde barış oumln plana

koymaktadır Bangladeş hem komşu uumllkeler ile hem de diğer uumllkeler ile barış iccedilinde yaşamaya inanan

Bangladeş Birleşmiş Milletin Barış Misyonunda ilk sırada yer almaktadır

39

v Eşitlik ve milli ccedilıkar Bangladeş uumllkelerin eşit olduğunu ve bu eşitliğin temelinde uumllkelerin

milli ccedilıkarlar iccedilin ccedilalışabilmesini savunmaktadır Bu ilkeye dayanarak Bangladeş Halk Cumhuriyeti

duumlnya uumllkeleriyle anlayışlı ilişkileri devam etmektedir (Huq 1993 62)

Avami Ligirsquonin Ulusal Konseyi tarafından kabul edilen ldquoBangladeş Awami Ligi Manifestosurdquo

Avami Ligirsquonin dış politika ilkelerini belirtmiştir (BAL 2018 76-77) Manifestosunda Avami Ligi

Şeyh Mujibur Rahmanrsquonin Bangladeş dış politikasının temeli olarak belirttiği lsquouumllkenin

bağımsızlığının egemenliğinin ve milli ccedilıkarının korunması tuumlm uumllkelerle dostluk kimseyle

duumlşmanlık değilrsquo ilkelerini devam edeceğini yeniden accedilıklamıştır Bununla birlikte uluslararası ve

boumllgesel meselelerdeki farklılıkları ccediloumlzerek Guumlney Asya uumllkeleri arasında boumllgesel işbirliğini

artırmak iccedilin her tuumlrluuml ccedilaba goumlsterileceğini ve uumllkeler arasında barışccedilıl konum korunurken karşılıklı

işbirliği temelinde boumllgenin sosyo-ekonomik kalkınması sağlanması iccedilin ccedilalışacağını vurgulamıştır

2009 yılından itibaren Bangladeşrsquoin iktidarda olan Avami Ligi parti dış politika ilkesi olarak

belirttiği hususlar arasında uluslararası ve boumllgesel teroumlrizme karşı etkin bir direniş goumlstereceği ileri

suumlrmuumlştuumlr Ayrıca Guumlney Asyarsquoda teroumlrizm ve militanlığa karşı iş birlik ccedilalışmalarını yuumlruumltmek iccedilin

bir ldquoGoumlrev Guumlcuumlrdquo kurulması ccedilalışmasının oumlnemsemiştir Avami Ligi uluslararası teroumlrist grupların

diğer uumllkelerin isyan gruplarının ve uluslararası silah ve uyuşturucu kaccedilakccedilılarının Bangladeş

topraklarında hiccedilbir yer verilmeyeceğini accedilık bir şekilde ifade etmiştir Kadın ve ccedilocuk ticaretinin

oumlnlenmesi iccedilin de ortak girişimlerinin guumlccedillendirilmesi konusunda kararlı duruşunu ortaya koymuştur

Avami Ligi Hindistan ile su paylaşımı konusunda ccediloumlzuumlm uumlretmek iccedilin Ganj Anlaşmasırsquona benzer su

paylaşım anlaşmaların yapılması iccedilin lsquoOrtak Nehirler Komisyonursquonu daha aktif hale getirecek ve

sınırda barışı sağlaması konusunda halihazırda atılan adımlarını gerccedilekleştirecek ccedilalışmalara

oumlzellikle vurgulamaktadır

Avami Ligi 2018 yılında kabul ettiği manifestosunda boumllgesel ve alt boumllgesel ekonomik iş

birliğini geliştirmek iccedilin oumlnemli adımlar atacağını belirtmiştir Oumlzellikle SAARC BIMSTEC ve D-

8 uumllkeleri ve diğer komşu uumllkeler ile Ticaret yatırım ve iletişimin genişlemesi ccedilalışmalar ile guumlccedil ve

enerji alanında iş birliği ve ortak girişimleri hedeflemiştir Ayrıca Hindistan Nepal Butan ve

Myanmar ile ccedilevre su ve orman kaynaklarının kalkınması konusunda uyumlu hareket ve turizm

alanında ortak girişimleri ve iş birliğini oumlnemsemektedir Doğal afetler ve iklim değişikliği ile ortaya

ccedilıkan afetleriyle başa ccedilıkmak iccedilin boumllgesel hazırlık farkındalık ve iş birliğinin artırması ve eğitim ve

oumlğretim alanında boumllgesel bir ağın kurulması konusunda oumlnemli ccedilalışmalarını amaccedillamıştır Boumllge

dışındaki uumllkeleriyle Bangladeşrsquoin ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi konusunda Avami Ligi oumlnemli

hedefler ortaya koymuştur Avami Ligi Bangladeşrsquoin Amerika Birleşik Devletleri Avrupa Birliği

Japonya ve Kanada dahil gelişmekte olan uumllkelerle ilişkileri guumlccedillendirilecek ve buumlyuumlk oumllccediluumlde

genişletmeye ccedilalışacaktır Rusya Ccedilin ve ASEAN uumllkeleriyle dostluk ilişkileri guumlccedillendirmeye ve

Avustralya ve Pasifik uumllkeleriyle daha yakın ilişkiler kurma girişimde bulunacaktır (BAL 2018 76-

40

77) Ayrıca Guumlney Amerika uumllkeleri ile verimli ilişkiler kurmak iccedilin adımlar atacağını de dış politika

ilkesi olarak belirtmiştir

Avami Ligi Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilişkilerini parti dış politikanın oumlnemli ilkesi olarak

belirtmiştir Avami Ligi Suudi Arabistan Mısır Filistin Birleşik Arap Emirlikleri Katar ve Kuveyt

başta olmak uumlzere Ortadoğu uumllkeleri ve Tuumlrkiye Malezya ve Endonezya başta olmak uumlzere

Muumlsluumlman uumllkelerle karşılıklı kardeşlik ilişkileri ile kalkınma ve iş birliği guumlccedillendireceğini

hedeflemektedir Ayrıca Muumlsluumlman Uumlmmetinin dayanışması ve İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT)

ccedilerccedilevesinde ekonomik faaliyetler ve iş birliği ccedilalışmalarının guumlccedillendirilmesi konusunda adımlar

atacağını vurgulamıştır Avami Ligirsquonin dış politika ilkeleri arasında duumlnya barışı oumlnemli yer

almaktadır Bu nedenle BM tarafından yuumlruumltuumllen barış koruma misyonlarına ve bağlı kuruluşlarına

Bangladeşrsquoin katılımını artırmasını hedeflemiştir Ayrıca İngiliz Milletler Topluluğu ve

Bağlantısızlar Hareketirsquone etkili kılmak iccedilin de girişimler yoğunlaştırılacağını belirtmektedir

Bangladeşrsquoin Jeopolitik Konumunu Belirlemesinde Avami Ligirsquonin Roluuml

Bangladeş Avami Ligi 1971-1975 1996-2001 ve 2009-2018 doumlnemlerinde iktidarda olup

Bangladeşrsquoin ccediloğulculuk dış politikasını yol goumlstermektedir Avami Ligirsquonin 1971-1975 iktidar

doumlnemi hem parti olarak hem de uumllke olarak ccedilok kritik bir doumlnem olmuştur Pakistan ordusuna karşı

9 aylık savaşın kazanılmasıyla yeni bir uumllke olarak Duumlnya haritasında yer alan Bangladeş Muumlsluumlman

uumllkelerle ve ABD Ccedilin ve bazı Batılı uumllkeleriyle ilişki kurmasında zorluklar yaşamıştır Yeni

kurulmuş olan bir uumllkenin ekonomik ve altı yapısal kalkınması iccedilin dış yardım ve yatırımın ccedilok

ihtiyaccedil duyduğu bir doumlnemde Avami Ligi başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahman

Birleşmiş Milletler BM bağlı kurumlar NAM OIC gibi duumlnya ve boumllgesel kurumların uumlyesi

olmuştur Oumlzellikle muumlttefiki olan Hindistan ve SSCBrsquonin etkisinden ccedilıkarak Pakistanrsquoda

gerccedilekleşen OICrsquonin zirvesine katılıp başta Pakistan olmak uumlzere diğer Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişki

kurmak Avami Ligi lideri ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın buumlyuumlk bir cesaretin

oumlrneği olmuştur

Ayrıca savaşta Pakistanrsquoa desteklenen ABD ve Ccedilin ile ilişkilerin normalleşmesinde Avami

Ligi ccedilok oumlnemli adımlar atmıştır Avami Liginin bu doumlneminde Bangladeş uluslararası ortamda kendi

kimliğini ortaya koymuş ve ekonomik ccedilıkarları iccedilin oumlnemli ccedilalışmalara imza atmıştır Avami Ligirsquonin

1996-2001 iktidarı doumlneminde Bangladeş Boumllgesel ve Uluslararası iş birliğinde bazı oumlnemli adımlar

atmıştır Oumlzellikle SAGQ kuruluşunda Bangladeş oumlnemli rol oynamıştır SAARCrsquoin kurucusu lideri

Ziyaur Rahmanrsquoın partisi olan BNP SAGQ kuruluşun SAARCrsquoi imha etmek iccedilin yapılan bir komplo

olarak değerlendirmiş ve huumlkuumlmetine karşı protestolar yapmıştır Bu doumlnemde ayrıca Avami Ligi D-

8 kuruluşunda yer almıştır

41

Bağımsızlığının hemen ardından anayasasını belirleyen Bangladeş BMrsquonin barışccedilıl politikasını

dış politika ilkesi olarak belirlemiştir Uumllkelerle dostluk ve eşitlik ilişkileri savunan ve uumllkelerin

iccedilişlerine karışmasını doğru bulunmayan Bangladeş 1974 yılının 17 Eyluumll tarihinde BMrsquonin 136

uumlyesi olmuştur Bağımsızlığından yaklaşık uumlccedil yıl sonra BMrsquonin tam uumlyeliğini kazanan Bangladeş

diğer BM organlarının uumlyeliğini daha da oumlnce almıştır Bağımsızlığının bir yıl geccedilirmeden Bangladeş

1972 yılında Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml (WHO) Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

(UNCTAD) Uluslararası Para Fonu (IMF) Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)

Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) Uluslararası Ccedilalışma Oumlrguumltuuml (ILO) Birleşmiş Miletler Eğitim-

Bilim ve Kuumlltuumlr Oumlrguumltuuml (UNESCO) ve Birleşmiş Milletler Enduumlstriyel Kalkınma Oumlrguumltuuml

(UNIDO)rsquonuumln uumlyesi olmuştur 1973 yılında ise Asya ve Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu

(ESCAP) Gıda ve Tarım Oumlrguumltuuml (FAO) Guumlmruumlk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) ve

Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) gibi Birleşmiş Milletlerrsquoin kuruluşları ve programlarında

uumlye olmuştur 1993 yılında GATTrsquoın sona ermesinin ardından 1995 yılında kurulan Duumlnya Ticaret

Oumlrguumltuuml (WTO)rsquonun uumlyesi olmuştur

1974rsquoten bu yana Bangladeş BMrsquonin politik guumlvenlik ekonomik ve sosyal ccedilalışmalarında

oumlnemli ve aktif rol oynamaktadır ve duumlnya barışı iccedilin kendi ccedilabasını goumlstermektedir Uumlyeliğinin bir

yıl sonra 1975rsquote Genel Kurulda Başkan Yardımcısı seccedililmiştir 2013 (Bdnews24com 2013) yılında

Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) uumlyesi olarak seccedililmiş ve goumlrev yapmıştır BMrsquonin Guumlvenlik

Konseyirsquonde 2000-2001 yıllarında daimicirc olmayan uumlyesi olarak seccedililmiş ve uluslararası sorunların

barışccedilıl bir ccediloumlzuumlmuumlne oumlnemli katkıda bulunmuştur BM Guumlvenlik konseyinde 2000-2001 doumlneminde

uumlyesi seccedililen Bangladeş oumlnemli bir rol oynamıştır Bu doumlnemin guumlndemi olan Angola Bosna Hersek

Demokratik Kongo Cumhuriyeti (DRC) Irak Kosova Sierra Leone ve Doğu Timor konularda

barışccedilıl konumunu savunmuştur Bangladeş bu doumlneminde Sierra Leone ve Yaptırımların Roluumlne

İlişkin Ccedilalışma Komitesirsquone başkanlığını yapmıştır Bangladeş ayrıca 2000 yılının mart ayında ve

haziran 2001rsquode Guumlvenlik Konseyi başkanlığını da yapmıştır (Hossain 2014) İnsan Haklarını oumln

plana koyan Bangladeş BMrsquode insan hakları konusunda oumlnemi rol oynamıştır

Bangladeş halkı duumlnya uumllkelerinin barış iccedilinde yaşamasını oumlnemsemektedir Bu yuumlzden BM

uumlyeliğin ilk guumlnden beri silahsızlanma konusunda Bangladeş konumunu belirlediği gibi uumllkelerin bir

araya gelmesinin gerektiğini de oumlnemsemektedir BM Genel Konseyinde ilk Bangladeşli olarak

konuşma yaparken doumlnemin Bangladeş Başkanı Şeyh Mujibur Rahman da duumlnya ekonomik

sorunların ccediloumlzuumlmuumlne barış ortamının oumlnemini ve silahsızlanmanın gerektiğini ortaya koymuştur

Sonraki doumlnemlerde de Bangladeşli temsilciler aynı duruşunu goumlstermişlerdir (Huq 1993 299-302)

II Duumlnya Savaşırsquonın ardından ABD ve SSCB arasında duumlnya politikasında guumlccedil rekabeti

dolaysıyla ortaya ccedilıkan ccedilift kutuplu uluslararası sistem denilen Soğuk Savaş yeni bağımsızlığı

kazanan uumllkelerini ayrı bir ccedilatı altına getirmiştir Uumlccediluumlncuuml bir blok olarak ortaya ccedilıkan Bağlantısızlar

42

Hareketi bağımsızlıklarına yeni kavuşan devletlerin ekonomik kalkınmayı hedef almış uumllkelerin

guumlvenliğini sağlamış ve duumlnya barışı korumasında oumlnemli rol oynamıştır Bangladeş 1972 yılında ilk

anayasasında savaş yerine barış ve duumlnya siyasetinde barışı koruyarak uumllkelerin ekonomik ccedilıkarlarını

artırmasını yer vermiştir Kuruluşundan beri duumlnya barışını vurgulayan ve uluslararası alanda

tarafsızlığını savunan Bangladeş 1973 yılında Bağlantısızlar Hareketirsquonin uumlyesi olmuştur (Huq

1993 64) Ccedilatışmanın yerine ortak kazancını politika olarak belirleyen Bangladeş ilk doumlnemlerden

beri Bağlantısızlar Hareketi ccedilerccedilevesinde gelişmekte olan uumllkelerin ekonomik ve siyasi ccedilıkarları

konusunda aktif olarak kendi goumlruumlşlerini ortaya koymuştur ve Asya Amerika ve Afrika uumllkeleriyle

bir araya gelerek dinamik bir siyaseti izlemiştir (Ahamed 2004 49ndash50)

Buumlyuumlk uumllkelerin silahlanma yarışına karşı BM ve NAM uumlyesi gelişmekte olan uumllkeleriyle bir

araya gelip etkili rol oynamıştır Ayrıca BMrsquode Yeni Uluslararası Ekonomik Duumlzen (NIEO)

Ortadoğu krizi Guumlney Afrikarsquodan ırkccedilılığın ortadan kaldırılması gibi oumlnemli konularda etkili rol

oynayan NAM uumllkeler arasında Bangladeş de bulunmuştur (Huq 1993 64)

Pakistan ile savaş ve sonrasında bağımsızlığını kazanan Bangladeş ilk yıllarda Muumlsluumlman

uumllkeler ile diplomatik ilişkileri kurulmasında sorunlar yaşamıştır Ccediluumlnkuuml Muumlsluumlman uumllkeler

Pakistanrsquoa karşı Bangladeşrsquoin savaşını ve Pakistanrsquoın boumlluumlnmesini istememişlerdir Ayrıca

Hindistanrsquoın desteğiyle bağımsızlığını kazanan Bangladeşrsquoe karşı Pakistan Muumlsluumlman uumllkelere uzak

tutmayı başarmıştır Ancak Halkın 88rsquoi Muumlsluumlman olan ve Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilkesini

anayasasında yer veren Bangladeş kuruluşunun ardında Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişkileri kurmak

amacıyla farklı diplomatik ccedilalışmaları başlatmıştır Diplomatik ccedilalışmaları sonucunda 22 Şubat 1974

tarihinde Pakistan Bangladeşrsquoin bağımsızlığını tanımıştır Aynı guumln Muumlsluumlman uumllkeler arasında ektili

uumllkeleri olan Tuumlrkiye ve İran da Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımış Bu gelişmelerin hemen ardından

Muumlsluumlman uumllkeleriyle kardeşlik ilişkilerini ilan etmesi iccedilin 23-24 Şubat Pakistanrsquoda gerccedilekleşen

ldquoİslam İş birliği Teşkilatırsquonın Zirvesine katılmıştır Zirve esnasında diğer Muumlsluumlman uumllkeler de

Bangladeşrsquoin bağımsızlığını resmi olarak tanıdığını accedilıklamıştır Boumlylece Bangladeş Pakistan ve

diğer Muumlsluumlman uumllkeler ile ilişkilerini başlatmıştır OICrsquonin uumlyeliği ccedilerccedilevesinde Bangladeş ccedilok

oumlnemli ccedilalışmalar imza atmıştır Bangladeş birkaccedil sefer OIC Genel Sekreter Yardımcılığı goumlrevini

yapmıştır (Rashid 2015b 172) Bangladeş ccedilok sayıda Muumlsluumlmanların bulunduğu uumllkeleri OICrsquonin

goumlzlemci statuumlsuuml verilmesini savunan uumllkesi olmuştur Bangladeş Dışişleri Bakanı AH Mahmud Ali

2018 yılının mayıs ayında OIC Dışişleri Bakanların toplantısında Hindistan gibi buumlyuumlk Muumlsluumlman

nuumlfusu olan uumllkelerin goumlzlemci olarak OICrsquoye katılımın oumlnemini dile getirmiştir Bu statuumlsuumlnuumln o

uumllkede yaşayan Muumlsluumlmanlara fayda sağlayacağını ve ccedilok sayıda Muumlsluumlman nuumlfus OICrsquoin iyi

ccedilalışmalarından etkileneceğini dile getirmiştir (Chaudhury 2018)

90rsquolı yıllarında Guumlney Asyarsquoda toplumsal ve ekonomik iş birliği ccedilalışmaları oumlnem kazanmış ve

uumllkeler buumlyuumlk ilgi goumlstermiştir 1996 yılında Bangladeş Butan Hindistan ve Nepal (BBIN) dışişleri

43

bakanları tarafından başlatılan ve 1997 yılında Maldivlerrsquodeki SAARC Zirvesirsquone onaylanan Guumlney

Asya Buumlyuumlme Doumlrtgeni (SAGQ) kurulmuştur SAGQ kurulmasında Bangladeşrsquoin aktif ccedilalışmaları

ccedilok oumlnemli rol oynamıştır Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad 1996 yılında Yeni

Delhirsquode yapılan SAARC Dışişleri Bakanların toplantısında SAGQrsquoin teklifini masaya taşımıştır Bu

teklifine Hindistan tarafından desteklenmesi ve Nepal ve Butanrsquoın olumlu karşılamasıyla SAGQ

kurulması ccedilalışmaları başlatılmıştır Kurumun konsept dosyası ve yaklaşım dosyası hazırlaması

goumlrevi Bangladeş ve Nepal buumlrokratlarına verilmiştir Hindistan ve Butan ise tema dosyasını ve ortak

iş birliği alanları belirlemiştir (Afroze 2002 203) Ccedilevre enerji enerji ticareti ve yatırım ulaşım ve

turizmi ccedilalışma alanları olarak belirleyen SAGQ Guumlney Asya alt boumllgesel iş birliği teşkilatında

Bangladeş Butan Nepal ile Hindistanrsquoın Kuzeydoğu boumllgesi ve Batı Bengal boumllgesi yer almıştır Bu

teşkilatı ana hedefleri olarak uumllkelerin buumlyuumlk politika doumlnuumlşuumlmuuml yapılmadan boumllgenin sosyal

ekonomik buumlyuumlmeyi arttırmak buumlyuumlk ekonomik iş birliği geliştirmek iccedilin elverişli bir ortam

yaratmak altyapı kısıtlamalarının uumlstesinden gelmek politika ccedilerccedilevesi ve proje uygulamasında iş

birliğini kolaylaştırmasını belirlemiştir (Aricadborg ty)

Boumllgesel projelerin gerccedilekleştirmesinde SAARCrsquoin yavaşlığı ve Hindistan-Pakistan arasında

devam eden anlaşmazlığı dolaysıyla SAGQrsquoin alt boumllgesel teşkilatı olarak uumlye uumllkeleri iccedilin buumlyuumlk bir

ticari merkezi olabilme imkacircnı oumlngoumlruumllmektedir (Hossain 2010 143) Oumlzellikle denize kıyısı

olmayan Nepal ve Butanrsquoın ticari işleri iccedilin Hindistanrsquoın Kalkuumlta limanı ccedilok oumlnemli bir yer iken

Hindistanrsquoın Kuzeydoğu boumllgeleriyle Hindistanrsquoın ticari işler ve ulaşımı iccedilin Bangladeş oumlnemli bir

konumun olarak yer almaktadır Oumlte yandan Nepal ve Butanrsquoa ticareti iccedilin Hindistan topraklarını

kullanması Bangladeşrsquoi ccedilok buumlyuumlk imkacircnları sağlayabilmektedir Ayrıca uumlye uumllkeler iş birliği

ccedilalışmalarıyla enerji paylaşım ve satış yoluyla boumllgedeki insanları elektrik ulaştırma ve uumlretimi

hızlandırma imkacircnları yakalayabilmektedirler (Mohammad 2010 42ndash43) Ancak imkacircnları elde

edinmek ve kuruluş hedeflerini gerccedilekleştirmek iccedilin uumlye uumllkeler şu ana kadar gereken ccedilalışmalar

yapamamıştır ve etkileyici politikaları belirleyememişlerdir

1997 yılında Bangladeş Bengal Koumlrfezi Ccedilok Sektoumlrluuml Teknik ve Ekonomik İş birliği Girişimi

(BIMSTEC)rsquoin kuruluş uumlyesi olmuştur 1994 yılında Taylandrsquoın oumlnderliğinde Bangladeş Hindistan

Sri Lanka ve Taylandrsquoın kurduğu BIST-EC ekonomik iş birliği teşkilatı daha sonra Nepal Butan ve

Myanmarrsquoın katılımıyla BIMSTEC adıyla ccedilalışmaları başlatmıştır Bengal Koumlrfezi kıyılarında yer

alan uumllkeler bir araya gelerek bir alt boumllgesel teşkilatı olarak ortak ticari ccedilalışmaları yuumlruumlterek

SAARC ve ASEAN arasında bir koumlpruuml oluşturma amacında kurulan BIMSTEC kuruluş doumlneminde

ticari teknoloji ulaşım ve enerji gibi 13 alanında iş birliği ccedilalışmalarını arttırmaya kararlaşmıştır

(Kundu 2014) Daha sonra boumllgede artırmakta olan teroumlr sorunlara karşı muumlcadeleyi de oumlnemli bir

alan olarak belirlemişlerdir Bu kuruluş aslında Bangladeş ve Hindistanrsquoın lsquoDoğuya Bakrsquo

politikasının en oumlnemli uumlruumlnuuml olarak Guumlney Doğu Asya ile Guumlney Asyarsquonın ticari iş birliğinin yolunu

accedilmıştır

44

BIMSTEC ticari bakanları ilk olarak 1998 yılında Bangkokrsquota toplantı yapmış ve ekonomik iş

birliği ile ilgili ccedilalışma imkacircnları uumlzerinde tartışmıştır Bu toplantıda uumlye uumllkeleri arasında Serbest

Ticaret Alanı oluşturmak ticareti kolaylaştıracak aktiviteleri belirlemek yatırımı arttırmak ve uumlye

uumllkeleri arasında teknik iş birliği sağlamak iccedilin gereken adımların atılacağı kararı alınmıştır

BIMSTEC 2010 yılında Serbest Ticaret Anlaşmasını imzalamıştır (Yahya 2005) Ancak uumlye uumllkeler

arasında ticari anlamında buumlyuumlk boşluklar ve dengesizlikler ortaya ccedilıkmaktadır oumlzellikle buumlyuumlk

uumllkesi olan Hindistanrsquoın uumlretim kaynağı ve guumlcuuml ve uumlruumln ccedileşitliliği ticari iş birliğini etkilemektedir

Ayrıca ccedilok boyutlu ulaşım ve gelişmiş limanların olmaması da ticari iş birliğinde en buumlyuumlk engel

oluşturmaktadır Ancak BIMSTEC teroumlrle muumlcadele konusunda buumlyuumlk ilerleme goumlstermiş ve 2004

yılında Teroumlre Karşı Zirve programı duumlzenleyerek uumlye uumllkelerin ortak kararıyla lsquoTeroumlre Karşı Ortak

Ccedilalışma Grubursquo ve diğer doumlrt alt ccedilalışma grubu kurmuştur (Mohammad 2010 44ndash45) Karar alma

sistemi SAARC gibi zor olmamakla birlikte kalkınma ccedilalışmaları ve ekonomik gelişmelerin anahtarı

olarak oumlzel sektoumlre seccedililen BIMSTECrsquoin hedeflediği ccedilalışmaları gerccedilekleştirememiştir (Hossain

2010 147)

Tuumlrkiye Başbakanı Necmettin Erbakanrsquoın oumlnderliğinde kurulan gelişen Muumlsluumlman uumllkenin

teşkilatı Gelişmekte Olan Sekiz Uumllke D-8rsquoin oumlnemli bir uumlyesidir Bangladeş Muumlsluumlman uumllkeler

arasında teknolojik ve ekonomik kalkınma duumlzeyleri ticari potansiyelleri ve nuumlfusları itibariyle oumlnde

gelen uumllkeler ile guumlccedilluuml bir ekonomik ve ticari iş birliği kurulmasına youmlnelik Tuumlrkiyersquonin teklifini

kabul ederek D-8 kuruluş ccedilalışmalarında Bangladeş oumlnemli yer almıştır (Mfagovtr ty) Bangladeş

Endonezya İran Pakistan Malezya Mısır Nijerya ve Tuumlrkiye ile 15 Haziran 1997 tarihinde kurulan

D-8 uumlye uumllkelerin ticari guumlcuumlne arttırmak amacıyla farklı alanlarında ilişkileri kurmak uluslararası

alanında ekonomik guumlcuumlnuuml arttırmak ve etkili konumuna ulaşmak amacıyla ccedilalışmalarını başlatmıştır

(Hossain 2010 148) Bu amaccedil doğrultusunda D-8 uumllkeler tarım ticaret ulaştırma enduumlstri enerji

ve turizm olmak uumlzere altı oumlncelik alanında iş birliği ccedilalışmaları yapmaktadırlar (Developing8org

ty)

2001 yılında kurulan Guumlney Asya Alt Boumllgesel Ekonomik İş birliği (SASEC)rsquoın kurucu

uumlyesidir Bangladeş Ulaştırma ticari kolaylaştırma enerji ve ekonomik koridor geliştirme

ccedilalışmalarıyla boumllgesel refahı teşvik etmeyi ekonomik fırsatları geliştirmeyi amaccedillayan proje tabanlı

bir ortaklık teşkilatıdır Bangladeş Butan Hindistan Maldivler Myanmar Nepal ve Sri Lanka ile

oluşan SASEC Guumlney ve Guumlney Doğu Asyarsquoda ticaret ve iş birliğini ilerletmeye ve Ccedilin Halk

Cumhuriyeti ve kuumlresel pazara bağlantı ve ticaret geliştirilmeye hedeflemektedir Boumllgesel ticaretini

kolaylaştırmak iccedilin SASEC ccediloklu sınır oumltesi ulaşım ağlarını guumlccedillendirmekte ve zamanı hızlandıran

ve sınır oumltesi malların araccedilların ve insanların taşınması maliyetlerini azaltan modern ve etkili guumlmruumlk

idaresinin kurulmasına destek olmaktadır SASEC ayrıca uumlye uumllkelere enerji guumlvenliğini geliştirme

45

konusunda altyapı geliştirme desteği sağlamaktadır Boumllgede enerji ticaretini teşvik ederek

maliyetleri ve ithalat bağımlılığını azaltmasında da yardımcı olmaktadır (SASEC ty)

Bangladeş Ccedilin Hindistan Myanmar BCIM alt boumllgesindeki ekonomik faaliyetleri artırmak

iccedilin ccedilok modlu taşımacılık ağı fikri 1990rsquolarda Bangladeşli Profesoumlruuml Rehman Sobhan tarafından

oumlnerilmiştir (Yesmin 2019) Rehman ccedilok modlu taşımacılık bağlantısı ve altyapının hazırlamasının

işlem maliyetlerini oumlnemli oumllccediluumlde azaltabileceğini ticareti ve yatırımı teşvik edebileceğini ve sonuccedil

olarak boumllgedeki uumllkelerin buumlyuumlk oumllccediluumlde faydalanabileceği savunmuştur (Rahman 2014) Daha

sonra BCIMrsquoin sivil toplum kuruluşların başlattıkları ccedilalışmaları sonucunda BCIM Forum guumlndeme

gelmiştir Doumlrt uumllkenin STKrsquoların 1999 yılında başlattığı lsquoKunming Girişimirsquo adlı lsquoUluslararası

Boumllgesel Ekonomik İş birliği ve Kalkınma Konferansırsquonın ortaya koyduğu boumllgesel ortak ticareti ve

ulaşımına youmlnelik oumlnerileri uumlzerinde 2004 yılında uumllkelerin Dışişleri Bakanlarının bir araya getirmiş

ve BCIM İş birliği ccedilalışmalar başlamıştır Daha sonra Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Mayıs 2013rsquote

Hindistan ziyareti sırasında BCIM alt boumllgesindeki ekonomik koridor fikrini oumlnermiş ve Ccedilin-

Hindistanrsquoın ortak accedilıklama sonrasında BCIM-ECrsquonin kurulmasını resmen başlamıştır (Das ve

Thomas 2018) Daha sonra Bangladeş ve Myanmar da alt boumllge genelinde ekonomik koridorun

gelişmesine karşı guumlccedilluuml ve olumlu tepki vermiştir Oumlnerilen BCIM ekonomik koridoru BCIM

uumllkelerinin 20 buumlyuumlk kentini birbirine bağlayan 2800 kmrsquolik bir ekonomik koridor inşa etmeyi

amaccedillamaktadır Koridor Hindistanrsquoın Batı Bengal Eyaletirsquonin başkenti Kalkuumltarsquodan başlayarak

Bangladeşrsquoin Jessore Dakka ve Sylhet Hindistanrsquoın Kuzeydoğudaki Manipur ve Silchar ve

Myanmarrsquoın Ka Lay Monywa Mandalay Lashio ve Musersquoden Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin başkenti

Kunmingrsquoe kadar inşa edilecektir (Yesmin 2019) İpek Yolursquonun modern versiyonu olarak

tanımlayan BCIM Ekonomik Koridoumlruuml bu doumlrt uumllkeyi karayolları demiryolları deniz yolları ve hava

yolları ile bağlayacak bir boumllgesel ekonomik ccedilalışmasıdır (Hossain 2010 147) Bu ekonomik

koridoru gerccedilekleştiğinde insanların ve malların sınır oumltesi akışını kolaylaştıracak ticaret engellerini

en aza indirecek uumllkelere boumllge pazara erişim sağlayacak ve ccedilok taraflı ticareti artıracaktır

Şeyh Hasinarsquonin 2009-2018 yıllarındaki iktidar suumlreccedilte boumllge ve uluslararası alanda

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu artıracak ccedilalışmalar yapılmıştır 2009 yılında iktidara geldikten

hemen sonra Avami Ligi iktidarı hem Hindistanrsquoı hem de Ccedilinrsquoi dış politikasında oumlncelik vermiştir

Oumlzellikle Bangladeşrsquoin altı yapı ve ekonomik kalkınması iccedilin Ccedilinrsquoi oumlnemli bir seccedilenek belirleyerek

gereken siyasi ve diplomatik adımlar atmıştır ldquoHerkese dostluk ve hiccedil kimseye koumltuumlluumlk değilrdquo

ilkesinin uygulaması olarak Ccedilinrsquoe youmlnelik atılan adımlar Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerine yeni bir

doumlnem accedilmıştır Bu suumlre zarfından Şeyh Hasina huumlkuumlmeti ekonomik diplomasisini oumlncelik vermiştir

Dış uumllkelere youmlnelik izlediği bu politika sonucunda Bangladeş hem uumllke iccedilin kalkınma hem de

uluslararası alanında oumlnemli değer kazanmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti doğrudan yabancı yatırımları

ccedilekmek iccedilin uumllke genelinde kapsamlı hizmet veren 100rsquoe yakın oumlzel ekonomik boumllge kurmaya

planlamıştır Bangladeş ile farklı uumllkeler arasındaki ekonomik iş birlik anlaşmalarına bakıldığında

46

Avami Ligirsquonin ekonomik diplomasisinin ccedilok etkili olduğunu goumlruumlluumlyor Bangladeşrsquoin GSYİHrsquosi

2009rsquoda 102 milyar ABD dolarıyken 2019rsquoda 302 milyar ABD dolarına yuumlkselmiştir Doğrudan

yabancı yatırım ise 2009 yılında 700 milyon ABD doları iken 2018 yılında 3613 milyon ABD

dolarına yuumlkselmiştir (Islam 2020) 2018rsquode Bangladeş Guumlney Asyarsquoda doğrudan yabancı yatırım

alıcısı arasında ikinci alıcısı olmuştur

2009 yılında iktidara geldikten sonra Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Hindistan ve Myanmar ile uzun

suumlredir devam eden deniz sınırı anlaşmazlığını uluslararası mahkemeye başvurarak barışccedilıl bir

şekilde ccediloumlzmuumlştuumlr Bu Bangladeşrsquoin dış politikasında oumlnemli bir başarı olarak eklendi Şeyh Hasina

huumlkuumlmeti Guumlney-Guumlney İşbirliğirsquoni Guumlney uumllkeleri arasında kalkınma iş birliği iccedilin etkili bir

mekanizma ccediloumlk oumlnemle değerlendirerek Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ileri taşımıştır

Bangladeş Guumlney-Guumlney İşbirliğini ulusal kalkınma iş birliği politikasına dahil etmiş ve

yoksulluğun azaltılmasında dikkate değer bir ilerleme kaydederek 2013 yılında lsquoGuumlney-Guumlney

Oumlduumlluumlrsquone layık goumlrmuumlştuumlr Ayrıca Eyluumll 2018rsquode Guumlney-Guumlney İşbirliğine olağanuumlstuuml katkılarından

oumltuumlruuml oumlzel bir oumlduumlle laik goumlruumllmuumlştuumlr (Islam 2020) Şeyh Hasina huumlkuumlmeti 2017 yılında Myanmar

guumlvenlik kuvvetlerinin işkence altından hayatlarını kurtarmak amacıyla Bangladeşrsquoin sınır kapılarına

dayanan yaklaşık 1 milyon Rohingya Muumlsluumlmanrsquoa yer vererek uluslararası kuruluş ve uumllkelerin

goumlzuumlnde ccedilok oumlnem kazanmıştır Rohingya sorunun ccediloumlzuumlmuumlne Tuumlrkiye başta olmak uumlzere birccedilok uumllke

Bangladeşrsquoin yanında durarak uluslararası alanında Bangladeşrsquoin konumunu da guumlccedillendirmektedir

İKİNCİ BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-CcedilİN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL JEOPOLİTİK

ACcedilISINDAN İNCELENMESİ

Bangladeşrsquoin oumlzerklik hareketi bağımsızlık hareketi ve daha sonra Bağımsız Bangladeşrsquoin

kuruluşunda liderlik roluuml oynayan Avami Ligi ile Ccedilinrsquoın ilişkilerinin tarihi bir suumlreci vardır Oumlzellikle

bağımsızlık savaşı sırasında Ccedilinrsquoin Pakistanrsquoın yanında yer alması Avami Ligi ve Ccedilin huumlkuumlmeti

arasında bir mesafe oluşturmuştur Savaşta Hindistanrsquoın siyasi ve askeri destek vermesi ve Avami

Ligirsquonin liderliğinde bağımsız Bangladeşrsquoin Hindistan ile ortak anlaşmalarının yapılması Ccedilin ve

Avami Ligi arasındaki uzaklık ilişkilerini 1975 yılına kadar devam ettirmiştir Bangladeşrsquoin

kuruluşundan sonra komşu ve duumlnya uumllkeleriyle dostluk ilişkiler youmlntemini seccedilen Şeyh Mujibur

Rahman Ccedilin ile ilişki kurma yolunda gereken adımlar atmıştır Ancak Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

yaşadığı suumlre iccedilinde Ccedilin Avami Ligi ile diplomatik ilişkiler bile kurmamıştır Daha sonraki huumlkuumlmet

ile Ccedilin ekonomik siyasi ve askeri ilişkileri kurarak Bangladeşrsquoin oumlnemli bir ortağı haline gelmiştir

Bu arka planına dayanarak 2009-2018 yılları arasında Ccedilin ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkilerini

eleştirel jeopolitik kavramı ccedilerccedilevesinde analiz edilmiştir Bu boumlluumlmde geccedilen 10 yıl suumlrecinde Avami

Ligi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe youmlnelik dış politika ccedilalışmaları kapsamında karşılıklı ziyaretler parti

arasındaki goumlruumlşmeler ekonomik askeri altyapı geliştirme ve diğer alanlarındaki iş birlikleri

incelenmiştir Boumlluumlmuumln son kısmında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe youmlnelik ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik

accedilısından değerlendirilmiştir

Tarihi Arka Planı

Ccedilin ve Bengal halkları arasındaki ilişkiler ccedilok eskiye dayanmaktadır Eski zamanlardan beri

Hint Alt Kıtasından insanlar eğitim ticaret ve Budizmrsquoin tebliği iccedilin Ccedilinrsquoe gitmişlerdir 4 Yuumlzyılda

Ccedilin boumllgesinden gezgin Fa-hien ve 7 yuumlzyılda gezgin Hue-a tsung Bengal boumllgesini ziyaret etmiştir

982 yılında Bengal boumllgesinde doğan Atiş Dipankar Budizmrsquoin tebliği iccedilin Tibet boumllgesine gitmiş ve

orada vefat etmiştir (Barua 1992 61ndash78) Antik ccedilağda Ccedilinli denizciler Bengal Koumlrfezi uumlzerinden sık

sık Bengal boumllgesine gelmişlerdir Ccedilin denizciler guumlnuumlmuumlzuumln Bangladeş boumllgesini lsquoMunjalarsquo olarak

ve Bengal Koumlrfezirsquoni lsquoMunjala Hairsquo olarak adlandırmışlardır Tarihi belgelere goumlre Bengal Sultanı

Giasuddin Azam Şah tarafından Ccedilin Kralı Yung-Lursquoya 1405 yılından 1409rsquoye kadar uumlccedil defa hediye

goumlnderdiğini ve aynı şekilde Yung-Lu tarafından Giasuddinrsquoe hediyeler goumlnderildiğini bilinmektedir

(Huq 1993 165 Majumdar ve 2007 337)

48

İngiliz youmlnetimi doumlneminde pek ccedilok Ccedilinli guumlnuumlmuumlzuumln Bangladeşrsquoe gelmiş ve restoranlar diş

klinikleri ve kuru temizleme tesisleri işletmiştir (Rashid 2015c 342) İki boumllgedeki insanların

kuumlltuumlrel ilişkilerin diğer bir oumlrnek ise Mao Tse-tungrsquoun liderliğinde 1949rsquoda kurulan Ccedilin Halk

Cumhuriyetirsquone Bengal boumllgesinden siyasi liderlerin Ccedilin ziyaretlerdir 1953 yılında doumlnemin Doğu

Pakistan olan Bengal boumllgesinden siyasi liderler Ccediline ziyaret etmiştir 1957 yılında ise Şeyh Mujibur

Rahman ve diğer liderler Ccedilinrsquoe gidip fikir alışverişinde bulunmuştur Doğu Pakistanrsquodaki Ccedilin yanlısı

grupları Ccedilinrsquoin konferanslara katılmaları iccedilin birkaccedil kez davet edilmiştir Ayrıca Pakistanrsquoın en

buumlyuumlk eyaleti olan Doğu Pakistanrsquoın Dakkarsquoda Ccedilinrsquoin konsolosluk ofisi Ccedilin ile olan yakınlığını daha

da ileri taşımıştır Doğu Pakistanrsquoın Sol liderleri Ccedilinrsquoi anti-emperyalizm ve koumlyluuml işccedililerin devriminin

rol modeli olarak goumlrmuumlşlerdir Ayrıca Sol liderler Pakistanrsquoın ABDrsquoye stratejik yakınlığını

eleştirerek Ccedilinrsquoe daha da yaklaşmıştır

Oumlte yandan Ccedilin 1950rsquoden 1980 yıllarına kadar Guumlney Asya politikasına dikkatle karar

vermiştir Ccedilin 1953 yılından 1959 yılına kadar Hindistan ile yakın ve Pakistan ile dikkatli ilişkilere

devam etmiştir Ancak Marksizm-Leninizmrsquoin teorik ve ideolojik tartışmalardan dolay Ccedilin ve SSCB

arasındaki ayrılığı SSCB ile Hindistanrsquoın yakınlığı ve 1959 yılının mart ayında Tibetrsquoin ruhani lideri

Dalai Lamarsquonın Hindistanrsquoa sığınması hem Hindistan ile ilişkilerini etkilemiş hem de Guumlney Asyarsquoda

Ccedilinrsquoin politikasını etkilemiştir 1962 yılında sınır anlaşmazlıktan ortaya ccedilıkan Ccedilin-Hindistan Savaşı

sonrasında SSCBrsquonin daha da yakın muumlttefiki haline gelen Hindistanrsquoa karşı Ccedilin Guumlney Asyarsquoda uumlccedil

temel prensip uumlzerinde rol oynamaya başlamıştır Bunlar ise Hindistan ile ccedilekişmekte olan uumllkelere

desteklemek SSCBrsquonin stratejisini engellemek ve Hindistan iccedilinde ayrılıkccedilıları desteklemektir

Hindistan ile olan savaştan sonra Pakistan ile Ccedilin ccedilok yakın bir ilişkiler kurmuştur Pakistan da

kendi guumlvenliği iccedilin Ccedilinrsquoi oumlnemli bir ortak olarak politikasına yer vermiştir 1965 yılında Hindistan-

Pakistan savaşı Ccedilin ve Pakistanrsquoı daha da yakınlaştırmıştır Savaş başladığında Ccedilin huumlkuumlmeti

Pakistanrsquoın yanında yer almış ve Hindistanrsquoın tutumunu lsquosaldırırsquo olarak ifade etmiştir 1969 yılında

SSCB ile Ccedilinrsquoin sınır savaşı de Ccedilinrsquoe Guumlney Asyarsquoda Pakistan-Ccedilin ilişkilerini guumlccedillendirmiştir

(Choudhury 1975 211) Dolaysıyla Pakistanrsquoın eyaleti olan Doğu Pakistanrsquoda (guumlnuumlmuumlzuumln

Bangladeş) Batı Pakistan huumlkuumlmetinin siyasi iktidarı ve ekonomik haksızlıklara karşı yapılan

protestolar 1966 yılındaki lsquo6 Maddeli Oumlzerklik Hareketirsquo 1969 yılındaki lsquoKitle Grevirsquo ve 1970 yılın

Aralık ayında yapılan lsquoGenel Seccedilimrsquo ve sonrası Avami Ligirsquone huumlkuumlmet kurmasına muumlsaade

edilmemesinin ardından Doğu Pakistanrsquoda ortaya ccedilıkan grevi Ccedilin desteklemediği gibi bunların

Pakistanrsquoın iccedil sorunu olduğunu ve Pakistanrsquoın buumltuumlnluumlğuuml iccedilin sorunların ccediloumlzuumlmuumln gerektiğini

vurgulamıştır Ayrıca 1970 sonrasında meydana gelen anlaşmazlığın ccediloumlzuumlmuumlne doumlnemin Ccedilin

başbakanı Ccedilu Enlay Avami Ligi başkanı Şeyh Mujibur Rahman ve Pakistan Halk Partisi başkanı

Zuumllfikar Ali Buttorsquoyu ortak ccediloumlzuumlm yolu bulmaları iccedilin oumlzel mektup goumlndermiştir (Choudhury 1975

211)

49

1971 yılının 25 Mart gece Pakistan ordusu tarafından Doğu Pakistan halkına karşı başlatılan

kanlı saldırısında da Ccedilin Bangladeş halkının yanında yer almamıştır Aksine bunu Pakistanrsquoın iccedil

meselesi olarak değerlendirmiştir Ayrıca Doğu Pakistan halkının direnişine destek veren SSCB ve

Hindistanrsquoa eleştiride bulunarak Pakistanrsquoın iccedil meselesine muumldahale etmemelerine istemiştir

(Hossain 1974 149) Doğu Pakistanrsquoda başlayan savaşı ile ilgili Ccedilinrsquoin resmi tepkisi ilk olarak

Başbakanı Chou En-Lairsquodan Yahyarsquoya 11 Nisanrsquoda yazılan mektubundan anlaşılır (Naik 1972 138)

Ekselansları Hintli yayılmacıların Pakistanrsquoa karşı saldırı başlatmaya cesaret etmesi durumunda

Ccedilin huumlkuumlmetinin ve halkının her zaman olduğu gibi devlet egemenliğini ve ulusal bağımsızlığı

koruma konusundaki haklı muumlcadelesinde Pakistan huumlkuumlmetini ve halkını sıkı bir şekilde

destekleyeceğinden emin olabilirsiniz Ekselansları ve Pakistanrsquodaki ccedileşitli boumllgelerin liderlerinin bilge istişareleri ve ccedilabalarıyla Pakistanrsquodaki durumun kesinlikle normale doumlneceğine inanıyoruz

Bize goumlre Pakistanrsquoın buumltuumlnluumlğuuml ve Doğu ve Batı Pakistan halkının birliği Pakistanrsquoın refah ve

guumlccedil kazanması iccedilin temel guumlvencelerdir

1970 seccediliminden beri Doğu ve Batı Pakistan arasındaki siyasi anlaşmazlığının ccediloumlzuumlmuuml bulması

iccedilin muumlzakereyi vurgulamış ve daha sonra ccedilatışma başladığında barışccedilıl yoluyla siyasi liderlerinin

ortak yolu bulmasına oumlnemsemiştir Ancak son seccedilenek olarak dış tehdit durumunda oumlzellikle

Hindistan ve SSCBrsquonin muumldahalesi durumunda Pakistanrsquoa destek vereceğini ifade etmiştir Ccedilin bu

krizi Hint-Sovyet ittifakının bir Soğuk Savaş komplosu olarak değerlendirmiş ve Bangladeşli halkın

direnişini SSCB ve Hindistan destekli bazı grupların ve burjuvaların ayrımcılık hareketi olarak

goumlrmuumlştuumlr Dilara Choudhury (1992a 152) Ccedilinrsquoin duruşunu şu şekilde kaydetmiştir

Ccedilin 1971 yılındaki lsquoBangladeş Savaşırsquo kavramını accedilıkccedila tanımlamamasına rağmen savaş

sırasındaki eylemi ve politikaları Ccedilinrsquoin Şeyh Mujibur Rahman ve Avami Ligi oumlnderliğindeki

kurtuluş hareketini gerccedilek bir kurtuluş hareketi olarak goumlrmediğini goumlstermektedir Daha ziyade

ldquogericirdquo Hindistan ve ldquoyayılmacırdquo Rusyarsquonın yardımıyla bir burjuva devrimi olduğunu

duumlşuumlnmuumlştuumlr Kurtuluş savaşı sırasında Ccedilinrsquoin roluuml uumlzerine yapılan yorumlar ne olursa olsun

bunun Ccedilin iccedilin en utanccedil verici ve savunulamaz bir durum olduğu konusunda hiccedilbir şuumlphe yoktur

Hindistanrsquoa sığınan Avami Ligi liderlerin kurulduğu Bangladeş Geccedilici Huumlkuumlmetirsquonin

Hindistanrsquodan faaliyetleri suumlrduumlrmesi ve Bangladeşli savaşccedilıları Hindistanrsquoın destek verilmesi Ccedilinrsquoin

iddialarını netleştirmiştir Ayrıca ağustos ayında Hindistan-SSCB arasındaki dostluk anlaşması ve

lsquomuumlttefiklerinin herhangi birinin dış guumlccedilleri tarafından saldırıya uğradığında diğerinin destek

vereceğirsquo ifadesi bulunan maddesi Pakistanrsquoın muumlttefiki Ccedilin iccedilin buumlyuumlk endişe konusu olmuştur Bu

anlaşmanın ardından Ccedilin ve ABD yakınlaşmış ve Ccedilinrsquoin Pakistanrsquoa desteği daha da yuumlkselmiştir

Ancak Ccedilin tarafından Pakistanrsquoa askeri yardımı yapılmamıştır 5 Kasım tarihinde Ccedilinrsquoe ziyarette

bulunarak askeri desteği talebinde bulunan Zulfikar Ali Bhuttorsquoya da Ccedilin huumlkuumlmeti herhangi bir karar

vermemiştir Ayrıca kasım ayın sonuna kadar Ccedilin huumlkuumlmeti soruna lsquoPakistan halkının kendilerirsquo

tarafından lsquomakul bir ccediloumlzuumlmrsquo aranması ccedilağrısında bulunmuştur

1971 yılının 3 Aralık tarihinde Hindistanrsquoın savaşa dahil olmasının ardından Ccedilin Pakistanrsquoa

siyasi destek sağlamış ve Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını Hindistanrsquoın işgal politikanın bir oyunu

50

olduğunu ifade etmiştir Hindistan huumlkuumlmetinin Bangladeşrsquoi tanıması Pekin radyosu tarafından

Hindistanrsquoın yayılma politikasının bir eylemi olarak tanımlanmış ve Bangladeş huumlkuumlmetini lsquokukla

huumlkuumlmetirsquo olarak adlandırmıştır (Mohsin 1992 59-71) Ayrıca Ccedilinrsquoin Sovyetler Birliğirsquone

uluslararası ilişkilerinin kurallarının ihlalinden succedillamıştır Aralık ayında Hint-Pakistan savaşı BM

Guumlvenlik Konseyirsquone ABD tarafından getirilmiştir Ancak Ccedilin temsilcisi Huang Huarsquonın konuşması

Pakistanrsquoın askeri eylemlerine doğrudan destek vermek yerine Sovyetler Birliği ve Hindistanrsquoa karşı

olmuştur SSCB 4 Aralık 1971rsquode Guumlvenlik Konseyirsquone bir karar taslağı sunmuş ve Doğu

Pakistanrsquoda Pakistan Ordusu tarafından yapılan şiddet eylemlerini durduracak oumlnlemler almaya

ccedilağırıda bulunmuştur (Ahmed 2004 153-157) Ancak Ccedilin temsilcisi Huang Hua Doğu

Pakistanrsquodan Hindistanrsquoın askeri kuvvetlerinin ccedilekilmesini istemediği gerekccedilesiyle Sovyet kararını

eleştirmiştir Huang Hua Guumlvenlik Konseyirsquone ldquoHint huumlkuumlmeti ldquokendini savunmardquo amacıyla Doğu

Pakistanrsquoa asker goumlnderdiğini iddia ediyor Bu tam bir gangster mantığırdquo demiştir (Jain 1977 187)

Aralık ayı itibarıyla Ccedilin Pakistan yanlısı duruşunu uluslararası duumlzeyde guumlccedillendirmeye

başlamıştır Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı sırasında Hindistan-Pakistan savaşının başlamışı ve

Hindistan askerinin Bangladeş boumllesine girerek Pakistan ordusuna karşı savaşması durumunda Ccedilinrsquoin

uluslararası ortamındaki tutumu Dilara Choudhuryrsquonin (1992a 154) aşağıdaki değerlendirmelerden

anlaşılır

Aslında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşındaki roluuml Moskova ve Yeni Delhi ile olan gergin

ilişkileri ile yakından bağlantılıydı Pakistan Guumlney Asyarsquoda Ccedilinrsquoin stratejik oumlneme sahip bir

muumlttefikiydi ve Sovyetler Birliğirsquonin desteklediği Hindistan ordusu tarafından parccedilalanması

buumlyuumlyen Ccedilin-Sovyet ccedilatışması ve Ccedilin-Hindistan ilişkilerindeki gerginliği bağlamında Pakistanrsquoın

parccedilalanması Ccedilin iccedilin buumlyuumlk bir diplomatik şok olacaktı Ayrıca boumllgesel bir ccedilatışma olmasına

rağmen kuumlresel meselelerle bağlantılıydı Nixonrsquoın Bangladeş savaşı sırasındaki politikası kuumlresel

faktoumlrler tarafından karmaşıklaştırıldı Bu yuumlzden Ccedilinrsquoin politikası Bangladeşrsquoin ortaya ccedilıkışı ile

doğrudan ilgili değil (uluslararası) guumlccediller yuumlzuumlnden ikilik doluydu

5 ve 7 Aralık tarihlerinde Birleşmiş Millet Guumlvenlik Konseyine SSCBrsquonin sunduğu savaşın

durdurulması ve siyasi yoluyla sorunun ccediloumlzuumllmesine youmlnelik teklifleri karşı Ccedilin ldquovetordquo etkisini

kullanmıştır ve bu tekliflerin Pakistanrsquoın iccedil meselesine muumldahale olduğunu ifade etmiştir 5 Aralık

1971 tarihinde BM Guumlvenlik Konseyinde Ccedilin kendi teklifini sunarak Pakistanrsquoa youmlnelik Hindistanrsquoın

saldırının durdurmasını ve Doğu Pakistanrsquodan askerlerin ccedilekilmesini istemiştir 16 Aralık tarihinde

kadar Ccedilin hem uluslararası ortamlarda Pakistanrsquoa siyasi destek sağlayarak Doğu Pakistan sorunun

barışccedilıl ccediloumlzuumlmuuml istemiştir hem de SSCB ve Hindistanrsquoın roluumlne karşı duruşunu sergilemiştir Aralık

ayı itibaren Hindistan ordusunun Bangladeş boumllgesine girmesi ve 6 Aralık tarihinde Hindistan

huumlkuumlmeti tarafından Bangladeşrsquoi uumllke olarak tanıması olaylarını Ccedilin şiddetle karşı ccedilıkmasına rağmen

Pakistan ordusuna herhangi siyasi destekte bulunmamıştır

1971 yılının mart ayı itibaren Doğu Pakistanrsquodaki savaşı doumlneminde Ccedilinrsquoin oynadığı roluuml

birkaccedil temeli uumlzerine dayanmıştır birincisi Guumlney Asyarsquoda Hindistan ile rekabetinde guumlccedilluuml bir

51

muumlttefiki olan Pakistanrsquoın iccedil sorununu barışccedilıl yoluyla ccediloumlzuumlmuumlne kavuşturmak ikincisi Doğu

Pakistan boumllgesinde Hindistan etkisi altında yeni bir uumllkenin kurulmasını durdurmak uumlccediluumlncuumlsuuml

savaşta Hindistan ve Hindistanrsquoı destekleyen SSCBrsquonin siyasi askeri ve diplomatik eylemlerini

başarısızlığa uğratmaktır Savaşı youmlneten Bangladeşrsquoin suumlrguumlndeki huumlkuumlmeti ve Avami Ligi

liderlerinin Hindistan bağlantısı Ccedilin iccedilin buumlyuumlk bir endişe yaratmıştır Ayrıca Ccedilin Hindistan

huumlkuumlmetinin Bangladeş krizindeki eylemini destekleyen Sovyet diplomatik ve politik

ccedilalışmalarından son derecede rahatsız olmuştur Hindistanrsquoın askeri zaferi ve Sovyetler Birliğirsquonin

diplomatik zaferi Pekin iccedilin buumlyuumlk bir hayal kırıklığı olacağı da anlamıştır (Choudhury 1992 21-

73) Dolaysıyla Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşındaki roluuml Guumlney Asyarsquoda etki sahasını

kaybetmek SSCB ve Hindistanrsquoa karşı diplomatik başarısızlık korkusu ve Şeyh Mujibur Ramanrsquoın

liderliğinde Avami Ligi gibi Hindistan yanlısı bir partinin oumlnderliğinde bir uumllkenin doğuşunun

endişesinde kaynaklanmıştır

211 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975)

16 Aralık 1971 tarihinde Bangladeşrsquoin bağımsızlığının ardından Guumlney Asya siyasi sisteminde

buumlyuumlk bir değişiklik gerccedilekleşmiştir Bangladeşrsquoin kuruluşunda buumlyuumlk destek sağlayan ve

Pakistanrsquoın boumlluumlşuumlne başaran Hindistan Guumlney Asyarsquoda Boumllgesel guumlccedil olarak ortaya ccedilıkmıştır SSCB

de Guumlney Asyarsquoda Hindistanrsquoın ortalığını kazanmıştır Yeni kurulan Bangladeş de SSCB ve

Hindistan etkisi altında kalmıştır Bangladeş huumlkuumlmeti bağımsızlık savaşı suumlrecinde yardım eden ve

yanında yer alan uumllkeleri ile doğal olarak yakın bir ilişki kurmuş ve karşısında yer alan uumllkeleriyle

soğuk ilişkilerine devam etmiştir Dolaysıyla Şeyh Mujibur Rahman doumlneminde Bangladeşrsquoin

Hindistan ve SSCB ile yakın ilişkileri Ccedilinrsquoi ccedilok etkilemiş ve Ccedilin Mujibur Rahman huumlkuumlmetinden

mesafeli davranış goumlstermiştir Mujibur Rahman huumlkuumlmeti aynı zamanda Bangladeşrsquoin ekonomi ve

altyapı geliştirmesi iccedilin SSCB ve Hindistan dışında da Batılı ve Muumlsluumlman uumllkeler ile ilişkileri

kurmaya hedeflemiştir Dolaysıyla kuruluşundan beri Bangladeş Bağlantısızlar hareketine aktif

olarak katılmıştır ve tarafsız dış politikasını hedef olarak belirlemiştir

16 Aralık tarihinde Dakkarsquoda Pakistan ordusunun Hindistan komutanlarının elinde teslim

olması 8 Ocak 1971 tarihinde Pakistan tarafından serbest bırakılmasının ardından Dakkarsquoya

doumlnerken 10 Ocak tarihinde Yeni Delhirsquode Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın teşekkuumlr ziyareti ve 19 Mart

1972 tarihinde iki uumllke arasında 25 yıllık bir suumlre iccedilin lsquoDostluk Antlaşmasırsquonın imzalanması Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquoe karşı şuumlpheler daha guumlccedillenmiştir Dolaysıyla Ccedilin Bangladeşrsquoi uzun suumlredir resmi olarak

tanımamıştır Ccedilinrsquoin 1974 yılına kadar Bangladeşrsquoin BMrsquoye uumlyelik başvurusuna da karşı ccedilıkmıştır

(Rashid 2015 342-346) Bangladeş dostluk ilişkileri geliştirme umuduyla birtakım girişiminde

bulunmuştur Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad Ccedilin Başbakanı Chou En-Lairsquoye

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile iyi komşuluk ilişkileri kurma isteğini belirten mektup yazmıştır Ancak Ccedilin

Bangladeşrsquoin mektubunun cevap vermemiştir Ağustos 1972rsquode Guumlvenlik Konseyinde yapılan bir

52

toplantıda Bangladeşrsquoin BM uumlyeliği başvurusunu tartışması iccedilin guumlndeme dahil edilmesine karşı oy

kullanmıştır Ccedilin 25 Ağustos 1972 tarihinde BM Guumlvenlik Konseyirsquonde Bangladeşrsquoin BM uumlyeliği

teklifine karşı ldquovetordquo etkisini kullanmıştır Ccedilin temsilcisi Huang Hua Bangladeşrsquoe karşı vetosunu

savunarak şu tartışmayı yapmıştır

ldquoBangladeşrsquoin ortaya ccedilıktığı oumlzel koşullar ve durumlar goumlz oumlnuumlne alındığında BMye uumlyelik

başvurusu sorusunun Genel Kurul ve Guumlvenlik Konseyi kararlarının geccedilen yılki Guumlney Asya Alt

kıtasında saldırganlık savaşı kararlarından sapma olarak hiccedilbir şekilde incelenemeyeceği accedilıktırrdquo

(Beijing Review 1972 6)

Ccedilin ayrıca savaş sonrasında ortaya ccedilıkan sorunların ccediloumlzuumlmuuml olmadan oumlzellikle esir duumlşen

Pakistanlı askerlerine iade yapılmadan Bangladeşrsquoin BM uumlyeliğini masaya taşıyan SSCBrsquoye

kınamıştır 30 Ekimrsquode BM Genel Kurulunda da Bangladeşrsquoin uumlyeliğine karşı ldquovetordquo hakkini

kullanmasına ilişkin accedilıklamada BMrsquode Bangladeşrsquoin uumlyeliğinin karşısında olmadığını ancak ilgili

taraflar arasında uzlaşma sağlanmak istediğini soumlylemiştir Aslında Ccedilin ldquovetordquo etkisini kullanarak

Guumlney Asyarsquoda tek muumlttefiki Pakistanrsquoa destek olmaya ccedilalışmıştır Ccediluumlnkuuml savaşta Pakistan sadece

Doğu Pakistan toprağını kaybetmemiştir aynı zamanda 90 bin asker savaş esiri olarak Hindistanrsquoın

eline kalmış ve Batı Pakistanrsquoın bazı toprakları Hindistan tarafından işgal edilmiştir (Choudhury

1992b 156)

Ccedilin 1972-1973 yıllarında Guumlney Asyarsquoda SSCB-Hindistanrsquoın ektilerinin artırmasına karşı

tutumunu sergilemiştir (Bass 2014) Bangladeşrsquoin bağımsızlığının hemen ardından BMrsquode

Bangladeşrsquoin uumlyeliğine karşı ccedilıkmasının arkasında Guumlney Asaya siyasi durumu oumlnemli yer almıştır

Bu suumlreccedilte Ccedilinrsquoin asıl hedefi Guumlney Asyarsquoda SSCB-Hindistanrsquoın etkisini kırmak ve savaşa kaybeden

Pakistanrsquoın zararını azaltmak olmuştur Dolaysıyla BMrsquode Bangladeşrsquoin uumlyeliğini engelleyerek Ccedilin

bu iki hedefe ulaşmaya ccedilalışmıştır Ccedilin oumlzellikle esir duumlşen 195 Pakistanlı savaş mahkumlarının

iadesine Bangladeşrsquoin BM uumlyeliğinin en oumlnemli şart olarak goumlrmuumlştuumlr 12 Mart 1972 yılında

Hindistan ordusunun Bangladeşrsquoten ccedilekilmesi ve 28 Ağustos 1973 tarihinde Pakistanlı savaş esirleri

ve tutuklu memurların geri doumlnuumlşuumlyle ilgili Hindistan Pakistan ve Bangladeş arasında imzalanan uumlccedil

taraflı anlaşmasını Ccedilin olumlu karşılamıştır Bu gelişmelerin ardından Ccedilin ve Bangladeş arasında

bazı diplomatik ve ticari ccedilalışmalar başlamıştır Ayrıca 22 Şubat 1974rsquote Pakistan tarafından

Bangladeşrsquoin tanınması ve 26 Haziran Pakistan Başbakanı Zuumllfikar Ali Bhuttorsquonun Bangladeş

ziyareti Ccedilin-Bangladeş ilişkilerinin yolunu accedilmıştır (Ahmed 1996) Dolaysıyla 1974 yılının 10

Haziran tarihinde BM Guumlvenlik Konseyi toplantısında Ccedilin Bangladeşrsquoin uumlyeliğinin kabuluumlne karşı

ldquovetordquo kullanmamıştır Guumlney Asyarsquonın tuumlm uumllkeleriyle iyi komşuluk ilişkileri geliştirme umudu dile

getirmiştir

Muumlttefiki Pakistan ile Bangladeşrsquoin siyasi ilişkilerin normalleşmesine rağmen Avami Ligirsquonin

iktidarı doumlneminde (31 Ağustos 1975rsquoe kadar) Ccedilin Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımamıştır Ancak bu

doumlnemde iki uumllke arasında bazı ekonomik ve diplomatik gelişmeler olmuştur Bangladeşrsquoin kurucu

53

başbakanı Şeyh Mujibur Rahman da yeni kurulmuş Bangladeş iccedilin komşu ve guumlccedilluuml uumllkesi olan Ccedilinrsquoin

desteğinin gereğini hissetmemiştir (Chowdhury 1980b 90) Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

soumlylemlerinde hep Ccedilin ile duumlşmanlık ilişkilerinin suumlrmesine sonra erdirmek istediği soumlzler yer

almıştır Bu suumlreccedilte Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmette yer alan siyasetccedililerin Ccedilin karşı

konuşmalarında da dikkat etmesine oumlzen goumlstermiştir Ayrıca Mujibur Rahmanrsquoın talimatı uumlzerine

Burma (Myanmar)rsquoda goumlrev yapan Bangladeş buumlyuumlk elccedilisi Khawaj Kaiser Ccedilinrsquoe birkaccedil defa ziyaret

etmiştir Ccedilinrsquode ilişkilerin normalleşmesinin işareti vermiştir Ccedilin 1974 yılının ağustos ayında

Bangladeşrsquoe sel mağdurları iccedilin 5 bin ton buğday 40 bin pamuk battaniye ve 2 yuumlz bin Yuanrsquolık

kışlık kıyafet yardımı goumlndermiştir 1975 yılının mayıs ayında ise Ccedilinrsquoin daveti uumlzerine Bangladeşli

Ticaret Heyeti Ccedilin ticaret fuarına katılmış ve iki uumllkenin devlet kurumları arasında 4 anlaşma

imzalanmıştır 1972-1974 yılları arasında Ccedilin Bangladeşrsquoten Juumlt ve Juumlt uumlruumlnleri satın almıştır Bu

doumlnemde Ccedilin Duumlnya Sağlık Oumlrguumltuuml gibi oumlnemli uluslararası oumlrguumltuumln uumlyeliği iccedilin Bangladeşrsquoe destek

vermiştir (Choudhury 1992b 165ndash66)

15 Ağustos 1975rsquote askeri darbe sonucunda Bangladeşrsquoin kurucusu ve doumlnemin

Cumhurbaşkanı Şeyh Mujibur Rahman oumllduumlruumllmuumlştuumlr İktidara gelen Mujibur Rahman kabinesinde

ticari bakanı olan Khondaker Mostaq Ahmad yeni huumlkuumlmetinin başbakanı olarak SSCB ve Hindistan

(Bass 2014) etkisinden Bangladeşrsquoi ccedilıkararak yeni bir dış politika hedefi ortaya koymuştur Mujibur

Rahmanrsquoın oumlluumlmuumlnuumln 15 guumln geccedilmeden 31 Ağustos tarihinde Ccedilin Bangladeşrsquoi resmi olarak tanımıştır

ve Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmetinin politikalarını destekleyeceğini accedilıklarmıştır 4 Ekim tarihinde iki

uumllke dışişleri bakanları resmi diplomatik ilişkilerin kurulmasına ilişkin bir accedilıklamada bulunmuştur

Ccedilin gazetesi The Peoplersquos Daily ikili ilişkilerin kurulması hakkında aşağıdaki ifadeleri kullanmıştır

ldquoBiz bu karardan memnunuz ve biz devlet egemenliğini ve ulusal bağımsızlığı sıkı bir şekilde savunan

ve gerccedilekten tarafsız bir politika izleyen Bangladeş varlığının Guumlney Asya kıtasında barış ve

guumlvenliğin korunmasına kesinlikle elverişli olacağına inanıyoruzrdquo (Peoplersquos Daily 1975)

Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquote hala istikrarsız rejimi hemen kabul etmesi yeni rejimin Pekin ve

İslamabadrsquola daha yakın ilişkiler ve Hindistan ve Sovyetler Birliğirsquone daha az bağımlılık

goumlstermesine guumlccedilluuml bir şekilde motive edilmiştir 3 Kasım 1975 Tuğgeneral Khalid Musarraf

liderliğindeki bir karşı darbe gerccedilekleşmiştir Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın yakını olarak bilinen

Musarrafrsquoın bu darbenin arkasında Yeni Delhirsquonin desteklerinin oluğu soumlylenmektedir Ancak 7

Kasımrsquoda uumlccediluumlncuuml bir askeri darbe gerccedilekleşmiş ve Mujib sonrası Bangladeş Ordusunun komutanı

olan General Ziaur Rahman iktidara getirilmiştir

212 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001)

1996 yılının haziran ayında Bangladeş Avami Ligi iktidara gelmiş ve Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

kızı Şeyh Hasina başbakan olmuştur Şeyh Hasina Bangladeşrsquoin dış politikasında Mujibur

54

Rahmanrsquoın lsquoherkes ile dostluk ve hiccedilbiriyle koumltuumlluumlk değilrsquo ilkesini takip ederek Ccedilin ve Hindistan ile

iyi ilişkiler kurmaya ccedilalışmıştır Başbakanlık goumlrevini uumlstlendikten sonra Başbakan Şeyh Hasina

eyluumll ayında ilk olarak Ccedilinrsquoe ziyareti yapmıştır Ziyaret sırasında iki uumllke lsquoYatırımın Teşvik Edilmesi

ve Korunmasırsquo lsquoCcedilifte Vergilendirmenin Oumlnlenmesirsquo ve lsquoVergi Kaccedilakccedilılığının Oumlnlenmesirsquo ile ilgili

uumlccedil ayrı anlaşmaya imzalardır Dışişleri Bakanı Abduumls Samad Azad 31 Aralık 1998rsquode Pekinrsquoi ziyaret

etmiştir (Uddin ve Bhuiyan 2011 8) Bu ziyareti sonucunda Ccedilin Dakkarsquoda bir Kongre Merkezinin

inşası iccedilin 24 milyon dolarlık faizsiz kredi sağlayacağı bir anlaşma yapmıştır Ayrıca 2001 yılında

BM Guumlvenlik Konseyinin daimicirc olmayan uumlyeliği iccedilin Bangladeşrsquoin adaylığına destek vereceğini soumlz

vermiştir

1999 yılının nisan ayında Ccedilin Ulusal Halk Kongresi Daimicirc Komitesi Başkanı Li Peng

Bangladeş ziyareti sırasında Şeyh Hasina ile yaptığı goumlruumlşmelerde Ccedilinrsquoin insan hakları Tayvan

Tibet vb Konularda Ccedilinrsquoin yanında yer aldığından dolayı teşekkuumlrlerini iletmiştir

Telekomuumlnikasyon sektoumlruumlndeki ikili iş birliğini ilerletmek iccedilin Bangladeş Telekomuumlnikasyon

Bakanı Mohammad Nasim 1 Kasım 1999 yılında Ccedilinrsquoi ziyaret etmiş Ccedilin Başbakanı Zhu Rongji ile

goumlruumlşmuumlştuumlr Zhu Rongji Shanghai Bell Corporation tarafından Bangladeşrsquoteki devasa dijital telefon

santralinin kurulmasından memnun oluğunu dile getirmiştir 19 Aralık 1999 tarihinde Makaorsquonun

Ccedilinrsquoe devredildiği toumlrende Bangladeş Dışişleri Bakanı Abduumls Samad Azad bir heyetle katılmış ve

Ccedilin Başkanı Jiang Zemin ve Başbakan Zhu Rongjhi ile ikili ilişkileri hakkında bilgi alış-verişinde

bulunmuştur

(httpbd2mofcomgovcnarticlebilateralcooperationinbrief20070520070504675608shtml) 20

Şubat 2000 tarihinde Ccedilin Su Kaynakları Bakan Yardımcısı Zhang Jiyao Bangladeşrsquoe ziyarette

bulunmuştur Bu ziyaret ccedilerccedilevesinde tepedeki hidroelektrik santralin kurulması ve Selrsquoin kontroluumlne

tecruumlbelerini paylaşacağını ve taşkın tahmini kanalizasyon ve sulama konularında iş birliği yapmak

istediğini accedilıklamıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin Matamuhuri ve Sangu nehir uumlzerinde 100 MWrsquolik

hidroelektrik uumlretimi ve 3 lastik baraj kurulması ve fizibilite ccedilalışması yuumlruumltuumllmesi iccedilin iki uumllke

arasında bir anlaşma imzalanmıştır (Foysal 2014 77) İki uumllke su sektoumlruumlnde iş birliği iccedilin ortak bir

komite kurulması iccedilin de kararlaşmıştır Bangladeş Su Kaynakları Bakanı Abdur Razzak ise Ganj

barajının inşası iccedilin Ccedilinrsquoin yardımını istemiştir

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Ccedilin ile olan İlişkileri

Son on yıl boyunca Bangladeş Ccedilin ile ccedilok boyutlu ekonomik ve askeri ilişkileri geliştirmiştir

Oumlzellikle Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile ekonomik ticari askeri ve teknik iş birliğine ve ldquoBir Kuşak

Bir Yolrdquo projesi kapsamında Bangladeşrsquoin alt yapı geliştirme ccedilalışmalarında ccedilok guumlccedilluuml ilişkileri

kurmuştur Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi Cinpingrsquoin Ekim 2016rsquoda Dakkarsquoyı resmi olarak ziyaret etmesiyle

Bangladeş şimdiye kadar tek bir uumllke tarafından en yuumlksek yatırım almıştır Şirsquonin ziyareti herhangi

55

bir Ccedilinli devlet başkanı tarafından 30 yıl iccedilinde Bangladeşrsquoe yapılan ilk ziyareti olurken ikili

ilişkilerinin en buumlyuumlk diplomatik doumlnuumlm noktası olarak kabul edilmiştir (Sarker 2019)

221 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile Avami Ligirsquonin Siyasi ve Diplomatik İlişkileri

Başbakan Şeyh Hasina 17-21 Mart 2010 tarihleri arasında Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur

Bu ziyareti esnasında Ccedilin-Bangladeş arasında yeterli hibe desteğiyle ekonomik ve teknik iş birliği

Shahjalal guumlbre fabrikası inşaatı iccedilin ccedilerccedileve anlaşması ve Yedinci Bangladeş-Ccedilin dostluk koumlpruumlsuuml

inşaatı anlaşması imzalanmıştır (Ranjan ty) Bu ziyaret sırasında Ccedilin Ulusal Petrol Şirketi ile

Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi ve Bangladeş Petrol Şirketi ile Petrol ve Gaz Sektoumlruumlnde

İş birliği Anlaşması İmzalamıştır Bu ziyareti ccedilerccedilevesinde Ccedilin Bangladeşrsquote İkinci Meghna

Koumlpruumlsuumlrsquonuumln erken başlatılması iccedilin ve Bangladeş-Ccedilin Dostluk Sergi Merkezirsquonin inşası ccedilalışmaları

yoğunlaştırmayı soumlz vermiştir Anlaşmalara ek olarak Ccedilin başbakanı Bangladeşli uumlruumlnlerin Ccedilin

pazarına guumlmruumlksuumlz erişimi ve Bangladeşrsquoin iklim değişikliğinin ağır etkilerini hafifletme ccedilabalarına

Ccedilinrsquoin desteğini arttırması ile ilgili bazı oumlnemli guumlvencesi vermiştir Bangladeş başbakan ise boumllgesel

ve alt boumllgesel bağlantısı yakında gerccedilekleştirmesi konusunda Ccedilin liderlerinden karşılığı beklediğini

vurgulamıştır (The Daily Star 2010)

Şeyh Hasinarsquonın ziyareti sırasında en oumlnemli gelişme ise iki uumllke stratejik bakış accedilısı ve uzun

zamandır devam eden dostluk eşitlik ve karşılıklı yarar ilkeleri temelinde ldquoDaha Yakın Kapsamlı İş

birliği Ortaklığırdquo kurulmasına karar vermiştir İki taraf 4 Ekim 2010 tarihini Ccedilin ile Bangladeş

arasındaki diplomatik ilişkilerin 35 yıldoumlnuumlmuumlnuuml kutlamak iccedilin ccedileşitli anma etkinlikleri

duumlzenlemeyi ve iki uumllke arasındaki dostane ilişkileri teşvik etmek ve daha da geliştirmek iccedilin bu

fırsatı değerlendirmeyi kabul etmiştir İki taraf uumlst duumlzey ziyaretler ve temaslarda bulunmaya devam

etmeyi devlet kurumları parlamentolar siyasi partiler silahlı kuvvetler ve iki uumllkenin sivil toplum

grupları arasındaki dostccedila ilişkileri daha ileri taşımayı soumlz vermiştir Yerel youmlnetim duumlzeyinde

iletişim ve iş birliğini teşvik etmesi ile birlikte diplomatik istişareler Ortak Ekonomik ve Ticaret

Komitesi ve Ortak Tarım Komitesi dahil olmak uumlzere iş birlik mekanizmalarını geliştirmeyi de karar

vermiştir (Fmprcgovcn 2010)

Bu ziyareti sırasında Bangladeş tarafı Ccedilinli şirketlerinin Bangladeşrsquote enerji iletişim ulaşım

sanayi ve altyapı sektoumlrlerine aktif katılımını memnuniyetle karşıladığını belirtmiştir Ccedilin ise yatırım

iş birliğini araştırmak ve yuumlruumltmek iccedilin yetenekli ve saygın Ccedilinli işletmeleri teşvik etmeye ve

desteklemeye ve karşılıklı olarak anlaşmaya varılan iş birliği projeleri iccedilin olası kolaylaştırma ve

finansman desteğini sağlayacağını soumlz vermiştir Bu ziyaret sırasında Ccedilin Ulusal Petrol Şirketi

Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi ve Bangladeş Petrol Şirketi ile Petrol ve Gaz Sektoumlruumlnde

İş birliği iccedilin bir mutabakat muhtırası imzalamıştır İki taraf ulaşım bağlantılarını guumlccedillendirmeyi ve

bu bağlamda iki uumllke arasında yol ve demiryolu bağlantıları kurma olasılığını tartışmaya devam

56

etmeyi kabul etmiştir Ayrıca 2005 yılında Ccedilin Tarım Bakanlığı ile Bangladeş Tarım Bakanlığı

arasındaki Tarım İş birliği mutabakat muhtırasına dayanarak Ccedilin Bangladeşrsquoin tarım teknolojisinde

yardım ve tarım uumlruumlnleri işleme ve teknik personel eğitimi iccedilin destek sağlayacağını soumlz vermiştir

14-15 Haziran 2010 yılında doumlnemin Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkan Yardımcısı Şi

Cinping Bangladeşrsquoi ziyaret etmiştir Başbakan Şeyh Hasina ile Ccedilin Cumhurbaşkanı Yardımcısı Şi

Cinpingrsquoin resmi goumlruumlşmelerin ardından iki uumllke siyasi ekonomik ve kuumlltuumlrel alanındaki iş birliğini

ilerletme kararını bir kez daha accedilıklamıştır Bu ziyareti sırasında oumlnemli anlaşma ve projeler

imzalanmıştır Ccedilin 40 milyon RMBrsquonin Dakkarsquoya vereceği bir ekonomik iş birliği anlaşması

imzalamıştır Ccedilin Bangladeşrsquoin Chattogramrsquoda derin deniz limanının inşası ve ilk uzay uydusunu

kurmasına yardım teklifinde bulunmuştur Ayrıca Bangladeşrsquoin lsquoPagla Su Arıtma Tesisi ve Shahjalal

Guumlbre Fabrikasırsquona yardımının hızlı bir şekilde yapılacağını belirtmiştir Ccedilin tarafı Bangladeşrsquoe daha

fazla yatırım yapılmasını ve daha fazla Bangladeşli uumlruumlnuumln Ccedilin pazarına guumlmruumlksuumlz erişimine izin

vererek ikili ticaret dengesizliğini azaltacağını soumlylemiştir Ccedilin ayrıca Bangladeşrsquote

telekomuumlnikasyon ve altyapının geliştirilmesi iccedilin iş birliğini genişletmeyi kabul etmiş ve

Bangladeşrsquoin iklim değişikliğinin olumsuz etkileriyle muumlcadele etmesine yardım etmenin yanı sıra

militanlığı ve teroumlrizme karşı iş birliğini genişleteceğini accedilıklamıştır

Bangladeş ve Ccedilin diplomatik ilişkilerin 35 yıldoumlnuumlmuumlnuuml unutulmaz kılmayı farklı

programların duumlzenleyeceğini accedilıklamıştır (Byron 2016b) Cinping Bangladeş Cumhurbaşkanı

Zillur Rahman ile bir toplantıda ldquoiki uumllke ortak ccedilabalarla ilerlemeye hazırrdquo ifadesini kullanmıştır

Ayrıca Bangladeşrsquoin altyapı tarım eğitim ve sağlık sektoumlrlerinin geliştirilmesi iccedilin tuumlm iş birliğini

ve desteği sağlayacağını da soumlylemiştir Ccedilin gelişmekte olan bir uumllke olmasına rağmen Bangladeşrsquoe

desteği sağlama konusunda her zaman istekli olduğunu da dile getirmiştir Oumlte yandan Bangladeş

Cumhurbaşkanı Zillur Rahman ekonomik sosyal ve kuumlltuumlrel alanlarda mevcut iş birliğinin iki uumllke

arasında daha da derinleştirileceğini ve mevcut ticaret accedilığını azaltmak iccedilin bağlantı kurulmasının

oumlnemini vurgulamıştır (The Daily Star 2010a)

6-11 Haziran 2014 yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir Bu ziyaret

iki uumllke arasındaki ilişkilerini ileri taşımasında ccedilok oumlnem kazanmıştır Ccediluumlnkuuml bu ziyaret ccedilerccedilevesinde

Hasina Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi Cinping Ccedilin Başbakan Yardımcısı Wang

Yang olmak uumlzere uumlst duumlzey liderlerle toplantılar yapmıştır Bangladeş Başbakanı Ccedilinrsquoin

guumlneybatısındaki Yunnun eyaletinde bulunan Kunmingrsquoe de ziyaret etmiştir Kunming Uluslararası

Kongre ve Sergi Merkezinde İkinci Ccedilin-Guumlney Asya Fuarırsquonın accedilılış toumlrenine hitap ederken

Bangladeş ve Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin yuumlzyıllar boyunca Guumlneybatı İpek Yolu ile birbirine bağlı

olduğunu soumlylemiştir Yeniden hava yoluyla bağlanmış olan iki boumllgeye karayolu ve demiryolu

bağlantılarıyla guumlccedillendirilmesi gerektiğini de dile getirmiştir (The Daily Star 2014c)

57

9 Haziran Bangladeş ve Ccedilin arasında ticaret ve yatırım enerji uumlretimi ve iklim değişikliği gibi

sektoumlrlerde karşılıklı iş birliğini geliştirmek iccedilin iki anlaşma iki mutabakat muhtırası ve iki mektup

değişimi (EoL) imzalanmıştır Bangladeş Patuakhalirsquonin Kalapara kentinde koumlmuumlr bazlı 1320

megavatlık bir elektrik santrali kurmak iccedilin Ccedilin ile anlaşma yapmıştır Diğer anlaşması ise Ccedilin ile

Bangladeş arasındaki ekonomik ve teknik iş birliği ile ilgilidir Bu ziyareti sırasında Ccedilin Ticaret

Bakanlığı ile Bangladeş İletişim Bakanlığı arasında Karnafuli Nehri Altındaki Ccedilok Şeritli Yol Tuumlneli

Projesirsquonin İnşasını Ortak Olarak Teşvik Etmesi ve Ccedilin Ticaret Bakanlığı ile Bangladeş Ekonomik

Boumllgeler Kurumu arasındaki Bangladeşrsquote Ccedilin Ekonomik ve Sanayi Boumllgesirsquonin Kurulmasında İş

birliği ile ilgili iki mutabakat muhtırası imzalanmıştır

İki uumllke arasında yapılan mektup değişiminde Bangladeş ve Ccedilin arasında felaket kurtarma

ekipmanı değişimi ve Bangladeşrsquote sel oumlnleme ve youmlnetimi konusunda fizibilite ccedilalışması yer

almıştır Bu resmi goumlruumlşmelerde Başbakan Şeyh Hasina diğer beş buumlyuumlk altyapı projesine de Ccedilinrsquoden

destek ve kredi talebinde bulunmuştur Bu projeler arasında Bangladeş Huumlkuumlmeti Ulusal BİT Ağı

(Aşama-III) Rajshahi WASA Yuumlzey Su Arıtma Tesisi inşaatı Kalurhgat noktasında Karnaphuli

uumlzerinde ikinci demiryolu-karayolu koumlpruumlsuuml inşaatı Şhittagongrsquodan Coxrsquos Bazarrsquoa Ramu uumlzerinden

yeni bir ccedilift hatlı demiryolu hattı inşası ve Doğu Rafinerisi Uumlnitesi-2 ve Tek Nokta Bağlama Projesi

yer almaktadır (The Daily Star 2014a) Başbakan Hasina Bangladeş halkın Ccedilinrsquoin barışccedilıl

yuumlkselişini memnuniyetle karşıladığını ve bu yuumlzyılda aktif bir ortak olarak kalmak istediğini

belirtmiştir (The Daily Star 2014d)

Başbakan Şeyh Hasina bu ziyaret sırasında Bangladeş ve Ccedilin arasındaki ticaret accedilığının

dengelenmesi gerektiğini ve başta Ccedilin olmak uumlzere ortak uumllkelerinin yardım ve desteğiyle refah elde

etmek istediğini soumlylemiştir Bangladeş 6 milyar doların uumlzerinde Ccedilin uumlruumlnuuml ithal ederken Ccedilinrsquoe

yarım milyar dolardan daha az ihracat yapmakta olduğunu ve bunun da dengelenmesi gerektiğini

dile getirmiştir (The Daily Star 2014b) Ziyaretin ardından sonucuna değinen Şeyh Hasina ziyaretin

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkisini derinleştirdiğini yeni iş birliği yolları accedilacağını soumlylemiştir

Ayrıca Ccedilin misafirperverliğinin o uumllkenin Bangladeşrsquoe desteğinin bir yansıması olduğunu

vurgulamıştır (Bhattacharjee 2014)

Şeyh Hasinarsquonın Ccedilin ziyaretinin değerlendirmesi daha sonraki Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet

Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyaretinde verdiği yardım ve desteklerden anlaşılmıştır 14-15

Ekim 2016 ayında Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin ziyareti Bangladeş Ccedilin ve

Hindistanrsquoın dış politikasında ccedilok oumlnemli bir gelişme kazandırmıştır Şirsquonin ziyareti ile Ccedilin-

Bangladeşrsquoin yeni doumlnem ilişkilerinin ldquotarihi bir başlangıccedil noktasırdquo olmuştur Şi Cinping ziyaret

esnasında Ccedilin ile Bangladeş arasındaki kapsamlı ortaklık iş birliğini ileri taşıyarak ldquostratejik

ortaklığardquo ve uumlst duumlzey değişimleri ve stratejik iletişimi geliştirerek ikili ilişkilerini daha yuumlksek

seviyelerde ilerlemeye devam edeceğini ifade etmiştir Bu ziyaret sırasında iki uumllke kara ve deniz

58

bağlantısı altyapı geliştirme enduumlstriyel kapasite iş birliği enerji ve guumlccedil ulaştırma bilgi ve iletişim

teknolojisi tarım vb gibi ccedileşitli alanlarda iş birliğini ilerletme konusunda anlaşmıştır

Ziyareti sırasında iki uumllkenin huumlkuumlmeti ve oumlzel şirkeler arasında toplam 40 anlaşma ve

mutabakat muhtırası (MoU) imzalanmıştır İki huumlkuumlmeti arasında 15 anlaşma ve mutabakat muhtırası

ve 12 kredi ve karşılıklı anlaşma ile toplam 27 anlaşma imzalanmıştır (Bdnews24com 2016)

Huumlkuumlmetler dışında temel olarak altyapı iletişim guumlccedil ve enerji ile spor alanında Ccedilin devlete ait ve

oumlzel kuruluşlar ile Bangladeş devlete ait ve oumlzel kuruluş ile 13 ayrı anlaşma imzalanmıştır İmzalan

MoUrsquoların geccedilerlilik suumlresi iki yıl olacak şekilde ve iki tarafın herhangi biri son tarihinden altı ay

oumlnce MoUrsquoyu sonlandırmak iccedilin diğerine yazmadığı suumlrece iki yıl daha otomatik olarak

yenilenecektir Ayrıca her iki uumllke de isterse MoUrsquonun geccedilerlilik suumlresi uzatılacaktır

Şi Cinpingrsquoin bu ziyaret ccedilerccedilevesinde Bangladeş ile Ccedilin ccedilok ciddi bir atılım gerccedilekleştirerek

yatırım ve uumlretim kapasitesini genişletme konusunda iş birliği yapmak uumlzere anlaşmıştır Ccedilin enerji

ve guumlccedil sektoumlruumlndeki sekiz proje iccedilin 552 milyar dolar beş demiryolu projesi iccedilin 664 milyar dolar

Karayolları ve Koumlpruumller Birimi altındaki doumlrt proje iccedilin 665 milyar dolar beş geccedilim projesi iccedilin 131

milyar dolar ve BİTrsquode doumlrt proje iccedilin 115 milyar dolar olarak toplam 28 proje iccedilin oumlnuumlmuumlzdeki beş

yıl iccedilinde Bangladeşrsquoe 215 milyar dolar yumuşak kredi sağlayacaktır Ayrıca ekonomik ve teknik

iş birliği anlaşması kapsamında 803 milyon dolarlık hibe Karnaphuli tuumlneli inşaatı iccedilin 700 milyon

dolarlık kredi anlaşması Dashekandi Kanalizasyon Arıtma Tesisi iccedilin 280 milyon dolarlık kredi

anlaşması ve altı gemiyle ilgili doumlrt ayrı kredi anlaşması yer almıştır Toplam 3805 milyar doları

bulan meblağ Bangladeşrsquoe tek bir uumllke tarafından yapılmış tarihindeki en buumlyuumlk yardımdır (Kabir

2016) Mevcut politikalara goumlre Ccedilin Exim Bank aracılığıyla yuumlzde 2 faizle yumuşak kredi

sunmaktadır Taahhuumlt uumlcreti yuumlzde 02 ve youmlnetim uumlcreti yuumlzde 02 olmakla birlikte kredi geri oumldeme

suumlresi beş yıl suumlreccedil dahil 20 yıldır

Tablo 6 2016 Yılının Ekim Ayında İmzalan Ccedilin Destekli Projeler

Alan Adı Proje Adı Miktar

(dolar)

SANAYİ

BOumlLGESİ

Anwararsquodaki Ccedilin Oumlzel Ekonomik Boumllgesi 280 milyon

Tekstil Enduumlstri Parkı -

DEMİRYOLU Padma Koumlpruumlsuuml demiryolu bağlantısı 33 milyar

Ccedilift hat (Joydevpur-Ishwardi) 897 milyon

Ccedilift hat (Joydevpur-Mymensingh) 258 milyon

Ccedilift hatlı demiryolu hattının doumlnuumlştuumlruumllmesi (Akhaura-Sylhet)

176 milyar

Dwirasram Tren İstasyonu yakınında yeni ICD 200 milyon

59

Tablo 6 (Devamı)

Alan Adı Proje Adı Miktar

(dolar)

YOLLAR Marine Drive Otoban (Sitakunda-Coxs Bazar) 286 milyar

Dakka-Sylhet doumlrt şeritli otoyol 16 milyar

Dakka-Ashulia Yuumlkseltilmiş Otoban 139 milyar

Karnaphuli tuumlneli 703 milyon

ELEKTRİK VE

ENERJİ

Ccedilift boru hattıyla tek noktadan demirleme montajı 550 milyon

DPDC kapsamında guumlccedil sistemi ağının genişletilmesi

ve guumlccedillendirilmesi

204 milyar

PGCB kapsamında elektrik şebekesi guumlccedillendirme projesi

132 milyar

Beş milyon elektro metre alımı 165 milyon

350MW Gazaria Koumlmuumlr Yakıtlı Termik Santralı 433 milyon

Eski transformatoumlrlerin değiştirilmesi 230 milyon

Oumln oumldeme oumllccediluumlm projesi 521 milyon

YAŞAM

PROJELERİ

Rajshahi Wasa Yuumlzeysel Su Arıtma Tesisi 500 milyon

Beş adet TV istasyonu 128 milyon

Kamu sektoumlruuml Juumlt Değirmenlerinde BMRE 280 milyon

Kuumlccediluumlk belediyelerde su temini ve sanitasyon 150 milyon

Mongla liman tesislerinin modernizasyonu 249 milyon

BİLGİ

TEKNOLOJİSİ

Bilgi-Sarkar ll 150 milyon

Telekomuumlnikasyon ağının modernizasyonu 200 milyon

Dijital bağlantı kurulması 1 milyar

BİT ile kırsal ve kentsel yaşamın modernizasyonu -

Kaynak Byron 2016b

Mutabakat muhtıralar arasında Ccedilinrsquoin ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo girişimi deniz iş birliği bir serbest

ticaret alanı uumlzerinde ortak fizibilite ccedilalışması yeni bilgi ve iletişim teknolojisi ccedilerccedilevesi teroumlrle

muumlcadele iş birliği kapasite oluşturma ve bilgi paylaşımı iklim değişikliği risklerini azalması

boumllgesel ve uluslararası iş birliği ve guumlccedil ve enerji sektoumlrleri arasındaki iş birliği yer almıştır Ccedilin Halk

Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin ziyareti sırasında yapılan anlaşma ccedilerccedilevesinde 2017

Mart ayında iki Ming sınıfı denizaltı teslim edilmiştir

Ccedilin Devlet Başkanının ziyaretinden kısa bir suumlre sonra hızlı hareket ederek Ekonomi İşleri

Komitesi 276 milyar dolarlık Ccedilin yumuşak kredisi olan ikisi demiryolu bakanlığı biri de nakliye

bakanlığı altında uumlccedil mega proje yuumlruumltmek uumlccedil Ccedilinli firmayı seccedilmiştir Ccedilin Demiryolu İnşaatı Koumlpruuml

Muumlhendisliği Buumlrosu Group Şirketi Akhaurarsquodan Sylhetrsquoe kadar 176 km uzunluğundaki demiryolu

60

hattını ccedilift hatlı rayına geliştirecektir Projenin başlangıccediltaki tahmini maliyeti 187 milyar dolar olup

Ccedilin 176 milyar dolar sağlayacak ve geri kalanı Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından sağlanacaktır

Joydevpurrsquodan Ishwardirsquoye 173km uzunluğunda ccedilift hatlı demiryolu hattı inşa etmek iccedilin Ccedilin İnşaat

Muumlhendisliği Yapı İş birliği Şirketi seccedililmiştir 941 milyon dolar tahmini maliyeti olan projenin 753

milyon doları Ccedilin ve gerisini Bangladeş huumlkuumlmeti oumldeyecektir Mongla Limanı tesislerinin

genişletilmesi ve modernizasyonu işi Ccedilin Ulusal Komple Muumlhendislik Şirketirsquone verilmiştir

Yaklaşık 550 milyon dolarlık projesinde Ccedilinrsquoin yardımı 249 milyon dolar gerisi Bangladeş huumlkuumlmeti

verecektir (Byron 2016a)

Tablo 7 2009-2018 Yıllarında Ccedilinli ve Bangladeşli Liderlerinin Ziyaretleri

14-15 Haziran 2010 Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkan Yardımcısı Şi Cinping

Bangladeş ziyaretini gerccedilekleştirmiştir

10-15 Ekim 2016 Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinping Bangladeşrsquoe

ziyarette bulunmuştur

17-21 Mart 2010 Başbakan Şeyh Hasina Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur

6-11 Haziran 2014 Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Ccedilin liderinin bu ziyareti sırasında Hasina ve Şi tarafından plaketleri accedilılmış olan projeler

arasında Chattogramrsquodaki Karnaphuli Multi-Lane Tuumlneli projesi Dakka Uumlniversitesi Konfuumlccedilyuumls

Enstituumlsuuml ve Gazipurrsquoun Kaliakoirrsquodeki Tier-4 Ulusal Veri Merkezi Patuakhalirsquonin Payrarsquodaki 1320

MWrsquolik termal elektrik santrali ve Chattogram Banshkhalirsquodeki 1320 MWrsquolık koumlmuumlr yakıtlı enerji

santrali vardır (Paul 2016)

Eğitim ve kuumlltuumlrel alışverişler accedilısından hem Ccedilin hem de Bangladeş bu doumlnemde iş birliğini

daha da geliştirmiştir Bangladeşrsquoin hem devlet hem de oumlzel uumlniversitelerinde buguumlne kadar birkaccedil

Ccedilince dil kurumu kurulmuştur Ccedilinrsquoe okuyan Bangladeşli oumlğrencilerin sayısı Ccedilin huumlkuumlmetinden

artan sayıda bursun da katılımıyla oumlnemli oumllccediluumlde artmıştır OBOR kapsamında da Ccedilinrsquoe eğitim almak

isteyen Bangladeşli oumlğrencilerin yeni imkanlar accedilılmıştır (Sarker 2019)

222 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Askeri İlişkileri

Ccedilin son on yılda Bangladeşrsquoin en guumlvenli stratejik bir ortağı olarak ortaya ccedilıkmıştır Bangladeş

2009 yılında Ordusunun Hava Kara ve Deniz Kuvvetlerirsquonin genişlemesi ve modernleşmesi iccedilin

ldquoKuvvetler Hedefi 2030rdquo belirlemiştir Hedefi uzun vadede ccedilok platformlu savaşı yuumlruumltebilecek uumlccedil

boyutlu bir guumlccedil inşa etmektir (Mushtaq 2018b) Bu hedef doğrultusunda Bangladeş Ordusu

helikopterler insansız uccedilaklar uccedilaksavar fuumlzeler tanklar ccedileşitli silah sistemleri dahil olmak uumlzere

ccedileşitli donanımlar oumlzellikle Ccedilinrsquoden satın almaktadır Mart 2014rsquote Ccedilinrsquoden gelen lsquoEbu Bekarrsquo ve

61

lsquoAli Haiderrsquo isimli iki yeni firkateyn Bangladeş Deniz Kuvvetlerine eklenmiştir Nisan 2014rsquote

Bangladeş Ccedilin ile iki denizaltı satışı konusunda bir anlaşma yapmayı kabul etmiştir 2014 yılının 12

tarihinde CCP Askeri Komisyonursquonun başkan yardımcısı Genel Xiu Qiliangrsquoın ziyareti sırasında doumlrt

adet ikili askeri anlaşma imzalanmıştır Bu anlaşmalar doğrultusunda Ccedilin ordusu Bangladeş

ordusuna eğitim ve ekipmanla destekleme taahhuumlduumlnde bulunmuştur Ayrıca Ccedilin silahlı kuvvetler

Bangladeş ordusu tarafından youmlnetilen Profesyoneller Uumlniversitesinde bir dil merkezi kurmaya karar

vermiştir (Chowdhury 2016 9)

Zamanla Ccedilin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk silah tedarikccedilisi haline gelmiştir (Choudhury 2017)

2009rsquodan 2013rsquoe kadar Bangladeşrsquoin ithal ettiği toplam silahın 82rsquosini Ccedilinrsquoden alınmıştır 2013-

2017 yılların arasında Ccedilinrsquoin silah tedariklerinin 19rsquou Bangladeşrsquoe yapmıştır Bangladeş ise bu beş

yıl boyunca silahlarının 71rsquoini Ccedilinrsquoden tedarik etmiştir (Scroll 2018) Bangladeş ordu komutanı

dahil olmak uumlzere uumlst duumlzey yetkililer Ccedilin meslektaşları ile sıcak ilişkileri geliştirmiştir (Mushtaq

2018a) 2011 yılında Ccedilin Halk Kurtuluş Ordusu Genelkurmay Başkan Yardımcısı Hava Kuvvetleri

Komutanı Mareşal Ma Xiaotyan ve Halk Kurtuluş Ordusu Başkan Yardımcısı Amiral Ding Yiping

Bangladeşrsquoi ziyaret etmiştir 2012-13 doumlneminde Bangladeş Genelkurmay Başkanı Deniz

Kuvvetleri ve Hava Kuvvetleri Komutanları Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir (Ahmed 2013 282) Guumlnuumlmuumlzuumln

Bangladeş savunma guumlccedilleri Ccedilin silahlarıyla donatılmış durumundadır (Bhattacharjee 2018)

Bangladeş Donanmasırsquonın kapasitesini guumlccedillendirmek iccedilin Bangladeş Ccedilinrsquoden BNS Nabajatra ve

Joyjatra adlı iki denizaltı satın almış ikisi de 2017 yılında teslim edilmiştir Bangladeş ayrıca 2009-

2015 Ccedilinrsquoden altı tane su uumlstuuml gemi satın almış bunların arasında muumltevazi yuumlzeye ve denizaltı karşıtı

oumlzelliklere sahip iki devriye botu da bulunmaktadır Ccedilinrsquoden gelen bu teknolojik destekler ve

iyileştirilmiş ekipmanlar Bangladeş Donanmasının uumllkenin deniz alanını korumak iccedilin ldquomavi surdquo

savunma guumlcuuml olarak ortaya ccedilıkmasını sağlamıştır 20 Haziran 2018rsquode Ccedilin Ulusal Aero-Teknoloji

İthalat ve İhracat Şirketi (CATIC) ve Bangladeş Hava Kuvvetleri (BAF) arasında bir anlaşma

imzalanmıştır Anlaşma kapsamında Bangladeş Ccedilinrsquoden 23 adet Hongdu K-8W orta tipi savaş eğitim

uccedilağı alacaktır

Tablo 8 2009 Yılından Sonra Ccedilinrsquoden Alınan Oumlnemli Donanımlar

Miktar Donanım Adı Yıl

44 adet MBT-2000 Ana Muharebe Tankı 2011

16 adet Chengdu F-7BGI 35 nesil savaş uccedilağı 2013

4 adet K-8W savaş eğitim uccedilağı 2014

2 adet İki adet FM 90 kısa menzilli yuumlzeyden havaya fuumlze alayı 2016

36 adet WS-22 ccediloklu roketatar sistemi (MRLS)

16 adet F-7BG hafif saldırı savaş uccedilağı

2 adet Ming sınıfı 035B denizaltı 2016

2 adet 056 tipi korvet 2016

23 adet Hongdu K-8W orta duumlzey eğitim jetleri (Anlaşma yapıldı) 2018

Kaynak Bdnews24com 2014a Mushtaq 2018a 2018b

62

223 2009-2018 Doumlneminde Ccedilin ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri

Ccedilin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ticari ortağıdır İki uumllke arasındaki ikili ticareti 10 milyar dolar

değerindedir Ancak Ccedilin ile Bangladeş arasındaki ticaret accedilığı 9 milyar dolar değerindedir Bu accedilığı

azaltmak iccedilin Bangladeş Ccedilinrsquoden 5054 Bangladeşli uumlruumlne guumlmruumlksuumlz erişim izini alabilmiştir

Uumlruumlnler arasında tıbbi malzemeler plastik aletler deri kereste tekstil hazır giyim uumlruumlnleri

bulunmaktadır Ayrıca gelişmiş bir uumllke olan Ccedilin Duumlnya Ticaret Oumlrguumltuuml kurallarına goumlre 97

oranında Bangladeş koumlkenli uumlruumlnlere guumlmruumlksuumlz yarar sağlamaktadır Bangladeş İhracat Teşvik

Buumlrosu tarafından sağlanan raporlara goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoe toplam ihracat tutarı 2010-11

ekonomik yılında 31966 milyon dolar iken 2015-16 ekonomik yılında 80814 milyon dolar olmuştur

Aynı zamanda Ccedilinrsquoin 2010-11rsquode Bangladeşrsquoe ihracatı 59 milyar dolar iken 2015-16rsquoda yaklaşık

98 milyar dolara ulaşmıştır Ticari ilişkileri Bangladeşrsquoin lehine olmazsa da boumlyle devam ederse

ikili ticaret hacminin Bangladeşrsquoin 50rsquonci yıldoumlnuumlmuumlnuuml kutlayacağı 2021 yılında 18 milyar dolara

ulaşacağını tahmin edilmektedir (Sarker 2019)

Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırımları da son yıllarda dikkat ccedilekici bir şekilde buumlyuumlmektedir 1975 ile

2001 yılları arasında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoteki yatırımı 301 milyon dolar iken 2002-2009 yıllarında 303

milyona ulaşmıştır 2010 yılından 2016 yılına kadar daha oumlnceki 7 yılına goumlre Ccedilin yatırımı uumlccedil kat

artarak 916 milyon olmuştur (Ahmed 2016) 13 Ekim 2016rsquoda Ccedilinrsquoin yedi devlet şirketi 13

Bangladeşli şirket ile 186 milyon dolar değerinde yatırım ve ithalat anlaşması imzalamıştır 13

Bangladeşli şirketlerin 1rsquoi Bangladeş devlete ait olup 12rsquosi oumlzel sektoumlrden oluşmuştur Ccedilin

yatırımlarının ccediloğu juumlt ve juumlt uumlruumlnlerinde ve deri sektoumlrlerinde yapılacaktır Ccedilinli yatırımcılar

anlaşmalar ccedilerccedilevesinde farklı Bangladeşli şirketlerden juumlt ve juumlt uumlruumlnleri satın alacaklardır Ayrıca

yatırımlar Bangladeşli ortaklarıyla ya ortak girişimler halinde ya da yeni şirketler aracılığıyla ya da

Bangladeşrsquoteki operasyonların genişletilmesiyle yapılacaktır

Bangladeşrsquoin altyapı gelişiminde Ccedilin oumlnemli bir rol oynamaktadır Ccedilin Bangladeşrsquoin

Şhittagong limanının geliştirme ccedilalışmalarında yer almıştır Ayrıca Ccedilin Şhittagongrsquoda ldquoCcedilin

Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesirdquo (CEIZ) inşa etmektedir Ccedilin Harbour Muumlhendislik Şirketi ve

Bangladeş Oumlzel Ekonomik Boumllge Otoritesi (BSEZA) ile ortaklaşa yapılmakta olan 781 doumlnuumlmluumlk bu

projenin 70 paya Ccedilin sahip olacaktır ve buumlyuumlk oumllccediluumlde Ccedilinli imalat firmaları tarafından

kullanılacaktır (BEZA ty) Ayrıca Ccedilin Bangladeşrsquoin Bengal Koumlrfezi limanını Ccedilinrsquoin Yunnan

eyaletinin Kunmingrsquoe bağlayan kara ve demiryolu hatları da inşa etmektedir

Ccedilin Bangladeşrsquoin enerji sektoumlruumlne en buumlyuumlk yatırım yapmaktadır 2018-19 yılında yaptığı

yatırımların ccediloğu Bangladeşrsquoin enerji sektoumlruumlne olmuştur Şhittagong ve Payrarsquoda yapılanlar da dahil

olmak uumlzere koumlmuumlrluuml enerji santrallere buumlyuumlk yatırım yapmaktadır (Ramachandran 2019) 2014

63

yılının mart ayında Bangladeş devlete ait Kuzey-Batı Elektrik Enerji Şirketi (NWPGCL) ve Ccedilin

Ulusal Makine İthalat ve İhracat Grubu Şirketi (CMC) arasında Bangladeşrsquoin Patuakhali ilinin

Kalapara ilccedilesinde 1320 MWrsquolık bir koumlmuumlr yakıtlı elektrik santrali inşa etmek iccedilin bir mutabakat

muhtırası imzalanmıştır 2 milyar dolarlık bu projeyi CMC ve NWPGCL 5050 olarak finanse

etmekte ve Bangladeş Ccedilin Enerji Şirketi (BCPCL) tarafından yapılmaktadır (NS Energy ty)

Şhittagongrsquoın Banskhalirsquode 1300 MWrsquolık koumlmuumlr yakıtlı elektrik santrali inşa etmek iccedilin Aralık 2013

yılında Bangladeşrsquoin bir oumlzel şirketi Ccedilinli SEPCO3 Elektrik Enerjisi İnşaat Şirketi ile bir anlaşma

yapmıştır 24 milyar dolarlık bu projenin 175 milyar doları Bangladeş Ccedilinrsquoden borccedil almaktadır

(Siddique 2019) Devlet tarafından işletilen Bangladeş Enerji Geliştirme Kurulu (BPDB)

Bangladeşrsquoin Cox Bazar ilinin Moheshkhali Adasırsquonda 1320 MWrsquolık koumlmuumlr bazlı santral inşa etmek

iccedilin 2018 yılında Ccedilin Huadian Hongkong Şirketi (CHDHK) ile ortak girişim anlaşması imzalamıştır

(NS Energy 2018) Her iki tarafın da eşit muumllkiyeti olan ortak girişimi 4 yıl iccedilinde tamamlanacaktır

Ccedilin tarafından finanse edilen projeler arasında Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlleri ccedilok oumlnem

taşımaktadır 2010 yılına kadar Bangladeşrsquote 6 tane dostluk koumlpruumlsuuml inşa eden Ccedilin 2018 yılına kadar

yedinci ve sekizinci ldquoBangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlsuumlrdquo iccedilin de finanse etmiştir Madaripur-

Shariatpur-Chandpur Karayolursquondaki Arial Kha Nehri uumlzerine inşa edilen koumlpruuml 20 Ağustos 2015rsquote

Başbakan Şeyh Hasina tarafından accedilılmıştır Yaklaşık 35 milyon dolarlık projesinin 24 milyonu Ccedilin

tarafından verilmiştir (Peoplersquos Daily 2012 The Daily Star 2015b) Bangladeşrsquoin Pirojpur ilin

Kocha nehri uumlzerindeki 1400 metre uzunluk ldquoSekizinci Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumlsuumlrdquonuumln inşası

iccedilin yaklaşık 50 milyon dolar destek vermektedir

Ccedilin destekli diğer bir buumlyuumlk proje ise ldquoKarnaphuli Ccedilok Kanallı Tuumlnel Projesirdquodir

Şhittagongrsquoda Yapım aşamasında olan ve 2020 yılında tamamlanması beklenen Karnaphuli nehrinin

altındaki su altı otoyol tuumlnelinin uzunluğu 93 kilometredir ve genişlik 10 metredir 17 miyar dolarlık

bu proje Dakka-Şhittagong-Cox Bazar otoyolu ve Asya otoyolu ağını birleştirecektir Ayrıca bu

tuumlnel liman kenti Şhittagongrsquoi Ccedilin ekonomik boumllgesinin bulunduğu Karnaphuli Nehrirsquonin uzak

tarafına bağlayacaktır Şhittagong havaalanından ekonomik boumllgeye yolculuk suumlresini doumlrt saatten

20 dakikaya indirecektir Tuumlnel ayrıca Kore İhracat İşleme Boumllgesini Şhittagong havaalanına

bağlayacaktır Ccedilinrsquoin Bir Kuşak Bir Yol projesi kapsamında yapılmakta olan projeler arasında tuumlnel

projesi en oumlnemli projelerindendir (HKTDC 2018) Ccedilin Dakkarsquonın Purbachalrsquoda ldquoBangladeş-Ccedilin

Dostluk Sergi Merkezirdquo adlı sergi merkezi yapılmasında buumlyuumlk destek sağlamaktadır Ccedilinli firmalar

tarafından yaklaşık 15494 milyon dolar maliyetinde inşa edilen projenin 7449 milyon dolar Ccedilin

tarafından sağlamaktadır (Xinhua 2019)

Mayıs 2014rsquote Ccedilin Major Koumlpruuml Muumlhendislik Şirketi (CMBEC) Bangladeşrsquote buguumlne kadarki

en buumlyuumlk altyapı projesi olan Padma Koumlpruumlsuumlrsquonuumln yapımı iccedilin goumlrevlendirmiştir (Sarker 2019)

Bangladeş Demiryolu (BR) 3 Nisan 2018 tarihinde Padma Demiryolu Bağlantısı projesi iccedilin Ccedilin

64

Exim Bank ile 26 milyar doları tutarında bir kredi imzalamıştır Ccedilin kredisi proje maliyetinin

80rsquoini ve kalan 20rsquosi ise Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından finanse edilmektedir 2022 Haziranda

tamamlanacak olan bu 225 kmrsquolik demiryolu projesi dokuz guumlney ilini Padma Koumlpruumlsuuml uumlzerinden

Dakka ile bağlayacaktır (Ali 2018) Ccedilin Bangladeşrsquoin dijital bağlantıyı iyileştirmek iccedilin 1 milyar

dolarlık bir projeye yatırım yapmaktadır

Halihazırda Ccedilin destekli projelerden uygulama aşamasında olan Padma koumlpruumlsuuml demiryolu

bağlantısı Karnaphuli nehri tuumlneli Bilgi-Huumlkuumlmeti projesinin III Aşaması Maheshkhalirsquode ccedilift

boru hattı ile tek noktadan bağlanması ve dijital bağlantı iccedilin telekomuumlnikasyon ağının

modernizasyonu projelerin iccedilin vaat edilen destekleri ve verilen yardımının durumu aşağıdaki

tablosundan anlaşılır

Tablo 9 Ccedilin Destekli Projelerden Uygulama Aşamasında Olan 5 Projenin Detayları

Proje Adı Anlaşma Tarihi Kredi Miktarı

(Milyon USD)

Şu ana Kadar Verilen

Miktar (Milyon

USD)

Karnaphuli nehri tuumlneli Ekim 2016 70580 19481

Bilgi-Huumlkuumlmeti

projesinin III Aşaması

Ekim 2016 15656 15164

Maheshkhalirsquode ccedilift

boru hattı

Kasım 2017 50046 8273

Telekomuumlnikasyon

ağının modernizasyonu

Nisan 2018 23150 4494

Padma koumlpruumlsuuml

demiryolu bağlantısı

Nisan 2018 266794 53358

Kaynak The Daily Star 2019

2016 yılında Ccedilin Başkanının Bangladeş ziyareti sırasında iki uumllke ticaret ve yatırım iş birliğini

genişletmeyi ve derinleştirmeyi kabul etmiştir Bundan sonra Ccedilin-Bangladeşrsquoin iş birliğinin kilit

alanları olarak altyapı enduumlstriyel kapasite iş birliği enerji ve guumlccedil ulaştırma bilgi ve iletişim

teknolojisi tarımı ccedilok fazla oumlnem verilmektedir İki huumlkuumlmetin ilgili birimleri bu alanlarda politika

değişimlerini artırarak ikili iş birliği iccedilin planlama ve rehberlik sağlamaktadır

224 Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yol Projesirsquonde Bangladeş

Ccedilin Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin 2013 yılında sunduğu ve daha sonra 2016 yılında

Bangladeşrsquoin resmi olarak uumlye olduğu ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo (OBOR) projesi iki uumllke iccedilin ccedilok oumlnem

taşımaktadır Projenin karayolu deniz yolu demiryolu petrol ve gaz boru hatları ve diğer altyapı

projelerinde Bangladeş ccedilok oumlnemli bir konumunda yer almaktadır Bangladeşrsquoteki limanlar Ccedilin

enerjisinin temini iccedilin Malakka Boğazırsquona olan bağımlılığını azaltmasında karlı bir alternatif yol

65

sunmaktadır O yuumlzden projenin denizyolu ağından Guumlney Asya ağında Bangladeş en oumlnemli bir

uumllkesidir

Şekil 6 OBOR Projesinde Bangladeşrsquoin Konumu

Kaynak Mishra 2017

Şi Cinpingrsquoin tarafından oumlnerilen OBOR projesinde Bangladeşrsquoin de yer aldığı BCIM

Ekonomik Koridoru (BCIM-EC) ccedilok oumlnemli bir yer almaktadır BCIM Ekonomik Koridoru Guumlney

Ccedilinrsquoin karayla kaplı illerini Bengal Koumlrfezirsquone fiziksel olarak bağlayarak OBOR altındaki Guumlney

İpek Yolursquonun canlanmasına sağlayacaktır Şubat 2012rsquode doumlrt uumllke yetkilileri Ccedilin ve Guumlneydoğu

Asyarsquoyı Guumlney Asyarsquoya bağlayacak 2800 kmrsquolik otoyol geliştirme yol haritasını onaylamıştır Bu

otoyol Hindistanrsquoın Batı Bengal eyaletinin başkenti Kolkatarsquodan Bangladeş Kuzeydoğu Hindistan

ve Myanmar aracılığıyla Ccedilinrsquoin Yunnan eyaletinin başkenti Kunmingrsquoe kadar boumllgeye kapsayacaktır

Ancak 2013 yılında sunulan OBOR projesinde BCIM-EC uumlccedil yoldan oluşmaktadır Biri K2K olarak

bilinen Kunmingrsquoden Myanmar Kuzeydoğu Hindistan ve Bangladeş yoluyla Kolkatarsquoya geccedilecek

diğer ikisi Myanmarrsquoın Mandalayrsquoından bir youmlnde Bangladeşrsquoin Şhittagongrsquoa ve diğer youmlnde

Myanmarrsquoın Rakhine eyaletindeki Sittwe limanına gidecektir (Islam vd 2018 615) Ccedilin bu proje

kapsamında ulaştırma enerji ve telekomuumlnikasyon ağlarının bağlantılarıyla koridor boyunca uzanan

boumllgeleri iccedilin ortak gelişimi sağlayacağı soumlylemektedir Başkan Şi Cinpingrsquoin 2016 yılında

Bangladeşrsquoe yaptığı ziyaretinin ardından yayınlana ortak tebliğde iki taraf BCIM-EC uumllkeleri

arasındaki pratik iş birliğini ve bir buumltuumln olarak boumllgenin kalkınmasını desteklemede BCIM

Ekonomik Koridorunun oumlnemli roluumlne değer vermiştir İki uumllke BCIM Ekonomik Koridorunun

kurulmasını ilerletmek iccedilin iletişimi ve koordinasyonu geliştirmeye soumlz vermiştir Ayrıca Doumlrt taraf

arasında bir huumlkuumlmet iş birliği ccedilerccedilevesi oluşturmayı gerek rapor ccedilalışmalarını hızlandırmaya kabul

etmiştir

66

Şekil 7 Ccedilin-Bangladeş-Hindistan-Myanmar Ekonomik Koridoru

Kaynak Deccan Chronicle 2014

Eleştirel jeopolitiğinin oumlzellikleri accedilısından 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe

youmlnelik dış politikasına bakıldığında Avami Ligirsquonin ccedilok aktif bir dış politika izlediği goumlruumllmuumlştuumlr

1971 yılından 1975 yılına kadar Avami Ligirsquonin karşısında yer alan ve daha sonraki suumlreccedilte mesafeli

olan Ccedilin ile 2009 yılı itibarıyla başlayan yakınlık ve ortaklık ilişkileri Avami Ligirsquonin oumlnemini

artırdığını goumlstermektedir Bu 10 yıllık suumlre iccedilin Avami Ligi dış politikasında Ccedilinrsquoi oumlzel bir seccedilenek

olarak değerlendirmiştir İktidara geldikten sonra Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Bangladeş ile Ccedilin arasında

var olan ve yıllardır devam etmekte olan derin ekonomik ve askeri ilişkilerine tuumlm hızıyla devam

etmiş ve Ccedilin ile Avami Ligirsquonin guumlccedilluuml bir siyasi ilişkilerinin kurulmasına odaklanmıştır Kabinesinde

Ccedilin ile yakın olan kişilere oumlnemli bakanlığı verilmiş ve Ccedilinrsquoe youmlnelik siyasi ve diplomatik adımlar

atılmıştır Avami Ligi huumlkuumlmeti oumlzellikle Ccedilin huumlkuumlmeti ile ikili diyalog ve ziyaretini oumlnemsemiş ve

aynı zamanda iki siyasi parti arasında suumlrekli delege ziyaretlerine devam etmiştir Şeyh Hasina 2009

yılından Başbakan seccedilildikten sonra Ccedilin ziyareti iccedilin yaklaşık 1 sene beklemiş ancak Hasinarsquonin

ziyaretinden sonra 3 ay geccedilmeden o doumlnemin Ccedilin Başkan Yardımcısı Şi Cinping Bangladeş

ziyaretinde bulunmuştur Şi Cinping daha sonra Ccedilinrsquoin Başkanı olarak seccedilildiğinde 2016 yılında

Bangladeşrsquoe tekrar ziyarette bulunmuş ve Bangladeş tarihinin en buumlyuumlk ekonomik destek ve kredi

soumlzuuml vermiştir

Ccedilin ve Şi Cinping ile Avami Ligi ve Şeyh Hasinarsquonın bu denli guumlccedilluuml ilişkilerinin arakasında

her iki uumllkenin de ekonomik ccedilıkarının olduğu gibi Ccedilinrsquoin Bangladeş uumlzerinde stratejik ccedilıkarı oumlnemli

oumllccedilekte etkili olmuştur Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilinrsquoin bu hedeflerini goumlz oumlnuumlnde bulundurarak izlediği

Ccedilin politikasında oumlnemli ilerlemeler kaydetmiştir Avami Ligi 2008 yılının sonunda Bangladeşrsquote

yapılan genel seccedilimin manifestosunda Bangladeşrsquoin gelecek kalkınma hedeflerini belirlemiştir

Ancak Ccedilinrsquoin ekonomik desteği olmadan bu hedeflerini gerccedilekleştirmesi zor olacaktı O yuumlzden

Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo girişiminde Bangladeşrsquoin katılımını buumlyuumlk bir fırsat olarak

67

değerlendirmiş ve Ccedilin yatırımlarını ccedilekmeye başarmıştır Sadece Şi Cinpingrsquoin 2016rsquodaki ziyareti

sırasında iki uumllke arasında yaklaşık 24 milyar dolar değerinde 27 yatırım ve kredi anlaşması

imzalanmıştır Şu anda bu projelerin uygulanması tuumlm hızıyla devam etmektedir Bu projeler

arasında Padma-Koumlpruumlsuumlneki Demiryolu Bağlantısı Karnafuli Tuumlneli Dhaka-Şhittagong Otoyolu

projesi Payra Limanı Şhittagong-Cox Bazar Demiryolu projesi farklı enerji projeler ve diğer

projeler vardır (Saimum 2020 8-13) Ticarette Bangladeş Ccedilinrsquoden buumlyuumlk bir fırsat elde etmiştir

Bangladeşrsquoin uumlrettiği birccedilok uumlruumln iccedilin Ccedilinrsquoe vergisiz erişim imkacircnı bulmuştur Ayrıca eleştirel

jeopolitiğin diğer oumlzellikleri de Avami Ligi bu doumlnemde Ccedilin ile ilişkilerinin geliştirmesi youmlnuumlnuuml

başarıyla kullanmıştır Bu doumlnemde iki uumllke arasındaki kuumlltuumlrel alışverişlerde buumlyuumlk bir gelişme

olmuştur Her yıl ccedilok sayıda Bangladeşli oumlğrenci Ccedilin burslusu olarak Ccedilinrsquoin farklı uumlniversitelerinde

okumaktadır Ccedilin ile Avami Ligirsquonin bu yakın ilişkilerinin sonucu olarak Guumlney Asya boumllgesinde

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu artırdığı goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle Hindistan huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoe

yeni ekonomik destek soumlzuumlnde bulunmuş ve dış politikasında Avami Ligirsquone daha fazla oumlnem

vermeye başlamıştır

Ccedilin ile 2009-2018 yıllarında Bangladeşrsquoteki Avami Ligi huumlkuumlmetinin ccedilok boyutlu ilişkilerinin

ilerlemeleri ve derinliği 30 Aralık 2018 tarihinde yapılan Bangladeşrsquoteki 11 Ulusal Parlamento

Seccedilimrsquoinden sonra ccedilok daha net anlaşılmıştır Muhalefet seccedilmenlerinin ve genel halkının da oy

kullanamadığı seccedilimin hemen ertesi guumlnuuml 31 Aralık tarihinde Ccedilin Halk Cumhuriyeti Avami Ligi

Koalisyonunun zaferini kutlayan ilk uumllke olmuştur Dakkarsquodaki Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zuo ve ekibi

31 Aralık 2018 tarihinde Bangladeş Başbakanlık ofisi olan Ganabhabanrsquoa Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinping ve Başbakan Li Keqiangrsquodan yeni seccedililen Başbakanrsquoa kutlama mesajlarını iletmek iccedilin resmi

bir ziyarette bulunmuştur Bu resmi mesaj Ccedilinrsquoin kendi ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoe suumlrekli

destek vermesinin yanı sıra 10 yıllık suumlre iccedilinde Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin derinliğini de

goumlstermektedir

UumlCcedilUumlNCUuml BOumlLUumlM

BANGLADEŞ AVAMİ LİGİ-HİNDİSTAN İLİŞKİLERİNİN ELEŞTİREL

JEOPOLİTİK ACcedilISINDAN İNCELENMESİ

Pakistanrsquoın kuruluşundan 2 yıl geccedilmeden Avami Ligirsquonin kuruluşu Pakistan siyasetinde guumlccedilluuml

bir muhalefetin doğuşu olmuştur Bu partinin liderliğinde Doğu Pakistan boumllgesinde buumlyuumlk siyasi

hareketler duumlzenlenmiştir Daha sonra Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşında Hindistan ile siyasi iş

birlik iccedileresinde olup Avami Ligi liderleri Bangladeşrsquoin kuruluşunu hızlandırmıştır Avami Ligi

tarafından kurulan geccedilici huumlkuumlmeti Hindistanrsquodan her tuumlrluuml siyasi diplomatik ve askeri destek

almaya başarmıştır Bu nedenle Bangladeşrsquoin kuruluşundan bu yana Hindistan huumlkuumlmetleri ile

Avami Ligirsquonin en yakın dostluk ilişkileri devam etmektedir Avami Ligi ve Hindistan arasındaki

tarihi geccedilmişine dayanarak bu boumlluumlmde 2009-2018 yılları arasında Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa

youmlnelik dış politika ccedilalışmalarını eleştirel jeopolitik accedilısından incelenmiştir Bu bağlamda geccedilmiş

doumlnemlerde Avami Ligi iktidarıyla Hindistanrsquoın ilişkilerini kısaca analiz ederek 2009-2018 yılları

arasında Avami Ligi ve Hindistan arasında oumlnemli iş birlik ve stratejik anlaşmaları huumlkuumlmet liderleri

ve parti arasındaki ziyaretler ve ekonomik-kalkınma ccedilalışmaları analiz edilmiştir Boumlluumlmuumln son

kısmında ise Avami Ligi huumlkuumlmetinin ccedilalışmaları eleştirel jeopolitik accedilısından değerlendirilmiştir

Tarihi Arka Planı

190 yıldır soumlmuumlrge guumlccedillerin izlediği lsquoboumll parccedilala ve youmlnetrsquo politika sonucunda 1947 yılında

Guumlney Asyarsquoda birbirini duumlşman goumlren Pakistan ve Hindistan adlı iki uumllke kurulmuştur Tarihin en

buumlyuumlk boumllgelerinden biri olan ve buumlyuumlk Bengal Krallığırsquonın en oumlnemli bir parccedilası olan Doğu Bengal

ise Hindistan haritasının iccedilinde yer almasına rağmen Doğu Pakistan2 olarak Pakistanrsquoın bir vilacircyeti

olmuştur

2 1947 yılında Pakistan kurulduğunda lsquoDoğu Bengalrsquo boumllesi Pakistanrsquoın bir vilayeti olmuştur Pakistanrsquoın

kuruluşundan beri Doğu Bengal boumllgesi lsquoDoğu Pakistanrsquo olarak tanınmasına rağmen resmi olarak Doğu

Bengal 14 Ekim 1955rsquote lsquoDoğu Pakistanrsquo olarak adlandırılmıştır Ancak Bengal halkı ve siyasi lederleri lsquoDoğu

Pakistanrsquo yerine lsquoDoğu Bengalrsquo kelimesini tercih etmişlerdir 1969 yılındaki Eyuumlb Hanrsquoa karşı kitlesel

ayaklanma ve protesto sırasında ldquocesur Bengalliler silahını tut Bangladeşrsquoi kurtarrdquo sloganı atmıştır Daha sonra

ayını yılın 6 Aralıkrsquota Hossain Shahid Suhrawardyrsquonin vefatının altıncı yıldoumlnuumlmuumlnde yapılan bir toplantıda

Avami Ligi Başkanı Şeyh Mujibur Rahman lsquobağımsız uumllkemizin adı ldquoBangladeşrdquo olacakrsquo demiştir Sonraki

suumlreccedilte lsquoDoğu Bengalrsquo veya lsquoDoğu Pakistanrsquo yerine lsquoBangladeşrsquo kelimesi kullanılmıştır

69

Şekil 8 Doğu Pakistan ve Batı Pakistan

Kaynak Southasiajournal 2016

Bu durumda Doğu Pakistanrsquoın (buguumlnkuuml Bangladeş) oumltesinde kalan kendi 7 vilacircyetini korumak

ve komşusu olan diğer vilacircyetlerinin guumlvenliğini sağlamak Hindistan iccedilin buumlyuumlk bir sorun haline

gelmiştir Aynı şekilde Pakistan huumlkuumlmeti de Hindistan tarafından Doğu Pakistan boumllgesinin

guumlvensizlik endişesi yaşamıştır Ancak yeni kurulmuş olan Pakistanrsquoın demokratik bir sistem

kurulması başarısız olmuş ve geccedilmişte iktidar sahibi olan dil ve kuumlltuumlrde farklı olan Bengal

Muumlsluumlmanları gereken siyasi kamu ve ekonomik hakları alamamıştır (Choudhury 1969)

1971 yılında Doğu ve Batı Pakistan arasındaki siyasi partilerin anlaşmazlığı ccediloumlzuumllmez haline

gelmiş ve 25 Mart akşamı Pakistan Ordusu tarafından Doğu Pakistan (Bangladeş) halkı uumlzerinde

başlattığı kanlı operasyonu sonucunda savaş başlamıştır 26 Martta Bangladeş bağımsızlığını ilan

ederek Pakistan ordusuna karşı savaşa başlamış ve 9 aylık savaşın sonucunda Bangladeş bağımsız

bir uumllke olarak ortaya ccedilıkmıştır (Jahan 1973) Pakistanrsquoın iki boumllge arasındaki savaşını kendi

guumlvenliği iccedilin buumlyuumlk bir fırsat goumlren Hindistan savaşın başından beri Doğu Pakistan yani Bengal

halkına destek olmuştur 27 Mart 1971 tarihinde Hindistan Başbakanı Indira Gandhi Bangladeşrsquoin

bağımsızlık muumlcadelesine tam destek verdiğini belirtmiştir Bangladeşli muumlltecilerin Hindistanrsquoda

guumlvenli bir şekilde korunabilmesi iccedilin Hindistanrsquoın Batı Bengal Bihar Assam Meghalaya ve

Tripura eyaletlerin sınır boyunca muumllteci kampları kurmuştur

Hindistan huumlkuumlmeti ayrıca Pakistan Ordusunun karşısında Bangladeşrsquoin bağımsızlık

muumlcadelesini desteklemek iccedilin askeri adımlar atmıştır Hindistan Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri (BSF)

kamplarda sığınan Bengal genccedilleri eğitmek iccedilin eğitim kamplar kurmuştur Kamplarda sığınan

Bengal oumlğrenciler ccediliftccedililer işccedililer ve genccediller savaş taktikleri silah ve patlayıcı kullanımı

70

konularında eğitimler alarak Pakistanrsquoa karşı savaşmak iccedilin kurulan lsquoMukti Bahinirsquo3ye katılmıştır

12 Nisan 1971 tarihinde Kalkuumltarsquoda Bangladeş Kuvvetlerirsquonin merkezi kurulmuştur Avami Ligirsquonin

liderliğinde kurulan Bangladeşrsquoin geccedilici huumlkuumlmetine ofis ve konaklama ayırmış ve gereken

diplomatik destekleri sağlamıştır Aynı zamanda mart-ekim 1971 arasında Indira Gandhi duumlnya

liderlerine Bangladeşrsquote Pakistan ordusunun yaptığı savaşı hakkında mektuplar yazmış ve Hindistan

Bangladeş haklının durumunu anlatmıştır Indira Gandi Bangladeş halkının oumlzguumlrluumlk savaşını

desteklemesi iccedilin 21 guumlnluumlk bir Almanya Fransa İngiltere Belccedilika ve ABD turu duumlzenlemiştir

Hindistan ayrıca doumlnemin iki buumlyuumlk guumlccedil ABD ve SSCB ile diplomatik ccedilalışmalar suumlrduumlrmuumlş ve

BMrsquode oumlnemli tartışmalar duumlzenlemiştir (Azad 2006) 3 Aralık 1971 tarihinde Pakistan Hava

Kuvvetleri kuzeybatı Hindistanrsquoda sekiz hava limanında saldırılar duumlzenlediğinde Hindistan Ordusu

Bangladeşli lsquoMukti Bahinirsquo ile Pakistan Ordusunda karşı ortak savaşı başlatmıştır Savaşın

başlamasından 13 guumln sonra 16 Aralıkrsquota Pakistanrsquoın komutanı Genel Amir Abdullah Khan Niazi

Hindistan General JS Aurorarsquoya teslim olmuştur Boumlylece Hindistanrsquoın ccedilok boyutlu destekleriyle

Bangladeş Pakistanrsquodan bağımsızlığını kazanmıştır (Ahamed 2010 Kalam 1992)

311 Şeyh Mujibur Rahman Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1972-1975)

Bangladeşrsquoin Hindistan ile olan resmi ilişkileri 6 Aralık 1971 tarihinde Bangladeşrsquoe

tanınmasıyla başlamıştır Pakistanrsquoa karşı Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını ilk guumlnden itibaren

siyasi ve diplomatik yoluyla ve daha sonra askeri desteği sağlayan Hindistan Bangladeşrsquoe resmi

olarak tanıyan ilk uumllkesi olmuştur (Bindra 1982 14-16) Dolaysıyla Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti

Hindistan ile siyasi ekonomik kuumlltuumlrel ve diğer alanlarında ilişkilerine buumlyuumlk oumlnem vermiştir Şeyh

Mujibur Rahman ile Hindistanrsquoın ilişkileri ccedilok olumlu ve sıcak bir şekilde başlamıştır Hem Şeyh

Mujibur Rahman hem Indira Gandhi birbirleriyle yakın ve iyi ilişki kurmayı başarmıştır Şeyh

Mujibur Rahman 8 Ocak 1971 tarihinde Pakistan tarafından serbest bırakılmasının ardından

Dakkarsquoya doumlnerken 10 Ocak tarihinde Yeni Delhi havaalanında durmuştur Yeni Delhirsquodeki

duraklama Hindistan huumlkuumlmete ve Hindistan halkına Bangladeş halkı iccedilin vermiş olduğu tam

desteğinin teşekkuumlruuml iccedilin olmuştur

Hindistan savaş doumlneminde destek olduğu gibi Bangladeşrsquoin bağımsızlığının hemen sonra

ihtiyaccedil duyulan ekonomik yardımı sağlayarak Bangladeşrsquoe rehabilitasyonunda yardımcı olmuştur

Halkına malzemeleri ve yiyecek dahil acil ihtiyaccedil duyulan malların alımı iccedilin 250 milyon Rsrsquoi

yardımda bulunmuştur Ağır hasar goumlrmuumlş demiryolu ağını yeniden inşa etmek iccedilin 100 milyon

Rsrsquolık bir kredi ve Bangladeşrsquoin acil doumlviz sorunlarını karşılamak iccedilin 05 milyon doları borccedil olarak

vermiştir Aralık 1971rsquode Dakkarsquoya ziyarete gelen Indira Gandhirsquonin oumlzel bir elccedilisi olan Dhar

3 Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşında silahlı kuvvetlerinin adı Bu silahlı kuvvetlerinin uumlyeleri iki gruptan

oluşmuştur Doğu Pakistan Silahlı Kuvvetleri uumlyeleri ve sivil savaşccedilıları

71

Hindistanrsquoda ccedilok sayıda Bangladeşliye teknik eğitim vermeyi taahhuumlt etmiştir Ayrıca Bangladeşrsquoin

ekonomik olarak yeniden inşasında tam iş birliğine temel emtialarını sağlanmasına ve muumlltecilerin

iadeleri ve yeniden yerleştirmelerine yardımcı olma konusunda tam bir iş birliğine soumlz vermiştir

Hindistan ile ilişkileri guumlccedillendirmek iccedilin Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Azad 5-9

Ocak 1972 tarihleri arasında Hindistanrsquoa resmi bir ziyarette bulunmuştur Ziyareti sırasında ortak

tebliğde iki uumllke ilişkilerini buumltuumln devletlerin egemenliğine ve toprak buumltuumlnluumlğuumlne saygı ilkesine

birbirlerinin iccedilişlerine karışmamasına eşitlik ve karşılıklı yarar ilkesine dayandırmaya karar

vermişleridir Bangladeş Dışişleri Bakanı Abdus Samad Hindistanrsquodan elektrik santralların inşası ve

sel kontroluumlne oumlnlemlerinin geliştirilmesinde yardım istemiştir Ayrıca karşılıklı guumlvenliği korumak

iccedilin uzun vadeli iş birliğini konuşmuştur Bu ziyareti sırasında Hindistan Savunma Bakanı Jagiivan

Ram Bangladeş ordu personelini eğitim vermek konusunda tekliflerini sunmuştur

Hindistan Huumlkuumlmetirsquonin daveti uumlzerine Bangladeş Başbakanı Şeyh Mujibur Rahman 6-8 Şubat

1972 tarihlerinde Hindistanrsquoa bir ziyarette bulunmuştur Kalkuumltarsquoda toplanan Hindistan

vatandaşlarını hitap ederken savaş sırasında milyonlarca Bangladeş vatandaşına verilen maddi ve

manevi destek iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti ve halkı adına Hindistan halkına ve huumlkuumlmetine ve oumlzellikle

komşu boumllgeleri olan Batı Bengal Tripura Meghalaya ve Assamrsquoı şuumlkranlarını dile getirmiştir

(Pattanaik 2012) Yeni Delhirsquode Indira Gandhi ve Şeyh Mujibur Rahman arasındaki goumlruumlşmelerin

ardından 8 Şubatrsquota yapılan ortak accedilıklamada her iki lider de Hint kuvvetlerinin 25 Mart 1972rsquoye

kadar Bangladeşrsquoten ccedilekileceğini ve tuumlm Bangladeşli muumlltecilerin geri doumlnuumlşlerin sağlanması iccedilin

her tuumlrluuml yolun takip edileceğini kabul etmiştir Ayrıca huumlkuumlmetlerin ve iki uumllkenin vatandaşları

arasındaki iş birliğini kalıcı barış dostluk ve iyi komşuluk vizyonun temelinde devam etmesi iccedilin

muumlmkuumln olan her youmlntemine teşvik etme kararlılıklarını dile getirmişlerdir Hindistan Silahlı

Kuvvetleri planlanan tarihten on uumlccedil guumln oumlnce Bangladeşrsquoten ccedilekilmiştir (Bindra 1982 17)

Hindistan askerlerinin ccedilekilme işlemlerinin tamamlandıktan sonra Hindistan Başbakanı Indira

Gandhi 17 Martrsquota Dakkarsquoya gelmiştir Bu ziyareti sırasında 19 Mart 1972 tarihinde iki uumllke arasında

25 yıllık bir suumlre iccedilin Dostluk Antlaşmasırsquonın imzalanmasıyla ilişkinin resmi bir youmlnuuml oluşmuştur

(Pattanaik 2005) Bu Antlaşmanın birkaccedil ay oumlnce Ağustos 1971rsquode Eski Sovyetler Birliği ile

Hindistan benzer bir Dostluk Antlaşması imzalamıştır Dolaysıyla Hindistan-Bangladeş Dostluk

Antlaşması Batılı Muumlsluumlman uumllkeler ve Ccedilinrsquoe yanlış bir mesaj goumlndermiştir Ccediluumlnkuuml Batılı uumllkeler bu

antlaşmayı Şeyh Mujibrsquoin Bangladeşrsquoin tarafsızlığı konusundaki vizyonunun aykırı olarak

goumlrmuumlştuumlr Ayrıca Antlaşmanın hazırlık aşamalarındaki gizliği ve bazı şartları uumlzerindeki tartışmalar

uzun suumlredir tartışılmıştır Oumlzellikle Antlaşmanın 8 ve 9 maddelerinde yer alan bazı terimler

uumlzerinde tartışmalar olmuştur 8 maddesine goumlre Bangladeş Hindistan dışında başka bir uumllke ve

Askeri ittifakına giremeyecektir (Mohsin 1992 65) 9 madde daha da tartışma yaratmıştır 9

maddesi ise

72

Tarafların her biri diğer tarafa karşı silahlı bir ccedilatışmada yer alan uumlccediluumlncuuml taraflara herhangi bir

yardım vermekten kaccedilınacaktır Taraflardan herhangi birine saldırı veya saldırı ile tehdit edilmesi

durumunda Tarafların diğeri tehdidi ortadan kaldırmak iccedilin uygun etkili oumlnlemleri almak ve

boumlylece uumllkelerin barış ve guumlvenliğini sağlamak iccedilin derhal karşılıklı istişarelerde bulunacaklardır

9 maddenin oumlzellikle ldquosaldırı ile tehditrdquo ifadesi guumlccedilluuml olanın stratejik ccedilıkarları iccedilin kullanılmış

uumlzerinde tartışmalar olmuştur

Indira Gandhirsquonin ziyaretinin ardından yayınlanan ortak tebliğde iki uumllke dostluk bağlarını

guumlccedillendirmek iccedilin bazı hedef ve kararları belirlemiştir Birincisi İki uumllke arasındaki iş birliğini

guumlccedillendirmek oumlnemli bakanlıklarının yetkilileri arasında en az altı ayda bir istişareler yapılmasına

karar verilmiştir İkincisi iki uumllke tarafından paylaşılan nehirlerin kapsamlı bir incelemesini

gerccedilekleştirmek su sel kontroluuml iccedilin her iki uumllkeye ilişkin projeler oluşturmak ve bunları uygulamak

iccedilin her iki uumllkenin uzmanlarından kalıcı bir temelde Ortak Nehir Komisyonu kurulacaktır (Rashid

2010) Uumlccediluumlncuumlsuuml her iki Başbakan da Transit Ticaretinin yeniden canlandırılması ve sınır ticaretiyle

ilgili Anlaşma ilkelerini onaylamıştır Doumlrduumlncuumlsuuml iki uumllkenin uzmanlarının ve yetkililerinin

nuumlkleer enerjinin barışccedilıl kullanımı ve gelecekteki iletişim amaccedillı uzay araştırmaları iccedilin teknolojik

ve bilimsel alanında istişarelerde ve bilgi alışverişinde bulunmalarını oumlnem vermiştir Ayrıca iki

uumllke arasındaki kuumlltuumlrel ilişkileri guumlccedillendirmek iccedilin iki huumlkuumlmetin uygun kurumları tarafından somut

adımların atılmasına kara verilmiştir

Otak tebliğinin ardından bahsedilen konularda iki uumllke arsında farklı anlaşmalar imzalanmıştır

28 Mart tarihinde lsquoHindistan-Bangladeş Ticari Anlaşmasırsquo imzalanmıştır (Mohsin 1992 66) Bu

anlaşma Hindistanrsquoın Batı Bengal Assam Meghalya Tripura ve Mizoramrsquoın ve Bangladeşrsquoın 16

kilometresinde yaşayan insanlara guumlnluumlk gereklilikleri karşılamak iccedilin guumlmruumlk ve para birimi

duumlzenlemelerinden muaf kılarak belirli mallarla sınır ticareti yapılmasını sağlamıştır Ticaret

anlaşması ayrıca uumllkelere oumlzel ilgi goumlsteren mallarda dengeli bir şekilde 500 milyon Rupi değerinde

iki youmlnluuml ticaret imkanı sağlamıştır Anlaşmada Bangladeş başlıca balık ccediliğ juumlt gazete kacircğıdı ve neft

Hindistanrsquoa ve Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe başlıca ccedilimento koumlmuumlr makine ve işlenmemiş tuumltuumln ihracat

yapmıştır (Hassan 2002) Nisan 1972 ayında iki uumllke ortak nehirlerini kullanarak sel kontroluuml ve

sulama alanlarında kapsamlı bir ccedilalışma ve uygulamalar yapmak uumlzere bir lsquoOrtak Nehir Komisyonursquo

kurmak iccedilin bir anlaşmaya imzalamıştır 28 Kasım tarihinde her iki uumllkeden de uzmanların yer aldığı

lsquoOrtak Nehirler Komisyonursquo kurulmuştur

5 Temmuz 1973 tarihinde uumlccedil yıllık yeni bir Ticaret Anlaşması imzalanmış ve 28 Eyluumll 1973

tarihinden itibaren yuumlruumlrluumlğe girmiştir Anlaşmanın ilk yılı boyunca her bir taraf şartları uyarınca 305

milyon Rupi değerinde karşılıklı mal ihraccedil edecektir 16 Mayıs 1974 tarihinde iki uumllke arasındaki beş

guumlnluumlk uumlst duumlzey tartışmaların ardından geniş kapsamlı ekonomik ve ticari iş birliği konusunda bir

dizi anlaşma yapıldığında iki uumllke arasındaki ticaret ilişkileri daha da guumlccedillenmiştir Hindistan

73

Bangladeşrsquoe 410 milyon Rupirsquolik uumlccedil kredi kabul etmiştir Juumlt ihracatında karşılıklı yarar iccedilin oumlzel

enduumlstriyel projeler oluşturulması ve izinsiz ticari işlemlerin durdurulması konusunda daha yakın iş

birliği yapılmasına karar alınmıştır Ayrıca juumlt uumlretimi ticareti teknik gelişimi ve tanıtımı

konularında daha yakın iş birliği iccedilin bakanlık duumlzeyinde bir komisyon kurulmasına karar verilmiştir

Hindistan ile Bangladeş arasındaki ticareti daha da artırmak iccedilin 17 Aralık 1974rsquote Yeni Delhirsquode

iki uumllke arasında bir ticaret protokoluuml imzalanmıştır (Bindra 1982 24ndash28) Bu protokol her iki

uumllkeye de 1 Ocak 1975 tarihinden itibaren serbestccedile ccedilevrilebilen para birimlerinde işlem yapma

imkacircnı sağlamıştır 1975 yılında Bangladeş tarafından Hindistanrsquoa balık ihracatı iccedilin Hindistan ile

Şeyh Mujib huumlkuumlmeti bir ticaret anlaşması imzalamıştır

10 Haziran 1972 tarihinde Hindistan ve Bangladeş Eğitim Bakanları arasında yapılan bir

toplantı sonucunda iki uumllke Yeni Delhirsquode atom enerjisinin ve uzay araştırmalarının barışccedilıl

kullanımlarında iş birliği yapmak iccedilin bir anlaşmaya imzalamıştır 27 Ağustos 1973rsquote Dakkarsquoda iki

uumllke arasında atom araştırması konusunda bilgi alışverişi ve atom enerji komisyonları tarafından

yayınlanan literatuumlr alışverişi sağlayan bir anlaşma imzalanmıştır Her iki uumllkenin bilim adamları

her iki uumllkedeki atom araştırma laboratuvarlarında araştırma ve eğitim olanakları elde edeceklerdir

İki uumllke arasındaki kuumlltuumlrel bağları geliştirmek iccedilin 27 Eyluumll 1974rsquote kuumlltuumlr eğitim bilgi ve spor

alanlarında değişim programları iccedilin iki yıllık bir Protokol imzalamıştır Hindistan Hindistanrsquoda

yuumlksek eğitim ve araştırmalar iccedilin her yıl 100 Bangladeş vatandaşlarına burs vermeyi kabul etmiştir

Hindistan Bangladeşrsquoe kısa suumlreli klasik muumlzik ve dans dersleri iccedilin seccedilkin muumlzisyenler ve dansccedilılar

goumlndermeyi kabul etmiştir Protokol ccedilerccedilevesinde ayrıca akademisyenler bilim adamları

eğitimciler okuryazarlar sporcular kuumlltuumlrel topluluklar ve spor takımları tarafından ziyaret alışverişi

de sağlanmıştır

16 Mayıs 1974 tarihinde Indira Gandhi ile Şeyh Mujibur Rahman arasında sınırda yerleşim

yerlerinin değiş tokuşunu ve sorunlu ccedilizgilerinin ccediloumlzuumlmuumlnuuml sağlayan lsquoKara Sınır Anlaşmasırsquo

imzalanmıştır Anlaşmaya goumlre Hindistan Hindistan 12 numaralı Berubari Unionrsquoun guumlney

boumllgesinin yarısını yaklaşık 264 kilometrekarelik bir alana sahip olacaktır Bangladeş ise Dahagram-

Angorpotarsquoyı alacaktır ve buraya ulaşımı iccedilin Hindistanrsquodan suumlresiz olarak lsquoTin Bigha Koridorrsquo

denilen 178 ile 85 metrelik bir koridor alacaktır (Prothomalo 2015c) Bangladeş parlamentosu 23

Kasım 1974rsquote anlaşmayı onaylamış ancak Hindistan parlamentosu anlaşmayı onay vermemiştir

Bağımsızlığının ardından Ganj nehrinin Farakkarsquoda Hindistan tarafından inşa edilmekte olan

barajı ve Ganj nehrinden Bangladeşrsquoe gelecek olan suyunun payı koşunda Bangladeş gereken

işlemleri başlatmıştır 16 Mayıs 1974 tarihinde iki Başbakan iki tarafın ldquoGanjrsquodaki minimum akış

doumlnemlerinde mevcut kabul edilebilir bir su tahsisine varamazlarsardquo Farakka Barajırsquonın işletmeye

alınmayacağına dair ortak bir accedilıklamada bulunmuştur Ancak Hindistan 1975 yılında Ganj

74

sularının tahsisine ilişkin herhangi bir anlaşma yapmadan Hindistan Farakka Barajını faaliyete

geccedilirmiştir (Pandey 2014)

1974-1975 yıllarında resmi ve iki bakan arasında Bakanlar duumlzeyinde yoğun goumlruumlşmeler

yapılmasına rağmen Deniz sınırının nitelendirme konusu ccediloumlzuumlmsuumlz kalmıştır Bengal Koumlrfezirsquondeki

deniz sınırı ile ilgili olarak Hindistan kabul edilemez bir oumlneri sunmuştur Bangladeş Hindistanrsquoın

oumlnerdiği sınırın Bangladeşrsquoin kıyı yapılandırmalarının benzersiz oumlzellikleri goumlz oumlnuumlne alındığında

uluslararası hukuka aykırı olduğunu savunmuştur Deniz sınırının oumlnerisinin yanı sıra Hindistan

Bangladeşrsquoin karasularının oumllccediluumllduumlğuuml lsquotaban ccedilizgisinersquo karşı ccedilıkmıştır Ayrıca Hindistan yabancı

petrol şirketlerine ldquoegemenliğine henuumlz belirlenmemişrdquo gerekccedilesiyle Bangladeşrsquoin bitişiğindeki

Bengal Koumlrfezirsquondeki bazı boumllgeleri keşfetmemeleri iccedilin bir tavsiye notu goumlndermiştir (Rashid 2010

Pattanaik 2012) Bakanlar duumlzeyinde o doumlnemin dışişleri bakanları yapılan goumlruumlşmede soruna

karşılıklı olarak tatmin edici bir ccediloumlzuumlme ulaşma konusunda guumlvendiklerini ifade etmiştir Şubat

1975rsquote Dakka Sekreter duumlzeyindeki toplantısında sınırın ccediloumlzuumlmuuml iccedilin iki taraf uumlccedil ilkeli bir formuumll

uumlzerinde anlaşmıştır Bunlar ise İki uumllke arasındaki deniz sınırı karşılıklı anlaşma ile Hindistan ve

Bangladeşrsquoe eşit olacak şekilde ve her iki uumllkenin ccedilıkarlarını koruyacak şekilde ccedilizilmelidir

312 Şeyh Hasinarsquonın İlk Huumlkuumlmeti Doumlnemindeki İlişkileri (1996-2001)

1996 yılında Şeyh Hasinarsquonın Avami Ligi en buumlyuumlk uumlccediluumlncuuml siyasi parti olan eski

Cumhurbaşkanı Erşatrsquoın Jatiya Partisirsquonin desteğiyle huumlkuumlmeti kurmuştur Bu doumlnem Hindistan ile

Bangladeşrsquoin ilişkileri Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmetinden sonra en sıcak ilişkilerden biri olarak

tanımlanmıştır Şeyh Hasina huumlkuumlmeti kurulduktan hemen sonra Hindistan ile ilişkileri daha iyiye

doğru dramatik bir doumlnuumlş almıştır Her iki huumlkuumlmet de birccedilok konuda iş birliği yapmış ve ortak

meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne adımlar atmıştır İki uumllke arasında siyasi liderler sanatccedilılar ve şairlerin geliş

gidişi ve kuumlltuumlrel faaliyetlerinin artışı yaşanmıştır Bu doumlnem Hasina huumlkuumlmeti tarafından 12 Aralık

1996rsquoda Hindistan ile sonuccedillanan 30 yıllık ldquoGanj Su Antlaşmasırdquo ve 2 Aralık 1997rsquode Chakma Aşiret

Temsilcileriyle ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquo olarak bilinen iki oumlnemli anlaşma yapılmıştır

ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquo konusunda Hindistan oumlnemli rol oynamıştır

Şeyh Hasina iktidara geldiğinde Ganj Nehrinin suyu paylaşma tartışması Dış Sekreter

duumlzeyinde başlamıştır Sonra Hindistan tarafından baş muumlzakereci olarak atanan Hindistanrsquoın eski

başbakanı Jyoti Basursquonun altı guumlnluumlk Bangladeş ziyaretinde Ganj Su Paylaşım Antlaşması taslağı

tamamlanmıştır Başbakan Şeyh Hasina 12 Aralık 1996 tarihinde Antlaşmayı imzalamak iccedilin Yeni

Delhirsquoye gitmiş ve iki uumllke arasında 30 yıllık anlaşması imzalanmıştır 30 yılık bir anlaşma olduğu

iccedilin Bangladeş su kaynakları uumlzerinde uzun vadeli projeleri uumlretmeye uzun bir suumlre kazanmış

olmuştur Antlaşmanın temel oumlzellikleri kurak mevsim paylaşımının 5050 formuumlluumlnde ve her iki

uumllke iccedilin uumlccedil garantili on guumlnluumlk suumlrede her birinin 35000 cusec su alacağına dair maddesinin

75

eklemesidir (Pandey 2014) Anlaşmanın maddeleri sadece Ganj sularının paylaşılması gerekliliğini

değil aynı zamanda tuumlm ortak nehirlerin paylaşılmasının oumlnemini de bir anlamında kabul etmiştir

Anlaşma ayrıca her iki tarafın da talep ettiği takdirde beş yıl veya daha erken bir suumlrede goumlzden

geccedilirilmesini sağlamıştır

Bu huumlkuumlmetin bir başka girişimi ise 25 yıl sonra Şhittagong Tepelerindeki isyanın sona

ermesini sağlayan ldquoŞhittagong Tepesi Barış Anlaşmasırdquodır 2 Aralık 1997 tarihinde Hindistanrsquoın

yardımıyla Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Chakma Aşiret Temsilcileriyle anlaşmaya imzalamıştır (Rashid

2010) Barış anlaşmasının ardından Chakma muumlltecileri uumllkeye geri getirilmiş ve normal hayata

doumlnmelerine imkanlar sağlamıştır Diğer konularda de bu doumlnem iki uumllke arasındaki ilişkileri dostccedila

devam etmiştir Dakkarsquodan Kalkuumltarsquoya giden otobuumls guumlzergahı yeniden başlamış ve Bangladeş ile

Kalkuumlta arasında bir tren yolunun temelini atılmıştır Bangladeşrsquoten Doğu Hindistanrsquodaki

Agartalarsquoya bir başka otobuumls guumlzergahın kurulması iccedilin de iki uumllke anlaşmıştır Bu doumlnemde

Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoa doğal gaz ihracatı ve Hindistan mallarının Bangladeş uumlzerinden doğu

Hindistanrsquoa aktarılması oumlnerisi konusunda Hindistan yetkilileri oumlnemli ccedilalışmalarda bulunmuştur

Hindistan mallarının nakliyesi konusunda raporunu sunmak iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti tarafından bir

Uzmanlar Komitesi de kurulmuştur Ancak daha sonra bu konularda herhangi bir anlaşmaya

varılmamıştır

Avami Ligirsquonin 2009-2018 İktidar Doumlneminde Hindistan ile olan İlişkileri

Bağımsızlık savaşı ve bağımsız Bangladeşrsquoin ilk doumlneminde Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

liderliğindeki Avami Ligi ve Hindistan huumlkuumlmetleri arasındaki yakın dostluk ilişkileri daha sonra

Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde de devam etmiştir O yuumlzden Şeyh Hasinarsquonın başbakanlık

doumlnemlerinde Hindistan ile en fazla ikili anlaşmalar ve iş birlik ccedilalışmalar olmuş ve devam

etmektedir 2009-2018 yılları arasında Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan ile ccedilok oumlnemli anlaşmalar

yapmış ve yıllar suumlren ikili anlaşmazlık sorunlarını ccediloumlzmuumlştuumlr

321 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile Siyasi ve Diplomatik İlişkileri

10-13 Ocak 2010rsquode Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa ziyareti yapmıştır Hindistan

Başbakanı Dr Manmohan Singh ile yaptığı goumlruumlşmeler ardından her iki Başbakan da İkili boumllgesel

ve kuumlresel ccedilapta ortak iyiliğin peşinde geleceğe youmlnelik bir vizyon uumlzerinde anlaşmıştır Bu

bağlamda iş birliği ve karşılıklı anlayışla tuumlm sorunları ccediloumlzmek iccedilin birlikte ccedilalışma taahhuumltlerini de

yinelemişlerdir Bu ziyaret sırasında Hindistan Bangladeşrsquote altyapı gelişimi iccedilin 1 milyar dolarlık

bir kredi limiti accedilıklamıştır Ayrıca iki uumllke arasında teroumlrle muumlcadele ve organize succedil ve huumlkuumlmluuml

mahkumların karşılıklı transferine ilişkin uumlccedil anlaşma imzalanmıştır Bunlarla birlikte enerji

sektoumlruumlndeki iş birliği ve kuumlltuumlrel alanında iki mutabakat muhtırası da imzalanmıştır Cezai

76

Meselelerde Karşılıklı Adli Yardımlaşma Mahkucircm Edilen Kişilerin Transferi anlaşması kapsamında

huumlkuumlmluuml kişilerin devredilmesi ile succedillanan huumlkuumlmluumllerin istedikleri takdirde cezalarını kendi

uumllkelerinde vermelerine izin verileceği belirlenmiştir

Uluslararası Teroumlrizmle Muumlcadele Organize Succedil anlaşması kapsamında iki uumllkenin aleyhinde

teroumlr eylemleri gerccedilekleştirilirse iki uumllkenin istihbarat ve genel bilgi alışverişinde bulunabileceği

yazılmıştır Elektrik enerjisi ile ilgili imzalanan mutabakat muhtırası mevcudiyet ihtiyaccedil ve fiyatına

bağlı olarak yıllık 900 milyon uumlnite ayarlanmış elektrik enerjisi ithalatı ve ihracatı ve iki tarafccedila

kararlaştırılacak bir fiyata Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin elektrik alacağını belirlemiştir Ancak Hasina

ve Singh 4096 kmrsquolik sınırın ldquoyerleşim yerlerininrdquo ve ldquosınır oumltesinde olan cep boumllgesinde

vatandaşlarının ikamet ettiği 61 kmrsquolik sorunlu boumllgeler hakkında bir ccediloumlzuumlm bulamamıştır Hasina

Teesta ve diğer ortak nehirlerin su paylaşımı sorununu guumlndeme getirmişti ldquoBu ccedilok oumlnemli konuda

karşılıklı anlaşmalara varma konusunda desteğinizi rica ediyorumrdquo demişti Ancak daha sonraki ikili

ziyaretlerde de bu konuda her hangi bir anlaşmaya varılamamıştır (Meagovin 2010 The Daily Star

2010c 2010d)

Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın daveti uumlzerinde Hindistan Başbakanı Dr Manmohan

Singh 6-7 Eyluumll 2011 tarihlerinde Bangladeşrsquoe ziyarette bulunmuştur (Meagovin 2011) Ziyaret

sırasında Hindistan Başbakanı Bangladeş Cumhurbaşkanı Zillur Rahman Başbakanı Şeyh Hasina

Dışişleri Bakanı Dr Dipu Moni Muhalefet Lideri Khaleda Zia ve Jatiya Partisi Genel Başkanı HM

Ershad ile farklı goumlruumlşmeler yapmıştır Goumlruumlşmeler sırasında iki Başbakan laiklik demokrasi ve

sosyal adalet değerlerine olan ortak inancı ve bağlılığı yinelemiştir İki uumllkenin halklarının

kaderlerinin barış refah ve istikrar arayışlarında birbirlerine bağlı olduklarını da vurgulamıştır

Dr Manmohon Singhrsquoin ziyareti sırasında iki uumllke arasında birkaccedil anlaşma ve mutabakat

muhtıraları imzalanmıştır Bunlar ise Kalkınma iccedilin İş birliği Ccedilerccedileve Anlaşması Hindistan ve

Bangladeş Arasındaki Kara Sınırının Sınırlandırılması ve İlgili Konularla İlgili Anlaşma Protokoluuml

Bangladeş ve Nepal Arası Karayolu Geccediliş Trafiğini Kolaylaştırmak iccedilin Hindistan ve Bangladeş

Arası Mutabakat Muhtırası Yenilenebilir Enerji İş birliği Anlaşması Mutabakatı Sundarbanrsquoın

Korunması Hakkında Mutabakat Muhtırası Sunderbandaki Bengal Kaplanının Korunması

Protokoluuml Balıkccedilılık Alanında İş birliği Anlaşması Mutabakatı Televizyon Programlarının

Karşılıklı Yayını Hakkında Mutabakat Muhtırası Jawaharlal Nehru Uumlniversitesi ve Dakka

Uumlniversitesi Arasında Mutabakat Muhtırası ve Hindistan Ulusal Moda Teknolojisi Enstituumlsuuml (NIFT)

ve Bangladeş BGMEA Moda ve Teknoloji Enstituumlsuuml (BIFT) arasındaki Akademik İşbirliği

Anlaşması Mutabakat Muhtırasıdır (Meagovin 2011)

2011 yılında Hindistan Bangladeş arasındaki sınır sorunu ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur Ancak

karşılığında Hindistan Bangladeş uumlzerinden transit geccedilişi iccedilin oumlnemli bir anlaşma yapmıştır

77

Bangladeş uumlzerinde Hindistanrsquoın batı boumllgelerden doğu boumllgelerine gıda makina ve diğer eşyaları

taşımak iccedilin belli yolları kullanacaktır Bu anlaşma kapsamında yapılacak olan kara ve demir

yollarının yapılması iccedilin Hindistan Bangladeşrsquoi ccedilok yuumlksek faiz ve şart ile borccedil vermiştir Ancak

transitten Bangladeşrsquoin ne kazanacağı belirlenmemiştir

2015 yılının 6-7 Haziran tarihlerinde Hindistan Başbakanı Narendra Modirsquonin Bangladeşrsquoe

ikili ziyareti gerccedilekleşmiştir Modirsquoin bu tarihi ziyareti sırasında iki uumllke arasındaki uzun suumlre devam

eden kara sınır sorunu ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur Ancak imzalanan diğer anlaşmalar kapsamında

Hindistanrsquoın yıllardır beklediği koridor ve bazı istekler gerccedilekleşmiştir Modirsquonin ziyareti sırasında

iki uumllke arasında imzalanan 22 anlaşmalar ve Mutabakat Muhtıraları arasında ise 1974 Kara Sınır

Anlaşması onay belgeleri ve 2011 Protokoluumlnuumln değişimi 1974 Kara Sınır Anlaşması ve 2011

Protokoluumlrsquonuumln uygulanması iccedilin Modalite Mektubu Değişimi İkili Ticaret Anlaşması (yenileme)

Standardizasyon Alanındaki İşbirliğine İlişkin Bangladeş Standartları ve Test Kurumu (BSTI) ile

Hindistan Standartları Buumlrosu (BIS) arasında İkili İş birliği Anlaşması Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquote Hindistan Ekonomik Boumllgesi

Hakkında Mutabakat Muhtırası Bangladeş-Hindistan Kıyı Deniz Nakliye Anlaşması İccedilsu Transit

ve Ticaretine İlişkin Protokol (yenileme) Dakka-Shillong-Guwahati Otobuumls Hattı ve Protokoluuml

Soumlzleşmesi Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hattı ve Protokoluuml Anlaşması Sahil Guumlvenlik

Goumlrevlileri Arasında Mutabakat Muhtırası İnsan Kaccedilakccedilılığının Oumlnlenmesine İlişkin Mutabakat

Muhtırası Kaccedilakccedilılığın Oumlnlenmesi ve Sahte Doumlviz Notlarının Dolaşımı Hakkında Mutabakat

Muhtırası Hindistan Huumlkuumlmeti tarafından Bangladeş Huumlkuumlmetirsquone 2 Milyar Dolarlık Yeni Bir Kredi

(LoC) ile ilgili Mutabakat Muhtırası Bengal Koumlrfezi ve Hint Okyanusursquondaki Mavi Ekonomi ve

Denizcilik İş birliği Anlaşması SAARCrsquoin IECC Kapsamında Bir Proje iccedilin Mutabakat Muhtırası

2015-17 Yılları iccedilin Kuumlltuumlrel Değişim Programı Bangladeş-Hindistan Eğitim İş birliği Niyet Beyanı

Bangladeş Denizaltı Kablo Şirketi (BSCCL) ile Bharat Sanchar Nigam Limited (BSNL) arasında

Akhaurarsquoda internet iccedilin uluslararası bant genişliğinin kiralanması soumlzleşmesi Bangladeşrsquoin Dakka

Uumlniversitesi ve Hindistanrsquoın Bilimsel ve Enduumlstriyel Araştırma Kurulu arasında Bengal Koumlrfezi

Oşinografisi Hakkında Ortak Araştırma iccedilin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquoteki Rajshahi

Uumlniversitesi ve Hindistanrsquoın Jamia Milia Islamia Uumlniversitesi arasında Mutabakat Muhtırası ve

Bangladeşrsquote faaliyete geccedilmesi iccedilin Bangladeşrsquoin Sigorta Geliştirme ve Duumlzenleme Kurumu (IDRA)

tarafından Hindistanrsquoın Life Insurance Corporationrsquoa (LIC) Onay Mektubu Teslimlerirsquodir

(Bdnews24com 2015 The Daily Star 2015a)

Modirsquonin bu ziyareti sırasında iki Başbakan Khulna-Mongla Demiryolu hattının inşası

Bangladeş Demiryollarının Kalaura-Shahbajpur boumlluumlmuumlnuumln Rehabilitasyonu Sardah Ulusal Polis

Akademisirsquonde Bangladeş-Hindistan Dostluk Binası Shilaidaharsquonın Rabindra Bhaban Kuthibari ve

Feni Nehri uumlzerindeki Hindistan-Bangladeş Dostluk Koumlpruumlsuuml-1 inşaatı iccedilin temel taşının accedilılışlarını

yapmıştır Ayrıca iki Başbakan Tarapur-Kamlasagar Sınır Haat ve BSTIrsquode Yuumlkseltilmiş

78

Laboratuarların Accedilılışını yaparken Bangladeş ile Hindistan arasında Dhaka-Sylhet-Shillong-

Guwahati Otobuumls Hattı ve Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hatlarını da resmı olarak başlatmıştır

(Bdnews24com 2015 The Daily Star 2015a) Bu ziyaretinde imzalanan Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Hindistanrsquoın ulusal ticaretin kolaylığının

yolunu accedilmış ve sorunlu boumllgelerinle kolay ulaşım fırsatını sağlamıştır Oumlte yandan Bangladeş

yıllardır beklediği Teesta Nehrinin Su Paylaşımı ile ilgili herhangi bir anlaşma veya ilerleme

kaydedememiştir

Ekim 2016 yılında Ccedilin Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyareti ve OBOR kapsamında teklif

ettiği 40 milyar dolarlık ekonomik desteklerin ardından Hindistan youmlnetimi Bangladeş Başbakanı

Şeyh Hasinarsquoyı Hindistan ziyaretine davet etmiştir 07-10 Nisan 2017 tarihlerinde Şeyh Hasinarsquonın

Hindistanrsquoa yaptığı ziyareti sırasında 08 Nisan 2017 tarihinde iki uumllke arasında toplam 22 Anlaşma

ve Mutabakat Muhtırası (MoU) imzalanmıştır (The Daily Star 2017) İmzalanan MoU ve anlaşmalar

ise Savunma İş birliği Ccedilerccedilevesi Mutabakat Muhtırası Hindistanrsquoın Tamil Nadu Savunma

Hizmetleri Personel Koleji ve Bangladeşrsquoin Mirpur Savunma Hizmetleri Komutanlığı ve Personel

Koleji arasında Stratejik ve Operasyonel Ccedilalışmalar Alanında İşbirliğinin Artırılması Mutabakat

Muhtırası Ulusal guumlvenlik kalkınma ve stratejik ccedilalışmalar alanındaki iş birliğini arttırmak iccedilin

Ulusal Savunma Koleji Dakka Bangladeş ve Ulusal Savunma Koleji Yeni Delhi Hindistan

arasında Mutabakat Muhtırası Uzayrsquoın Barışccedilıl Kullanımlarında Hindistan ve Bangladeş İş birliği

Mutabakat Muhtırası Nuumlkleer Enerjinin Barışccedilıl Kullanımlarında İş birliği Anlaşması Atom

Enerjisi Duumlzenleme Kurulu (AERB) Hindistan ve Bangladeş Atom Enerjisi Duumlzenleme Kurumu

(BAERA) arasında Nuumlkleer Guumlvenlik ve Radyasyondan Korunma Youmlnetmeliği ccedilerccedilevesinde Teknik

Bilgi Değişimi ve İş birliği Anlaşması Bangladeşrsquote Nuumlkleer Santral Projelerinde İş birliği

Konusunda Kuumlresel Nuumlkleer Enerji Ortaklığı Merkezi (GCNEP) Atom Enerjisi Boumlluumlmuuml Hindistan

ve Bangladeş Atom Enerjisi Komisyonu (BAEC) arasında Kurumlar arası Anlaşması Hindistan

Elektronik ve Bilgi Teknolojileri Bakanlığı ile Bangladeş Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Boumlluumlmuuml

arasında Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Alanında İş birliği Mutabakat Muhtırası Siber Guumlvenlik

Alanında iki uumllkenin ilgili kurumlar arası Mutabakat Muhtırası Hindistan ve Bangladeş Arasındaki

Sınır Boyunca Ortak Pazar Kurma Mutabakat Muhtırası İkili Yargı Sektoumlruuml İş birliği Konusunda

Hindistan ve Bangladeş Arası Mutabakat Muhtırası Bangladeşli Adli Memurlar iccedilin Eğitim ve

Kapasite Geliştirme Programı iccedilin Hindistan Ulusal Yargı Akademisi ve Bangladeş Yuumlksek

Mahkemesi arasında Mutabakat Muhtırası Deniz Navigasyon Yardımlarında İş birliği Hakkında

Bangladeş-Hindistanrsquoın ilgili birimler arasındaki Mutabakat Muhtırası Toprak Bilimleri Araştırma

ve Geliştirme Alanında Karşılıklı Bilimsel İş birliği Mutabakat Muhtırası Bangladeş ve Hindistan

arasındaki Kıyı ve Protokol Guumlzergahında Yolcu ve Yolcu Gemisi Hizmetlerinde Mutabakat

Muhtırası Hindistan-Bangladeş Protokoluuml Guumlzergahında Sirajganjrsquodan Daikhowarsquoya ve

Ashuganjrsquodan Zakiganjrsquoa Fairwayrsquoin Geliştirilmesi iccedilin Hindistan Denizcilik Bakanlığı ile

Bangladeş Denizcilik Bakanlığı arasında Mutabakat Muhtırası Medya Alanında İş birliği

79

Konusunda Hindistan ve Bangladeş Mutabakat Muhtırası Hindistan ve Bangladeş arasında goumlrsel-

işitsel Ortak Yapım Anlaşması Savunma Kredi limitinin 500 milyon ABD dolarına artırılması

Mutabakat Muhtırası Motorlu Taşıt Yolcu Trafiği Youmlnetmeliği (Khulna-Kolkata yolu) iccedilin

Bangladeş-Hindistan arasındaki anlaşması 3 Kredinin Uzatılması ile ilgili Mutabakat Muhtırası ve

Bangladeşrsquote 36 Semt Kliniği İnşaatı iccedilin Finansman Anlaşmasırsquodır (The Daily Star 2017)

Hasinarsquonın bu ziyareti esnasında imzalanan ldquoSavunma İş birliği Ccedilerccedilevesi Mutabakat

Muhtırasırdquo ve Hint yapımı silahları satın alması iccedilin 500 milyon dolarlık bir kredi uumllke iccedilinde buumlyuumlk

bir tepki oluşturmuştur Şeyh Hasinarsquonın bu ziyareti sırasında iki uumllkenin oumlzel sektoumlrler arasında da

bazı anlaşma ve mutabakat muhtıraları imzalanmıştır Bunlar arasında Bangladeşrsquoin Rampalrsquoda

1320 MWrsquolık Dosluk Enerji Projesinin borccedil finansmanı inşaatı iccedilin Bangladeş Hindistan Dostluk

Guumlcuuml Şirketi Limited (BIFPCL) ile EXIM Bank of India arasında Tesis Soumlzleşmesi Meghnaghatrsquotaki

3000 MWrsquolık enerji projesinin ilk aşaması iccedilin Reliance Power ile Guumlccedil Enerji ve Maden Kaynakları

Bakanlığı arasındaki Uygulama Anlaşması ve Enerji Satın Alma Anlaşması NTPC Vidyut Vyapar

Nigam Limited (NVVN) ile Tripurarsquodan Bangladeşrsquoe 60 MW ek guumlccedil sağlamak iccedilin Bangladeş Guumlccedil

Geliştirme Kurulu arasında yapılan ek anlaşması Nepalrsquoden enerji tedariki iccedilin NTPC Vidyut

Vyapar Nigam Limited (NVVN) ile Bangladeş Guumlccedil Geliştirme Kurulu arasında Mutabakat

Muhtırası Adani Power (Jharkhand) Limited ve Bangladeş Guumlccedil Geliştirme Kurulu arasındaki

Uygulama Soumlzleşmesi ve Adani Power Şirketi (Jharkhand) ve Bangladeş Guumlccedil Şebekesi Şirketi

Limited arasında Jharkhandrsquodeki 1600 MWrsquolık Santralrsquoden elektrik temini iccedilin Enerji Satın Alma

Anlaşması Petronet LNG Limited Hindistan ve Bangladeş Petrol Gaz ve Mineral Şirketi

(Petrobangla) arasındaki LNG Terminali Kullanımını ile ilgili dokumanı India Oil Corporation

Limited (IOCL) ve Petrobangla arasındaki LNG İşbirliği Anlaşması Mutabakatı Numaligarh

Rafinerisi Limited Şirketi (NRL) ile Bangladeş Petrol Şirketi (BPC) arasında Gasoil satışı ve alımı

anlaşması ve Konteyner taşımacılığı alanında Hindistan ve Bangladeş arasında iş birliğini teşvik

etmek ve genişletmek iccedilin Bangladeş Konteyner Limited Şirketi ile Hindistan Konteyner Şirketi

arasında bir Mutabakat Muhtırası ve Tata Tıp Merkezi Hindistan ve Genel Tıbbi Hizmet Muumlduumlrluumlğuuml

Bangladeş Silahlı Kuvvetleri arasındaki Mutabakat Muhtırası ilk sırada yer almaktadır

İlerleyen suumlre iccedileresinde iki uumllke arasında bazı oumlnemli anlaşmalar imzalanmıştır Oumlzellikle

nuumlkleer enerji projesi ve savunma iş birliği iccedilin kredisi ccedilok oumlnem taşımaktadır 1 Mart 2018 tarihinde

Bangladeşrsquote Rooppur nuumlkleer enerji projesinin uygulanmasında Rus muumlteahhit ve Hintli ve

Bangladeşli uzmanlar arasında etkileşim iccedilin bir ccedilerccedileve oluşturmak iccedilin Hindistan Rusya ve

Bangladeş iş birliği iccedilin Mutabakat Muhtırası imzalamıştır 7 Mayıs 2018 tarihinde ise Bangladeş

Halk Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti ile Hindistan Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti arasında savunma iş birliği iccedilin

Hindistan Cumhuriyeti Huumlkuumlmeti tarafından 500 Milyon doları tutarında Kredi Verme Anlaşması

imzalanmıştır (Hcidhakagovin ty)

80

Tablo 10 Bangladeş ve Hindistan Liderlerinin Karşılıklı Ziyaretleri (2009-2018)

6-7 Eyluumll 2011 Başbakan Dr Manmohan Singh Bangladeşrsquoe Ziyaret etti

03-05 Mart 2013 Cumhurbaşkanı Pranab Mukherjee Bangladeşrsquoe Ziyarette bulundu

06-07 Haziran 2015 Başbakan Narendra Modi Bangladeşrsquoe ikili Ziyarette bulundu

10-13 Ocak 2010 Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa Devlet Ziyareti yaptı

18-23 Aralık 2014 Cumhurbaşkanı Md Abdul Hamid Hindistanrsquoa ziyaret etmiştir

19 Ağustos 2015 Başbakan Şeyh Hasina Cumhurbaşkanı Pranab Mukherjeersquonin

cenazesine katılmak iccedilin Yeni Delhirsquoyi ziyaret etti

16-17 Ekim 2016 Başbakan Şeyh Hasina BRICS-BIMSTEC Zirvesirsquone katılmak iccedilin

Goarsquoyı ziyaret etti

07-10 Nisan 2017 Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoa Devlet Ziyareti yaptı

08-11 Mart 2018 Bangladeş Cumhurbaşkanı Md Abdul Hamid Yeni Delhirsquodeki Uluslararası Guumlneş İttifakı Kurucu Konferansı iccedilin Hindistanrsquoı

ziyaret etti

Kaynak Hcidhakagovin ty

322 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Ekonomik ve Kalkınma İlişkileri

Hindistan Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ikinci ticaret ortağıdır Son on yılda ikili ticaret istikrarlı bir

şekilde buumlyuumlmuumlştuumlr 2009-10 doumlneminde Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa 30463 milyon dolarlık ihracat

yapmışken Hindistanrsquodan yapılan ithalatı 3213 milyar olmuştur Son uumlccedil yılda 2015-16 2016-2017

ve 2017-18 doumlneminde Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe ihracatı 285 artmıştır Hindistanrsquoın 2017-18

doumlneminde Bangladeşrsquoe ihracatı 846 milyar dolarına ve Bangladeşrsquoten yapılan ithalat 068 milyar

dolarına ulaşmıştır (Islam 2019) 2017-18 doumlneminde toplam ikili ticaret 914 milyar doları

seviyesinde gerccedilekleşmiştir Ancak İki uumllke arasında dış ticaret accedilığı 2017-18 doumlneminde oumlnceki

yılına goumlre 42 daha yuumlkselmiştir Geccedilen yıllara goumlre Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin ihracatı yavaş yavaş

yuumlkseliyor olsa da Hindistanrsquodan yapılan ithalat ihracattan daha hızlı artmaktadır Oumlrneğin 2017-18

doumlneminde Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa yapılan ihracat 30 artarken Hindistanrsquodan yapılan ithalat

40 artmıştır

Tablo 11 2009-2018 Yılları Arasında Hindistan Bangladeş İhracat ve İthalatı

Doumlnem Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin İhracatı

(Milyon)

Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin İthalatı

(Milyon)

2009-2010 30463 321370

2010-2011 51251 456920

2011-2012 49842 474330

81

Tablo 11 (Devamı)

Doumlnem Hindistanrsquoa Bangladeşrsquoin İhracatı

(Milyon)

Hindistanrsquodan Bangladeşrsquoin İthalatı

(Milyon)

2012-2013 56396 477680

2013-2014 45663 603480

2014-2015 52716 581690

2015-2016 68962 545290

2016-2017 67240 613070

2017-2018 87327 862150

Kaynak Bangladeş Bankası İhracat Teşvik Buumlrosu ve Bangladeş İstatistik Buumlrosu

Hcidhakagovin ty-c

Hindistan 2011rsquoden beri Guumlney Asya Serbest Ticaret Boumllgesi (SAFTA) altında tuumltuumln ve alkol

hariccedil tuumlm tarife hatlarında Bangladeşrsquoe guumlmruumlksuumlz erişim sağlamış ancak Anti-damping vergileri

telafi edici vergiler olumsuz uumlruumln listeleri ve Hindistanrsquoın uyguladığı diğer ticari engeller

Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa ihracatını engellemektedir Hindistan son sekiz yılda toplam 8 milyar

dolar tutarında uumlccedil ccedilerccedileve kredisi (LOC) vermiştir (Monwara 2018) Bu Bangladeşrsquoi Hindistanrsquoın

en buumlyuumlk ccedilerccedileve kredisi alıcısı yapmıştır Hindistanrsquoın vermiş olduğu ccedilerccedileve kredisi kullanarak

Bangladeş Hindistanrsquoa sağladığı kara deniz ve demir yolu transiti iccedilin altyapı geliştirme ccedilalışmalar

ve yatırımcılar iccedilin Mongla Bheramara and Mirsarairsquoda uumlccedil Oumlzel Ekonomik Boumllge (SEZ)

yapılmaktadır Oumlrneğin Ocak 2010 yılında Şeyh Hasinarsquoın Hindistanrsquoa yaptığı ziyarette Hindistan

toplu taşıma karayolları demiryolları iccedil su yolları vb 14 projeyi kapsayan 1 milyar doları tutarında

bir ccedilerccedileve kredisi (LOC) sağlamıştır

Haziran 2015 yılında Başbakan Narendra Modirsquonin Bangladeşrsquoe yaptığı ziyarette ikinci

ccedilerccedileve kredisi olarak 2 milyar doları ayarlanmıştır Bu kredisi ccediloğunlukla transit ile ilgili

karayolları demiryolları enerji denizcilik Oumlzel Ekonomik Boumllgeler (SEZ) gibi projeleri

kapsamaktadır Nisan 2017 yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın Hindistanrsquoa yaptığı

ziyarette Hindistan Bangladeşrsquoe 45 milyar dolar tutarında uumlccediluumlncuuml bir kredi sağlamıştır Kredi

kapmasında transitte kullanılacak Liman genişletme demiryolları kara yolların ve deniz yollarının

yanı sıra enerji ve telekomuumlnikasyon alanlardaki projeleri kapsamaktadır (Hcidhakagovin ty)

Bangladeşrsquote Hindistanrsquoın doğrudan yabancı yatırımı (FDI) 2016-17 yıllarında 9541 milyon dolara

ulaşarak Bangladeşrsquoteki yedinci en yuumlksek yatırım olmuştur 2009-2018 elektrik ve enerji sektoumlruuml iş

birliği Hindistan-Bangladeş ilişkilerinin bir diğer alanıdır

Bangladeş şu anda Hindistanrsquodan yaklaşık 1160 MWrsquolık elektrik ithal etmektedir

Bangladeşrsquoin Rampalrsquoda Hindistan ve Bangladeş arasında 50-50 ortak girişimi olan 1320 MWrsquolık

koumlmuumlr yakıtlı lsquoMaitree Termik Santralrsquo kurulmaktadır (Balaji 2016) Şeyh Hasinarsquonın Nisan

82

2017rsquodeki ziyaretinde Hindistanrsquoın kamu ve oumlzel şirketleri ile Bangladeşrsquoin kamu ve oumlzel şirketleri

arasında yaklaşık 3600 MWrsquolık elektrik uumlretimi tedariki ve finansmanı anlaşmaları imzalanmıştır

İki uumllke Batı Bengalrsquodeki Siliguri ve Dinajpurrsquodaki Parbatipur arasındaki Bangladeşrsquoe dizel tedarik

eden ilk Bangladeş-Hindistan Dostluk Boru Hattırsquonın inşaatını da başlatmıştır (Monwara 2018)

Bangladeş uumlzerinden Hindistanrsquoın Kolkata-Assam arasında kurulan su yolundan malların taşınması

iccedilin Hindistan ccedilok az bir miktar uumlcret oumldemektedir Bangladeş Tarife Komisyonunu malların ve diğer

olanaklarının nakliye hizmetleri iccedilin ton başına 1158 Tk tavsiye etmesine rağmen Bangladeş sadece

192 Tklık bir nominal uumlcret almaktadır Hindistan kendi yolcuların seyahatini ve mal taşımacılığını

artırmak iccedilin Bangladeş-Hindistan geleneksel tren yollarını canlandırmak iccedilin girişimlerde

bulunmaktadır Bunun iccedilin Bangladeşrsquoe yumuşak kredisi sağlamıştır Eyluumll 2018rsquode Bangladeş

Demiryolunun Kulaura-Shahbajpur kesimi Akhaura-Agartala duumlello hatlı demiryolu bağlantısı ve

Chilahati-Haldibari demiryolu bağlantı projelerinin ccedilalışmaları iki uumllkenin Başbakanları tarafından

accedilılmıştır Hindistan ve Bangladeş arasındaki Kıyı Denizcilik Anlaşmasına dayanarak Hindistan

limanlarında geccedilerli olan gemi ve kargo ile ilgili uumlcretlerde 40 indirim yapılacaktır (Monwara

2018) Oumlte yandan Hindistan Bangladeşrsquoin kıyıyı ve Chattogram ve Mongla limanlarını kullanarak

mallarını kendi uumllkenin bir boumllgeden başka boumllgeleri taşıyabilecektir

323 2009-2018 Doumlneminde Hindistan ile olan Askeri İlişkileri

Bangladeş ve Hindistan arasındaki savunma iş birliği 2009-2018 yılları arasında oumlnemli

ilerleme kaydetmiştir Silahlı kuvvetlerin oumlnde gelen liderleri arasında duumlzenli ziyaretler yapılmakta

ve eğitim ve ortak tatbikatlar konusunda iş birliği yapmaktadır Başbakan Şeyh Hasina 2009 yılında

iktidara geldiğinde Bangladeşrsquote sığınan Hindistanlı ayrımcılık grupları ve Hindistanrsquoın ccedilıkarlarına

aykırı olan gruplara karşı hareket etmeye kararlı olduğunu belirtmiştir (Chakma 2015) Bangladeş

Assam Birleşik Kurtuluş Cephesi Başkanı Arabinda Rajkhowa ve Bodoland Ulusal Demokrat

Cephesi lideri Ranjan Daimary da dahil olmak uumlzere isyancı liderlerin tutuklanmasına ve

yargılanmasına yardımcı olacak oumlnlemleri almıştır Bu tuumlr oumlnlemler ikili stratejik ilişkileri iccedilin bir

doumlnuumlm noktası olmuştur

İki uumllkenin silahlı kuvvetleri liderlerin tarafından duumlzenli karşılıklı ziyaretler mevcuttur Her

iki uumllkenin savunma guumlccedilleri ortak tatbikatlara tıbbi yardım ve eğitim programlarına katılmaktadır

İki uumllke Ordu arasında ldquoSampritirdquo ve ldquoMilanrdquo adlı ortak tatbikat belirli aralığında yapılmaktadır

Kasım 2017rsquode iki ordu arasında ldquoSampritirdquo tatbikatı Mizoramrsquoda yedincisini tamamlanmıştır

Hindistan Ccedilin-Bangladeş savunma ilişkisine karşı oumlnlem almak iccedilin Bangladeş ile savunma

anlaşması yapmak istemektedir Başbakan Şeyh Hasinarsquonın Nisan 2017rsquode Hindistanrsquoa yaptığı

ziyareti sırasında savunma iş birliği alanlarında imzalanan bir dizi anlaşma ve MoU Bangladeş halk

tarafından da şuumlphecilikle karşılanmıştır Oumlzellikle Savunma İş birliği Ccedilerccedilevesinde MoU Savunma

ekipmanların alımı iccedilin 500 milyon doları değerinde bir kredi limiti ve Stratejik operasyonel

83

ccedilalışmalar alanında iş birliğinin arttırılması konusundaki MoU ccedilok tartışılmıştır (Bhattacharjee

2018) Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe verdiği 500 milyon doları tutarındaki kredisi oumlzellikle

Hindistanrsquodan iletişim ve sahil guumlvenlik devriye botları olmak uumlzere savunma ekipmanları satın

alınacaktır (SAM 2019)

324 Kara Sınır Sorunun Ccediloumlzuumlmuuml

Hindistan ve Bangladeş yaklaşık 40967 kmrsquolik ortak bir kara sınırını paylaşmaktadır Ancak

Bangladeşrsquoin bağımsızlığından oumlnceki Doğu Pakistan doumlneminden beri Hindistan ile sınır

anlaşmazlığı devam etmekteydi 1947 yılında Sir Cyril Radcliffe Muumlsluumlmanların ccediloğunluğunun

yaşadığı illerin yeni Pakistan ulusunun bir parccedilası olacağı ve Hindu ve Şeyh ccediloğunluğunun

Hindistanrsquoda kalacağı bir sınır oluşturulması iccedilin İngiliz huumlkuumlmeti tarafından goumlrevlendirilmiştir

Radcliffe tarafından sınırının ccedilizilmesi doumlneminde Cooch Beharrsquoın Maharajahrsquoı (Hindistanrsquoın bir

boumllgesi) ile Rangpur Nawabrsquoı (Doğu Pakistanrsquoın bir boumllgesi) arasındaki bazı soumlmuumlrge oumlncesi

antlaşmalar nedeniyle sınır boumlluumlnme sırasında Hindistanrsquoın bazı yerleşim boumllgeleri Doğu Pakistanrsquoın

sınır iccedilinde ve Doğu Pakistanrsquoın bazı yerleşim boumllgeleri Hindistanrsquoın sınır iccedilinde bırakılmıştır

(Quadir 2015) Boumlylece bu yerleşim boumllgelerinin sakinleri bir yabancı toprak tarafından izole

edilmeleri nedeniyle ccedilok koumltuuml duruma duumlşmuumlştuumlr Ccediluumlnkuuml sağlık veya elektrik gibi temel hizmetler

kendi huumlkuumlmetleri veya ccedilevre devlet tarafından sağlanmamaktadır Bunlarla birlikte vatandaş olduğu

uumllkeye gitmeleri iccedilin uluslararası sınırı geccedilmek zorunda kalıyorlardı

Bangladeşrsquoin bağımsızlığından kısa bir suumlre sonra 16 Mayıs 1974rsquote Başbakan Şeyh Mujibur

Rahman ve Başbakan Indira Gandhi arasında sınır ile ilgili sorunlar ve bunlardan dolayı zor durumda

olan vatandaşları iccedilin bir ccediloumlzuumlm bulmayı amaccedillayan bir Kara Sınır Anlaşmasını (LBA)

imzalanmıştı Bu anlaşma 1974rsquote Bangladeş tarafından hızla onaylanmış ancak Hindistan

anlaşmanın uygulanması iccedilin anayasa değişikliği gerektireceğini soumlyleyerek suumlreci geri almış ve 41

yıl boyunca oyalamıştır Sonunda 7 Mayıs 2015 tarihinde Hindistan Parlamentosu nihayet Kara

Sınır Anlaşması (LBA) Yasasını kabul etmiş ve 1 ay sonra 6 Haziran tarihinde Başbakan Narendra

Modirsquonin Bangladeş ziyareti sırasında anlaşma imzalanmıştır

41 yıl suumlre boyunca her ne kadar Delhi tarafından tekrarlanan guumlvenceler yapılmış olsa da LBA

aleyhine accedilılan davalar vilacircyet huumlkuumlmetleri ve Delhirsquodeki merkez iktidarların sergilediği politikalar

dolaysıyla anlaşma ile ilgili guumlven accedilığı ortaya ccedilıkmıştır Bu suumlreccedil boyunca sınır anlaşmazlığı hem

uumllkeleri hem de liderlerini asla bitmeyecek bir ccedilatışmaya suumlruumlklemiş ve iyi komşuluk ilişkilerini

olumsuz bir şekilde etkilemiştir 1997 yılında her iki uumllke de yerleşim boumllgelerinin listesini

sonlandırmayı kabul etmiş ve 2001 yılında İki Ortak Sınır Ccedilalışma Grubu kurulmuştur Mayıs

2007rsquode yerleşim boumllgelerinde ortak nuumlfus sayımı da gerccedilekleştirilmiştir Bangladeş Başbakanı Şeyh

Hasinarsquonın Ocak 2010 yılında Hindistanrsquoa yaptığı ziyareti takiben Kongrenin liderliğindeki

84

huumlkuumlmetinin LBA sorununu ccediloumlzmek iccedilin samimi bir ccedilaba sarf ettiğini belirtmiştir Başbakan

Manmohan Singhrsquoin Eyluumll 2011rsquode Dakka ziyareti esnasında Bangladeş ve Hindistan LBA Ek

Protokoluumlrsquone imza attı (The Daily Star 2015c)

325 Sınırda Hindistan tarafından Bangladeşlilere Accedilılan Ateş ve Oumlluumlmuuml

Bangladeşrsquoin kuruluşundan buguumlne kadar Hindistan ve Bangladeş arasındaki dostluk

ilişkilerinin en buumlyuumlk engeli ise Hindistan Sınır Guumlvenliği Guumlcuuml (BSF) tarafından Bangladeşli

vatandaşların yargısız oumllduumlruumllmesidir Bangladeş Hindistan ile 4096 kilometre sınırlarını

paylaşmaktadır 1980rsquolerin ortasından Hindistan 8 metre yuumlksekliğinde ccedilift duvarlı dikenli tel ccedilit

inşa etmeye başlamış ve 70rsquoi tamamlamıştır Hindistan tarafından kurulan bu duvar Bangladeş

halkı tarafından guumlvensizliğin semboluuml olarak goumlruumllmektedir Ayrıca Hindistanrsquoın Hindistan-

Bangladeş sınırında ldquovur ve oumllduumlrrdquo politikası iki uumllkenin ilişkilerinde olumsuz etki bırakmaktadır

Pasaport ve vize yapılmasındaki zorluklardan dolayı ve sınırın her iki tarafındaki ruumlşvetccedili gruplarının

insanlara yasadışı yoluyla sınır geccedilişine teşviki her yıl ccedilok sayıda insanın oumlluumlmuumlne sebep olmaktadır

Ayrıca sınır duvarlarına yakın olan ccediliftccedililik alanlarına giden Bangladeş vatandaşlarını Hindistan

Sınır Guumlvenliği Guumlcuuml (BSF) tarafından oumllduumlruumllduumlğuumlnuuml normal bir olay haline doumlnmuumlş durumundadır

2009-2018 yıllarında bile BSF tarafından oumllduumlruumllen (Shahriar vd 2019) Bangladeşlilerin sayıları

azalmamıştır 11 Temmuz 2019 tarihinde bir Bangladeş parlamentosunda iccedilişleri bakanı

Asaduzzaman Khan Kamalrsquoın verdiği verilerine goumlre 2009rsquoden 2018 yılına kadar sınırda BSF

tarafından oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin sayısı 294rsquotuumlr (Jugantor 2019)

Tablo 12 2009-2018 Yılları Arasında BSF tarafından Oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin Sayısı

Yıl Huumlkuumlmet tarafından

verilen sayı

İnsan hakları oumlrguumltuuml

ldquoodhikarrdquoın verdiği sayı

2009 66 98

2010 55 74

2011 24 31

2012 24 38

2013 18 29

2014 24 35

2015 38 44

2016 25 29

2017 17 25

2018 03 11

Toplam 294 414

Kaynak Odhikar ty Jugantor 2019

Ayrıca yaralanan ve kaccedilırılan Bangladeşlilerin sayısı da ccedilok az değildir BSF tarafından 7 Ocak

2011 tarihinde 15 yaşındaki Bangladeşli Felani Khatunrsquoun BSF tarafından oumllduumlruumllmesi duumlnya

85

basınında buumlyuumlk tepki yaratmıştır İki Hintli kaccedilakccedilısına para vererek babasıyla Felani Khatun bambu

merdivenleri kullanarak ccedilitlerin uumlzerine tırmanarak Bangladeş tarafına geccedilerken kıyafetleri tellerin

iccediline yapışmıştır Tellerine takılan Felanirsquoyi BSF ateş accedilmış ve oumllduumlrmuumlştuumlr Felanirsquonin vuumlcudu 5

saat ccedilite asılı olarak kalmış ve daha sonra BSF tarafından goumltuumlruumllmuumlştuumlr Felani olayından sonran

Bangladeş ve Hindistan huumlkuumlmetleri guumlvenli guumlccedillerinin daha dikkatli davranacağı konusunda

anlaşmasına rağmen BSF tarafından oumllduumlruumllen Bangladeşlilerin sayıları azalmamıştır

326 Assamrsquoda Vatansız Bırakılan 2 Milyon Bengal

2015 yılında Bangladeşrsquoin sınırındaki Hindistanrsquoın Assam eyaletinde Ulusal Vatandaş Kaytları

(NRC) ccedilalışmaları başlatılmıştır (NRC Assam ty) Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı başladıktan

sonra Assamrsquoa gelen ve yaşamakta olan insanları ldquoyasadışı goumlccedilmenrdquo olarak nitelendirmek iccedilin bu

ccedilalışmayı başlatılmıştır Assam huumlkuumlmetinin amacı 24 Mart 1971rsquoden sonra Assamrsquoa giren insanları

tespit ederek vatandaşlıktan ccedilıkarmak ve kaynak uumllkesi veya boumllgesine goumlndermektir 2018 yılının

temmuz ayında NRC taslağında doumlrt milyondan fazla Bengalce konuşan Muumlsluumlman ve Hindursquoyu

vatandaşlığından ccedilıkarılmıştır 2019 yılında 31 Ağustosrsquota ccedilıkarılan kesin listesinde ise ccediloğunlukla

Muumlsluumlmanların yer aldığı 19 milyon insan vatandaşlığından ccedilıkarılmıştır (Uddin 2019) Assam

cezaevlerinde bulunan geccedilici kamplarda yabancı olduğundan şuumlphelenilen binlerce kişiyi toplamıştır

(BBC 2019b) Vatansız bırakılan bu kişilerin Bangladeşli oluğunu ve Bangladeşrsquoe ldquosınır dışı

edileceğirdquo konusunda Hindistanrsquodaki siyasi soumlylem ve medya tartışmalarında tekrar tekrar

vurgulanmaktadır 2019 yılının eyluumll ayında Assam Maliye Bakanı Himanta Biswa Sarma

ldquoHindistan Assamrsquodaki Ulusal Vatandaş Kayıtlarında yabancı goumlsterilen insanları geri almaları iccedilin

Bangladeşrsquoi ikna etmeye ccedilalışacaktır

Mahkemenin nihai karardan sonra Hindistanrsquoa yasadışı yerleşmiş insanları kabul etmek iccedilin

Bangladeşrsquole goumlruumlşmeye başlamalıyızrdquo demiştir (Dhaka Tribune 2019) Ayrıca Narendra Modirsquonin

Bharatiya Janata Partisi (BJP) liderinin vatansız kalan Muumlsluumlmanlarını Bangladeşrsquoi goumlnderileceği

soumlylemlerde bulunmaktadır Hindistan huumlkuumlmet yekleri Bangladeş yetkililere Assamrsquodaki yasadışı

goumlccedilmenlerini tespit etme suumlrecinin Hindistanrsquoın ldquoiccedil meselesirdquo olduğunu soumlylemektedir Bangladeş

yetkilileri de Bangladeşlilerin şu anda komşu uumllkelere yasadışı yoluyla gitmediğini ve gitse bile 1971

ve 1947rsquoden oumlnce gitmiş olduğunu vurgulamaktadır (Khokon 2019) Ancak Bangladeş halkı

Assamrsquodaki olayının daha ileride Bangladeş iccedilin buumlyuumlk bir sorun yaratacağı endişesindedir

327 Hindistan ile Deniz Anlaşmazlığını ve Bangladeşrsquoin Kazanması

Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti 1974 yılında Hindistan ile olan sınırlarının belirlemesine

youmlnelik ccedilalışmalar başlatmıştır Huumlkuumlmeti Bengal Koumlrfezirsquondeki Hindistan ile deniz sınırını

belirleyen bir anlaşma yapmak iccedilin resmi bir muumlzakere başlatmıştır Konu ile ilgi Bangladeş ve

86

Hindistan Dışişleri Bakanlığı uumlst duumlzey heyetler goumlruumlşmeler yapmıştır Bangladeş yetkililerinin

Bangladeş Karasuları ve Deniz Boumllgeleri Yasası uyarınca 12 mil kara deniziyle birlikte 200 mil

ekonomik boumllgeyi sınırı olarak tekliflerini Hindistan yetkilileri kabul etmemiştir 1975 yılına kadar

birkaccedil toplantı yapılmasına rağmen Hindistan yetkilileri Bangladeşrsquoin deniz sınırını kabul etmemiştir

(Rashid 2010 34ndash45) İki uumllke arasındaki anlaşmazlık buumlyuumlk oumllccediluumlde karasularının

sınırlandırılmasıyla ilgiliydi Hindistan bir uumllkenin deniz sınırlarının komşu ulus devletlerin

kıyılarından eşit bir medyan ccedilizgisine (median line equidistant) uyması gerektiği anlamına gelen

ldquoeşitlikrdquo youmlnteminde sınırın belirlenmesini isterken Bangladeş ilgili tuumlm koşullara odaklanarak

ulaşılması iccedilin eşit bir ccediloumlzuumlm (kaynaklara eşit erişim sağlayan bir ccediloumlzuumlm) istemiştir 1975 yılının

ağustos ayında bazı askerler tarafından Cumhurbaşkanı Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın oumllduumlruumllmesinin

ardından Hindistan ile Bangladeş uzun suumlredir deniz sınırında bir anlaşmaya varamamıştır

Sorununun ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeş 2009 yılında BM Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesirsquone

(ITLOS) başvurmuştur (Agarwal 2010) Sorun daha sonra Mayıs 2011 yılında Haguersquodeki daimicirc

Tahkim Mahkemesine (PCA) gitmiştir 9 Temmuz 2014 tarihinde mahkemesi Bangladeşrsquoe Bengal

Koumlrfezirsquonde 19467 kilometrekarelik bir alanı vermiştir Bunu 25602 kilometrekare toplam

tartışmalı alanın beşte doumlrduumlnuuml oluşturmaktadır (Manocha 2015) Her iki uumllkeyi de kapsayan karar

Bangladeşrsquoin oumlnemli enerji rezervlerinin bulunduğu Bengal Koumlrfezirsquonde petrol ve doğalgaz arama

yolunu accedilmıştır (Aljazeera 2014) Bu karar sayısında kendi sahilinin oumltesinde buumlyuumlk alana

Bangladeşrsquoin egemenliği kurulmuştur Kararın sonucu olarak Bangladeş 118813 kilometrekare

denize ve 200 mil ekonomik boumllgeyi hakım olmuştur Ayrıca Chattogramrsquodan 354 deniz maile kadar

deniz altı her tuumlrluuml hayvansal ve doğal olmayan kaynaklar uumlzerinde egemen hakları kazanmıştır

(Rosen ve Jackson 2017 Sumon 2014)

328 Bangladeş Uumlzerinden Hindistanrsquoın Transit İmkacircnı

06-07 Haziran 2015 tarihinde Hindistan başbakanı Narendra Modirsquonin Bangladeş ziyaret

sırasında imzalanan 22 anlaşma ve mutabakat muhtırası arasında uzun yıllardır ccediloumlzuumllmeyen kara sınır

sorun ccediloumlzuumlmuumlne yapılmış anlaşmanın karşılığı olarak Hindistan Bangladeşrsquoten transit almaya

başarmıştır Ziyaret sırasında yapılan anlaşmalar ve mutabakatları arasında Chattogram ve Mongla

Limanlarının Kullanımına İlişkin Mutabakat Muhtırası Bangladeşrsquote Hindistan Ekonomik Boumllgesi

Hakkında Mutabakat Muhtırası Bangladeş-Hindistan Kıyı Deniz Nakliye Anlaşması İccedil Su Transit

ve Ticaretine İlişkin Protokol (yenileme) Dakka-Shillong-Guwahati Otobuumls Hattı ve Protokoluuml

Soumlzleşmesi Kalkuumlta-Dakka-Agartala Otobuumls Hattı ve Protokoluuml Anlaşması Hindistanrsquoa

Bangladeşrsquoin deniz nehir kara ve demir yolu ve limanları kullanmasına ilişkin imkanları sağlamıştır

Bu transit imkanlarıyla Hindistan Bangladeşrsquoin batısında yer alan ve Hindistan merkezi

topraklarından adeta kopmuş olan 255511 kilometrekarelik Kuzey Doğu Hindistanrsquoın 7 eyaleti

87

Meghalaya Arunaccedilal Pradeş Nagaland Tripura Assam Manipur ve Mizoram ile kolay iletişim

kurmaktadır

Hindistan İccedil Su Geccedilişi ve Ticareti (PIWTT) Protokoluuml kapsamında malların taşınması ve

altyapı olanaklarının sağlanması iccedilin Bangladeş uumlzerinden Hindistanrsquoın Kolkata-Assam arasında

kurulan su yolundan faydalanmaktadır PIWTT kapsamında Haziran 2016rsquoda Bangladeşrsquoin

Ashuganj nehri limanı kullanarak Akhaura-Agartala uumlzerinden karayolu ile malların Hindistanrsquoın

kuzeydoğu eyaletlerine nakliyesi başlamıştır Başbakan Narendra Modirsquonin Haziran 2015rsquote

Bangladeşrsquoe yaptığı ziyarette imzalanan Kıyı Denizcilik Anlaşması iki uumllke arasında deniz yoluyla

gemilerin hareketi sağlamıştır Şubat 2017rsquode bu ccedilerccedilevede Kolkata ile Pangaon konteyner gemisi

hizmetleri başlamıştır (Hcidhakagovin ty) Ayrıca ikili demir yolu kurarak Hindistan yolcuların

seyahatini ve mal taşımacılığını artırmak iccedilin geleneksel tren yollarını canlandırma girişimlerde

bulunmaktadır Bununla birlikte Hindistanrsquoın kuzeydoğu eyaletlerine ticaret yapmak iccedilin

Bangladeşrsquoin Mongla ve Chattogram limanlarını transit noktaları olarak kullanmaktadır

Şekil 9 Hindistanrsquoa Verilen Transit İmkanları

Kaynak Karim 2011

Ccedilok boyutlu transit iletişimi kanalları kullanma konusunda Hindistan daha fazla fırsat bulmakta

ve coğrafi ekonomik ve jeopolitik faydalarını elde edinmektedir Ccediluumlnkuuml Bangladeş topraklarını

kullanarak Hindistan artık duumlşuumlk maliyetle buumlyuumlk ticaret avantajları kazanmıştır Bu transit imkanları

88

sayesinde Hindistanrsquoın merkeziyle coğrafi olarak uzak ve erişilemez kuzeydoğu boumllgesinin iletişimi

ccedilok daha kolaylaşmış ve oradaki nuumlfus uumlzerinde olumlu bir etkisi olmuştur (Kabir 2015)

329 Ortak Nehirlerin Su Paylaşımında Ccediloumlzuumllmeyen Meseleler

Bangladeş Ganj Brahmaputra ve Meghna adlı uumlccedil buumlyuumlk Himalaya Nehrinin aluumlvyon

birikintilerinin oluşturduğu nehirli bir deltadır Yaklaşık 405 nehir bulunan Bangladeşrsquote 57 nehir

sınır oumltesinde gelmiştir Bu nehirleri arasında 54rsquouuml Hindistanrsquodan ve 3rsquouuml Myanmar Bangladeşrsquoe

akmaktadır (Chakma 2015) Hindistan ile olan ortak 54 nehrinin su paylaşımı ile ilgili Bangladeş

ccedilok fazla zorluk ile karşılaşmaktadır Ortak nehirlerin su paylaşımı iccedilin bağımsızlıktan bu yana

Hindistan ile ccedilok boyutlu muumlcadeleler yapmak zorunda kalmaktadır Ccediluumlnkuuml Hindistan kendi sınır

iccedilinde nehirleri uumlzerinde 100rsquoe aşkın baraj kurmuştur Sonuccedil olarak yem yeşil uumllkesi Bangladeşrsquoin

birccedilok boumllgesi yazın susuz ve muson mevsiminde su ve seller altında kalmaktadır

Mayıs 1974 yılında Farakka Barajı faaliyete geccedilmeden oumlnce su paylaşım sorununu ccediloumlzmek iccedilin

Hindistan lideri Indira Gandhi ve Bangladeş lideri Şeyh Mujibur Rahman bir uzlaşmaya varmış ve

1975 yılında geccedilici bir anlaşma imzalamıştır Ancak 1975 yılında Şeyh Mujibur Rahmanrsquoın

oumlluumlmuumlnuumln ardından Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmeti ile Hindistan huumlkuumlmeti anlaşmayı geccedilersiz

saymıştır Bangladeş Hindistanrsquoın tek taraflı hareketini NAM ve UN Genel Kuruluna taşımıştır

1977rsquode iki uumllke su paylaşımı konusunda 5 yıllık bir anlaşma imzalamıştır ancak bu usul 1982rsquode

yenilenmeden sona ermiş ve 1996 yılına kadar herhangi bir anlaşmaya varamamıştır 1996 yılında

Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi huumlkuumlmetinin kurulmasıyla ikili ilişkilerde yeni gelişmeler

olmuş ve iki uumllke su paylaşımı ile ilgili 30 yıllık bir anlaşma imzalamıştır Boumlylece Farakka Barajı

su paylaşımı geccedilici bir ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmasına rağmen su paylaşımı konusunda Hindistan etkin rol

oynamaktadır Ayrıca muson mevsiminde Baraj kapılarını accedilarak Bangladeşrsquote anlık selin neden

olmaktadır Hindistan Bangladeş sınırından 100 km uzaklıkta Barak Nehrirsquonin Tipaimukhrsquota baraj

kurma kararı almıştır Bu Barak nehrinden Bangladeşrsquoteki Surma-Kushiyara uumlzerinden Meghna

Nehri oluşmuştur Bangladeşrsquoin toplam suyun 7-8rsquoı Barak Nehrirsquonden gelmektedir Bu barajın

inşaatı Surma-Kushiyara ve Meghna havzalarının buumlyuumlk alanlarına ve milyarlarca insanın geccedilim

kaynağı tarım ve balıkccedilılığa uzun suumlreli sonuccedillara neden olacaktır

Bangladeşrsquoin kuzey boumllgesinin su kaynağı olan Teesta nehri uumlzerinde Hindistan 1998 yılında

Gozoldoba Barajrsquoı kurmuştur Bangladeş sınırının 60 km uzaklığında kurulan bu baraj Bangladeşrsquoin

Lalmonirhat ve Kurigram illerinden 127 km ileri akarak Brahmaputra Nehrirsquone gelen suyunu

alıkoymaktadır Bu barajdan dolayı Bangladeşrsquoin kuzey boumllgesine tarım ve ccediliftccedililik buumlyuumlk sorunlar

ile karşılaşmaktadır Teestarsquoda tam zamanlı su bulunduğunda yaz mevsimde yaklaşık 65-70 bin

hektar alanda pirinccedil ekiminin maliyeti su bulunmadığı doumlneminin 20rsquoye 1rsquodir Bağımsızlıktan kısa

bir suumlre sonra Teesta suyu ile ilgili Ortak Nehir Komisyonursquonun ikinci toplantısı tartışılmıştır 1983

89

yılında geccedilici bir anlaşma yapılmıştır Anlaşmaya goumlre Bangladeş suyun 36rsquosı Hindistan 39rsquou

ve nehrin gezile bilirliği iccedilin 25rsquoi korumasına karar verilmiştir Bu geccedilici anlaşma 1985 yılında

bittiğinde iki yıl daha uzatılmış ve daha sonra başka bir anlaşma yapılmamıştır Teesta Anlaşması

iccedilin Bangladeş huumlkuumlmetleri senelerdir uğraşmaktadır 2004 yılında bu yana ccedilok oturumlar

yapılmıştır 2011 yılında Hindistan Başbakanı Manmohan Singhrsquoin Bangladeş ziyaretinde Teesta

Anlaşması yapılacakken Hindistanrsquoın iccedil politika sorunun bahanesiyle son anda anlaşma

yapılmamıştır (Wadud 2018) Daha sonra 2015 yılındaki Narendra Modirsquonin ziyaretinde de

Bangladeş halkı Transit karşılığında Teesta Anlaşması beklerken umutsuzluğa uğramıştır Bangladeş

tarafında Hindistanrsquoa transit verilmiş ancak Hindistan Teesta Anlaşması yapılmamıştır 2015 ve 2017

yılında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasinarsquonın Hindistan ziyaretlerinde de Teesta konusuna bir sonuccedil

ccedilıkmamıştır (Wadud 2018)

Halihazırda ortak nehirlerin su paylaşımı konusunda diğer oumlnemli bir tartışmalı meselesi ise

Hindistanrsquoın Tipaimukh Barajırsquodır Tipaimukh Barajı Hindistanrsquoın Manipur eyaletinde Barak Nehri

uumlzerinde inşa edilecek bir hidroelektrik projesidir (Islam ve Islam 2016) Bangladeş sınırından 100

km uzakta Hindistan tek taraflı olarak bu barajın inşa edilmesi ccedilalışmalarını başlatmıştır 163 metre

yuumlksekliğindeki barajı inşa edildiğinde 286 kilometreden fazla birinci sınıf tarım arazisini suya

batıracak ve devasa bir sulak zeminde kuruyacaktır Barajı Bangladeşrsquoteki Surma ve Kushiara

Nehirlerini kurutacak ve 40 milyon Bangladeşlinin hayatı etkilenecektir Tipaimukh Barajı tuumlm

Kuzey Doğu Bangladeş oumlzellikle Sylhet Sunamganj Moulavibazar Habiganj Brahmanbaria

Kishoreganj Netrokona Norshingdi ve Narayanganj illerinde ciddi ccedilevresel sonuccedillara yol accedilacaktır

Geniş bir boumllge kurak doumlneminde koumltuuml kuraklıklardan ve yağışlı mevsimlerde sellerden etkilenecek

ve yaban hayatı tarım ve tatlı su balıkccedilılığı tehlikeye atacaktır (Asaduzzaman ve Rahman 2015 6)

Balıkccedilılıkla yaşayan Meghna havzasında ccedilok sayıda insanın guumlnluumlk hayatı tehlikeye girecektir

Yeraltı suyu miktarının azalması durumunda coğrafi ekosistemler etkilenecek ve Sylhet ormanları

ve ccedilay bahccedilesinin uumlretimini azaltacak ve ciddi şekilde zarar goumlrecektir

Hindistan Bangladeş ile baraj projesine ilişkin herhangi bir bilgiyi paylaşmamış ve

Bangladeşrsquoe zarar verebilecek barajlalar ile ilgili herhangi bir adım atmayacağına dair oumlnceki soumlzuumlnuuml

yerine getirmemiştir Bangladeş Hindistanrsquoı Tipaimukh Barajırsquonın boumllge ve kıyısındaki uumllke olan

Bangladeş uumlzerinde ve bağlantılı nehir sistemindeki etkileri konusunda ortak bir ccedilalışma yapma

ccedilağrısında bulunmuştur Bangladeş huumlkuumlmeti Hindistan huumlkuumlmete Tipaimukh Barajı Projesirsquoyle ilgili

endişelerini iletmiştir 2009 yılında Tipaimukh Barajı Direnccedil Komitesi ve Sylhet Boumllgesi Unnayan

Sangram Samiti gibi ccedileşitli Bangladeşli sivil toplum kuruluşları tarafından Tipaimukh Baraja doğru

lsquoUzun Yuumlruumlyuumlşrsquo gerccedilekleştirilmiştir 2010 yılının ocak ayında ve 2011 yılının eyluumll ayında Bangladeş

ve Hindistan Başbakan duumlzeyinde Tipaimukh konuyu ele alınmıştır 2011 yılındaki ortak tebliğde

Hindistan Başbakanı Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoi olumsuz youmlnde etkileyecek bir projeye adım

atmayacağı guumlvencesini yinelemiştir Ancak Hindistanrsquoın projeyi durdurma konusundaki isteksizliği

90

Bangladeş halkı arasında guumlvensizliği yaratmış (Ahmed 2012 52) Tipaimukh Barajı buguumlne kadar

ikili ilişkilerine etkileyen bir unsun olarak goumlruumllmektedir

Hindistan tarafından başlatılan ILR olarak bilinen nehirlerin birbirine bağlanması projesi

Bangladeş iccedilin buumlyuumlk endişe kaynağı oluşturmuştur Uumllke iccedilinde hem sel hem de kuraklık

sorunlarıyla aynı anda başa ccedilıkabilmek amacıyla başlatılan bu proje kapsamında yılda 174 trilyon

litre su aktaracak 15000 kmrsquolik bir mesafeyi kapsayan 30 ırmakla 37 nehir arasında bağlantı

kurulacaktır Doğal olarak Hindistanrsquoın bu projesi Bangladeşrsquoe ciddi bir endişe yaratmıştır Ccediluumlnkuuml

projenin lsquoHimalaya Bileşenirsquonin planı gerccedilekleştiğinde Ganj Brahmaputra ve Meghna nehirlerinin

aşağısında yaşayan ve geccedilimleri iccedilin nehirlere dayanan Bangladeşrsquoteki 100 milyon insan

etkilenecektir Su uzmanları uumllkenin kurak mevsim suyunun uumlccedilte ikisini Brahmaputra Nehrirsquonden

alamayacağını ve Ganj bağımlı tarım ve enduumlstrisi ve Meghna Nehrirsquonin bazı kısımları koumltuuml şekilde

etkileneceğe uyarıda bulunmuştur Bangladeşrsquote yapılan etki değerlendirmesi Sunderbanrsquoın

yıkılmasını uumllke iccedilindeki tuzlu su sızmasına bağlı olarak tarım alanlarına ve iccedil su balıkccedilılığına zarar

goumlreceği ekolojik bir felaketin endişesine ortaya koymuştur (Rashid 2015c 299) 2016 yılında

itibaren ikili ilişkilerinin oumlnemli konu haline gelen ILRrsquoin lsquoHimalaya Bileşenirsquonin planı Bangladeşrsquoin

su guumlvenliği iccedilin en oumlnemli meselesi olarak ortaya ccedilıkmaktadır

Bangladeş Avami Ligi ve Hindistan arasındaki ilişkilerine eleştirel jeopolitik accedilısından

bakıldığında ilk olarak Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaş olayı karşımıza ccedilıkmaktadır 1971 yılının 25

Mart gecesinde Bangladeş halkı uumlzerinde Pakistan ordusunun silahlı saldırının ardından Avami Ligi

liderleri Hindistanrsquoa sığınarak Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşını organize etmiştir Bu suumlreccedilte

Avami Ligi milletvekilleriyle kurulan geccedilici huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın tam desteğini kazanmaya

başarmıştır Savaş suumlresi boyunca uluslararası alanlarında diplomatik destekleri konusunda da

Hindistan Avami Ligirsquone gereken desteği sağlamıştır Bangladeşli savaşccedilılara eğitim silah ve

muumllteciler iccedilin gereken destekleri de Hindistan tarafından sağlanmıştır Dolayısıyla Bangladeş ve

Avami Ligi ile Hindistanrsquoın ilişkilerinin temeli Bangladeşin kurtuluş savaşında kurulmuştur Avami

Ligi ve Bangladeş halkı o doumlnemde Hindistan huumlkuumlmeti ve halkının verdiği destek ve yardımı

saygıyla hatırlamaktadır Bangladeşrsquoin kuruluşunun ilk yıllarında ikili ilişkinin boyutlarında Avami

Ligi huumlkuumlmeti ve Bangladeş halkı ile Hindistan huumlkuumlmeti ve halkı arasında derin bağları goumlruumllmuumlştuumlr

Doumlnemin Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan ile olan ilişkilerinde eleştirel jeopolitik accedilısından en

oumlnemli başarısı ise bağımsızlığının hemen ardından Hindistan askerlerini geri goumlndermektir

Hindistan ise bağımsızlık sonrası Bangladeşrsquoin oumlz saygınlığını ve bağımsızlığını tanımıştır

Şeyh Mujibur Rahmanrsquoin Avami Ligi huumlkuumlmeti o doumlnemde boumllgenin guumlvenliği ve stratejik

hedefleri doğrultusunda Hindistan ile ccedilalışmaya istekli olsa da kendi bağımsız dış politikasında

Hindistanrsquoın herhangi bir etki veya engeli kabul etmemiş ve başından beri Hindistanrsquoın tercihinin

oumltesine geccedilmekte teredduumlt etmemiştir Bunun en buumlyuumlk oumlrneği ise Bangladeşrsquoin 1974rsquoteki İİT

91

konferansına katılma youmlnuumlndeki guumlccedilluuml hareketidir Muumlsluumlman uumllkeleriyle ilişkilerinin inşasında ve

Pakistan ile ilişkilerinin normalleşmesi konusunda Şeyh Mujibur Rahman huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın

endişelerine hiccedil oumlnem vermemiştir Bu durum Hindistan ve Bangladeş huumlkuumlmeti arasında mesafe

oluşturmuş ve ikili meselelerindeki sorunlu konular ccediloumlzuumlme kavuşmamıştır Oumlrneğin 1974 yılındaki

Kara Sınır Anlaşmasırsquonın uygulanmasının karmaşıklığı (Rather 2013) Bangladeş tarafı anlaşmayı

parlamentosunda onaylamış ancak Hindistan tarafı bu konuda kararlı duruşu sergileyememiştir

Diğer bir konu ise 1975 yılında Farakka Barajı olayıdır Hindistan Farakka Barajırsquonı geccedilici bir

suumlreliğine accedilma soumlzuuml vererek ayrılan suumlrenin bitiminden sonra bile tuumlm hızıyla bunun işleyişine

devam etmiştir Bu doumlnemde Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa karşı izlediği politika eleştirel jeopolitik

accedilısından boumllge ve uluslararası alanında Bangladeşrsquoin konumunu guumlccedillendirmiştir

1996 yılında uzun bir aradan sonra Şeyh Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi iktidara gelmiştir

Hindistan tarafı ise Avmai Ligi iktidarı ile ilişkilerini daha ccedilok oumlnemseyerek ikili ilişkilerinde oumlnemli

adımlar atmıştır Avami Ligi bu suumlre zarfında Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği dış politikasında

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu guumlccedillendirdiği goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle Aralık 1996rsquode Bangladeş

ve Hindistan arasında Ganj nehrinin su paylaşımı konusunda imzalanan 30 yıllık anlaşma

Bangladeşrsquoin bağımsızlık yılından o guumlne kadarki oumlnemli anlaşmalardan biri olmuştur Ayrıca su

paylaşımı konusunda uzun vadeli en oumlnemli anlaşma olmuştur Bangladeşrsquoin yeni huumlkuumlmeti

Hindistanrsquoın merkezindeki siyasi değişikliklerden ve merkez-boumllge ilişkilerinin yeni

duumlzenlemesinden yararlanarak suyun bir kısmını guumlvence altına almakta oldukccedila başarılı olmuştur

Ccediluumlnkuuml o doumlnemin Batı Bengalrsquoin Başbakanı olan merhum Joti Basursquonun olağanuumlstuuml katkısı bu

anlaşmayı kolaylaştırmıştır Bu doumlnemde stratejik ve guumlvenlik konularında Bangladeş ile Hindistan

arasında da oumlnemli ilerlemeler olmuştur Hindistanrsquoın destekleriyle lsquoŞhittagong Tepesi Barış

Anlaşmasırsquonı imzalayarak Avami Ligi huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoin Şhittagong dağlık boumllgelerindeki uzun

yıllardır devam eden ccedilatışmaya bir ccediloumlzuumlm uumlretmiştir 1977rsquoden 1997 yılına kadar Şhittagong dağlık

boumllgelerindeki silahlı gruplar Hindistan istihbarat tarafından desteklendiği youmlnuumlnde şikayetler

guumlndem olmuştur Ancak Avami Ligi huumlkuumlmeti bu konuda Hindistan ile istişarede bulunarak silahlı

gruplarla anlaşmaya vararak Bangladeşrsquoin jeo-stratejik guumlvenliğini korumaya ccedilalışmıştır

2009-2018 yılları arasında Hindistan huumlkuumlmeti ile Avami Ligi huumlkuumlmeti tarihinin en yakın ikili

ilişkilerini kurmuştur Bu doumlnem Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği politika bazı konularda

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu guumlccedillendirirken bazı konularda Bangladeşrsquoin ccedilıkarları

doğrultusunda verimli bir sonuccedil elde edemediği goumlruumllmuumlştuumlr Oumlzellikle 1974 yılında sonuca

varılmayan lsquoKara Sınır Sorunursquo ccediloumlzuumlmuumlne kavuşmuştur 2011 yılında sınır anlaşması protokoluuml

imzalanmış ve 2015rsquote Hindistan huumlkuumlmeti anlaşmaya onay vermiştir Bu anlaşmasıyla Bangladeş

ve Hindistan arasındaki lsquokuumlccediluumlk yerleşimrsquo boumllgelerin değişimi gerccedilekleşmiş ve Hindistan ve

Bangladeşrsquoin 162 yerleşim boumllgesinde 55000 kişinin uzun suumlreli esaretleri sona ermiştir (Kashem ve

Islam 2016) Eleştirel jeopolitik ccedilerccedilevesinden bakıldığında bu doumlnemin Bangladeş Avami Ligirsquonin

92

en oumlnemli başarısı Hindistan ile uzun yıllardır ccediloumlzuumllmeyen deniz sahasının belirlemesinde

Uluslararası Tahkim Mahkemesinde kazanccedil elde etmesidir Bangladeş Tahkim Mahkemesirsquonin

kararı ile Bengal Koumlrfezirsquonin 25602 kilometre karelik tartışmalı alanının 19046 kilometre karelik

alanın sahipliğini kazanmıştır İki uumllke arasında otuz yılı aşkın suumlredir var olan ve her iki devletin

ekonomik gelişimini engelleyen bu sorunun ccediloumlzuumlmuuml Bangladeşrsquoin ekonomik ve stratejik accedilısından

ccedilok oumlnemli bir başarısı olduğu gibi uluslararası hukuk yoluyla barışccedilıl bir şekilde iki komşu

arasındaki ilişkilerini de olumsuz etkilememiştir

Ancak Avami Ligi ve Hindistanrsquoın bu doumlnemindeki dostluk ve yakın ilişkilerinin sonucu

olarak Hindistan senelerdir beklediği lsquoccedilok boyutlu transitrsquo imkacircnı elde ederek Kuzey Doğu

Hindistanrsquoın eyaletleriyle kolay ve az masraflı ulaşım ve ticareti sağlamıştır Ayrıca Bangladeşrsquoin

yardımıyla Kuzey Doğu Hindistanrsquoın eyaletlerindeki ayrımcılık liderlerini tutuklayarak stratejik

başarılara ulaşmıştır (Chakma 2015) Ayrıca ortak nehirlerin su paylaşımı ile ilgili ccedilok oumlnemli

meseleler oumlzellikle lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan uumlzerinde ccedilok

etkili olamadığını aksine kara nehir deniz ve demir yolundaki transiti verilirken Bangladeşli

uzmanlarının lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo karşılığında pazarlık yapılması oumlnerisini de ccedilok etkili olmadığı

goumlruumllmuumlştuumlr Bunlarla birlikte Hindistanrsquoın Assamrsquoda Ulusal Kayıt (NRC) programı kapsamında

Bengalce konuşan yaklaşık 2 milyon insana yasadışı Bangladeşli goumlccedilmen olarak goumlstererek

yerlerinden etmesi ve Bangladeşrsquoe goumlnderileceği korkusunun yayılması iki iktidar arasındaki dostluk

ilişkilerinin derinliğine soru işareti bırakmıştır Bunlarla birlikte sınırda Hindistanlı sınır guumlvenlik

guumlccedilleri tarafından Bangladeşlileri oumllduumlrmesi konusunda da bir ccediloumlzuumlm bulunmadığı goumlruumllmuumlştuumlr

DOumlRDUumlNCUuml BOumlLUumlM

SOumlYLEM TEORİSİ CcedilERCcedilEVESİNDE CcedilİN VE HİNDİSTANrsquoA YOumlNELİK AVAMİ

LİGİrsquoNİN DIŞ POLİTİKASI

2008 yılındaki genel seccediliminde Avami Ligirsquonin oumlncuumlluumlğuumlnde 14 Partili Buumlyuumlk İttifakı ve

Bangladeş Milliyetccedili Partisinin (BNP) oumlncuumlluumlğuumlndeki 4 Partili İttifakı ve diğer partiler katılmıştır

29 Aralık 2008rsquode yapılan seccedilimde Avami Ligi İttifakı parlamentoda 262 sandalye kazanarak

huumlkucircmet kurmuştur BNP oumlncuumlluumlğuumlndeki 4 Parti İttifakı ise aktif bir şekilde muhalefet goumlrevi

yapmışlardır Ancak 5 Ocak 2014 tarihinde yapılan seccedilimde Bangladeş Milliyetccedili Partisi

oumlnderliğindeki 20 Partili İttifakın boykot ettiği seccedilimde Avami Ligi 234 sandalye ile huumlkuumlmet kurmuş

ve İttifakında yer alan diğer partiler ve bağımsız adaylara muhalefet goumlrevi vermiştir Bu doumlnem

Bangladeş parlamentosu resmen muhalefetsiz kalmıştır 2018 seccediliminde Avami Ligi ve İttifakı 288

sandalye kazanarak Şeyh Hasina liderliğindeki 3 kez huumlkucircmet kurmuştur Ancak bu seccedilim

suumlrecinde huumlkuumlmet partinin roluuml dolaysıyla seccedilim guumlnuumlnde muhalefetteki BNPrsquonin oumlncuumlluumlk ettiği

Ulusal Birlik İttifakının lideri Dr Kemal Huumlseyin seccedilimin iptalini istemiş ve her tuumlrluuml sonucu

reddedeceklerini accedilıklamıştır Bangladeşrsquoin 2009-2018 yılları arasındaki iccedil siyasetine bakıldığında

2009 yılından beri guumlccedilluuml bir muhalefetin yokluğunu ve Şeyh Hasina ve Avami Ligirsquonin etki ve idaresi

altında olan bir Bangladeş goumlruumllmektedir Dış politikasında ise Avami Ligirsquonin izlediği politikalarını

eleştirecek ve doğru kararı almaları iccedilin mecbur kılacak etkili bir muhalefet bulunmamaktadır Bu

doumlnemde Avami Ligi Ccedilin ve Hindistan ile ccedilok oumlnemli anlaşmalar yapmış ve iki uumllkeye youmlnelik

stratejik adımlar atmıştır

Dış Politika Soumlylemi Teorisi

Soumlylenenlerin anlamını accedilıklama gereği ile 1960rsquolarda ldquosoumlylemrdquo kavramı ortaya ccedilıkmıştır

Yeni bir yaklaşım olan bu soumlylem kavramı ile birlikte soumlylem analizi bilimsel potansiyeli dolaysıyla

ccedilok az bir suumlre iccedilinde sosyal ve beşericirc bilimlerin tuumlm alanlarında bir metodoloji olarak popuumllerlik

kazanmıştır Ayrıca uluslararası ilişkiler alanında duumlnya siyasetinin sosyal bir yapı olarak

incelenmesine ve soumlylem analizinin analitik bir araccedil olarak kullanılmasına giderek artan bir ilgi

olmuştur Guumlnuumlmuumlze siyaset bilimleri ve uluslararası ilişkilerini analizinde lsquosoumlylem analizirsquo oumlnemli

bir yaklaşım haline gelmiştir Son yıllarda uluslararası ilişkileri analizinde soumlylemin duumlnya

siyasetinde vazgeccedililmez ve guumlccedilluuml bir rol oynadığı konusunda bir farkındalık olmuştur Bu yuumlzden

soumlylem uumlzerine kavramsal ve ampirik olarak artan sayıda ccedilalışma yapılmıştır

94

Genel anlamıyla lsquosoumlylemrsquo duumlşuumlncenin kelimelerle yazılı veya soumlzluuml olarak ortaya konulmasıdır

Bu anlamda siyaset veya uluslararası siyasette uumllke ektililerin belirli konular kurumlar halk gruplar

veya uumllkelere youmlnelik kullandıkları soumlzler konuşmalar accedilıklamalar ve yazılar lsquosoumlylemrsquo kapsamında

değerlendirilebilir Bu bağlamda lsquopolitik soumlylemrsquo cumhurbaşkanlığı ve başbakanlar ve diğer yerel

ulusal ve uluslararası duumlzeylerde huumlkuumlmet parlamento veya siyasi parti uumlyeleri gibi politikacıların

veya siyasi kurumların metinleri ve konuşmalarıyla ilgilenmektedir Ayrıca kabine toplantıları

parlamento oturumları seccedilim kampanyaları mitingler medya ile roumlportajlar buumlrokratik

uygulamalar protesto goumlsterilere de politik soumlylem arasında yer verilebilir Dijk (1997 41) siyasal

soumlylemin tanımlamasında ldquopolitik soumlylem analizi her şeyden oumlnce kabine toplantıları parlamento

tartışmaları yasa taslaklar ve yasalar buumlrokratik belgeler parti propagandası medya goumlruumlşmeleri

veya muhalefet partileri ve oumlrguumltlerinin protestoları gibi soumlylemsel politik uygulamalara doğrudan

bir bakış accedilısı sağlarrdquo

Bazı politik soumlylem analistleri siyasi konular ve meselelerle ilgili dilin kullanılmasına oumlnem

verdiği gibi dış politika konuşmaları ve metinlerine de politik soumlylem olarak tanımlamıştır Politik

soumlylem uzmanı Landtsheer (1998 5) politik soumlylemi aşağıdaki şekilde aktarmıştır

ldquoPolitikanın her zaman politik goumlruumlşmeler konuşmalar tartışmalar pazarlık gibi dil kullanımıyla

yakından ilişkili olduğu soumlylenebilir yasalar bildiriler beyanlar anlaşmalar ve diğer siyasi

belgeler de buna dahildir Politik soumlylemler genellikle gazetelerde televizyonlarda radyolarda ve

internette goumlruumlluumlr aynı zamanda siyasi kampanyalar parti mitingleri popuumller goumlsteriler siyasi broşuumlrler diplomatik muumlzakereler ve uluslararası anlaşmalar gibi ccedileşitli siyasi alanlarda da

goumlruumlluumlrlerrdquo

Daddow (2015) lsquodış politikayı soumlylem analizi yoluyla yorumlamakrsquo konulu analiz yazısında

dış politika soumlyleminin analizinde dış politika karar vericilerinin duumlnya goumlruumlşuumlnuumln temel unsurlarını

goumlsteren metinleri oumlnemsemiştir Ona goumlre ulusal elitler dış politika ccedilalışmalarında yaptıkları şeye

ldquoişaretlerrdquo bırakıyorlar Bu ldquoişaretlerrdquo hem fiziksel hem de goumlrseldir Oumlrneğin askeri muumldahalelerin

davranışları ve sonuccedilları Metinlerin yanı sıra politika belgeleri parlamentoda ve komiteleri oumlnuumlnde

yapılan tartışmalar ve goumlruumlnuumlmleri politika konuşmaları tweetler gazete makaleleri ve hatıralar bu

işaret anlamına gelmektedir Ona goumlre ldquobir politikacı ccedileşitli yerlerde ve farklı izleyicilere merkezi

bir fikri tekrar ettiği zaman politikacının o konuda tutumunun duumlruumlstluumlğuumlnuuml goumlsteriyor Ayrıca bu

durum politikacıların ldquogerccedilekrdquo niyetlerini gizlemek iccedilin bir sis perdesi olarak dili - her zaman -

kullanmadıklarını varsaymaktadırrdquo (Daddow 2015)

Siyasette veya uluslararası ilişkilerde lsquosoumlylemrsquo sadece dil ve metinler gibi lsquoişaretrsquoler uumlzerinden

değil lsquoeylemrsquo veya lsquogerccedilekrsquo sonuccedilları da ccedilok oumlnem taşımaktadır Ccediluumlnkuuml dış ilişkilerinde devlet

adamlar veya kurumlar halka verdiği soumlzuumlnuumln tam tersine bir anlaşma veya iş birliği yapabilirler O

yuumlzden siyaset ve dış politikada lsquosoumlylemrsquo konuşma belgeler hatıralar vs ile lsquoeylemrsquo de

kapsamalıdır Uluslararası ilişkilerdeki soumlylem analizinin ana goumlrevlerinden biri dil kullanımı ile

sosyal gerccedilekler arasındaki ilişkiyi araştırmak ve iktidarın sosyal ilişkilerinin iccedilinde temel olarak

95

nasıl ccedilalıştığını goumlrmektir Oumlrneğin bir konuşmacı genellikle uygun kelimeleri seccediler ve

konuşmacının kimliği konuşmanın yapıldığı bağlam hedef kitlelerin oluşumu ve siyasi guumlndemin

gerekliliği ile uyuşmalarını sağlamak iccedilin dikkatlice rafine eder Başka bir deyişle nesnel gerccedileklik

ile konuşmacının ifade ettiği ldquogerccedileklikrdquo arasında farklılıklar bulunabilir (Yongtao 2010)

Siyaset veya dış politikada soumlylem analizinde siyasetccedililerin ve ilgili kurumlarının soumlzleri ve

gerccedilekleri arasında farklarına dikkatli bakmak gerekmektedir Yani eylemlerin nasıl algılandığı ve

accedilıklandığı soumlylem analizinde ccedilok oumlnem taşımaktadır Wilsonrsquoe goumlre (2015 776)

ldquoPolitik soumlylemin temel kaygılarından biri belirli dilsel temsil biccedilimleriyle halka nasıl sunulduğu

sorusudur Oumlrneğin sosyal uygulamalarının performansına atıfta bulunarak bireylere ve gruplara

anlam atfetmede dil nasıl kullanılır Belirli olumlu veya olumsuz ccedilerccedilevelerdeki yerleri nesneleri

ve kurumları belirtmek iccedilin hangi referans şekil kullanılır

Uluslararası ilişkiler analizinde buguumln mevcut olan soumlylemsel yaklaşımları birkaccedil gruba

ayrılmaktadır Tanımlayıcı yaklaşımlar dile dayanan bir dizi yorum perspektifinden oluşmaktadır

Bu yaklaşımlar soumlylemin her şeyden oumlnce bir dil biccedilimi olduğu duumlşuumlnmektedir Tanımlayıcı

yaklaşımlar metne odaklanırken işlevselci yaklaşım metin ve bağlam arasındaki ilişkiyi

vurgulamakta ve soumlylemin daha anlamlı bir tanımı ortaya koymaktadır (Godinho 2016 7ndash8) Metin

ve bağlam arasındaki ilişki son yıllarda ccedilok sayıda soumlylem analizi ile ilgili akademik ccedilalışmayı teşvik

etmiştir Bilişsel yaklaşım sosyal etkileşimin bir sonucu olarak soumlylemi algılar ve buna goumlre

araştırmacı her iki tarafın psikolojik boyutunu da iccedileren bu etkileşimin gerccedilekleştiği koşulları goumlz

oumlnuumlnde bulundurmalıdır ldquoTonlama jestler yuumlz ifadeleri veya vuumlcut pozisyonurdquo gibi soumlylem

uumlretimine eşlik eden soumlzsuumlz faaliyetin incelenmesine vurgulamaktadır (Dijk 1985 3)

Geccedilen yuumlzyılın son yıllarında uluslararası siyaset ve dış ilişkileri analizinde eleştirel incelemesi

yaklaşımlarının hızla yayıldığını goumlrmuumlştuumlr Bu yaklaşımlar arasında yer alan lsquoeleştire jeopolitikrsquo

analistler de soumlylem analizi youmlntemini ccedilok oumlnem vermiştir Duumlnya siyasetinin sosyal yapısının

analizinde eleştirel jeopolitik alandaki yazarlar ldquomarjinalliğin retorik uumlretimirdquo ldquooumltekilikrdquo gibi farklı

meselelerle başa ccedilıkmanın bir aracı olarak soumlylem analizine başvurmuşlardır Muumlllerrsquoe goumlre ldquosoumlylem

ve soumlylem analizi jeopolitik kimliklerin oluşumunu incelemek iccedilin en popuumller kavramlar arasında

yer almıştırrdquo (Muumlller 2011 2) Soumlylem kavramının eleştirel jeopolitikte benimsenmesi jeopolitik

anlam inşasının bağlamlarına dikkat ccedilekmiştir Eleştirel jeopolitiğin savunucuları jeopolitiğin

soumlylemsel analizinde jeopolitik guumlcuumlnuumln iccedilinde bulunduğu belirli politik ve sosyal bağlamları dikkate

alması gerektiğini savunmuştur (Tuathail ve Agnew 1992) Muumlller eleştirel jeopolitik alanındaki

soumlylem kavramının tartışmalarına uumlccedil temel yaklaşım altında bahsetmiştir Bunlar ise analizin

bağlamı (yakın ve uzak) analizin analitik şekli (post-yapısalcı ve yorumlayıcı analitik accedilıklayıcı

şekli) ve analizin politik duruşu (dahil ve muumlstakil) (Muumlller 2011 5)

96

Bu boumlluumlmde Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politika soumlylemlerinin

analizinde uluslararası ilişkiler analizinde kullanılmakta lsquosoumlylem analizirsquo kavramını kullanılmıştır

Bu bağlamda 2009-2018 yılları arasında Avami Ligi huumlkuumlmetinin Cumhurbaşkanı Başbakanı

bakanlar millet vekiller ve parti soumlzcuumllerin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik konuşmalar yazılar medya

ile roumlportajlar buumlrokratik uygulamalar ziyaretler anlaşma kapsamları ve diğer politika ccedilalışmaları

yer verilmiştir Soumlylemin dilsel youmlnleri analizinde gazete ve devlet kurumlarının web sitelerde

yayınlanan konuşma metinleri anlaşma ve tebliğde yer alan yazıları ve terimlerini analiz edilmiştir

Ancak soumlylemin ldquoeylemrdquo veya ldquouygulamasırdquo analizinde Bangladeş dış politika uzmanlarının

goumlruumlşlerini kullanılmıştır

Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe Youmlnelik Soumlylemleri

Tarihsel olarak Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ile olan ilişkileri hoş olmamıştır Kurtuluş

Savaşı sırasında da Ccedilin Avami Ligirsquonin roluumlne karşı yer almıştır Ancak 1990rsquolı yıllar itibariyle

Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkileri normalleşmeye başlamıştır Oumlzellikle Avami Ligirsquonin 2009 yılında

iktidara gelmesinden bu yana Ccedilin ile Bangladeş arasında ekonomik ve stratejik alanında guumlccedilluuml

ilişkileri devam etmektedir Avami Ligi genel sekreteri Syed Ashraful Islamrsquoın oumlnderliğinde Ccedilin

Komuumlnist Partisi ile oumlnemli bir ilişki kurulmuştur Ayrıca Ccedilin ile ilişkilerini guumlccedillendirmek amacıyla

Başbakan Şeyh Hasina Ccedilin ile bağlantısı olan bazı siyasetccediliye goumlrevlendirmiş ve sonraki senelerde

iki uumllke arasında ilişkilerin gelişmesi ve guumlccedillenmesinde oumlnemli başarıları elde etmiştir (Ferdous

2019)

2009-2018 yılları suumlresince Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligirsquonin siyasi soumlylemleri ikili ilişkilerinin

ccedilok iyi bir noktada olduğunu goumlstermektedir 2009 yılında iktidara geldikten sonra Başbakan Şeyh

Hasina 17 - 21 Mart 2010 tarihleri arasında Ccedilinrsquoe resmi ziyarette bulunmuştur Ziyaret sırasında Ccedilin

Başkanı Hu Jintao Başbakanı Wen Jiabao ve Ulusal Halk Kongresi Daimicirc Komitesi Başkanı Wu

Bangguo resmi goumlruumlşmelerde bulunmuştur İki taraf stratejik bakış accedilısıyla ve uzun zamandır devam

eden dostluk eşitlik ve karşılıklı yarar ilkeleri temelinde ldquoDaha Kapsamlı Bir İş birliği Ortaklığırdquo

kurulmasına karar vermiştir Ccedilin ziyareti sonrasında Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina ldquoCcedilin ve

Bangladeş eşitlik karşılıklı saygı ve guumlven ve birbirlerinin iccedilişlerine karışmama temelinde sağlam

bir dostluğa sahiplerrdquo demiştir 2010 yılında Bangladeş Parlamentosu Başkanı Abdul Hamid ldquoCcedilinrsquoin

Bangladeşrsquoin test edilmiş bir arkadaşı ve oumlnemli bir kalkınma ortağırdquo olduğunu soumlylemiştir 29 Eyluumll

2012 tarihinde Dakkarsquoda bir toplantıda Avami Ligi genel sekreteri ve yerel youmlnetim bakanı Syed

Ashraful Islam Ccedilin ile Bangladeş arasında karayolu ve demiryolu bağlantısı kurulmasının oumlnemini

vurgulayarak ldquoCcedilin gelecekte Bangladeşrsquoin ekonomik kalkınmasının oumlnemli bir ortağı olacak Ccedilin

ve Bangladeş Guumlney Asya ve ASEAN uumllkeleriyle Avrupa Birliği gibi bir ilişkileri kurulabileceği bir

ortam yaratabilirrdquo demiştir (Banglanews24com 2012)

97

Genel seccediliminden 6 ay geccedilmeden 6-11 Haziran 2014rsquote Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Ccedilinrsquoi ziyaret etmiştir Bu ziyaret Bangladeşrsquoin ve oumlzellikle Avami Ligi Huumlkuumlmetirsquonin Ccedilin ile olan

ilişkisine verdiği oumlnemini ortaya koymuştur Ziyareti sırasında Ccedilin Başbakanı Li Keqiang Ccedilin

Cumhurbaşkanı Şi Cinping Ccedilin Başbakan Yardımcısı Wang Yang ve Ccedilin Halkın Siyasi Danışma

Konferansı Başkanı Yu Zhengsheng dahil olmak uumlzere uumlst duumlzey liderlerle toplantılar yapmıştır Ccedilin

Başbakan Yardımcısı ile yaptığı goumlruumlşmede Şeyh Hasina Ccedilinrsquoi Bangladeşrsquoin lsquozaman iccedilinde sınanmış

bir arkadaşırsquo olarak nitelendirmiştir (Bhattacharjee 2018) 2015 yılın haziran ayında Bangladeşrsquoe

ziyarette bulunan Ccedilin Komuumlnist Partisinin altı uumlyeli bir heyeti ile bir goumlruumlşme sonrasında Avami Ligi

genel sekreteri ve yerel youmlnetim bakanı Syed Ashraful Islam Kurtuluş Savaşı sırasındaki muhalefete

rağmen Ccedilinrsquoin şu anda Bangladeşrsquoin iyi bir dostu olduğunu soumlylemiştir Ayrıca huumlkuumlmetinin Ccedilin ile

ilişkileri derinleştirmek istediğini dile getirmiştir (Jugantor 2015b Prothomalo 2015a)

2015 yılının 1 Mart tarihinde Dakkarsquoya yeni atanan Ccedilin buumlyuumlkelccedilisi Ma Ming Qiang

Sammobadi Parti tarafından verilen bir resepsiyonda ldquoBangladeş ve Ccedilin dostluğu test edilmişrdquo

demiştir Aynı programda konuşan Bangladeş Sanayi Bakanı Amir Hossain Amu Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquole olan ilişkilerinin yakın gelecekte daha derinleşip yenileneceği dile getirmiştir ldquoMevcut

huumlkuumlmet ve Başbakan Şeyh Hasina Ccedilin ile derin ve sıcak bir ilişki kurmaya kararlırdquo demiştir Amu

Bangladeş ve Ccedilinrsquoin zaman iccedilinde sınanmış arkadaşlar olduğunu soumlylemiştir İki uumllkenin uluslararası

barış guumlvenlik ve iki uumllkenin gelişimi iccedilin muumlkemmel ilişkileri var olduğunu da dile getirmiştir

(Prothomalo 2015b) Programda konuşan Ticaret Bakanı Tofayel Ahmed ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin buumlyuumlk

bir ticari ortağıdırrdquo demiştir

2016 yılında Ccedilin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Şi Cinpingrsquoin Bangladeş ziyareti sırasında

Bangladeş tarafından yapılan karşılama toumlrenler ve Dakka şehrindeki buumlyuumlk hazırlıklar da Ccedilin ile

olan ilişkilerin yuumlkselişini goumlstermiştir Şi Cinping ziyaret esnasında Ccedilin ile Bangladeş arasındaki

kapsamlı ortaklık iş birliğini ileri taşıyarak stratejik ortaklığa yuumlkseleceğini liderler tarafından

accedilıklanmıştır Şirsquonin ziyareti oumlncesinde Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina bir roumlportajda ldquoCcedilin bizim

en buumlyuumlk ticaret ortağımız oldu ve Ccedilinrsquoi hayallerimizi gerccedilekleştirmede guumlvenilir bir ortak olarak

goumlruumlyoruz Ccedilinrsquoin birccedilok buumlyuumlk projemizin finans ve teknoloji desteği sağlamaktadırrdquo demiştir Şi

Cinpingrsquoin bu ziyaret ccedilerccedilevesinde toplam 40 milyar doları bulan meblağ Bangladeşrsquoe tek bir uumllke

tarafından yapılmış tarihindeki en buumlyuumlk yatırım-yardımda soumlzleşmesidir (Kabir 2016) Ziyareti

esnasında Şi Cinpingrsquoin kullandığı soumlzlerden de ikili ilişkilerinin ne kadar guumlccedillendiğini ortaya

koymuştur Şi ldquoCcedilin-Bangladeş ilişkisi şimdi yeni bir tarihi başlangıccedil noktasındadır ve umut verici

bir geleceğe doğru ilerliyorrdquo demiştir (Karim ve Liton 2016)

Posta Telekomuumlnikasyon ve Bilgi Teknolojileri Bakanı Mostafa Jabbar Ccedilin buumlyuumlkelccedilisi Ma

Ming Qiangrsquoi ziyarette bulunurken ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin kalkınma ortağı ve uzun zamandır test edilmiş

arkadaşırdquo ifadesini kullanmıştır Ccedilinrsquoin geccedilmişte destek olduğu gibi dijital Bangladeşrsquoin inşası iccedilin

98

BİT telekomuumlnikasyon ve ccedileşitli sektoumlrlerde de Ccedilinrsquoin desteğini istemiştir (Jugantor 2018) 2017

yılında Ccedilin Cumhurbaşkanı ve uumllkenin Komuumlnist Partisi genel sekreteri Şi Cinping yeniden

seccedilildiğinde duumlnyanın farklı uumllkelerinden siyasi partilerin liderlerini davet etmiştir Avami Ligi bu

davetine ccedilok oumlnemsemiş ve Bangladeşrsquote yaklaşmakta olan genel seccediliminde Ccedilinrsquoin bakış accedilısını

oumlğrenmesinin bir imkacircnı olarak değerlendirmiştir Aynı yılın 19 ile 27 Eyluumll tarihleri arasında da 19

kişilik Avami Ligi heyeti Ccedilin ziyaretinde bulunmuştur 2018 seccedilimin hemen oumlncesinde ekim ayında

Ccedilin Komuumlnist Partisinin daveti ile Avami Ligirsquonin 19 liderlik heyeti Ccedilinrsquoe 5 guumlnluumlk ziyareti

gerccedilekleştirmiştir Avami Ligi seccedilimlerinden oumlnce bu ziyareti ccedilok ciddiye almış ve Ccedilin ile iktidardaki

Avami Ligi arasındaki ilişkileri geliştirmek iccedilin oumlnemli goumlruumlşmelerde bulunmuştur (Dhakatimes

2018)

Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa Youmlnelik Soumlylemleri

Pakistanrsquoa karşı Bangladeş halkının direnişine oumlnderlik yapan Avami Ligi ve destek sağlayan

Hindistan huumlkuumlmeti arasında 1971 yılında ccedilok kapsamlı ilişkiler kurulmuştur O doumlnemden beri

Hindistan ile Avami Ligirsquonin yakınlık ilişkileri devam etmektedir Bu sebepten dolayı Hindistanrsquoa

youmlnelik Avami Ligi liderlerinin tutumu ccedilok farklı olduğunu ortaya ccedilıkmaktadır

431 Karı Koca İlişkileri

Hindistan ile Avami Ligirsquonin bu doumlnemdeki yakınlığı ne kadar derinde olduğunu Bangladeş

Dışişleri Bakanı A K Abdul Momenrsquoin soumlzlerinden anlaşılmaktadır Bakanlığında goumlreve

başladığında Hindistan ile ilgili yapılan accedilıklamada ldquoHindistan en buumlyuumlk ve yakın komşumuz uzun

dostluk geccedilmişimizi dikkate alarak onları onurlandırmam gerektiğine karar verdim Bu yuumlzden

Hindistanrsquoı dışişleri bakanı olarak ziyaret edeceğim ilk uumllke yapmaya karar verdim (Swapan 2019)

Şubat 2019rsquode Hindistanlı gazetesi lsquoAzkalrsquo ile bir roumlportajda A K Abdul Momen ldquoİki uumllke

arasındaki ilişkiler ccedilok iyi Karı koca ilişkisi gibi Bir anlaşmazlık olsa bile giderrdquo gibi soumlzuuml

kullanmıştır (Chakraborty 2019) Abdul Momen Teesta su anlaşmasının olmaması konusunu ccedilok

oumlnem vermeyerek ldquobu kuumlccediluumlk bir mesele Her iki uumllke de sorunu ccediloumlzebilecek kapasitededirrdquo demiştir

(Chakraborty 2019)

432 Avami Ligi Hindistanrsquoın Ajanı değil Arkadaşı

2014-2018 yılları arasında Bangladeşrsquoin sanayi bakanı olan Amir Hossain Amu Hindistan ile

Avami Ligi Huumlkuumlmetirsquonin yakın ilişkileri hakkında accedilıklamalarda bulunmuştur 13 Aralık 2014

yılında Dakka Uumlniversitesinde Bangladeş-Hindistan Dostluk Gurubu tarafından duumlzenlenen guumlnluumlk

kan bağış programında konuşmasında ldquoHindistan ve Avami Ligi ilişkileri lsquoajanlıkrsquo değil lsquokarşılıklı

dostlukrsquo soumlzlerini dile getirmiştir Amir Hossain Bangladeş ile Hindistan arasındaki dostluk kan

bağışı yoluyla kurulduğunu da hatırlatmıştır ldquoHindistan Bengal halkının en zor zamanlarında

99

dostluğu tanıttı Pakistan işgal kuvvetleri bu uumllkede kadınları onurunu imha ederek koumlyuuml yok ederek

bir soykırım gerccedilekleştirirken Hindistan Başbakanı Indira Gandhi Bangladeşrsquoe yardım etmiştirrdquo

(Bdnews24com 2014b) Amir Hossain 2015 yılında da bir toplantına Hindistan ile Avami Ligirsquonin

ilişkilerini lsquoajanlıkrsquo değil lsquodostlukrsquo olarak tanımlamıştır Pakistan ile bağımsızlık savaşı sırasında

Hindistanrsquoın sağladığı destekleri hatırlatarak ldquobağımsızlığımız boyunca her tuumlrluuml desteğin yanı sıra

Hindistanlı askerler de can vererek kan bağışladırdquo demiştir (Jugantor 2015a) 2017 yılında Dakkarsquoda

bir accedilılış toumlreninde ise ldquoHindistan uzun zamandan beri yanımızda olan arkadaşrdquo olarak hitap etmiştir

433 Test Edilmiş Arkadaşı

2018 yılının mayıs ayında Başbakan Şeyh Hasina ldquoHindistanrsquoın Bangladeşrsquoin test edilmiş

arkadaşı olduğunu soumlyledirdquo Hasina ldquoHindistan kurtuluş savaşı sırasında muumlltecilerin yanında durdu

O guumln Hindistan halkı muumlltecilerle ekmeklerini paylaştı onlara silah verdi birlikte savaştı Biz her

zaman dostluğumuzu devam etmek istiyoruzrdquo demiştir (Das 2018) 30 Ağustos 2018 tarihinde 4

BIMSTEC Zirvesirsquondeyken Hindistan ile yapılan ikili toplantısında Bangladeş Başbakanı Şeyh

Hasina Kurtuluş Savaşırsquonda Bangladeşrsquoe destek vermesinin yanı sıra uumllkenin kalkınmasına yardım

ettiği iccedilin Hindistanrsquoa şuumlkranlarını dile getirdi ve ldquobu dostluğu yeni zirvelere ccedilıkarmak istiyoruzrdquo

demiştir (Parstodaycom 2018) Avami Ligi Genel Sekreteri ve Yol ve Koumlpruuml Bakanı Obaidul

Quader 2017 yılında bir toplantıda Hindistanrsquoı test edilmiş bir arkadaş olduğunu soumlyledi

Bangladeşrsquoin bağımsızlık savaşı doumlneminde 10 milyondan fazla kişiye kucak accediltığını dile getirdi ve

lsquosavaşımızda birkaccedil bin Hintli askerin de can verdiğini unutamamrsquo demiştir 2018 yılının 25 Eyluumll

tarihinde bir toplantıda konuşurken doumlnemin Ticaret Bakanı Tofail Ahmed ldquoHindistan Bangladeşrsquoin

duumlruumlst ve guumlvenilir bir arkadaşıdır Bangladeşrsquoin kurtuluş savaşında Hindistanrsquoın roluumlne minnettarızrdquo

demiştir (Daily Inqilab 2018)

434 Stratejik İlişkilerin Oumltesine

25 Mayıs 2018 tarihinde Başbakan Şeyh Hasina Hindistanrsquoın Batı Bengal boumllgesinde

Shantiniketanrsquoda Bangladeş binasının accedilılışını yaparken Bangladeş-Hindistanrsquoın ilişkileri stratejik

ilişkilerin oumltesine olduğunu ve bağlarını koruyarak her tuumlrluuml sorunu ccediloumlzebileceklerini soumlylemiştir

Şeyh Hasina ldquoBiz iki komşu uumllke her zaman birlikte hareket etmek istiyoruz Komşu bir uumllke varsa

onunla ilgili bazı sorunlar olabilir Sorunları birer birer ccediloumlzduumlk Belki bazı sorunlar kalmıştır ancak

bu harika ilişkilileri mahvetmemizi istemiyoruz Herhangi bir sorunu dostccedila bir ortam uumlzerinden

ccediloumlzebileceğimizi umuyoruzrdquo demiştir Başbakan Bangladeş ve Hindistan arasındaki ccedilok youmlnluuml ve

ccedilok boyutlu ilişkinin son dokuz yılda yeni bir zirveye ulaştığını soumlylemiştir Hasina ldquoİlişkimiz

stratejik ilişkinin oumltesinde tanımlanmaktadır Şeyh Hasina Bangladeş-Hindistan ikili ilişkileri

genellikle duumlnyanın geri kalanı iccedilin bir lsquoikili ilişkiler modelirsquo olarak değerlendirilirrdquo soumlzuumlnuuml

kullanmıştır (Newagebdnet 2018)

100

435 Savaş Durumunda Bangladeş Hindistanrsquoın Yanında Olacaktır

2016 yılının 4 Kasımrsquoda Bangladeş-Hindistan ilişkileri konu uumlzerinde gazetecileri ile bir araya

gelen Bangladeş İccedilişleri Bakanı Asaduzzaman Khan Kamal Hindistan-Pakistan savaşı durumunda

Bangladeşrsquoin Hindistan lehine yer alacağını soumlylemiştir Kamal ldquoBangladeş ve Hindistanrsquoın dostccedila

bir ortamı mevcuttur Hindistan bizi her yerde destekliyor Hindistan saldırıya uğradığında kesinlikle

Hindistan ile olacağızrdquo demiştir Pakistan ile ilgili ilişkileri hakkında ise ldquoPakistan ile sınırımız

yoktur Onlar 1200 mil uzaklıktadır Onların bağırması tehdidi bizim iccedilin oumlnemli değil Onları

1971rsquode mağlup ettik ve geri goumlnderdik Onları duumlşuumlnmek istemiyoruz onları hatırlamak da

istemiyoruzrdquo ifadesini kullanmıştır (Prothomalo 2016b)

Uzmanların Goumlruumlşleri ve Ccedilin-Hindistan Denkleminde Avami Ligirsquonin Dış Politika ve

Soumlyleminin Analizi

Ccedilin Hindistan denkleminde Bangladeş Avami Ligirsquonin 2009-2018 yıllarındaki dış politika ve

soumlylemlerinin analizi ve bunun sonucunun belirlemesinde Bangladeşli dış politika uzmanları ile

goumlruumlşmelerden elde edinen bilgi ve gazetelerde yayınlanan değerlendirme yazılarını değinilmiştir

Avami Liginin bu 10 yılının Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasında uzmanların iki farklı

goumlruumlşuumln ortaya ccedilıktığı gibi gazetelerde yayınlanan koumlşe yazılarda da goumlruumlş farklılıklar goumlruumllmektedir

Ccediluumlnkuuml bazı uzmanlar bu doumlnemin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dış politikasında Bangladeşrsquoin iktidar

patisi olan Avami Ligirsquonin başarılı olduğunu ve iki uumllke arasında bir denge sağlayabildiğini

soumlylemektedir Oumlte yandan bazı uzmanlar Avami Ligirsquonin bu doumlnemin politikası sonucunda siyasi

olarak Hindistan ile ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe bağlandığı ve bundan dolayı bir dengesizlik oluştuğu

goumlruumlşuumlndedirler

Bangladeşrsquoin dış politika uzmanları arasında ilk sırada yer alan ABDrsquonin Illinois State

Uumlniversitesinde Profesoumlr olan Bangladeş uyruklu Dr Ali Riaz kuumlresel ekonominin odağının Asyarsquoya

kayması ve Ccedilinrsquoin Asyarsquoda bir duumlnya guumlcuuml olarak ortaya ccedilıkması Guumlney Asya sisteminde Hindistan

ve Ccedilinrsquoin yanı sıra ABDrsquonin varlığının vaz geccedililmez haline getirdiğini ileri suumlrmektedir Riazrsquoa goumlre

ldquoBu iki değişikliğinin sonucu olarak Hint Okyanusu Asyarsquonın rekabetinin merkezine doumlnuumlşmuumlştuumlr

ABD uzun suumlredir bu boumllgede egemenliğe sahipti Ancak Ccedilinrsquoin yuumlkselişi ve Hindistanrsquoın gelişimi

nedeniyle rekabeti artmaktadırrdquo (Riaz 2019) Hint Okyanusuna Ccedilinrsquoin erişimine Bengal Koumlrfezi ccedilok

oumlnem taşıdığı iccedilin Bangladeş de bu uumlccedil guumlcuumln rekabetinin hedefi haline gelmiştir Dolaysıyla

Bangladeşrsquoin dış politikasında Ccedilin ve Hindistan olduğu gibi ABD de ccedilok oumlnemli bir yer almalıdır

Riazrsquoa goumlre

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquola dengeleme konusunda ABD gelmektedir Terazirsquode bir oumllccedileğin

olduğu gibi ABD Bangladeşrsquoin dış politikasında Ccedilin ve Hindistanrsquoın dengesine sağlayacak bir

101

oumllccedilek gibidir Bangladeşrsquoin komşusu olan Hindistan ve yakın boumllgede yer alan Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoe

olan ccedilıkarlar ccedilok ccedileşitlidir Ancak ABD komşu bir devleti olmadığı iccedilin ccedilıkarları da ccedilok değildir

(Riaz 2019)

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik ve Guumlney Asya politikasının uzmanı olan Goutam

Das da Ccedilinrsquoin guumlccedillenmesiyle bu yuumlzyılın Duumlnya ekonomik duumlzenin Asyarsquoya kaydığını ve Asyarsquonın

Duumlnya siyasetinin merkezi haline gelmesi konusunu vurgulamaktadır Goutam Dasrsquoa goumlre ldquoAsya

yeni Duumlnya duumlzeninin siyasi değişim alanıdır Buradaki oyuncular ise Ccedilin Hindistan ve ABDrsquodirrdquo

(Das 2019) Ancak bu uzmana goumlre Ccedilinrsquoin yuumlkselmesini geciktirmek iccedilin 2004 yılından 2013 yılına

kadar ABD politikacılar Hindistan ile iş birlik ccedilalışmaları yuumlruumltmuumlştuumlr Dolaysıyla Bangladeşrsquote

2007 yılındaki Asker Destekli Geccedilici Huumlkuumlmetinin kurulmasının ardından 2013 yılına kadar

Bangladeşrsquoe youmlnelik Hindistanrsquoın politikalarını ABD tarafından desteklenmiştir Goutam Dasrsquoa goumlre

ldquo2013 yılından itibaren Hindistan ve ABD arasında uzaklaşma meydana gelmeye başlamıştır Bu

durumda Şeyh Hasina ve Hindistanrsquoın yakınlık politikasından dolayı ABD ile Avami Ligirsquonin

ilişkileri arsından mesafe oluşmuşturrdquo (Das 2019) Goutam Das de Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin

dış politikasındaki denklemi iccedilin ABD ile ilişkileri oumlnemsemektedir Dasrsquoa goumlre ldquoCcedilin ile Hindistan

arasındaki dengeyi tutmak iccedilin ABD ile ilişkilerden yararlanılmalıdır ABD ile Bangladeşrsquoin ilişkileri

Bangladeşrsquoe Ccedilin veya Hindistan muumldahalesi veya olumsuz etki olasılığı oumlnleyecektir Bu guumlccedilleri

arasındaki ilişkilerini kendi Bangladeşrsquoin ccedilıkarları iccedilin kullanılmalıdırrdquo (Das 2019)

Boumllgesel guumlccedilleri olan Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerinde dengeli politikasının şart olarak

Bangladeşrsquoin ABD ile iyi ilişkilerinin olması gerektiğini ileri suumlren Ali Riaz Avami Ligirsquonin bu 10

yıllık suumlre iccedilinde ABD ile ilişkilerinin iyi olmadığını soumlylemektedir

Avami Ligi huumlkuumlmeti ile ABD arasında Bangladeşrsquoin iccedil siyasi durumundan dolayı mesafeler

oluşmuştur 2013 yılında ABD Bangladeşrsquoin serbest ve adil seccedilimlerin olması konusunda vurgu

yapmıştır Hindistan serbest seccedilim konusunu oumlnemsememiş ve Ccedilinrsquoin bu konuda belirli bir tutum

yoktu ABDrsquonin serbest seccedilimine vurgulamasının nedeni ise tek taraflı bir seccedilim olduğu durumda

Ccedilin veya Hindistanrsquoın Avami Ligi huumlkuumlmeti uumlzerinde etkisi artacaktır Ayrıca demokratik

olmayan koşulların yanı sıra militanlık artacaktır (Riaz 2019)

Oumlte yandan Bangladeşrsquoin dış politika uzmanlardan oumlnemli biri olan ve Dakka Uumlniversitesi

Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml olan Delwar Hossainrsquoe goumlre Avami Ligi yalnızca Ccedilin veya

Hindistanrsquoın değil aynı zamanda ABD Japonya veya ABrsquonin ccedilıkarları arasında bir denge

oluşturmaya ccedilalışmaktadır Hossainrsquoe goumlre ldquoBangladeşrsquote Ccedilin-Hindistan-ABDrsquonin varlığı vardır O

yuumlzden Bangladeş ikili olarak dengeyi sağlamakta ve bu uumllkeler arasındaki etkileşiminden uzak

durmaya ccedilalışmaktadır Bangladeş belirli bir devletle oumlzel bir ilişki kurmuyor veya o devlete her

şeyi bırakmıyorrdquo (D Hossain 2019)

Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquonin dengeli politika izleyip izleyemediği konusunda

Bangladeşrsquoin dış politika uzmanları arasında birbirinden farklı ve tersi goumlruumlşler goumlruumllmektedir Ali

Riaz Avami Ligirsquonin siyasi olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe eğildiğini soumlylemektedir

102

Ali Riazrsquoa (2019) goumlre ldquoMevcut huumlkuumlmeti politik olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe

bağımlı hale gelmiştir Huumlkuumlmet bunu dengelemeye ccedilalışmakta ve bu dengelemede başardığını

duumlşuumlnmektedir Dahası Ccedilin ve Hindistan kendi ccedilıkarları iccedilin Avami Ligirsquoni iktidarda tutmak

istemektedirrdquo Ali Riaz bu bağımlılık ilişkilerinin sonucu olarak Bangladeşrsquoin ulusal ccedilıkarlarının

zarar goumlreceğini soumlylemektedir Ali Riazrsquoa goumlre

Politik olarak Hindistanrsquoa ve ekonomik olarak Ccedilinrsquoe bağımlı olmak kendi menfaatlerinden

ccedilekilerek onlarla uzlaşmak anlamına gelmektedir Etkin bir demokratik sistem ve halkın

bilinccedillendirilmesi olmadan uumllkenin ccedilıkarlarını korumak zordur Uzun vadeli politik ve ekonomik

hedefler koyabilirsek başarılı bir siyasi sistem ve şeffaflık uumllkenin ccedilıkarlarını koruyacaktır Aksi

takdirde ccedilıkarları korumak muumlmkuumln değildir (Riaz 2019)

Oumlte yandan Bangladeş Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dengeli bir politika

izlediğini savunan Delwar Hossainrsquoe (D Hossain 2019) goumlre

Gerccedilek şu ki jeopolitik bakımından Bangladeş-Hindistan ilişkilerinin oumlzel bir oumlnemi var Aynı

nedenle Ccedilin ile ilişkiler de oumlnemlidir Oumlzellikle ccedilok kutuplu duumlnyada Ccedilin ve Hindistan

guumlccedillendiğinde Bangladeşrsquoin oumlnemi artmaktadır Bu nedenle Bangladeşrsquoin guumlvenlik ve kalkınma

ihtiyaccedilları ve iktidara gelen youmlneticilerin goumlruumlşleri bakımından Ccedilin ve Hindistan ile aynı anda

guumlccedilluuml ortaklıklar kurduğu goumlruumllmektedir Bu ilişki oumlzellikle son 10 yılda bir ccedileşit denge

yaratmıştır Avami Ligi iki uumllke ile son derece verimli ve stratejik anlamında dengeli bir ilişki kurabilmiştir

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml ve dış politika uzmanı Amena

Mohsin de Avami Ligirsquonin dengeli bir şekilde Ccedilin ve Hindistan ile ilişkileri kurabildiğini

savunmaktadır Bu uzman ldquoBangladeşrsquoin ekonomik diplomasiyi takip ettiğini ve boumllgesel ulaşım

bağlılığı vurguladığını goumlz oumlnuumlnde bulundurarak Bangladeşrsquoin dengeyi korumaya devam ettiği

soumlylenebilirrdquo demiştir (Mohsin 2019) Amena Mohsinrsquoe goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkileri

ekonomik accedilısından bakılmalıdır Ccediluumlnkuuml ldquoCcedilinrsquoin Bangladeşrsquote buumlyuumlk pazarı olduğu gibi ccedilok fazla

yatırım vardır Bangladeşrsquoin altyapı geliştirmede de Ccedilin oumlnemli rol oynamaktadır Oumlte yandan

Bangladeş Ccedilinrsquoin OBOR Projesinde aktif olarak iş birliği yapmaktadırrdquo (Mohsin 2019) Amena

Mohsin Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkilerinde ekonomik ve guumlvenlik ccedilıkarlarının

oumlnemli olduğunu vurgulamaktadır İki uumllke teroumlrle muumlcadele konusunda iş birlik yapmaktadır Bu

uzmana goumlre Bangladeş Avami Ligirsquonin iki uumllke ile iyi ilişkileri vardır Avami Ligi ve Hindistan

uzmanı Rajshahi Uumlniversitesi Tarih Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Abul Kashemrsquoe goumlre ldquoCcedilin ve Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoe yatırım yapma konusundaki rekabeti ve Bangladeşrsquoin bu rekabetinin youmlnetimine

bakıldığında Başbakan Şeyh Hasinarsquonın uluslararası alanındaki temaslar ve başarıları accedilısından

şimdiye kadar bu iki uumllke arasında dengeyi sağlayabildiği soumlylenebilirrdquo (Kashem 2019)

2009-2018 yılları arasında Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkileri analizinde dış politika uzmanı

Ali Riaz ve Goutam Das Hindistan ile Avami Ligirsquonin siyasi olarak bağlandığını soumlylemektedir Ali

Riazrsquoa goumlre ldquoHindistanrsquoın oumlzellikle huumlkuumlmet uumlzerindeki politik etkisi muazzam bir şekilde arttı

Huumlkuumlmet politik olarak Hindistanrsquoa bağımlı hale geldi Sonuccedil olarak Hindistan ile dengesiz bir ilişki

103

kuruldurdquo (Riaz 2019) Oumlte yandan Goutam Das serbest seccedilimin olmadığı ve muhalefetin serbestccedile

siyasi ccedilalışmaların yuumlruumltuumllemediği doumlnemde Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa oumlnem verdiğini ileri

suumlrmektedir Goutam Dasrsquoa goumlre ldquoMeşruiyet olmadığı iccedilin Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa sığınmaktan

başka seccedilenekleri yoktur Sonuccedil olarak Avami Ligi Hindistanrsquoa bağımlı olduğu suumlrece Hindistanrsquoın

ccedilıkarlarını korumak iccedilin ccedilalışıyorrdquo (Das 2019) Bu doumlnemde Hindistan ile Avami Ligirsquonin siyasi

yakınlığı Bangladeşrsquoi stratejik olarak zayıfladığını savunan Ali Riazrsquoa goumlre

Hindistanrsquoa karşılıksız limanları kullanma fırsatı verildi Ancak stratejik olarak bu liman ccedilok

oumlnemliydi Neden herhangi bir tartışma olmadan boumlyle bir fırsat verildi 2009-2018 doumlneminde

Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoın sağladığı yararlarla karşılaştırıldığında Bangladeş ccedilok az başarı elde

etti Denge tamamen Hindistan lehine gitti Ekonomiye suyun dağılımına siyasette ve yasadışı

Bangladeşli meselesi bakıldığında Hindistanrsquoın ccedilıkarları korunmuştur (Riaz 2019)

Şeyh Hasina huumlkuumlmetinin Hindistanrsquola olan ilişkileri konusunda Goutam Dasrsquoin goumlruumlşuuml ise

ldquoBangladeşrsquote halk destekli bir huumlkuumlmet olsaydı Hindistanrsquoın soumlylediklerini dinlemek zorunda

kalmazdı Fakat Hasinarsquonın halk ile hiccedilbir ilgisi yok Avami Ligi zorla iktidara kalmaktadır

Yolsuzluk arttı Sonuccedilta Hindistanrsquoa bağımlı hale geldirdquo (Das 2019)

Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligi liderlerinin siyasi soumlylemlerinin değerlendirmesinde uzmanlar

Hindistan ile Avami Ligirsquonin tarihsel bağlarını ileri suumlrmektedir Ali Riazrsquoa goumlre ldquoAvami Ligirsquonin

Hindistanrsquoa eğilimi accedilık İktidara kalabilmesi iccedilin Hindistanrsquoa karşı zayıflık goumlsteriyorlar Avami

Ligirsquonin Hindistanrsquola siyasi ilişkileri derin ve yakın Bu ilişki oumlnuumlmuumlzdeki guumlnlerde devam edecek

Hindistanrsquoa olan bu bağımlılık nedeniyle Bangladeş fazladan bir şey kazanmıyorrdquo (Riaz 2019)

Ancak dış politika uzmanı Delwar Hossain Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligi liderlerinin soumlylemlerini

Hindistan ile yakınlık ilişkileri olduğundan ziyade siyasi bir youmlntem olarak değerlendirmektedir

Hossainrsquoe (2019) goumlre

İki uumllke arasındaki ilişkilerinde bazı liderler tarafından boumlyle soumlzler kullanılıyor Gerccedilek şu ki bu

ilişki yakınlık olsa da iccedilinde zorluklar da vardır Anlaşmazlıklar da vardır Bununla birlikte bir

huumlkuumlmet iccedilerisindeki herkesin fikri aynı olmuyor Huumlkuumlmette bulunanların birccediloğunun Ccedilinrsquoe ilgisi

var birccediloğu Ccedilinrsquoe karşı dostccedila değil Bu fark nedeniyle bazılar Hindistan konusunda zayıflık

goumlstermektedir

Avami Ligi liderlerinin Hindistanrsquoa youmlnelik lsquooumlvguumlrsquo soumlzlerini Amena Mohsin liderlerin soumlzleri

neden ve ne bağlamda kullandığı bakımından değerlendirmektedir Mohsinrsquoe goumlre ldquoaccedilıkccedila soumlylemek

gerekirse bir uumllke ile iyi ilişkiler kurmak veya kendi ccedilıkarları iccedilin boumlyle soumlylemleri kullanılıyor

Ayrıca bu sadece Hindistanrsquoa youmlnelik değil Ccedilinrsquoe youmlnelik de goumlruumllmektedir Ancak Kurtuluş

Savaşından sonra Hindistan ile Avami Ligirsquonin tarihi bir ilişki vardırrdquo (Mohsin 2019)

Ali Riaz ve Goutam Das Ccedilin ile Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki dış politikasının

değerlendirmesinde Avami Ligirsquonin huumlkuumlmet olarak başarısından ziyade Avami Ligirsquonin parti olarak

siyasi ccedilıkarları ve Ccedilinrsquoin ekonomik ve stratejik hedefleri doğrultusunda bir yakınlık olduğunu

104

savunmaktadır Bu araştırmacılar bu 10 yıl iccedilinde dış politikasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ekonomik

olarak bağlandığını soumlylemektedir Ali Riazrsquoa goumlre

Ccedilin her yerde yarı otokratik bir huumlkuumlmeti tercih etmektedir Sebebi ise bu tuumlr huumlkuumlmetlerde

yolsuzluk olsa bile yatırım hızlı ve kolay oluyor Parlamentoda anlaşma ve yatırım şartları

hakkında tartışmalar olmuyor Ccedilinrsquoin de politik bir ccedilıkarı var Ccedilin kuumlresel liberal demokratik

sisteme karşı ccedilalışıyor Sonuccedil olarak Bangladeşrsquote ccedilok liberal bir partinin iktidarda olmaması Ccedilinrsquoin politik başarısını kolaylaştıracak (Riaz 2019)

Goutam Dasrsquoa goumlre Avami Ligi huumlkuumlmeti iktidara kalabilmesi iccedilin uumllkede kalkınma projelerini

bir oumlrnek olarak goumlstermek istemektedir Dolaysıyla bu projelerinin gerccedilekleştirilmesi iccedilin Ccedilin ile

ekonomik ilişkilerini geliştirmektedir Dasrsquoa goumlre ldquoCcedilinrsquoin yatırım yapması gerekiyor oumlte yandan

Hasinarsquonın da paraya ihtiyacı varrdquo (Das 2019)

Bangladeşrsquoin en popuumller gazetesi olan lsquoProtom Alorsquonun ABDrsquodeki oumlzel muhabiri Hasan

Ferdous (2019) Avami Ligirsquonin Ccedilin-Hindistan ile olan ilişkilerinde dengeleyebildiklerini ve bu

lsquodengeleme becerilerinin buumltuumln başarıları Başbakan Hasinarsquonın olduğunu soumlylemektedir Ferdous

(2019) Hindistanrsquoın Think Tank Gateway Housersquoun saygın bir uumlyesi olan Rajeev Bhatiarsquonın

yorumlarını şoumlyle kaydetti ldquoBir yandan Hindistan Huumlkuumlmeti ile guumlven ve iyi niyet oluşturma ve oumlte

yandan Ccedilinrsquoden oumlnemli ekonomik destek alma bu iki retro taktiğin uygulanmasında Hasina lsquooumlnemli

beceri ve başarırsquo goumlstermiştirrdquo Hasan Ferdousrsquoe goumlre Bangladeşrsquoin Ccedilin kredi tuzağından mesafeli

hareketi ve dengeli durmak istediğinin bir başka oumlnemli kanıtı Bangladeş sularına Ccedilinrsquoin derin deniz

limanının inşa edilemeyeceği youmlnuumlndedir Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin Sonadiarsquodaki derin deniz limanının

inşasına katılımı neredeyse kesin olmuştur ancak Hindistan ve ABDrsquonin itirazları ile bu girişim

başarısız olmuştur Ccedilin Bangladeşrsquoin Patuakhalirsquode inşa edilen derin deniz limanının inşasında da

liderlik etmek istemiştir Hindistan da projede yer almak istemiştir Dolaysıyla Bangladeş bu iki rakip

arasındaki gerginliği oumlnlemek iccedilin bu projeye daha 10 uumllkeyi davet ederek dengeyi sağlamıştır

(Ferdous 2019)

Koumlşe yazarı Sohrab Hasan 2018 seccedilim sonucu ve Ccedilin-Hindistanrsquoın tutumu ile ilgili oumlnemi bir

değerlendirme yapmıştır Sohrab Hasan kıdemli bir diplomatın soumlylediklerini aşağıdaki şekilde

kaydetmiştir

En buumlyuumlk iki komşu Hindistan ve Ccedilin Bangladeşrsquoin huumlkuumlmetinin istikrarını istemişlerdir

Hindistanrsquoın bu konudaki faaliyetleri ccedilok tartışıldı ancak Ccedilinrsquoin ilgisi duumlşuumlk değildi Ccedilin ve

Hindistan ile ilişkilerinin dengesinde huumlkuumlmette olan bazılarının farklılıklar olmasına rağmen

Başbakan Şeyh Hasina dengeyi sağlamasında kararlıydı (Hasan 2019)

Sohrab Hasanrsquoa goumlre Şeyh Hasinarsquonın dengeli politikanın bir oumlrneği ise 2016 yılında

Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoden iki denizaltı alması ve Hindistanrsquoın tepkisi karşısında Bangladeşrsquoin izlediği

politikasıdır Ccedilinrsquoden iki denizaltı almasının hemen ardından Delhi tarafından ccedilok fazla tepki olmuş

ancak Dakka bu konuda geri adım atmadığı gibi Hindistanrsquoın askeri iş birliği anlaşması teklifine

105

olumlu yanıt vermemiştir Anlaşma sadece bir Mutabakat Muhtırası ile sınırlandırılmıştır (Hasan

2019)

2007rsquoden 2012rsquoye kadar Bangladeşrsquoin Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi olarak goumlrev yapan Munshi Foyez

Ahmad Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik dengeli bir politika izlemeye ccedilalıştığını

soumlylemektedir Foyez Ahmadrsquoa goumlre ldquoKendi ulusal ccedilıkarlarına oumlzen goumlstererek ccedilalışıyorsa en iyisini

elde etmek iccedilin yapılacak şeyi eğer yaparlarsa o zaman komşu uumllkeler (Hindistan ve Ccedilin) engel

olmayacaktır Benim fikrim huumlkuumlmet bu şeyi adilce yapmaya ccedilalışmaktadırrdquo (A Hossain 2019)

Bangladeşli koumlşe yazarları ve siyasetccedili Shekhar Dutta Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ekonomik

konularda ve Hindistan ile siyasi konularda iyi ilişkileri suumlrduumlrerek dengeyi korumaya ccedilalıştığını

yorumlamaktadır Duttarsquoya goumlre

2018 yılında Avami Ligirsquonin 19 uumlyeli bir heyeti BJP Genel Sekreteri Ram Madhavrsquoın daveti uumlzere

Hindistan turu yapmıştır Ancak Hindistanrsquoa gitmeden oumlnce Avami Ligi Genel Sekreteri Obaidul Quader Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi ve Hindistan Yuumlksek Komiseri ile bir araya geldi Bu durum Avami

Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistan iki uumllke arasındaki ilişkiden dengeyi sağlamasının goumlsterisidir (Dutta

2018)

Ccedilin ve Hindistan ile Avami Ligirsquonin ilişkilerinde Rohingya muumllteci krizi ve bunun ccediloumlzuumlmuumlne

BMrsquode Bangladeşrsquoin roluumlne Ccedilin ve Hindistanrsquoın karşı ccedilıkması konusunda uzmanların goumlruumlş

ayrımcılığı goumlruumllmektedir Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre (2018) ldquoCcedilin BM Guumlvenlik Konseyirsquonin

Myanmar huumlkuumlmetinin soykırım veya etnik temizlik eylemlerine karşı harekete geccedilmesini

engellemiş ve Bangladeşrsquoe karşı yer almıştır Goumlruumlnuumlşe goumlre Bangladeşrsquoin en yakın muumlttefiki olan

Hindistan da Rohingya muumllteci krizinde Myanmarrsquoı desteklemiştirrdquo Ancak Delwar Hossainrsquoe goumlre

uluslararası ilişkilerde dost uumllkeler her konuda aynı goumlruumlşe sahip olmayabilir Hossain Rohingya

konusunda Ccedilin ve Hindistanrsquoın tutumuna dayanarak Avami Ligi ile Ccedilin ve Hindistanrsquoın ilişkilerini

değerlendirmek doğru olmadığını savunmaktadır Bu uzmana goumlre

Rohingya meselesi Bangladeşrsquoe ccedilok oumlneme sahip ancak Ccedilin veya Hindistan iccedilin o kadar oumlnemli

değil Buna dayanarak Hindistan veya Ccedilin ile olan ilişkileri değerlendirmek zordur Ccediluumlnkuuml dış

politika ccedilok boyutlu hale gelmiştir Myanmar ile Ccedilin ve Hindistanrsquoın yakın ilişkilerinden dolayı

kısa vadeli kazanccedillar iccedilin Bangladeşrsquoe karşı ccedilıkmaktadır Ancak bir uumllke ile iyi ilişkileri her şeyi

destekleyeceğini duumlşuumlnmek doğru değil Dış politikayı meseleye dayalı bakmak gerekmektedir

Oumlrneğin iki uumllke ile Bangladeşrsquoin ticareti ccedilok yuumlksektir Ccedilin Bangladeşrsquoe tuumlnel gibi buumlyuumlk projeler yapmakta Hindistan da yatırım yapmakta ve ekonomik destek vermektedir (D Hossain

2019)

Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre (2018) Avami Liginin Ccedilin ve Hindistan arasında dış politika

dengesini sağladığı goumlruumllse de Dakkarsquoda hem Hindistan hem de Ccedilinrsquoin verdiklerinden daha fazlasını

aldığına ve altyapı ve uumlretim projelerinin kalitesinin duumlşuumlk olduğuna dair net bir farkındalık vardır

Bu araştırmacılara goumlre her iki uumllkenin de Bangladeş uumlzerindeki ana etkisi ticaret alanındadır Ccedilin

2016-17 doumlneminde Bangladeşrsquoe 16-17 milyar doları tutarında mal ihracatı gerccedilekleştirmiş ve

106

yalnızca 750 milyon doları ithalat yapmıştır Hindistan Bangladeşrsquoe yaklaşık 8 milyar doları

tutarında mal ihraccedil etmekte ve sadece 260 milyon doları ithalat yapmaktadır Gayrı resmi ticaret

Hindistanrsquoın lehine 2ndash3 milyar dolarıdır Cookson ve Joehnkrsquoe goumlre

Ccedilin-Hindistanrsquoın izlediği politikalar da Bangladeşrsquoin bu iki uumllkeye ihracatını engellemektedir Hindistan Bangladeşrsquoten gelen ihracatı engellemek iccedilin elinden geleni yapıyor Ccedilin Bangladeş

ihracatının Ccedilin pazarlarına girmesine izin verdiğine dair hiccedilbir işaret goumlstermemektedir Oumlte

yandan her iki uumllke de Bangladeşrsquoe ihracatlarının ccediloğaltması iccedilin ccedilalışmaktadırhellip Hindistan ve

Ccedilin Bangladeşrsquoteki altyapı projeleri iccedilin buumlyuumlk miktarda para sunmaktadır ancak uumlretim ve enerji

yatırımlarına bakıldığında ccedilok duumlşuumlk yatırım goumlruumllmektedir Ayrıca altyapı yatırımındaki rekabet

sınırlı somut sonuccedillar vermiş ve kaybeden Bangladeş olmuştur ( Cookson ve Joehnk 2018)

Avami Ligi 2009 yılında iktidara geldiğinden beri Bangladeş ve Hindistan guumlvenlik ve teroumlrle

muumlcadele konularında iş birliği yapmaktadır İki uumllke de bu doumlnemde ticaret yatırım iletişim transit

ve savunma alanlarında oumlnemli anlaşmalar yapmıştır Aynı zamanda Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinpingrsquoin 2016rsquoda Dakkarsquoya yaptığı ziyareti ve buumlyuumlk miktarda desteğinin soumlzleşmesi Bangladeş

ve Ccedilin arasındaki ekonomik ve savunma alanındaki bağlarını guumlccedillendirmiştir Dakka Uumlniversitesi

Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuumlnde Profesoumlruuml olan Rashed Uz Zamanrsquoa goumlre

Şeyh Hasina Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerini artırarak avantajlarından yararlanmak iccedilin etkili bir

şekilde denge sağlamıştır Ancak bu hassas dengeleme eylemi Hasina iccedilin başarılı olmuş olsa da

Bangladeşrsquoin iki guumlccedil arasında dikkatlice yuumlruumlmeye devam etmek ve kendi ccedilıkarlarını sağlamak

kesinlikle zor olacaktır (Zaman 2017)

Ishrat Hossain Bangladeş hakkında Hindistan ve Ccedilinrsquoin stratejik hesaplamalarındaki oumlnemi

yalnızca Hint Okyanusursquondaki oumlnemli coğrafi konumundan kaynaklanmadığını ayrıca boumllgedeki en

hızlı buumlyuumlyen ekonomilerden ve en kalabalık En Az Gelişmiş Uumllkelerden biri olduğundan da

kaynaklandığını ileri suumlrmektedir 2005 yılında Ccedilinrsquoin Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk ithalat kaynağı olması

2009 yılından sonra Bangladeşrsquoe buumlyuumlk yatırımlarının artması ve Ccedilin tarafından dev projelerinin

yapılması Modi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe karşı politikalarında Bangladeş giderek temel bir savaş alanı

haline gelmektedir (Hossain 2018) Bu uzmana goumlre ldquoBu iki uumllke ile sağlıklı ilişkileri suumlrduumlrmek

ekonomik ve altyapı accedilısından zayıf olan Bangladeş iccedilin ccedilok oumlnemlidir Hindistan-Ccedilin stratejik

rekabeti yoğunlaşırsa Bangladeşrsquoe ccedilok olumsuz sonuccedilları olacaktır Ancak şimdilik Bangladeşrsquoin

dengeleme hareketine devam etmesi oumlnemlidirrdquo (Hossain 2018)

2018 yılının 30 Aralık tarihinde yapılan genel seccediliminde 257 millet vekili ccedilıkararak Şeyh

Hasinarsquonın liderliğinde Avami Ligi yeniden huumlkuumlmet kurmuştur Ancak Hasina tarafından oluşturan

yeni kabinede Hindistan yanlıları olarak bilinen Tofail Ahmed Amir Hossain Amu Hasanul Haq

Inu ve Rashed Khan Menon gibi kıdemli siyasetccedililere yer verilmemiştir Ayrıca genccedil siyasetccedili

kadrosunda Hindistanrsquoın desteklediği lider olarak bilinen Ashim Kumar Ukil ve Mrinal Kanti Das

da Hasinarsquodan uzaklaştırılmıştır South Asian Monitor editoumlruuml Irtiza Nasim Alirsquoye goumlre

107

Yeni kabinede ccedilok sayıda Hindistan yanlısının olmaması Hasinarsquonın Ccedilinrsquoe daha yaklaştığını

goumlstermektedir Bangladeşrsquoteki Ccedilinrsquoin dev yatırımlar nedeniyle Şeyh Hasina huumlkuumlmeti Ccedilin ile

daha guumlccedilluuml iş birliği yapmaya hedeflemektedir Dolaysıyla Bangladeş huumlkuumlmeti uumlzerinde

Hindistan etkisini izole etmek iccedilin Ccedilin de roluumlnuuml oynamaktadır Ayrıca 2009 yılından bu yana

Avami Ligirsquonin liderliğindeki Bangladeşrsquoin ticari kalkınma ve askeri konusunda Ccedilinrsquoin katılımı

goumlruumlnduumlğuumlnden ccedilok daha yuumlksektir Hint-Pasifik boumllgesinin artan kuumlresel jeopolitik oumlnemi

nedeniyle yatırımın yanı sıra stratejik olarak da Ccedilin Bangladeşrsquoin youmlnetimi uumlzerinde etkili olmaya

ccedilok daha kararlıdır (Ali 2019)

Nasim Alirsquonin dediği kadar Avami Ligi uumlzerinde Ccedilinrsquoin etkisi goumlruumllmezse de 2018 yılının 30

Aralık tarihinde yapılan tartışmalı seccedilimi ve seccedilim sonucu ile ilgili buumlyuumlk uumllkeler tarafından

eleştiriler gelmesine rağmen hem Hindistan hem de Ccedilinrsquoin yeni huumlkuumlmetini tebrik etmesi iccedilin

rekabete girmiştir Seccedilimin hemen ertesi guumln Başbakan Şeyh Hasinarsquoyı tebrik eden ilk yabancı

diplomat Ccedilinrsquoin Dakka Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zhu olmuştur Hindistanrsquoın tebrik mesajından sonra daha

fazla gecikmeden hemen tebriklerini iletmiştir Daha oumlnceki seccedilimde ise yaklaşık 1 hafta sonra Ccedilin

Şeyh Hasinarsquoyı tebrik etmiştir Ccedilin gazeteleri iktidardaki Hasinarsquodan Ccedilinrsquoin ccedilok mutlu olduğunu

belirterek ve Hasinarsquonın liderliğinde Bangladeşrsquoin Ccedilin ile dostane iş birliğini devam etmekte

olduğunu ve suumlrduumlrduumlğuumlnuuml belirtmiştir Ayrıca Ccedilin Dışişleri Bakanlığı Soumlzcuumlsuuml Lu Lang seccedilimde

Hasina oumlnderliğindeki Avami Ligirsquonin zaferini tebrik etmiş ve Ccedilin-Bangladeşrsquoin stratejik ortaklık iş

birliğini ilerletmek iccedilin yeni Bangladeş huumlkuumlmeti ile ccedilalışmaya istekli olduğunu soumlylemiştir (Ali

2019)

Bangladeşrsquoin Bengal Koumlrfezindeki hakimiyeti ve bu deniz yoluyla Hint Okyanusuna erişim

imkacircnı uumllkenin stratejik oumlnemini artırmıştır Oumlzellikle Ccedilinrsquoin OBOR projesindeki deniz hattı iccedilin

hem Bengal Koumlrfezini hem de Hint Okyanusunu ccedilok oumlnem verdiği ortaya ccedilıktıktan sonra Hindistan

ve ABD bu boumllgede varlığını artırmaya karar vermiştir Dolaysıyla Hint Okyanusu ve Bengal Koumlrfez

boumllgesi bu uumlccedil guumlcuumlnuumln rekabeti artmış durumundadır Bilhassa Bangladeş ve Bengal Koumlrfezirsquone

boumllgenin iki buumlyuumlk guumlccedil olan Ccedilin ve Hindistanrsquoın etkili olma ccedilabaları ve rekabeti son doumlnemde accedilık

ve net olmaya başlamıştır Bu durumda 30 Aralık 2018 tarihinde yapılan tartışmalı seccedilim oumlncesi ve

sonrasında Avami Ligirsquonin Ccedilinrsquoe daha yaklaştığını savunan uzmanlar arasında Masum Khalilirsquoye

goumlre ldquoŞeyh Hasina 30 Aralıkrsquota yapılan seccedilimi sadece Hindistanrsquoa dayanarak yapamamıştır

Hindistan ve Rusyarsquonın yanı sıra Ccedilinrsquoe de yaklaşmak zorunda kalmıştır BM Guumlvenlik Konseyirsquonde

herhangi bir aksama olmasını engelleme konusundaki Ccedilin ve Rusyarsquonın desteği Dakkarsquonın tutumunu

buumlyuumlk oumllccediluumlde guumlccedillendirebilecektirrdquo (Khalili 2019) Ancak Bangladeşrsquoe Ccedilin yatırımın artırılması

Hindistanrsquoın endişesini artırmaktadır Ayrıca Batılı uumllkeleriyle Avami Ligirsquonin soğuk ilişkilerinden

dolayı ekonomik destekleri iccedilin Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquoe daha yaklaşacağından da Hindistan endişe

etmektedir Khalilirsquoye (2019) goumlre

Delhi seccedilimden dolayı Batırsquonın baskısı arttıkccedila Şeyh Hasina huumlkuumlmetinin Pekinrsquoin siyasi ve

ekonomik desteğine bağlı olacağına inanmaktadırlar Ayrıca Delhi Bangladeşrsquoteki Ccedilinrsquoin buumlyuumlk

oumllccedilekli yardım ve yatırım projesinde bazı stratejik bileşenlerinin bulunduğundan

şuumlphelenmektedirhellip Batılı uumllkelerin pazarlarında imkacircn bulan ve ekonomik destekler alan

108

Bangladeşrsquoin Ccedilin-Rus guumlccedilleriyle birleştiğine goumlrerek Batılı uumllkeler intikamcı olmak isterse bu

oyun alanında (Bangladeşrsquote) kanlı ccedilatışmalara yol accedilabilir

Avami Ligirsquode Bangladeş ile Ccedilin ilişkileri hakkında Hindistanrsquoın huzursuzluk durumunun

farkındadır 20 Şubat 2018rsquode Hindistanlı gazetecileriyle konuşurken Bangladeş Başbakanı ve

Avami Ligirsquodi başkanı Şeyh Hasina ldquoHindistanrsquoın Bangladeşrsquoin Ccedilin ile ilişkileri konusunda

endişelenecek bir şey yok Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan iş birliğinin yalnızca uumllkenin kalkınması iccedilindirrdquo

soumlzuumlnuuml kullanmıştır (Prothomalo 2018) Guumlney Asyarsquoda Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetinde

Bangladeşrsquoin yer almadığını ve bu iki uumllke ile Bangladeşrsquoin ccedilıkarları iccedilin dış politika ccedilalışmaların

yapıldığını soumlyleyen Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml profesoumlruuml olan Imtiaz Ahmed

Bangladeşrsquoin Ccedilin ile olan ilişkisinin buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik olduğunu savunmaktadır Ahmedrsquoe

goumlre

Ccedilin Bangladeşrsquoin kalkınma ortağıdır Hindistan bir komşu ve buumlyuumlk bir uumllkedir Bangladeşrsquoin her

iki uumllke ile ulusal ccedilıkarlar iccedilin iyi ilişkileri olması doğaldır Biriyle olan ilişkilerinden dolay diğeri

ile ilişkileri koumltuuml olacak anlamına gelmiyor Bangladeş Hindistan ve Ccedilin arasındaki savaşta

(rekabetinde) yer almıyor Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquole olan ilişkisinden dolayı Bangladeşrsquoin Hindistanrsquoa

karşı gittiği soumlylenemez (Prothomalo 2018)

Guumlney Asyarsquoda Ccedilin-Hindistan arasında askeri stratejik ve ekonomik ccedilıkarlar uumlzerinde

rekabetler devam etmektedir Pakistanrsquoda Ccedilinrsquoin Askeri ve ekonomik etkileri guumlccedillendiği gibi uumlzuumln

yıllardır Myanmar ile Ccedilinrsquoin guumlccedilluuml Askeri ve ekonomik ilişkileri vardır Oumlte yandan Sri Lankarsquonın

ekonomisinde ve limanlarında Ccedilin yerleşmiş durumunda Bu yuumlzden Hindistanrsquoın komşusu olan

Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin artmakta olan ekonomik etkisi ve daha oumlnceden başlayan askeri iş birliği

Hindistanrsquoın endişesini artırmaktadır Dolaysıyla Bangladeş uumlzerinde de Ccedilin ve Hindistan arasındaki

rekabeti ortadadır Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Tazimuddin Khanrsquoe

goumlre lsquoBu durum Bangladeşrsquoin diplomatik pazarlık iccedilin bir fırsat yaratmıştır Ancak boumllgesel

duumlzeyde boumlyle bir rekabetinin avantaj ve dezavantajlarının iki youmlnuuml vardırrsquo (Sumon 2019) Bu

profesoumlr Ccedilin-Hindistan rekabetinden Bangladeşrsquoin nasıl faydalanacağı ve kendi ccedilıkarlarını nasıl

sağlayabileceği konusunu diplomatik faaliyette Ccedilin-Hindistan ile nasıl muumlzakere ettiğini bağlı

olduğunu soumlylemektedir Ayrıca Hindistanrsquoın Bangladeş siyasetinde oumlzellikle de şu anki iktidar

partisi uumlzerinde her zaman bir tuumlr etkisinin olduğunu vurgulamıştır Profesoumlr Khanrsquoa goumlre

Hem Ccedilin hem de Hindistan Bangladeşrsquoin iccedil politikasını belirlemede ccedilok aktifler Şimdi iktidarda

hangi parti olursa olsun Ccedilin ve Hindistanrsquoı nasıl youmlnetecekleri ccedilok oumlnemli Ve Ccedilin-Hindistanrsquoı

youmlnetme konusundaki durumu iccedil politikamızın kaderi belirlenebilir Sonuccedil olarak Ccedilin-

Hindistanrsquoın boumllgesel rekabeti bazen bizim iccedilin faydalar yaratmış ve bazen iccedil politika bağlamında

bizim iccedilin ccedilok baskı yaratmaktadır (Sumon 2019)

2009-2018 yılları arasında Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Avami Ligirsquonin dış politikasını

oumlzetleyen Ali Riazrsquoa goumlre ldquobu suumlre zarfında Ccedilin ve Hindistan ulusal ccedilıkarlarını oumln planda tutarak

Bangladeşrsquoten maksimum fırsat elde edebildiler Bu doumlnemde Bangladeş stratejik pozisyonu ve

ulusal ccedilıkarları doğrultusunda ccedilok az başarı elde etmiştirrdquo (Riaz 2019) Oumlzellikle Hindistanrsquoa

109

lsquokarşılıksızrsquo ccedilok boyutlu lsquotransitrsquo verilmesi Hindistan ile Bangladeşrsquoin ulusal sorunu hale gelen su

paylaşım konusunda her hangi bir ccediloumlzuumlmuumln olmaması tartışmalı seccedilimlerine Hindistan ve Ccedilinrsquoin

destek verilmesi Ccedilin ve Hindistanrsquodan alınan ekonomik destekler krediler ve yapılan anlaşmaları

hakkında Parlamentorsquoda tartışmalarının olmaması Ccedilinrsquode alınan buumlyuumlk miktarlı kredileri

kapsamındaki projelerin maliyetinin belirlemesinde uluslararası bir ihalenin olmaması ve lsquoG2Grsquo

yoluyla Ccedilin şirketlerini goumlrevlendirilmesi gibi konular uumlzerinden Bangladeşrsquoin ulusal ccedilıkarlarını ne

kadar koruyup koruyamadığı tartışmalar mevcuttur

Tarihsel suumlrecine bakıldığında Ccedilin ile Avami Ligirsquonin bir uzaklaşma suumlreci vardır Ancak 2009

yılında Bangladeşrsquoin iktidara gelen Avami Ligi ile Ccedilin huumlkuumlmetinin ccedilok yakın bir ilişki kurduğu

goumlruumllmektedir Bunun sebebi olarak ise Ccedilinrsquoin Guumlney Asyarsquodaki pazarı ve geleceğe youmlnelik

ekonomik ve stratejik planların ve oumlte yandan Bangladeşrsquoin iktidarda olan Avami Ligirsquonin de dev

ekonomik kalkınma ulaşım ve teknoloji planlarının bir noktada birleşmesini oumlne ccedilıkarmak

muumlmkuumlnduumlr Ccedilin huumlkuumlmeti Guumlney Asyarsquodaki 3 Kalabalık uumllkesi Bangladeşrsquote kendi pazarının

buumlyuumltmesinin yanı sıra ve Hindistanrsquoa karşı rekabetinde stratejik bir seccedilenek olarak Bangladeşrsquoi

değerlendirmektedir Bu yuumlzden uzun yıllardır Ccedilin Bangladeşrsquoin ekonomik ve askeri alanında en

buumlyuumlk ortak olarak yerini almıştır Bangladeş Avami Ligi ise seccedilim manifestosunda Bangladeşrsquoi

2021rsquoe kadar dijital ekonominin uumllkesine ve 2041rsquoe kadar bilgiye dayalı ekonomiye doumlnuumlştuumlrme

vizyonunun soumlzuumlnuuml vererek dev projelere başlatmıştır Bu projelerdeki finans ve teknik desteği iccedilin

Ccedilin oumlnemli bir seccedilenek olduğu iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile guumlccedilluuml ilişkileri kurmaya gereken

adımlar atmıştır

Bundan dolayı 2009-2018 yılları arasında Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligi Partisi ve huumlkuumlmetinin

siyasi soumlylemler ve eylemler ccedilok dikkat ccedilekmektedir Bu suumlreccedilte iki uumllke liderlerinin karşılıklı

ziyaretleri arttığı gibi huumlkuumlmeti parti liderlerinin ziyaretler ve goumlruumlşmeler ziyadesiyle artmıştır İki

uumllkenin siyasi ve huumlkuumlmet liderlerinin soumlylemleri de dikkat ccedilekici olmuştur Oumlzellikle Avami Ligi

liderleri bu 10 yıl zarfında Ccedilin huumlkuumlmeti ve liderlerine karşı ccedilok olumlu soumlzler kullanmış ve ccedilok

samimi davranışlarda bulunmuştur Ccedilin Bangladeşrsquoin sınır komşusu olmadığından dolayı iki uumllke

arasında tartışmalı konular yok denilecek kadar az olduğu iccedilin iki huumlkuumlmetin ortaklığı belki daha

kolay olmuştur Ancak Ccedilinrsquoden dev desteklerin alınması konusunda Avami Ligi liderlerinin Başarılı

politikasının da oumlnemli roluuml vardır Elbette Ccedilinrsquoin de bu desteklerin arakasında Bangladeşrsquoe youmlnelik

oumlnemli hedeflerin olduğunu da Bangladeşli siyasi liderler ve stratejik analistler farkındadırlar

Avami Ligi huumlkuumlmeti Ccedilin ile Bangladeşrsquoin ticari accedilığını kapatmak iccedilin 5054 Bangladeşli uumlruumlne

guumlmruumlksuumlz erişim izni alabilmiştir Bu Ccedilin pazarından Bangladeş uumlruumlnlerinin kolay erişimini

sağlayacaktır Bu doumlnemde Ccedilin Bangladeşrsquoin altyapı gelişiminde oumlnemli ortağı olmuştur Şhittagong

limanının geliştirme ccedilalışması Şhittagongrsquoda lsquoCcedilin Ekonomik ve Enduumlstriyel Boumllgesirsquo (CEIZ) inşa

etmesi Bangladeş-Ccedilin Dostluk Koumlpruumllerinin inşası lsquoKarnaphuli Ccedilok Kanallı Tuumlnel Projesirsquo lsquoPadma

110

koumlpruumlsuuml demiryolu bağlantısırsquo Maheshkhalirsquode ccedilift boru hattı ile tek noktadan bağlanması ve dijital

bağlantı iccedilin telekomuumlnikasyon ağının modernizasyonu projesi Ruupur Nuumlkleer Santralırsquo lsquoMetrorsquo

ve ccedilok sayıda enerji ve teknoloji projelerinde destek sağlamaktadır (Saimum 2020 8-13) Avami

Ligi huumlkuumlmetinin Ccedilinrsquoe karşı siyasi soumlylemin en iyi sonuccedil getirici ise Ccedilin Cumhurbaşkanı Şi

Cinpingrsquoin 2016rsquoda Dakkarsquoyı ziyareti olmuştur Bu ziyareti esnasında Ccedilin huumlkuumlmetinin Bangladeşrsquoe

şimdiye kadar tek bir uumllke tarafından en yuumlksek yatırımı olan 40 milyar dolarlık kredi desteğinin

teklifini sunmuştur Sonraki suumlreccedilte bu kredi kapsamında gelen destekleriyle Avami Ligi huumlkuumlmeti

birkaccedil oumlnemli projenin devamını getirmektedir

Avami Ligi başkanı ve Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina bu suumlre zarfında birkaccedil defa Ccedilin

ziyaretini gerccedilekleştirerek ccedilok oumlnemli ekonomik desteklerin soumlzuumlnuuml almıştır Bunlarla birlikte

Bangladeşrsquoin Myanmar ile olan Rohingya konusunda da Ccedilin ile oumlnemli ilerlemeler kaydetmiştir Ccedilin

Myanmarrsquoın oumlnemli kalkınma ortağı olduğu iccedilin Rohingya sorunu konusunda uzun suumlredir

sessizliğini korumuştur Ancak 2018 Bangladeşrsquoin genel seccediliminin ardından Başbakan Şeyh

Hasinarsquonın Ccedilin ziyaretinde Rohingya sorunun ccediloumlzuumlmuumlne Ccedilinrsquoin arabuluculuk yapılmasına ikna

etmesi Ccedilin ile Avami Ligirsquonin ilişkilerinin guumlccedillendiğini goumlstermektedir Uumlst duumlzey Ccedilinli liderler

krizin ccediloumlzuumlmuumlne her tuumlrluuml iş birliğini temin edeceğini soumlz vermiştir Ayrıca Ccedilin Rohingya krizini

artık geride bırakılamayacağını accedilıkccedila belirtmiştir Rohingya konusunda Avami Ligirsquonin yakın

muumlttefiki olarak bilinen Hindistan huumlkuumlmetinin sessizlik duruşuna karşı Ccedilin huumlkuumlmetinin gereken

desteğinin soumlzuuml Avami Ligirsquonin Ccedilin ile ilişkilerinde ccedilok ilerleme kaydettiğini goumlstermektedir

Avami Ligirsquonin bu suumlreccedilte Ccedilin ile Bangladeşrsquoin askeri iş birliği oumlnceki doumlnemlere goumlre daha

fazla artış goumlstermiştir Oumlzellikle 2016 yılında Ccedilinrsquoden Bangladeş Kuvvetleri iccedilin satın alınan iki

deniz altı iki uumllke arasındaki askeri ilişkilerinin kapsamını ortaya koymuştur 30 Aralık 2018

tarihinde yapılan Bangladeşrsquoteki 11 Ulusal Parlamento Seccedilimrsquoinden sonraki suumlrecinde Ccedilinrsquoin Avami

Ligirsquone sağladığı siyasi destek tartışmalı bir konu olsa bile Avami Ligirsquoni iktidarda goumlrmek Ccedilinrsquoe

sevindirici olduğu anlaşılmaktadır Muhalefet seccedilmenlerinin ve genel halkının da oy kullanamadığı

seccedilimin hemen ertesi guumln 31 Aralık tarihinde Ccedilin Halk Cumhuriyeti Avami Ligi Koalisyonunun

zaferini kutlayan ilk uumllke olmuştur Dakkarsquodaki Ccedilin Buumlyuumlkelccedilisi Zhang Zuo ve ekibi Ccedilin

Cumhurbaşkanı Şi Cinping ve Başbakan Li Keqiangrsquodan yeni seccedililen Başbakanrsquoa kutlama

mesajlarını iletmek iccedilin 31 Aralık 2018 tarihinde Bangladeş Başbakanlık ofisi olan Gana Bhabanrsquoa

resmi bir ziyarette bulunmuştur Bu resmi mesaj Ccedilinrsquoin kendi ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoe

suumlrekli destek vermesinin yanı sıra 10 yıllık suumlre iccedilinde Avami Ligi ile Ccedilinrsquoin ilişkilerinin hangi

seviyeye ulaştığını de goumlstermektedir

Oumlte yandan ldquoBir Kuşak Bir Yolrdquo projesiyle duumlnya ekonomi ve siyasi alanında ortaya ccedilıkan Ccedilin

bu projenin oumlnemli bir parccedilası olarak Bangladeşrsquoi ccedilok oumlnem vermektedir Dolaysıyla Ccedilinrsquoin

Bangladeşrsquoe buumlyuumlk miktarda para desteği sağlaması aslında kendi projesinin gerccedilekleşmesine

111

gereken altyapıyı hazırlanması anlamına gelmektedir Ayrıca bu projelerin gerccedilekleşmesinde Ccedilinli

firmalar goumlrevlendirilmekte ve projelerin malzemeleri de buumlyuumlk oranından Ccedilinrsquoden satın alma

zorunluluğu bulunmaktadır Dolaysıyla Ccedilinrsquoin Avami Ligirsquone desteklemesinin arkasında kendi

ekonomik hedefleri goumlzuumlkmektedir

Avami Ligi liderlerinin siyasi soumlylemleri ve Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistanrsquoa karşı

tutumundan dolayı Bangladeş halkı ve uzmanlar arasında Hindistan ile Avami Ligi huumlkuumlmetinin iccedil-

iccedile bir ilişki devam ettiği konusunda ccedileşitli goumlruumlşler mevcuttur 2009-2018 yılları arasında Hindistan-

Bangladeş ilişkilerine bakıldığında Avami Ligi huumlkuumlmeti uumllkenin ccedilıkarları doğrultusunda elde ettiği

sonuccedillar da bu karışık goumlruumlşlerini desteklemektedir Bu suumlrccedilte Hindistan youmlnetimi anlık kararıyla

doumlnem doumlnem oumlnemli uumlruumlnlerinin ihracatını durdurarak Bangladeşrsquoin ekonomisinde fiyat artışına

nedeni oldu Mesela Hindistan soğan ihracatını durdurmuş ve Bangladeş perakende pazarında soğan

fiyatı normal fiyatının 3-4 kat artmıştır Oumlte yandan Bangladeş huumlkuumlmeti her yıl oumlzel siparişlerle

Hindistanrsquoa Hilsa balığı ihraccedil etmekte ve sebebi olarak dostluk ilişkiler gereği yapıldığını

savunmaktadır Yağmur mevsiminde Hindistan tarafı Farakka Barajırsquonın tuumlm kapıları accedilılmakta ve

sonuccedil olarak Bangladeşrsquote ani sel felaketi yaşanmaktadır İki uumllke yetkilileri dostluk ilişkileri

uumlzerinde duruşu konusunda kararlı tutumu goumlsterirse bile Farakka Barajı sebebiyle sele maruz kalan

Bangladeş halkının sorunun ccediloumlzuumlmuumlnde bir ilerleme goumlruumllmemiştir

2014 ve 2018 yılında yapılan Bangladeşrsquoin genel seccedilimi konusunda uluslararası oumlrguumltler ve

Batılı uumllkelerinin itirazları karşısında Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistanrsquoın tam desteğini kazanmıştır

Ayrıca iki seccedilimden sonra her tuumlrluuml uluslararası baskıya karşı Hindistan Avami Ligi huumlkuumlmetinden

yana olduğunu goumlstermiş ve Awami Ligi huumlkuumlmetine benzersiz diplomatik desteği sağlamıştır

Ancak Hindistanrsquoın bu duruşu Avami Ligirsquone bir parti olarak fayda sağlamış olsa da Bangladeşrsquoin

ccedilıkarları ve ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeşrsquoin zayıf bir duruma duumlştuumlğuumlne dair goumlruumlşler de az

değildir Avami Ligi huumlkuumlmeti doumlneminde 2019rsquoda ilk kez Bangladeşrsquoin Hindistanrsquodan ihracat geliri

bir milyar doları aşmış olsa da iki uumllke arasında buumlyuumlk bir ticaret accedilığı var Bangladeşrsquoin uluslararası

ticaretinin yuumlzde 10rsquou Hindistan ile olmasına rağmen denge her zaman Hindistanrsquoa youmlnelmiştir

2018-2019 yılında Hindistan Bangladeşrsquoe toplam 921 milyar dolar ihracat yaparken

Bangladeşrsquoten bu doumlnemde Hindistanrsquoa ithalat ise sadece 104 milyar dolardır Hindistanrsquoın

Bangladeşrsquoten elde ettiği ihracat kazanccedilları nispeten birccedilok kat daha yuumlksektir Ayrıca iki uumllke

liderleri arasında iyi ilişkilerin vurgulandığı bu suumlreccedilte iki uumllke arasındaki ticaret potansiyelinin

sadece yarısı kullanılıyor Bangladeş Hindistanrsquodan kredi limiti yatırım ve bazı uumlruumlnlerinin

guumlmruumlksuumlz pazar erişimi accedilısından bir miktar ilerleme kat etmiştir Bazı uumlruumlnlerin guumlmruumlksuumlz erişimi

sağlamasına soumlz verdiği halde birccedilok engeller hala ortadan kaldırmamıştır (Majumdar 2014)

Bangladeşli firmaların uumlruumlnleri Hindistanrsquoda değerini kaybediyor Son doumlrt yılda Bangladeşli uumlruumlnler

Hindistanrsquoda değerinin yuumlzde 162rsquosini kaybetmiştir Hindistan pazarındaki Bangladeş uumlruumlnlerine

112

tarife dışı engellerin belirlenmesi ve boumllgesel iş birliğini geliştirmek iccedilin Hindistanrsquoın ccedilok istekli

olmadığı goumlruumllduumlğuuml gibi Bangladeş tarafının ccedilabaları ve yetenekleri yeterli olmadığını ve

muumlzakereler iccedilin kapasitenin yetersiz kaldığı goumlruumllmuumlştuumlr Bazen Bangladeş tarafından gereken

adımlarının atılması iccedilin yaptığı talepler ccedilok etki etmediği de goumlruumllmektedir

1996 yılında Avami Ligirsquonin iktidar olduğu doumlnemde Hindistan ve Bangladeş arasında Farakka

su paylaşımı iccedilin 30 yıllık lsquoGanj Su Paylaşım Antlaşmasırsquo (Samad 2016) imzalanmış olup

anlaşmanın ilk yıllarından itibaren Bangladeş iccedilin belirlenen su miktarı verilmediğine dair şikayetler

vardır Avami Ligirsquonin 2009-2018 yılları arasındaki iktidar doumlneminde bu konuda herhangi ilerleme

kaydedilmemiştir Anlaşma yedi yıl daha yuumlruumlrluumlkte kalacak ve kalan guumlnlerde soumlzuuml verilen suyun

verilip verilmeyeceği de kesin değildir Anlaşmanın maddeleri ve gerccedilekteki uygulaması arasındaki

farklılıkları ve koordinasyon eksikliğinin bedelini Padma nehri kıyılarındaki insanlar oumldemektedirler

Oradaki insanların geccedilim kaynakları değişti susuzluk başladı ve yağmur mevsiminde ise sel felaketi

ile karşı karşıya kalmaktadırlar

Avami Ligi bu suumlreccedilte Teesta su paylaşımı konusunda Hindistan ile bir ortak ccediloumlzuumlm

bulabileceğini umut etmişti (Mir 2018) Ancak 10 yıl geccedilmesine rağmen Hindistan huumlkuumlmetini bu

konuda ikna edememiştir Hindistanrsquoın Jalpaiguri kentinde yapılan baraj sebebiyle fazla suyun

ccedilekilmesi Bangladeşrsquoteki Teesta nehrinin su akışını azaltmıştır Şu an nehrin suyu azalarak ccedilok geniş

bir aluumlvyon ortaya ccedilıktığı sebebiyle kıyısındaki insanlar ccediloumllleşmeyle karşı karşıya kalmaktadır

Yağmur mevsiminde bu boumllge halkının uumlst kısımları Hindistan tarafından salınan su ile sel altında

kalırken kurak mevsiminde ise susuzluktan tarım ve hayat zorluğuyla yuumlzleşmektedirler Bangladeş

huumlkuumlmeti konuyla ilgili adımlar atmış olsa da Hindistan merkez huumlkuumlmeti Batı Bengal Başbakanı

Mamata Banerjeersquonin isteksizliğini bahane ederek Teesta suyunun dağıtımı konusunda bir anlaşmaya

varmamaya ccedilalışmaktadır Su sıkıntısıyla karşı karşıya kaldığı boumlyle bir durumda Hindistanrsquoın

Tripura eyaletindeki halkının iccedilme suyu krizini karşılamak iccedilin Bangladeş Başbakanı Şeyh Hasina

Feni Nehrirsquonden 162 cusecs su almasına izin vermiştir Başbakan Şeyh Hasina bu konuyu insanlık

accedilısında baktığını savunmuştur Ancak Bangladeş uzmanları ve halkın bir kısmı bu konuda

endişelerini dile getirmiştir Burada da ikili ilişkilerinde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından goumlsterdiği

ilginin karşılığı bulunamadığı goumlruumllmektedir Bangladeş tarafı soumlylem ve eylem olarak Hindistan

huumlkuumlmetine karşı ccedilok yakın olduğunu goumlsterirken Hindistan tarafından bunun ccedilok olumlu doumlnuumlşuuml

goumlruumllmemektedir

Avami Ligi huumlkuumlmeti lsquoRohingyarsquo konusunda Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoin yanında olduğunu her

zaman soumlylemiştir Hindistan Huumlkuumlmetirsquonin de accedilıklaması boumlyledir Ayrıca Hindistan Rohingya

meselesi konusunda Myanmar huumlkuumlmeti ile temas halinde olduğunu defalarca soumlylemiştir Ancak

Myanmar guumlvenlik guumlccedillerinin zulmuumlnden Hindistanrsquoa sığınan Rohingya Muumlsluumlmanları tutuklayarak

Hindistan guumlvenlik guumlccedilleri Bangladeş sınırına goumlndermektedirler Ayrıca Bangladeşrsquoe sığınan

113

yaklaşık 15 milyon Rohingyarsquonın Myanmarrsquoa geri goumlndermesi konusunda Hindistan Avami Ligi

huumlkuumlmetine hiccedilbir destek sağlamamıştır Bu konuya bakıldığında aslında Hindistan huumlkuumlmeti

Myanmarrsquodaki kendi jeo-stratejik ccedilıkarları iccedilin sessiz kalmaktadır Dahası boumllgedeki jeopolitik

stratejik konumunun devamı ve ccedilıkarları iccedilin Rohingya konusunda Hindistan hem Bangladeşrsquoi zor

durumda bırakıyor hem de Myanmar ile iyi ilişkilerini suumlrduumlruumlyor Bu durumda Avami Ligi

liderlerinin Hindistan yanlı soumlylemlerin hiccedilbir olumlu etki goumlruumllmemektedir

İki huumlkuumlmeti tarafından suumlrekli vurguladığı yakın dostluğa rağmen iki uumllke arasındaki sınır hep

Bangladeşli vatandaşlarının kanını akıtmaya devam etmiştir (Rather 2013 140-141) Hindistan Sınır

Guumlvenlik Kuvvetleri (BSF) son on yılda sınırda 294 Bangladeşliyi oumllduumlrmuumlştuumlr Hindistan huumlkuumlmeti

sınır cinayetlerini durdurma soumlzuuml vermesine rağmen Bangladeşlilerin oumlluumlmuuml durmamıştır İkili

zirvelerde ve BGB-BSF konferanslarında tekrarlanan tartışmalar yapılmakta ve sınırda oumlluumlmcuumll

silahların ve oumlluumlmlerin kullanılmasını durdurma soumlzuuml verilmektedir Ancak bu kararlara

Bangladeşrsquoin sınır guumlvenlik guumlccedilleri tarafından uyulmasına rağmen Hindistan guumlccedilleri hiccedilbir şekilde

soumlzlerini tutmamıştır Hindistan huumlkuumlmetinin uumlst kademelerinden sınır cinayetlerinin sıfıra

indirileceğine dair bir soumlz de vardır Boumlyle en uumlst duumlzey yetkililer tarafından soumlz geldiğinde soumlzuumln

sahada yerine getirilmesi beklenirken yaklaşık son 20 yıldır vaatler ile uygulama arasında

uyumsuzluk goumlruumllmektedir Bu konuda Avami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan huumlkuumlmetine ne kadar baskı

uyguladığı konusu tartışılabilir İki huumlkuumlmet arasındaki hoşgoumlruuml ilişkileri sahada uygulandığı

takdirde sorunun ccediloumlzuumlmuuml kolaylaşmalıdır Hindistan ile Pakistan doumlneminden devam eden kara sınır

sorununun ccediloumlzuumlmuumlne Bangladeşrsquoin kuruluşundan hemen sonra 1974 yılında Avami Ligi huumlkuumlmeti

gereken adımlar atmıştır Ancak Hindistan tarafından bunun onayı verilmedi Uzun suumlredir bu

sorunun ccediloumlzuumlmuuml olmazken 2009 yılında Avami Ligi iktidara geldikten 2 yıl geccedilmeden 2011 yılında

doumlnemin Hindistan Başbakanı Manmohan Singhrsquoin Dakka ziyareti sırasında iki uumllke arasındaki kara

sınırı sorununu ccediloumlzuumlmuuml konusunda bir protokol imzalanmıştır 8 Mayıs 2015rsquote Kara Sınırı

Anlaşması Yasası Hindistanrsquoın Lok Sabha tarafından onaylanarak iki uumllkenin tartışmalı sınır

boumllgeleri belirlenmiştir Sınırdaki bu sorunun ccediloumlzuumlmuuml Hindistan ile ikili meselelerinde Avami Ligi

iktidarının en buumlyuumlk başarısı olarak değerlendiriliyor

Avami Ligi huumlkuumlmetinin 2009-2018 yılları suumlrecinde ikili sorunlardan bir tanesi olan vize

meselesi kolaylaştığını goumlrmekteyiz 2015 yılına kadar Hindistan tarafından Bangladeş

vatandaşlarına az sayıda vize verilirken 2016 yılından itibaren vize verme sayısının 3 kat arttığı

goumlruumllmuumlştuumlr Şu an sıradan insanlar vize alarak ccedileşitli nedenlerle Bangladeşrsquoten Hindistanrsquoa

gidebilmektedir Bangladeşliler artık kolayca bir yıllık vizeler de alabilmektedirler Bangladeş

Hindistanrsquodan elektrik ve enerji konusunda bazı ekonomik ve teknik destek almaya başarmıştır

Ancak Hindistan ile ortak olarak koumlmuumlrluuml elektrik santralların kurulma anlaşmaları ve projeleri halk

ve bilim adamları tarafından buumlyuumlk eleştiriler ve tepkiler goumlsterilmiştir Oumlzellikle duumlnyanın en buumlyuumlk

114

mangrov ormanı olarak bilinen lsquoSundarbonrsquo un hemen yakınlarında lsquoRampalrsquoda bin 320 MWrsquolık

enerji projesinin inşasına karşı buumlyuumlk protesto duumlzenlenmiştir

Bu 10 yıl suumlre iccedilerisinde Avami Ligi huumlkuumlmeti tarafından Hindistanrsquoa sağlanan transit meselesi

tartışmaya neden olmuştur lsquoAra Bağlantırsquo olarak adlandırılan bu transit Hindistanrsquoın ccedilıkarlarını daha

fazla koruduğu goumlruumllmektedir Bu imkacircnı kapsamında kendi boumllgelerine erişmek iccedilin Hindistan

Bangladeşrsquoin kara su ve demir yollarını ve limanlarını ccedilok az bir vergi karşılığında kullanmaktadır

lsquoAra Bağlantırsquo anlaşması kapsamında Bangladeş ile Hindistan arasındaki demiryolu ve kara yolu

iletişiminin arttığı goumlruumllmektedir Ancak bunun uzantısı olarak Nepal ve Butan ile Bangladeşrsquoin kara

yolu erişimi iccedilin Hindistan tarafı gereken adımlar henuumlz atmış değildir Ara Bağlantısı kapsamında

Bangladeşrsquoin gerektiği BBIN olarak bilinen Bangladeş-Hindistan-Nepal-Butan arasında karayolu

iletişimi iccedilin yeni girişimler başlamıştır Avami Ligi huumlkuumlmetinin yardımıyla Hindistan huumlkuumlmeti

Kuzey Doğu Hindistanrsquoın eyaletlerindeki ayrımcılık liderlerini tutuklayarak stratejik başarılara

ulaşmıştır (Chakma 2015) Şeyh Hasinarsquonin huumlkuumlmeti altında Hindistan-Bangladeş ekonomik

ilişkilerinde goumlruumlnen buumlyuumlk artışlar oumlzellikle enerji uumlretimi ve ulaşımının geliştirmesinde Hindistan

tarafından sağlanan 3 buumlyuumlk kerdi desteği ccediloğunlukla Hindistanrsquoın transit kapsamındaki ulaşım

altyapılarının geliştirilmesi iccedilin kullanılmaktadır Ayrıca sağlanan kredi kapsamında alınacak mallar

ve hizmetlerin 65rsquoi Hindistanrsquodan alınması şartı konulmuştur Dolaysıyla Hindistan huumlkuumlmeti ile

Bangladeşrsquoteki Avami Ligi huumlkuumlmetinin ilişkileri ccedilok iyi ve yakın goumlruumlluumlrse de Bangladeşrsquoin

ccedilıkarları konusuna Avami Ligirsquonin elde ettiği başarılar sayılı olduğu goumlruumllmuumlştuumlr

SONUCcedil VE OumlNERİLER

2009-2018 yılları arasında Bangladeş Avami Ligirsquonin boumllgesel ve uluslararası alanında dış

politika ccedilalışmalarına bakıldığında ekonomik kalkınma ve barışı oumlnemseyerek adımların attıklarını

goumlrmekteyiz Oumlzellikle Bangladeşrsquoin kalkınma ve ticari imkacircnları sağlamak amacıyla boumllgede ve

boumllge dışındaki uumllkeler ile ccedilok boyutlu ccedilalışmaları suumlrduumlrmuumlştuumlr Ayrıca Asya ve Guumlney Asya

boumllgesinde barış ve iş birlik ccedilalışmalarını teşvik ederek Ccedilin Hindistan ve diğer boumllge uumllkeleriyle

aktif bir dış politika sergilemiştir BM ve diğer uluslararası kurumların aktif rol alarak Muumlsluumlman

uumllkeleriyle yakın ilişkilerinin devamını koruyarak ve boumllgesel ticari bağlantılarını vurgulayarak

Bangladeşrsquoin jeopolitik konumunu ileri taşımaya ccedilalışmıştır

Bangladeş Avami Ligi 2009-2018 yılları arasında Ccedilinrsquoe youmlnelik politikasında oumlnemli

ilerlemeler kaydetmiştir Uumllkenin kalkınma alt yapı ve teknolojik gelişimi iccedilin 2021 ve 2141 hedefi

belirleyen Avami Ligi 2009 yılında iktidara geldiğinden beri Ccedilin ile yakın ilişki kurmak iccedilin planlı

adımlar atmıştır Kabinede Ccedilin ile iyi ilişki olan siyasetccedililer goumlrev vererek başbakan bakan ve siyasi

parti ve buumlrokrat seviyede sık sık ziyaret gerccedilekleştirerek Ccedilinrsquoden buumlyuumlk yatırım ve proje destekler

almıştır Ccedilin bu 10 yıl iccedileresinde Bangladeşrsquoin alt yapı geliştirme projelerinde dev destekler sağladığı

gibi enerji ve teknoloji projelerinde de en buumlyuumlk destekler vermiştir Bu suumlre zarfında Avami Ligi

Ccedilinrsquoden en fazla askeri ekipman ve teknoloji almış ve guumlccedilluuml iş birliği kurmuştur Ayrıca Ccedilin

pazarında ccedilok sayıda Bangladeşli uumlruumlnlerinin vergisiz giriş imkacircnı elde etmiştir Ancak bu yatırımın

arkasında Avami Ligirsquonin başarısı veya Ccedilinrsquoin amacı hakkında goumlruumlş farklılıklar bulunmaktadır

Oumlzellikle son doumlnemlerde Ccedilin ekonomik diplomasisinin sonuccedilları bazı uumllkelere ccedilok olumsuz sonuccedillar

getirmiştir

Hindistanrsquoın muumlttefiki olarak bilinen Avami Ligi bu 10 yıllık suumlre iccedilinde ikili meselelerde

ccediloumlzuumlm odaklı politika izlemeye ccedilalışmıştır Şeyh Hasina huumlkuumlmeti ikili meselelerin ccediloumlzuumlmuumlne

bekleme politikasından vazgeccedilerek girişimci bir politika seccedilmiştir Bununla birlikte kısa vadeli veya

sorun temelli ccediloumlzuumlmlerin oumltesine geccedilerek iki uumllke arasındaki ilişkiyi daha geniş bir ccedilerccedileveye

taşımaya ccedilalışmıştır Devlet yetkililer dış politika kurumlar ve medya bu suumlreccedilte ikili ilişkilerini

guumlccedillendirme ccedilalışmalarını en yuumlksek seviyede tutmuştur Bu doumlnemde başbakan bakan buumlrokrat

duumlzeyindeki karşılıklı ziyaretlerinin yeni sıra sosyal ve kuumlltuumlrel analındaki saysız gidiş gelişler

gerccedilekleşmiştir Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa youmlnelik izlediği politikada Bangladeşrsquoin ccedilıkarları

doğrultusunda bazı başarılarının elde edildiğini goumlruumllmektedir İki uumllke arasında ccediloumlzuumllmeyen sınır

anlaşmazlığı bu doumlnemde ccediloumlzuumlme kavuşmuştur İki uumllkenin sınır iccedilerisinde kalan yerleşim yerlerinin

vatandaşları yaklaşık 41 yıl sonra kendi uumllke topraklarıyla kavuşmuştur Avami Ligi Bangladeşrsquoin

enerji altyapı ve askeri alanında Hindistanrsquodan oumlnemli destekler almaya başarmıştır Ancak bu

116

suumlreccedilte Hindistan Bangladeşrsquoten bazı oumlnemli ve stratejik imkanlar elde etmiştir Hindistan Bangladeş

toprakları uumlzerinden Bangladeşrsquoin oumltesinde yer alan kendi boumllgelerine nehir kara ve demir yolları

uumlzerinden geccediliş izni almıştır Hindistan ayrıca bu boumllgelere eşya taşıması iccedilin Bangladeşrsquoin nehir ve

deniz limanlarını da ucuz masraf karşılığında kullanacaktır Bunlarla birlikte Hindistan Bangladeşrsquoin

uzun yıllarıdır beklediği ortak nehirlerin su paylaşımı ve Teesta su paylaşım anlaşması (Chakma

2015) ile ilgili hiccedilbir ccediloumlzuumlm uumlretmeden ve hiccedilbir anlaşmaya varmadan dostluk ilişkilerin soumlylemini

devam etmiştir Bu da Avami Ligi huumlkuumlmetinin bir başarısızlığı olarak değerlendiriliyor

Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami Ligirsquonin dış politika soumlylemlerinin bakıldığında

bu 10 yıllık doumlneminde Avami Ligi liderlerin Hindistanrsquoa youmlnelik siyasi soumlylemlerinde oumlvguuml dolu

soumlzlerin kullandığını goumlruumllmuumlştuumlr Bağımsızlık doumlneminden itibaren Avami Ligirsquonin yakın muumlttefiki

olan Hindistanrsquoa youmlnelik bu tuumlr soumlylemlerin ccediloğalmasına rağmen Hindistan ile Bangladeşrsquoin ikili

meselelerinde ccedilok fazla ilerleme olmadığını goumlruumllmuumlştuumlr Ancak Ccedilinrsquoe youmlnelik Avami Ligi liderlerin

bakış accedilısı 2009 yılı itibarıyla değiştiğini ve bu değişikliğinin olumlu bir sonuccedil elde edindiğini

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilinrsquoe youmlnelik siyasi soumlylemler ccediloğalmamış ise de Avami Ligi tarafından atılan adımlar

Ccedilin tarafından olumlu karşılık bulmuştur

Doumlrt boumlluumlmluumlk bu ccedilalışmada Ccedilin ve Hindistanrsquoa youmlnelik Bangladeş Avami Ligi huumlkuumlmetinin

2009-2018 yıllarında izlediği dış politikayı araştırırken bazı sonuccedillar dikkate ccedilekmiştir

Bangladeş son zamanlarda boumllge siyasetinde ccedilok oumlnem kazanmıştır Ccedilin-Hindistan arasında

devam eden rekabetindeki bazı gelişmeler Bangladeşrsquoi merkez haline getirmiştir (Hossain 2017

Yasmin 2019 331) Bakıldığında Bangladeşrsquoin coğrafi konumu bu iki komşunun ilgi odağı olduğu

accedilıktır Oumlzellikle Hindistanrsquoın bakış accedilısından Bangladeş son zamanlarda uumlccedil nedenden dolayı oumlnemli

hale gelmiştir Birincisi Hindistan Guumlney Asyarsquodaki etki alanını genişletmeye istekli ve bu konuda

kendi ekonomik gelişimi ve yurtdışında bunun tanınmaları durumu ccedilok daha kolay hale getirmiş ve

Bangladeşrsquoin iktidara gelen Avami Ligi bu hedefin tamamlayıcı bir rol oynayabileceğini

duumlşuumlnmuumlştuumlr Kısa ve orta vadede Hindistan Bangladeşrsquoin kuzeydoğusundaki kendi topraklarını

daha sıkı ekonomik ve siyasi yapıya dahil etmek iccedilin iş birliğinin gerekli olduğunu anlamaktadır

İkincisi artan ekonomik kalkınmanın ışığında Hindistan Bangladeşrsquoi oumlnemli ekonomik

ortaklarından biri olarak goumlrmektedir Oumlzellikle Hindistanrsquoın siyasi liderleri ve iş adamları

Bangladeş ekonomisinin ccedileşitli sektoumlrlerine katılma fırsatını yakalamak istemektedir (Ahmad 2020)

Boumllgesel bir guumlccedil olarak Hindistan Bangladeşrsquoin ekonomisinde oumlnemli bir yer almaktadır Hindistan

Bangladeşrsquoin ithalat ticaret kaynağı olarak oumlnemli uumllkelerden biridir Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoin

ihracat ticaretindeki varlığı da artıyor ve gelecekte artacaktır Uumlccediluumlncuumlsuuml ise Bangladeşrsquoin Bengal

Koumlrfezi uumlzerinde ccedilok fazla kontrole sahip olmasıdır Hem Ccedilin hem Hindistanrsquoın Bengal Koumlrfezinde

ilgisi yuumlksektir

117

Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin hem stratejik hem de buumlyuumlk ekonomik hedefi de vardır (Hossain 2017)

Ccedilin Hindistanrsquoın komşusu olan uumllkelere kendi etki sahasını genişletmek istemektedir O yuumlzden lsquoBir

Kuşak Bir Yolrsquo projesi kapsamında Bangladeşrsquoe dahil ederek BCIM koridor ağını gerccedilekleştirmek

istemektedir (Yasmin 2019 331) Ccedilin oumlzellikle Dakka ile Kunming arasında doğrudan iletişim

kurmaya oumlncelik vermektedir Ayrıca Ccedilin Guumlney Asya uumllkelere kapsayarak bir ekonomik boumllge

yaratma planlarıyla ilerlemektedir Bu plan iccedileresinde Ccedilin alternatif bir enerji yolunun yaratılmasının

yanı sıra bir sanayi boumllgesi oluşturulmasını istemektedir Bunun bir parccedilası olarak Ccedilin oumlnuumlmuumlzdeki

birkaccedil yıl iccedilinde Bangladeşrsquoin altyapısına ve ekonomik kalkınmasına milyarlarca dolar yatırım

yapacaktır Ayrıca pek ccedilok enduumlstriyel proje Ccedilinrsquoden Bangladeşrsquoe kaydırılabilir Bu hedefler

doğrultusunda Ccedilin Şeyh Hasinarsquonın huumlkuumlmeti ile uzun vadeli iş birliği geliştirmiştir

Bangladeş de Avami Ligirsquonin liderliğinde bu suumlreccedilte oumlnemli projelere imza atarak Guumlney

Asyarsquoda kendi ekonomik oumlnemini de ortaya koymuştur Ayrıca Avami Ligi Ccedilin-Hindistanrsquoın

rekabetini (Ahmad 2020) hem iktidara kalması hem de uumllkenin ekonomik ve kalkınması iccedilin

değerlendirmiştir Avami Ligirsquonin bu doumlnemdeki Ccedilin ve Hindistan ile olan yakınlık ilişkilerinin

sonucunda Bangladeşrsquoin enerji uumlretimi ve altyapı geliştirme konusuna buumlyuumlk ilerleme kaydettiği

goumlruumllmuumlştuumlr Ccedilin son birkaccedil yıldır Bangladeşrsquote dev yatırımlar yapmaktadır Ccedilinrsquoin lsquoBir Kuşak Bir

Yolrsquo projesinin bir uumlyesi olan Bangladeş 2016 yılında yaklaşık 24 milyar dolar değerinde toplam 27

yatırım ve kredi anlaşmaya varmış ve ortak girişimlere yapılan 136 milyar dolarlık oumlnceki yatırımla

birlikte toplam 38 milyar dolarlık destek almıştır (Saimum 2020 9-10) Bu durumda Avami Ligirsquonin

uzun suumlredir muumlttefiki olan Hindistanrsquola olan ilişkileri oldukccedila sarsılmış ve Bangladeşrsquoe Ccedilinrsquoin

etkilerini azaltmak iccedilin yatırımı artırmıştır Hindistan tarafından Bangladeşrsquoin kalkınma sektoumlruumlnde

sağlanan destek 2015 yılında 3 milyar ABD dolar iken 2017rsquode şimdiye kadar yaptığı en buumlyuumlk

yatırım olan 5 milyar dolarlık kredi sağlanmıştır Ancak Hindistanrsquoın destek ve yatırımı Ccedilinrsquoden ccedilok

daha az kalmıştır

Tablo 13 Ccedilin ve Hindistan İle Avami Ligi Huumlkuumlmetinin İlişkileri

Doumlnem Huumlkuumlmeti Hindistan ile

olan ilişkileri

Ccedilin ile olan ilişkileri

1971 Avami Ligi liderliğinde

Pakistan ile savaşı

Tam destek

ccedilok yakınlık

Karşı roluuml uzaklık

1997-

2001

Şeyh Hasina (Avami Ligi

huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık

iş birlik

Normalleşme suumlreci

2009-

2013

Şeyh Hasina (Avami Ligi

huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık

iş birlik

Yakınlık suumlreci (Daha Yakın

Kapsamlı İşbirliği Ortaklığı)

2014-2018

Şeyh Hasina (Avami Ligi huumlkuumlmeti)

Ccedilok yakınlık iş birlik

Ccedilok yakınlık iş birlik (iş birliğinin stratejik ortaklığı)

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

118

Bangladeş uumlzerindeki bu iki uumllkenin rekabeti Bangladeşrsquoe doğrudan yabancı yatırım accedilığını

kapatması iccedilin de buumlyuumlk bir kapı accediltığı goumlruumllmektedir Bu iki uumllke tarafından doğrudan yabancı

yatırım accedilısından da Hindistan Ccedilinrsquoe yakın bile değildir İki buumlyuumlk uumllke arasındaki rekabeti

kullanarak (Sleet 2020) Avami Ligi Bangladeşrsquoin stratejik guumlvenliği konusunda da bazı imkanlar

elde etmiştir Hindistan tarafından yaklaşık 4096 kilometrelik kara sınırıyla uumlccedil taraftan ccedilevrili

durumu ve guumlneyinde bulunan Bengal Koumlrfezirsquonin ilerisinde guumlccedilluuml Hint Donanmasının bulunması

Bangladeşrsquoe guumlvensizlik oluşturmaktadır Bu durumda Bangladeş huumlkuumlmeti Ccedilin ile askeri ilişkilerini

guumlccedillendirerek Hindistanrsquodan da bazı fırsatlar elde etmiştir Uzun yıllardır Bangladeşrsquoin en buumlyuumlk

silah tedarikccedili olan Ccedilinrsquoden Avami Ligi huumlkuumlmeti bu doumlnem beş deniz devriye gemisi iki denizaltı

16 savaş uccedilağı ve 44 tankın yanı sıra gemi savar ve karadan havaya fuumlzeler satın almıştır (Masood

2017) Bu anlaşmasının hemen ardından Hindistan Bangladeş Donanması iccedilin denizaltı eğitimi

verme teklifini sunmuş ve Bangladeş ordusunun gelişimi iccedilin oumlnemli anlaşma yapması youmlnuumlnde hazır

olduğunu belirtmiştir Boumlylece Ccedilin ve Hindistan Bengal Koumlrfezirsquondeki nuumlfuzlarını genişletmeye

ccedilalışırken Bangladeş her ikisini de ordusunda gerekli iyileştirmeleri yapmak iccedilin kullanabilmektedir

Bu gelişmeleri faklı bir yandan bakıldığında Avami Ligi huumlkuumlmetinin başarısının yanı sıra Ccedilin

ve Hindistanrsquoın ccedilıkarları da oumln tarafa ccedilıkmaktadır Ccediluumlnkuuml Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistan ile

yapılan anlaşmalar ve projeleri kapsamında gelen ve gelecek olan fonlar uzun vadede Bangladeşrsquoi

Ccedilin ve Hindistanrsquoa bağlanmaktadır Halihazırda Bangladeşrsquoin iccedil siyaseti ve ekonomisine ccedilok fazla

karışmayan Ccedilin uzun vadede etkili bir rol oynayacağı anlaşılmaktadır Oumlzellikle borccedil dolaysıyla Sri

Lanka ve Kenyarsquonın en oumlnemli deniz limanlarının kontroluuml Ccedilinrsquoin eline geccedilmesi Ccedilin kredisi alan

diğer uumllkelere de aynı şekilde uygulanacağı anlamına gelmektedir

Oumlte yandan Hindistan ile tarihsel bağları olan ve en yakın muumlttefiki olan Avami Ligi iktidara

geldiğinde Hindistanrsquoın Bangladeşrsquoe karşı bakış accedilısı değişmektedir Bu durumda kendi buumlyuumlkluumlk

etkisini kullanarak Hindistan huumlkuumlmeti Avami Ligi huumlkuumlmeti ile yaptığı anlaşmalarda kendi

ccedilıkarlarını en yuumlksek seviyede tutmaya ccedilalışmaktadır Oumlzellikle bu doumlnemde Hindistan kendi

topraklarının guumlvenliği ve gelişimi iccedilin Bangladeş toprakları uumlzerinden geccedilişi imkacircnı sağlayan ccedilok

boyutlu transit anlaşmasının imzalanması Bangladeş iccedilin kayda değer bir fayda sağlamamış aksine

Hindistanrsquoın ccedilıkarları korunmuştur (Datta 2019) Geccedilen on yıl iccedilinde Bangladeş oumlzellikle

Hindistanrsquoın kuzeydoğusundaki ayrılıkccedilı grupları ortadan kaldırmak iccedilin Hindistan oumlnemli iş birliği

yapmıştır Mevcut huumlkuumlmeti iktidara gelmesinden hemen sonra Hindistanrsquoın Kuzeydoğu

isyancılarına Bangladeşrsquoin yer vermemesi konusunda sağlam bir tavır almış ve bu konuda Hindistan

Huumlkuumlmetine olası tuumlm yardım sağlamıştır Ayrıca Bangladeş transit konularında hızlı bir şekilde

yanıt vermiştir Buumltuumln bunlarla Hindistanrsquoın uzun suumlredir devam eden talebi karşılanmıştır (Datta

2019) Ancak Hindistanrsquoa bu imkanlara verilmesine rağmen sınır cinayetleri durmamış ve Bangladeş

vatandaşlarına karşı Hindistan sınır guumlvenlik guumlccedillerinin şiddet uygulaması devam etmiştir Ayrıca

Teesta su paylaşım anlaşması ve ortak nehirlerinin su paylaşım konusunda ne zaman ccediloumlzuumlm

119

uumlretileceği bilinmemektedir Kara Sınırı Anlaşmasının beş yıl geccedilmesine rağmen Muhuri Nehri

sınırının kesinleştirilmesi konusu hala beklemektedir Ayrıca Rohingya krizi konusunda

Hindistanrsquoın izlediği politika Bangladeşrsquoe aleyhine olmuştur Bunlarla birlikte Hindistanrsquoda Ulusal

Vatandaş Kayıtları (NRC) (Anas 2020) politikası Bangladeşrsquoin sınır guumlvenliği iccedilin uzun vadede

buumlyuumlk sorunlar uumlretecektir

Bakıldığında Bangladeşrsquoin iccedil siyasetinde Hindistanrsquoın etkilerinin arttığını ve ekonomisinde

Ccedilinrsquoin guumlccedilluuml bir şekilde yerleştiğini goumlruumllmektedir Bu durumda Avami Ligirsquonin iki buumlyuumlk guumlccedille eşit

ilişkilerini suumlrduumlrmesi hem iktidar olarak hem de Bangladeş olarak zordur Ccedilinrsquoin yatırım konusunda

Bangladeşrsquoin karşılaştığı iki zorluk vardır Ccedilin Bangladeşrsquoteki yatırımlarının ccediloğunu lsquoBir Kuşak Bir

Yolrsquo projesi kapsamında Pakistanrsquodan sonra Guumlney Asyarsquoda en yuumlksek ikinci yatırım yapmaktadır

(Anas 2020) Ancak Hindistan Kuşak Girişimirsquone şiddetle karşı ccedilıkmaktadır Dolaysıyla

Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırım uumlzuumln vadede Hindistan iccedilin bir sorun olarak ortaya ccedilıkacaktır Ayrıca

Hindistanrsquoın muhalefetinin yanı sıra lsquoBir Kuşak Bir Yolrsquo ile ilgili bazı sorular ve etkiler boumllge

uumllkelerinde yansıtmaktadır Ccedilinrsquoin oumlzellikle Pakistan ve Sri Lankarsquodaki bu yatırımı şimdiden

zorluklara neden olmuştur Bangladeşrsquoteki Ccedilin yatırımı hakkında da bazı sorular guumlndeme

gelmektedir Dolaysıya uzun vadede Bangladeşrsquoin iccedil siyaseti ve ekonomisinin Ccedilin-Hindistan

rekabetinde olumsuz etkileneceği goumlruumllmektedir

Avami Ligirsquonin bu suumlrecinde Guumlney Asyarsquoda Ccedilinrsquoe karşı stratejik hedefleri olan ABD ile

Bangladeşrsquoin ilişkileri ccedilok oumlnemli gelişmeler sergilememiştir (Rana ve Ingulsrud 2019) Oumlzellikle

2014 yılında yapılan genel seccediliminde muhalefet koalisyonun katılmaması 2018 yılındaki seccediliminde

muhalefet koalisyonun serbestccedile seccedilim ccedilalışmalarının yapılamaması ve oy kullanamaması

durumlarla birlikte muhalefet siyasi partileri uumlzerinde guumlvenlik guumlccedillerinin şiddet uygulanması

Parlamentoda muhalefetlerinin yer almaması gibi ve kalkınma projeleri ve uumllke genelinde

yaygınlaşan yolsuzluk durumlar Batılı uumllkeleriyle Avami Ligi arasında soğuk ilişkilerinin yolu

accedilmıştır İccedil siyasetinde oluşan bu otoriter durumu Ccedilin ve Hindistanrsquoı Avami Ligirsquone yaklaştırırken

Batılı uumllkeleriyle mesafeler oluşturmuştur Muhalefetsiz seccedilimlerinin ardından Şeyh Hasinarsquoyı tebrik

mesajı iccedilin iki uumllke arasındaki rekabeti Ccedilin ve Hindistanrsquoa Avami Ligirsquonin ne kadar gerekli olduğunu

goumlstermektedir Ccediluumlnkuuml Hindistan kendi stratejik siyasi ve ekonomik ccedilıkarları iccedilin Bangladeşrsquoin

kuruluşundan beri Avami Ligirsquone tek seccedilenek olarak goumlrmektedir Oumlte yandan Ccedilin kendi ekonomik

ve stratejik ccedilıkarları iccedilin Duumlnya ccedilapında demokrasi yerine otoriter sistemine daha fazla oumlnemsediği

iccedilin Avami Ligi huumlkuumlmeti ile herhangi bir sorun yaşanmamaktadır

Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquoın rekabetinin merkezinde yer alması bazı pek rahatlatıcı da

değildir Aksine Avami Ligi iki uumllke ile ilişkileri suumlrduumlrme ve karmaşık sorunları ccediloumlzme konusunda

suumlrekli zorluklar yaşanmaktadır Uzun yıllarıdır muumlttefiki olan Hindistanrsquoın Avami Ligirsquoni şu anda

yanında istediği gibi 2009 yılından itibaren Avami Ligi ile guumlccedilluuml ilişkisi kuran Ccedilin de oumlnemli yanıtlar

120

beklemektedir Bu bağlamda Avami Ligirsquonin 2009-2018 doumlneminde Ccedilin ve Hindistan ile

Bangladeşrsquoin ilişkilerinde bir dengesizlik durumu oluştuğu goumlruumllmektedir Bu durumda Ccedilin ve

Hindistan ile dengelemek iccedilin uumlccediluumlncuuml bir guumlccedil de lazımdır Ccediluumlnkuuml Ccedilin Bangladeşrsquoin pazarını kendi

lehine aldığı gibi buumlyuumlk yatırımlarla hem ekonomisinde ekili olmuş hem de Bengal Koumlrfezine erişim

imkacircnı elde etmeye planlamıştır Oumlte yandan Hindistan Bangladeşrsquoin ekonomi ve enerji sektoumlruumlnde

etkili olup Bangladeşrsquoin sınır oumltesinde kalan boumllgelerine kolay erişimi iccedilin lsquotransitrsquo imkanını

suumlrduumlrmek istemektedir Bu durumda Bangladeşrsquoin ccedilıkarları korunmaktan ziyade Bangladeşrsquoin

ekonomik ve siyasi guumlvenliği tehlikeye girmektedir Diğer tarafta kendi ccedilıkarları iccedilin uluslararası

guumlcuuml olan ABDrsquonin Hint Okyanusunda hedefleri vardır Oumlzellikle Ccedilinrsquoe karşı oumlnemli oumlnlemler

almaktadır Bu anlamda Bangladeş Ccedilinrsquoin Hint Okyanusunda bir giriş kapısı olma durumu

bulunduğu iccedilin ABD Bangladeş ile sıcak ilişkileri devam etmek istemektedir (Rana ve Ingulsrud

2019) Ayrıca Guumlney Asya ve Asya uumllkelerinde ABDrsquonin ekonomik ccedilıkarları da vardır Boumlylece

guumlccedilluuml bir demokratik iktidar altında ABD (Haque ve Islam 2014) ile siyasi ilişkilerinin ve ortak

ccedilalışmalarının suumlrduumlrmesi Bangladeşrsquoe Ccedilin ve Hindistan ccedilıkarlarını Bangladeşrsquoin kontrol altına

alınması muumlmkuumln olacaktır

Şekil 10 Guumlney Asya Sistemi ve Ccedilin ve Hindistan ile Bangladeşrsquoin Denklem Modeli

Kaynak Araştırmacı tarafından hazırlanmıştır

Her devlet ulusal hedeflerinin gerccedilekleştirilmesi iccedilin kendi yetki sınırlarının iccedileresinde ve

oumltesinde farklı ccedilabalarında bulunmaktadır Bir devletin ulusal hedefleri doğrultusunda kendi

topraklarının dışında goumlsterilen eylem veya ccedilalışmalarının dış politikası olarak tanımlanmaktadır Bu

bağlamda her devletin dış ccedilevresi ve alanına youmlnelik belirli ve değişen politikalar bulunmaktadır

Bangladeş Guumlvenliği Ulusal Ccedilıkar Ulusal Kalkınma

Hindistan Siyasi

Ekonomik

Stratejik Ccedilıkarları

Ccedilin

Ekonomik

Stratejik Ccedilıkarları

Buuml

yuuml

k G

uumlccedill

er

Str

atej

ik Ccedil

ıkar

Guumlney Asya Sistemi

121

Geleneksel olarak Bangladeşrsquoin dış politikasının temel amaccedilları kendi kimliğinin korunması toprak

buumltuumlnluumlğuumlnuumln korunması ekonomik gelişme ve ulusal guumlcuumln arttırılması olarak belirlenmiştir Bu

amaccedillar doğrultusunda kuruluşundan beri Bangladeş dinamik ve aktif bir diplomasi modeli takip

etmiştir Oumlzellikle ekonomik ccedilıkarları iccedilin ikili boumllgesel ve uluslararası topluluklarda Bangladeş ccedilok

hareketlilik goumlstermektedir Bundan dolayı Bangladeş soğuk savaşı sonrasında ortaya ccedilıkan yeni

Duumlnya duumlzeni ve kuumlreselleşmeyi goumlz oumlnuumlnde bulunarak boumllgesel siyasi ve guumlvenliğine dayanarak dış

politika ccedilalışmalarını guumlncellenmiş ve guumlncellenmektedir Oumlzellikle ekonomi dış ticaret yabancı

yatırım gıda ve enerji guumlvenliği nuumlfus sağlık insan hakları sosyal adalet iklim değişikliği afet

youmlnetimi yoksulluk ve teroumlrizm Bangladeşrsquoin dış ilişkilerini en fazla etkilemiştir Bunlarla beraber

jeo-stratejik oumlneminin artırılması ve komşularıyla tartışmalı konular sebebiyle ortaya ccedilıkan

zorluklarına ccediloumlzuumlm uumlretebilmek iccedilin Bangladeşrsquoin gelecekte aktif ve genişletilmiş faaliyetler

goumlsteren dış politika gerektirmektedir Bu bağlamda gelecek yıllarında Bangladeşrsquoin dış politikasının

uumlccedil temel kavram ccedilerccedilevesinde şekillenmesi gerekmektedir Bunlar ise ulusal guumlvenlik ulusal ccedilıkar

ulusal kalkınma

Ulusal guumlvenlik konusunda oumlzellikle Hindistan ve Myanmar ile olan ikili meselelere ve

Bengal Koumlrfezinde artan buumlyuumlk guumlccedillerin rekabetine ele alarak belirlenebilir Oumlzellikle Myanmarrsquodan

Bangladeşrsquoe sığınan Rohingya muumlltecileri ve Hindistanrsquoın Assamrsquoda vatandaşlıktan ccedilıkarılan

Bengalce konuşan insanlar gelecek yıllarında iki komşusu ile Bangladeşrsquoin ilişkilerini ccedilok

etkileyecektir Bu mesele Myanmar ve Hindistanrsquoın Bangladeş guumlvenlik guumlccedilleri arasında ccedilatışmalara

yol accedilacaktır Bununla birlikte Hindistan ile ortak nehirlerinin su paylaşımı Bangladeşrsquoin su

guumlvenliğini ilerleyen zamanda buumlyuumlk tehlikeye atacaktır Ganj ve Tessta nehri uumlzerinde Hindistanrsquoın

baraj uygulaması 1980rsquolı yılarından beri Bangladeşrsquoin su kaynaklarını ccedilok olumsuz etkilemektedir

Bangladeş topraklarının neredeyse yarısı Hindistanrsquoın su tutmasından etkilenmiştir İlerleyen

zamanda Hindistan Tipaimukh Barajı ve Nehirlerinin birbiriyle bağlanması projesi gerccedilekleştirecek

olsa Bangladeşrsquoin su kaynakları balık ve tarım sektoumlruumlnde buumlyuumlk felaket meydana gelebilir

Ayrıca sınırda Hindistan Sınır Guumlvenlik Kuvvetleri tarafından Bangladeş vatandaşlarına karşı

direk ateş uygulaması ve Bangladeş sınır kuvvetleriyle sebepsiz ccedilatışma durumu Bangladeş

guumlvenliğinin oumlnemli endişelerden biri haline gelmiştir Bunlarla ek olarak Şhittagong dağlık

boumllgelerindeki isyancılarıyla Hindistan istihbaratının bağlantısı ve desteği Bangladeşrsquoin guumlvenliği

iccedilin buumlyuumlk bir tehdit oluşturacaktır Ccediluumlnkuuml iki uumllkenin siyasi ilişkilerinde anlaşmazlık durumu

oluştuğunda Hindistan dağlık boumllgedeki isyancıları Bangladeş guumlvenlik guumlccedillerine karşı kullanmaya

ccedilalışacaktır Komşularıyla olan bu guumlvenlik meseleleriyle beraber boumllgesel ve kuumlresel olarak

Bangladeşrsquoin jeo-stratejik arttığı ortadadır Bangladeş Hint Okyanusursquona Bengal Koumlrfezi ile karşı

karşıya gelmektedir Hint Okyanusuna birccedilok buumlyuumlk devletlerinin askeri varlığı giderek artmaktadır

Uluslararası guumlccedillerinin Bengal Koumlrfezinde olan stratejik rekabeti Bangladeşrsquoin stratejik oumlnemini

arttırdığı gibi guumlvenlik konusunu da guumlndeme getirmiştir Oumlzellikle ticaret iccedilin Bengal Koumlrfezi

122

yoluyla Hint Okyanusuna Ccedilinrsquoin erişim hedefi ve buna karşı ABD ve Hindistanrsquoın atıldığı adımlar

gelecek yıllarında Bangladeşrsquoin guumlvenliğini tehlikeye atacaktır Ayrıca Bangladeşrsquoe artan Ccedilin ve

Hindistan varlığı ilerleyen yıllarında Bangladeşrsquoi bu iki uumllkenin rekabeti sahasına doumlnuumlştuumlrecek ve

Bangladeşrsquoin iccedil siyasetini ve guumlvenliğini etkileyecektir

Ulusal ccedilıkar olarak Bangladeşrsquoin ekonomik hedeflerini kastedilebilir Duumlnyarsquonın sekizinci

kalabalık uumllkesi olan Bangladeş duumlnya siyasetinde ve uluslararası ilişkilerinde ekonomik hedeflerini

gerccedilekleştirmek iccedilin ccedilalışmaktadır Bağımsızlık doumlneminde dış yardımının ihtiyacı yabancı yatırım

ve ticari amaccedilları doğrultusunda dış politikasını yuumlruumlten Bangladeş daha sonra vasıflı ve vasıfsız

işccedililerinin Arap uumllkelerde ccedilalışma imkanlarını ve Ordusunun BM Barış Hareketinde aktif katılımını

dış politika ccedilalışmalarında ilk sırada yer vermiştir Bunlarla birlikte son doumlnemde Bangladeşrsquoin dış

politika ccedilalışmalarında tekstil ve juumlt uumlruumlnleri gibi farklı uumlruumlnlerinin ihracatı eklenmiştir Ayrıca iklim

değişikliğinden en ccedilok etkileyen uumllkeleri arasında ilk sırada yer alan Bangladeş son doumlnem dış

politikasında lsquoiklim diplomasisirsquone ccedilok youmln vermiştir Ccediluumlnkuuml kuumlresel ısınma sorunundan dolayı deniz

seviyesindeki 1 metrelik bir yuumlkselişin Bangladeşrsquoin kıyı boumllgelerinin uumlccedilte birinin sular altında

kalmasına yol accedilabileceği ve ccedilevre muumlltecileri sorununa yol accedilabileceği tahmin edilmektedir Bu

bağlamda Bangladeşrsquoin gelecek doumlnemlerde ulusal ccedilıkarları arasında ikilim değişikliğinin etkilerini

azalması iccedilin uluslararası toplumunda maddi desteğinin alınması tekstil juumlt deri balık gibi

uumlruumlnlerinin ihracatının artırılması vatandaşlarının farklı uumllkelerde ccedilalışma imkanının ccediloğalması

ccedilalışanlarının guumlvenliğini sağlaması yasadışı yoluyla goumlccediluumln durdurulması Ordu ve Polis uumlyelerinin

BM Barış ccedilalışmalarında daha kapsamlı katılımı kendi toprak ve ekonomiye youmlnelik boumllgesel ve

uluslararası guumlccedilleri arasında dengenin kurulması ve sağlanması gibi konular ccedilok oumlnem taşıyacaktır

Ulusal kalkınma uluslararası ccedilıkarının bir parccedilası olsa da Bangladeşrsquoin bu doumlnem oumlnemsediği

en oumlnemli tercihtir Avami Ligirsquonin 2009 yılları itibariyle izlediği dış politikasının en oumlnemli hedefi

yabancı yatırım olmuştur Oumlzellikle Ccedilin ve Hindistan ile yapılan anlaşmalarının birccediloğu altyapı ve

enerjinin uumlretimi alanında olmuştur Padma Koumlpruumlsuuml Krnaphuli Tuumlneli Otobanları Oumlzel Ekonomik

Boumllgeleri Metro gibi altyapı projeleri ve enerjinin uumlretimi iccedilin Ruupur Nuumlkleer Santralı Şhittagong

Bagerhat Patuakahli ve farklı yerlerde yapılmakta olan projeleri iccedilin Ccedilin ve Hindistanrsquodan buumlyuumlk

miktarda kerdi alınmıştır Bu projelerinin başlangıcından tamamlana kadar her aşamada ilgili uumllkenin

şirketleri etkili goumlrev uumlstlenmektedir Proje malzemeleri ve teknik makinaları da kredi kapsamında

ilgili uumllkeden satın alma zorunluğu bulunmaktadır Sonraki yıllarında Ccedilin ve Hindistanrsquodan alınan

kredinin yanı sıra iki uumllkenin etkileri arasında dengeye sağlamak Bangladeş iccedilin buumlyuumlk bir mesele

olacağı gibi yabancı yatırımının kaynaklarının ccedileşitliliği ve yatırım uumlzerinde kontroluuml ccedilok oumlnem

taşıyacaktır

123

Yukarıda bahsedilen Bangladeşrsquoin dış politikasının uumlccedil temel konu ccedilerccedilevesinde gelecek

doumlnemin dış politikaya youmlnelik bazı oumlnerileri aşağıda yer verilmiştir

Ccedilin ve Hindistan ile Dengeli Politika İzlemesi Bangladeş kendi guumlvenliği ve ekonomik

kalkınması iccedilin boumllgedeki buumlyuumlk guumlccedil Ccedilin ve Hindistan ile ilişkilerinde ccedilok dikkat edilmelidir Her

iki uumllke de Bangladeş iccedilin stratejik ve ekonomik accedilısından oumlnemli olduğu gibi Bangladeş de bu iki

uumllkesi iccedilin ccedilok oumlnem taşımaktadır Bu yuumlzden Hindistan ile ikili sorunlarının ccediloumlzuumlmuumlnde

Bangladeşrsquoin stratejik konumunun değerlendirilmesi gerekmektedir Hindistan ile ccediloumlzuumllmesi gereken

konuları tespit edilerek dengeli bir ilişkileri geliştirmek iccedilin kısa vadeli orta vadeli ve uzun vadeli

yol haritası ccedilizilebilir Hindistan ve Ccedilinrsquoin Bengal Koumlrfezirsquondeki jeopolitik rekabetinde Bangladeş

stratejik pozisyonu dikkatlice kullanmalıdır Her iki uumllkesi ile siyasi ilişkilerinde daha kararlılık

goumlsterilmesi gerekmektedir Aşağı kıyıdaş bir uumllke olan Bangladeşrsquoin Hindistan ile olan su

anlaşmazlıklarını oumlncelik vererek ccediloumlzuumllmesi gerekmektedir O yuumlzden lsquotransitrsquo gibi stratejik

anlaşmalarında lsquoGanj Su Anlaşmasırsquo lsquoTeesta Su Anlaşmasırsquo lsquoOrtak Nehirlerin Su Paylaşımrsquo gibi

oumlnemli konuları ile ilgili ccediloumlzuumlm odaklı maddelerin olmasın ccedilok oumlnem arz etmektedir Ayrıca

Hindistan sınırındaki şiddeti durdurmak insan ve silah kaccedilakccedilılığının oumlnuuml kesmek ve uyuşturucu

akımını durmak iccedilin oumlnemli adımların atılması gerekmektedir

Ccedilin ve Hindistan ile yapılan enerji ve altı yapı geliştirme anlaşmalarının gerccedilekleştirilmesi

konusunda Bangladeşrsquoin daha etkili rol alınması gerekmektedir İki uumllke ile ticari accedilığı azaltmak iccedilin

Bangladeş menşeli uumlruumlnlerin vergi muafiyeti konusunda Bangladeş huumlkuumlmetinin oumlnemli ccedilalışmalar

yapması gerekmektedir Hindistan ile yapılan lsquotransitrsquo anlaşmasını yeniden goumlzden geccedilirilmesi ve

Bangladeşrsquoin kara deniz ve demir yolları ve limanlarının kullanmasına karşın vergilendirme

yapılması gerekmektedir Bununla birlikte Nepal Butan ve Ccedilin ile planlanan kara bağlantılarının

hayata geccedilirilmesi konusunda Bangladeşrsquoin aktif rol oynaması gerekmektedir lsquoRohingyarsquo sorununda

kalıcı bir ccediloumlzuumlme Ccedilin ve Hindistanrsquoı ikna etmek iccedilin Bangladeş huumlkuumlmeti Bangladeşrsquoin stratejik ve

ekonomik imkanlarının verimli bir şekilde kullanmalıdır Ccediluumlnkuuml Myanmar huumlkuumlmeti ile Ccedilin ve

Hindistan her iki uumllkenin de stratejik ilişkileri vardır Bu iki uumllkeyle huumlkuumlmeti ve buumlrokrat

duumlzeyindeki ilişkilerinin yanı sıra siyasi partiler duumlşuumlnuumlrler araştırmacılar eğitimciler kuumlltuumlrel

gruplar vs gibi kamu diplomasisi youmlntemleriyle ccediloumlzuumlm odaklı ve uzun vadeli kazan-kazan ilişki

kurmasına oumlnem verilmesi gerekmektedir Eğitim ve teknoloji alanında Ccedilin ve Hindistan ile iş birlik

ccedilalışmalarının yapılası da uzun vadede Bangladeşrsquoin boumllgedeki siyasi konumunu artıracaktır

Guumlccedilluuml Siyasi Yapılarının Kurulması Bangladeşrsquoin guumlvenliğinin korunması ulusal ccedilıkarları

elde edinmesi ve ulusal kalkınmasının hızlandırılması iccedilin ilk olarak iccedil siyasi yapılarının ve

kurumlarının guumlccedillendirilmesi gerekmektedir Guumlccedilluuml bir demokratik sistemin inşa edilmesi

Bangladeşrsquoin başarılı dış politikasının oumln koşulları arasında ilk sırada yer almaktadır Oumlzellikle etkili

parlamento guumlccedilluuml muhalefet ifade ve medyanın oumlzguumlrluumlğuumlnuumln yanı sıra iktidar ve devlet

124

kurumlarının sorumluluğu ve hesap verebilirliği dış uumllkeleriyle ilişkilerinde eşitliği sağlayacak ve

Bangladeşrsquoin ccedilıkarlarının koruyacaktır Ayrıca uumllkenin geleceğe youmlnelik planlarının ve ccedilıkarlarının

belirlenmesi liderlerinin vizyon sahibi olması ve halkı arasında uumllkenin ccedilıkarları hakkında bilincin

oluşturulması Bangladeşrsquoin boumllge ve Duumlnya siyasetindeki konumunu guumlccedillendirecektir

Buumlyuumlk ve Boumllge Guumlccedilleri Arasında Dengenin Korunması Bangladeşrsquoi 160 milyon nuumlfusluk

buumlyuumlk bir pazarı olarak goumlren Ccedilin ve Hindistanrsquoın Bangladeş uumlzerinde ekonomik stratejik ve siyasi

hedefleriyle Bengal Koumlrfezindeki bu iki uumllke ve buumlyuumlk guumlccedillerinin stratejik hedefleri arasındaki

dengelenmesini sağlanması ccedilok oumlnem taşımaktadır Eğer Bangladeş bir uumllkeye eğilirse diğerlerinin

yanlış algılarını uyandırabilir Bu bağlamda boumllgesel ve kuumlresel olarak Bangladeşrsquoin jeo-stratejik

avantaj ve oumlnemini değerlendirerek ulusal hedefleri doğrultusunda gereken adımlarının atılması

gerekmektedir

Ekonomik Diplomasının Oumlnemsemesi Uumllkenin kalkınması ve ihracatının artırılması iccedilin

ekonomik diplomasiye odaklanmak gerekmektedir Daha fazla yatırım ccedilekme ticareti ve ticari

ilişkileri artırma ve oumlzellikle tekstil uumlruumlnler juumlt balık gibi değerli uumlruumlnlerini Duumlnya ccedilapında ihracatı

iccedilin ekonomik diplomasi dışında seccedilenekler goumlruumllmemektedir Bu bağlamda elccedililik ve

konsoloslukların siyasi goumlrevinin yanı sıra ekonomik ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi ve ticari

imkanlarının araştırılması ve gerccedilekleştirilmesi iccedilin ccedilalışılması gerekmektedir

Yabancı Yatırımı iccedilin Gereken Duumlzenlemeler Bangladeşrsquoteki iş ve yatırım ortamını

iyileştirmek iccedilin bazı oumlnemli girişimlerin yapılması gerekmektedir Altyapının geliştirilmesi

ccedilalışmalarının hızlandırılması enerji projelerinin tamamlanması limanları karayolu ve demiryolu

sistemlerinin guumlccedillendirilmesi gerekmektedir Ulaştırma altyapısını iyileştirmeye youmlnelik Guumlney

Asya uumllkeleri ve Ccedilin ile ccedilok taraflı iş birliklerinin teşvik edilmesi oumlnem arz etmektedir

İklim Değişikliği Diplomasisini Oumlnem Vermek Bangladeş iklim değişikliğinin olumsuz

etkilerine karşı en savunmasız olan uumllkelerden biridir Bu gerccedileği goumlz oumlnuumlnde bulunarak dış politika

ccedilalışmalarında en ccedilok oumlnemin iklim değişikliği konusuna verilmesi gerekmektedir Bu bağlamda her

bir Bangladeşli diplomatın gerccedileğin farkında olması ve diğer uumllkelerin yetkililerle goumlruumlşuumlrken konu

hakkında konuşabilecek duumlzeyde bilgi sahibi olması gerekmektedir Konuyu uluslararası kurumların

guumlndeme tutmak iccedilin Bangladeşrsquoin oumlnderlik yapması gerekmektedir Ayrıca ikili diplomatik

ilişkilerin bir parccedilası haline getirerek ikilimin korunması ve zararının azalması iccedilin iş birlik

ccedilalışmalarına odaklanması kaccedilınılmaz duruma gelmiştir İklim değişikliğinin etkilerine etkin bir

şekilde uyum sağlamak iccedilin atılan adımlarını ve adaptasyon şekillerini hem gelişmiş hem de

gelişmekte olan tuumlm diğer uumllkelerle paylaşmak ccedilok oumlnem arz etmektedir Ek olarak Birleşmiş

Milletler İklim Değişikliği Ccedilerccedileve Soumlzleşmesi (UNFCCC) En Kırılgan Uumllkeleri Forumu (CVF) ve

125

Savunmasız 20 (V20) gibi forumların yanı sıra yeni iş birlik kurumlarında ve ccedilalışmalarında aktif rol

almak gerekmektedir

BM Barış Guumlcuumlrsquonuuml Kamu Diplomasisi Olarak Değerlendirmesi BM Barış Guumlcuumlrsquone katılması

Bangladeşrsquoe ccedilok ccedileşitli imkanlar sunmaktadır En fazla personel goumlnderen uumllkeler arasında yer alan

Bangladeş kamu diplomasının bir aleti olarak BM Barış Guumlcuuml ccedilalışmalarıyla dış ve ekonomik

politika ajandalarını ilerletmek ve kuumlresel profilini yuumlkseltmek iccedilin değerlendirebilir Barış Guumlcuuml

kapsamında insanların bilgilerin malların ve hizmetlerin yeni uumllkelere ulaşılması uzun vadede

Bangladeşli vasıflı elemanlarının goumlccediluuml ve ticari yolları accedilarken ve ikili dostluk ve iş birlik alanlarının

accedilılmasına katkı sağlayacaktır Bu nedenle Bangladeşrsquoin dış politikasında Barış Guumlcuumlrsquonuuml ccedilok oumlnem

verilmesi gerekmektedir

Boumllgesel Bağlantılarına Aktif Katılımı Bangladeş Guumlney Asya ve Guumlneydoğu Asya

arasındaki kara koumlpruumlsuuml ve Nepal ve Butan gibi topraksız uumllkeler ve Hindistanrsquoın kuzeydoğusundaki

yedi eyalet iccedilin ticaret koridoru olarak stratejik bir konuma sahiptir Bu nedenle kendi konumunun

değerlendirmesi Bangladeşrsquoin ekonomik imkanları sağlayacak ve stratejik-guumlvenlik tehlikelerini

azaltacaktır Bu bağlamda Ccedilin Hindistan ve diğer Asya uumllkeleriyle boumllgesel ulaşım bağlantılarının

kurmasına ve bu tuumlr ccedilalışmalarında aktif yer almasına oumlzen goumlstermek gerekmektedir Bu bağlantının

sunacağı imkanlarıyla Bangladeş uumlruumlnlerinin Asya ve Duumlnyarsquonın diğer boumllgelerine ulaşılması kolay

olacaktır Bangladeş Bhutan Nepal ve Hindistanrsquoın kuzeydoğu eyaletleriyle kurulan BBIN alt

boumllgesel iş birliği ve Bangladeş Ccedilin Hindistan ve Myanmar Ekonomik Koridoru BCIM-ECrsquoin

gerccedilekleştirilmesi ve ccedilalışmanın hızlandırılması iccedilin ccedilalışmalarda bulunabilir BBIN ve BCIM-EC

gerccedilekleştiğinde Bangladeş mallarının daha fazla pazar erişimi ve komşu uumllkeleriyle ortak ticaret

enerji uumlretimi ve ortak kaynaklardan ccedilok fazla faydalanacaktır Ayrıca Ccedilinrsquoin OBOR projesinin

oumlnemli bir uumllke olarak yer alan Bangladeş projenin sunacağı imkanlardan faydalanması

gerekmektedir

SAARCrsquoin Guumlccedillendirilmesi Fikir sahibi olan ve kurucu uumlyelerden biri olarak Bangladeşrsquoin dış

politikasında boumllgedeki barış ve refahının bir platform olan SAARCrsquoi guumlccedillendirmeye oumlnem vermek

gerekmektedir 1 milyardan fazla nuumlfusa sahip olan Guumlney Asya ekonomi ulaşım sağlık teknoloji

ve diğer alanlarındaki gelişimi iccedilin SAARC gibi ortak kurumun guumlccedillenmesi ccedilok oumlnem taşımaktadır

Bangladeş SAARCrsquoi kuumlreselleşmiş ekonominin dinamik bir aracı olarak kullanmak iccedilin Guumlney

Asyarsquonın en buumlyuumlk guumlcuuml Hindistanrsquoı etkilemede oumlnemli bir rol oynamalıdır SAARC dışında da

boumllgede enerji iş birliği ve Guumlney Asya Serbest Ticaret Anlaşmasırsquonın (SAFTA) amaccedillarını

gerccedilekleştirme konusunda guumlccedilluuml ve suumlrekli bir ccedilaba goumlsterilmesi gerekmektedir Bu konuda sivil

toplum kuruluşları medya ve halkı diploması yoluyla gereken adımların atılması oumlnem arz

etmektedir

126

Vasıflı İşccedililerine Teşvik Edilmesi 2018 yılında Duumlnyanın farklı uumllkelerde bulunan

Bangladeşlilerin goumlnderdiği para miktarı 15 milyar dolardır Bu para Bangladeşrsquoin devasa tekstil

enduumlstrisinden sonra en buumlyuumlk ikinci dış kazanccedil kaynağıdır 1980rsquoli yıllarından beri Bangladeşrsquoin dış

kazancının en kaynaklardan biri olan bu lsquoişccedili goumlccediluumlrsquo gelecek yıllarında dış politikasında oumlnemli bir

konu haline gelecektir Ccediluumlnkuuml Orta Doğu ve Malezya Guumlney Kore ve Singapur ve diğer gelişmekte

olan uumllkelere geccedilici suumlreliğine goumlnderilen vasıflı ve vasıfsız işccedilileri ile ilgili ccedilok farklı sorunlar

ccedilıkmaktadır Oumlzellikle bu uumllkelerde goumlccedil suumlrecinde insan kaccedilakccedilıları aracıyla ccedilok masraflı ve yasadışı

goumlccediluuml gidilen uumllkelerde istenilen iş veya hiccedilbir iş bulamaması resmi dosyalarının eksikliği ve polis

tarafından yakalanarak geri goumlnderilmesi iş vereni tarafından işkence edilmesi iş suumlrecinin

uzatılmaması gibi ccedileşitli sorunlar ccedilıkmaktadır Dolaysıyla bu uumllkelere daha eğitimli ve vasıflı işccedili

goumlndermesinin yanı sıra devletin kurumları tarafından sorunsuz işccedili goumlccediluumlnuumln başlatılması

gerekmektedir

Gelişmiş Uumllkelere Goumlccediluumln Artırılması Goumlccedil alan gelişmiş uumllkelere vasıflı insanların goumlccediluumlnuumln

artırılması gerekmektedir Birleşik Krallık ABD Kanada Avustralya ve Avrupa uumllkeleri suumlrekli

ikameti veya vatandaşlık imkacircnı Bangladeşrsquoin vasıflı goumlccedilmenleri tarafında buumlyuumlk bir fırsat olarak

goumlruumllmektedir O yuumlzden bu konuda devletten gereken destek sağlanmalıdır Ccediluumlnkuuml Arap uumllkeleri

ve Asyarsquonın diğer uumllkelere işccedili istihdamı alıcı uumllkelerin hacirckim sosyo-politik ortamına oldukccedila

duyarlıdır 1990rsquolı yıllarında Koumlrfez krizi 2003 yılında ABDrsquonin Irak savaşı daha sonra Arap Baharı

sonrasında Libya ve Yemen savaşı yuumlz binlerce Bangladeşli işccedilinin geri doumlnmesine sebep olmuştur

Ayrıca Arabistan ve Malezyarsquodan suumlrekli işccedililerinin geri goumlnderilmesi normal haline gelmiş

durumundadır

Goumlccedil Alan Uumllkelerle İyi İlişkilerin Kurulması Gelişmiş ve gelişmekte olan uumllkeler arasında

goumlccedil alan uumllkeler ile guumlccedilluuml ikili ilişkilerinin kurulması gerekmektedir Devletin bir parccedilası olarak

yurtdışındaki Bangladeş misyonları goumlccedil eden vatandaşları iccedilin oumlneli rol oynamalıdır Bu yuumlzden

Bangladeşli goumlccedilmenlerin ccediloğunluğu olan uumllkelere tecruumlbeli diplomatlarının goumlrevlendirilmesi

buumlyuumlkelccedililiklerin yanı sıra konsoloslukların da accedilılması ve goumlccedilmenlere yasal ve teknik destekleri

sağlamak iccedilin farklı birimlerinin goumlrevlendirilmesi ccedilok oumlnem arz etmektedir

Diasporanın Guumlccedillendirilmesi Farklı uumllkelerde yaşayan tuumlm Bangladeşli diaspora ile sağlıklı

ve uumlretken bir ilişki kurmak ve guumlccedilluuml bir ccedilatı altına almak gelecek Bangladeşrsquoin dış politikasına

olumlu sonuccedillar getirecektir Guumlccedilluuml bir diaspora iki devlet arasında siyasi kuumlltuumlrel ilişkileri

guumlccedillendirmesinin yanı sıra buumlyuumlk ekonomik katkıları sağlamaktadır Ayrıca ilgili uumllkede

Bangladeşlilerin iş ve goumlccedil imkacircnı da sağlamaktadır Bunun iccedilin lsquoKamu Diplomasi Birimirsquo ve

lsquoYurtdışı Bangladeşli Topluluk Başkanlığırsquo gibi kurumlar kurulması ve vatandaşlarının oumlnemli bir

yoğunluğuna sahip olan uumllkelerde tecruumlbeli diplomatlarının goumlrevlendirilmesi ve yeni misyonlarının

accedilılması gerekmektedir

127

Teroumlrle Muumlcadelede İş birliği Teroumlrizme karşı muumlcadele Bangladeşrsquoin dış politikasının diğer

bir konu olarak guumlndeme gelmiştir Uluslararası teroumlruumln uzantıları Bangladeşrsquoin guumlvenliği iccedilin bazen

buumlyuumlk tehditler oluşturmaktadır Dolaysıyla bu konuda ccedilok guumlccedilluuml adımların atılması ve teroumlr

gruplarının finans kaynaklarının durdurulması konusunda SAARC ASEAN OIC Koumlrfez uumllkeleri

ve Batılı uumllkeleriyle iş birliğini geliştirmek iccedilin buumlyuumlk diplomatik girişim başlatılması gerekmektedir

Komşularıyla İyi İlişkilerin Kurulması Hindistan ile eşitlik temelinde uyumlu ilişkilerin

suumlrduumlruumllmesi Bangladeşrsquoin dış politikasının zorunlu bir bileşenidir Kaynakların adaletsiz

dağıtılması guumlvensizlik ve yanlış anlamalar uzun suumlredir ikili ilişkilerini etkilemiştir Gelecek

yıllarında ortak nehirlerinin sularının paylaşımı sınırda insanların oumlluumlmuuml yasadışı goumlccedilmen sorunu

ikili ticaretteki dengesizliği ve Bangladeş uumlzerinden transit gibi meselelerde Hindistan ile eşitlik

temelinde anlayışlı bir dostluk ilişkilerinin kurulmasına ccedilok oumlznen goumlstermek gerekmektedir Oumlte

yandan Myanmar ile olan sınır sorununun ccediloumlzuumlmuumlne adımlarını atılması gerekmektedir Ayrıca

Myanmarrsquodan gelen Rohingya goumlccedilmenleri sorununun ccediloumlzuumlmuumlne ikili boumllgesel ve uluslararası

ortamlarda Bangladeşrsquoin daha etkin ccedilalışmaların suumlrduumlruumllmesi gerekmektedir Oumlzellikle Birleşmiş

Milletler AB SAARC ASEAN ve diğer kurumlarını gereken adımlarının atılması konusunda

etkilemek iccedilin Muumlsluumlman uumllkeler ve diğer Batılı uumllkelerle iş birliği kurmak ccedilok oumlnem araz etmektedir

Ayrıca BM guumlvenlik konseyi uumlyeleri ve diğer guumlccedilluuml uumllkeler ile diplomatik ccedilalışmaları suumlrduumlruumllmesi

gerekmektedir Bunlarla birlikte Hindistan Myanmar ve Ccedilin başta olmak uumlzeri Asya uumllkelerinde sivil

toplum ve halk diplomasisine daha fazla oumlnem verilmesi gerekmektedir

Boumllgesel ve Duumlnya Kuruluşlarında Aktif Katılımı Ulusal ccedilıkarlarını elde etmek iccedilin BM ve

bağlı kurumlar ve OIC NAM G-77 BIMSTEC gibi kuruluşlarda ccedilok aktif rol oynaması

gerekmektedir Bu bağlamda uluslararası ve farklı boumllgelerdeki sorunları konusunda farklı uumllkeler

ve kuruluşlar ile siyasi iş birliği yapılması ve etkin rol oynaması gerekmektedir Bunlarla birlikte

Avrupa Asya uumllkeleriyle yakın ilişkilerinin kurulması ve Muumlsluumlman uumllkeleriyle farklı iş birlik ve

arabuluculuk ccedilalışmalarında yer alması oumlnem araz etmektedir

Coğrafi konumu ve coğrafi oumlzelliklerinden kaynaklanan bazı iccedil ve dış gerccedilekler Bangladeşrsquoin

ekonomi siyaset ve dış politikasını etkilemektedir Bu gerccedileklerin bazıları Bangladeş iccedilin sorun ve

endişeler uumlretirken bazı gerccedilekler farklı avantajları sağlamaktadır Değişen Duumlnya siyasi ortamında

Bangladeşrsquoin dış politika seccedileneklerinin ccedilok olduğunu ve uluslararası ortamında aktif katılımıyla

kendi ccedilıkarlarını elde edebilecek durumunun var olduğunu goumlruumllmektedir Bu bağlamda dış politika

seccedilenekleri ile ilgi ccedileşitli araştırma ccedilalışmanın yapılması Bangladeşrsquoin jeopolitik konumu

artıracağını duumlşuumlnuumllmektedir

YARARLANILAN KAYNAKLAR

ADB (2018) ldquoSouth Asia Subregional Economic Cooperation (SASEC)rdquo Asian Development Bank

httpswwwadborgcountriessubregional-programssasec (25082019)

Adnan Shapan (2008) ldquoContestations Regarding Identity Nationalism and Citizenship During the

Struggles of the Indigenous Peoples of the Chittagong Hill Tracts of Bangladeshrdquo

International Review of Modern Sociology 34(1) 27ndash45

Afroze Shaheen (Ed) (2002) Regional Cooperation in South Asia New Dimensions and

Perspectives Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

Agarwal Sunil Kumar (2010) ldquoIndia-Bangladesh Maritime Dispute An International Law

Perspectiverdquo Maritime Affairs Journal of the National Maritime Foundation of India

6(1) 28ndash50

Agnew John (2013) ldquoThe Origins of Critical Geopoliticsrdquo The Ashgate Research Companion to

Critical Geopolitics iccedilinde (19-32) Ashgate Publishing

Ahamed Emajuddin (Ed) (2004) Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative

Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Ahamed Imtiaz (12122010) ldquoKurtuluş Savaşında Hindistanrsquoın Roluuml (মকতিযদধে ভারদধের ভকতমকা) rdquo

Prothom-Alo httparchiveprothom-alocomdetaildate2010-12-12news115262

(04112019)

Ahmad Mozammil (2020 July 08) ldquoBangladesh and the China-India Conflictrdquo The Diplomat

httpsthediplomatcom202007bangladesh-and-the-china-india-conflict (20092020)

Ahmed Abu Taher Salahuddin (1992) ldquoBangladesh-China Relations An Assessmentrdquo Bangladesh

Institute of International and Strategic Studies 13(2) 265ndash299

Ahmed Bashir (1996) lsquoChin-Bangladesh Somporko 1971-1995 (Ccedilin-Bangladeş İlişkiler 1971-

1995)rsquo Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi Jahangirnagar Uumlniversitesi Sosyal Bilimler

Enstituumlsuuml

Ahmed Imtiaz (2004) ldquoThe Superpowers Strategy in the Third World The 1971 South Asian Crisisrdquo

Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (143ndash162) Kamol Kuri

Prokashon Dhaka

___________(2012) ldquoTeesta Tipaimukh and River Linking Danger to Bangladesh-India

Relationsrdquo Economic and Political Weekly 47(16) 51ndash53

Ahmed Moudud (2005) South Asia Crisis of Development The Case of Bangladesh 3rd

Impression The University Press Limited Dhaka

_____________(2010) Bangladesh Shayattya Shasan Theke Shwadhinata (Bangladesh

Constitutional Quest for Autonomy) 4th Edition The University Press Limited Dhaka

129

______________(2014) Bangladesh Emergency and the Aftermath 2007-2008 The University

Press Limited

Ahmed S M Shafuddin (2013) ldquoBangladesh-China Relations Scopes for Attaining New Heightsrdquo

BIISS JOURNAL 34(4) 273ndash92

Ahmed Sabbir (13102016) ldquoCcedilin-Bangladeş Ilişkileri Yeni Seviyelere Ulaşacak Mı (চীন-বাাংলাদধেশ

সমপকক কতক নেন মাতরায প ৌছদধব)rsquo Bdnews24com

httpsopinionbdnews24combanglaarchives41496

Ahsan Syed Badrul (13022012) ldquoStudents Politicians in Alliancerdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-222220

Ali Irtiza Nasim (10012019) ldquoBangladeşrsquote Kabinenin Bulmaca Hindistanrsquoın Az Ccedilinrsquoin Daha Mı

(বাাংলাদধেদধশ মকতিসভার ধাৌ ধা ভারদধের কম চীদধনর পবকতশ)rdquo Manabzamin

httpwwwmzamincomarticlephpmzamin=153907

Ali Syed Rashid (2018) ldquoBangladesh Starts Padma Rail Link Constructionrdquo International

Railway Journal httpswwwrailjournalcompassengermain-linebangladesh-starts-

padma-rail-link-construction (03102019)

ldquoBangladesh Wins Sea Border Dispute with Indiardquo (09072014) Aljazeera

httpswwwaljazeeracomnewsasia201407bangladesh-wins-sea-border-dispute-with-

india-20147881221238354html

ldquoBangladesh Elections 2018 What You Need to Knowrdquo (29122018) Aljazeera

httpswwwaljazeeracomnews201812explainer-bangladesh-general-election-

181226193113181html

Anas A Z M (2020 August 11) ldquoChinarsquos economic clout chills Bangladesh-India relationsrdquo

Nikkei Asia httpsasianikkeicomPoliticsInternational-relationsChina-s-economic-clout-

chills-Bangladesh-India-relations (25092020)

Aneja Urvashi (2006) China-Bangladesh RelationsAn Emerging Strategic Partnership Sepcial

Report No 33 Institute of Peace and Conflict Studies (IPCS) New Delhi

Aricadborg (ty) ldquoSouth Asia Growth Quadrangle (SAGQ) Initiativerdquo

httpsaricadborginitiativesouth-asia-growth-quadrangle (09072019)

Asaduzzaman M ve Rahman Md Moshiur (2015) ldquoImpacts of Tipaimukh Dam on the Down-

Stream Region in Bangladesh A Study on Probable EIArdquo Journal of Science Foundation

13(1) 3ndash10

Azad Salam (2006) Contribution of India in the War of Liberation of Bangladesh Bookwell

Publications

BAL (2018) Election Manifesto 2018 Bangladesh Awami League Dhaka

____(2019a) ldquoAccolades of Sheikh Hasinardquo httpwwwalbdorgarticlesphoto32713Accolades-

of-Sheikh-Hasina (03072019)

130

____(2019b) ldquoVictims of 15th August 1975 Massacrerdquo

httpwwwalbdorgarticlesphoto32108Victims-of-15th-August-1975-massacre

(04072019)

____(ty) ldquoJourney of Bangladesh Awami League1949-2016rdquo httpspublicationalbdorgJourney-

of-Awami-League-1949-2016p=1 (10082019)

Balaji Madhumita Srivastava (2016) ldquoIndia- Bangladesh Relations An Enduring Economic

Partnershiprdquo Visiting Research Associate VIF

httpswwwvifindiaorgoccasionalpaper2016january22india-bangladesh-relations-an-

enduring-economic-partnership (09052018)

ldquoBangladeşrsquoin Geleceği Ccedilin-Hindistan Suumlper Guumlcuuml Ile Ilişkilerine Bağlı Ashraf (বাাংলাদধেদধশর ভকতবষযৎ চীন-

ভারে রাশকতির সদধে সমপদধকক র ও র আশরাফ)rdquo (29092012) Banglanews24com

httpswwwbanglanews24compoliticsnewsbd142038details

Barman Dalem Ch (2010) ldquoChittagong Hill Tracts Peace Accord A Case of Political Conflict

Management of Bangladeshrdquo Political Management in Bangladesh iccedilinde (77ndash88) A H

Development Publishing House Dhaka

Barua Biprodash (1992) Dipankar Sriggan Atish (Srii Atish Dipankar) Bangla Academy

Dhaka

Bass Gary J (2014) The Blood Telegram Nixon Kissinger and a Forgotten Genocide (Illustrated

edition) Vintage

ldquoBangladesh Profilerdquo (26022019) BBC httpswwwbbccomnewsworld-south-asia-12650940

ldquoIndia Puts 19m People at Risk of Statelessnessrdquo (31082019) BBC

httpswwwbbccomnewsworld-asia-india-49520593

Bd2mofcomgovcn (2017) ldquoChina-Bangladesh Relationsrdquo Ministry of Commerce Website

httpbd2mofcomgovcnarticlebilateralcooperationinbrief20070520070504675608shtml

(08082019)

ldquoBangladesh Elected ECOSOC Memberrdquo (31102013) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20131031bangladesh-elected-ecosoc-member

ldquoBangladesh Air Force Inducts New Chinese Fightersrdquo (27092014) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20140927bangladesh-air-force-inducts-new-chinese-

fighters

ldquoHindistan-Avami Ligi İlişkileri Ajanlık Gibi Değildir (ভারে-আওযামী লীগ সমপকক োলাকতলর নয)rdquo (13122014)

Bdnews24com httpsbanglabdnews24compoliticsarticle896095bdnews

ldquoList of Bangladesh-India Bilateral Deals Signed during Modirsquos Dhaka Visitrdquo (06062018)

Bdnews24com httpsbdnews24combangladesh20150606list-of-bangladesh-india-

bilateral-deals-signed-during-modis-dhaka-visit

ldquoBangladesh China Sign 27 Deals as President Xi Visits Dhakardquo (14102016) Bdnews24com

httpsbdnews24combangladesh20161014bangladesh-china-sign-27-deals-as-president-

xi-visits-dhaka

131

(01091972) Beijing Review 6

(15071985) Beijing Review 6

BEZA (ty) ldquoChinese Economic and Industrial Zone (CEIZ) BEZArdquo Bangladesh Economic Zones

Authority httpwwwbezagovbdchinese-economic-industrial-zone (03112019)

Bhadrakumar M K (2019) ldquoModi Heads South to the Rimlandrdquo Indian Punchline

httpsindianpunchlinecommodi-heads-south-to-the-rimland (2008 2019)

Bhattacharjee Joyeeta (2014) ldquoSheikh Hasinarsquos China Visit An Assessmentrdquo Observer Research

Foundation ORF httpswwworfonlineorgresearchsheikh-hasinas-china-visit-an-

assessment (09072019)

__________________(2018) India-Bangladesh Defence Cooperation Coming of Age at Last

ORF Issue Brief No 250 Observer Research Foundation ORF

httpswwworfonlineorgresearchindia-bangladesh-defence-cooperation-coming-of-age-at-

last (03052019)

Bhaumik Subir (2009) Troubled Periphery The Crisis of Indiarsquos North East First Edition Sage

India Los Angeles

Bindra S S (1982) Indo-Bangladesh Relations Deep amp Deep Publications New Delhi

(03011977) Bangladesh Sangbad Sangstha BSS

Byron Rejaul Karim (20102016) ldquo$276b Chinese Fund Quick Move to Execute 3 Projectsrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetfrontpagequick-move-execute-3-projects-1301407

Byron Rejaul Karim (14102016) ldquoHigh Hope for Chinese Investmentrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagehigh-hope-chinese-investment-1298539

Chakma Bhumitra (2015) ldquoSheikh Hasina Governmentrsquos India Policy A Three-level Gamerdquo

Journal of Asian Security and International Affairs

httpsdoiorg1011772347797014565291

Chakrabarti R (1994) ldquoChina and Bangladeshrdquo China Report 30(2) 149ndash59

Chakraborty Torun (15022019) ldquoBangladeş Teesta Suyu veya Assamrsquodaki Durum Hakkında

Endişeli Değil (কতেসতার জল বা অসদধমর কতরকতিকতে কতনদধয পমাদধেই কতচনতায পনই বাাংলাদধেশ)rdquo Aajkaal

httpswwwaajkaalin

Chaudhury Dipanjan Roy (05052018) ldquoMuslim Population Bangladesh Advocates OIC Reforms

for Indiarsquos Entry as Observer in Grouprdquo The Economic Times

httpseconomictimesindiatimescomnewspolitics-and-nationbangladesh-advocates-oic-

reforms-for-indias-entry-as-observer-in-grouparticleshow64040070cms

Chinese Embassy Dhaka (ty) ldquoJoint Statement between the Peoplersquos Republic of China and the

Peoplersquos Republic of Bangladeshrdquo httpbdchineseembassyorgengzmgxzywjt697175htm

(15092019)

Choudhury Bakhtiar Uddin (19012017) ldquoAskeri anlaşma intihar anlamına gelecek (সামকতরক চকতি

আতমঘােী হদধব)rdquo Banglatribune httpswwwbanglatribunecomcolumnsopinion174549

132

Choudhury Dilara (1992a) Bangladesh and the South Asian International System 1st Edition

Academic Publishers Dhaka

______________ (1992b) Bangladesh and the South Asian International System 1st edition

Scorpion Publishing Ltd Dhaka

_______________(1992c) ldquoBangladesh Foreign Policy Outlook Regional and International

Settingsrdquo Bangladesh South Asia and the World iccedilinde (39ndash56) Academic Publishers in

association with International Studies Association Dhaka

_______________(2010) ldquoConcept of National Security and Its Management in Bangladeshrdquo

Political Management in Bangladesh iccedilinde (89ndash104) A H Development Publishing House

Dhaka

Choudhury G W (1969) Constitutional Development in Pakistan 2nd Edition Longman Group

UK Ltd London

_______________(1975) India Pakistan Bangladesh and the Major Powers Politics of a Divided

Subcontinent Free Press New York

Chowdhury Iftekhar Ahmed (1980a) Bangladeshrsquos External Relations  The Strategy of a Small

Power in a Subsystem Yayımlanmamış Doktora Tezi Department of International Relations

Australian National University

Chowdhury Iftekhar Ahmed (1980b) ldquoStrategy of a Small Power in a Subsystem Bangladeshrsquos

External Relationsrdquo Australian Outlook 34(1) 85ndash98

________________________(2016) China and Bangladesh New Strategic Partners Working

Paper No 249 NUS Institute of South Asian Studies (ISAS) Singapore

Chowdhury Mahfuzul H (2013) ldquoAsymmetry in Indo-Bangladesh Relationsrdquo Asian Affairs An

American Review 40(2) 83-103

Cookson Forrest and Tom Felix Joehnk (2018) ldquoChina and Indiarsquos Geopolitical Tug of War for

Bangladeshrdquo East Asia Forum httpswwweastasiaforumorg20180411china-and-indias-

geopolitical-tug-of-war-for-bangladesh (18082019)

Daddow Oliver (2015) ldquoInterpreting Foreign Policy through Discourse Analysisrdquo British Politics

and Policy at LSE httpsblogslseacukpoliticsandpolicyinterpreting-foreign-policy-

through-discourse-analysis (27112019)

ldquoBangladeş ile Hindistan arasında derin bir ilişki var ve oumlyle kalacak (বাাংলাদধেশ ও ভারদধের মাদধে গভীর সমপকক

আদধছ এবাং থাকদধবভারেীয বাকতিজয মিী)rdquo (25092018) Daily Inqilab

httpswwwdailyinqilabcomarticle155533

Dalby Simon (1990) ldquoAmerican security discourse the persistence of geopoliticsrdquo Political

Geography Quarterly 9 171-188

____________(1991) ldquoCritical Geopolitics Discourse Difference and Dissentrdquo Environment and

Planning D Society and Space 9 261ndash283

Das Goutam (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Goumlruumlntuumlluuml Goumlruumlşme (16112019)

133

Das Gurudas ve Thomas C Joshua (2018) ldquoBCIM Economic Cooperation Interplay of Geo-

economics and Geo-politicsrdquo Taylor amp Francis

Das Roktim (17052018) ldquoZor zamanlarda Hindistanı yanında goumlrmek isterim (দঃসমদধযর বনধ ভারেদধক

াদধশ চাই পশখ হাকতসনা)rdquo Samakal httpswwwdailyinqilabcomarticle155533

Datta Sreeradha (2019) ldquoIndo-Bangladesh in an evolving worldrdquo UNISCI Journal 17(49) 191ndash

208 httpsdoiorg1031439UNISCI-41

Deccan Chronicle (2014) ldquoBCIM Economic Corridor Beneficial for North-East Economyrdquo Says

Surveyrsquohttpswwwdeccanchroniclecom141125nation-current-

affairsarticleE28098bcim-economic-corridor-beneficial-north-eastern-regions

(19082019)

Developing8org (ty) ldquoSecretary General ndash D-8 Organization for Economic Cooperationrdquo

httpdeveloping8orgsecretary-general (06072019)

ldquoAssam NRC Bangladesh Has to Be Convinced to Take Back Its Citizensrdquo (07092019) Dhaka

Tribune httpswwwdhakatribunecomworld20190907assam-nrc-bangladesh-has-

ldquo19 AL lideri Ccediline ziyarete gidiyor (চীন সফদধর যাদধেন আলীদধগর ১৯ পনো)rdquo (05102018) Dhakatimes

httpswwwdhakatimes24com20181025100941

Dijk Teun A van (1997) ldquoWhat Is Political Discourse Analysisrdquo Belgian Journal of Linguistics

11(1) 11ndash52

______________(1985) Handbook of Discourse Analysis Discourse Analysis in Society

Academic Press

Dodds Klaus-John ve Sidaway James Derrick (1994) ldquoLocating critical geopoliticsrdquo Environment

and Planning D Society and Space 12 515-524

Dugin Alexander (2019) ldquoGeopolitics Theories Concepts Schools and Debates Part - 2rdquo

GeopoliticaRU httpswwwgeopoliticaruenarticlegeopolitics-theories-concepts-schools-

and-debates (20112019)

Dutta Shekhar (24042018) ldquoSeccedilim ve Ccedilin-Hindistan Denklem (কতনবকাচন সামদধন পরদধখ চীন ভারে সমীকরি)rdquo

Bhorer Kagoj httpswwwbhorerkagojcom20180424নিরবাচি-সা

Ferdous Hasan (11072019) ldquoBangladeşrsquoin ldquoCcedilin kartırdquo (বাাংলাদধেদধশর ldquoচীনা োসrdquo)rdquo Prothom-alo

httpswwwprothomalocomopinionarticle1603655

Fmprcgovcn (2010) ldquoJoint Statement between the Peoplersquos Republic of China and the Peoplersquos

Republic of Bangladeshrdquo

httpswwwfmprcgovcnmfa_engwjdt_6653852649_665393t674421shtml (14072019)

Foysal Quazi (2014) The China-Bangladesh Relations From Eternity to Modern Era SSRN

Scholarly Paper ID 2742760 Rochester NY Social Science Research Network

Ganguly Sumit (07012019) ldquoThe World Should Be Watching Bangladeshrsquos Election Debaclerdquo

Foreign Policy httpsforeignpolicycom20190107the-world-should-be-watching-

bangladeshs-election-debacle-sheikh-hasina

134

Ghosh Partha S (1989) Cooperation and Conflict in South Asia The University Press Limited

Dhaka

Gilks Anne ve Segal Gerald (1985) China and the Arms Trade London and Sedney Croom

Helm

Godinho Luiacutesa (2016) ldquoDiscourse and International Relations A Theoretical and Methodological

Approachrdquo JanusNet E-Journal of International Relations 7(2) 1ndash13

Greenbartacom (2017) ldquoJoin the Demand for Demolition of the Farakka Barrage BENrdquo

httpwwwgreenbartacomimagesWater-SanitationFarraka_3JPG (09072019)

Haider Zaglul (1991) ldquoBangladesh-China Relations A Reviewrdquo Regional Studies 9(2) 72ndash84

Halim Md Abdul (2004) ldquoForeign Policy of Bangladesh Framework of Analysisrdquo Foreign Policy

of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (13ndash30) Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Haque Monzima ve Islam Aynul (2014) ldquoBangladesh-United States relations in the post-september

11 era Foundation for a new frameworkrdquo Social Science Review 31(1) 1ndash20

Hasan Sohrab (12012019) ldquoBangladeşrsquoin seccedilimi ve Ccedilin-Hindistan yarışması (বাাংলাদধেদধশর কতনবকাচন ও চীনndash

ভারদধের দবৈরথ)rdquo Prothom-alo httpswwwprothomalocomopinionarticle1574242

Hasanuzzaman Al Masud (1998) Role of Opposition in Bangladesh Politics The University

Press

Hassan M Kabir (2002) ldquoTrade with India and Trade Policies of Bangladeshrdquo Towards greater

sub-regional economic cooperation  limitation obstacles and benefits iccedilinde (349ndash401)

University Press Dhaka

Hazarika Sanjoy (11061989) ldquoBangladeshi Insurgents Say India Is Supporting Themrdquo The New

York Times httpswwwnytimescom19890611worldbangladeshi-insurgents-say-india-

is-supporting-themhtml

Hcidhakagovin (ty) ldquoBilateral Relations Bilateral Documents 2014 - till Daterdquo High

Commission of India Bangladesh

httpswwwhcidhakagovinbilateralid=eyJpdiI6IjJcL0QzT05FK2hGRmxhRmlUWjBxb1

VnPT0iLCJ2YWx1ZSI6Im9ndmE4WmFKNURRWlpQbW82QzBmRlE9PSIsIm1hYyI6Ijlk

Zjk0Y2JlNjYwYmU2MGVkZmMwMDgxZDU2N2M1YzNjZmU3NGUyZjlhNWFiZDJkZT

VmM2I1ZDE5NDgyOTc3MWIifQ==(1507 2019)

______________(ty) ldquoBilateral Relations Bilateral Visitsrdquo High Commission of India

Bangladesh

httpswwwhcidhakagovinpagesid=eyJpdiI6InhJM2lJTG51N3VTUVwvNDY4MVc0VG

pBPT0iLCJ2YWx1ZSI6IjZLbWdiNkZSY1ZzVzFmK0xsZGs5cmc9PSIsIm1hYyI6Ijc2YTlk

ZGIzNTA3OGZlOWY2OGNlYzkxMDFjYWM0ODdiNGZhY2U2MjM4YjRhOTIzNWI3M

Dc5ZWRiZWQ1MTJhOTIifQ==(10072019)

______________(ty) ldquoMOU Use of Chittagong and Mongla Ports for Movement of Goods to and

from Indiardquo High Commission of India Bangladesh

135

httpshcidhakagovinpdfbi_docMOU_Use_of_Chittagong_and_mongla_Ports_fro_move

ment_of_Goods_to_and_from_Indiapdf (1511 2019)

HKTDC (2018) ldquoChina Digs Deep for Bangladesh BRI Multi-Channel Tunnel Projectrdquo The Hong

Kong Trade Development Council httpeconomists-pick-researchhktdccombusiness-

newsarticleInternational-Market-NewsChina-Digs-Deep-for-Bangladesh-BRI-Multi-

Channel-Tunnel-Projectimnen11X0000001X0ADGBDhtm (03112019)

Hosen Ahrar (23062017) ldquoGeriye Bakış 68 yıl iccedilinde Avami Ligirsquonin yuumlkselişi (কতফদধর পেখা  ৬৮ বছদধর

আওযামী লীদধগর উতথান েন)rdquo BBC News বাাংলা httpswwwbbccombengalinews-40382783

Hossain Akbar (05012019) ldquoAwami Ligi huumlkuumlmeti Hindistan ve Ccedilin ile dengeyi nasıl koruyor

(ভারে ও চীদধনর সাদধথ কতকভাদধব ভারসাময রকষা করদধছ আওযামী লীগ সরকার)rdquo BBC News Bengali

httpswwwbbccombengalinews-46769130

Hossain Delwar (2010) Globalization and New Regionalism in South Asia Issues and

Dynamics 1st Edition A H Development Publishing House Dhaka

______________(2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (27112019)

Hossain Ishrat (2018) ldquoBangladesh Balances between Big Brothers China and Indiardquo East Asia

Forum httpswwweastasiaforumorg20180606bangladesh-balances-between-big-

brothers-china-and-india (29082019)

Hossain Ishtiaq (2004) ldquoBangladesh-India Relations Issues and Problemsrdquo Emajuddin Ahmed

(Ed) Foreign Policy of Bangladesh A Small States Imperative iccedilinde (52ndash73) Kamol

Kuri Prokashon Dhaka

Hossain Md Aslam (2017 April 15) ldquoBangladesh is at a Geopolitical Crossroadsrdquo The

Geopolitics httpsthegeopoliticscombangladesh-is-at-a-geopolitical-crossroads (20-07-

2020)

Hossain Sayed Anwar (1974) China and Pakistan Diplomacy of an Entente Cordiale Oxford

University Press London

Hossain Urmee (2014) ldquoUnited Nations Organizationrdquo Banglapedia Asiatic Society of

Bangladesh Dhaka

Huq Muhammad Shamsul (1993) Bangladesh in International Politics The Dilemmas of the Weak

States The University Press Limited Dhaka

IBP Inc (2015) Bangladesh Electoral Political Parties Laws and Regulations Handbook - Strategic

Information Regulations Procedures Lulucom

Ihtesham Kazi ve Rahman Mohammad Mahabubur (23052005) ldquoSino-Bangla Relations and

Bangladeshrsquos Look East Policyrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20050523d505231501126htm

Islam Anisul M (2019) ldquoBangladesh Trade with India Trends and Patternsrdquo Athens Journal of

Business amp Economics 5(2) 123ndash140 httpsdoiorg1030958ajbe5-2-2

136

Islam Md Safiqul vd (2018) ldquoMajor Challenges and Remedies in Building the Bangladesh-China-

India-Myanmar Economic Corridorrdquo China Quarterly of International Strategic Studies

04(04)613ndash29

Islam Shariful (2020 September 27) ldquoInterpreting Sheikh Hasinarsquos Foreign Policyrdquo Modern

Diplomacy httpsmoderndiplomacyeu20200927interpreting-sheikh-hasinas-foreign-

policy (12112020)

Islam Md Saidul ve Md Nazrul Islam (2016) ldquoldquoEnvironmentalism of the Poorrdquo The Tipaimukh

Dam Ecological Disasters and Environmental Resistance beyond Bordersrdquo Bandung

Journal of the Global South 3(1)16

IWAI (ty) ldquoProtocol on Inland Water Transit and Traderdquo Indo Bangladesh Protocol Inland

Waterways Authority of India Government of India httpiwainpglobalinindo-bangladesh-

protocol (14102019)

Iyer Harish (ty) IV The Bangkok Agreement Prospects for Trade Expansion in the Asia-

Pacific Region Bulletin on Asia-Pacific Perspectives 200304 UNESCAP 55-68

Jabeen Mussarat (2010) lsquoLanguage Controversy Impacts on National Politics and Secession of East

Pakistanrsquo South Asian Studies 25(1) 99ndash124

Jahan Rounaq (1973) Pakistan Failure in National Integration 1st Impression Dhaka Abco

Press

Jahan Rounaq (2014) Political Parties in Bangladesh Working Paper 8

Jain R K (1977) China Pakistan and Bangladesh Basic Documents New Delhi Radiant

Publishers

ldquoAwami League Hindistanrsquoın Ajanı Değil (আওযামী লীগ ভারদধের োলাল নয  আম)rdquo (12062015) Jugantor

httpswwwjugantorcomoldcurrent-news20150612277691

ldquoCcedilin Bangladeşrsquoin iyi Arkadaşı Syed Ashraf (চীন বাাংলাদধেদধশর ভাদধলা বনধ  দবসযে আশরাফ)rdquo (15062015)

Jugantor httpswwwjugantorcomoldcurrent-news20150615279296

ldquoCcedilin Dijital Bangladeşrsquoin Inşasına Ilgi Duyuyor (কতিকতজোল বাাংলাদধেশ কতবকতনমকাদধি চীদধনর আগরহ পরকাশ)rdquo (29082018)

Jugantor httpswwwjugantorcomnational84755

ldquoBSF on Yıl Iccedilinde 300rsquoden Fazla Bangladeşliye Oumllduumlrduuml (েশ বছদধর কতবএসএদধফর গকতলদধে ৩ শোকতধক বাাংলাদধেকতশ

কতনহে)rdquo (18102019) Jugantor httpswwwjugantorcomnational233681

Kabir Amanullah (22062015) ldquoModi Ne Goumltuumlrduuml Ne Getirdi (পমাকতে কী কতনদধয পগদধলন কী কতেদধয পগদধলন)rdquo

bdnews24com httpsopinionbdnews24combanglaarchives28691

Kabir Arafat (14102016) ldquoChinese President Xi Jinpingrsquos Visit To Bangladesh Gives Boost To

Bilateral Relationsrdquo Forbes httpswwwforbescomsitesarafatkabir20161014chinese-

president-xi-jinpings-visit-to-bangladesh-gives-boost-to-bilateral-relations3d34a7056ccb

Kabir Humayun (Ed) (2005) Small States and Regional Stability in South Asia 1st ed The

University Press Limited amp Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

137

Kalam Abul (1992) ldquoBangladesh Independence Movement South Asia and the Great Power

Triangle A Strategic Re-Assessmentrdquo Emajuddin Ahmed ve Abul Kalam (Ed) Bangladesh

South Asia and the World iccedilinde (3-37) Academic Publishers in association with

International Studies Association Dhaka

Karim Rezaul (29082011) ldquoIndia to Pay No Tax but Charges for Cargo Trafficrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-200585

Karim Rezaul ve Shakhawat Liton (15102016) ldquoStrategic Partnersrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagestrategic-partners-1298923

Kashem Md Abul (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (26112019)

Kashem Md Abul ve Islam Md Shariful (2016) ldquoNarendra Modirsquos Bangladesh Policy and Indiandash

Bangladesh Relations Challenges and Possible Policy Responsesrdquo India Quarterly 72(3)

250ndash267

Khanam Rashida (2008) The Nature of Legitimacy amp the Crisis of Bangladesh Politics 1972-1990

A H Development Publishing House

Khalili Masum (17012019) ldquoBangladeşrsquote Hindistan-Ccedilin ccedilıkar ccedilatışması yaklaşıyor mu (বাাংলাদধেদধশ

ভারে-চীন সবাথক সাংঘাে কতক আসনন)rdquo Daily Nayadiganta

httpswwwdailynayadigantacomE0A6AAE0A6BEE0A6A0E0A6

95E0A787E0A6B020E0A6B2E0A787E0A696E0A6

BE383461

Sumon Nur (05122019) ldquoTazimuddin Khan Bangladeş Siyaseti Ccedilin-Hindistan Youmlnetimine

Dayanıyor (চীন-ভারেদধক মযাদধনজ করার উ র কতনধকাকতরে হদধে বাাংলাদধেদধশর রাজনীকতেrdquo Bangla

httpswwwbebanglareportpost46587-cirVGnZoj

Khan Zillur R (2012) ldquoIdeology and Internal Dynamics of South Asian Regional Cooperationrdquo Z

R Khan ve M Guhathakurta Regional Cooperation and Globalisation Bangladesh South

Asia and Beyond 1 Edition iccedilinde (31ndash58) The University Press Limited Dhaka

Khan Zillur R ve Guhathakurta Meghna (Ed) (2012) Regional Cooperation and Globalisation

Bangladesh South Asia and Beyond 1st Edition The University Press Limited Dhaka

Khokon Sahidul Hasan (01092019) ldquoNo Concern for Bangladesh over Exclusion from Assam

Citizenship Foreign Ministerrdquo India Today httpswwwindiatodayinindiastoryno-

concern-bangladesh-exclusion-assam-nrc-foreign-minister-1593977-2019-09-01

Kundu Sampa (2014) ldquoBIMSTEC at 17 An Assessment of its Potentialrdquo India Quarterly 70(3)

207ndash224

Kuus Merje (2010) ldquoCritical Geopoliticsrdquo Oxford Research Encyclopedia of International

Studies iccedilinde Oxford University Press

Landtsheer Christrsquol De (1998) ldquoIntroduction to the Study of Political Discourserdquo C D Landtsheer

ve O Feldman (Ed) Politically Speaking A Worldwide Examination of Language Used

in the Public Sphere iccedilinde (1-16) Praeger Westport Conn

138

ldquoBhasha Andolonrdquo (ty) httpwwwlondonicoindexphphistory11-history-of-bangladesh67

(03112019)

Mahmud Faisal (04042018) ldquoIs Bangladesh Moving towards One-Party Staterdquo Aljazeera

httpswwwaljazeeracomindepthfeaturessheikh-hasina-turning-bangladesh-party-state-

180404082024893html

Majumdar Anindya Jyoti (2014) ldquoMaking Sense of IndiandashBangladesh Relationsrdquo India Quarterly

70(4) 327ndash340 httpsdoiorg1011770974928414545919

Majumdar R C vd (2007) An Advanced History of India 4th Edition Macmillan India Delhi

Maksud Syed Abul (26032018) ldquoThe Liberation War and the Provisional Governmentrdquo The Daily

Star Supplement httpswwwthedailystarnetsupplementsindependence-day-special-

2018the-liberation-war-and-the-provisional-government-1553428

Maniruzzaman Talukder (2009) The Bangladesh Revolution and Its Aftermath 3rd Edition The

University Press Limited Dhaka

Masood Asma (2017 July 25) ldquoIndia-Bangladesh-China Relations A Complex Trianglerdquo South

Asia Journal httpsouthasiajournalnetindia-bangladesh-china-relations-a-complex-

triangle (25102019)

Manocha Vani (03112015) ldquoBangladesh Wins Maritime Dispute with Indiardquo Down to Earth

httpswwwdowntoearthorginnewsbangladesh-wins-maritime-dispute-with-india-45193

MEA (ty) ldquoAgreement on Coastal Shipping Between India and Bangladeshrdquo Ministry of External

Affairs Government of India httpsmeagovinindexhtm (10102019)

Meagovin (2010) ldquoJoint Communiqueacute Issued on the Occasion of the Visit to India of Her

Excellency Sheikh Hasina Prime Minister of Bangladeshrdquo Ministry of External Affairs

Government of India httpsmeagovinbilateral-documentshtmdtl3452 (13072019)

__________(2011) ldquoJoint Statement on the Occassion of the Visit of the PM of India to

Bangladeshrdquo Ministry of External Affairs Government of India

httpsmeagovinbilateral-documentshtmdtl5147 (10072019)

Meiske Maline ve Andrea Ruggeri (2017) ldquoPeacekeeping as a Tool of Foreign Policyrdquo Oxford

Research Encyclopedia of International Studies iccedilinde Oxford University Press

MFA (16102016) ldquoBangladesh-China Joint Statementrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetfrontpagebangladesh-china-joint-statement-1299403

Mfagovtr (ty) ldquoGelişen Sekiz Uumllke (D-8)rdquo TC Dışişleri Bakanlığı

httpwwwmfagovtrgelisen-sekiz-ulke-_d-8_trmfa (06072019)

Mahmud Hasan ve Islam Aminul (2016) ldquoThe Constitution of The Bangladesh Awami Leaguerdquo

Bangladesh Awami Leauge Dhaka

Mir Javid Ahmad (2018) ldquoIndia Bangladesh Relations A Study of Issues Influencing the Relations

and Recent Trendsrdquo Arts and Social Sciences Journal 09(01) 1-4

httpsdoiorg1041722151-62001000322

139

Mishra Keshav (2004) Rapprochement Across the Himalayas Emerging India-China Relations

Post Cold War Period (1947-2003) Gyan Publishing House

Mishra Pragya (2017) ldquoWhy is String of Pearls strategy of China a threat to Indias economy and

security rdquo Quora httpswwwquoracomWhy-is-String-of-Pearls-strategy-of-China-a-

threat-to-Indias-economy-and-security (12112019)

Mohammad Golam (Ed) (2010) National Security Bangladesh The University Press Limited in

association with Bangladesh Institute of International and Strategic Studies Dhaka

Mohsin Amena (1992) ldquoBangladesh-India Relations Limitations and Options in an Evolving

Relationshiprdquo Emajuddin Ahmed ve Abul Kalam (Ed) Bangladesh South Asia and the

World iccedilinde (59ndash73) Academic Publishers in association with International Studies

Association Dhaka

______________(2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik

İzlediği Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (16112019)

Momen Nurul (2004) ldquoBangladesh at the Security Council The Arab-Israeli Issuerdquo Emajuddin

Ahmed (Ed) Foreign Policy of Bangladesh  A Small States Imperative iccedilinde (125ndash142)

Kamol Kuri Prokashon Dhaka

Monwara Momtaj (05112018) ldquoEconomic Trends in Indo-Bangla Relations P-2rdquo Dhaka

Tribune httpswwwdhakatribunecomopinionop-ed20181105economic-trends-in-indo-

bangla-relations-2

MOWR (ty) ldquoIndo-Bangladesh Cooperationrdquo Department of Water Resources RD amp GR |

Government of India httpmowrgovininternational-cooperationbilateral-cooperation-with-

neighbouring-countriesindo-bangladesh-cooperation (15122019)

Muumlller Martin (2011) ldquoDoing Discourse Analysis in Critical Geopoliticsrdquo LrsquoEspace Politique

Revue En Ligne de Geacuteographie Politique et de Geacuteopolitique (12) 1ndash21

Mushtaq Shakil Bin (09012018) ldquoBangladeshrsquos Ambitious Military Modernization Driverdquo The

Diplomat httpsthediplomatcom201801bangladeshs-ambitious-military-modernization-

drive

_________________(27062018) ldquoBangladeshrsquos New Military Deal With Chinardquo The Diplomat

httpsthediplomatcom201806bangladeshs-new-military-deal-with-china

Naik J A (1972) India Russia China and Bangladesh S Chand

ldquoDhaka Delhi Can Solve Their Problem PMrdquo (25052018) New Age

httpwwwnewagebdnetarticle42050dhaka-delhi-can-solve-their-problem-pm

ldquoAwami League Wins the Violence Marred Local Electionsrdquo (24062016) Newsnext

httparchive-ennewsnextbdcomp=75500

NRC Assam (ty) ldquoOffice of the State Coordinator of National Registration (NRC) Assamrdquo

Government of Assam Office of the State Coordinator of National Registration (NRC) Assam

httpwwwnrcassamnicinwhat-nrchtml (04082019)

140

NS Energy (2018) ldquoBangladesh Signs Deal with Chinarsquos CHDHK to Build 13GW Coal-Fired

Power Plantrdquo httpswwwnsenergybusinesscomnewsdealsbangladesh-signs-deal-with-

chinas-chdhk-to-build-1-3gw-coal-fired-power-plant (06082019)

______________(ty) ldquoPayra Power Plant Coal-Fired Bangladesh 1320MWrdquo

httpswwwnsenergybusinesscomprojectspayra-power-plant (03112019)

Odhikarorg (ty) ldquoHuman Rights Violation in Bangladesh-India Border Area from 2000 ndash 2019rdquo

httpodhikarorgwp-contentuploads202002Statistics_Border_2000-2019pdf

(13122019)

Pandey Punam (2014) ldquoBangladesh India and Fifteen Years of PeaceFuture Directions of the

Ganges Treatyrdquo Asian Survey 54(4) 651ndash673 httpsdoiorg101525as2014544651

Pattanaik Smruti S (2012) Four Decedes of India Bangladesh Relations Historical Imperatives And

Future Direction Gyan Publishing House

________________(2005) ldquoInternal Political Dynamics and Bangladeshrsquos Foreign Policy Towards

Indiardquo Strategic Analysis 29(3) 395ndash426 httpsdoiorg10108009700161200512049816

Parstodaycom (2018) ldquoHindistan ile arkadaşlığımızı yeni zirvelere taşımak istiyoruz Şeyh Hasina

(ভারদধের সদধে বনধতব নেন উচচোয কতনদধয পযদধে চাই পশখ হাকতসনা)rdquo httpparstodaycombnnewsbangladesh-

i63923

Peacekeepingunorg (ty) ldquoUnited Nations Peacekeepingrdquo United Nations Peacekeeping

httpspeacekeepingunorgennode (06072019)

Peoplersquos Daily (24101975) The Peoplersquos Daily

______________(09042005a) ldquoBangladesh Reaffirms Adherence to One-China Policyrdquo

httpenpeoplecn20050409eng20050409_180186html

______________(09042005b) ldquoChina Bangladesh Specify Trade and Other Cooperation Joint

Communiquerdquo httpenpeoplecn20050409eng20050409_180187html

______________(19082005) ldquoChinese Premier Raises Five-Point Proposal to Enhance Sino-

Bangladeshi Tiesrdquo httpenpeoplecn20050819eng20050819_203351html

______________(04012012) ldquoBangladesh China Sign Deal for 7th Friendship Bridgerdquo

httpenpeoplecn908837695209html

Pinterest (ty) ldquoTerritory of the Nawab of Bengal 1717-1751 The World Map Historical Maps

Bengalrdquo (05092018)

Profilebdblogspotcom (2013) ldquoBeautiful BANGLADESH from inside and Outside Early History

of Bengal - 1000 BC to 1202 ADrdquo (15112018)

Prothomalo (16062015) ldquoAshraf Ccedilinrsquoe yakın bir arkadaş dedi (চীনদধক কাদধছর বনধ বলদধলন আশরাফ)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle554569

__________(01032015) ldquoBangladeş ve Ccedilinrsquoin dostluğu test edilmiştir (সাংবধকনায চীদধনর নযা রাষটরদে বাাংলাদধেশ

ও চীদধনর বনধতব রীকতকষে)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle465064

141

__________(08062015) ldquoKara Sınır Soumlzleşmesi 1974 (িলসীমানত চকতি ১৯৭৪)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle548152

__________(24102016) ldquoAvami Ligirsquonin Başkan ve Genel Sekreterleri (আলীদধগ যাৌ রা সভা কতে ও সাধারি

সমপােক)rdquo Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle1006489

__________(04102016) ldquoHindistan-Pakistan savaşı durumunda Bangladeş Hindistan lehine

olacaktır İccedilişleri Bakanı (ভারে- াকতকসতান যে বাধদধল ভারদধের দধকষ থাকদধব বাাংলাদধেশ সবরাষটরমিী)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocombangladesharticle993973

__________(22022018) ldquoCcedilin ile ilişkiler konusunda Hindistanrsquoın endişelenecek bir şey yok (চীদধনর

সদধে সমপকক কতনদধয ভারদধের উদধৈদধগর কতকছ পনই)rdquo Prothomalocom

httpswwwprothomalocombangladesharticle1436596

Quadir Serajul (06062015) ldquoIndia Bangladesh Sign Historic Land Boundary Agreementrdquo

Reuters httpswwwreuterscomarticleus-bangladesh-india-enclaves-

idUSKBN0OM0IZ20150606

Rabbi Arifur Rahman (24102017) ldquoBangladesh in Peacekeeping - Challenges Tragedies and

Achievementsrdquo Dhaka Tribune httpswwwdhakatribunecomworld20171024heroes-

challenges-tragedies-achievements

Rahman Mustafizur (15032014) ldquoBCIM-Economic Corridor An Emerging Opportunityrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetbcim-economic-corridor-an-emerging-opportunity-

15533

Rahman Hasan Hafizur (1982) History of Bangladesh War of Independence Documents Vol 1

Ministry of Information Government of the Peoples Republic of Bangladesh

Raju Fazlur Rahman (03112018) ldquoPM Awami League Responsible for All Development in

Bangladeshrdquo Dhaka Tribune

httpswwwdhakatribunecombangladeshelection20181218pm-awami-league-

responsible-for-all-development-in-bangladesh

Ranjan Amit (ty) ldquoThe Making of Bangladesh-China Relationsrdquo Jindal School of International

Affairs 01(02) 32ndash44

Ramachandran Sudha (22072019) ldquoHow Bangladesh Learned to Love the Belt and Roadrdquo The

Diplomat httpsthediplomatcom201907how-bangladesh-learned-to-love-the-belt-and-

road

Rana Sohel ve Ingulsrud Alex (2019 February 2) US foreign policy and the Bangladesh factor

The Daily Star httpswwwthedailystarnetopinionperspectivenewsus-foreign-policy-and-

the-bangladesh-factor-1696153 (25122019)

Rashid Harun ur (08032008) ldquoGen Moeen U Ahmedrsquos Visit to India Timely and Significantrdquo

Institute of Peace and Conflict Studies httpscotomastudiocomgen-moeen-u-ahmeds-

visit-to-india-timely-and-significant

142

______________(2010) Bangladesh-India Relations Living with a Big Neighbour 1st Edition

AH Development Pub House Dhaka

______________(2015a) ldquoBangladesh Awami Leaguerdquo Banglapedia Asiatic Society of

Bangladesh

______________(2015b) International Relations and Bangladesh The University Press Limited

Dhaka

______________(2015c) International Relations and Bangladesh 3rd Revised Edition The

University Press Limited Dhaka

Riaz Ali (2019) ldquo2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistanrsquoa Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesirdquo Sesli Goumlruumlşme (25102019)

Riaz Ali ve Rahman Mohammad Sajjadur (2016) Routledge Handbook of Contemporary

Bangladesh Routledge

Rosen Mark E ve Jackson Douglas (2017) Bangladesh v India A Positive Step Forward in

Public Order of the Seas Center for Naval Analyses Arlington United States

Rosenberg Matt (10092018) ldquoIs Mackinderrsquos Heartland Theory Now Outdatedrdquo ThoughtCo

httpswwwthoughtcocomwhat-is-mackinders-heartland-theory-4068393

Roy Subhash Singh (07012018) ldquoHuumlkuumlmetinin 9 Yıllık Kalkınma Ccedilalışması Halkın Goumlz Oumlnuumlnde

Bulundurduğu Değer Ne Kadar Olacak (সরকাদধরর উননযদধনর ৯ বছর জনগদধির কতবদধবচনায কেেক থাকদধব)rdquo

Janakantha httpwwwdailyjanakanthacomdetailsarticle319272

Sahoo Pravakar (2013) ldquoEconomic Relations with Bangladesh Chinarsquos Ascent and Indiarsquos

Declinerdquo South Asia Research 33(2) 123ndash139

Saimum Rubiat (2020) ldquoThe Prospect of Belt and Road Initiative in the Context of Bangladeshrdquo

China Report httpsdoiorg1011770009445520930396

Samad Md Abdus (2016) Indo-Bangladesh Hydro-Politics 1947-1996 Proceedings of the Indian

History Congress 77 791ndash798

SAM (2019) ldquoBangladesh to Buy Arms from India with Itrsquos $500 Million LoCrdquo Southasian

Monitor httpssouthasianmonitorcombangladeshbangladesh-to-buy-arms-from-india-

with-its-500-million-loc

Sarker Noor Mohammad (19012019) ldquoNew Government in Bangladesh Implications for China-

Bangladesh Relationsrdquo Modern Diplomacy httpsmoderndiplomacyeu20190119new-

government

SASEC (ty) ldquoSASEC on the Moverdquo httpswwwsasecasiaindexphppage=sasec-on-the-move

(06072019)

Saylordotorggithubio (ty) ldquoSouth Asiardquo httpssaylordotorggithubiotext_world-regional-

geography-people-places-and-globalizations12-south-asiahtml (07062019)

Scroll (12032018) ldquoChina Is the Biggest Arms Supplier to Pakistan Bangladesh and Myanmar

Says Studyrdquo ScrollIn httpsscrollinlatest871743china-is-the-biggest-arms-supplier-to-

pakistan-bangladesh-and-myanmar-says-study

143

Shahriar Saleh vd (2019) ldquoAnatomy of Human Rights Violations at the Indo-Bangladesh

Borderlandsrdquo Territory Politics Governance 0(0)1ndash26

Siddique Abu (14052019) ldquoInfrastructure and Energy Bind Bangladesh to Chinardquo The Thirdpole

httpwwweco-businesscomnewsinfrastructure-and-energy-bind-bangladesh-to-china

Singh Prashant Kumar (2010) ldquoChinandashBangladesh Relations Acquiring a Life of Their Ownrdquo

China Report 46(3) 267ndash83

Sleet Phoebe (2020 October 28) ldquoBangladesh a Winner in India-China Rivalry but Water Dispute

Settlement is Still a Long Way Offrdquo Future Directions International

httpswwwfuturedirectionsorgaupublicationbangladesh-a-winner-in-india-china-rivalry-

but-water-dispute-settlement-is-still-a-long-way-off (01112020)

Southasiajournal (2016) ldquoBangladeshJpg (427times300)rdquo httpi2wpcomsouthasiajournalnetwp-

contentuploads201605bangladeshjpgfit=4272C300 (09072019)

Sumon Rakib Hasnat (09072014) ldquoDeniz Sınırı Mekemesi Kararı ile Bangladeşrsquoin hakları guumlvence

altına alındı (সমদরসীমা রাদধয বাাংলাদধেদধশর অকতধকার কতনকতিে)rdquo BBC News বাাংলা

httpswwwbbccombengalinews201407140708_mk_bangla_india_martitime_dispute_c

ourt_boundary

Swapan Harun Ur Rashid (28012019) ldquoBangladesh FM AK Abdul Momen Economy Helped

Awami League Win Electionsrdquo DW httpswwwdwcomenbangladesh-fm-ak-abdul-

momen-economy-helped-awami-league-win-electionsa-47262330

The Bangladesh Observer (30111987) The Bangladesh Observer

The Daily Ittefaq (05071987) The Daily Ittefaq

The Daily Star (19082005) ldquoDhaka Beijing Agree to Boost Trade Investmentrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20050819d5081901096htm

______________(05042006) ldquoInclusion of 8 F-7 BG Fighter Aircraftrdquo The Daily Star

httparchivethedailystarnet20060405d60405060267htm

______________(17092008) ldquoChina Pledges Help in N-Power Projectrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-55189

______________(16062010) ldquoChina to Help Develop Infrastructure Agriculture Education

Health Sectorsrdquo The Daily Star httpswwwthedailystarnetnews-detail-142942

______________(20032010) ldquoChina Visitrdquo The Daily Star httpswwwthedailystarnetnews-

detail-130757

______________(12012010a) ldquoDhaka Delhi Sign 3 Agreementsrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-121496

______________(12012010b) ldquoHasina Wants Deal on Teesta Waterrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetnews-detail-121497

______________(10062014a) ldquo5 Deals Inked with Chinardquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnet5-deals-inked-with-china-27818

144

______________(10062014b) ldquoHasina Stresses Trade Balance with Chinardquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnethasina-stresses-trade-balance-with-china-27812

______________(07062014) ldquoPM Lauds Chinese Policy for Regional Connectivityrdquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetpm-lauds-chinese-policy-for-regional-connectivity-27396

______________(10062014c) ldquoPower Project Gets Chinese Supportrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetpower-project-gets-chinese-support-27817

______________(06062015) ldquoAgreements Signed between Bangladesh and Indiardquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetcityagreements-signed-between-bangladesh-and-india-

93061

______________(26082015) ldquoChina to Build 2 More Bridges in Bangladeshrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetcountrychina-build-2-more-bridges-bangladesh-132925

______________(11052015) ldquoLand Boundary Agreement and Bangladesh-India Relationsrdquo The

Daily Star httpswwwthedailystarnetop-edpoliticsland-boundary-agreement-and-

bangladesh-india-relations-81550

______________(08042017) ldquoList of Bangladesh-India Dealsrdquo The Daily Star

httpswwwthedailystarnetcountrylist-bangladesh-india-deals-1388221

______________(19102019) ldquoChina Funded Projects Red Tape Holds Back Progressrdquo The Daily

Star httpswwwthedailystarnetfrontpagenewschina-funded-projects-red-tape-holds-

back-progress-1815790

The Lawyers ve Jurists (ty) ldquoBangladesh Awami League and Bangladesh Nationalist Party (BNP)rdquo

The Lawyers amp Jurists httpswwwlawyersnjuristscomarticlebangladesh-awami-league-

and-bangladesh-nationalist-party-bnp (03112019)

Tuathail Gearoacuteid Oacute (1996) Critical Geopolitics The Politics of Writing Global Space University

of Minnesota Press

________________(1999) ldquoUnderstanding Critical Geopolitics Geopolitics and Risk Securityrdquo C

S Gray ve G R Sloan (Ed) Geopolitics Geography and Strategy iccedilinde (107ndash124) Frank

Cass Publishers London

Tuathail Gearoacuteid Oacute ve John Agnew (1992) ldquoGeopolitics and Discourse Practical Geopolitical

Reasoning in American Foreign Policyrdquo Political Geography 11(2) 190ndash204

Uddin M M Jashim ve Bhuiyan Mahbubur Rashid (2011) ldquoSino-Bangladesh Relations An

Appraisalrdquo BIISS Journal 32(1) 1ndash24

Uddin Khawaza Main (04092019) ldquoStatelessness in Assam Bangladesh Faces Heat of Indiarsquos

Politicsrdquo Anadolu Agency httpswwwaacomtrenanalysis-statelessness-in-assam-

bangladesh-faces-heat-of-indias-politics1572973

Ullah Rahmat (2018) ldquoNew Dimension of the Military Intervention Bangladesh Examplerdquo Rahmat

Ullah ve Sabbir Hasan (Ed) Contemporary World Policy Politics and International

Relations iccedilinde (170ndash184) İKSAD Publishing House Turkey

145

UN Treaty Collection (ty) ldquoBANGLADESH and INDIA Agreement on Sharing of the Ganges

Waters at Farakka and on Augmenting Its Flowsrdquo United Nations Treaty Collection

httpstreatiesunorg (15122019)

Wadud Tuhin (05062018) ldquoTessta Anlaşmasının Umudu Bitmiş midir (কতেসতা চকতির আশা কতক পশষ)rdquo

Prothomalocom httpswwwprothomalocomopinionarticle1503131

Wilson John (2015) ldquoPolitical Discourserdquo D Tannen vd (Ed) The Handbook of Discourse

Analysis iccedilinde (775ndash794) John Wiley amp Sons Ltd

WNA (2019) ldquoNuclear Power in Bangladesh - World Nuclear Associationrdquo World Nuclear

Association httpswwwworld-nuclearorginformation-librarycountry-profilescountries-a-

fbangladeshaspx (03112019)

WorldAtlas (2018) ldquoSouth Asia Constituent Countries And Their Populations And Economiesrdquo

WorldAtlas httpswwwworldatlascomarticlesthe-population-and-economy-of-the-south-

asian-countrieshtml (06072019)

Xinhua (18032019) ldquoFeature China-Aided Exhibition Center Comes as Boon for Local

Bangladeshi Communityrdquo Xinhua News httpwwwxinhuanetcomenglish2019-

0318c_137904611htm

Yahya Faizal (2005) ldquoBIMSTEC and emerging patterns of Asian regional and interregional

cooperationrdquo Australian Journal of Political Science 40(3) 391ndash410

httpsdoiorg10108010361140500203936

Yasmin Lailufar (2019) ldquoIndia and China in South Asia Bangladeshrsquos Opportunities and

Challengesrdquo Millennial Asia 10(3) 322ndash336 httpsdoiorg1011770976399619879864

Yesmin Sultana (17022019) ldquoTapping the Potential of BCIM-ECrdquo Financial Express

httpsthefinancialexpresscombdviewsviewstapping-the-potential-of-bcim-ec-

1550415602

Yeşiltaş Murat (2016) ldquoJeopolitikrdquo Şaban Kardaş vd (Ed) Uluslararası İlişkilere Giriş Tarih

Teori Kavram ve Konular iccedilinde (351ndash365) Kuumlre Yayınları İstanbul

Yongtao Liu (2010) ldquoDiscourse Meanings and IR Studies Taking the Rhetoric of ldquoAxis of Evilrdquo

As a Caserdquo CONfines de Relaciones Internacionales y Ciencia Poliacutetica 6(11) 85ndash106

Zaman Rashed Uz (01092017) ldquoCan Bangladesh Turn Its Burdensome Geography into a

Blessingrdquo East Asia Forum httpswwweastasiaforumorg20170901can-bangladesh-

turn-its-burdensome-geography-into-a-blessing

EKLER

147

Ek 1 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Goumlruumlşme Soruları

1 Bangladeşrsquoin coğrafi konumunu goumlz oumlnuumlne alındığında Hindistan ve Ccedilin ile ilişkileri

dengeleme ihtiyacı var mıdır

2 2009-2018 doumlneminde Avami Ligi huumlkuumlmetinin Hindistan ve Ccedilin ile ilişkilerinin nasıl

olduğunu duumlşuumlnuumlyorsunuz Awami Ligi hangi uumllke ile daha iyi bir ilişki suumlrduumlrmuumlştuumlr

3 Avami Ligi huumlkuumlmeti bu suumlre zarfında Ccedilin ve Hindistan ile dengeyi korumayı başarmış

mıdır

4 Cevabınız evet ise sizce hangi konularda Avami Ligirsquonin denge kurmayı başardığını

duumlşuumlnuumlyorsunuz Cevabınız hayır ise hangi durumlarda dengenin kurulmadığını duumlşuumlnuumlyorsunuz

5 2009-2018 doumlneminde Hindistan veya Ccedilin ile Bangladeş arasında bir anlaşma

imzalandığında diğer uumllke (Ccedilin veya Hindistan) yeni bir anlaşma yapmakla ilgileniyor ya da Avami

Ligi huumlkuumlmeti anlaşmayı imzalıyor Sizce bu durum Avami Ligirsquonin başarısı mıdır Yoksa Ccedilin ile

Hindistan arasındaki rekabetin sonucu mudur

6 Ccedilin ile Hindistan arasında Bangladeş ile ilgili rekabetin konuları nelerdir

7 Avami Ligi huumlkuumlmetinin birccedilok bakanı ve lideri Hindistan hakkında oumlvguuml konuşmalar

yapıyor Bu durumu Avami Ligirsquonin Hindistanrsquoa karşı zayıf youmlnleri olarak duumlşuumlnuumlyor musunuz

8 Bangladeşrsquoin Ccedilin ve Hindistanrsquola gelecekteki ilişkileri ne olmalı Bangladeşrsquoin Ccedilinrsquole

ilişkilerinin hangi alanlarda guumlccedillendirilmesi gerekiyor Hangi alanlarda Bangladeşrsquoin Hindistan ile

ilişkilerinin guumlccedillendirilmesi gerekiyor

148

Ek 2 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Ali Riaz

Ali Riaz Bangladeşli uyruklu olup Amerikarsquoda yaşayan siyaset bilimcisi ve yazarıdır Illinois

State Uumlniversitesinde Profesoumlrduumlr Ccedilalışmalarının ccediloğu oumlzellikle Guumlney Asya siyaseti ve siyasal

İslam uumlzerindedir Bangladeşrsquoin dış politika analistler arasında birinci sırada yer almaktadır

Goumlruumlşme Tarihi 25 Kasım 2019

বৈশবিক পশবিশবিশবিি পশবিৈিত নেি কািনে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব বৈনেনে এি অেযিম কািে হনে ১ সামশবিকভানৈ বৈশবিক

অরতেীশবিি ভিনকনদর পশবিৈিত ে হনে এশবেোে এনসনে ২ শবৈি িাজনেিশবক ৈযৈিাে পশবিৈিত ে হনেনে শবৈি িাজনেশবিক ৈযাৈিাে ৈহ বেনলাোি

বিশবি হনেনে এশবেোে চীে শবৈি েশবি শবহনসনৈ আতমপরকাে কনিনে গি এক েেনক চীে শবৈি েশবি শবহনসনৈ আতমপরকাে কনিনে এই দটি

পশবিৈিত নেি ফনল ndash এ দটি উপোনেি বপরশবিনি এশবেোি পরশবিন াশবগিাি বকনদর শবহনসনৈ ভািি মহাসাগি সামনে এনসনে এ এলাকা শবেনে পরীশবৈি

একটা ৈে পশবিমাণ বিল াে জবালােী শবেিাপততাি জেয মালাককা পরণালী ও এ এলাকা গরতবপণত এ সমদর পর শবেনে পরশবিন াশবগিা হনে মলি

িিাষটর চীে ও ভািনিি মনযয েীরতশবেে াৈি এ অঞচনল িিানষটরি একক আশবযপিয শবেনলা শবকনত চীনেি উতথানে কািনণ চীে ওই শবস বলে

শবেনজি কিত নতব িােনি চাে কািে চীনেি জবালােীি েিকাি িাি জবালােীি ৈে অাংে মযযপরাচয শবেনে চীনে াে ভািিও ব নহি উতথাে কিনে

িািা ভািি মহাসাগিনক শবেনজনেি সাগি মনে কনিনে িেে ভািনিি েশবি শবেনলা ো শবকনত এেে িাি েশবি হনেনে বসও েশবি বেোনি

চাে বেো াে ভািি মহাসগনিি পরশবিন াশবগিাি ৈশবযতি অাংে হনলা ৈনগাপসাগি কািে ভািি মহাসাগনি পরনৈে কিনি হনল ৈনগাপসাগি

শবেনে ব নি হনৈ গালফ শবেনে বগনলও ৈনগাপসানিি কাে শবেনে ব নি হে ফনল ৈনগাপসানিি গরতব ৈাোে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব

ও বকৌেলগি গরতব বৈনেনে এটা মনে বিনে পিিাষটরেীশবি ঠিক কিনি হনৈ এটা শয চীে ও ভািনিি পরশবিন াশবগিা েে ৈাাংলানেনেি

করমৈযতমাে ভিাজনেশবিক ও বকৌেলগি গরতব মারাে বিনেই পিিাষটর এৈাং অেযােয েীশবি ঠিক কিনি হনৈ

ভািি-চীে পরশবিন াশবগিাি আনিকটি শবেক হনলা ভািি সৈ সমে েশবিণ এশবেোনক িাি পরভাৈাযীে একটি অাংে মনে কনি মনডর ডশবিনেি

আওিাে িিাষটর ব মে লযাটিে আনমশবিকানক শবেনজি পরভাৈাযীে মনে কিনিা বিমশবে একটি যািো ইশবিিা গাশবিি সমে এটা সামনে আনস

এটানক অনেনক ইশবিিা ডশবিে ৈনলে িেে ব নহি িিানষটরি সনগ ভািনিি সমপকত ভানলা শবেনলা ো বসনহি এটা িিাষটরনক মারাে বিনেই

সামনে আো হে িনৈ েশবিণ এশবেোে িিাষটর সৈ সমে িাি অৈিাে যনি িােনি বচনেনে ১৯৪৭-৪৮ বরনকই পাশবকসতাে িিানষটরি ৈি এৈাং

পাক-ভািি নে িিাষটর পাশবকসতানেি পানে শবেনলা ফনল ৈাাংলানেনেি সবাযীেিা নেি সমে িিাষটর পাশবকসতােনক সহােিা কনিনে শবমতর

পাশবকসতানেি অেনডিা বচনেনে এই একই শবৈষনে চীনেি মনোভাৈও িিানষটরি মনিা শবেনলা ফনল িানেি মনযয একটা সমপকত বিশবি হনেনে

ভািি িাি পরশবিনৈশবেনেিনক ব নহি শবেনজি পরভাৈাযীে মনে কনি ফনল েশবিণ এশবেোি বেনেগনলাি সনগ ভািনি ভািসমযহীে সমপকত

বিশবি হনেনে পাশবকসতাে োো অেয বেনেগনলানক িদর বেে শবহনসনৈ বেনেনে ফনল ভািি সৈ সমেই ৈে ভাই সলভ আচিণ কিনি বচনেনে

িাি শবকে পরশবিেশবৈ শবকনত আমিা বেনেনি পাই ব মে শরীলাংকাে ভািনিি সামশবিক হসতনিপ মালদবীনপ মামে আবদল কাইেনমি শবৈরনে বসো

অভতথানেি সমে ভািি কমাননডা ৈাশবহেী পাঠিনেনে ভািি সৈ সমে মনে কনি এগনলাি জেয আনতজত াশবিক মহনলি বকানো ভশবমকাি পরনোজে

149

বেই বস শবেনজই সমাযাে কিনি পািনৈ ফনল শবেও ভািি শবৈিেশবি হনি বচষটা কিনে িৈও বস েশবিণ এশবেোি বেেগনলানি িাি পরভানৈি

অযীনে ৈনলই মনে কিনি চাে এি ৈাশবহনি শবচনতা কিনি পানিশবে

এমে একটা মহনিত চীনেি আতম পরকাে রনটনে চীনেি একটা েীশবি হনে ভািিনক চানপ িাো চীনেি শবেনজিও একটা ৈলে আনে িা

হনলা পৈত-েশবিণপৈত এশবেো শবকনত েশবিণ এশবেোি শবেনক চীনেি বিমে েজি শবেনলা ো ১৯৭০ এি বরনক গি ১০ ৈেি আগ প তনতও চীে েশবিণ

এশবেোি শবেনক েজি বেেশবে িনৈ ব নহি ভািি মহাসাগনি ভািনিি সনগ পরশবিন াশবগিা িনেনে বসটানক বস েশবিণ এশবেো েশবেনি শবেনি

চাে কািণ ভািনিি ৈলনে শবগনে শবে িাি সনগ েটা কিা াে িাহনল বসটা িাি জেয ভানলাই চীে দটি কািনে এটা কনিনে ১ ভািি

মহাসগি পািৈিী বেেগনলানি পরভাৈটা ৈাোনো আফগাশবেসতাে শবেনে চীে এ পরভাৈ শবৈসতানিি সচো কনিনে পাশবকসতানেি কানে হওোে সহজ

হনেনে ২ শবদবিীেি সমদর ৈিি বিশবি ব মে শরীাংকাি হামবাে বিািা িাোো শবমোেমানি িানেি পরভাৈ ৈহ ৈেি যনি শবমেেমাি বসোৈাশবহেীি

সনগ চীনেি সমপকত অিযনত গভীি িািা শবমোেমানিি িাজেীশবিশবৈেনেি গরতব বেেো শবমোেমাি ও পাশবকসতানেি সনগ সমপকত রাকাে বপাটত ৈিি

কিা সহজ হনেনে শরীলাংকাে শবৈশবেনোগসহ িাজনেশবিক সহােিা শবেনেনে এেে চীনেি কানে ৈাাংলানেনেি গরতবও ৈশবে বপনেনে

চীে ৈাাংলানেে বক দটি কািনে বৈশবে গরতব শবেনে ১ জবালােী সিৈিানহি সামশবদরক লাইেনক শবেিাপে িাো ২ ভািনিি শবৈপিীনি

পরভাৈ শবৈসতাি এভানৈই ৈাাংলানেনে চীনেি সবারত ও পরশবিন াশবগিাি শবৈষেটি আসনে অেযশবেনক ভািনিি সনগ িিানষটরি সমপকত ভানলা হনে

াওোে দই বেে ভািি মহাসাগনি চীেনক বেকানি বজাটৈে হনেনে সিিাাং ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবি হনি হনৈ ভিাজনেশবিক ও

ভনকৌেলগি অৈিােনক িটা গরতব শবেনে বসই শবেকটা শবৈনৈনচোে বিনেই চীে ও ভািনিি সনগ সমপকত টা হওে উশবচি িনৈ ৈাসতনৈ হনেনে

শবকো বসটা বেোি শবৈষে

দট ো দেটের মটযে দেমন ভোটে ভোরসমে হটে চীে ও ভািনিি শবৈষনে এই আনলাচোে িিানষটরি পরসগ এনসনে িানেি সনগ

ৈাাংলানেনেি সমপকত উতথাে-পিনেি মযয শবেনে এশবগনেনে িনৈ ১৯৭১ বরনকই সমপকত িনেনে িিানষটরি সনগ সবাযীেিাি পিই ৈাাংলানেনেি

পানে আশবরতক সহােিা শবেনে এশবগনেনে ৈাাংলানেে েে শবৈনেশবে সহােিা শবেভত ি শবেনলা িেে শবৈি ৈযাাংক ও আইএমএফ ৈাাংলানেেনক সাহা য

কনিনে িিানষটরি সমরতনে ১৯৭৫ পিৈিী সমনে সমপকত বৈশবে ভানলা হনেনে অরতনেশবিক সমপকত ভানলা হনেনে িিাষটর বরনক শবৈশবেনোগ

এনসনে ১৯৭২ সাল বরনক ব িিাষটর ৈাাংলানেনেি িাজেীশবিনি শবেনলা হোৎ কনি বকে িাি অৈিাে বেই বকে চীে ও ভািি সামনে চনল

আসনলা কািণ শবহনসনৈ ৈলা াে ১ েববই েেনকি পি েশবিণ এশবেোে িিানষটরি পিিাষটরেীশবিনি শবকে পশবিৈিত ে হনেনে ৈে অরতনেশবিক

ৈাজাি শবহনসনৈ ভািনিি উতথাে এৈাং অরতেীশবিি পরসানিি কািনে িিাষটর ভািনিি সনগ ভানলা সমপকত বিশবি কনি এশবগনেনে এি ফনল েশবিণ

এশবেোে িিাষটর এক যাপ বপেনে বরনকনে িািা ভািনিি কমতকানডনক সমরতে শবেনেনে িনৈ পাশবকসতাে ৈযশবিি েশবিে এশবেোি বেেগনলানি

ভািনিি ভশবমকানি ১৯৯০ এি পনি িিানষটরি সমরতে িনেনে ফনল িিাষটরনক সামনেি সাশবিনি বেো ােশবে িনৈ িািা অেপশবিি

রানকশবে ৈাাংলানেনেি সনগও িানেি শবৈশবভনন বিনতর সহন াশবগিামলক কাজ হনেনে েশবিণ এশবেো িিানষটরি এ েীশবিনক অনেক

মযাকনডাোলডাইনজেে অৈ ইউএস ফনিে পশবলশবস ৈলা াে সনাে নে পিৈিী সমনে শবৈি অরতেীশবি এশবেোি শবেনক ঝনক াওোে িিাষটর এশবেোে

িানেি অরতনেশবিক েীশবি িহণ কনিনে িািা বেনেনে চীনেি উতথােনক বেকানি হনল এশবেোি সনগ অরতনেশবিক সমপকত ৈাোনি হনৈ িািই

150

অাংে হনসনৈ টিশবপশবপ কিা হে টিশবপশবপএি অশবযকাাংে বেে হনলা পৈত এৈাং েশবিণপৈত এশবেোনি এৈাং বকনদর শবেনলা ভািি মহাসাগনিি পািৈিী

বেে িিাষটর বেনেনে শবে এ বেেগনলানক শবৈশবেনোগ ও ৈযৈসা শবেনে পরভাৈ ৈলনে শবেনে আসা াে িাহনল চীনেি অিগশবিনক রামানো সহজ

হনৈ িনৈ ব নহি এ েীশবি সফল হেশবে শবৈনেষ কনি টরামপ এি েীশবিি কািনণ ফনল এ বেেগনলা চীনেি পরশবি ঝনক পনেনে টিশবপশবপ ৈযরত

হওোি পি েশবিণ এশবেোি িাজেীশবিনি িিাষটরনক েৈ বৈশবে বেো ােশবে

সিিাাং চীে ও ভািনিি সনগ ৈাাংলানেনেি ভািসনমযি করা আসনল এ অদেয িিীে েশবি িিাষটর সামনে আনস দটি শবজশবেনসি মনযয

ভািসনমযি জেয িিীে মাযযম পরনোজে ব মে োশবেপাললাে একটি বেল রানক িিাষটর ৈাাংলানেে পিিাষটরেীশবিনি চীে ও ভািনিি ভািসনমযি

বিনতর ওই বেনলি মনিা ৈাাংলানেনেি িাজেীশবিনি িিানষটরি গরতব এোনে িিাষটর ৈাাংলানেনেি পরশবিনৈশবে িাষটর েে ভািি পরশবিনৈেী

চীে কাোকাশবে দটি বেনেিই ৈাাংলানেনেি ওপি শবভনন শবভনন আিহ আনে সিিাাং এটাি ভািসনময িিানষটরি উপশবিশবি জরশবি শবেনলা

২০০৯ সাল বরনক আওোমী লীগ সিকাি িিানষটরি সনগ ব াগান াগমলক সমপকত বিনেনে িনৈ দই বেনেি মনযয দিতব বিশবি হনেনে

কািে হনে িাজনেশবিক ২০১৩ সানল িিাষটর সবে ও শবেিনপি শবেৈতাচনেি ওপি গরতবানিাপ কনি ভািি শবকনত এমে শবকে চােশবে আি

চীনেি শবেশবেত ষট বকানো অৈিাে শবেনলা ো িিাষটর শবেিনপি শবেৈতাচেনক েৈ বজাি শবেনেশবেনলা কািণ শবেৈতাচে দৈতল হনল একশবেনক সিকানিি

ওপি চীে অরৈা ভািনিি পরভাৈ বৈনে ানৈ পাোপাশবে অগণিাশবিক অৈিাে জশবগৈাে ৈােনৈ কিানষটরি এ সিকত অৈিা ৈাাংলানেে সিকাি

গরতব বেেশবে পিৈিীনি বেো বগল সিকানিি ওপি ভািনিি িাজনেশবিক পরভাৈ অিযনত ৈশবে বপনেনে সিকাি িাজনেশবিক ভানৈ ভািনিি

ওপি শবেভত িেীল হনে পনেনে ফনল ভািিনক অনেক শবকেই শবেনেনে বস অনরত ৈাাংলানেনে বিমে শবকেই পােশবে ফলশরশবিনি ভািনিি সনগ

ভািসমসযহীে সমপকত বিশবি হনেনে অেযশবেনক চীে শবৈশবেনোনগি মাযযনম ৈাাংলানেনে অৈিাে েশবিোলী কনিনে এ দটি বেনেি বকানোটিি সনগ

ৈাাংলানেনেি ভািসমযহীে সমপকত িিানষটরি েশবিণ এশবেো বকশবনদরক সবানরতি পশবিপনথী ফনল ৈিত মানে কিানষটরি সনগ ৈাাংলানেনেি সমপকত অনেক

আেষঠাশবেক শযমাতর শবেিাপততা ও বগানেিা প তানে শবকে সমপকত িনেনে এি ৈাইনি চীে-ভািনিি মনযয ভািসময িিাে িিানষটরি সনগ

িাজনেশবিক প তানে বস সমপকত রাকা েিকাি বসটা বেই

ৈাাংলানেনেি ভ-বকৌেলগি সবারত বকােটা ভিাজনেশবিক সবারত শবক বসটা হনলা ৈাাংলানেেনকই শবচনতা কিনি হনৈ চীনেি সবানরতও েে

ভাািনিি সবানরতও েে অরৈা িিানষটরি সবানরতও েে শবেনজি সবানরতই এ েশবিগনলাি মনযয ভািসমসয আো েিকাি ৈাাংলানেনেি অৈিাে ও

ভনকৌেলগি সন াগটানক ৈযৈহাি কিনি হনৈ িাজনেশবিক ৈা অরতনেশবিক কািনে ভাসনমযি শবৈষেটি শবচনতা ো কনি জািীে সবারতনক পরাযােয শবেনে

েীশবি শবেযতািণ পরনোজে িনৈ ৈিত মাে সিকাি ব টা কিনে িািা িাজনেশবিক ভানৈ ভািনিি ওপি এৈাং অরতনেশবিকভানৈ চীনেি ওপি শবেভত িেীল

হনে পনেনে সিকাি এভানৈ ভািসময কিাি বচষটা কিনে িািা মনে কিনে এভানৈই ৈাাংলানেে ভািসময িিাে সফল হনেনে অেযভানৈ

বেেনল চীে ও ভািি শবেনজনেি সবানরতি জেয আওোমী লীগনক িমিাে িােনি চাে চীনেি সবারত হনলা িািা ব নকানো জােগাে আযা

বসবিিাশবিক সিকািনক পেি কনি কািণ হনে এ যিনেি সিকাি দেীশবি কিনলও ঋনেি টাকাে উননেে কাজ কনি এই যিনেি ৈযৈিাে চশবিি

েসো সাংসনে উতথাপে কিনি হেো পশবিকলপো িহনণ েীরতসশবতরিা রানক ো চীেও েীরতসশবতরিা চাে ো িািা টাকা শবেনি চাে এৈাং দরি ৈাসতৈােে

151

চাে ফনল আযা বসবিিাশবিক সিকাি চীনেি জেয উপ ি িাজনেশবিক ভানৈও চীনেি সবারত আনে চীে শবৈিৈযাপী উোিগণিাশবিক ৈযৈিাি

শবৈরনে কাজ কিনে ফনল ৈাাংলানেনে শবে অশবি উোি েল ো রানক িাহনল িা চীনেি িাজনেশবিক সফলিানক সহজ কিনৈ

অেযশবেনক ভািনিি জেযও এ সিকাি অনেক গরতবপণত কািণ িািা শবেেিে কিনি সিম হনে চীে ও ভািনিি এ পরভানৈি মনযয

িিাষটর আসনল বকারাও শবফট কিনে ো িিানষটরি শবেিাপততা চশবিনি সিকাি সাো বেেশবে িািা িিানষটরি সনগ বকানো যিনেি চশবিনি

ব নি আিহী েে গলোে আকরমনেি পি িিাষটর একটি সিাসশবৈনিাযী সহন াশবগিা চশবি কিনি বচনেনে িনৈ িা গরতব পােশবে চশবি হেশবে

শবকে শবকে বিনতর সহন াশবগিা হনে িনৈ িাজনেশবিক ভানৈ বকানে সমপকত আগােশবে ২০০৯ বরনকই এভানৈ ভািসময িাপেকািী েশবি িিানষটরি

সনগ ৈাাংলানেনেি এমে সমপকত ৈজাে রাকাে চীে অরৈা ভািনিি সনগ সমপনকত ি বিনতর ভািসমযহীেিা পরােই বচানে পনে ভািনিি পরশবি

আওোমী লীনগি বঝাো ক সপষট িাজনেশবিকভানৈ টিনক রাকনিই িািা ভািনিি পরশবি দৈতলিা বেোে িাজনেশবিকভানৈ ভািনিি সনগ আওোমী

লীনগি সমপকত অনেক গভীি এৈাং কাোকাশবে এ সমপকত সামনে অনেক শবেে প তনত অৈযাহি রাকনৈ ভািনিি পরশবি এ শবেভত িিাি কািনণ শবকনত

ৈাাংলানেে অশবিশবিি শবকে অজত ে কিনে ো ভািি অরত শবেনে সাহা য কিনে ো এ সিকািনক ভািি বিমে বকাে অরত শবেনে সাহা য কিনে

ো

উননেেনক আওোমী লীগ পরযাে এনজনডা শবহনসনৈ িনল যনিনে ৈে পরনজকটগনলানক ইসয শবহনসনৈ বেোনো হনে ব উননেনেি সবানরতই

গণিনিি শবকেটা োে বেওো হনেনে বেোনোি মনিা এ পরনজকটগনলাি জেয টাকা েিকাি শবকনত সবেিা জৈাৈশবেহীিা িাজনেশবিক শবিশবিেীলিা

ও গণিাশবিক ৈযৈিাি েিত পিণ ো হওোে এই টাকাটা ব নহি আনতজত াশবিক োিানেি কাে বরনক শবেনি পািনি ো ফনল সিকাি অেযনকাে মাযযম

েজনে ব োনে কম জৈাৈশবেহীিা ও কম সবেিাি সন াগ িনেনে চীে এ বিনতর সৈনচনে সহজ মাযযম চীে সবেিা ও জৈাৈশবেহীিাি শবৈষেটি

েৈ বৈশবে গরতব বেে ো আি এ যিনেি ৈে পরনজনকট টাকা বেওোি িমিা চীনেনিই আনে ভািনিি োই ফনল আওোমী লীনগি িাজনেশবিক

শবেভত িেীলিা ভািনিি কানে এৈাং অরতনেশবিক শবেভত িিা চীনেি কানে কািণ িাজনেশবিক ভানৈ টিকনি ো পািনল অরতনেশবিক সশবৈযাও সমভৈ েে

ফনল চীে আওোমী লীনগি ভািি শবেভত িেীলিানক েৈ বৈশবে বেশবিৈাচক বেেশবে চীে সৈশবকে েীরত বমোনে শবচনতা কনি িািা বেেনে আেেতগি

ভানৈ িািা উোি গণিনিি শবৈরনে সফল হনে ৈাাংলানেনে ব গণিনিি সাংকট বেো শবেনেনে বসটানক সমরতে শবেনে চীে িাোো চীে

ৈনঝনে ব ভািনিি পরভাৈ একশবেনে কনম ানৈ ো চীে িাি করমৈযতমাে পরভানৈি মাযযনম যীনি যীনি ভািনিি পরভাৈনক হরাস কিনি চাে

িািা সফলও হনে ভািিনক বেনে আওোমী লীগ চীনেি শবেনক ঝকনৈ ো এটা চীে ভানলাভানৈই জানে

চীটন সফটর দেটেই ভোরটে দেটে হটে শবৈষেটি এভানৈ েে িনৈ হেনিা এভানৈ পশবিকলপো কিা হেনে িনৈ ভািনি সফি

এমশবেনিই হে জেগণনক বেোনোি জেয আওোমী লীগ শবকে বকৌেল অৈলমবে কনি বেো বগনে চীে বরনক সাৈনমশবিে বকোি পি ভািনিি

পি বরনক বৈে শবকে সফি হনেনে পরযােমিী পরকানেয বরাষো শবেনলে ব ভািনিি সানর সমপনকত রাটশবি হনৈ ো এটা হনে জেগণেনক

বেোনোি বকৌেল

152

ভবেষেে নীবে ৈাাংলানেনেি জািীে সবারত ৈাাংলানেেনকই িিা কিনি হনৈ এটা চীে-ভািি ৈা িিাষটর িিা কিনৈ ো ফনল জািীে

সবারতগনলা শবচশবিি কিা জরশবি বসগনলা শবেনে েিকষাকশবষ কিা বসগনলাি শবৈশবেমনে ৈাাংলানেনেি েীরত বমোেী সবানরতি অেকনল া কিাি কিনি

হনৈ শবদবিীেি ৈাাংলানেনেি হানি সবারত উোনিি মাযযমগনলা কনম বগনে িাজনেশবিক কািনে অনেকগনলা সন াগ েষট হনেনে ব মে

বকানো শবৈশবেমে োোই ৈিি ৈযৈহানি ভািিনক সন াগ বেওো হনেনে অরচ এই ৈিি অনেক গরতবপণত শবেনলা বকে বকানো যিনেি

আনলাচো োো সন াগ বেওো হনলা ৈাাংলানেে অৈিােগি ব সমপে আনে িাি রা র ৈযৈহাি কিনি হনৈ ব মে ভািি মহাসাগনি

পরনৈনেি সন াগ েশবিণ ও েশবিণপৈত এশবেোি সাংন াগ ফনল এ সন াগগনলানক শবকভানৈ ৈযৈহাি কিনি িা ৈাাংলানেেনক সঠিকভানৈ ভাৈনি

হনৈ শবসগাপি িাি বপাটত ৈযৈহাি কনি যেী হনেনে এভানৈ পশবিকশবলপিভানৈ আগানি হনৈ

সিিাাং ৈালানেনে শবে বকানো বেনেি ওপ ঝনক পনে িাহনল িাজনেশবিক শবসোনতও ওই বেনেি অেকনল ানৈ ফনল বেনেি সবারত

সাংিিণ হনৈ ো িাজনেশবিকভানৈ ভািনিি ওপি আি অরতনেশবিকভানৈ চীনেি ওপি শবেভত িেীল হনে াওোি অনরতই হনে শবেনজি সবারত বরনক

সনি এনসই িানেি সানর সমঝিাে িাশবজ হওো কা তকি গণিাশবিক ৈযৈিা ও জেসনচিেিা োো বেনেি সবারত িিা কঠিে েীরত বমোেী

িাজনেশবিক ও অরতনেশবিক লিয শবেযতািণ কিনি সিম হনল সফল িাজনেশবিক ৈযৈিা পরশবিশবষঠি হনল সবেিা রাকনল বেনেি সবারত িিা হনৈ

েিৈা বকানোভানৈই সমভৈ েে ভািিনক া বেওো হনেনে িাি শবৈশবেমনে শবক পাওো বগনে ৈাাংলানেনেি শবক সমপে আনে এৈাং সবারত শবক

বসশবেক শবৈনৈচো কনিই এ যিনেি সমপকত বিশবি হওো উশবচি শবক শবক আোে কিনি চাই বসটা শবেযতািণ কিনি হনৈ শয শবদবপাশবিক েে

আনতজত াশবিক বফািানমও সহন াশবগিাি সন াগ িনেনে এ সৈশবকেই শবেযতািণ কিনি হনৈ শবেনজি সবারতনক ঠিক বিনে ভািি বক া বেওো হনেনে

িা অনেক ৈহমাশবতরক টরােশবজট বেওো হনেনে ভািি িাি উততিপৈত পরনেেগনলানি ৈাাংলানেনেি শবৈশবেনোনগি সন াগ কনি শবেনি পািনিা

টরােশবজট বেপাল ও ভটানেি সনগও সাং ি কিা ব ি পাশবেচশবি সীমানত সমসযা ইিযাশবে শবৈষেগনলা সামনে বিনে েীশবি শবেযতাশবিি হনি পািনিা

২০০৯-২০১৮ সানলি মনযয ভািি ৈাাংলানেে বরনক ব সশবৈযা আোে কনি শবেনেনে ৈাাংলানেনে বস িলোে েৈই সামােয শবকে অজত ে

কিনি বপনিনে ভািসমযটা পনিাপশবি ভািনিি পনি চনল বগনে অরতেীশবি পাশবে ৈনটে িাজেীশবি অনৈয ৈাাংলানেশবে ইসয সৈ শবকেই ভািনিি

সবারত সাংিিণ কনিনে এ সমেকানল চীে এৈাং ভািি িানেি জািীে সবারত সামনে বিনে ৈাাংলানেনেি কাে বরনক সনৈতাচচ সন াগ আোে কনি

শবেনি বপনিনে এ সমনেি মনযয ৈাাংলানেে িাি ভনকৌেলগি অৈিাে ও জািীে সবারতনক সামনে বিনে েৈ সামােয সফলিা অজত ে কিনি

বপনিনে

153

Ek 3 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Delwar Hossain

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruuml Guumlney Asya Uzmanı Bangladeş

dış politika analistlerden en ccedilok bilinen kişilerden biridir

Goumlruumlşme Tarihi 27 Kasım 2019

একটা বেনেি পিিাষটরেীশবি শবৈশবভনন উপোনেি ওপি শবেভত ি কনি আি ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিি বিনতর ইশবিহাসও জশবেি ৈলা াে

ব মে চীনেি সনগ আমানেি সমপনকত ি শরটা শবকনত সেকি শবেনলা ো ১৯৭১ এ চীনেি ভশবমকাি কািনে বৈশবি সমপকত শবেনলা এৈাং পররম শবেনক

সমপকত শরই হেশবে অেযশবেনক ভািনিি সনগ সমপকত মশবি নে ভািনিি সমরতনেি কািনণ শরনিই একটা বকৌেলগি ও বজাটগি সমপকত

শবেনলা দই বেনেি মনযয ৈিতবপণত শবদবপাশবিক চশবি শবেনলা একটা প তানে বৈশবিক ও আঞচশবলক উপাোেগনলাি পরভানৈ এ অঞচনলি বেেগনলানি

ব পরভা পনে িাি বপরশবিনি ভািি-ৈাাংলানেে সমপনকত কেনো কেনো একটা টাোনপানেে-ওোোমা হনেনে

সাংশবৈযানে পিিাষটরেীশবিি ব েীশবি অেসিণ কিা আনে বসশবেনক িাকানল বেো াে ৈাাংলানেে সকল বেনেি সনগ সসমপকত িােনৈ

বসশবেক বরনক বেেনল ভািি ৈা চীনেি সনগ ৈাাংলানেে সসমপকত ও েশবিোলী সমপনকত ব নি পানি ৈাসতৈিা হনে ব ভিাজনেশবিক শবৈনৈচোে

ৈাাংলানেে-ভািি সমপকত শবৈনেষ গরতব পাে একই কািনণ চীনেি সনগ সমপনকত ি গরতবও আনে সনাে নেি সমে ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক

গরতব ব মে শবেনলা এেেকাি বপরশবিনি বেেনলও ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক গরতব ৈশবে বপনেনে িাোো ৈহমেী শবৈনি শবৈনেষ কনি চীে

ও ভািি েে েশবিোলী হনে িেে বেো ানে ৈাাংলানেনেি গরতব আিও ৈশবে পানে সিিাাং ৈালানেনেি ব শবেিাপততা ও উননেনেি

চাশবহো আনে বস শবৈষেগনলানক সামনে বিনে পশবিচাশবলি হনে পাোপাশবে োসক ািা আনসে িানেি দশবষটভশবগও বসোনে ি হে সনাে নেি

পি মিােনেতি গরতব অনেক কম বস কািনে বেো াে চীে ও ভািনিি সনগ একই সনগ অাংেীোশবিতব মলক েশবিোলী সমপকত বিশবি কিাি

সন াগ িনেনে গি ১০ ৈেনি এক যিনেি ভািসমযপণত অৈিাে বিশবি কনিনে ৈাাংলানেে দই বেনেি সনগ অিযনত উৎপােেমেী এৈাং

বকৌেলগি সমপকত বিশবি কিাি মাযযনম একটা ভািসময বিশবি কিনি বপনিনে

দেোন দেোন দেটে ভোরসমে হটেটে ভািনিি সনগ সমপনকত ি শবৈষনে বেেনল ৈলা াে এটা ৈহ মাশবতরক অরতেীশবি শবেিাপততা

িাজনেশবিক সাাংেশবিক সৈ শবৈষেগনলাই কাজ কিনে শবৈনেষ কনি পরশবিনৈশবে িাষটর হওো ও একটা গরতবপণত উপাোে অরতেীশবিনি ভািি-চীে

ৈাাংলানেনেি জেয সমাে গরতবপেত চীে পরযাে ৈযৈসাশবেক অাংেীোি ভািি শবদবিীে ৈাশবণনজযি শবেনক বরনক দই বেে পরাে কাোকাশবে পনৈতি

িলোে ভািনিি শবৈশবেনোগ ৈােনে অেযশবেনক অৈকাোনমা উননেনে চীনেি ভশবমকা ৈােনে ফনল অরতেীশবি একটা গরতবপণত ইসয শবেিাপততা

শবৈষনে বেো াে চীনেি সনগ আমানেি সামশবিক সমপকত অিযনত ভানলা সৈনচনে বৈশবে অসতর চীে বরনক আমোশবে কিা হে ভািনিি সনগ এটা

কম ভািনিি পনি ৈাাংলানেনে এনিা অসতর সিৈিাহ সমভৈও েে কািণ িািা শবেনজিাই আমোশবে কনি শবকনত ২০১৭ সানল পরযােমিীি সফনল

একটা সমনঝািা সমািক সািশবিি হনেনে ভািনিি সনগ সিঞজাম করনে সমমি হনেশবে এি ফনল ভািি বরনক ৈা ভািনিি মাযযনম ৫০০ শবমশবলেে

ডলানিি সিঞজাম বকো হনৈ সিিা বেো াে ভািনিি সনগ সামশবিক সহন াশবগিা আনে এৈাং িাি যিণটা শবভনন ভািনিি সনগ আমানেি মলি

154

শবেিাপততাি ব শবৈষেগনলা আনে ব মে উততিপৈত অঞচনল ব অশবিিিা ৈা আনিালে বসোনে ৈাাংলানেনেি সহন াশবগিাে িা েমে কিনি সিম

হনেনে ৈিত মাে সিকাি ভািিীে শবৈনদরাহীনেি ৈাাংলানেনেি বভিনি সন াগ বেেশবে এৈাং িানেি িৎপিিা ৈি কিনি সহন াশবগিা কনিনে ফনল

এটা ভািনিি জেয অনেক ভানলা হনেনে সিিাাং ভািনিি অভযনতিীণ শবেিাপততাি বিনতর ৈাাংলানেনে গরতবপণত ভশবমকা পালে কনিনে দনেনেি

মনযয সসমপনকত ি কািনে সীমানত বকনদরীক ব সমসযা শবেনলা বসটা অনেকটা দি হনেনে ফনল ৈাাংলানেনেি সনগ ভািনিি শবেিাপততা সমপকত

িনেনে এৈাং এনক অেযনক আিাি মনযয বিনে োশবনতপণত সীমানত বিশবিি বচষটা কনিনে

চীনেি সনগ আমানেি সিাসশবি সীমানত বেই চীনেি সনগ সামশবিক সমপনকত ি শবভশবতত হনে সামশবিক সিঞজাম শবভশবততক চীে বরনক বকানো

সামশবিক হমশবক ৈা ভীশবি বকনদরীক েে চীে ব মে ৈাাংলানেেনক শবেিাপততা হমশবক মনে কনি ো ৈাাংলানেেও বিমে চীনেি সনগ সমপনকত ি মল

শবভশবতত অরতেীশবি ও সামশবিক সহন াশবগিা সামপরশবিক সমনে পাৈশবলক শবডপনলানমশবস এৈাং সাাংেশবিক সমপকত েশবিোলী হনে ফনল ৈাাংলানেে-

চীে সমপকত ভিাজনেশবিক ভানৈ ব ৌর সশবৈযাি পর বিশবি কনিনে ভািি ব নহনি পরশবিনৈশবে িাষটর বসনহি শবেিাপততাি শবৈষেটি বৈশবে গরতব পাে

বসটা চীনেি সনগ পাে ো িনৈ চীনেি সনগ শবেিাপততাি সমপকত সামশবিক সিঞজাম

আনতিাষটরীে সমপনকত ি বপেনে দ বেনেি সবারতই শবৈেযমাে রানক বসই সবানরতি শবৈষেটা কেনো কেনো কম বৈশবে হনি পানি এটা পরনিযক

িানষটরি ৈাসতৈিাি শবেশবিনেই শবেযতাশবিি হে ৈাাংলানেনেি ব অরতনেশবিক অৈিা বস বপরশবিনি ৈাাংলানেনেি অরতনেশবিক সবানরত চীে ও ভািনিি সনগ

সসমপকত বিশবি কিা ও ৈজাে বিনে অরতনেশবিকভানৈ লাভৈাে হওোি শবৈষেটি কাজ কনি অেযশবেনক চীে ও ভািি অরতনেশবিক ভানৈ লাভৈাে

হনে িনৈ িািা ভিাজনেশবিক সবারতটানকই বৈশবে শবচনতা কিনে িানেি জেয ভিাজনেশবিক মনোভাৈ গরতবপণত িনৈ ৈাাংলানেনেি জনেয

ভিাজনেশবিক আিহটা ৈা মনোভাৈটা গরতবপেত েে ৈাাংলানেনেি অভযনতিীে ব োশবিদরিা অৈকাোনমাগি ব সমসযা ও অভাৈ শবৈোল

জেসাংেযাি কািনে উননেনেি ব চাশবহো িা অনেক বৈশবে ফনল ৈাাংলানেনেি অনেক মলযে েিকাি বটকেশবজ েিকাি উপকিণ েিকাি

বসশবেক শবৈনৈচোে ভািি ও চীে ৈাাংলানেনেি গরতবপণত অাংেীোি কািণ ৈাাংলানেনেি আমোশবেি ৈে অাংে চীে ও ভািি বরনক আনস ফনল

অরতনেশবিক শবেক বরনক এ দই বেনেি সনগ আমানেি আনতশবেভত িেীলিা িনেনে ব নহি ৈাাংলানেেি ভিাজনেশবিক আিহ বেই ৈা রাকাি সন াগ

বেই ৈাাংলানেনে ব নহি শবেিনপি একটি িাষটর বস িাি উননেে ও অরতনেশবিক আকাাংোনক গরতব বেে উননেেেীল ৈা উননি বেনে উননীি হনি

চাে ৈাাংলানেনেি অরতনেশবিক এনজনডাগনলা অনেক বৈশবে সসপসট চীে ৈা ভািি শবেনজি অরতনেশবিক শবভশবততনক মজৈি কনিনে এেে শবেনজি

শবেিাপততা ও শবৈি িাজেীশবিনি শবেনজনেি বকৌেল শবেনে িািা অিসি হনে

lsquoশবৈআিইrsquo এি আওিাে ৈাাংলানেনে এেেও বিমে শবৈশবেনোগ পােশবে এৈাং সমভাৈো শবকেটা কম িািনচনে ৈিাং চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি

ব অরতনেশবিক সমপকত শবেনলা বসটা অৈযহাি িনেনে চীে পদমানসি কণতফশবল টানেলসহ শবৈশবভনন পরনজনকট কাজ কিনে চীে বকামপােীগনলা কাজ

কিনে শবৈআিই পরকনলপ সবলপ আকানি শবৈশবেনোগ আসনে িাোো শবৈআিই শবেনে ভািি ও চীনেি মনযয শবকে মিানেকয আনে ৈাাংলানেে উননেনেি

জেয আনতন াগান াগনক গরতব শবেনে এটা শয চীে ৈা ভািনিি কািনণই েে েশবিণ এশবেোি ৈা েশবিণ পৈত এশবেোি জেয েিকাি সিিাাং

ৈাাংলানেে কানেকটিশবভটিি বিনতর ৈহমাশবতরকিানক গরতব শবেনে ৈহমাশবতরক বেেনলও চীে ৈা ভািি ব নহি শবেনজনেি জেয ৈহমাশবতরকিানক

উপ ি মনে কনি ো বসনহি িিা শবদবপাশবিকিানক গরতব বেে ফনল ৈাাংলানেনে একশবেনক ৈহমাশবতরক এৈাং শবদবপাশবিক পনথানক সমনবনে কিনে

155

কািণ ৈাাংলানেনেি পশবিকলপো উননেে বকশবনদরক বসটা অনেক বৈশবে সাসনটইেএৈল বডনভলপনমনট বগাল ৈা শবমনলশবেোম বডনভলপনমনট বগাল ৈা

এই জািীে লনি বপৌোনো

দrsquoদেটের অেসথোন েোাংেোটেের জনে হমবে বেনো ৈাাংলানেেনক শয চীে ৈা ভািি েে মাশবকত ে িিানষটরি সবারত এৈাং জাপাে ৈা ইইউ

এি মনিা শবৈশবভনন েশবিি সনগ সমনবে কিনি হনে মল করা হনে ব বকানো বেনে েে শবভনন শবভনন পরশবিদবশবিি অৈিাে রানক িেে ওই বেনেি

ওপি শবৈশবভনন চযানলঞজ আনস ওই চযানলঞজ কটনেশবিক ভানৈ বমাকানৈলা কনিই অিসি হনি হে ৈাাংলানেে ব নহি চীে-ভািি- িিানষটরি

উপশবিশবি আনে বসনহি ৈাাংলানেে এটানক শবদবপাশবিকভানৈ সমনবে কিনে ওই বেেগনলাি মনযয ব আনতপরশবিন াশবগিা আনে বসটাি চাপ

ৈাাংলানেে শবেনে ো ৈাাংলানেে এোনে একটা উোি পর অেিণ কিনে সহন াশবগিামলক সমপনকত ি মানযযনম শবকভানৈ উপকি হওো াে বস

পরশবকরো চলনে এোো আঞচশবলক সহন াশবগিা ৈাাংলানেনেি জেয গরতবপণত বসশবেক বরনক ৈাাংলানেে চযানলঞজ বমাকানৈলা কিনে িাশবেোও

শবকনত শবেউশবিোি পরনজনকট সহােিা কিনে ফনল বেো াে ৈাাংলানেে শবৈশবভনন বেনেি সনগ ভানলা একটা সমপকত শবেনেই এগনে ঐ বেেগনলাি

মনযয বৈশবিিা রাকনলও দটি কািনণ িািা ৈাাংলানেেনক পানে বপনি চাে পররমি অরতনেশবিক সবারত শবদবিীেি শবেিাপততা শবেিাপততাি শবেক বরনক

ৈলনল ৈাাংলানেনেি ভিাজনেশবিক অৈিাে ৈগপসাগনি ৈাাংলানেনেি সন াগ এৈাং ১৭ বকাটি মােনষি উপশবিশবি ৈা ৈাজাি বসি শবহনসনৈ অৈিাে

বসসৈ শবৈনৈচোে িািা ৈাাংলানেেনক বকাণোসা কিনি চানে ো ৈা এমে বকানো েীশবি অেসিণ কিনি চানে ো ানি কনি ৈাাংলানেে বকানো

শবৈনেষ বেনেি শবেনক ঝনক পনে ফনল বেো াে অেযনেেগনলা ব মে ভািি-চীনেি েীশবিও শবকনত ৈাাংলানেেনক ভািসময িিাে সহােিা

কিনে চীে ৈা ভািি শবে ৈাাংলানেেনক বৈশবে মাতরাে পরভাশবৈি কিনি চাে ৈা বকােোসা কিনি চাে িাহনল ৈাাংলানেে অেযনেনেি শবেনক ঝনক

পেনি পানি ফনল ৈাাংলানেনেি ভািসমযপণত েীশবি ব মে শবেনজি জেয গরতবপণত বিমে অেয বেেগনলা ািা সমপকত কিনি চাে িানেি

জেযও গরতবপণত

উোহিণ সবরপ ভািি শবে ৈাাংলানেনেি পরশবি কনোি েীশবি বেে িাহনল ৈাাংলানেে চীনেি পরশবি ঝনক পেনৈ আৈাি চীেও শবে এমে

েীশবি বেে িাহনল ৈাাংলানেে ভািনিি পরশবি ঝনক পেনি পানি এই সমনঝািামলক পরশবিন াশবগিা িানেি মনযয আনে ভািি-চীে বৈশবিিা

ৈাাংলানেনে পরভাৈ বফলনল চীে-ভািিও শবকনত িশবিিসত হনৈ ৈাাংলানেে এই সন াগটানক েিিাি সনগ কানজ লাগানে ভানলাভানৈ কানজ

লাগানো বগনল ৈাাংলানেনেি জািীে সবারত িশবিি হনৈ

ভোরটের সটে রোজননবেে ও চীটনর সটে অরথননবেে বনভথ রেো শবৈষেটা ওই িকম েে দই বেনেি সনগ অরতনেশবিক গভীি সমপকত

আনে ১৯৭৮ সাল বরনক চীে অেয বেনেি িাজনেশবিক ৈযিাে বিমে হসতনিপ কনি ো চীনেি পিিাষটরেীশবি এক িকম ভািনিি পিিাষটরেীশবি

অেযিকম ৈাাংলানেনেি সনগ ভািনিি সমপনকত ি একটা িাজনেিশবক শবেক আনে বসশবেকটা একসমে বৈশবে সৈাি কানে পশবিশবচি শবেনলা শবকনত

ৈিত মানে আওোমী লীগ ৈা শবৈএেশবপrsquo কানিািই শবকনত েীশবিগি বিমে বকানো পারতকয বেই কািে শবৈনিাযীেল শবহনসনৈ শবৈএেশবপও ৈনলনে িািা

ভািনিি সনগ সসমপকত গেে কিনৈ ৈাাংলানেনেি মাটিনি ভািিীে শবৈনদরাহীনেি আশরে বেনৈ ো চীে কানিা অভযনতনি হসতনিপ কনি ো

সিকানি ব ই রাকক চীনেি বকানো মারাৈযারা োই ভািনিিও বস যিনেি হসতনিপ কিা উশবচি েে অনেনক মনে কনিে ভািি ৈাাংলানেনেি

অভযনতনি হসতনিপ কিনে এটা হনেও রাকনল িা ঠিক েে ভািনিি এটা কিা উশবচিও হনৈ ো শবে বকউ মনে কনি ভািনিি সমরতে শবেনে

156

সিকানি আসনৈ ৈা রাকনৈ বসটা ঠিক হনৈ ো িনৈ ৈি িাজনেশবিক েনলি ৈা সিকানিি পরশবি ৈি িানষটরি শবকনত একটা পশবিকলপো রানক সনাে

নেি সমে বেো ব ি সিাসশবি হসতনিপ হনে এেে কটনেশবিক ৈা বমৌে সমরতে বেো হে ৈিত মাে সিকানিি সনগ অরতাৎ আওোমী লীগ

সিকানিি সনগ ভািনিি সৈ সিকানিি সনগই বৈাঝাপোটা একট ভানলা বসই বৈাঝাপোটা হেনিা িাজনেশবিক ভানৈ আওোমী লীগনক সহােিা

কিনে িনৈ ভািি-ৈাাংলানেে সমপনকত ি অরতনেশবিক শবেিাপততা ৈডত াি সাাংেশবিক িাজনেশবিক ৈিতবটা অনেকটা ঐশবিহাশবসক

মনতরীটের েকতেে একানডশবমক ভাষাে এটানক বিরশবিক ৈনল এগনলানক শবৈনেষে কিা কঠিে এগনলা অনেকটা সতশবিমলক করা

দনেনেি সমপনকত ি বিনতর বকানো বকানো বেিা এটা ৈযৈহাি কনিে ৈাসতৈিা হনে এ সমপকত ৈিনতবি হনলও এি বভিনি চযানলঞজ আনে

মিানেশবিকয আনে িনৈ একটা সিকানিি বভিনি সৈাই একই শবচনতা কনি ো সিকানিি মনযয ািা আনেে িানেি অনেনকি মনযয চীনেি

পরশবি আিহ আনে অনেনকি ভািনিি পরশবি অনেনক আৈাি চীনেি পরশবি অোিহ আনে বস পারতনকযি কািনে বকউ বকউ ভািনিি পরশবি

দৈতলিা বেোে িনৈ ৈাসতৈিা হনেhellipেীশবি শবক বেওো হনে িাজনেশবিক ৈিৈয আি েীশবিি মনযয পারতকয আনে শবৈএেশবপ শবে িমিাে

রাকনিা িাহনল হেনিা চীেনক উনেেয কনি এমে ৈলনিা আওোমী লীনগি সনগ চীনেি সমপকত অনেকটা ভানলা হনেনে িমিাে ািা রানকে

িানেি ঐশবিহাশবসকভানৈ কানেি সনগ বকমে বকমে সমপকত শবেনলা বসটা বেো ৈা শবৈনেষে কিা ভানলা হনৈ

ভবেষেে পররোষটরনীবে েীশবি পশবিৈিত েেীল িনৈ েীশবি হওো উশবচি ৈাাংলানেনেি উননেে বকনদরীক এেে ৈা আগামী বৈে কনেক ৈেনি

উননেে োো অেযশবকে ভাৈাি সন াগ বেো াে ো উননেনে ব বেেগনলা সহােিা কিনৈ িানেি সনগ সমপকত কিনি হনৈ সিকাি ব ই বহাক

উননেেনক সামনে িােনি হনৈ অনেযনেনে সিকাি বক আনস বসটা গরতবপণত েে সনগ সনগ শবেিাপততা জলৈাে বিাশবহগা সাংেশবি এগনলাও

উননেনেি অনতিাে বসগনলানক সামনে িােনি হনৈ জলৈাে পশবিৈিত নেি পরভাৈ পেনে উননেনে এ শবৈষেগনলানিও চীে-ভািনিি সমাে ভশবমকা

িাোি সন াগ িনেনে চীে ও ভািি এ পরনোজে শবে বমটানি আিহী রানক বসনিনতর ৈাাংলানেে িানেি সনগ সমপনকত গরতব শবেনৈ িনৈ

সমপনকত শবকে ওো োমা রাকনৈ িাজনেশবিক ইসযনি ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিি অিসিিা বেো াে ো সিকাি পশবিৈিত ে হনল ভািনিি সনগ

সমপনকত ি পশবিৈিত ে হনৈ এটা মনে কিা ঠিক হনৈ ো কািে ২০০৫ পিৈিী সমনে ভািনিি ৈাাংলানেনে অরতনেশবিক পরভাৈ ৈােনে বিাশবহগা

শবৈষেটি আমানেি কানে ব যিনেি বসটা চীে ৈা ভািনিি কানে অেযিকম এটানক শবভশবতত কনি ভািি-ৈা চীনেি সনগ সমপকত নক শবৈচাি কিা

কঠিে কািে পিিাষটরেীশবি ৈহমাশবতরক িাোো- ভািি-চীে সমসযাটানক এভানৈ ভাৈনে ো িনৈ িানেি ভশবমকাে বিাশবহগািা এৈাং ৈাাংলানেে

এমেশবক সামনে ভািি এৈাং চীে িশবিিসত হনৈ কািনে মােৈাশবযকাি ািা সমরতে কিনৈ ো িানেি বৈশবিি অৈিােও দৈতল হনৈ বিাশবহগা শবেনে

আঞচশবলক ব সমসযা সামনে বিশবি হনি পানি িানি চীে ও ভািি উভেই িশবিিসত হনি পানি চীে-ভািনিি সনগ মাোেমানিি সমপকত এি

গাঢ় ব িািা এটা সবলপ বমোনেি লানভি জেয ৈাাংলানেনেি শবৈরনে ানে ভানল সমপকত রাকনলই ব সৈ শবৈষনে সমরতে কিনৈ বসটা শবচনতা

কিা ঠিক হনৈ ো পিিাষটরেীশবিনক বেেনি হনৈ ইসয শবভশবততক ব মে দবেনেি সনগ ৈযৈসযা অনেক বৈশবে চীে ৈাাংলানেনে টানেল কিনে

ভািি শবৈশবেনোগ কিনে অরতনেশবিক সমরতে শবেনে

157

Ek 4 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Amena Mohsin

Dakka Uumlniversitesi Uluslararası İlişkiler Boumlluumlmuuml Profesoumlruumlduumlr Bangladeşrsquoin dış politika

analistler arasında ilk sırada yer almaktadır

Goumlruumlşme Tarihi 16 Kasım 2019

এেে শবৈিােনেি গ সিিাাং এেে সৈশবকে শবদবপাশবিকভানৈ অিসি হনৈ িা ঠিক েে এেে পিিাষটরেীশবিি বিতর ও বপরিাপট অনেক শবভনন

হনে বগনে একটা বেনেি সনগ সমপকত ভানলা হনল অেয বেনেি সনগ সমপকত োিাপ হনে ানৈ এমেও শবকনত েে আমিা বেেশবে শবকে শবেে

আনগ চীনেি বপরশবসনডনট ভািি সফি কনি বগনলে িানেি মনযয শবদবপাশবিক সমনঝািাি শবৈষেগনলা িনেনে ব নহি ৈাাংলানেে অরতনেশবিক

কটেীশবি অেসিণ কিনে আনত সাংন ানগি ওপি গরতব শবেনে বসশবেক শবৈনৈচো কিনল ৈলা াে ৈাাংলানেে ভািসময িিা কনিই চলনে ৈিত মাে

সমনেি সমপকত গনলা শবভনন শবভনন প তানে সমনঝািামলক হনে রানক একটা শবৈষনে সহন াশবগিামলক সমপকত হনল ব আনিকটা শবৈষনেও ব একই

িকম হনৈ বসটা ভাৈাি কািণ বেই চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি ঐশবিহাশবসক সমপকত আনে চীে ৈে একটি েশবি চীনেি ৈাাংলানেনে অনেক ৈে

ৈাজাি আনে অনেক শবৈশবেনোগ আনে অৈকাোনমা উননেনে চীে ভশবমকা িােনে চীনেি lsquoওনৈািrsquo পরনজনকট ৈাাংলানেনে সশবকরেভানৈ সহন াশবগিা

কিনে ৈাাংলানেে শবকনত এ শবৈষেটিনক ভািনিি মনিা কনি মনে কিনে ো আনত সাংন াগ শবহনসনৈ বেেনে ৈাাংলানেে এ শবৈষে মিশবভননিাি

শবৈষেগনলানক এশবেনে গশবনডি ৈাইনি বরনক ভাৈনে

ৈাাংলানেনেি ভািনিি সনগ পিাষটরেীশবিনি অরতেীশবিি পাোপাশবে শবেিাপততা শবৈষেটিও জশবেি জশবগৈাে শবৈষনে দই বেে সহন াশবগিা কিনে

চীনেিও এ শবৈষনে আিহ আনে চীনেি শবৈশবেনোগ আনে lsquoওৈিrsquo এি ৈাসতৈােনেি জেয শবিশবিেীলিাি পরনোজে আনে অরতেীশবি এৈাং শবেিাপততা

এ দটি শবৈষেনক সমনবে কনিই ৈাাংলানেে এনগানে ফনল দটি বেনেি সনগ আওোমী লীনগি সসমপকত িনেনে ব নহি ৈাাংলানেনে

আনতসাংন াগনক গরতব শবেনে বসনহি অকাোনমা উননেে অরতনেশবিক সহন াশবগিা ৈে কনি বেো হনে

চীন সফটরর পরপরই ভোরে সফটরর েোরন চীেনক শবেনে ভািনি শবকে শবেিাপততা শবচনতা রানক ভািনিি এ শবচনতা বরনকই ৈাাংলানেনেি

সনগ েিেভানৈ এশবগনে আনস পিিাষটরেীশবিনি শবকনত বক বৈশবে বপল বক কম বপল বস পরশন কিা াে ো টরােশবজনটি কািনে ৈাাংলানেে শবক

বপনলা শবক উননেে হনলা বসটা বেেনি হনৈ অরতনেশবিকভানৈ শবক পানে বসটা বেেনি হনৈ শবক পশবিমাে কমতনিতর বিশবি হনেনে িাজনেশবিক

বকানো সশবৈযা অশবজত ি হনে শবকো বসগনলা শবৈনৈচো কিনি হনৈ এেেও বসগনলা ৈাসতৈােে প তানে বেই েীরতনমোনে শবক অশবজত ি হনে বসটা

শবৈনৈচোে িােনি হনৈ সামশবেক লানভি শবহনসনৈ পিিাষটরেীশবিনি াে ো এোনে সশবেোি শবৈষেটিও জশবেি

ভোরটের বেষে আওেোমী দনেোটের পরাংেসো মেে েকতেে ওটা বেিানেি শবেনজনেি শবৈষে বকে ৈনল বকে কনি িানেি ৈযাপাি

বকাে বপরশবিনি কিনে বসটাও বেো ব নি পানি দভানৈ ৈলা াে একটা বেনেি সনগ ভানলা সমপকত চাওো ৈা সবারতগি শবৈষে জশবেি রাকনি

158

পানি এটা ভািনিি বিনতরই শয ো চীনেি বিনতরও রনট ১৯৭১ বক সামনে বিনে অনেক সমে ৈলা হনি পানি ব নহি মশবি ে শবেনে

ভািনিি সনগ আওোমী লীনগি একটা ঐশবিহাশবসক শবৈষে িনেনে এি ৈযাো িািাই শবেনি পািনৈ

আেোমী বেটনর পররোষটরনীবের বিনতর ভািি ও চীনেি সনগ ভািসময বিনে চলনি হনৈ চীে একটি ৈে অরতনেশবিক েশবি

িাজনেশবিকভানৈও েশবিোলী হনে অেযশবেনক ভািি পরশবিনৈশবে িানক অিাহয কিা াে ো পরশবিনৈশবেি সনগ ভানলা সমপকত রাকা জরশবি

ভািনিিও ভািসময বিনে চলনি হনৈ

159

Ek 5 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Goutam Das

Bangladeşli koumlşe yazarı Ccedilin Hindistan ve Bangladeş ilişkileri uzmanı

Goumlruumlşme Tarihi 16 Kasım 2019

আমিা ব সমনে আশবে বস সমেটা গরতবপণত সমনেি শবকে শবৈনেষ িাৎপ ত আনে আমিা ব শবৈি ৈযৈিাে আশবে িা শবকনত শবদবিীে শবৈি

নেি আনগ শবেনলাই ো শবদবিীে শবৈি নেি আনগ ৈে ৫টি েশবি শবেনলা শবকনত বকানো ৈযৈিাপো শবেনলা ো ২ে শবৈি নেি পি শবৈি ৈযৈিাে ৩টি

পরশবিষঠাে সামনে এনসনে জাশবিসাংর শবৈিৈাাংক আইএমএফ ২ে শবৈি নেি ৈে েশবিগনলা ৈনস দশবেো শবকভানৈ চলনৈ বকাে অরতনেশবিক ৈযৈিা

হনৈ িা ঠিক কনি শবদবিীে শবৈি নেি পি পশবিকশবলপি ভানৈ শবৈি োসনেি িানজনেশবিক অনরতনেশবিক পরশবকরো শর হে এৈাং িা গি েিাবদীি বেষ

প তনত চনল শবদবিীে যািাটি শর হনেশবেল আনমশবিকাি বেিতব একে েিনকি শরনি আনিকটি েিে যািা শর হে চীনেি হাি যনি া অরতনেশবিক

িাজনেশবিক যািা োনম পশবিশবচি এই ৈযৈিাে চীে অরতেীশবিনি ৈে পেনিপ শবেনে এশবগনে এনসনে

আমিা আশবে একটি পশবিৈিত েেীল অৈিা পাি কিশবে পিািে শবেেম পশবিৈিত ে হনে েিে শবেেম আসনে ২ে শবৈি নেি পি বেিনতবি

শবেনলা আনমশবিকা আি পশবিৈিত নেি বিতর শবেনলা ইউনিাপ েিে শবৈি ৈযৈিাে িাজেীশবিি পশবিৈিত নেি বিতর এশবেো এোনে উতথাে পিে হনে

এোনে বেনলাোে চীে-ভািি ও িিাষটর ভািনিি োম আসাি কািণ হনলা িিানষটরি েযােোল সানভত ইনসটিটিউট বরনক পশবিচাশবলি ৩টি গনৈষণা

২০০৪ সানল পররম গনৈষণাে ২০২৫ সানলি শবৈি ৈযৈিা শবেনে যািণা বেওো হে বকমে হনৈ পিৈিী গনৈষণা দটি ২০৩০ ও ২০৩৫ এ শবৈি ৈযৈিাি

যািণা বেে অেয আনিকটি গনৈষণা কনি লনডনেি বলাৈাল মযানেজনমনট বকামপাশবে পরাইস ওোডত াি হাউস িািা ২০৫০ সানলি শবৈি ৈযৈিা সমপনকত

যািণা বেওোি বচষটা কনি

বপরশবসনডনট ৈনেি সমে ২০০৭ সানল ২০২৫ সানলি শবৈি ৈযৈিা সমপশবকত ি শবিনপানটত ি েসো বৈি হে ২০০৮ সানল পরকাশবেি হে ফাইোল

শবিনপাটত শবিনপানটত চীনেি উতথাে বেকানো ানৈ ো ৈনলও উনললে কিা হে ২০২৫ সাল সমপশবকত ি শবিনপাটত টি পাওোি পি িিাষটর চীেনক বেনকানি

শবসোনত বেে ব নহি এশবেোে দটি উশবেেমাে েশবি চীে ও ভািি িনেনে বসনহি িািা ভািনিি ওপি শবেভত ি কনি lsquoচীে বেকানোrsquo েীশবি িহে

কনি আনমশবিকা ভািনিি সনগ সমনঝািা কনি চীনেি উতথােনক িটা পািা াে যীি গশবিনি শবেনে আসাি বচষটা শর কনি সমনঝািাি ফলশরশবি

ভািি িিানষটরি সহন াশবগিাে পািমােশবৈক বিনতর ৈযৈহানিি বমৌশবলক উপাোনেি সিৈিানহি পরশবিশরি আোে কনি বেে িাোো ৯১১ এি পি

ভািনিি পরশবি িিানষটরি আিহ ৈানে সিানসি শবৈরনে নে এশবেোে ৈি িাষটর পরনোজে হে বসনিনতর িািা ভািিনক িানেি পরযাে পেি

শবহনসনৈ িহণ কনি এভানৈ ভািনিি সনগ িিানষটরি সমপকত গাে হে এ সমে ভািি িিাষটরনক দটি শবৈষনে িাশবজ কিাে ১ ৈাাংলানেনে

অভযতথাে রটিনে ভািনিি পরভানৈ শবেনে আসা এি ফনল উততিপৈত িাজযগনলাি শবেিাপততা ৈােনৈ টরােশবজট বেওো ানৈ ২ ১৬ শবৈশবলেে ডলানিি

িপতাশবে সশবৈযা কম শনে আনমশবিকাে িপতােীি সন াগ ১১১ সমনে ৈাাংলানেনেি ওপি ভািনিি পরভাৈ পরশবিষঠাি শবৈষনে সমনঝািা শবেনলা ো

ৈিাং িিাষটর ৈাাংলানেনেি ওপি শবেেিণ পরশবিষঠাি বচষটা কনিনে কািণ ৈাাংলা ভাই বজএমশবৈ এৈাং আগনসটি হামলা িিাষটর এৈাং ভািিনক ভীি

কনিশবেল

160

২০০৪ সাল বরনক আনমশবিকা ৈাাংলানেেনক শবেেিনেি পশবিকলপো শর কনি ২০০৬ সানল দেীশবিি শবৈরনে অশবভ ানেি মাযযনম িিানষটরি

পশবিকলপোি ৈাসতৈােে শর হে ২০০৭ সানলি জনেি শবেনক আনমশবিকাে এনটাি পরাইনজি সভাে ভািি- িিাষটর সমনঝািা শবমটিাং হে ভািিনক

ৈাাংলানেনেি োশবেতব বেওোি শবৈষনে শবসোনত হে আনমশবিকাে বসটট শবডপাটত নমনটি আনডাি বসনকরটাশবিি সভাপশবিনতব বৈেকটি হে এি পিৈিীনি

আমিা ব টা বেেলাম ভািি টরােশবজট শবেনলা িাসতা-পাইপলাইে শবৈদযৎ ৈিি সৈই শবেনলা

বেো ানে ব শবৈিিাজেীশবিি পশবিৈিত নেি পরভাৈ পনেনে ৈাাংলানেনে িিাষটর চীে ও ভািনিি মনযয ৈাাংলানেনেি ওপি পরভাৈ শবৈসতাি

শবেনে সাংরাি হনে এৈাং হনৈ শবৈিিাজেীশবিি বকনদর শবৈিনি এশবেো চনল আসাে ৈাাংলানেে ে বিতর শবহনসনৈ বিশবি হনেনে ২০০৯ সানল বেে

হাশবসো িমিাে এনসনে ভািনিি সনগ সমনঝািাি েনিত ভািি-আনমশবিকা িানক ৈশবসনেনে ওই েনিত ভািনিি ব চাওোগনলা শবেনলা

বসগনলা পিণ কিাি েনিত ই হাশবসোনক িমিা বেওো হনেনে ২০০৭ সানল বেে হাশবসোনক ৈাইনি বিনেই আনলাচো হনেশবেল িাজজাক-

বিাফানেল-আম-সিশবঞজিনক শবেনে পিৈিীনি বেে হাশবসো অনেক বচষটা ও িেশবৈি কনি িাজজাকনেি সনগ ভািি- িিানষটরি সনগ হওো

চশবিগনলানক বমনে বেওোি ওোো কনি এ পরশবকরোে বেে হাশবসোনক সহন াশবগিা কনি গওহি শবিজভী

২০১৩ সানল এনস বেো বগনলা িিাষটর ব ভানৈ বচনেশবেনলা বসভানৈ হনে ো কািণ ২০১৩ বি ভািি-হাশবসো িিাষটরনক পাে কাটিনে

কাজ কিনি শর কনি অেযশবেনক টরামপ এনস ভািনিি সনগ ১৬ শবৈশবলেে ডলানিি চশবি ৈাশবিল কনি এৈাং ভািনিি িপতাশবেি ওপি ২৫ ভাগ টরাকস

ৈশবসনে বেে এনি কনি ভািনিি অরতেীশবি পরৈলভানৈ যাককা োে িাোো টরামপ বেেনলে চীেনক বেকানি ভািনিি বকানো পরনোজেই বেই

ফনল ভািনিি সনগ আনমশবিকাি সবানরতি দবিগনলা সামনে আনসলা ফনল ভািি চীনেি শবৈরনে আনমশবিকাি কানে রাকনি চাইনলও িাি সন াগ

রাকনলা ো ফলশরশবিনি ভািি-হাশবসো সমনঝািাি আওিাে ৈাাংলানেি ওপি ভািনিি পরভাৈ পরশবিষঠি হে এৈাং িিানষটরি পরভাৈ কমনি রানক

শবৈশবেমনে ভািি আনমশবিকাি সমরতে োোই বেে হাশবসোনক সমরতে পরশবিশরি বেে ব নহি বেে হাশবসো শবেৈতাশবচি েে বৈযিা োই বসনহি

ভািনিি আশরে োো িাি আি বকানো পর োই শবৈনেশবে কানিা চাপ কমানোি িমিা িাি োই ফনল িই বস ভািনিি পরশবি শবেভত ি হনে

িিই ভািনিি সবারত সাংিিনে কাজ কিনে

ৈাাংলানেনে চীনেি ভশবমকা শর হে শর হে ২০১০ সানল চীনেি েণযিম শরমমলয বৈনে ানে ফনল কম েিনচ ব সৈ বেে বরনক

বিশবি কশবিনে বেওো াে বসটানক গরতব বেে চীে এিই যািাৈাশবহকিাে ২০১০ এি শবেনক চীে িাি গানমতনটনসি সৈ উৎপাোে ৈাাংলানেনে শবেনে

আসাি শবচনতা কনি চীে শয গানমনটনসি বমশবেোশবি ও গরতবপণত বটকশবেকযাল শবৈষেগনলা উৎপােে কিনৈ শবৈশবেমনে ৈাাংলানেে ও চীনেি অরতেীশবি

এনক অনেযি পশবিপিক হনে ানৈ এটা শবেনলা চীনেি শবচনতা এশবেোে এভানৈই কাজ কিনি বচনেনে চীে চীে অনপিা কিশবেনলা ২০১৪ সানলি

শবেৈতাচনেি পি ব সিকাি আসনৈ শবিশবিেীলিা আসনল িেে িািা আগানৈ েে শবেৈতাচে হনলা ো িেে িািা সিাসশবি হাশবসোি সনগ চশবি

কনি ২০১৪ শবেশবৈতাচনেি পনিই হাশবসো চীে বগনলা ২০১০ সাল বরনকই মলি পাটি ট পাটিত ব াগন াগ- ািাোি শর হে বসেে আেিানফি

বেিনতব

161

বেে হাশবসোি চীেনক পরনোজে অৈকাোনমাগি উননেনেি শবৈশবেনোনগি জেয চীনেি শবৈশবেনোগ কিা েিকাি বেে হাশবসোিও টাকা েিকাি

ফনল ৈাাংলানেনে ব ই রাক ো বকে চীে শবৈশবেনোগ কিনৈ ২০১৬ সানল চীে বপরশবসনডনট ৈাাংলানেনে আনসে বস সমে শবিশবে ২০ শবৈশবলেনেিি

বৈশবে শবৈশবেনোনগি বরাষণা বেে চীে এি ৈে ফানড শবেনেনে ব এটা শবৈি ৈযাাংক ৈা িিাষটর ও শবেনি পািনিা ো চীনেি অসতর সসতা হওোি কািনে

ৈাাংলানেে চীে বরনক অসতর আনে

ৈাাংলানেনে শবে জেসমশবরতি সিকাি রাকনিা িাহনল ভািি া ৈলনিা িা শেনি ৈাযয হনি হনিা ো শবকনত জেিাি সনগ হাশবসো

সিকানিি বকানো সমপকত োই গানেি বজানি টিনক আনে দেীশবি বৈনে বগনে সৈশবমশবলনে বস ভািনিি ওপি শবেভত িেীল হনে আনে এি

ফনল চীনেি কাে বরনক ব সৈ সশবৈযা বেওো ব নিা িাি শবকেই হনে ো শবেনজি েশবি ো রাকাে হে চীনেি পনি ব নি হনে েিৈা

ভািনিি পনি এশবেোি ব বেনেি সিকািই চীে ৈা ভািনিি বকানো একটিি সনগ ানৈ বসনেনেি সবানরতি িশবি হনৈই েিত হনে সিকাি

ব ই হনৈ ভািি ৈা চীে একটি পনি শবগনে িমিাে রাকা ানৈ ো চীে-ভািনিি মনযয ভািসময িিাে আনমশবিকাি সনগ সমপকত নক কানজ

লাগানি হনৈ চীে-ভািনিি হসতনিপ ৈা োিাপ পরভানৈি সমভাৈো রাকনল বেকানৈ এি শবৈশবেমনে শবকে সন াগ সশবৈযা পানৈ কানক শবক শবেনৈ

বসটা ৈাাংলানেেনক ঠিক কিনি হনৈ ওই ৩ েশবি ঠিক কিনল হনৈ ো ওই েশবিগনলাি একটি বক অনেযি শবৈরনে ৈযৈহাি কিা পরনোজে

২০০৯-২০১৮ সমনে বেো বগনে বেে হাশবসোি টাকাি জেয চীেনক েিকাি আি িমিাে রাকাি জেয ভািিনক েিকাি আনমশবিকা

২০১৩ সানলই ৈাে হনে বগনে এেে বেো ানে চীেনক বৈশবে গরতব শবেনল ভািি বিনপ ফনল এ শবৈষনে হাশবসো ভািসময কিাি বচষটা কনিনে

কেনো কেনো বপনিনে অনেক সমেই পানিশবে হাশবসো কেনো কেনো ভািনিি পরভাৈ বরনক বৈি হনে চীনেি শবেনক ব নি বচনেনে শবকনত

পানিশবে চীে-ভািনিি পরশবিন াশবগিা শবেনলাই শবকনত এি মনযয শবেনজি সবারতনক উোি কিনি হনৈ

মনতরীটের েকতেে পিিাষটরমিী আবদল বমানমে আসাি আগ প তনত শবৈশবভনন বেনেি সনগ ৈাাংলানেনেি ব চশবি হনেনে বসগনলানি

পিিাষটরমিণালনেি সমপিিা শবেনলা ো পরযােমিীি অশবফনস গওহি শবিজীি মাযযনম চশবিপতর ঠিক হনেনে কািণ ভািিনক া বেওো হনৈ িা

শবলশবেি িাো ৈা ৈযােযা কিা ানৈ ো গওহি শবিজভী ও বেে হাশবসোি শবেনেত নে ঠিক হনিা চশবিগনলা শবেনলা বগাপে চশবিি েসো কনিনে

ভািিীেিা চশবিি ভাষা বেেনল ৈঝা াে হাসাো েে ২০১০ এ ভািনি াে িেে ব ৌর বরাষো বেেনল বৈাঝা াে ভািিীেিা ঠিক কিনে

বমানমেই পররম করা ৈলাি সন াগ বপনেনেে শবকনত ৈলা হনেশবেল ভািনিি সনগ সমপকত শবৈনেষ ভানৈ হনৈ ফনল শবিশবে সবামী সতরীি শবৈষেটি

ৈনলনেে হাশবসো েে পিিাষটর মিোলে োেনলে িেে আিও ৈে োলানলি হানি পনেনে আেিাফ ব োনে সীমাননত হিযা ৈনিি করা ৈনলে

বসোনে বমানমে ৈনল ৈডত াি শবকশবলাং ৈাাংলানেনে হনে আমানেিনক োশবেতবেীল হনি হনৈ করাি িাল ঠিক বেই মিীনেি ভািি পরসাংো

িানেি দৈতলিানক পরমাণ কনি

ভবেষেে সমপেথ বেে হাশবসো পিৈিী সমনে ভািি-ৈাাংলানেে সীমানত ৈি হনে ানৈ সৈ যিনেি সমপকত ৈি হনে ানৈ ভািি

হাশবসোনক সিানি চাইনৈ ো িনৈ এটা েীরতিােী েে বেে হাশবসো পিৈিীনি সৈ চশবি ৈাশবিল কিনি হনৈ ভািিনক কশবিনডাি শবেনলও

ৈাাংলানেনেি পরাকশবিক ব অশবযকাি িা ভািনিি পিণ কিনি হনৈ ওটা বকানো শবকেি শবৈশবেমনে েে সীমানত হিযা ৈি কিনি হনৈ এগনলা

162

ো বপনল কশবিনডাি শবেনে বকানো আনলাচো েে কশবিনডানিি পরনশন আসনল পরকি কশবিনডানিি পরসতাৈ বেনওো কশবিনডাি শবেনে আসানমি ওপি

শবেনে চীনে াওোি পরা কিা বেপাল াওোি কশবিনডাি শবেনি হনৈ ভটানে াওোি কশবিনডাি আঞচশবলক ও ব ৌশবিক কশবিনডাি অৈকাোনমা

বিশবি কিনি ব েিচ হনৈ িাি ভাগ শবেনি হনৈ বটাল শবেযতািণ কিনি হনৈ সমভযাৈয সকল েিচ ও পরভাৈ মারাে বিনে অৈকাোনমাি েিচ

ভািনিি ৈহে কিনি হনৈ বসাোশবেো ৈিি কিনি হনৈ বসনিনতর চীনে বকৌেলগিভানৈ ানি ৈযৈহাি ো কিনি পানি বস শবৈষনে চশবিনি

উনললে রাকনৈ সামশবিক বকানো সবারত রাকনৈ ো ৈাাংলানেে িোিশবক কিনৈ ৈনগাপসাগনি ভািি-চীে- িিানষটি দবি হনে িািা মশবেটি

কিনি চাে বক শবক কিনে ৈাাংলানেে ঠিক কিনৈ শবকভানৈ ৈিনিি ৈযৈিাপো হনৈ চীেনক শবৈো বটনডানি কাজ বেওো ানৈ ো চীনেি শবৈশবেনোগ

েিকাি িনৈ বটনডানিি শবভশবততনি হনৈ শবৈিৈযাাংনকি সনগও সমপকত িাো েিকাি িানি ভািসময ও ব াগযিাি িলো সমভৈ হনৈ পরোেনক েি

কিনি শবৈিৈযাাংক বক কানজ লাগানি হনৈ চীনেি সনগ বকৌেলগি শবৈষেও জশবেি িনৈ শবেেিে ৈাাংলানেনেি হানি হনৈ

163

Ek 6 2009-2018 Yılları Arasında Avami Ligirsquonin Ccedilin ve Hindistana Youmlnelik İzlediği

Politikanın Değerlendirmesi

Prof Dr Md Abul Kashem

Rajshahi Uumlniversitesi Tarih Boumlluumlmuuml Oumlğretim Uumlyesi Avami Ligi ve Hindistan Tarihi Uzmanı

Goumlruumlşme Tarihi 26 Kasım 2019

আওোমী লীগ ভািনিি রশবেষঠ ৈি ভািনিি শবেক বরনক বেেনল ৈলা াে আওোমী লীনগি সনগ কাংনিনসি সমপকত ভানলা শবকনত িাষটর

শবহনসনৈ ৈাাংলানেে আওোমী লীগ সিকাি দবািা পশবিচাশবলি হনল সবাভাশবৈকভানৈ ভািনিি ব বকানো সিকানিি সনগই ভালা সমপকত রানক

ৈাাংলানেনেি সবাযীেিাি সমে ভািি সহন াশবগিা কিনলও চীে পাশবকসতানেি পি শবেনে ৈাাংলানেনেি শবৈনিাযীিা কনিশবেনলা শবকনত সমপরশবি চীনেি

ব ঋণ সহন াশবগিা এৈাং চীনেি সনগ ৈাাংলানেনেি সমপনকত ি ব গভীিিা বিশবি হনেনে িানি মনে হনি পানি ভািনিি সনগ সমপনকত ি রাটশবি

হনে ভািনিিও হেনিা শবকে শবৈষনে পরশন রাকনলও রাকনি পানি ব মে চীে বরনক সাৈনমশবিে বকোি পিপিই ভািি বরনক বৈে কনেকটি

সফি হনেনে চীে ৈাাংলানেে সমপনকত ি বিনতর শবে শবজেশবপাং এি সফি একটি গরতবপণত শবৈষে বকানো বেে এনিা শবৈশবেনোগ পরসতাৈ শবেনে আনসশবে

এি আনগ এনিনতর দই বেনেিই সবারতই জশবেি চীে ব পরনজকট কিনি চানে িানি ৈাাংলানেনেি অাংেিহণ চানে চীে অরতেীশবি শবেনে

ৈাাংলানেেনক শবমতর শবহনসনৈ বপনি চানে এি শবৈপিীনি ভািিও শবকনত ৈাাংলানেেনক সামরতয অে ােী অরত সহােিা ৈা ঋণ সহন াশবগিা কিনে

চীে ও ভািি ৈাাংলানেেনক বকনদর কনি শবৈশবেনোনগি বিনতর ব মনোমশবে অৈিাে শবেনেনে িা ৈাাংলানেে শবকভানৈ ৈযৈিাপো কিনে ৈা কিনৈ

বস শবেনক িাকানল পরযােমিী আনতজত াশবিকভানৈ ব পশবিশবচশবি বিশবি কনিনেে বসটা শবেনে শবিশবে এেে প তনত এ দই বেেনক সমনব কিনেে এটা ৈলা

াে িনৈ বিাশবহগা সাংকট শবৈষনে চীে ও ভািি পরনোজেীে সমরতে বেেশবে ঐ শবেক শবেনে ৈলা াে শবমোেমানি চীে ও ভািনিি ব সবারত িা

অশবভনন এৈাং বস সবারত শবৈনৈচো কনিই িািা অশবভনন অৈিাে শবেনেনে ৈাাংলানেে বচষটা কিনে চীে ও ভািিনক পরভাশবৈি কিনি শবকনত চীে ও

ভািনিি শবেজসব অরতনেশবিক সবারত ভিাজেীশবি ও িাোইনে িানেি ব সবারত বসটা িািা বেেনে

ৈাাংলানেনেি কাে বরনক ভািনিি ব চাওো িা হনলা টরােশবজট ও শবেিাপততা উততিপৈত পরনেেগনলানক বকননদরি পরভানৈ িােনি

ৈাাংলানেনেি সহন াশবগিাি পরনোজেীেিা ভািি উপলশবি কিনি বপনিনে কািে ভািিীে শবৈনদরাহীিা ৈাাংলানেনেি ভেনড ৈযৈহাি কিনি পািনে

ো ৈাাংলানেে ভািিনক ৈে একটি কটনেশবিক সহােিা শবেনেনে শবকনত ৈে বেে শবহনসনৈ ভািনিি ব ৈেভাই সলভ আচিণ িাি ৈাইনি

ৈাাংলানেে বিমে শবকে পানে ো ভািিনক আিও একট োে শবেনি হনৈ চীে ব সহন াশবগিা কনিনে িা শবে রা র ৈযৈহাি কিা াে

িাহনল পৈত ও েশবিণপৈত এশবেোে চীনেি সন াগ ৈাোি পাোপাশবে ৈাাংলানেনেি পিিাষটরেীশবিনিও েিে শবেগননতি সচো হনৈ চীনেি সনগ সমপকত

গানো হনৈ চীে ৈাাংলানেনেি সৈনচনে ৈে িপতােীকািক বেে সিকাি শবে েিিাি সনগ চীনেি সহােিানক ৈযৈহাি কিনি পানি ভািিনক

শবে বেোনি পানি ব শয ভািনিি শবেনক িাশবকনে রাকনল উননেে হনে ো এৈাং কাোকাশবে সন াগ শবহনসনৈ চীে িনেনে চীেনকও শবে ৈঝানো

াে ভািি ঐশবিহাশবসক ৈি ভািিনক ৈাে শবেনে শবকে কিা ানৈ ো িাহনল ৈাাংলানেে গরতবপণত অৈিাে বিশবি কিনি পািনৈ

OumlZGECcedilMİŞ

Rahmat ULLAH 01031988 tarihinde Bangladeş Khulna İli Rupsha İlccedilesirsquonde doğdu 1996

yılında Bagerhat Fadil Madrasahrsquotan İlkokulursquonu aynı Madrasahrsquotan 2000 yılında Ortaokulursquonu ve

2004 yılında Lisesirsquoni 2009 yılında da Bangladeş Jahangirnagar Uumlniversitesi ndash Sosyal Bilimler

Fakuumlltesi İktidar ve Siyaset Boumlluumlmuumlrsquonuuml ve 2010 yılında da Jahangirnagar Uumlniversitesi ndash Sosyal

Bilimler Fakuumlltesi İktidar ve Siyaset Anabilim Dalından Yuumlksek Lisansırsquonı bitirdi 2013 yılında

Karadeniz Teknik Uumlniversitesi ndash Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında

doktora programına başladı

ULLAH evli olup İngilizce bilmektedir