Kapitalist Gelişim Teorisi

1Kapitalist Geliim Teorisi

P. Sweezy

KAPTALST GELM TEORS

MARKSST EKONOM-POLTN LKELER

PAUL M. SWEEZY

KAPTALST GELM TEORS MARKSST EKONOM-POLTN LKELER

PAUL M. SWEEZY

The Teory of Capitalist Development. Principles of Marxian Political Economy (Kapitalist Geliim Teorisi - Marksist Ekonomi-Politiin lkeleri). 1949, s. 239-318.

Kaynak: ada Kapitalizmin Bunalm, Bilgi Yay., Nisan 1975 ve Kapitalizm Nereye Gidiydr?, ev. Aslan Baer Kafaolu, Mart 1970.

Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir.,. Mart 2014.

NDEKLER

IV. KISIMEMPERYALZM

7

XIII. BLMDEVLET

88 1. Ekonomik Teoride Devlet9 2. Devletin Temel Grevi:13 3. Ekonomik Bir Ara Olarak Devlet:18 4. Hkmetin ekli Sorunu:20 5. Devletin Rolnn Deerlendirilmesi:

XIV. BLMTEKELC SERMAYENN GELM

2222 1. Sermayenin Younlamas:23 2. Sermayenin Merkezilemesi:25 3. Anonim irketler:29 4. Karteller, Trstler ve irket Birlemeleri:32 5. Bankalarn Rol:

XV. BOLMTEKEL VE KAPTALZMN HAREKET YASALARI

3737 1. Tekel ve Fiyat:39 2. Tekel ve Kr Oran:41 3. Tekel ve Birikim:44 4. Tekel ve Datm Maliyetlerinin Ykselmesi:50 5. Sonu:

XVI. BLMDNYA EKONOMlSl

5252 1. Gene! Dnceler:58 2. Rekabet Dneminde Ekonomi Politikas:63 3. Ekonomi Politikasnn Deimesi:

XVII. BLMEMPERYALZM, SINIFLAR, DEVLET VE

YENDEN-BLM SAVALARI71

71 1. Giri:72 2. Milliyetilik, Militarizm ve Irklk:

75 3. Emperyalizm ve Snflar:80 4. Emperyalizm ve Devlet:82 5. Yeniden Blm Savalar:86 6. Emperyalizmin Snrlar:

XVIII. BLM1FAZM

9191 1. Faizmin Koullar:94 2. Faizmin ktidara Gelii:96 3. Faist Devrim:97 4. Faist Dzende Hakim Snflar:102 5. Faizm Kapitalizmin elikilerini Ortadan Kaldrabilir mi?105 6. Faizmden Kamlamaz m?

XIX. BLMGELECEE BAKI

107107 1. Liberal Kapitalist Reformun Gelecei:111 2. Dnya Kapitalizminin Ykl:

KAPTALST GELM TEORS MARKSST EKONOM-POLTN LKELER

PAUL M. SWEEZY


P. Sweezy

IV. KISIMEMPERYALZM

8 Kapitalist Geliim TeorisiP. Sweezy

XIII. BLMDEVLET

1. Ekonomik Teoride Devlet

Ekonomik sre iinde devletin hayati bir rol oynadn her-halde ok az kii reddedecektir. Bununla beraber, devletin ekonomi kuramnn dnda tutulmas gerektii ve tutulabildiine inanan bir-ok kii hl vardr.

Bir noktada bunu anlamak zor deildir. Ekonomi, ada ak mn yapt ekilde insan ve tabiat arasndaki ilikilerin bilimi ola rak ele alnd srece, devlet ancak uygulama dzeyinde ele alnr. Robin-son Crusoenin adasnda devlet olmamasna ramen, Robinson eko-nomi ile yirminci yzyl Amerikasnn ilikili olduu kadar ili kiliydi, Bu adan, mantki olarak, devlet kuramsal ekonomi iin ilgi konusu olamaz. Devlet belirli bir dizi gerek ilikiler karsnda ekonomik il-kelerin uygulanmasn snrlayan ve ekillendiren etken lerden biri olarak ele alnmaldr.

Bu durum elbette ekonomiyi tarihe belirlenmi artlar altn-da. retimin toplumsal ilikilerinin bilimi olarak ele aldmzda de-imektedir. Devleti ekonomi kuram kapsamna almamak keyfi ve belli bir nedene dayanmayan bir ihmal olur. Bu nokta ve Marksn ekonomiye temel yaklam ile ilgili olarak yaptmz aklamalar gznnde tutulunca, Marksist ekonomiyi incelerken, devlet konu-sunun da bir kesim olarak incelemede ierilmesinin nedenlerini ak lamak iin daha fazla sze gerek yoktur. Fakat daha ileri gitme-den bir noktaya dikkatlerin ekilmesi yararldr.


P. Sweezy

Marks, tpk buhranlar konusunda olduu gibi, devlet konusunda da sistemli ve eklen tamamlanm bir devlet kuram gelitirmedi. Fakat balangta byle bir eyi dnd aktr. rnein, Eko nomi Politiin Eletirisi isimli yaptnn nszne yle balar:

Burjuva ekonomi dzenini u ekilde kabul ediyorum: serma ye, toprak mlkiyeti, cretli emek; devlet d ticaret, dnya pa zar... Birinci kitabn birinci ksm sermayeyi ele alr ve blm den oluur: 1) Mallar, 2) Para ya da Basit Dolam, 3) Genel ola rak Sermaye. lk iki blm bu almann ierii-ni oluturmaktadr... Yukarda kaba hatlaryla anlatlan plann sistematik olarak gelitiril mesi artlara baldr.1

Kapitalin cildinin incelenmesinin gsterecei gibi, bu plan zaman iinde nemli deiikliklere urad. Fakat devlet daima arka planda kald. Marksn o kadar dnd sistematik olarak geli-tirme bir trl gereklemedi. Bu nedenle Marksn bu konudaki g-rlerinin dzgn bir zetinin yaplmas sz konusu deildir, Marksn bu konudaki saysz ve dank grleri ile tutarl olan ve ayn za-manda kapitalist sistemin gelimesi ile ilgili temel kuramsal ilkeleri de tamamlayacak olan devletin kuramsal olarak ele alnmasyla il gili bir zet sunmaya alacaz.2

2. Devletin Temel Grevi:

ada liberal kuramclarda, devleti toplumsal varoluun ka-nlmaz olarak ortaya kard ztlklarn arasn bulma ve uzlatr ma amacyla toplumun tmnn karlar dorultusunda kurulmu bir kurum olarak ele alma eilimi vardr. Bu, politik metafiziin tu zana dmemi ve gzlemlenmi nemli miktarda gerei olduk a tatmin edici bir ekilde btnletirmeye yardm eden bir kuram dr. Fakat bu kuramn yle temel bir eksiklii vardr ki, bu eksikli in kabul edil-mesi insan yaklam temelde Marksist olan bir ku rama gtrr. Bu nedenle devletin snflarn arasn bulucu bir ku rum olarak ele aln-masnn eletirmesi, herhalde, Marksist kuram tantmann en iyi yolu

1 Critique of Political Economy, s. 9.2 Devlet ile ilgili en nemli Marksist eserler arasndu ujlar saylabilir: Engels,

Ailenin zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, zettikte bakn. IX; Leni, Devlel ve Devrim; Rosa Luxembure. Toplumsal Reform veya Devrim, Derlenmi Yaptlar, Cilt III. Bu son yapln ngilizce bir evirisi vardr: Reform veya Devrim, Three Arrow Press, N. Y.. 1937. Ne yazk ki b ycrerli bir eviri deildir- Devlet ile ilgili byk miktarda Marksist litera-trde olduka dzgn olarak ikiden geirilmesi u yaptladr; S. H. M. Chane. Marksn Devlet Kuram, 1931.


olacaktr.Snflar arasnda arabuluculuk kuram, mevcut snf yapsn,

ya da e anlamda olan mlkiyet ilikileri sistemini, bu adan doa dzeni gibi kabul edip, deimez bir veri olduunu ve genellikle de ak ak sylemeden varsaymtr. Buradan hareketle, birbirle riyle geinmek iin eitli snflarn ne tr anlamalara girmeleri gerektii sorusunu sorar ve bu snflarn birbirleriyle elikili kar larnn uzla-trlmas iin bir kurumun var olmasnn mantki ve ge rekli bir cevap olduunu bulur. Dzenin korunmas ve ayakta tu tulmas ile kavga-larn yattrlmas iin gerekli gler bu kurumun eline verilmitir. Gerek dnyada devlet denilen ey ite bu kuram sal yapnn karl olarak tanmlanmtr.

Bu kuramn zayfln bulmak zor deildir. Bu zayflk, toplum da deimeyen ve kendi kendini srekli klan bir snf yapsnn varsay-mdr. Bu varsaymn yzeyselliini en geliigzel tarih in celemesi bile aa karr.3 Gemite birok mlkiyet ilikisi ve ona bal olarak da snf yaps gelip gemitir ve bu durumun ge lecekte de benzer ekil-de devam etmeyeceini varsaymak iin bir neden yoktur. Toplumun snf yapsnn nesnelerin doal yaps ile hi bir ilikisi yoktur. Bu yap gemiteki toplumsal gelimenin r ndr ve gelecekteki toplumsal

3 Baz kuramclar bunu bir noktaya kadar kabul eder, fakat gemi toplumlar iin doru olan eyin ada toplum iin yle olmadna inanrlar. Dier bir deyile, kapitalizm toplum sal evrimin ea son rn olarak kabul edilir.


P. Sweezy

gelimeler sreci iinde deie cektir.Bu nokta bir kez anlalnca, liberal kuramn sorunu balan gta

koyu eklinde yanld aklk kazanr. unu soramayz; Bel li bir snf yaps iinde farkl ve ounlukla atan karlar olan eitli snf-lar nasl birbirleriyle anlaabiliyorlar? Sormamz gereken soru udur: Belli bir snf yaps nasl olumutur ve hangi ara larla bu yapnn srekli klnmas garanti altna alnmtr? Bu so ruya karlk verme-ye alldnda, devletin toplum iinde gn mz liberallerinin ona atfettiklerinden nce gelen ve ondan daha temel olan bir fonksiyonu olduu grlr. Bunu daha yakndan in celeyelim.

Belli bir dizi mlkiyet ilikisi toplumun snf yapsn tamam-lamaya ve onun snrn izmeye yarar. Herhangi bir tr mlkiyet ili-kileri dizisinde bir snf ya da snflar (retim aralar sahiple ri) maddi stnlkler elde ederler, dierleri (sahip olunanlar ve retim arac sahibi olmayanlar) bundan maddi zarar grrler. By le bir mlkiyet ilikileri btnn korumak iin gerekli lde zor kullanmaya gc yeten ve buna istekli olan zel bir kurum gerek lidir. nceleme, devle-tin bu nitelie tamamyla sahip olduunu ve hi bir dier kurumun bu konuda onunla yarmayacan ve ya namayacan gstermektedir. Bu ancak devletin ve sadece devle tin yarg alan iinde bulunanlar stnde egemenliini kullanabile cei eklinde aklanmtr. Bu ne-denle devleti belli mlkiyet iliki lerinin garantileyicisi olarak tanmla-mak zor deildir.

Eer, devlet nereden gelmitir sorusunu sorarsak, cevab u dur: Devlet uzun ve etin bir savan rndr. Bu savata bugn retim srecinde kilit yerlere sahip olan snf rakiplerini yenmi ve kendi -karna olan mlkiyet ilikilerini zorla kabul ettirecek bir dev let dzen-lemitir. Dier bir deyile, bir devlet bir toplumda bu dev letin uygula-mak zorunda olduu belli bir dizi mlkiyet ilikilerinden yararlanan snf veya snflarn ocuudur. Ksa bir sre dnr sek bunun baka trl olamayacan anlayabiliriz. Toplumun snf yapsn kendini zor-layan, doal bir yap olduu yolundaki tarihsel adan kantlanama-yan bir varsaym reddedersek, dier herhangi bir sonucun srekli bir denge iin gerekli nartlara sahip olamayaca aktr. Eer avantaj-sz snflar iktidara sahip olsalard bu iktidar kendi karlarna daha faydal bir toplumsal dzen kurmada kulla nabilirlerdi ve iktidarn eitli snflar arasnda paylalmas duru munda ise eliki devletin kendi iine kayard.

Devlet iindeki bu tr atmalarn dtaki snf atmalarna uy-gun olarak belli tarihsel gei dnemlerinde grlm olduu red-


dedilmemektedir. Bu uzun dnemler sresince, eer belli bir sosyal dzen olduka devaml ve karart bir varlk nitelii kazanrsa, ikti dar bu durumdan en fazla yararlanan snf veya snflarn elinde tekelle-melidir.

Snflar arasnda arabuluculuk kuramnn aksine, biz burada s-nf egemenlii ad verilen bir kuramn temelinde yatan gr ileri sryoruz. Birinci kuram belli bir snf yapsn veri olarak alr ve dev-leti eitli snflarn atan karlarnn uzlatrld bir kurum olarak grr; dier taraftan ikinci gr ise snflarn tarihsel bir ge liimin rn olduklarn ve devletin hakim snflarn ellerinde snf yapsnn kendisini devam ettirebilmek ve garanti altna almak iin kullanlan bir ara olduunu kabul eder.

u noktay kavramak nemlidir: kapitalist toplumla ilgili ola rak snf egemenlii ile zel mlkiyetin korunmas kavramlar ayn an-lama gelmektedir. Engels gibi, devletin balca amac zel mlkiyeti korumaktr,4 dersek, ayn zamanda, devlet snf egemenliinin bir aracdr demi oluyoruz. Marks eletirenler, Marksn snf egemenli-i kavramn yanl anlamlardr. Bu kavram sadece zel mlkiye-tin korunmas olarak deil de, daha karanlk ve daha belal bir kuram olarak grmlerdir. Dier bir deyile, snf egemenliini sulanmas gereken, zel mlkiyetin korunmasn ise vlmesi ge reken eyler olarak grme eilimindedirler. Bunun sonucu olarak iki gr z-deletirmek akllarna gelmemitir. Bunun sk sk grlen nedeni, bu kiilerin dndkleri eyin kapitalist mlkiyet deil de, her reticinin kendi retim aralarma sahip olduu ve onlar al trd basit meta retim toplumundaki ekliyle zel mlkiyet ol masdr. Byle bir top-lumda ne snflar, ne de snf egemenlii olur. Ama kapitalist ilikiler-de mlkiyetin tamamyla farkl bir anlam var dr ve bunun korunmas snf egemenliinin srekli klnmas ile eanlamldr. Kapitalist zel mlkiyet maddelerde deil (nk mad deler onlara sahip olanlarn onlar zerindeki mlkiyetinden bam sz olarak vardr) insanlar ara-sndaki toplumsal ilikilerde mevcut tur. Mlkiyet, sahibine alma-dan kazanma ve bakalarnn emeine sahip kma olanaklarn ve-rir. Bu da, ekli ne olursa olsun, sosyal egemenliin z ve temelidir. Buradan u noktaya varabiliriz: ml kiyetin korunmas, temelde, mlk sahibi (retim aralar sahibi, ev.) olanlarn mlk sahibi olmayanlar zerindeki toplumsal hakimiyetinin bir dayana ve gvencesidir. Ve bu da snf egemenlii ile kastedi lenin ta kendisidir. Devletin grevi de bunu korumaktr. Devleti, zel mlkiyeti korumay ilk grev bilen

4 Origi of the Family, Private Property and the State, Kerr basm, s. 130.


P. Sweezy

bir kurum ola rak grmek, gerek Marksist sosyalizmin devlete kar tavrn be lirleyen en nemli etkendir. Komnist Manifestoda Marks ve Engels yle yazyordu: Komnistlerin kuram bir tek cmlede yle zet lenebilir: zel mlkiyetin kaldrlmas. Devlet zel mlkiye-tin ilk ve en gl koruyucusu olduuna gre, bu ama sosyalist g-lerin devlet gcyle kafa kafaya atmas olmadan gerekleemez.5

3. Ekonomik Bir Ara Olarak Devlet:

Devletin ilk grevinin, belli bir toplumun varlnn ve deiti-rilmesinin srdrlmesi olmas, devletin ekonomik adan nemli olan dier ileri yapmayaca anlamna gelmez. Aksine, devlet ko-ruduu mlkiyet ilikileri sistemi yaps iinde her zaman ok nem-li bir etken olmutur. Bu ilke Marksist yazarlarca gerek ekonomik sistemlerin ileyiiyle ilgili analizlerinde aka belirtilmeden kabul edilmekle beraber, devlet kuram ile ilgili tartmalarda az dikkat ek-mitir. Bunun nedenini bulmak zor deildir. Devlet kuram, ge nel ola-rak, n planda olan bir tr toplumdan bir dierine gei so runu ile beraber incelenmitir. Dier bir deyile, devletin temel g revi olarak iaret ettiimiz nokta analiz konusu olmutur.6 Leninin Devlet ve Devrim, yaygn olarak uyulan bir yaklam olmutur. Bunun sonucu olarak, bir ekonomik ara olarak devlet kuram ihmal edilmitir. Ama konumuz asndan Marksn bu konudaki dnce lerinin anahatlar konusunda bir fikir sahibi olmak gereklidir.

ansmza, Marks, ignnn uzunluu ile ilgili blmnde, dev-letin kapitalist ekonominin ok nemli bir sorunuyla ilgili rolnn derli toplu ve ak bir zmlemesini yapmaktadr. Bu blm ol-

5 Devlet ile mlkiyet arasndaki iliki zorunlu olarak son derece kaba hatlaryle alnm tr. Yanl anlamay nlemek iin u no! eklenmelidir: Devletin zel mlkiyeli korumann arac olduu bi bir ekilde Marksla Englcsin cad deildir. Aksine, bu konu feodalizmin k ve ada devletin kurulusundan beri birok politik dn-cenin temel ta olmutur. Bodn. Hobbes, Locke. Rousseau, Adam Snith, Kant ve Hcgel (Matxtan nceki dnemin nde selen baz dnrlerini saymak gerekirse), Marstan nce devletin bu ana grevini aka belirlemilerdir. Bu dnrler, insan yeteneklerinin lam anlamyle gelimesi bakmndan, zel mlkiyeli gerekli art ola-rak, gerek hrriyetin ayrlmaz bir paras olarak gryorlard. Marks ve Engels, zel mlkiyete dayanan bir hrriyetin sadece smrclerin htTyet olduu ve herkesin hrriyeti iin mlkiyelin kalkmas, yani snfsz topluma varlmasnn zorunlu ol duunu sylyorlard. Bununla beraber. Mars ve Engels snfsz loplumun (zel mlkiyetin kal-drlmas) belli baz tarihsel koullarda olabileceini unutmamalard. Kapitalizmin orta-ya kard emek flretkealiindeki son derece byk art olmadan snls toplum bos bir top yadan baka bir ey olmayacakt.

6 rnein yukarda bahsedilen Changn kitab, Leninin belirledii ana hatlar yakndan izlemektedir.


duka ayrntl olarak inceleyerek, kapitalist mlkiyet ilikileri er-evesinde devletin rol ile ilgili olarak Marksn retisinin temel il-kelerini karabiliriz.7

Kuramsal Marksist ekonomi sisteminde, kilit deikenlerden bi-ri olan art-deer oran, etkene baldr emek verimlilii, i gn uzunluu ve geerli olan yaama standard. Bu nedenle ig nnn uzunluunu belirleyen etkenlerin aa kartlmas nemli bir nokta-dr. Bunun ise dar anlamda herhangi bir ekonomi yasa so runu olma-d aktr. Marks sorunu yle koyuyor:

Son derece esnek snrlar bir yana braklrsa, mallarn dei im nitelii ignne olsun, art-emee olsun, hi bir s-nr getir mez. Kapitalist, ignn istedii lde uzatmak is-tediinde, bir alc olarak durumunu korur... Dier taraftan... igc satcs i gnn belirli normal bir uzunlua indirmeye alrken, satc ola rak ayn eyi yapar. Burada bylece bir hakka kar dier bir hak ortaya kyor. Her iki hak da dei-im yasasnn damgasn tayor. Eit haklar karlanca so-nucu kuvvet belirler. Bu nedenle, kapi talist retimin tarihinde ignnn belirlenmesi bir mcadelenin so nunda oldu. Bu mcadele kolektif sermaye, yani kapitalistler sn fyla, kolektif emek, yani ii snf arasnda oldu.8

gn sresi asndan smrmenin belirli prekapitalist ve ka-pitalist ekillerini inceledikten sonra, Marks, ngiliz kapitalizminin ta-rihsel geliiminde Normal gn in Mcadeleyi inceler. Bu m-cadelenin ilk ksm, XIV. Yzyln Ortalarndan XVII. Yzyln Son larna Kadarki Dnemde gnnn Uzatlmasna Ait Uygulanmas Zorunlu Yasa ile son buldu.9 verenler pre-kapitalist ilikiler ka lntsndan eitilmi ve disiplinli bir proletarya yaratabilmeye aba larken, sk sk devletin yardmna bavurmak zorunda kalmlard. ignn uzatan yasalar bunun bir sonucu oldu. Bununla beraber uzun bir sre ig-nnn uzamas ok yava ve derece derece ge lien bir sre izledi. Ancak fabrika dzeninin onsekizinci yzyln ikinci yarsndaki hzl gelimesiyle, ondokuzuncu yzyln balarn daki mehur durumda en st dzeyine varan i saatinin uzatlmas sreci balad.

Sermaye, ignn normal azami uzunluuna getirebil-mek iin yzyllarca altktan ve bunun da tesinde 12 sa-atlik tabii gnn snrlarna vardktan sonra, makinacln ve

7 Capital I, Blm X.8 a. g- e., s. 259.9 Gerekletirme Bunalmlar Blm (Derlemeye alnmtr, ev.).


P. Sweezy

ada endstrinin XVIII. yzyln son te birindeki doumu zerine, younluu ve etkisi asndan bir gcnde olan ok sert bir saldr gerek leti... Yeni retim sisteminin grlt ve karklyla ilk nce ser semleyen ii snf biraz kendine gelir gelmez direni balad.10

i snfnn direniinin balamas, gelimenin ikinci dnemini getirdi; alma Zaman Yasasyla Zorunlu Snrlama, ngiliz Fab rika Yasalar, 1833 ve 1884 Yllan Aras. Bir dizi sert politik m cadele so-nucu, iiler rakiplerinden birbiri ardna tavizler kopard lar. Bu taviz-ler gittike daha geni emek kategorileri iin (deiik endstri kol-larndaki emek, ev.) alma saatlerini snrlayan yasalar eklinde oldu.11 1860a gelindiinde, ignnn snrlandrl mas ilkesi artk kar klamayacak ekilde salam olarak yerle miti. Bu nedenle bu dorultudaki ilerleme daha dz bir yol izledi.

gnnn snrlanmas sadece egemen snfn devrimci bask karsnda taviz vermesi deildir. Balca etken phesiz bu olmak-la beraber, en az iki nemli nokta daha hesaba katlmaldr. Bunlar Marks su ekilde ele alyor:

Gnden gne gelien ii snfnn basks dnda, fabrika da ignnn snrlanmasnda, ngiliz tarlalarna gbre atlmasn zor layan ayn etkenler rol oynad. Kr yama hevesi bir taraftan top ra tketiyor, te yandan da ulusun yasayan glerini kklerinden skp atyordu.12

Bundan teye, fabrika yasalar sorunu toprak sahibi soylular la endstrici kapitalistler arasndaki mcadelenin son dnemine de gir-di.

Birey olarak imalat dizginleri her ne kadar kazanma hrsna tes-lim etseydi de, imalat snfn szcleri ve siyasi liderleri yz lerin ve sylevlerin emeki halka yneltilmesini emrettiler. Tahl Yasalarnn iptali iin mcadeleye girmilerdi ve mcadelede zafere ulamak iin iilere ihtiyalar vard. Bu nedenle, sadece iki misli byklkte bir somun ekmek vaat etmekle kalmadlar, fakat bin yl srecek bir Serbest Ticaret cennetinde On Saatlik (gn, ev.) Tasarsnn yasa-lamasn da vaat ettiler.13

Tahl Yasalarnn iptali gerekletikten sonra, iiler intikam iin soluyan Torilerle14 ittifaka girdiler. Bylece fabrika yasala rnn kabul

10 Capia! I, s. 304-5.11 Gerekletirme Bunalmlar Blm.12 Capital I. s. 163-4.13 a. g. e., s. 308-9.14 Toriler: ngiliz Muhafazakar Partisi.


edilmesi serbest ticaret zerindeki byk mcadelede her iki taraf-tan da belli bir miktar destek salad.15

gn konusunu Marks u cmle ile bitiriyor:iler, kendilerine byk strap veren ylana kar

korun mak iin kafa kafaya vermeli ve bir snf olarak, ser-maye ile g nll olarak yaplan anlama yoluyla kendilerini ve ailelerini klelik ve lme satmalarn nleyecek ok gl bir toplumsal engel sa layacak bir yasann kartlmasna a-lmaldrlar. Kstlanamayan insan haklar zerine gsterili bir katalog yerine, isinin satt zamann ne zaman bittiini ve kendisine ait zamann ne zaman ba ladm aka gste-recek olan, yasal olarak snrl bir ignnn m tevaz Magna Chartas geldi. Quantum Mutatus Ab IlIo1617

Marksn ign hakkndaki bu szlerinden ne gibi sonular ka m tabii ir? En yaygn ierii olan ilke Engels tarafndan ortaya konul-mutur. Tarihi materyalizmin, tarihi deimede politik unsuru gz den uzak tuttuu sulamalarna cevap verirken, Engels igc b lmne iaret etmi, hi phesiz politik nitelikte olan yasalar y le iddet-li bir etkiye sahiptir ki, diyerek u sonuca varmtr: kuv vet (yani devlet gc) de ekonomik bir gt, ve bu nedenle tarihsel dei-menin nedensel etkenleri arasndan karlm deil dir.18 Bu bir kez ortaya konunca unu sormak zorundayz: Devletin ekonomik gc hangi koullarda ve kimin karlar iin harekete ge irilmektedir? Bu iki noktada da ign analizi ok reticidir.

nce, devlet gc incelenen bir toplum biiminin ekonomik ge-limesinin ortaya koyduu sorunlar zmek zere harekete geiril-mitir. Bu toplum biimi konumuzda kapitalizmdir. lk dnemde ig c ktl, daha sonraki dnemde de emeki nfusun ar ekil-de s mrlmesi, devlet faaliyetinin konusu oldu. Her iki durumda da so runun zm devletin ie karmasn gerektirmitir. Benzer nitelik te birok rnek hemen akla gelir.

kinci olarak, kapitalizm dnemindeki devlet gcnn ilk nce ve en ok kapitalist snfn karlar dorultusunda kullanlmas bek-lenmelidir, nk devlet kapitalizm yapsnn korunmasna almak-tadr ve bu nedenle de bu tr toplumun doru bildii eylere ve amalarna inanan kiilerden kadrolar oluturmak zorundadr. Bunlar

15 a. g e., s. 311.16 Virjildcn: Olduundan ne kadar farkl.17 a. g. e., s. 33018 12 Engelsden Conrad Schmde mektup. 27 Ekim 1890. Selected Corrapon-

dence, s. 484.


P. Sweezy

tartma gtrmez dorulardr. Ama devletin, bazen bir ksm, hat ta btn kapitalistlerin ksa dnemli karlarnn karsna kabile ceini sylemek de tutarsz olmak anlamna gelmez. Ama bu durum larda da asl ama tm olarak sistemi korumaktr. gnnn yasayla snr-landrlmas bu tr devlet faaliyetinin klasik bir rnei dir. Snf at-masnn younluu emek gcnn ok ar ekilde smrlmesiyle tehlikeli bir durum alnca, kapitalist snf iin ksa d nemli ekonomik karlar pahasna taviz vermek zorunlu hale gelmi ti.19* Kapitalist s-nf, lkede bar ve huzuru korumann hatr iin keskin snf atma-larn trplemeye ve iddet yoluyla gelecek bir devrimi nlemek iin devlet mdahalesi yoluyla tavizler vermeye dai ma hazrdr. Tabiatyla taviz verme durumunun nedeni devrim korkuunun maddelemesi de olabilir.20 Byle bir durumda ise kapitalist snfn amac retim ve birikimin kesintisiz olarak tekrar srdrlme si iin bar ve dzenin yeniden kurulmasdr.

Kapitalizm erevesinde devletin ekonomik bir ara olarak kul-lanlmasnn altnda yatan ilkeleri zetleyelim: Devlet her eyden n-ce kapitalizmin gelimesinin ortaya kard glklerin zmnde faaliyete geer. kinci olarak, devlet gcnn serbeste kullanlmas eilimi kapitalist snfn karlar sz konusu olunca ok kuvvetli dir. Ve son olarak da, taviz vermeme durumunun sonular, tm ola rak sistemin dzenlilii ve ilemesi asndan yeterli derecede daha teh-likeli ise, devlet ii snfna taviz vermekte kullanlabilir.

Ama bu vardmz sonularn hi birisi, sosyalizme bir dizi k-k reformlarla varlaca yolundaki revizyonist gr desteklemez. Aksine bu sonular, devletin her eyden nce kapitalist mlkiyet ili-kilerini koruduu yolundaki temel ilkeden doar ve bu ilkeyi tamam-lar. Reformlar kapitalizmin ileyiini deitirebilir, ancak onun temel-lerini hi bir zaman sarsmaz. Rosa Luxemburg bu konudaki doru Marksist tutumu u ekilde zetler

Sosyal kontrol... kapitalist mlkiyetin snrlanmasyla deil de, tam tersine olarak onun korunmasyla ilgilidir. Veya ekonomik terim lerle ifade etmek gerekirse, kapitalist sm-

19 Bu rnek devletin isiyi koruyan hareketlerinin taviz niteliini ok iyi gste-rir. nk nemli fabrika yasalarnn kabul edildii dnemde ngilterede isilerin iktidarda pay sa hibi olduktan ileri srlemez. Burada unu hatrlatalm ki, 1832 Re-form Yasasnda oy ver mek iin byk mlkiyet koullan devam ediyordu. Oy hakknn yaypnlaunlmas ancak 1867 ylnda oldu. Bu yla kadar ise fabrika yasalar iin verilen mcadelede a nemli zaferler ilen kazanlmt.

20 rnein. Marks, Fransada Oniki aaat yasasnn kabul edilmesi iin ubat (1848) devriminin gerekli olduuna iaret ediyor.


rye saldraca yerde bu smrnn normalletirilip dzen-lenmesine allr.21

Marks bununla elien hi bir ey sylememitir. Baz revizyo-nistlerin sk sk yapt gibi, onun ign konusunda yazdklarn, ya-va yava sosyalizme varma grnn dayana saymak, Marksn tm kuramsal sisteminin yanl anlaldn ortaya koyar.

4. Hkmetin ekli Sorunu:

Buraya kadar, kapitalist toplumdaki hkmet ekli konusunda hi bir ey sylenmedi. Devletin faaliyetiyle ilgili olarak incelenmi olan ilkelerin tamamyla demokratik bir kapitalist toplumda geersiz olmas mmkn mdr? (Tam demokratik derken, ngilizce konu-ulan dnyann ounluunda geerli olanlardan daha fazlasn kas-tetmiyoruz: genel oya dayanan parlamentarizm ve siyasi alanda r-gtlenme serbestlii.)

Marksist kuram bu soruya olumsuz cevap verirse, bu durum, de-mokrasi sorununun nemsiz kabul edildii olarak deil de, demok-rasinin devletin ekonomi ile ilgili olarak temel nemini deitirmedi-i eklinde yorumlanmaldr. Demokrasinin var olmas pek tabii ki zellikle ii snf iin byk nem tamaktadr. Ancak demokratik bir hkmet ekli altnda ii snf nitelik itibariyle ister sosyalist veya sadece reformist olsun, amalarna varabilmek iin serbeste ve et-kili bir ekilde rgtlenebilir. Bu nedenle btn demokratik ol mayan lkelerde ii hareketinin ilk talebi, daima demokratik hkmet e-killerinin kurulmas olmutur. Ve gene bu nedenle, egemen snf lar iin demokrasi durumu asndan daima potansiyel bir tehdit un-suru olduundan, buna istemeye istemeye snrlamalarla ve ok kez ar basklar altnda raz olmulardr. 1848 demokratik Fransz Ana-yasasn incelerken, Marks nemli konular zerlerine srarla basarak belirtmitir:

Bu anayasann kapsam en geni elikisi udur: Anaya-sa tut sakln srekli kld snflar olan proletarya, kyller ve kk burjuvaziyi, genel oy araclyla siyasi gce sahip klyor. Ve eski toplumsal gcn onaylad snf olan burju-vaziden ise bu gcn si yasi garantilerini geri alyor. Ynetime demokratik kurallar getirerek, dman snflarn her an zafer elde etmeleri ve burjuva toplumunun temellerini tehlikeye

21 13 Gesantmelte werke III. s. 56.


P. Sweezy

sokmalarna yardm ediyor.22

Demokrasi, kapitalist toplumdaki atmalara siyasi dzeyde ak lk kazandrr; kapitalistlerin devleti kendi z kartan urunda kul lanmalarn snrlar; ii snfn tavizler istemede destekler; son ola rak da, ii snfnn, sistemin kendisini tehdit eden ve bu nedenle sonular gznne alnmadan kapitalistler ve onlarn devlet memur-lar tarafndan reddedilmesi gereken talepler ileri srmeleri olanan da artrr. lerde greceimiz gibi, kapitalist evrimin izledii gerek yolu belirlemekte btn bunlarn ok byk nemi vardr. Ama b-tn bu sylediklerimiz, bir nceki blmde konulan ilkelerle eli-mez. Dier bir deyile, demokrasinin znde kapitalist toplumdaki devlet faaliyetinin temel grev ve snrlan hakkndaki grlerimizi deiti recek bir eyi yoktur. Ve tekrar srarla belirtelim ki, kapitalist de mokrasinin yntemleriyle sosyalizmi yava yava gelien bir sre iinde kapitalizmin yerini alabilecei, eklindeki kar gr ileri s-ren revizyonistler Markstan tamamyla ayrlmlardr.

Revizyonist tutumun yanll Rosa Luxemburgun Bernstein ve Schmidte kar 1839 ylnda yrtt polemikten daha iyi bir e kilde ortaya konmamtr.

Conrad Schmidte gre, parlamentoda sosyal demokrat bir o unluk elde edilirse, toplumun derece derece sosyal-lemesinin yo lu alm olmaldr. ekil asndan elbette par-lamentarizm devlet rgtnde toplumun tmnn karlarn aklar. Fakat te yandan toplum hl kapitalist bir toplum-dur, yani kapitalistlerin karlarnn her eyi kontrol ettii bir toplum... eklen demokratik olan kurum lar, znde egemen snf karlarnn bir aracdr. Bunun en gzle g rlebilen kant, demokrasi snfsal nitelikleri reddeden ve halkn ger ek kar-larn korumaya yararl olan bir ara olunca, demokratik e-killerin burjuvazi ve devlet rgtndeki temsilcileri tarafndan feda edilmesidir. Bu nedenle sosyal demokrat bir ounluk dncesi ta mamyla burjuva liberalizminin zne uygun bir hesaba dayanr ve demokrasinin sadece bir yzyle ekil y-zyle ilgilenirken, ola yn dier yzn, onun gerek ieriini darda brakmaktadr.23

Faizmin son yirmi ylda, zellikle ii snf rgtlenmesinin en ok gelitii lkelerde yaylabilmi olmas, kapitalist demokrasi yn-temleriyle sosyalizme geilebilecei inancn adamakll zayflatm-

22 Class Stuggles in Francc, International Publishers, s. 69-70.23 Rosa Lxemburg, Gesammelte werke III, s. 59-60.


tr. kinci Enternasyonalin sekin temsilcilerinden ve Avusturya sos-yalistlerinin uzun sre lideri olan Otto Bauer 1936 ylnda u genel gr dile getiriyordu: Faizm deneyi, reformist sosyalizmin, ii snfnn eitli demokrasi trlerini sosyalist ierikle doldurabilecei ve bylece devrimci bir srama olmadan kapitalist dzeni sosyalist dzene deitirebilecei hayaline son verdi.24 Rosa Luxemburgun ar durumlarda, Demokratik ekillerinin kendilerinin burjuvazi ve devlet rgtlerindeki temsilcileri tarafndan feda edilecei, yolun-daki uyarsnn salam temellere dayand aklk kazanmtr. Bu soruna ilerde daha ayrntl olarak incelemek zere dneceiz.

5. Devletin Rolnn Deerlendirilmesi:

Geen ksmn sonlarnda ortaya kan, devresel bunalmn dev-let ile ilgisi sorusunu imdi ele alabilecek durumdayz. Fakat bunu yapmak bir hata olur. Devresel bunalm, devletin mdahalesi gere-ken durumlardan sadece biridir ve onu dier konulardan soyutlaya-rak ele almak bizi yanl sonulara gtrebilir.

uras bir kere daha hatrlanmaldr ki, daha nceki blmlerde yaplan zmlemeler birok nemli adan olduka yksek bir so-yutlama dzeyinde yrtlmtr. Her eyden nemli olarak, baz rastlantlar dnda kapal ve serbest rekabeti sistem varsaydk. Gerekte ise, bugnn kapitalizmi ne da kapaldr, ne de serbest re-kabeti. evremize baktmzda grdmz ok sayda kapita list, yar-kapitalist ve kapitalist olmayan lkelerden oluan ve her birinde deiik derecelerdeki tekellerin genel bir olgu olduu, birbi riyle ya-kndan ilikili bir dnya ekonomisidir. Greceimiz gibi, bu gerekler bir rastlant sonucu deildir, dnya tarihinin bir aamas olarak ka-pitalizmin niteliine baldr. zmlememizde bunlarn so yutlanmas gerekli, fakat ayn zamanda geici bir dnemdi. Bu nok tay amak ve kapitalist gelimenin imdiye kadar gznne alnma yan eitli grnmlerini hesaba katmann zaman gelmitir. Byle yaptmzda kapitalizmin gelecei ve bu gelecek iinde devletin rol konusundaki grlerimizi byk lde etkileyecek yeni sorun ve artlarn ortaya ktn greceiz.

Bu nedenle bundan sonraki grevlerimiz, kapitalizmin rekabeti yapsn deitiren yapsal ve kurumsal eilimler ve dnya ekonomi-sinin gelimekte olan niteliklerini incelemektedir. Bu iki grevin bir-biriyle son derece yakn ilikide olduunu greceiz. Ancak bu g-

24 16 Otto Bauer. Zwischen Zwei veltkriegen? s. 142.


P. Sweezy

revleri yerine getirdikten sonradr ki bu blmde gelitirilen ilkeleri uy-gulayabilecek ve kapitalist dzenin kaderinin belirlenmesinde dev let faaliyetinin roln salam bir ekilde deerlendirebilme duru munda olacaz.


XIV. BLMTEKELC SERMAYENN GELM

Kapitalizmi reticiler arasnda serbest rekabetten uzaklatran ve tekellerin olumasna yol aan eilimler, sermayenin artan organik bileimi ile yakndan ilgilidir. Burada iki grn hesaba katlmal dr: nce sabit sermayenin deiken sermayeye oranla artmas ve sonra da sabit sermayenin gayri menkul ve yan-menkule yatrlan blm-nn, yani binalar ve makinelerin ham, ilenmi ve yardmc madde-lere oranla artmas. Her iki eilimin de sonucu retim birimi nin or-talama byklndeki arttr. Marks bunun iki yoldan olutu unu belirtmitir. imdi bunlar inceleyelim:

1. Sermayenin Younlamas:

Eer kapitalistler kendi balarna sermaye biriktirir, bylece her birinin kontrol altndaki sermaye artarsa, daha byk miktarda re-tim mmkn olur. Marks bu srece sermayenin younlamas adn takmtr. Bu anlamdaki younlama, birikimin (sermaye birikiminin, ev.) beraberinde gerekleir ve sermaye birikimi olmadan youn-lamann olamayaca aktr. Fakat bunun kart geerli olmayabilir, nk baz kapitalistlerin, belki de miraslar arasnda sermayenin tek rar tekrar blnmesi yoluyla sermayelerinin azalmasna ramen ser maye birikiminin devam ettiini dnebiliriz. Bu tr kart eilim-lere ramen, younlama kendi bana bile retim miktarnda srek li bir art meydana getirmeye ve hi olmazsa belli retim kollarnda


P. Sweezy

rekabetin snrlandrlmas dorultusunda bir eilim yaratmaya ye-terlidir. Younlamann yan sra, bir ikinci ve hatta daha nemli bir sre vardr ki, Marks buna sermayenin merkezilemesi der.

2. Sermayenin Merkezilemesi:

Younlama ile kartrlmamas gereken merkezileme zaten var olan sermayelerin bir araya gelmeleri demektir.

Bu srecin dierinden fark, sadece elde bulunan ve faaliyet gstermekte olan sermayenin dalmndaki bir de-imeyi ele alma sdr. Bu nedenle faaliyet alan, toplumsal servetin mutlak olarak bymesi veya sermaye birikiminin mutlak snrlar ile snrlanma mtr. Baka bir yerde birok kiinin kaybettii sermaye bir yerde bir kiinin elinde byk miktarda toplanmtr. Bu ise merkezileme nin ta kendisidir, birikim ve younlamadan farkldr.25

Marks, sermayelerin merkezilemesinin yasalarn aklama-ya almak yerine, birka gerek ile ilgili ksa bir ipucu vermeyi yeterli buldu. Byle yapmasnn nedeni bu olgunun nemsiz olduu eklindeki herhangi bir dnce deil de, alma plannn byle ge-rektirmesi idi. Buna ramen verdii ksa ipucu da reticidir ve in-celenmeye deer.

Merkezilemenin temelinde yatan en nemli etken, byk apta retimin ekonomik olmasnda bulunmaktadr. Rekabet sava mal-larn ucuzlatl m asiyle verilir. Mallarn ucuzluu ise, dier deiken leri sabit varsayarsak, emein retkenliine, ki bu da retim hac mine, baldr. Bu nedenle byk kapitalistler daha kklerini yenerler.26 Baz kk sermayeler ortadan kaybolur, dierleri daha etkin alan iletmelerin ellerine geer ve bu iletmeler bu ekilde byr ler. Buna gre rekabetin kendisi bir merkezileme aracdr.

Merkezilemeye katks olan ve farkl bir ekilde ileyen bir dier g vardr ki, bu da kredi sistemidir. Marksn kulland an lamda, kredi sistemi denilince sadece bankalar deil, yatrm ku rumlar, tah-vil borsalar ve dier blmleriyle mali kurumlar toplam anlalma-ldr.

Kredi sistemi balangta birikimin mtevaz bir yardm-cs olarak iin iine girer. Grnmez ipliklerle toplum yze-yinde yaylm bulunan para kaynaklarn bireysel kapitalist-

25 Capital I, s. 68626 a. g. e., s. 686.


lere ya da irket eklinde birlemi kapitalistlere eker. Fakat ksa srede rekabeti m cadelede yeni ve dehet saan bir silah olur ve sonunda da kendisi ni sermayelerin merkezile-mesi iin dev bir toplumsal mekanizmaya dntrr.27

Kredi sistemi araclyla merkezileme, gelimi ekli ile kk kapitalistlerin bykler tarafndan mlkszletirilmileri anlamna gel mez. Fakat bu yolla, var olan veya meydana gelme srecinde olan sermayeler hisse senetli irketler yoluyla bir araya gelirler.28 Bu, re tim hacminin geniletilmesinin en hzl yntemidir. Eer birok kapi talistin kendi balarna demiryolu yapmn stlenecek kadar serma ye birikimi salamalarn beklemek zorunda kalsayd dnya hl demiryolsuz olurdu. Dier taraftan, merkezileme bunu hisse senetli ir ketler araclyla kolayca baard.29

Herhangi bir endstri dalnda merkezileme, tek bir irket kaln-caya kadar srer,30 fakat toplum iin bu sre, ancak btn top-lumsal sermeye ya bir tek kapitalistin, ya da bir tek irketteki kapi-talistlerin elinde toplanncaya kadar sona ermez31 Bu ele al ve esa snda tm konuyu dn asndan baklnca, Marksn hukuki a dan mlkiyet ilikisinden ok bu mlkiyet ok sayda hissedarn elinde olabilir belli bir merkezden ynetilen sermaye bykl y-nnden sorunu inceledii meydana kar.

Merkezileme ve bir lde de younlamann nemli etkisi vardr: lk olarak, emek srecinin kapitalizmin snrlar iinde toplum-sallamasna ve rasyonellemesine yol aar. Bu konuda Marks, bir-birinden ayr olarak allagelmi yollarla yrtlen retim srele-rinin, toplumsal olarak btnletirilmi ve bilimsel olarak ynetilen retim srelerine ilerici bir ekilde dntrlmesinden bahseder.32 kinci olarak, teknik deiim ve sermayenin organik bileiminin bir sonucu olarak merkezileme, teknik deimenin ileri doru gidiini hzlandrr. Bylece birikimin etkilerini sratlendiren ve younlat-ran merkezileme, ayn zamanda sermayenin teknik bileimindeki dev rimleri do yayar. Bu ise sermayenin sabit blmn, deiken

27 a. g. e., s. 687.28 a. g. e., a. 638.29 a. g. e.30 Drdnc Almanca basksna Engels u dipnol ekledi; En yeni ngiliz ve

Amerikan trstleri buna, hi olmazsa belli bir enislri kolundaki tm byk iletme-leri, pratikte tekel durumunda olan dev bir hisse senetli irket eklinde birletirerek varmay amalyorlar. Kapital, I, s. 688.

31 a. g. e.32 a. g. e.


P. Sweezy

bl mnn aleyhine olarak artrr ve bylece emek iin olan gre-li talebi azaltr.33 nc etki ise, (ki bu nokta merkezilemeyi ele ald aratrmann o aamasnda Marks ilgilendirmiyordu) aktr. Pazarlar zerinde tekelci veya yar-tekelci kontrol yoluyla az sayda reti cinin, ok sayda reticinin arasndaki rekabetin yerini ilerici bir e kilde almas.

3. Anonim irketler:

Marksn, anonim irketleri merkezilemede temel bir ara ola-rak kabul ettiini grdk. Marks, anonim irketlerin ayn zamanda kapita list retimin nitelii ve ileyii alarndan daha baka ve daha nem li etkileri olduunun farkndayd. Bunlar, Engelsin derleyerek Kapitalin nc cildi olarak yaynlad al yazmas msveddelerde ele alnmtr;34 bu zmleme taslak niteliinde olmakla beraber, Marksn bu sorunun nemini kavramakta kendi zamannn ok te-sinde ol duunu gstermektedir.

Hisse senetli irketlerle ilgili olarak Marks noktaya iaret eder: 1. Bireysel kapitalistler iin olanak d olacak ekilde

retim hacminde ve iletmelerde ok byk art,2. Sermaye... burada toplumsal sermaye nitelie sahip-

tir... ki bu ekliyle zel sermayeden farkldr ve bu iletmeler de bireysel iletmelerden farkl olarak toplumsal iletmeler niteliini alrlar. Bu durum kapitalist retimin kendi snrlar iinde sermayenin ze) ml kiyet durumuna son verilmesidir.

3. Gerekten faaliyette bulunan kapitalistin sadece bir yneti ci, dier kiilerin sermayelerini yneten bir kii ve ser-maye sahip lerinin de sadece sermaye sahipleri, sadece para kapitalistleri ha line dntrlmesidir.35

Bu noktalarn birincisi daha nce ele alnmt. kinci ve n-c noktalar ise son yirmi otuz ylda anonim irketler zerine yazlan ok sayda yaptn zn ksa bir ekilde zetlemektedir. Fabrika sis-teminin ortaya kmasyla zaten zayflam olan zel retim, b yk anonim irketlerde tamamyla ortadan kalkar ve gerek serma ye sa-hipleri hemen hemen tamamyla retim srecinden ekilirler. Fakat Marks, bu konuyu ele alan ada yazarlarn birounun yap t hata-

33 Kapital, I, s. 689. Bu. merkezilemenin teknolojik deiim zerindeki tek etkisi deildir.

34 a. g. e., III. Blm XXVII (Kapitalist relimde Kredinin Rol).35 a. g. e., s. 516.


y, anonim irketleri retim zerinde toplumsal kontroln kurulmas dorultusunda bir adm olarak grmek hatasn yapmaz. Tam tersine bu yeni gelimenin sonucu, yeni bir mali aristokrasi, kurucu, spek-latif ve sadece ismen yneticilik eklinde yeni bir tr parazitler, ano-nim irketlerdeki hileler, hisse senedi dolandrclklar ve hisse senedi speklasyonlaryle tm bir dolandrclk ve aldatma sistemidir. Bu durum zel mlkiyetin kontrolnden km olan zel retimdir.36

Anonim irketler konusundaki Marksist kuram, Rudolf Hilferd-ingin 1910 ylnda baslan nemli yapt Finanzkapitalde gelitirilmi ve geniletilmitir. Ekonomik adan, anonim irket tarz rgtlen-menin en nemli zellii, sermaye zerindeki mlkiyet hakk ile re timin ynetilmesi arasndaki ban ortadan kaldrlmas, Hilfer-dingin szleriyle, endstriyel kapitalistin endstriyel giriimcilikten kurtulmasdr.37 Hilferdingin anonim irketler kuramna yapt en nemli katk, bu olgunun sonularn gelitirmekti.

Endstri kapitalistlerini para kapitalistleri ekline sokan, kendi bana anonim irket ekli deildir. zel bir irket ekonomik adan herhangi nemli bir ey deitirmeden irketleme ile ilgili bu huku-ki mevzuattan geebilir. Esas nemli olan nokta, anonim irket his-se senedi ve tahvilleri iin gvenilir bir borsann ortaya km olma-sdr. Bu ise burada incelenemeyecek kadar uzun bir tarihsel sre tir. Bunun nedeni aktr. Kapitalist ancak hisse senedi ve tahvil borsas araclyla, parasn yatrd belidi iletmenin kade rinden kendi ka-derini ayr tutabilir. Hisse senedi ve tahvil borsas ne kadar iyi ilerse hisse sahibi eski tr kapitalist iletme ci durumundan ayrlp, gittike, istedii zaman parasn elde edebi len bir dn verici durumuna gi-rer. Fakat bir fark daima kalr. Pay sahibinin zarar etme olasl dn vericinin zarar etme olaslndan daha yksektir ve bu nedenle de hisse senetleri gelirinin belli bir risk primi orannda dn verilen pa-radan alnan faizi amas bek lenmelidir. Bu artlarla, hisse sahibinin, kr alan bir endstri kapita listinden faiz alan para kapitalistine dn-trlmesi ilke olarak ta mamlanmtr.

Bu dnmn ilk sonucu, kurucu kr (Grndergewinn) de nilen ve Hilferdingin doru olarak kendine zg bir ekonomik ka tegori eklinde belirttii eyin ortaya kdr,38 Eer bir iletme (ha len faaliyette olan ve kurulacak), rnein, yatrlan sermayenin yz de 20si kadar bir gelir getirecekse ve eer benzer risk tayan i-

36 a. g. e-, s. 521.37 Das Finanzkapital, s. 112.38 c a. g. e s. 118.


P. Sweezy

letmelerdeki hisse bana gelir yzde 10 ise, buna gre, bu iletmeyi anonim irket ekline sokan ve hisse senetlerini borsaya karan ku-rucular, bu hisseleri yatrlan sermayenin iki misline satabileceklerdir. Aradaki fark ise dolayl veya dolaysz olarak bu kurucularn ceple rine gider ve bunlar da bu ekilde daha sonraki faaliyetleri iin da ha g-lenir ve zenginleirler. Kurucu kr, hem anonim irketlerin kurulmas iin bir tevik ve ayn zamanda da byk servetler elde etmenin bir kaynadr. Her iki yolla da retim hacminin bymesi ve sermayenin merkezilemesi sratlendirilir.

Kuruculuk eylemi, para eklindeki serbest sermayeyi ellerinden karan kiilere yeni hisse senetleri salamak ve satmakla son bu-lur. Yeni hisse senetleri ve tahvil satnda uzmanlam bir kiinin anonim irketlerin kurulmasnda kilit yerlere gemesi ve sk sk da dorudan doruya kuruculuk fonksiyonunu yerine getirmesi ve kuru-cu kr eklinde arslan payna sahip kmasnn nedeni budur. Al-manyadaki byk ticaret bankalar, geni kaynaklan ve mali ili kileri nedeniyle yeni hisse senedi ve tahvil satna erkenden bala dlar ve kuruculuk alannda kendilerine en nemli yeri saladlar. Di er ta-raftan Amerika Birleik Devletlerinde ise, yeni hisse senedi ve tahvil alanna ilk girenler lke ii para ve dviz ileriyle uraan zel ban-kerlerdi. Bu ekilde, yatrm bankacl kurumu, ticari ban kaclktan bamsz olarak yava yava geliti. Daha sonraki geliim aamasnda ise ticaret bankalar, hisse senedi ve tahvil ortaklklar denilen eyler araclyla yatrm bankacl alanna girdiler. Gelime tarzlar bir l-de farkl olmakla beraber (bu farklar herhalde dier eylerin yan sra, ticaret bankalar zerindeki hukuki snrlamalarn farkllndan ileri gelmitir) sonu Amerika Birleik Devletlerinde ve Almanyada esasnda ayndr. Hilferding genellemelerine temel olarak bu iki lke-yi almtr. Bankalar kuruculukta hakim rol oynad ve ano nim irket yapsnda nemli ve hatta belli bir sre iin hakim du rumda oldular. Hilferdingin kitabna Finans Kapital ismini vermesi bu olguya dayan-maktadr. Fakat daha ilerde greceimiz gibi, Hilferding, kapitalist gelimenin en son aamasnda finans egemenliini abarta rak deer-lendirdiinden bir hata ilemitir.

Bireysel kapitalistin retim srecinden ayrl, kurucu krnn do uunun yan sra sermaye zerindeki kontrol daha da merke-ziletirmitir. Grnte irketin kontrol hissedarlar topluluunun elin dedir. Fakat hukuken bile hisse says ounluunu elde edenler b tn hissedarlarn koyduu sermayeyi kontrol ederler. Pratikte ise, ge rekli ounluk yardan bile ok azdr. Sermayenin te bir ile drt-


te biri aras ve hatta daha az bu i iin yeterlidir. Bunun sayesin-de bir veya birka anonim irkette byk bir sermayeye sahip olan byk kapitalist kendi sermayesinin birka misli sermaye zerine kontrol sahibi olabilir. Burada, anonim irket tr rgtlenmenin Hilferdingin yeterli derecede aklamad bir zellii ortaya kyor. Hisse sahiplii ile retimin yneltilmesi birbirinden ayrlmakla bera-ber, yeterli hisse senedi saysna sahip olanlar sermayelerinin ger-ekletirebileceinin birka misli retimi kontrol edebilirler.39

Bu bile anonim irket eklinin kullanlmas yoluyla denetimin merkezilemesini gstermeye yeterli deildir, nk hatrlanmaldr ki, bir irket, dier bir veya birka irketin hisselerini elde edebilir. Bylece, bir kapitalist, rnein A irketinin sermayesinin te biri ne sahip olmakla bu irketi kontrol edebilir. Ann sermayesinin bir ks-m ise B, C ve D anonim irketlerinde kontrol salamak iin ve bu irketler de kat kat fazla anonim irket zerinde kontrol kurmak iin kullanlabilir. Anonim irket eklinin gelimesiyle zel bir finansman teknii ortaya kt. Bu tekniin amac mmkn olduu ka dar az ser-maye ile bakalarna ait mmkn olduu kadar byk bir sermaye zerinde hakimiyet kurmaktr.40*41

imdi de merkezileme srecinde anonim irket ekli sayesin-de gerekletirilen son adma dikkat edelim. Bir taraftan kurucu kr byk bir serveti olduka az sayda kapitalist ile bankann elinde top larken, dier taraftan ise bu servet ok daha geni bir sermaye ze rinde kontrol salayabilecek ekilde yatrlabilir. Bylece, Hilfer-dingin belirttii gibi,

Bir grup insan ortaya kyor. Bunlar sermaye sahibi ola-rak ve ya dier kiilerin sermayelerinin younlam gcnn temsilcileri olarak (banka yneticileri) birok anonim irket ynetim kurulunda yer alyorlar. Bylece kiiler arasnda bir tr birlik ortaya kyor. Bu bir taraftan farkl anonim irketler, dier taraftan da bu irket lerle bankalar arasnda grlyor. Bu kurumlar arasnda bir kar top luluu doduundan, yu-kardaki durum, bu kurumlarn politikas ba kmndan byk

39 Burada, belli anlar allnda belli bir noktann lesindeki niceliksel deiikliin nitetrk-sel bir deiiklice yol at seklindeki diyalektik ilke aka grlmekledir.

40 Das Finanzkapital. s. 130-131. Hilferding, bu tekniin Amerikan demiryollar sisteminin finansmannda en mkemmel ekline ulatna iaret ediyor (s. 131). Bu-gn unu sylemeli yiz ti, bu dzey her ne kadar yksek olsa da, 1920lerde toplumsal ihtiyalarn karland alanlarda (elektrik, gaz, vb., ev.) daha mkemmellemitir.

41 a. g. e., s. 130.


P. Sweezy

nem tamaktadr.42

Birok durumda, itekilerin kiiler arasndaki bu birlii, kartel, trst veya irket birlemesi eklinde ve pazar zerinde tekelci kont rol kurmay ama edinmi daha sk rgtlenmelerin anas veya n cs oluyor. Bu rgtlenme ekilleri bir sonraki blmde ayrca ele alna-caktr.

Anonim irket trnn yaylmasnn genel sonular yle zet-lenebilir: Bir taraftan genel olarak birikimin hzlanmasyla birlikte merkezileme srecinin younlamas, dier taraftan da kontrolleri ser mayelerinin ok tesine ulaan olduka az sayda byk kapitalis-tin oluturduu bir kesimin ortaya kmasdr. Son nokta amz ya-zarlarnca o kadar yanl anlalmtr ki, bu konuda birka sz daha sylemek yerinde olacaktr.

Son yllarda, byk anonim irketlerde sahip olma ile kontrol elde tutmann ayr ayr eyler olduuna dair ok ey okuduk. Bu eer, sermaye zerindeki kontroln younlamasnn sermaye ze rindeki mlkiyetin younlamasyla snrlanmad eklinde anlalr sa, ger-ekte grlen eilimin doru olarak yanstlmasdr. Fakat eer bu, kontroln irket sahiplerinin elinden tamamyla kt ve toplumdaki baka bir grubun ayrcal haline geldii eklinde yo rumlanrsa, ta-mamyla yanltr. Gerekte olan udur;

Hisse sahiplerinin byk bir ounluu kk bir aznlk lehi ne kontrol haklarn brakmak zorunda kalmlardr. Buna gre, b yk anonim irketler mlkiyetin kontrol fonksiyonlarnn ne demokrat-latrlmas, ne de ortadan kaldrlmas anlamna deil de, bu fonk-siyonlarn az sayda byk mlkiyet sahibinin elinde toplanmas an-lamna gelir. Birok mlk sahibinin kaybettiini pek az sayda mlk sahibi elde eder. Hilferding u sylediklerinde tamamyla hakldr: Kapitalistler, birounun syleyecek bir eyinin olmayaca dorul-tuda bir toplum ortaya karrlar. retken sermaye zerindeki ger ek kontrol, bunun ancak bir ksmna sahip olanlara aittir.43

4. Karteller, Trstler ve irket Birlemeleri:

Tekelci sermayenin geliiminin son dnemi, rekabeti bilinli ola-

42 a. g. e.. s. 132.43 Das Finanzkapital, s. 145. Bu terin kantlar, Amerika Birleik Devfeleri ile ilgili

olarak Geici Ulusal Ekonomi Komitesi tarafndan yaynlanan dikkallice belgelenmi iki raporda bol nikarda vardr: Monogaf. no. 29, En Byk Mali-Olmayan 200 Anonim irkette Mlkiyetin Dalm:, Monograf. no. 30. Ulusal Tahvil ve Hisse Senedi Borsasn-da lem Gren 1740 irkelin Hissedarlarnn ncelenmesi.


rak kontrol altna almak iin birlemelere gidilmesiyle ortaya kar. Bu dneme olduka yksek dzeyde merkezileme halinde girilir. nk iletme says her retim kolunda o derece azalmtr ki, re-kabet ayakta kalabilen irketler iin gittike daha tehlikeli olmaya balamtr. Rekabet, hi bir yarar olmayan boaz boaza bir sa vaa dnmtr. Bu duruma gelindiinde birleme iin gerekli te mel hazrdr.

Marks, ekonomi zerine olan yazlarn bu birlemeler hzlanma-dan tamamlamt. Ve bunun sonucu olarak kendi kaleminden Kapi-talin cildinde bu konuda hi bir zmleme yoktur. Fakat Engels 1880lerde nc cildin yaynlanmasn stlendiinde olay larn yn aklk kazanmt. Marksn anonim irketler hakkndaki grlerine uzun bir not ekleyen Engels yle yazyordu: Karteller eklindeki ikin-ci ve nc derecede hisse senetli ortaklklar ve baz alanlarda bu alann tm retiminin ortak bir ynetim altndaki byk bir hisse senetli irkette younlamas; uzun bir sre gk lere karlan reka-bet serbestlii, diye devam ediyordu Engels, ar tk yularnn sonuna gelmitir ve belirgin iflasn aka ilan etmek zorunda braklmtr.44

Hilferding, 1890 ve 1910 yllar arasnda Almanya ve Amerika de-neyleriyle bu noktay Marksist ekonominin yapsna ekleyebi lecek gteydi. Bizim zmlememiz de genel izgileriyle Hilferding-in modeline uygundur. Ancak Amerikan koullarn Almanyann ko-ullarndan daha iyi bilen okuyucularmz iin gerekli baz deiik-likler yaplmtr.

imdi inceleyeceimiz rgtlenme ekillerini, anonim irketler-den ayran zel nitelik bunlarn bilinli bir ekilde tekelci nitelikteki pazar kontrolleri araclyla krlarn arttrmak iin dzenlenmeleri-dir. Bu amaca varmak iin ilgili iletmelerin, hareket serbestliinin snrlandrlmas veya tamamen ortadan kaldrlmas ve tek bir belir li politika altnda ynetilmeleri gerekmektedir. Hareket serbestlii nin snrlanmas, eitti derecelerde olabildiine gre, tekelci birle-melerin de ok sayda farkl ekilleri mmkndr. Biz bunlarn en nemlilerini ele alacaz, en gevek birlik tryle balayp, rekabet eden irketlerin tamamyla birlemelerine kadar devam edeceiz. Btn bu sre iinde, akldan karlmamas gereken bir nokta da, eer rekabet eden irketler arasnda ynetim kurullarnn i ie ge-meleri veya bankalarla ortak balar gibi temellere dayanan bir kar birlii varsa, bu durumun, birleme yolunu dzelttii ve birle me ei-limini nemli lde kuvvetlendirdiidir. Gerekten de kar birlii-

44 Capital III, s. 518.


P. Sweezy

nin kolayca dier balayc ekillere gtren bir tr birleme olduu sylenebilir.

Birleme trlerinin herhalde en zayf olan centilmen anlama-s denilen ekildir. Burada rekabetiler temelde ortak bir politika uygulamaya karar verirler, ancak bu anlamaya uymay zorunlu k-lan bir g yoktur. Fakat taraftar irketlerin anlamay bozmalar iin gl nedenler vardr ve bu nitelikteki anlamalar ou zaman ksa mrl olurlar.

Pool tr birlemenin oluumuyla daha ileri bir aamaya va-rlr. Bu birleme eklinde i olanaklar, katlanlarn zerinde anla-tklar bir formle gre pay edilir. Pool anlamas genel olarak yaz-ya dklr, fakat uygulanmas, katlanlarn gnll ibirliine ba ldr. Bu nedenle, centilmen anlamas gibi Pool tr anlama da srekli deildir ve genel olarak sadece geici nitelikteki bir olgudur.

Kartellerin baz tipleri de poolu ok andrr ve onun zayf nok-talarn paylar. Bu zayflklar, kartelin kontroln yelere kabul etti-rerek ve anlama artlarna uymay reddedenler zerinde yap trmlar uygulayarak nlenir. Tipik bir kartelde bir merkez komitesi vardr. Bu komitenin grevleri, fiyatlar ve retim kotalarn belirle mektir. Kar-telin kurallarna aykr hareket edenler para cezalar veya dier yol-larla cezalandrlrlar. yelerin bamszl satlar ve al lar tek bir elde toplanarak daha da snrlandrlabilir. Bylece tek tek irketler ile mterilerin ilgisi kesilebilir. Hatta merkez komite sine, etkili a-lmayan tesisleri kapatmak ve toplam kr belirlen mi bir formle gre datmak yetkisi de verilebilir. Bu son adm atlnca, kartel artk birok adan tam birleme durumuna yakla mtr.

Kartelden daha sk bir rgtlenme ekli de trsttr. Trst-ler Amerikada yasak edilinceye kadar bir sre byk lde des-teklenmi ve korunmutur. Trst eklindeki birka bamsz anonim irketin hisselerinin ounluuna sahip olanlar, hisse senetlerini bir gven belgesi karlnda mtevellilere devrediyorlard. Mtevelli ler oy kullanyor ve belge sahipleri de temettlerini alyorlard. Bu yolla katlanlarn hukuk! ve mali kimlikleri, ayn kartel durumunda olduu gibi, deimeden irketlerin politikalarnn birletirilmesi baarlyor-du. Trstn, bu anlamyla, bu terime genel olarak verilen anlam, yani tekelci birlemelerin hemen hemen tmn genel ola rak belirten anlam kartrlmamaldr.

Son olarak da, katlan irketlerin bamszlnn tamamen orta-dan kalkt tam birlemeye geliyoruz. Bunun birok ekilleri var dr. En ok rastlanan, bir byk irketin tm dier irketleri yut mas ve


eski irketlerin bu yeni irket karsnda ortadan kalkmas yoludur. Birleme yolu ne olursa olsun, sonu ayndr: tek bir y netim altnda tam bir organik birlik. Tekelci bir politika uygulamak asndan en et-kin birleme hi phesiz budur.

Deien zaman ve yer koullan iinde hangi birleme ekilleri nin uygulanacan belirleyecek etkenlerin incelenmesi uygulamal eko-nominin zel bir dalnn konusudur. Ancak genel olarak bu seimin deiik endstri alanlarnda hakim olan zel koullara, daha gevek birleme trlerinin zayflklarna ve eitli lkelerde geerli olan hu-kuk kurallarna baldr, rnein, Amerika Birleik Devletlerinde kar-tel ve trst eklindeki birlemeler yasak edilince, tekelci amalara tam birlemeler yoluyla varlmtr. Buna karlk Almanyada kar-tellerin hukuki olarak tannmas nedeniyle bu tr birlemeler geliti. Bizim amzdan, bu farklar ikincil derecede nemlidir. As! nem-li olan nokta, XIXncu yzyldan XXnci yzyla geiteki 20 yl sre-since birleme hareketinin tm ileri kapitalist lkeleri kaplamas ve kapitalist retimin karakterinde niteliksel bir deiiklik yaratma sdr. Serbest rekabet bir zamanlar kapitalist pazarda egemen biim (fakat tek biim deil) iken, yerini deiik llerdeki tekelci bir lemelere brakmtr (hakim ekil olarak). Bu geiin kapitalist top lumun genel hareket yasalar asndan sonular bundan sonraki iki blmde dik-katle incelenecektir.

5. Bankalarn Rol:

Bankalarn yeni hisse senedi ve tahvil karlmas ve satnda oynadklar stratejik rol nedeniyle anonim irketlerin kuruluunda zellikle nemli bir rol oynadklarna daha nce iaret etmitik ve ayn durum daha nce kurulmu olan anonim irketlerin tamamy-la birlemeleri iin de geerlidir. Bankalar, kurucu krnn byk bir ksmn kendilerine alrlar, anonim irketlerin ynetim kurullarnda oturmak zere kendi temsilcilerini atarlar ve kabul edilen politika lar zerinde nemli lde etkide bulunurlar.

Bu etki hangi dorultuda kullanlacaktr? Daima rekabetin sona erdirilmesi dorultusunda. Kendini yeterli derecede gl hisseden bir irket rakipleri ile lesiye bir mcadeleye girebilir. Bu ie gi rerken geici bir sre iin geliri dse bile, daha sonra bu zararla r telafi ede-ceini mit etmektedir. Fakat birok irketle ilikisi olan bir banka iin byle bir yol kanlmaz olarak ksr ve kendi ken dini geersiz k-lan bir eylem olarak_ kalacaktr. Bir irketin kazanc dier bir irketin


P. Sweezy

zarar ile karlanmtr. Hilferdingin iaret ettii gibi,Bu nedenle, bankalarn, ilgilendikleri irketler arasnda

reka beti ortadan kaldrmaya almalar daima geerli olan bir olgudur. Her bankann elde edilebilecek en yksek krn salanmasnda kar vardr. Dier deikenleri sabit varsayar-sak, belli bir endstri dalnda bu amaca varlmas rekabetin or-tadan tamamyle kaldrld zamanda gerekleir. Bunun iin de bankalar tekellerin kurulmas iin abalamaktadrlar.45

Bir bankann ilikisi ne kadar geni ise ve sesi ne kadar gl -karsa, rekabeti ortadan kaldrma ve tekeller kurma amacnda o ka dar etkin olur. Buna gre, endstri alannda sermayenin merkezile mesi, gittike daha byk bankaclk birimlerinin kurulmasnda bir karglk bulur. Bu temel zerinde, i ie gemi ynetim kurullarnn ve kar topluluklarnn kiiler arasnda kurduu birlik, tm ileri ka pitalist l-kelerde bankalar ve endstride en tannm kiileri birbi rine balar.

Bu noktaya kadar Hilferdingin zmlemelerini birka kayt-la kabul etmek mmkndr. Fakat Hilferding daha teye gidiyor ve bazen aka syleyerek ve daima ima yollu, endstri sermayesi ile banka sermayesi arasndaki ortaklkta daima banka sermayesinin ha kim rol oynadn belirtiyor. Mali sermaye (Finans-kapital, ev.) bir noktada, bankalar tarafndan kontrol edilen ve endstriciler ta-rafndan kullanlan sermaye olarak tanmlanyor,46 ve kapitalizmin geliim eilimi, ekonomik hayatn tm ynlerinin gittike artan bir ekilde gitgide daralan bir byk bankalar grubunun ynetimi alt na girmekte olarak iziliyor. Bu durum aadaki paragrafta ak ola rak grlebilir:

Bankacln gelimesiyle birlikte ve bankalar ile ends-trinin gittike daha yakn ilikileri sonucunda bir taraftan ban-kalar arasn daki rekabetin ortadan kalkmas, dier taraftan da tm sermayenin para sermayesi olarak younlamas ve an-cak bankalar araclyla retken yatrmlara ynelmesi ek-linde bir eilim ortaya kar. Son analizde, bu eilim tm para sermayesinin bir banka veya bir banka lar grubunun kontrol altnda olduu bir duruma gtrr. Byle bir merkezi banka toplumsal retimin tmn kontrol edecektir.47

Bu grn temelden hatal olduu konusunda phe yoktur. Hilferding kapitalist gelimede geici bir aama ile devam eden bir

45 Das Finanzkapital. s. 231.46 a. g. e., s. 283.47 a. g. e., s. 218.


eilimi kartryor. Birleme hareketi sresince, anonim irketler ve tam birlemeler kurulu srecinde iken bankalarn stratejik bir du-rumunun olduu ve bu yolla retim sisteminin kilit noktalarn kon trol edebildikleri dorudur. Fakat birlemeler sreci srekli olarak de vam edemez. Herhangi bir endstride ancak bir irket kaldndan son s-nra varlmtr, fakat kural olarak, bu son snra varlmadan ok nce bu sre durur. Tehlikeli tr rekabet, belli bir endstrinin drt te ile bete drd aras az sayda byk irketin eline geince genel olarak sona erdirilir. Bu noktann tesinde, daha ileri birle meler iin eilim byk lde zayflamtr ve hatta ters ynde i leyen glerle tama-myla ortadan kaldrlabilir bile. Byk rakip ka pitalist gruplar daima var olur ve her biri dierinin aleyhine olarak durumu gelitirmeyi mit eder. Her bir grubun en nemli endstri sektrlerinde g kayna ve dierleriyle pazarlk durumunda koz olarak kullanlmak iin slere ihtiyac vardr. Boaz boaza rekabet hayaleti ortadan kaybolunca ve en genel ve gerekli tekelci amalar dorultusunda geici bir anlama salannca, daha ileri birlemeler seyrekleir ve bir sre sonra tama-myla son bulabilir.

Bu aamaya gelindiinde, bankalarn durumunda ani bir dei-me olur. Bankalarnn glerinin temelini oluturan yeni hisse sene-di ve tahvil kartmak fonksiyonu ok daha az nemli olur. Byk te kelci anonim irketler baarlaryla (yani kr salayabilmeleriyle) dorusal orantda olarak z fon kaynaklarna sahip olurlar. Bu z kaynaklar sadece hissedarlara temett olarak datlabilecekken bi-riktirilen krlar deil, ayn zamanda amortisman, tkenme, eskime ve dier ihtiyat hesab eklinde biriken ve gittike artan bir e kilde birikim amalarna yneltilen fonlardan olumaktadr. El lerinde bu z kaynaklardan oluan ek sermaye olan anonim irket yneticileri sermaye kayna olarak borsaya yeni hisse senedi ve tahvil srme bamllndan ve bununla ilgili olarak da bankerlere olan bamllk-larndan belli bir dereceye kadar kurtulmulardr. Pek tabii ki, banka-larn etkilerinin nemli olduu durumlarda, bu, bankalarn gcnn derhal azalmas anlamna gelmez. Fakat uzun dnemde, herhangi bir ekonomik fonksiyonla balants olmayan eko nomik g zayflama-ya ve sonunda tamamyle yok olmaya mahkm dur. Gc yeni hisse senedi ve tahvil karlmasnn kontrolne da yanan bankalarn ba-na gelen de budur. Bu fonksiyonun kendisinin zayflamas nedeniyle onun ortaya kard g de zayflar ve ban kalar ikincil bir duruma derler. Parlak gnlerini geirmi olan ban ka sermayesi endstri sermayesinin yardmcs durumuna der ve bylece birleme ha-


P. Sweezy

reketinden nce geerli olan iliki yeniden ku rulur. Bu, kapitalizmin genel olarak daha nceki aamasna dnd anlamna gelmez; tam tersine olarak, tekel ve az sayda byk kapitalistler kesiminin haki-miyeti daha glenir ve belli bir sre iinde retim ve datm sis-temlerinin gittike daha byk bl mn kontrol altna sokar. Fakat bunlarn temeli endstri sermayesidir, yoksa Hilferdingin zannettii gibi banka sermayesi deil. Banka sermayesinin hakimiyeti kapitalist geliimde kabaca rekabet i kapitalizmden tekelci kapitalizme gei ile ayn zamana rastlayan geici bir dnemdir.48

Hilferdingin hatas en azndan iki adan nemlidir, ilk olarak, mali hakimiyetin pein olarak bytlmesi birikim srecinin niteli-inde ve zellikle anonim irketin i finansmannda son zamanlar da meydana gelen son derece nemli deiiklikleri zmleme d nda brakmtr.49 Ve dier taraftan, bu durum, sosyalist bir top luma varma ile ilgili grevin zorluu ve nitelii ile ilgili iyimser ha yallere yol a-maktadr. 1910 ylnda bile Hilferding, alt byk Ber lin bankasn ele geirmenin byk endstrinin en nemli alanlarn ele geirmek an-lamna geleceini ileri sryordu.50 Byk banka larn ele geirilme-sinin onlara bal olan endstrileri ciddi ekilde sarsaca ne kadar doru olsa, yukardaki gr o zaman iin bile geerli deildi. Fakat bugn rnein Amerika Birleik Devletlerinde tm banka sisteminin ele geirilmesi byk sermaye evrelerin de geici bir dalgalanma-dan baka bir etki yapmayacaktr. Buna gre, eer finans kapitalizmi kuram bankalarn hakimiyeti eklinde yorumlanrsa, sosyalist politi-kann dayanmas iin zayf bir temel olacaktr.

Bu tartmay bitirirken una iaret etmeliyiz ki, finans-kapital terimi, Hilferdingin ona verdii anlamda kullanlacaktr diye bir zo-runluluk yoktur. zellikle Lenin, Hilferdingin finans-kap ita I tan-mn, en nemli noktalarn birinde, yani retimin ve sermayenin yo-unlamasnn artmasnn, bu younlamann tekel meydana gelme-sine yol aacak kadar byk lde olmas noktasnda sessiz kal-

48 Marksist bir yazar tarafndan mali hkimiyetin geic niteliinin en iyi ekilde alalmas Grossnannn Das Akkumulations und Zusammenburchsgesetz der kapi-talistischen System adl yaplnda s. 572 ve devamdr. Amerika Birleik Devletlerindc mali gcn zayflamasnn ksa bir zmlemesi iin, bkz. Svreey. Yatrm Bankacs-nn k, Antitoch Review,. lkbahar 1941.

49 u nokta ilgi ekicidir: 1910 ve 1930 yllar arasnda meydana gelen btn dei-melere ramen, Hferding daha sonraki yllarda da Das Finanzkapitalde ileri srd grleri he men hemen kelimesi kelimesine tekrarlyordu. Bkz. Die Eigengesezlich-keit der kapitalistischen Entwicklung isimli yazs, Bernard Harmsn derledii Kapital und Kapitalisms (1931), cill 1.

50 a. g. e., s. 471.


d gerekesiyle eletirir. Hilferdingin bankalar tarafndan kon trol edilen ve endstriciler tarafndan kullanlan sermaye tanm yerine Lenin u tanm koymutur:

retimin younlamas, bundan doan tekeller, banka-larla en dstrinin birlemeleri veya iice gemeleri: finans-ka-pitalin ortaya knn tarihi ve bu kavramn ierii budur.51

Leninin kuramna Hilferdingin kuramna yneltilen eletiriler yaplamaz. Buna ramen, finans-kapital teriminin Hilferdingin ona verdii banka hakimiyeti zelliinden soyutlanabilecei phelidir. Durum bu olunca bu terimi tamamyla brakp onun yerine tekel-ci sermaye teriminin kullanlmas daha uygun gzkmektedir. Bu terim Leninin finans-kapital kavramnda temel olan noktalar ier-mekte ve yeterli derecede dikkatli olmayan okuyucuyu dier terim gibi yanltacaa benzememektedir.

51 mperialism, International Publishers Little Lenin Library, s. 44.


P. Sweezy

XV. BOLMTEKEL VE KAPTALZMN HAREKET YASALARI

Son blmde, gelimesinin belli bir aamasnda rekabeti ka-pitalizmin niin ve nasl tekelci kapitalizme dntn inceledik. Su deiim de sistemin ileyii zerinde etki yapar. Buna gre bun-dan sonraki grevimiz kapitalist hareketin yasalarndaki deiiklik ve dzeltmelerin incelenmesi olmaldr. Bu blmde kapal bir eko nomi varsaym altnda ortaya kan etkileri ele alacaz; bir sonra ki blm-de ise dnya ekonomisi ile ilgili sorunlar inceleme konusu yaplacak-tr.

1. Tekel ve Fiyat:

Marks yle yazyordu: Bir tekel fiyatndan sz ettiimiz za man, genel olarak kastettiimiz genel retim fiyat tarafndan belir lenen fi-yattan ve rnlerin deerinden bamsz olarak alclarn sa tn alma hevesi ve deme gc ile belirlenen bir fiyattr.52 Du rum bu olun-ca, Hilferdingin, Marksn younlama ve tekelci birle me ile ilgili kuramnn gereklemesi, Marksn deer kuramnn ge ersiz olmas sonucunu dourmua benzemektedir53 szleri gayet doru gzk-mektedir.

Bu gzlem pek tabii ki belli nedenlere dayanmaktadr. Tekel art-lar altnda deiim oranlar emek-zamam oranlarna uygun de ildir

52 Capital III. s. 900.53 Das Finanzkapital, s. 286.


ve ne de retim fiyatlaryla ilgili olarak olduu gibi, emek-zaman oranlaryla kuramsal olarak aklanabilen bir iliki iindedir. reti-cilerin elinde arz snrlama gc olunca, fiyat belirlemek gc de var demektir; fakat kuramsal olarak ve belli bir genelle me dzeyinde hangi noktada fiyatlarn konulacan belirlemek ola nak ddr. Belli bir fiyatn belirlenmesine o Kadar farkl etkenler girer ki, son derece snrl uygulama dnda herhangi kesin bir kuramn konulabilmesi mmkn deildir. Bu sylediklerimiz orto doks ekonomi kuramnn son yllarda tam veya ksmi tekel art lar altnda ileyecek nesnel fi-yat yasalar kurma abalarnda tam anlamyla kantlanmtr. Fiyatn krn azamiletirildii yerde belir lenecei gibi birka bo neriden baka, tekelci fiyat kuram, her birinin kendi zel zm olan bir zel durumlar katalogu duru muna sratle dnmtr. Bu ne eko-nomistlerin hatas, ne de ba z kimselerin ileri srd gibi ekono-mi biliminin geriliinin bir be lirtisidir. Zorluk yasann kendi iindedir. Tekel fiyatyla ilgili tutarl hi bir genel yasa ortaya karlamamtr, nk byle hi bir yasa yoktur.

Deer ve retim fiyat kuramlaryla edeerde bir tekel fiyat kuram aramann faydasz olduu gerei bir mitsizlik nedeni ol-mamaldr. nk genel dzeyde ve olduka gvenilir bir ekilde unu syleyebiliriz ki, rekabet koullar altndaki durumla karla-trldnda, tekel eleri katld m, retim daha az ve fiyat daha yk-sek olur. Durum byle olunca, deer (veya retim fiyat) ki ramn temel alarak hareket edebilir ve tekel olgusunun beraberinde getir-dii deiikliklerin eitlerini, bu deiikliklerin derecesini olma sa bile, inceleyebiliriz. Bu nokta son derece nemlidir, nk bu sayede tekel kuramn gerekten faydal bir dorultuda gelitirebili riz. Eer tekel fiyat rekabeti fiyattan yn ve miktar olarak tamamyla keyfi bir ekilde sapmalar gsterseydi, bunu yapmak olanak d olurdu.

Tekel fiyatnn rekabeti fiyattan sapmasnn miktaryla ilgili ola-rak bile aa yukar trde yarglara varmak mmkndr. Bu na gre, greli olarak, satn alnan miktar fiyat deimelerinden ne kadar az etkilenirse (yani talep ne kadar az esnekse), fiyat o ka dar yksek ve tekel durumu da o kadar tam olacaktr. Bu etkenler hakknda sk sk kaba fakat ie yarar tahminler yapmak mmkn dr, zellikle so-run teknik ve rgtsel deiikliklerin fiyatlar ze rindeki etkisinin tah-min edilmesi olursa. Fakat tekel fiyat kura mn niceliksel bir kesinlie vardramayz. Byle yapmaya abalayan herhangi bir kimse ancak kendine zg nitelikleri olan zel olayla rn oluturduu bir labirentte kaybolmay baaracaktr.


P. Sweezy

unu sylemek gereksizdir: Mallar deer birimleri ile lmenin geerlilii, yani toplumsal olarak geerli emek zaman ls, pa zarla geerli olan herhangi bir deiim orantsndan bamszdr. Pa zarda gerek rekabeti, gerek tekelci koullar hakim olsun, durum ay ndr. imdi greceimiz gibi, bu gerek tekel kuramn fiyatlar ala nnn da tesine gelitirmek asndan birincil derecede nemlidir.

2. Tekel ve Kr Oran:

Tek iletme sz konusu olduu zaman, rekabet artlarndan te-kel artlarna gei beraberinde krda bir art getirir; bu ise ger ekte tekelin tm amac ve sonucudur. Fakat tekellerin ortaya k masyla toplumsal emek gc tarafndan yaratlan toplam deerde herhangi bir art olmaz ve bylece tekelcilerin elde ettikleri ar kr gerekte toplumun dier yelerinin gelirlerinden yaplan deer aktarmalar ni-teliindedir. Bu ar tekel kr kimin cebinden k maktadr? Marks en genel iki olana u ekilde belirtiyor:

Belirli mallarn tekel fiyat, dier mal reticilerinin kr-larnn bir ksmn tekel fiyatyla satlan mallara aktaracaktr. Art-deerin eitli retim alanlar arasnda dalm konu-sunda bir kark lk olacaktr... fakat btn bunlar art-deerin snrlarn deitir meyecektir. Eer tekel fiyat ile satlan bir mal iinin gerekli t ketimi iine girerse, cretleri artracak ve bylece, eer ii ig cnn deerini eskisi gibi alrsa, art-deer azalacaktr. Fakat by le bir mal ayn zamanda cretleri igcnn deerinin altna da d rebilir, fakat bu d an-cak cretlerin fiziksel olarak yaayabil mek iin gerekli asgari cretin stnde kataca ekilde olur. Byle bir durumda, te-kel fiyat gerek cretlerden ve dier kapitalistlerin krlarn-dan bir azalma ile denmi olacaktr-54

Ksacas, bu ar kr dier kapitalistlerin art-deerinden, ya da ii snfnn cretlerinden bir azalma ile karlanacaktr. Fakat genel olarak belli bir zaman ve yer gznne alndnda, cretler toplum-sal olarak belirlenmi belli bir asgari yaama standard d zeyi civa-rnda oynar. i sendikalar bu sonuca varlmasnda en et kin olan etkenlerden biridir55 ve birleme hareketi dneminde ii sendikala-

54 Capital III. s. 1003.55 Fakat bu bizim u gerei gzden karmamza neden olmamaldr: uzun d-

nemde, geleneksel yaama dzeyinin en nemli belirleyicilerinden biri de sendikac-lktr.


rnn olduka gelimi olmas nedeniyle, an tekel krla r nedeniyle cretlerde meydana gelen dlerin sratle eski dzeyine getirile-ceini varsaymak akla yakn gelmektedir. Eer bu dn ekli do-ruysa, tekelcinin elde ettii ar kr dier kapitalistlerin cebinden k-maktadr. zel olarak yeni bir art konulmad srece bu varsaymla almaya devam edeceiz.

Tekel ile, rekabeti kapitalizmin karakteristik zellii olan kr orannn eitlii eilimi iki adan bozulmutur: bir ksm kapitalist-lerin krlar artrlm, dier taraftan dierlerinin krlar azaltlmtr. Elbette ki sermayenin avantajsz alanlardan korunan alanlara doru akmaya alma eilimi devam etmektedir, fakat tekelin z zaten bu tr serbest sermaye akmlarna kar etkin engellerin varldr. Bu nedenle kr oranlarn eitlemek eilimi yeni bir ekilde ortaya kar. Hilferding tekel konusunu ele alrken bu yeni ekle ok nem vermi-tir.56 Bu, tekelin, gzkt her yerden etrafa yaylmasdr. Te kelin ge-nelletii lde bireylerin kazanlar ile zararlar birbirini g trr ve bu yollar hi bir zaman tam anlamyla bir eitlik sa lan-masa bile, kr oranlar eitlie daha yaklar. Yaylma ilkesi u e kilde aklanabilir: Belli bir endstri, rnein demir cevheri retimi tekellemi ve fiyat artrlmtr. Ortaya kan zararn bir ksmn kle demir reticileri eker. Bu durum kle demir reticilerinin e lik endstrisine sattk-lar rnlerinin fiyatlarn artrmak ve demir cevheri endstrisinden daha ucuz fiyatlarla hammadde elde edebil mek iin birlemelerini tevik eder. Bu ekilde herhangi bir balan g noktas evresindeki daireler boyunca birleme faaliyeti yay lacak, tekel artlarnn gerek-letirilmesi ve srdrlmesinin faydal ve mmkn olduu endstri-ler bu srece girecektir.

Fakat bu yaylma sreci dzensiz bir ekilde iler, nk dzenli bir birlemenin gerekletirilmesinin ok zor ve hatta olanak d ol duu endstriler daima vardr. Bunlar kk sermaye yatrmlarnn gerekli olduu endstrilerdedir: talebi karlamak iin saysz irke-te gerek vardr ve gerekli asgari miktarda sermayesi olan biri iin bu alana girmek kolaydr. Birlemenin getirecei tm stnlklere ramen rekabeti koullar devam eder. Buradan karacamz so-nu, ne sermayenin hareketliliinden, ne de tekelin yaylmasndan kr oranlarnn genel dzeyde eitlenmesinin gereklemeyeceidir. Bunun yerine bir kr oranlar hiyerarisi grrz; bu hiyerari iyi ko-runmu yakn birlemelerin kurulmasnn greli olarak daha ko lay ol-duu byk lekli retim endstrilerinde en yksek kr ora nndan,

56 Das Finanzkapital, s. 287 vd..


P. Sweezy

saysz irketin bir arada yaad ve retim alanna kolay ca girebilme nedeniyle srekli ve dzenli birlemelerin gerekletirilemedii k-k lekli retim endstrilerinde en dk kr oranna kadar uzanr.

3. Tekel ve Birikim:

Tekel birikim srecini byk lde etkiler: ilk olarak, belli bir miktar art-deer zerinden birikim orann, ikinci olarak da, birik mi sermayenin eitli alanlara dalmn etkiler. imdi bu sorun lar s-rayla ele alalm.

Toplumun toplam art-deeri saysz paralara blnmtr. Bu paralarn her biri, miktar olarak kaynakland toplam toplumsal sermaye parasnn miktarna uygundur. Art-deer parasnn b-yklnn artmasna paralel olarak birikim orannn artmas genel bir yasadr. Buradan kan nokta da udur: bu paralarn saysn azaltan ve bykln artran merkezileme kendi bana belli bir art-deer toplamnda birikim hzn artracaktr.57* Tekel, kk ser-mayelerden daha byklerine art-deer transferini gerekletirerek b etkiyi younlatnr. Byk paralara eklenen art-deer para-larndan birikimde meydana gelen art kk paralardan alnan art-deer paralarnn sonucu birikimde meydana gelen azaltan fazla olmaldr. Buna gre, gryoruz ki her iki durumda da tekel ci kapitalizm altnda birikim oran rekabeti kapitalizmdekinden daha yksek olma eilimindedir.

imdi de tekelin yani biriken sermaye ihtiyac zerindeki etki-kiino gelelim. Burada en nemli etkentekelin devam ettirilmesinin znn, ckellelirilen endstri alanlarnda, yani en krl endstri u knlarmla yatrmlarn engellenmesi olmasdr. yle bir paradoks ile kar karyayz: byk krlar elde eden bir tekelci kendi en-i istrisine daha fazla yatrm yapmay reddedecek ve elde edilecek o!,m kr

57 Arl-deer paralarnn, bunlarn meydana kt retim birimlerinin bykl-ne gre mi, yoksa bunlarn sonuta vardklar en son ve ok fazla sayda mlkiyet birimlerinin mi byklne gre llmesi gerektii sorunu ortaya atlabilir. Eer ikin-cisi uygun yntem ise retimin merkezilemesi mlkiyelin merkezilemesi olmadan anonim irket eklinde gerek leebileceinden, sermaye paralarnn greli byk-l ve buna bal olarak da birikim oran zerinde fazla bir etkisi olmadan devam edecektir. Anonim sirkelin i finansmannn ortaya kmasyla, relim birimleri (ano-nim irketler) birikim amac olan birimler olarak byk nem kazanrlar. Buna gre. retimin merkezilemesi ile karlatrldnda grlen mlkiyelin merkezilemesinin eksiklii veya daha dk bir hzJa gereklemesi her ne kadar gznne alnmas ge-rekiyorsa da. hi bir ekilde retimin merkezilemesinin birikim hzn artrmaa gc olmad anlamna gelmez.


oram ok daha dk olsa bile daha baka alanlarda ya trm olanak-lar arayacaktr. Tekelcinin yatrm politikasna hakim olan etkenin toplam kr oran veya kendi bana alndnda ek yatrm dan elde edilen kr oran olmadn kavradmz zaman bu para doks orta-dan kalkar. Tekelcinin yatrm politikasnda asl ynetici etken marji-nal kr oran dediimiz eydir, yani ek yatrmn, reti mi artraca ve fiyat drecei hesaba katlnca eski yatrmn krnda bir dme meydana getirecei gerei gz nne alnarak hesaplanan kr ora-ndr.58 Marjinal kr oran dk veya negatif iken toplam kr oran yksek olabilir. Baka herhangi bir yerde el de edilecek kr oran ken-di alanndaki marjinal kr oranndan yk sek olduu srece, tekelci baka alanlarda yatrm arayacaktr. Pek tabii ki, tekelci dndaki bir yabanc faaliyetlerini tekelcinin marji nal kr oranna gre ayarlamaz, fakat tekel koullarnn varl, bu yabancnn ne kadar isterse istesin bu alana giremeyecei anlam na gelir.

Tekelcinin yatrm kararlarna marjinal kr orannn yn verme-si ilkesi son derece nemlidir. Bu durum, kr orannn yksek g-zkmesine ramen tekelletirilmi alanlara yaplan yatrmn durma-sn aklamann yan sra, tekelci sermayenin teknolojik deime ye kar olan tavrnn niin ve nasl rekabeti kapitalizmin tavrn dan fark-l olduunu anlamamza da yardm eder. Ayn retimin ge niletilmesi durumunda tekelcinin eski yatrmlar zerinde bunun et kilerini gz nne almak zorunda olmas gibi, teknolojik yeniliklerin uygulanma-snda da, daha nce yatrm olduu sermayenin modas nn gemesi nedeniyle deerinden kaybetmesini gzden rak tutamaz. Rekabet durumunda ise yeni buluu uygulayan kazanl karken, eer varsa, kazancn byk ksm rakiplerinin srtna yklenmekte dir. Bu tekno-lojik deimenin tekel koullar altnda duraca an lamna gelme-

58 Aadaki rnek bu kavramn aklk kazanmasna yardm edecektir. 1000 dolar ser mayesi olan bir tekelci her yi! tanesi 5 dolardan 100 birim retiyor ve her birimi 10 dolardan satyor. Kr 500 dolar veya sermayesinin yzde 50sidir. Sermayesine ek-lenen 100 dolar ona 10 birim daha fazla retim olanan verecektir; reim maliyeti Bene S dolar olacaktr; fakat 110 taneyi satmak iin fiyatn 10 dolardan 9 dolara d-rlmesi gerekecektir. Bu durumda ek yatrmn kr 90 dolar-50 dolar = 40 dolar veya ek setmayenin yzde 40 olacaktr. Fakat tekelci bu 9 dolarlk fiyatn sadece yeni rnlere deil tm rnlere uygulayacan gz nne almak zorundadr. Yz tanesi, tanesi 10 dolardan satmakla olduundan, fiyat 9 dolara d tnde 100 dolar zarar edecektir. Bu zarar, fazladan satlan rnlerden elde edilen 40 dolar lk kazancn yanna yazlmaldr. Grld gibi. zarar krdan dana yksektir; marjinal kr oran negatiftir. Herhangi bir miktar kSr salayabildii srece tekelci bu 100 dolan kendi endstrisi d-nda yatrmas daha iyidir ve eer baka alanlarda kr mmkn deilse, bu 100 do lan kendi iine yatrmak yerine elinde nakit olarak bulundurmas kendisi iin daha iyidir.


P. Sweezy

melidir. Byk tekel birliklerinin salad geni ara trma olanaklar yepyeni bir eydir ve u nokta kesindir ki, teknolojik ilerleme, kapsa-d alan ve ierii alarndan sermayenin merkezilemesi tarafn-dan gl bir ekilde uyarlr. Bunun anlam udur Emek tasarrufu kapitalist teknolojinin her zamankinden da ha nemli amac haline gelir ve yeni yntemlerin uygulanma hz mevcut sermaye deerle-rinin grecei zararn asgariya indirilmesi ne gre ayarlanr. Dier bir deyile, yeni yntemler daha fazla emek tasarrufu eiliminde olacak ve yeni malzeme, ounlukla eskiyen ve zaten yenilenmesi gereken malzemenin yerine konacaktr.59 Sonu olarak, tekel, iilerin yedek endstri ordusuna katlma hzlarn ar trr ve teknolojik ilerlemenin salad yeni birikmi sermaye iin yatrm alanlarn azaltr.

Tekelin, tekelletirilmi endstride yeni sermaye iin olan ta-lebi iki yolla durdurduunu grmtk; bir taraftan, mmkn olan en byk toplam kr devam ettirebilmek iin retim kslmtr ve dier taraftan, teknolojik yeni bulularn retim srecine sokulmas, yeni sermaye ihtiyacn asgaride tutacak ekilde bilinli olarak ayar-lanmtr.60 Tekelletirilmi endstrilerde yatrmn bu ekilde dur-durulmasnn kanlmaz bir sonucu da giriin serbest olduu veya hi olmazsa daha az snrlandrlm olduu endstrilerde sermaye-nin ylmas ve bunun sonucu olarak da bu alanlarda kr oran nn azalmasdr. Buna gre, birikimin ilk etkisi kr oran yapsnda ki bo-zukluklarn artmasdr. Bu bozukluklar ise zaten tekel koulla rnn bir sonucudur.

Buhran ve bunalm sorunlar asndan tekelin nemi nedir? Bi-rikim hz artrld srece ortaya kan etki ortalama kr orannn dme eiliminin hzlandrlmas ve eksik-tketim eiliminin g-lendirilmesidir. Fakat hepsi bu kadar deildir. Tekelcinin yatrmla rna yn veren eyin kendi endstrisindeki marjinal kr oran olmas ve dier rekabeti alanlarda kr orannn azalmas, yatrm kararla rnn verilmesinde etkin olan kr orannda bir d meydana geti rir. Bu etken, ortalama kr orannn dme eilimi ve eksik-tketim eili-

59 Baz dorumlarda bu bir icadn tamamyle ie yaramaz hale getirilii sonucunu doura bilir, nk bu icad kullanmann krl olduu zaman geldiinde daha gelimi teknikler or taya km olabilir. Dier bir deyile, onaya kar kmaz onlarn kullanl-malarn gerekli klan rekabeti basklarn olmamas nedeniyle, ban catlar kullanlma-dan kalabilir. Bana bu noktay hatrlatt iin Dr. Robert K. Mertona teekkr borlu-yum.

60 Bu son nokta u ekilde konursa baz okuyucular iin daha aklk kazanm olur: Tekelci, teknolojik ilerlemeyi gelirinin tasarruf ettii blm ile deil de. amortis-man fonladyle finanse etme eilimindedir.


minin yan sra ve onlara ek olarak buhran ve bunalmlarn or taya kmasnda etkin olmaktadr. Buna gre, tekel birikim srecinin eski elikilerini younlatrmann yan sra yeni elikiler de ortaya kart-maktadr.

Bu konuyla ilgili olarak bir noktaya iaret etmek gereklidir. Eer ar tekelci krnn herhangi bir ksm emek gelirinden bir azalmann sonucu ise, sonu ii snfna ayrlan toplumsal retim paynn azal-mas ile toplam art-deerin artmasdr. Bu ise birikim hzn ar trr ve tketim hzn azaltr ve bylece de eksik-tketim eilimini glendi-rir.

4. Tekel ve Datm Maliyetlerinin Ykselmesi:

Tekel ile datm maliyeti arasndaki ilikiyi inceleyebilmek iin ilk olarak Marksn ticari sermaye ve ticari kr kuramnn anahatlarn belirtmek gereklidir.61

Ticaret dar anlamyle sadece satn alma ve satma faaliyetleri ola-rak anlalmal ve ulam, depolama ve dkkanlara teslim eylemle-ri ierilmemelidir. Marksn kuramna gre bu son faaliyet reti-min eitli ynleridir ve bu nedenle de kuramsal olarak ayrca ele alnmalarna gerek yoktur. Gerekte grlen tccarn bu retken faa liyetlerin bir ksmn gerekletirmesidir ki, bu tccarn ticari faali-yetlerinin bu tr ilerden ayrlabilmesi kolay deildir. Fakat ilke ola rak bu fark aktr ve kuramsal amalar asndan bu ayrm yapl maldr.

Tm olarak toplum asndan, ticaret retken olmayan bir faa-liyettir; retilmi bulunan deer toplamna hi bir ey eklemez, fakat zaten var olan deerlerin para ekline veya mal eklinden para ek-line dntrlmeleriyle ilgilenir. Bu ilke, satn alma ve saima mali-yetleri artan bir endstrici kapitalist iin son derece aktr, nk dier deikenler deimedii srece, bu durum rnnn deerini artrmayacak, aksine krn azaltacaktr. Fakat ticaret faaliyeti endst-ricilik faaliyetinden ayrlrsa ve bamsz bir grup tccar tarafndan yrtlrse rnlerin deerinin tccarn kr ve ticari faaliyetleri sr-drebilmek iin gerekli tm masraflar kadar artt zannedilir. Fakat bu durum, zmlemeye gidildiinde ortadan kaybolan bir hayal-dir. Ticaretin retimden ayrlmas, ikisinin de niteliini deitirmeye yeter li deildir.

Bir an iin tccarn hi bir masrafnn olmadn varsayalm. Buna ramen mal satn almak ve onlar yeniden satmak amacyle belli bir

61 Capital III. XVI. ve XVII, blmler.


P. Sweezy

miktar sermayeye ihtiyac vardr ve bu sermaye de, tccar bu miktar istedii an dier faaliyet alanlarna aktarlabilecei iin, geerli olan kr orannda bir kr temin etmelidir. Ticaret faaliyetleri alannda hi bir art-deer ortaya kmazsa bu nasl mmkn ol maktadr? Marks bu sorunu, ticaret sermayesinin endstri alannda yaratlan art-dee-rin bir ksmna sahip ktn gstererek z d. Tccar endstriciden mallar deerlerinin altnda bir fiyatla satn alr. Bu fiyat ile mallarn deeri arasndaki fark tccarn krna eit tir. Tccar mallar daha sonra deerlerinde satar. Tccarn bu ekilde hareket edebilmesinin nedeni, kapitalizmde ticaretten vazgelememesi-dir, plansz bir eko-nomide satn alanlarn ve satanlarn bir araya geti rilmesi mutlak ola-rak gerekli bir grevdir. Bunun sonucu olarak da bu alana sermaye yatrlmaldr. Fakat ortalama kr orann kazanmad srece ticarete sermaye yatrlmaycaktr. Bunun sonucu olarak da re kabet (arz ve talep), endstricilerin fiyatlarn ticaret sermayesinin geerli olan kr orannda faaliyete gemesi iin gerekli olan nokta ya indirir. Bunun sonucu, deimeyen bir art-deer toplamnn daha byk bir serma-ye ktlesi tarafndan pay edilmesi ve bylece ortalama kr orannn dmesidir. Marks bunu u ekilde akiyor: Endstri sermayesine oranla tccar sermayesi ne kadar byk olur sa endstri kr oran o kadar kk olacaktr. Bu ilikinin tam ter si de dorudur.62

Gerekte ise tccarn bir taraftan igc (tezgahtarlar, daktilo-lar, muhasebeciler, vb.), dier taraftan bro yeri, bro mtemilat ve yedek malzeme ihtiyalarn karlamak iin de masraflar vardr. Marksn bu masraflar ele al ekli pek ak deildir. lgili blmler-de kaba bir ilk msvedde zellikleri vardr, sorunu zmeye al-maktadr ve ortaya kabilecek sonular kafasnda daha billurlama-n tr. Fakat biz onun kuramnn genel mantna en iyi ekilde uyan zmlemeyi belirtmeye alacaz.

Tccarn bak asndan, masraflar da yeniden satmak iin sa tn alnan mallara yaplan harcamalar niteliindedir. Bu neden-le mal larn alm ve satm fiyatlar arasndaki fark sadece daha nce aklanan anlamdaki ticari krn iermekle kalmamal, masraflar ve bu masraf yatrmlar zerinden normal bir kr salayacak kadar b-yk olmaldr. Alm fiyat ile sat fiyat arasndaki bu miktarn hi bir blm ticari alanda yaratlm olan deer deildir. Bu ilke tc carn masraflarnn zmleme iine alnmasyla hi bir ekilde deimez. Sonu olarak, bu tamamyle, aksi halde endstri kapitalist lerinin eli-ne geecek olan art-deerde bir azalma olmaldr.

62 a. g. e., s. 337.


Ticari alanda istihdam edilenlere cretleri art-deerden de nir, fakat bu kimselerin kendileri hi bir deer yaratmazlar. Bu ne denle bunlarn retken olmayan iiler ve bunlarn tketimini de ret ken ol-mayan tketim olarak snflandrmak gerekmektedir. Bu zmleme, ticaret alanndaki iilerin, hizmetiler, toprak aalar ve benzerleri ile birlikte retken olmayan tketiciler kategorisinde gs terilmesinin nedenini aklamaktadr.

Ticaretin birikim zerindeki etkisi ynldr: (1) Ticaret mas-raflar art-deerden bir eksilme meydana getirdii iin birikim iin daha az art-deer vardr. Bu masraflarn bir ksm, cretlilere veril-diinde tketim mallarna harcanan cretlerdir. Bu lde de top-lumsal tketim artrlmtr. Masraflarn bir ksm binalar, aralar ve malzeme iin yaplan harcamalardr. Bunlar ise toplumsal tketimi ne dolayl, ne de dolaysz olarak artrmaklar. Fakat bunun yeniden retim srecindeki etkisi tketimin artrlmas gibidir. Deerler kulla-nlp tketilmitir ve yeniden retim emasndan kaybolur. Bu ne-denle ticaretin birinci etkisi art-deeri ve bylece birikimi azalt mak ve buna uygun olarak da tketim orann artrmaktr. (2) Tica ret ka-pitalistleri geride kalan art-deeri endstri kapital ist I eriyle birlikte paylatklarndan, toplam art-deerin blnecei para sa ys by-yecek ve ortalama byklk kiecektir. Bunun ise birikim hzn azalttna daha nce iaret edilmiti. (3) Yeniden retim s recinin genilemesi ticari sermayenin bymesini gerektirir ve bu da bir yat-rm imkan yaratr. zetle, ticaret tketimi artrr, birikimi azal tr ve bir yatrm alan salar. Bu nedenle eksik-tketim e kar kar.63

imdi ticaret alanndaki tekelin kapitalist ekonomi zerindeki et-kisini zmlemeye hazrz.

Merkezilemenin ve tekelin ortaya kmasnn en belirgin sonu cu bamsz tccarn greli neminin azalmasdr. Bu iki nedenden do-maktadr Bir taraftan, dikey birlemeler baka artlar altnda ba msz sermayeler arasnda meydana gelecek olan alverileri orta dan kal-drr, dier taraftan, byk irketler kendi alm ve satmlar n gittike daha fazla kendileri yapmaktadrlar, nk bu irketlerin bykl, en azndan bamsz tccar kadar verimli alan zel blmlerin bu amala kurulmas ve devam ettirilmesine izin vermek tedir. Hilferding tekelin bu yn zerinde durmutur: Tekelci birle me... bamsz ti-

63 Kapitalist gelimenin daha erken bir aamasnda nfus arunn ve yeni en-dstrilerin olumsuz yndeki etkileri ok glyken ve yatrn alan arayan sermaye bolluunun yerine sermaye ktl olduunda, ticaret. kapitalist retimin genilemesine bir ayakbag olarak d nlrd. Fakat artlar o kadar deimitir ki, bu bak as kantlanamaz.


P. Sweezy

caretin tasfiye olmas etkisini yapar. Ticaret faali yetinin bir ksmn ta-mamyle gereksiz klar ve geri kalann da mas raflarn azaltr.64 Fakat ne yazk ki bu noktann tesine gitmediin den satn alma ve satma maliyetlerinin decei sonucuna vard ve gerekte olanlardan tama-myle farkl bir izlenim verdi. Gerekte ise tekel ile mallarn dolam maliyetleri arasnda bir baka ve ok daha nemli bir balant vardr.

Rekabet koullar altnda yksek krlar retimin artrlmasna yol aar. Ar tekel krlar ise bu sonucu dourmaz, aksine retimin snrlandrlmas koulunun sonucudur. Fakat bunun tekelcilerin dav-ran zerinde etkisi yok da deildir? Bu tekelcilerin her biri mev cut i olanaklar iinde kendi payn ve bylece de ar krn ar trmak iin btn dikkatini toplamtr. Fakat bunun fiyat krma yn temine bavurulmadan yaplmas ok nemlidir, nk bu yntem hemen hemen daima misillemeye, toplam retimin artrlmasna ve ar k-rn azalma ve hatta ortadan kalkmasna yol aar. Fiyat krma yerine alternatif bir yntem, daha etkin sat ekilleriyle alclarn ra kip arz kaynaklarndan ekilmesidir. Ayn genel olgunun birbiriyle balantl ynlerini belirtmekle beraber iki ey birbirinden ayrlabilir: tik olarak, ayn endstri iindeki irketler birbirlerinin i olanaklar n kendileri elde etmeye abalarlar. Bu nokta ile ilgili olarak hatrlan maldr ki, merkezileme ok seyrek olarak tm endstrinin tek bir irketin kon-trol altna girdii noktaya kadar gider. Ve ikinci olarak, bir endstri kolundaki tm reticilerin, tketicileri, dier endstri kollarndaki rn

Kapitalist Gelişim Teorisi

Documents

Transcript of Kapitalist Gelişim Teorisi