Javno mnjenje

Fakultet politickih nauka u beograduJavno mnjenjeSkripta za ispit

1/1/2013

Toma Djordjevic, Vincent Price, Michael Kunczik - Astrid Zipfel, Slobodan Milacic, Rudi Supek (fali Habermas)

Toma Djordjevic: Politicko javno mnjenje

Pokusaj definisanja javnog mnjenja

Opsti pristup:

Definisanje javnog mnjenja predstavlja poseban problem u teoriji, iako se o njemu dosta pisalo i svakodnevno empiriski istrazuje.

Prema misljenju engleskog teoreticara Darenta, javnim mnjenjem se svakodnevno manipulise. On smatra da javno mnjenje nije podlozno opisivanju i da je tesko odrediti njegovu pravu prirodu zbog cega je tesko mjeriti ga i jos teze shvatiti njegov pravi karakter.

Medjutim, prema shvatanju Darenta moguce je istraziti mnjenja koja se odnose na realnu stvarnost, a da sama stvarnost ostane skrivena. On gubi iz vida kljucnu okolnost u pristupu fenomena javnog mnjenja, tj. okolonst da su i javna mnjenja dio stvarnosti. Zatim, mora se znati da je javno mnjenje, iako po formi logicko-saznajna eksplikacija stavova, u sustini pretezno afektivno-voljna , pa tek onda i kognitivna, spoznajna struktura. Onoga trenutka kada se oformi dominirajuca struja javnog mnjenja, to mnjenje pocinje da djeluje poput zakona objektivno. Mnjenje, dakle, odrazava stvarnost i funkcionise kao dio te stvarnosti.

Sovjetski teoreticar Gruin smatra da glavna teskoca u pristupu analizi javnog mnjenja lezi u krajnjoj slozenosti njegove unutrasnje strukture. On prenosi teziste analize na razmatranje sktrukture javnog mnjenja, kao posebnog fenomena svijesti. Jer, kaze, javno mnjenje ukljucuje u sebe mnostvo komponenata najrazlicitijeg porijekla socijalnih, ideoloskih, psiholoskih, logickih i dr.Ma koliko bio u pravu, Grusin ostaje kod opste konstatacije o slozenosti strukture javnog mnjenja , a sam se se ne upusta u opseznije razlaganje elemenata te strukture.

Pregled definicija javnog mnjenja:

Cinjenica je da je Ruso prvi upotrijebio pojam javno mnjenje u modernom smislu rijeci, ali ga on nije prvi definisao. On je samo doprinio da se ostrije artikulise pojam javnog mnjenja, nasluti njegova priroda i nagovijesti njegovo blize odredjenje. Ruso nije uvidio cinjenicu da se atribut 'javno' odnosi na mnjenje prosvecene javnosti koja javno rezonuje, a ne na mnjenje gradjana okupljenih radi aklamiranja odluka. Ispustio je kriticki odnos 'politicki djelatne javnosti' prema poretku politicke vlasti.Mislioci u Njemackoj su tvrdili, da od burzuarske revolucije vlade vise ne mogu da opstanu ukoliko ne postuju javno mnjenje. U to vrijeme se javlja filozof Garve koji definise javno mnjenje na sljedeci nacin: Javno mnjenje jeste sporazum mnogih ili vecine gradjana jedne drzave uz postovanje suda do koga je svaka pojedina individua dosla kao do rezultata svog sopstvenog razmisljanja ili prakticnog znanja o datom predmetu.

U spisima njemackog filozofa Hegela moze se naci sljedeca definicija javnog mnjenja: formalno, subjektivna sloboda da pojedinci kao takvi imaju i ispoljavaju svoje vlastite sudove, mnjenja i savjete o opstim poslovima, javlja se u zajednistvu, koje se zove javno mnjenje. Veliki broj americkih naucnika se bavio teorijskim problemima odredjivanja prave prirode javnog mnjenja. Albig, Lovel, Olprot.

Francuska Shtecel: pod javnim mnjenjem treba razumijeti dominantno osjecanje subjekta odredjene socijalne zajednice praceno vise-manje jasnom impresijom da im je to osjecanje zajednicko.Lapjer: Mnjenje je sud koji manifestuje jedan stav, tj. jednu dispozicuju, u isto vrijeme mentalnu i tjelesnu.........

Sovjetski Savez:

Sovjetski teoreticar Uledov analizira javno mnjenje sa stanovista sovjetskog drustveno-politickog sistema : javno mnjenje je moguce definisati kao jednodusno rasudjivanje naroda o pitanjima socijalnog zivota, koja se ticu opstih interesa i zahtijevaju prakticna rjesenja. On nenaucno tretira politicku javnost; ona smatra javno mnjenje oblikom rasudjivanja naroda , a u stvari umjesto naroda , rasudjuje politicka javnost.

Poljski teoreticar Vjatra: JM je zbir javno izrazenih misljenja clanova raznih drustvenih grupa datog drustva u odnosu na javne poslove. On, zapravo, potencira heterogenst javnog mnjenja, sto je prihvatljivo samo ako je rijec o javnom mnjenju na nivou mnjenjskih struja.

Jugoslavija:

Jovan Djordjevic: JM je kroz stavove i procjene izrazen stav svih gradjana u politickoj sferi drzave. Javno mnjenje je sastavljeno od svih stvarnih i izrazenih stavova grupa i pojedinaca...bez obzira da li se oni slazu ili ne slazu medju sobom i sa preteznim misljenjem koje zastupa drzava, kao i da li ce se ona usvojiti ili ne.

Ljubomir Tadic: Javno mnjenje u socijalistickom drustvu mozemo odrediti kao kvalifikovano, kompetentno, jasno i razgovijetno rasudjivanje radnog naroda o opstim poslovima zajednice i u tom smislu ona je trajna, misaona, sustinska pretpostavka socijalisticke demokratije.

Opsta definicija javnog mnjenja:

Javno mnjenje oznacava oblik kolektivnog rasudjivanja politicke javnosti o aktuelnim drustvenim situacijama koje poprimaju vid problema bitnog za zivot i praksu socijalnih zajednica.

U tom smislu, javno mnjenje je oblik ispoljavanja socijalnih stavova pripadnika politicke javnosti o datoj situaciji problemu, cime je uslovljena i njegova funkcija: stimuliranje subjekta , politicke prakse na odredjeni tip drustvenog ponasanja u procesu razrjesavanja socijalno relevantnih problema.

Osnovne odredbe definicije javnog mnjenja:

Bitne odredbe sadrzane u definiciji javnog mnjenja:

1) Javno mnjenje kao oblik kolektivnog rasudjivanja

Sudjenje uopste, a posebno kolektivni rasudjivanje, predstavlja veoma vazan aspekt ljudskog drustvenog zivota. Rasudjivanje se javlja kao spoljna manifestacija unutrasnjih zbivanja ( na koja uticu osim stimulasa-situacija i citav splet determinanti: stavovi, uvjerenja i ostale trajnije psihicke i mentalne strukture ). Zbog toga posredstvom cina rasudjivanja proces formiranja javnog mnjenja se vrijednosno i spoznajno uoblicava. Vrijednosno sam cin procjene se ostvaruje pod uticajem vrijednosnog sistema pripadnika politicke javnosti; a spoznajno jer se socijalnim interakcijama u politickom procesu izostrava svijest o socijalnoj relevantnosti drustvenih problema.

Rasudjivanje politicke javnosti omogucuje:

a) da se formira javno mnjenje opstom borbom misljenja pripadnika politicke javnosti s ciljem da se posredstvom zajednicko formiranog mnjenja ukljuce u politicku praksu.b) Da aktom kolektivnog rasudjivanja pripadnici politicke javnosti , u okviru demokratske komunikacije , dokuce realnu stvarnost i njene probleme. Odnosno, komunikacijom se formira i racionalniji odnos politicke javnosti prema aktuelno datim situacijama.

2) Javno mnjenje kao forma eksplikacije stavova politicke javnosti:

Javno mnjenje je forma eksplikacije stavova u tom smislu sto se stavovi kao dublji socijalno-psiholoski sloj objektiviziraju u procesu izricanja nasih mnjenja. Izricanjem i komunikacijom mnjenja, pojedinci i grupe suocavaju svoje stavove, koji se na taj nacin kao alogicki sadrzaj transformisu u svoj vrijednosno-logicki izraz. Bez mnjenja stavovi bi ostali empirijski nedokucivi, a mnjenja bez svoje dublje i organske motivisanosti

3) Javno mnjenje kao faktor razrjesavanja aktuelno date drustvene situacije, preobrazene u problem:

Politicka javnost se bavi samo onim situacijama koje su se, razvojem dogadjaja, transformisale u problem. Odnosno, onim socijalnim situacijama cije se posljedice ne mogu rijesiti ili ukloniti bez uplitanja politicke vlasti. Politicka javnost preuzima ulogu arbitra u sukobu medju klasno razlicitim grupacijama.

4) Funkcije javnog mnjenja:

Javno mnjenje se ostvaruje preko svojih funkcija organskih funkcija:a) Eksplikativnab) Stimulativna funkcija

Eksplikativna funkcija se ostvaruje cinom izrazavanja javnog mnjenja. U toj funkciji javno mnjenje se javlja kao forma eksplikacije stavova politicke javnosti o drustveno-relevantnim situacijama.Stimulativna funkcija je u stvari posrednik putem koga se stimulise ili preodredjuje tip drustvenog ponasanja pripadnika politicke javnosti i nosilaca javnih funkcija.

Tek kada se obe funkcije, u potpunosti ili djelimicno, ostvare, politicka javnost postaje subjekt politicke prakse.

5) Javno mnjenje kao determinanta drustvenog ponasanja pojedinaca i grupe:

Najjednostavnije receno, drustveno ponasanje je povezano djelovanje ljudi u okviru drustveno razradjenog sistema uloga. Cinjenica je da se najveci dio nasih aktivnosti kanalise unaprijed odredjenim ulogama, jer socijalni zivot namece potrebu da se ljudska ponasanja organizuju radi ostvarivanja odredjenih drustvenih ciljeva. Medjutim, cinjenica je i da je svaki pojedinac licnost i da tesko prihvata utvrdjene modele ponasanja. Oni trajno teze da djeluju van normativnog ponasanja i da modifikuju sheme ponasanja. Zahvaljujuci tome, uloge se mijenjaju i dolazi do promijene u sistemu drustvenih uloga.Javno mnjenje s jedne strane sankcionise ulogama predodredjena ponasanja, a sa druge strane stimulise konkretna drustvena ponasanja.

Objekt javnog mnjenja

Opsti pristup

Teoriju javnog mnjenja prije svega interesuje problem definisanja predmeta, odnosno objekta, javnog mnjenja. Preciznije, zanima je priroda pojava koje se mogu naci u funkciji predmeta javnog mnjenja kao posebnog oblika svijesti. Prividno je da se javno mnjenje formira povodom odluka ili procesa njihovog donosenja pravi motiv reakcije politicke javnosti jeste realnost drustvene situacije preobrazene u problem.

Teoreticari koji su se bavili ovim pitanjima nisu jedinstveni u svojim gledistima. Ima i onih koji izucavanje javnog mnjenja sa gledista njegovog predmeta (objekta) smatraju neplodnim poslom.Medju njima je i Zan Shtecel.On smatra da ,,sve u principu moze postati objekt mnjenja''. Na prvi pogled tu ima istine. Medjutim, s obzirom da se te pojave socijalne realnosti sa kojima javno mnjenje korespondira (podudara se) ne mogu ograniciti, javnom mnjenju bi nedostajao predmet spoznaje i ono se ne bi moglo zasnovati kao poseban oblik drustvene svijesti.Po Olprotu jedini pravi pristup izucavanju mnjenja jeste da se studiraju sa stanovista njihove forme. Forma mnjenja jeste nacin misljenja onoga ko mnjenje izrice, a nacin misljenja moze biti pojmljen prema dva razlicita modaliteta: neko je zarki pristalica ili surovi neprijatelj jedne ideje. Ukoliko mnjenju pristupamo sa stanovista njegove forme, bitno je utvrditi da li su, na primjer, u pitanju konzervativna ili radikalna mnjenja, a ne u odnosu na koji su objekt mnjenja izrecena.

Pomenuti autori smatraju da je vaznije utvrditi o cijem je mnjenju rijec nego sta je predmet tog mnjenja. Sve sto je receno o pristupu javnom mnjenju sa stanovista njegove forme, moze biti tacno ako se imaju u vidu individualne reakcije covjeka na svijet koji ga okruzuje.Medjutim, ako se mnjenju pristupa kao kolektivnom obliku svijesti, da bi doslo do podrustvljavanja individualnih mnjenja, mora da postoji dovoljno jak povod da se izricu mnjenja u formi vrijednosnih sudova.

Socijalne situacije, kada postanu opsti problem, postaju povod intezivnih reakcija politicke javnosti. Tada skoro na identican nacin reaguju i konzrvativci i radikali. Osnovni povod za njihovu zajednicku reakciju, odnosno saglasnost, jeste objekt. Da nije njega nikada ne bi doslo do sinteze javno izrazenih mnjenja pojedinaca, socijalno distanciranim po najrazlicitijim osnovama. Jer neprevazilazenje tih situacija, dovelo bi u pitanje opstanak zajednice.

Sovjetski sociolog Boris Grushin smatra da u razmatranju predmeta javnog mnjenja treba uzeti u obzir dva problema:

1) Prvi problem su teskoce odredjivanja opstih mogucnosti javnog mnjenja, s obzirom na njegovu specificnost u procesu odrazavanja svijeta i stvarnosti.[footnoteRef:1] [1: Da li pogledi koji se ispoljavaju u formi javnog mnjenja mogu biti vjerodostojno izrazavanje o svemu na svijetu ili je pak opseg pojava na koje se ona odnose ogranicen.]

2) Drugi problem jeste kako izdvojiti formalne kriterijume prema kojima proizilazi da odredjena pojava (bez obzira na svoj sadrzaj) postaje objektom javnog mnjenja. Odnosno, kakvim svojstvima treba da se istice dati objekt, da bi izrazene sudove o njemu bilo moguce priznati za javno mnjenje.

U svojstvu predmeta javnog mnjenja, prema tezi Grusina, mogu podjednako biti fakti i pojave objektivne stvarnosti (procesi socijalno-ekonomske reprodukcije) kao i pojave i fakti subjektivne stvarnosti(ideje,shvatanja,pogledi,vrijednosti..).[footnoteRef:2] [2: Pojave i objektivne i subjektivne stvarnosti se mogu predstaviti u ulozi predmeta javnog mnjenja.]

Grusin konstituise i jedan kriterijum pomocu koga se moze blize odrediti, odnosno definisati krug pojava koje se mogu javiti u ulozi objekta/predmeta javnog mnjenja. S obzirom da se javno mnjenje prakticno formira na nivou svakodnevne svijesti, a ne toliko na nivou naucnog saznanja, postoji objektivno konstituisana granica, tzv. prag dostupnosti saznanju pojava materijalne, odnosno subjektivne stvarnosti. Neke pojave jednog i drugog reda, zbog svoje nedostupnosti masovnom saznanju, ne mogu se predstaviti u ulozi predmeta javnog mnjenja. Pojednostavljeno, prag dostupnosti saznanju u stvari omedjava prostor iza koga jedan sloj pojava ostaje nedosupan masovnom saznanju (te iste pojave mogu biti dostupne drugom obliku saznanja npr. naucnom saznanju).

Ovaj kriterijum je nepouzdan, jer funkcija javnog mnjenja kao oblika saznanja nije da se njegovim posredstvom prodre u skrivene dimenzije drustvenih situacija, nego da se izrazi kriticki, tj. vrijednosni afektivno-voljni odnos pripadnika politicke javnosti prema njima. Javno mnjenje i nema prvenstveno saznajnu funkciju. Ono je svijet politicke javnosti , proisteklo kao reakcije te skupine na objektivnu datost (situaciju, problem). Procesima razmijene ideja i reakcija se obezbijedjuje na kolektivnom nivou svijesti da se svemu sto je afektivno-voljni izraz pribavi racionalnija dimenzija ; inace bi doslo da svi znaju da nesto hoce, ali ne znaju sta.

Grushin pominje i sljedece kriterijume:

a) Nivo drustvene zainteresovanosti politicke javnosti:

Pored drustvene, postoji i individualna zainteresovanost ljudi za odredjeni krug pojava. Tako se na razlici izmedju stepena ovih zainteresovanosti i konstituise kriticna tacka prerastanja jedne pojave iz sfere privatne u oblast javne zainteresovanosti. Sve pojave koje ne mogu da probude drustvenu zainteresovanost , ne mogu biti predmet javnog mnjenja. Primjer razvoda braka...

b) Nivo diskutabilnosti pojava:

Mnogi autori su saglasni sa misljenjem da sve ono sto je predmet jednodusne saglasnosti politicke javnosti nije istovremeno i predmet mnjenja. Nepobitna naucna saznanja nikad nisu bila predmet javnog mnjenja, niti pojave koje se na ta saznanja odnose. Naucnom verifikacijom ukida se svaka dalje mogucnost diskutovanja, a samim tim i mogucnost vrijednosnog kvalifikovanja suprotnih gledista, sto je osnovni motiv borbe misljenja uopste.Svaka politicka situacija preobrazena u problem implicite predstavlja predmet sporova medju subjektima politicke prakse. Sporno je sljedece: kako jednu takvu situaciju rijesiti. Javno izrazena mnjenja s, u tom slucaju, uvijek forma javnog dijaloga, javne diskusije o nacinu sredjivanja datog drustvenog stanja.Politicka javnost se izrazava vrijednosnim sudovima. S obzirom na to da su problematicne situacija objekt javnog mnjenja i da su putevi razrijesenja sporni, kao i sredstva, politicka javnost se izrazava vrijednosnim sudovima, jer ta vrsta sudova sadrzi jedan bitan element element izbora. U osnovi tokova formiranja je proces opredjeljivanja, biranja, a to je bitan sadrzaj vrijednosnih sudova.Predmet javnog mnjenja, dakle, ne mogu biti situacije o kojima postoji usaglaseno misljenje (zemljotresi, bolesti i sl.), niti teme koje su u vezi sa tabuima (oni ne podsticu na diskusiju njihovo ucenje, stavovi se ne dovode u pitanje).

c) Nivo komepetentnosti ili kvalifikovanosti politicke javnosti:

Ovo je posljednji kriterijum za procijenjivanje pojava koje mogu da zaokupe politicku javnost kao predmet njenog rasudjivanja.

Kompetentnost politicke javnosti ogleda se u rasudjivanju o pojavama objektivne stvarnosti, uslovljenom mjerom dostupnosti pojava politicke stvarnosti njenom saznanju. S obzirom da je rijec o pojedincima ili grupama koji neobavezno i slobodno rasudjuju o drustvenim problemima, otuda nivo njihove kompetentnosti istovremeno znaci i mjeru kvalifikovanosti politicke javnosti da sazna datu politicku stvarnost.Moze se govoriti o ''oraganskoj'' (urodjenoj) nekompetentnosti javnosti i ''neorganskoj'' (socijalno uslovljenoj) nekompetentnosti.a) Politicka javnost nosi sa sobom ''urodjenu'' nekompetentnost da prosudjuje o dubljim odnosima medju faktorima socijalnog porijekla, koji svojim dejstvom i konstituisu problematicnu drustvenu situaciju. Ta ''urodjena'' nekompetentnost ili nekvalifikovanost politicke javnosti nije trajna, vec, naprotiv promijenjljiva velicina koja se od epohe do epohe moze mijenjati.b) ''Neorganska'' nekompetentnost je uslovljena ciniocima socijalnog porijekla. To su neinformisanost, propagandna zaslijepljenost itd. To su vjestacki stvorene prepreke koje javnost ne moze da predje u procesu saznavanja realne politicke stvarnosti.

Medjutim, francuski teoreticar Bere, pojednostavljuje problem kompetentnosti politicke javnosti: ,,javno mnjenje izrazava osjecanje nekompetentnih.''S obzirom da politicku javnost, vecinom cine ljudi koji imaju osjecaj nekvalifikovanosti da raspravljaju, rasudjuju o odredjenim drustvenim problemima, izdvaju se pojedinci vodje mnjenja. Oni su medijatori izmedju najkompetentnijih (eksperata) i mase nekompetentnih.

Rezime: Samo socijalne sitacije koje se, neposredno ili posredno, ispoljavaju kao problematicne sa socijalne strukture na bilo kom sektoru opstedrustvene reprodukcije zivota predstavljaju predmet javnog mnjenja.Pojave idejnog porijekla, ukoliko su uopste predmet reakcija politicke javnosti, mogu to biti jedino ukoliko su i same problematicne sa stanovista aktuelne politicke prakse ljudi (ideje, doktrine koje uticu na narusavanje bitnih vrijednosti za drustvo).

Formiranje i uloga javnog mnjenja

Osnovni oblici procesa formiranja javnog mnjenja:

Proces formiranja javnog mnjenja moze se rasclaniti na dva osnovna toka:

1. Spontani ili primarni2. Institucionalni ili izvedeni

Ova dva toka formiranja javnog mnjenja u praksi su nerazdvojno povezani i medjusobno uslovljeni procesi. Rasclanjenjem ovog slojevitog procesa, na njegove modalitete, moze pomoci da se blize pojmi struktura pomenutog cjelovitog zbivanja i blizi uvid u realne pretpostavke na kojima je to zbivanje utemeljeno.Posebni oblici komuniciranja interpersonalni i posredni predstavljaju bitne i narazlicitim nivoima ljudske prakse ostvarljive pretpostavke procesa formiranja javnog mnjenja. S toga, bez elementarne analize posebnih oblika komuniciranja nece biti moguce shvatiti ni cjelokupno zbivanje na kome se temelji proces formiranja javnog mnjenja.

Spontani ili primarni tok formiranja javnog mnjenja

Spontani tokovi formiranja javnog mnjeja imaju za svoju podlogu upravo procese komuniciranja u primarnim ljudskim grupama. Oni su zasnovani na posebnom modelu razmijene poruka i mnjenja karakteristicnom za male grupe interpersonalna komunikacija. Komunikacione veze najcesce se uspostavljaju putem neposrednog dijaloga, koje karakterise puna reciproscnost odnosa i uloga subjekata. Te veze se jedino i uspostavljaju radi razmijene poruka i mnjenja ili ideja. Veliki znacaj za tok ovog cina i njegov ishod i efekte ima okolnost da su drustvene uloge subjekata komunikacionog cina unaprijed poznate. U spontanoj komunikaciji, subjeki komunikacionog cina se suocavaju direktno, znaju unaprijed vrijednost i znacenje poruka koje razmijenjuju, pa i nivo informativnosti poruka. U ovakvim, uzim, socijalnim sredinama, bitno je naglasiti znacaj ''vodje mnjenja''. Odnosno, bitno je da je neko u sredini poznat kao nosilac provjerenih informacija. Isti je slucaj i sa nosiocima javnih funkcija ukoliko stupaju u interpersonalne odnose sa primarnim grupama kojima su nekad pripadali. Interpersonalni odnosi i priroda komunikacionih veza u tom tipu odnosa jesu bitne pretpostavke procesa formiranja javnog mnjenja, sa izrazito spontanim pocetkom. Mada, iako spontano zapocet, proces formiranja javnog mnjenja lako nadrasta okvire primarnih grupa, zahvatajuci i sire socijalne miljee sekundarne grupe. Po zakonima spontanog prostiranja ideja i mnjenja, komunicira se u okviru i van primarnih grupa, uopstavaju se i podrustvljavaju poruke i mnjenja. To je jedna od faza procesa formiranja javnog mnjenja, i to ona u kojoj snazno dominiraju njegovi spontano zapoceti tokovi.Ako zanemarimo ulogu mas medija u procesu formiranja javnog mnjenja, ipak se moze pretpostaviti mogucnost da mnjenje kanalima interpersonalne komunikacije dobija karakter mnjenja globalne nacionalne zajednice.[footnoteRef:3] [3: Pod pretpostavkom da je globalno drustvo mozaik primarnih grupa i da su one medjusobno povezane.]

Tokovi formiranja javnog mnjenja, na osnovu primarnih oblika komuniciranja, dominirali su u eri liberalizma. Ta mnjenja su se kristalisala spontano u okviru interpersonalne komunikacije, a potom su prodirala u stampu koja ih je samo pojacavala i obezbjedjivala im pomenuti izraz.Iako je teorijski neophodno rasclanjivati tokove formiranja javnog mnjenja, tesko je jasno uociti razvojne faze u kojima dominira jedan, odnosno drugi tok. Izvjesno je da se spontano zaceti tokovi procesa formiranja javnog mnjenja, vrlo rijetko javljaju kao takvi. Njih prate i uoblicavaju institucije i centri politickog uticaja i obrnuto.

Institucionalna komponenta procesa formiranja javnog mnjenja:

Posredstvom mas medija ostvaruju se uticaji koje institucije politickog sistema, kao osnovni subjekti mjera politike, teze da unesu u mnjenjski proces i tako osiguraju podrsku politicke javnosti. Danas jacaju tendencije koje institucionalnim intervencijama daju predominantnu ulogu u tom procesu. Tu tendenciju uslovljavaju bar 2 bitne pojave:

1. Razvoj mas medija velike difuzije i 2. Socijalne i kulturne promjene u savremenom svijetu koje namecu nove oblike socijalne prakse i ponasanja.

Mas mediji[footnoteRef:4] su nezamjenljivi faktori koji konstituisu socijalno-tehnolosku podlogu institucionalne komponente procesa formiranja javnog mnjenja. Komunikacionu podlogu procesa formiranja javnog mnjenja predstavlja masovno, osnosno, posredno komuniciranje. [4: Stampa, radio, film i televizija]

Subjekti komunikacionog cina nisu vise neposredno suoceni pojedinci, niti je komunikacija reciprocna; komunikacija je sada posredna (masovna), a vrlo cesto i dvostepena. Jer se izmedju mas medija i recipijenata postavljaju 'vodje mnjenja', odnosno lideri grupa kao medjuclan komunikacione veze. politicki subjekt - mas mediji - 'vodja mnjenja'[footnoteRef:5] - javnost. [5: Zato se kaze da je cesto dvostepena. Umjesto da je pol.subjekt-medij-recipijent...ubacen je medijator. ]

Mas mediji igraju vaznu ulogu u procesu formiranja javnog mnjenja. Cijela savremena epoha nosi obiljezje ''masovnog drustva'' zbog toga sto osnovni procesi komuniciranja se odvijaju pod uticajem, odnosno, posredstvom masovnih medija. Na ovaj nacin institucionalni okvir potiskuje sve spontano formirane mnjenjske struje.

Smatra se da je do ovog doslo kada je u kpitalistickom sistemu raskinuta veza izmedju funkcije svojine i funkcije upravljanja nad svojinom, cime se otudjuje politicka vlast, postaje birokratija za sebe sa teznjom uspostavljanja monopola politicke dominacije. Mas mediji kroz kroz psiholosko djelovanje na mase uticu na formiranje javnog mnjenje koje je sada zeljeno, predvidivo i institucionalno. U svijest ljudi se ugradjuju osnovne vrijednosti zivota: norme, ideje, simbnoli, vrijednosti i sl. Time se potiskuju forme forme neposredne demokratije. Uloge komunikatora i recipijenata postaju nereciprocne. Gradjanska javnost gubi svoju kriticku ostricu, pa se stoga ne moze ni dovesti do nivoa odlucivanja. Birokratija kontrolise javne sluzbe, partije, propagandne aparate i tako nastaje institucionalni tok jedinstvenog procesa formiranja javnog mnjenja- preko koga se sire ''gotova'' fabrikovana ''shvatanja'' o dogadjaju.

Medjutim, postavlja se pitanje: Zasto su mnjenjski procesi potcinjeni kontroli institucija koje sluze vladajucim politickim strukturama? Najjednostavnije receno: Nekada je moc politickog uticaja bila srazmjerna socijalnoj snazi ekonomske pozicije pojedinca ili grupe. Klasa upravljaca u sferi javno-politicke prakse nije zasnivala svoju socijalnu poziciju u drustvu iskljucivo na monopolu politickih funkcija; ona je morala da bude utemeljena na dominaciji te klase u sferi raspodijele dohotka, odnosno morala je da bude ekonomski zasnovana. Medjutim, s obzirom da je strukturalnim promjenama birokratija ''isplivala'' na povrsinu drustvenih zbivanja u ulozi vladajuce grupe, ona je stekla monopol na politicke funkcije, a samim tim je stekla i pravo da upravlja raspodjelom viska vrijednosti. S obzirom na to da je birokratija lisena svojine nad sredstvima za proizvodnju, nema mogucnost da neposredno ''uzima'' visak, ona je morala da nadje neposredni nacin za to- a to je da na monopolu politickih funkcija stice svoj dohodak. Kada bilo ko iz birokratskih socijalnih struktura izgubi politicku funkciju gubi i dohodak.Tokovi formiranja javnog mnjenja i oblici komuniciranja , cijim se posredstvom javno mnjenje kristalise, potpadaju pod kontrolu birokratije[footnoteRef:6]- i tako ona cuva/odrzava svoju ''moc''. [6: Odnosno: javnih sluzbi; partijskih, propagandnih i drzavnih aparata]

Javno mnjenje ima funkciju da uz djelovanje institucija propagande i drzavne administracije izrazi shvatanja i stavove politickih centara moci o dogadjaju. Tako obradjena javna mnjenja mas-mediji prenose u masovno komuniciranje, usadjujuci ih u pojedince, kao njihovo dobrovoljno prihvaceno javno mnjenje. Organizovanim intervencijama specijalizovanih institucija, institucionalnim putem formirano javno mnjenje:

1. Samo pojacava spontano izrazene struje mnjenja zacete u primarnim grupama ili

2. Kriticki dogradjuje i modifikuje spontano zacete tokove formiranja javnog mnjenja ili

3. Sasvim negira i razara spontano zacete tokovo formiranja javnog mnjenja i tako oprecna gledista pretpostavlja gledistima koja su zauzeta u bazicnoj sferi komuniciranja1

Razlike medju posebno formiranim mnjenjima:

Razlike izmedju javnih mnjenja formiranih pod dominantnijom ulogom spontanih tokova ili institucionalnih tokova:

a) Struktura komunikacionih cinova (kretanje ideja, mnjenja, poruka)b) Struktura javnog mnjenjac) Nivo moci kojom javno mnjenje u jednom ili drugom slucaju moze da predodredi ponasanje subjekata politicke prakse nosilaca javnif funkcija

Ovi tokovi svojim ukrstanjem mogu se razlicito odraziti na ukupni proces formiranja javnog mnjenja.

1. Spontano zaceta mnjenja poticu i kristalisu se iz mnostva razlicitih izvora i primarno se grupisu u mnostvo struja, cesto vrlo protivrjecnih i razlicito motivisanih; mnjenja formirana institucionalnim kanalima jedinstveno su motivisana i organizaciono podrzana, a posto se kreiraju sa namjerom , prethodno su psiholoski obradjena.2. Mnjenja formirana u primarnoj komunikaciji formiraju se pod uticajem njihovih bazicnih stavova, pa se zato u sukobu sa drugim mnjenjima uporno i emocionalno brane; mnjenja proizasla iz institucionalnih izvora vise su zasnovana na racionalnoj analizi , pa je afektivno-voljna komponenta manje naglasena

Ako su u totalnom raskoraku:

a) Otezavaju efikasnije usaglasavanje stavova pripadnika politicke javnosti, sto je dublji socijalno-psiholoski osnov procesa formiranja javnog mnjenja.

b) Izazivanje socijalne napetosti u drustvu, jer neuskladjena stanovista ozivljavaju dublje konflikte medju socijalnim grupama i pojedincima

c) Cijepanje politicke javnosti na posebne frakcije, sa razlicitim orijentacijama i mnjenjima. Raznorodne orijentacije u prakticnoj politici , opet, odrzavaju na nivou kolektivnog rasudjivanja nepomirljive struje mnjenja, talasanje raspolozenja masa i, u kriznim situacija, socijalne napetosti.

Procesi mijenjanja mnjenja:

Svrha razmijene i promjene mnjenja jeste usaglasavanje individualnih ili uze grupnim interesima inspirisanih mnjenja do postizanja zajednicki prihvacenog stanovista o nacinu razrijesavanja drustvenih problema.Mnjenja se mijenjaju zbog potrebe da se razlicita mnjenja usaglase. Procesi mijenjanja mnjenja su osnovna podloga procesa formiranja javnog mnjenja.Ona se mijenjaju kao posljedica promjena u strukturi stavova pripadnika politicke javnosti o realnim drustvenim zbivanjima, koja su istovremeno i objekt javnog mnjenja. Tacnije, mijenjaju se u zavisnosti od promjena u strukturi BAZICNIH stavova jedne licnosti, odnosno socijalne grupe.

Opsti zakoni mijenjanja mnjenja:

1. Mnjenja se mijenjaju u skladu sa mijenjanjem socijalnih stavova pojedinca i grupa. Promjena mnjenja se desava u kontekstu socijalnih kretanja, koja nisu predodredjena samo psiholoskim determinantama. ( Medjutim, mogu se stavovi promijeniti, a da se to u mnjenju ne zna: npr. vjernik prihvata dogmu, ali je se u zivotu ne pridrzava) 2. Promjenama uslovljene promjenama u kulturnom kontekstu ( mijenjanje bazicnih stavova, vrijednosti, vjerovanja i sl.). Do ovih promjena dolazi i u slucaju kada se mijenja zivotna sredina pojedinca (npr. migracije). Takodje, ova pomjeranja mogu izazvati radikalne promjene u politickom sistemu, koji se moze preko noci promijeniti, a da dugo ne utice na kulturu. Medjutim, promjenom politickog poretka, mijenja se i citava organizaciono-institucionalna struktura drustva i konstituise se normativno-pravni poredak, u kome se ozakonjuje novi sistem vrijednosti. Promjena bazicnih stavova, a samim tim i mnjenje, je neizbjezno.

Djelovanje posebnih psiholoskih zakona u procesu mijenjanja mnjenja:

a) Jedan od psiholoskih zakona mijenjanja mnjenja se ogleda u tendenciji lakseg mijenjanja marginalnih, nego kljucnih mnjenja pojedinaca, odnosno socijalnih grupa. Mijenjaje kljucnih mnjenja utice na strukturu licnosti, pa se zato mnjenja te vrste brizljivo brane i mogu se mijenjati tek kroz dugotrajne u dublje promjene u strukturi licnosti.

b) Periferna mnjenja se brze mijenjanju nego centralna. Centralna mnjenja su baza psiholoskog integriteta licnosti i pojedinci se grcevito bore da ih sacuvaju. Tako da ta mnjenja skoro i ne podlijezu promjenama. Promjene su moguce samo kao dramaticni obrt u socijalnom zivotu licnosti.

c) Kognitivna disonanca: svako novosteceno iskustvo ili saznanje u odredjenoj mjeri narusava vazeci sistem istina. Kod covjeka postoje dvije mogucnosti: ili da se ocuva napadnnuto ubijedjenje ili da se promijeni dotadasnje misljenje na koje se do tada oslanjao u socijalnoj praksi. Ukoliko dodje do mijenjanja misljenja, taj proces je spontan i sporije se odvija. Samim prihvatanjem novih 'informacija' i promjenom dotadasnjeg misljenja, mijenjaju se i bazicni stavovi i vrijednosti, a samim tim i mnjenja.

d) Veoma znacajan za dinamiku procesa mijenjanja mnjenja jeste i faktor informisanosti pojedinca. Bolje informisani pojedinci brze sticu definitivna mnjenja i ona se u procesu komunikacije mnogo teze mijenjaju. Nasuprot tome, neinformisani pojednici duze ostaju neopredijeljeni u procesu formiranja mnjenja o aktuelnim drustvenim zbivanjima i zbog toga su podlozna brzim promjenama. Najinformisaniji su blizi srednjem mnjenju ssvoje sredine, dok su neinformisani pojednici najcesce ekstremni u svojim mnjenjima.

e) Modalitet iznenadnog mijenjanja mnjenja: Paeova skala razloga zbog kojih se mijenjaju mnjenjaPrema njemu, do iznenadnih promijena mnjenja u sirokoj javnosti najcesce dolazi:

1. Kada grupno misljenja nije zasnovano na detaljnom razumijevanju komponenata objektivno date situacije povodom koje se formira javno mnjenje[footnoteRef:7]. Lako se mijenjanju. [7: Primjer: Kuba. Kod nas javno mnjenje: tamo je super bla bla, a u sustini je drugacije. Kada bismo bili upoznati sa pravom situacijom Kubanaca, promijenilo bi se i javno mnjenje.]

2. Kada do tada vazeca mnjenja iscezavaju kao prazni formalizmi. Te promjene naizgled su iznenadne, ali mogu da budu posljedica dugo pripremanih promjene stavova.[footnoteRef:8] [8: Primjer: mozda gej brakovi]

3. Iznenadne promjene mnjenja se mogu dogoditi i u slucaju kada se dublkje modifikuju odredjene drustvene situacije, a principi od kojih se nekada poslo u formiranju javnog mnjenja i dalje ostanu i dalje vaze.[footnoteRef:9] [9: Primjer: Kosovo. Promjene u objektivnoj stvarnosti brze mijenjaju mnjenja( cinjenice), nego apstraktne analize]

4. Uvodjenjem novih momenata koji dramatizuju diskusiju i proces suocavanja stavova i mnjenja pripadnika politicke javnosti povodom odredjene drustvene situacije .[footnoteRef:10] [10: Primjer: mozda skidanje plata u BiH u javnom sektoru.]

Dodatne komponente: informisanje i propaganda:

Posredstvom procesa informisanja i propagandne djelatnosti, direktno se utice na tok formiranja javnog mnjenja, na njegovu strukturu i prakticne posljedice tako formiranog javnog mnjenja za ponasanje masa.Vladajuci krugovi, prije svega, obezbijedjuju kontrolisanje tokova informisanja, sticanje saznanja o drustvenim zbivanjima. Sto je poprilicno isto kao i kontrolisanje reakcija subjekata politicke prakse na tok zbivanja.

Informisanost ima izuzetan znac na tok kretanja i proces formiranja javnog mnjenja. Informacije koje se sire sredstvima masovnog komuniciranja mogu biti interpretirane na nacin koji dopusta da se osmisljeno ''modifikuje'' njihov sadrzaj. Svaka informacija nosi dio sadrzaja koji obezbijedjuje odredjeni ideoloski, politicki i moralni uticaj. Onaj ko raspolaze tim medijima moze uspjesno da usmjerava prakticnopoliticke akcije masa.

Slicna je i funkcija propagandne aktivnosti u procesu formiranja javnog mnjenja. Obogacivanje informativnih sadrzaja-persuazivnim, edukativnim i dr. komponentama, postaje zapravo jednog trenutka osnovni cilj onih koji oragnizuju informativnu aktivnost u drustvu. Nastaju citavi aparati i posebno strucno opremljene sluzbe sa zadatkom da sto efikasnije informmisu. Svaka informacija, , prije nego sto masovnom difuzijom dospije do pojedinca, je modifikovana, odnosno, ''dotjerana'' persuzivnim sadrzajima-a to je nista drugo do proces propagandnog djelovanja.Proces masovnog informisanja se ni u jednoj tacki ne moze odvojiti od propagandnog uticaja. Medjutim, teoretski, njihovo razgranicenje je moguce:

1. Pod informativnom aktivnoscu podrazumijeva se proces sirenja informativnih sadrzaja radi obavijestavanja pojedinca ili grupe o aktuelnim drustvenim zbivanjima.

2. Pod propagandnom aktivnoscu se podrazumijeva djelovanje pojedinca ili grupe sa ciljom da se posredstvom informativnih sadrzaja u svijest pojedinca ili grupe ''ubace'' unaprijed osmisljeni uticaji. Cilj propagande jeste da se ljudi, prije svega, pridobiju za odredjenu interpretaciju dogadjaja i na taj nacin da se usmjere njihove aktivnosti.

Obje aktivnosti predstavljaju socijalno-psiholoske mehanizme, a cilj propagandne aktivnosti, odnosno djelatnosti, je pridobijanje mase ili odredjene skupine ljudi za jednu ideju ili koncepciju.

U SAD-u su u razlicitim istorijskim periodima razlicito gledali na propagandnu aktivnost:

U periodu 1920. do 1933. pa i kasnije insistiralo se na shvatanju da je propagandna aktivnost iskljucivo manipulisanje psiholoskim simbolima, pri cemu je cilj maskiran bas tom simbolickom aktivnoscu.Promjene u socijalnom kontekstu drustva uslovile su i promjene tradicionalnog shvatanja propagande. Ovdje se pod socijalnim kontekstom, prije svega, misli na obogacivanje medijskih tehnika.

Definicije propagande:

Lasvel: je smatrao da propagandna aktivnost ne mora da bude skrivena, odnosno, ne mora biti ostvarivana samo psiholoskim manipulisanjem simbolima. Tako se i promijenio cilj propagande: ciljevi nisu samo da izmanipulisu, nego implicitno podrazumijeva da oni, na koje je usmjerena propagandna aktivnost budu unaprijed informisani o njoj.

Prihvatajuci Lasvelovo shvatanje propagande, Institut SAD-a je dao sljedecu definiciju:

Promisljeno izrazavanje mnjenja ili uticaja ostvarenog od odredjenih individua ili grupa u namjeri da se utice na mnjenja ili aktivnost drugih i to upucivanjem na unaprijed odredjene ciljeve i uz pomoc psiholoskog manipulisanja.

Prema Lerneru: Propaganda je sredstvo mijenjanja odnosa snaga u grupi modifikovanjem stavova pojedinca putem manipulisanja simbolima.

Italijanski teoreticar Mito: To je tehnika socijalne presije koja tezi formiranju psiholoskih ili socijalnih grupa sa jedinstvenom strukturom, a preko jednorodnosti afektivnih i mentalnih stanja individua uzetih u obzir.

Americki teoreticar Dub :Pokusaj da se modifikuju licnosti i da se kontrolisu ponasanja individua, uz uvazavanje ciljeva koji se smatraju za nenaucne i sumnjive vrijednosti u jednom drustvu i posebnom vremenu.

Zak Eli:Propaganda je cjelina koristenih metoda od jedne organizovane grupe u namjeri da masu pojedinaca, obuhvacenih u jednoj organizaciji i psiholoski ujedinjenih, psiholoskim manipulisanjem ucini spremnim da aktivno ili pasivno ucestvuju u njenoj akciji.

Po Eliju, do danas su se razgranicila dva shvatanja propagandnog djelovanja:

1. Tradicionalno i 2. Moderno

Modernu propagandu odvaja od tradicionalne, okolnost da ona vise nema za cilj da ubijedjuje i dokazuje radi pristanka na akciju. To je bio cilj tradicionalne propagande. Moderna propaganda ima za cilj da provocira na akciju, oslanjajuci se na mehanizme podsvijesnog. Ona potencira na propagandnim tehnikama koje koje mogu da neposredno izazovu reakciju, odnosno spremnost na akciju i prihvatanje odredjenih tipova drustvenog djelovanja. Savremena propaganda tezi da mijenja samo povrsno formirana mnjenjapoliticke javnosti i samo su trenutna mnjenja pravi predmet propagandne prakse.

Teskoce propagandnog djelovanja na mase (po Shtecelu) jeste okolnost da to djelovanje cas mora da ujedinjuje volje, misljenje mase, a drugi cas da razjedinjuje.Ova dva sukcesivna procesa su kompleksni, a samim tim i komplikovani. Zbog toga je propaganda morala da nadje niz posebnih tehnika koje ce biti efikasne:1. Tehnika ponavljanja poruke2. Tehnika psiholoskog rata3. T. Pranja mozgova ....

Cilj propagande jeste, da ovim tehnikama tako reci upravlja ljudima uticuci na njihovu podsvijest i mijenjajuci njihov vrijednosni sistem.

Subjekt i objekt propagandnog uticaja:

Moderna propaganda se obraca individui samo ukoliko je ona konstitutivni element mase. Ona se ne obraca svakom pojedincu ponaosob, nego se obraca masi, vodeci racuna da ne zapostavi pojedinca i ne povrijedi njegovo autoafirmativno osjecanje pojedinca u masi. Njen sadrzaj je uvijek personalizovan, jer ce pojedinac da prihvati sadrzaj propagande ako se stvori iluzija da je on izdvojen iz mase i da je apel njemu direktno upucen. Obracajuci se pojedincu licno, propaganda sredstvima masovnog komuniciranja plijeni masu pojedinaca istovrsnim sadrzajima u isto vrijeme. Na ovaj nacin se pojedinac psiholoski izdvaja kao personalizovan, a socioloski ostaje na nivou pripadnika mase.[footnoteRef:11]Mas mediji su doprinijeli da se pojedinac pretvori u pripadnika 'usamljene gomile''. [11: Citaj: covjek ovca u stadu]

Obracajuci se masi, propaganda se istovremeno obraca pojedincu. Ove propagandne aktivno se odvijaju simultano.Americki sociolog Rizman je auditorijum nazvao : usamljena gomila. Sredstva masovnog komuniciranja svojim djelovanjem razaraju psiholoske veze pojedinaca u primarnim, odnosno, malim grupama i pretvaraju ih, tako reci, u masu-gomilu. Pri cemu je svaki pojedinac i dio mase, ali i usamljen. Umjesto da postoji dvosmjerna komunikacija, kao sto je to slucaj sa interpersonalnom komunikacijom, pojedinac se pod uticajem mas medija prepusta jednosmjernoj komunikaciji. Kao rezultat toga, pojedinac postaje objekat komunikacije, umjesto subjekta komunikacije (kao sto je to slucaj u interpersonalnoj komunikaciji).Izvjesni odbrambeni mehanizmi, izgradjeni u grupi, prestaju da funkcionisu. S obzirom da je osamljen, pojedinac nema drugi izlaz nego da prihvati sta mu mediji serviraju, odnosno propaganda.

Rezime: Iako su zapostaljeni svi primarni mnjenjski procesi i iako moderna propaganda, za sada uspjesno, zaobilazi iste ne smije se negirati moc interpersonalnih razmjena mnjenja i poruka. Iako propaganda pokusava da zaobidje sferu privatnih mnjenja, u osnovi svakog pojedinca kao pripadnika grupe leze odbrambeni mehanizmi personalnog ili grupnog mnjenja. Moderna propaganda postize uspjeh samo u uslovima masovnog drustva.

Javno i privatno mnjenje:

Individualna dimenzija procesa formiranja javnog mnjenja je upravo ono sto prethodi tom procesu. Postoje 4 modaliteta na osnovu kojih se odnos mnjenje-akcija moze razmatrati:1. Kolektivna svijest - grupno drustveno ponasanje 2. Kolektivna svijest socijalnih grupa individualno ponasanje pojedinca3. Individualna svijest odnosno privatno mnjenje pojedinca i njegovoindividulano ponasanje4. Individualna svijest pojedinca njegovo drustveno ponasanje u okviru grupa kojima pripada

Prije nego sto postane pojava za sebe, javno mnjenje postoji kao privatno mnjenje pripadnika te javnosti. Ono kao oblik kolektivne svijesti nastaje podrustvljavanjem individualnih ili grupnih privatnih mnjenja, i to u okviru javne komunikacije pripadnika politicke javnosti.Pored te dubinske razvojne linije procesa formiranja javnog mnjenja, postoji i druga linija, uslovljena dodatnim aktivnostima kao sto su propaganda i drugi oblici socijalno-psiholoskog pritiska na mase i njihov nacin misljenja.Privatna i javna mnjenja pojedinaca se razlikuju i po strukturi i po prakticnim implikacijama. U politickoj praksi djeluju snazni mehanizmi grupne i organizovane prisile; snaznije nego na drugim poljima prakse djeluju oblici potiskivanja individualnog ili licnog za racun grupnog.U slucaju kada privatno mnjenje protivrjeci osnovnoj struji javnog mnjenja, preobrazavanje privatnog u javno mnjenje te licnosti, ukoliko se to uopste i desi, dogadja se uz otpor i obicno pod uticajem spoljne prisile. Medjutim, pojedinci mogu da svoje prakticno ponasanje podrede mnjenju sredine, ali da zadrze i gaje svoje licno ubijedjenje.

Ono sto razlikuje javno i privatno mnjenje jeste razlika koja postoji izmedju stavova jedne te iste licnosti. Privatno i javno mnjenje su samo forme ispoljavanja socijalnih stavova pojedinaca o odredjenoj drustvenoj situaciji. Privatna mnjenja su u tijesnoj vezi sa bazicnim stavovima o odredjenom socijalnoj situaciji, dok su javna pretezno forma prikazivanja, svrsi shodno, zauzetih stavova prema aktuelnim drustvenim situacijama.Medjutim, bez obzira na vrstu stavova koje izlazu mnjenja individue, ona su uvijek oblikovana pod uticajem vrijednosnih sistema.Americki sociolozi i psiholozi su utvrdili da u zavisnosti od personalnih vrijednosti, personalne zivotne filozofije, individue mogu biti razvrstane u 6 idealnih tipova licnosti. Polazi se, naravno, od 6 osnovnih vrijednosti koje preovladjuju u strukturi licnosti i njenim reakcijama:

1. Teorijske2. Ekonomske3. Estetichke4. Socijalne5. Politicke i 6. Religijske

Ukoliko se prethodno utvrdi red personalnih vrijednostima kojima se pojedinci motivisu u svojoj zivotnoj praksi, lako je utvrditi kako ce se koja grupa ponasati. Medjutim, osnovni problem formiranja javnog mnjenja je odnos mnjenje-akcija. Taj odnos je dvostran i pun dinamike. Ljudi se ponasaju u skladu sa svojim mnjenjima, ali pod dejstvom sopstvenog ponasanja i prakse mijenjanju svoja mnjenja.[footnoteRef:12] [12: Bitnu ulogu igraju: pol, godine, rasa, istorijsko doba i sl. Najvaznija determinanta jesu socijalni faktori.]

Vinsent Prajs : Public opinionPrema Prajsu, postoji 5 osnovnih problema javnog mnjenja:

1. Manjak sposobnosti2. Manjak resursa3. Tiranija vecine4. Podloznost ubjedjivanju5. Dominacija elite

Objasnjenje:1. Lipman: Glavni njegov argument jeste da demokratska teorija trazi previse od obicnih gradjana. Nije se moglo ocekivati da se oni ponasaju kao zakonodavci, da budu aktivni i da ucestvuju u gorucim pitanjima tog doba (XX vijek). Dio problema jeste generalna nepaznja javnosti i manjak brige prema politickim pitanjima.Ljudi ulazu malo energije i vremena uceci potrebne ''nevidljive cinjenice'' politickog svijeta. Precizna znanja javnih pitanja su nedostupna obicnom gradjaninu. Oni filtriraju sve sto cuju i vide kroz predrasude i strahove. Lipman je vjerovao da se moderno javno mnjenje nece poboljsati ukoliko nezavisna, ekspertska organizacija popunjena kadrovima 'politickuh eksperata' ne ucini cinjenice razumljive ''sirokoj narodnoj masi''.

2. Nije problem u nesposobnosti javnosti, nego je problem u nedostatku potrebnih metoda za javnu komunikaciju. Da se obezbijede informacije, razumljive informacije gradjanima. Da im se pribllize, na njima razumljiv nacin drustveni problemi, kao i drustvene situacije. Nije potrebno da javnost bude ekspert, nego da razumije o cemu se radi.

3. Strah da preovlada vrsta mediokriteta u stavovima. Da stavovi vazne manjine, cak i kad su opravdani, ce biti uguseni od strane vecinske osrednjosti. Rjesenje za ovaj problem jesu socijalizacija i edukacija. Demokratija mora da ''naglasava'' individualnost'' u sopstvenim gradjanima kako bi obezbijedila da brige manjina budu adekvatno pogurane.

4. Cetvrta briga je fokusirana na javnu povodljivost prilikom ubjedjivanja propagande.Uspjeh fasistickih rezima izmedju 2 svjetska rata (njihova upotreba masovne komunikacije) je podstaklo americke naucnike (socijalne) da analiziraju uticaj propagande i njena persuazivna dejstva na javno mnjenje.

5. Nasuprot tiranije vecine, javlja se dominacija elite, odnosno, pasivnost javnosti. Javnost je postalo trziste koje konzumira, a ne javnost koja proizvodi ideje i stavove. Javnost je glasanjem, postala pasivna. Sada ljudi svojevoljno podrzavaju drzavu, postajuci zavisni od njenih usluga. Umjesto da oni upravljaju Njom, Ona upravlja ( uz pristanak) njima. Sve se u sustini svelo na glasanje i javnost vise nije zainteresovana za drustvene probleme, dok god dobijaju ono zbog cega su birali svoje predstavnike.

Michael Kunczik & Astrid Zipfel: Uvod u znanost o medijima i komunikologiju

Framing koncept teorijski pristup koji se bavi novinarskim odabirom vijesti, a da pritom pokusava da objasni njihovu stabilnost i promjene. Ovaj koncept, tako reci, jos uvijek ceka na empirisjke provjere, jer razlicite studije razlicito shvataju pojam framinga.Goffman objasnjava da svi mi klasifikujemo, organizujemo i interpretiramo svoja zivotna iskustva kako bismo u njima nasli smisao. Slucaj je isti i sa vijestima (odnosno informacijama). Frames (interpretacijske sheme) omogucavaju pojedincima da informacije: lociraju, dozivljavaju(opazaju), identifikuju i oznace.Framing istice odredjene dijelove realnosti, dok druge potpuno zanemaruje. Ovaj proces se moze odvijati svjesno ili nesvjesno. Frames (sheme)struktuiraju naknadni sud o tim sadrzajima tako sto odredjene aspekte stavljaju u prvi plan, dok druge zanemaruju. Tako se formiraju odredjene odluke i ocjene.Framing se odnosi i na novinarstvo. Koristi se pri odabiru vijesti, cjelinu medijskog sadrzaja i na objektivnu preradu tog sadrzaja. Takodje, frames (sheme-interpretacijski okvir) se moze primjeniti i na neki dogadjaj. Bernd i Eps ovako odredjuju: Postojeci interpretacijski okviri novinara uticu na to o kojima ce se dogadjajima informisati, a atribute dogadjaja koje ce interpretacijske sheme novinari koristiti.

Ovi autori razlikuju 4 mjesta na kojima ''frames'' zadiru u procesu odabira vijesti:

1. Koja ce zbivanja novinar shvatiti kao dogadjaj2. Koje ce aspekte nekog dogadjaja odabrati za izvjestavanje3. U koji ce tematski kontekst taj dogadjaj smjestiti4. Kako ce odrediti vrijednost vijesti dogadjaja

Kada se bira vijest u uzem smislu rijeci, to znaci da novinar usmjerava paznju na dogadjaje koji se uklapaju u njihov referentni okvir. Postoje razliciti uzrocnici koji dovode do promjena u referntnom okviru:1. Dugorocne promjene: opsta promjena vrijednosnog sistema ili promjena ideologije vijesti 2. Srednjorocne promjene: akcije (uticaj) politickih i drustvenih aktera koji namecu svoje misljenje, odnosno, vidjenje problema i sl.

U framingu se razlikuje rutinsko informisanje od informisanja o izvanrednim dogadjajima.U obicajenim slucajevima framing stabilizuje ponudu vijesti, jer se primjenjuju konstantni kriterijumi odabira. Za izvanredne teme, odnosno dogadjaje, se koriste novi interpretacijski okviri. Istaknuti dogadjaji djeluju kao kljucni faktor koji dovodi to te promjene. Tacnije, oni stvaraju novi ili mijenjaju stari interpetacijski okvir.[footnoteRef:13]!!!! [13: Fenomeni u novinarstvu: npr poslije neke velike katastrofe, pocinju da se gomilaju vijesti o tome. Npr. pozar. Stice se utisak da se povecava broj pozara, dok sa statisticke strane broj se smanjio. Ovo Fisherman naziva CRIME WAVES.]

Kao zakljucaj, kljucni digadjaji mogu da promijene novinarski referentni okvir. Sto se neki okvir duze primjenjuje on postaje stabilniji. Sve u svemu, kriterijumi novinarskog odabira nisu konstantni.

Postavljanje agende (Agenda-Setting)

Teorijski pristup i njegovo dokazivanje:

U sklopu teorije Agenda-Setting, iliti postavljanje agende, polazi se od pretpostavke da masovni mediji diktiraju teme koje stanovnistvo smatra izricito vaznim. Odnosno, da mediji odredjuju vaznost tema u javnosti.Pretpostavlja se da mediji mogu manje uticati na ono STA ljudi misle, a vise na ono o CEMU ljudi razmisljaju.

Hipoteza koju su istrazivaci postavili: Mas mediji imaju mali uticaj na pravac ili intenzitet ponasanja, pretpostavlja se da mas mediji stvaraju agendu za svaku politicku kampanju, uticuci na istaknutost stavova ka politickim pitanjima ili problemima.Kako bi se ova pretpostavka potvrdila, 1968. godine je anketirano 100 neodlucnih biraca u Sjevernoj Karolini uz pomoc rang liste tema. Ispitanici su trebali da oznace teme koje ih se najvise ticu i na koje bi se vlada trebalo da usredotoci. Ova agenda stanovnistva[footnoteRef:14] se uporedjuje sa medijskom agendom. Dokazano je da postoji veliko slaganje sa ove dvije agende. [14: Agenda stanovnistva-koriste se 3 razlicite metode: 1.subjektivno vidjenje problema;2.najcesce spominjane teme u interpersonalnoj komunikaciji;3.koje su bitne teme po ispitaniku za druge osobe ili skupine]

S obzirom da je ova hipoteza bila uopstena, kasniji teoreticari su je podijelili u 3 moguca modela. Prvi model: rijec o tematizaciji; 2. i 3. model: struktuiranje teme. Ti modeli su:

1. Model svjesnosti (awarness)- tematizacija nekog sadrzaja u medijima izaziva paznju recepijenata o toj temi

2. Model isticnja (saliance) zbog isticanja razlicitih tema, recepijenti te teme smatraju manje ili vise vaznim

3. Model prioriteta (priorities) razlicito isticanje tema u medijskom informisanju ne djeluje samo na opstu procjenu vaznosti neke teme medju recipijentima, nego utice i u odredjenoj mjeri na redoslijed vaznosti tema kako ih vidi stanovnistvo.

(preskocila sam Intervenirajuce varijable)

Razlicite vrste agenda:

U istrazivanjima se ne proucavaju samo veze izmedju medijske agende i agende publike, nego i znacenje koje ima politicka agenda. Odnosno, kakav uticaj imaju politicki akteri i da li imaju na tematske prioritete ostalih aktera.Do sada se intezivno provjeravao uticaj medijske agende na agendu stanovnistva i agendu politike, a i djelovanje agende stanovnistva na agendu politike.Medjutim, postavlja se pitanje kako nastaje agenda politike i kakav ima uticaj ostale agende i v.v.Sprovedena je studija 1999. godine u Americi gdje su za 3 domace politicke teme: kriminal, obrazovanje i zdravstvo i 2 vanjskopoliticke teme:americko-sovjetski odnosi i izraelsko-arapski sukob istrazivali koji drustveni akter-predsjednik SAD, Kongres ili mediji- raspolazu vecim potencijalom postavljanja agende.Rezultati se mogu ovako sazeti: Ponasanje predsjednika je karakterizovala reakcija na tematske prioritete medija koji su se mijenjali. Kongres nije uticao ni na medije ni na predsjednika i obrnuto. Medjutim, medijima je polazilo za rukom da uticu na tematsku agendu predsjednika i u domacim i u vanjskim temama.Vazno mjesto ima i istrazivanje procesa postavljanja agende unutar medija - agenda building. Rijec je o novinarskom odabiru vijesti i o razlicitim ciniocima uticaja na informisanje: PR agencije, politika, ekonomija, drustvo itd.

Drugi nivo postavljanja agende:framing i priming:

Framing, u postavljanju agende, treba razumijeti kao: izbor ogranicenog broja tematsi vezanih atributa za ukljucivanje u agendu medija kada se raspravlja o odredjenom objektu.

Priming koncept: prema ovom konceptu, medijski sadrzaji u sjecanju recepijenta aktiviraju informacije koje su bile prije usvojene, a u vezi su sa tim sadrzajem. Reakcija pojedinca na neki sadrzaj zavisi od toga kako ce se taj sadrzaj u medijima interpretovati i koje ce misli, odnosno osjecanja, u tom kontekstu aktivirati. Ta aktivacija moze se dogoditi nesvjesno, jer je ona manje-vise automatska.Takodje, pretpostavlja se da recepijenti koriste informacije kojima trenutno raspolazu i koje su im lako dostupne za formiranje politickih stavova.Primjer: vrijednovanje americkog predsjednika Bush-a ( Zalivski rat):

1. Agenda-setting efekt: Zalivski rat potisnuo je teme koje su do tada dominirale: droga, kriminal, ekonomija i sl. Nakon zavrsenih vojnih akcija, privreda/ekonomija su se ponovo vratile kao tema br. 1

2. Priming efekt: tokom rata u Zalivu i dominantne vanjse politike u informisanju, kompetentnost predsjednika o pitanjima medjunarodnih odnosa postalo je kriterijum ocjenjivanja uspjesnosti rada predsjednika

3. Framing efekt: Informisanje o konfliktu, bez dovoljno konceptualnoh informacija, dovelo je do toga da su recepijenti preferirali vojno rjesenje konflikta u odnosu na diplomatsko.

Mogucnosti i granice teorijskog pristupa:

Moze se utvrditi da empirijski rezultati govore u prilog postojanja efekata postavljanja agende. Medjutim, potrebna su dalja istrazivanja. Razlog tome jeste da jos uvijek nisu dovoljkno istrazeni uslovi koji vode do iznenadnog prioriteta, odnosno, do jednako tako iznenadnog gubitka zanimanja za neku temu.Takodje, treba intenzivnije istraziti i efekte postavljanja agende u novim interaktivnim medijima kao sto je Internet. Jer, tada ce recipijenti moci ciljano i selektivno da biraju informacije prema vlastitim interesima. Nasuprot tome, neki smatraju da ljudima vise odgovara ''servirana'' selektivna informacija koji dobijaju putem medija (najcesce se misli na televiziju).U literaturi postoje 2 suprotstavljena gledista o drustvenim zadacima medija:1. Od medija se ocekuje da ''objektivno'' prenosi sliku realnosti2. Od njih se ocekuje da vise tematiziraju drustvene probleme kako bi se izbjeglo njihovo zaostravanjePostavlja se pitanje: kako bi se u stvarnosti razvijao neki socijalni problem da mediji nisu o njemu vec izvjestavali. Medjutim, sigurno je da mediji uticu ne percepciju/vidjenje problema stanovnistva, a informisanjem o pojedinacnim slucajevima i pridonose nastanku socijalnih problema.[footnoteRef:15] Rijec je o situaciji koju prikazuje Tomasova teorema: if men define situations as real, they are real in their consequences. ( Ako covjek definise situaciju kao realnu, ona je realna po svojim posljedicama) [15: Primjer: mediji su bitno uticali na nastanak naftne krize 1973/74.]

Spirala tisine:

Spirala tisine je teorija koju je pocetkom 70ih godina razvila Elizabet Nojman. Ona polazi od pretpostavke da se javno misljenje zasniva na nesvjesnoj teznji ljudi koji zive u zajednici da stvore zajednicki sud i postignu saglasnost. U drustvu, prema Elizabet, konformizam se nagradjuje, a svako odstupanje se kaznjava. Smatra da je strah od izolazije antropoloska konstanta.Prema njenom misljenju, u svim drustvima se mogu uociti integracijski postupci zasnovani na strahu pojedinca od prezira, izolacije i izvrgavanju ruglu zajednice. Pritisak izolacije prisiljava pojednica da neprekidno posmatra svoju okolinu kako bi mogao da procijeni raspodjelu misljenja, tj. ''klimu misljenja''. Pojedinac iz 2 izvora prosudjuje klimu misljenja:

1. Neposrednim posmatranjem okoline i njenih signala

2. Pracenjem masovnih medija

Proces spirale tisine obuhvata sljedece: Ljudi imaju strah od izolacije, zato neprestano posmatraju svoju okolinu i registruju i najmanje promjene u misljenju koje prihvata vecinska grupa ljudi, a koje je misljenje odbaceno. Ko vidi da njegovo misljenje preovladava, on postaje jaci, javno se izjasnjava i odbacuje oprez, dok onaj koji uoci da njegovo misljenje postaje slabije, on se povlaci. Oni koji nastupaju glasno i koji se pokazuju u javnosti cine se jacima nego sto jesu, a oni drugi slabijim. Dolazi do opticke i akusticke varke koja prikriva stvarne vecinske odnose i stvarne odnose snaga.Sutnja (tisisina) stvara iskrivljenu sliku raspodjele misljenja o kontroverznim temama. Prema koncepciji Spirale tisine, oni koji mogu da dovedu do promjene u drustvu su oni koji ne poznaju strah od izolazije ili ga prihvataju kao nuzno zlo. ( licno misljenje se moze potisnuti do ''tvrdog jezgra'', i onda ga pojedinac brani-sta god je pisac htio reci)

Mediji igraju vaznu ulogu u kreiranju ''klime misljenja''. 2 cinioca uticu:1. Konsonancija: podudaranje medijskih sadrzaja2. Kumulacija: neprekidna izlozenost medijimaU ovakvim okolnostima, recipijenti nemaju izbor. Medjutim, Nojman istice da konsonancija u medijima nije rezultat manipulacije novinara, nego cinjenice da su novinari relativno homogena grupa.Mediji sire svoj uticaj putem funkcije artikulacije. Stav koji preovladava u medijima lakse je nametnuti u realnosti zbog toga sto zagovornici tog misljenja mogu iz medija preuzeti argumente i fraze. Nasuprot tome, zagovornici misljenja koje nije ispraceno u medijima, postaju sutljivi jer im nedostaje takva argumentacija.Koliko su mediji dominantni pokazuje i podatak da jos nikad nije empirijski dokazana spirala tisine suprotna dominantnim medijskim temama.

Elizabet Nojman navodi 3 bitna uslova koji se moraju zadovoljiti kako bi se pokrenuo proces spirale tisine:

1. Mora biti rijec o stavovima i misljenjima koji su u toku, kod kojih nastupa promjena2. Misljenja moraju da budu nedvosmisleno moralno definisana: rasprave koje se o njima vode se ne bave racionalno tacnim ili netacnim nego moralno dobrim ili losim.3. Mora biti rijec o procesima u kojima masovni mediji zauzimaju jasan stav. Primjer odakle potice spirala tisine:U Njemackoj, izbori 1965. Godine. Otprilike se do posljednjeg momenta nije znalo ko ce da pobijedi. Odnosno, mediji su uzvjestavali da je borba neizvjesna, pa su i ankete koje su sprovedene medju gradjanima skoro isto pokazivale. Otprilike pred same izbore, mediji su objavili da se ocekuje sigurna pobjeda vladajuce Unije. Na pitanje ankete ko ce pobijediti na izborima, 2 nedjelje prije izbora, preko 50% je izjavilo da ce Unija.

Rasprava (kritika teorije spirala tisine):

Teorija spirale tisine podlozna je kritici zbog cinjenice da je tu rijec o makro pristupu koji ukljucuje mnostvo varijabli i cinioca.[footnoteRef:16]Cak je i Nojman izjavila da njena teorija nije dovrsena, pa je zato i podlozna kritikama. [16: Psiholoski, sociloski, komunikacioni aspekti itd.]

U sustini, neke teorije tvrde da je manjina spremnija da se izjasni od vecine. Mnogi autori tvrde da neposredna referntna grupa vise utice na pojedinca od anonimne javnosti. Odnosno, osoba je spremnija da iznese svoje misljenje ako njena neposredna okolina ima isto misljenje, uprkos tome sto ono odstupa od vecinskog misljenja javnosti. Istrazivanja su cak pokazala da su osobe cije misljenje je bilo uskladjeno sa njihovom referntnom grupom, a suprotno vecinskom, postale spremnije na izjasnjavanje.Jurgen Gerhards je utvrdio da vrlo malo osoba u komunikaciji se ponasa u skladu sa pretpostavkamaspirale tisine. On je svoje ispitanike[footnoteRef:17] podijelio u 5 grupa: [17: Anketa 1989. U vozu. 2 teme i 2 misljenja o njima: da li je ok da se ljudi tokom demonstracija odbrane od policije i da li je ok ili nije da gradjani na nasilan nacin pokazuju azilantima da treba da se vrate u svoju zemlju]

1. Prilagodljivi: 3,5% izjasnjavaju se samo ako je njihovo misljenje u skladu sa misljenjem drugih u vozu (acc spirali tisine)2. Misionari: 5% suprotno od prilagodljivih- iznosili su svoje misljenje akko je bilo suprotno misljenju vecine3. Govorljivci: 40% svoje misljenje iznosili u svim situacijama4. Nedoslijedni: 31% izmedju sutnje i izjasnjavanja.

Prema Gerhadsu, na javno misljenje suprotno vecinskom mogu da uticu samo govorljivci i misionari.

Manje-vise razni autori su iznijeli cinioce koji mogu da uticu na ''klimu misljenja'': politicki interes, da njihovo misljenje moze da utice na sagovornika ili partnera, taokdje snaga licnosti- odnosno, samo jake licnosti mogu da se odupiru misljenje vecine.Efekat ''third person'': prema njemu ljudi pretpostavljaju da mediji vise uticu na druge ljude nego na njih same. Oni pretpostavljaju (a bogami nisu daleko od istine ) da misljenje koje preovladava u medijima utice na siroku javnost i postaje vecinsko, sto smanjuje spremnost ljudi, cije misljenje odstupa , da iskazu svoje.

Slobodan Milachic: Predstavnicka demokratija i vladavina javnog mnjenja: Dopunjavanje ili protivrjecnosti, Anali 1-3

Prema Milacicu, predstavnickoj demokratiji je konkurent javno mnjenje na 2 nacina:

1. Javno mnjenje cini predstavnicku vladavinu istancanijom, omogucavajuci da gradjanska ''baza'' drustva dodje do izrazaja na kontinuiran i selektivan nacin

2. Vladavina javnog mnjenja nastoji da preprlavi predstavnicki sistem zamijenjujuci izbore sondazama, a vecinski sistem prividom konsensusa.

Postoji opasnost da javno mnjenje se postavi iznad narodnih predstavnika. Vladavina javnog mnjenja ne smije da preuzme predstavnicku demokratiju, nego moze da je upotpuni. Ako bi vladavinu preuzelo javno mnjenje, moglo bi se desiti (a prema Milacicu to je neizbjezno) da konflikti dovedu do borbe. Te konflikte moguce je jedino regulisati opstom, impersonalnom i unaprijed posatavljenom pravnom normom.Svaka napredna pluralisticka demokratija je pravna drzava. Pravo obavlja funkciju posrednika u sukobu drustvenih aktera.Cini se da su 2 osnovna principa posredne demokratije: politicki i pravni, povrijedjeni nacinom na koji funkcionise javno mnjenje.Politicko nacelo: trpi uticaj svojstava drustvenih aktera, jer socioloski, a ne politicki cinioci postavljaju pitanja javnom mnjenju i upravljaju pokretom. A to pitanje je postavljeno u sferi morala, nauke ili ideologije, a ne na specificno politicki nacin.Pravno nacelo: ugrozeno je jer je dovedeno u pitanje njegova stabilnost. Ono funkcionise na bazi konsensusa (volja vecine), dok javno mnjenje izrazava volju dominantne manjine (socioloskih grupa).

Novi oblik vladavine vladavina javnog mnjenja, oslanja se na ispitivanje javnog mnjenja, umjesto na izbore, a umjesto vecinskog nacela proklamuje vid jednoglasnosti.Predstavnicka vladavina parlamentarnog tipa i vladavina javnog mnjenja medijskog tipa funkcionisu prema razlicitim vrstama procedure. Pokrece se pitanje da li postulati vladavine javnog mnjenja odgovaraju demokratskim zahtjevima.

Javno mnjenje kao dopuna demokratskih izbora:

1. Ubrzavanje istorije ulazi u sfere naseg kolektivnog zivota. Ponekad izgleda da mandat predstavnickih institucija traje suvise dugo da bi bio u stanju da uzme u obzir nove zahtjeve i zbog toga javno mnjenje preuzima ovu ulogu od izbornog tijela.

2. Izbori postavljaju politicke probleme na globalan nacin, dok se javno mnjenje po pravilu kristalizuje oko nekog posebnog problema. ...

3. Akteri koji promovisu vladavinu javnog mnjenja specificnije su odredjeni nego politicke stranke, osnovni cinioci u izbornim rezultatima, ili narodno predstavnistvo. Ove grupe u javnom mnjenju imaju u profesionalnom, socioloskom i kulturnom pogledu mnogo preciznije odredjen intenzitet nego politicke stranke koje su u izvesnom smislu ''opste''.

Javno mnjenje kao demagoska zamka:

1. Vladavina javnog mnjenja je manjinska u svom bicu,tj. svom duhu: Manjine oznacavaju pocetak i kraj pokreta javnog mnjenja. Pojedine profesionalne grupe zele da afirmisu svoj polozaj i ispune svoje zahtjeve uz podrsku nekih drugih ''saucesnika''. Koorporativni zahtjevi u vidu precutne saglasnosti postaju izraz opste volje. Pitanje vecine se ne postavlja, jer vladavina javnog mnjenja ne dozvoljava prebrojavanje kao sto je slucaj u skupstini prilikom glasanja.2. Javno mnjenje je jednoglasno u svom postojanju, a to ce reci po nacinu funkcionisanja: Javno mnjenje je prije monisticko, nego pluralisticko, po nacinu na koja postavlja pitanja i iz njih izvodi odgovore. Javno mnjejne o kome se uvijek govori u jednini tumaci se iskljucivo na monisticki nacin 'za' ili 'protiv'. U ovom sistemu ne postoji institucionalizovano protivljenje, kao u rezimima predstavnicke demokratije. Prilikom ispitivanja javnog mnjenja, biljezi se samo prva cifra, sve ostale koje izrazavaju pluralisticki karakter sondaze bivaju zaboravljene.

U javnom mnjenju nema mjesta za rasprave, cinjenice se samo registruju. Demokratija nije ideoloski, nego politicki sistem. U demokratiji se podrazumijeva da je bitno ideolosko pitanje rijeseno osnovnim ili sistematskim konsesusom; poslije toga, pitanje legitimnosti politickih aktera rjesava se u okviru pravnog sistema ili se o njemu odlucuje glasovima gradjana na izborima.Medjutim, kada je rijec o javnom mnjenju, problemi se postavljaju vise kao moralni, naucni ili ideoloski nego kao politicki. I zato vladavina javnog mnjenja ne smije da zauzme centralni prostor predstavnicke demokratije. Ono moze da ga upotpuni, ali ne smije da ga preplavi.

Rudi Supek: Istrazivanje javnog mnjenja ( preuzeto iz neke skripte-preporuka da se procita iz knjige )

Vrste gresaka i pristrasnosti:

Dvije osnovne vrste greaka:

1. slucajne promjene ili rasprsenost rezultata zavise od prirode samih jedinica koje ispitujemo

1. pristrasnosti greske koje su manje vise stalne, sistematske, pa se tesko otkrivaju.

1. One koje zavise od izbora i prirode uzorka neke populacije. Moze se procijeniti teorijskim postupcima, reprezentativnom metodom.

1. One koje zavise od primjene samog uzorka tj. nacina kako su prikupljeni, obradjeni i tumaceni rezultati jedne ankete. Zavisi od empirijskih momenata, pa procjena zahtjeva posebna istrazivanja.

Vrste pristrasnosti koje ne zavise od uzorka (Ured za primenjena socijalna istraivanja, Univerzitet Kolumbije):

1. Pristrasnosti uslijed izbora ispitanika1. Usljed otpada u odgovorima kod anketiranih1. Usljed izbora jednog vremenskog momenta ili perioda koji nije reprezentativan za predmet istrazivanja1. u samom upitniku (logicka i verbalna formulacija)1. kao posljedica gresaka i varijabilnosti u odgovorima1. kao posljedica uslova pod kojima se vrsilo anketiranje1. usljed gresaka u obradi 1. usljed pogresne procjene1. usljed loseg tabeliranja1. usljed promjena u istrazivackoj cjelini izvrsenih prije tabeliranja i analize

Hansen, Hurvitz i Madow razlikuju:

1. greske koje proizilaze iz odabira uzorka i 2. iz odgovora ispitanika, odnosno nacina kako se prikupljaju podaci.

Razliku izmedju pravog i pogresnog odgovora, nazivaju individualnom greskom u odgovoru. Ako imamo veci broj pojedinaca u jednom uzorku, tada postoji mogunost da ce se individualne greske u odgovoru kompenzovati, jer ce jedan pretjerati u jednom, a drugi u drugom smjeru, tako da totalna greaka u odgovoru u prosjeku moze ici ka nuli.

Postoje dvije greke u odgovorima:

1. promjenljivost odgovora, gdje odgovori variraju u oba smjera, pa postoji mogunost da se kompenzuju1. pristrasnost odgovora, gdje odgovori variraju u jednom smjeru. Da bismo ustanovili ovu vrstu greaka, moramo upotrijebiti spoljna mjerila tj. podatke do kojih moemo doi objektivnim putem.

Pristrasnosti u interakciji anketar i ispitanik:

Svaki oblik ankete je uslovljen jednom odreenom socijalnom situacijom, pa izvjesni momenti socijalne interakcije u njemu dolaze do izraaja.

Kahn i Cannell pokuali su sve faktore koji deluju u toku interakcije anketar-ispitanik sistematizovati u tri grupe:

1. LINI FAKTORI (u vezi sa linim osobinama anketara i ispitanika) starost, vaspitanje, socijalno-ekonomski status, rasa, religija, pol... Ovi faktori su vani zbog toga to utiu na interveniue varijable, kao to su percepcije, motivi i oekivanja.

1. PSIHOLOKI FAKTORI (percepcije i motivi koji ih pokreu) percepcije, stavovi, oekivanja, motivi. Ispitanik moe percipirati neke osobine anketara i njeegovi odgovori e zavisiti od oekivanja ili motivacije da mu odgovara.

1. FAKTORI PONAANJA (oni koji se neposredno pojavljuju u toku razgovora i skreu ga u pravcu koji sagovornici nisu oekivali) ANKETAR (greke u postavljanju pitanja, u produbljivanju, u motivisanju, u beleenju odgovora), ISPITANIK (odgovori na pitanja adekvatni-neadekvatni, tani-netani). Izmeu njih ne postoji neposredna interakcije, ve preko psiholokih faktora. To bi znailo da su ovde neki mehanizmi imitacije izmeu lica iskljueni. Ponaanje je pod kontrolom percepcija, motiva i stavova svakog pojedinca ali mi ove psiholoke faktore ne moemo neposredno zahvatiti u ponaanju drugog oveka. On nam je pristupaan samo preko svojih linih osobina i spoljnog ponaanja, ukljuujui i verbalne reakcije. Zakljuivanje o percepcijama i stavovima drugog oveka na osnovu njegovog izgleda ili ponaanja moe dovesti u zabludu. Tako i nastaju pogrena zakljuivanja i pristrasnosti.

Predloeni model poiva na pretpostavkama:

1. Intervju je proces interakcije u kome su lina obeleja, psiholoke osobine i ponaanje odluujue determinante sa strane oba sagovornika

1. Anketar i ispitanik primeuju i reaguju na line osobine koje primeuju i na specifino ponaanje svakog od njih.

Neki oblici uticaja i interakcije su korisni i poeljni u situaciji intervjuisanja. Ako anketar ne moe uticati na tok interakcije pomou odgovarajueg motivisanja ispitanika, vodei ga ciljevima intervjua i upuujui ga da daje saoptenja u odreenom smeru, tada ne moemo doi do uspenog intervjua.

Uticaj linih osobina i socijalno-ekonomskog statusa anketara:

Starost, pol i rasa Cantrill upozorava da analize podataka u anketama javnog mnenja ne daju znaajne razlike, ukoliko se podaci analiziraju s obzirom na starost i pol anketara. Slino je i sa dohotkom, bar u SADu. Od biolokih osobina oveka najveu ulogu igraju one koje podleu najveoj socijalizaciji u odreenoj drutvenoj sredini i koje su zato izvor raznih predrasuda. Zbog toga se ne mogu nai univerzalna pravila o uticaju biolokih osobina oveka na pristrasnost, ve to treba uoavati u vezi sa navikama i miljenjima jedne konkretne socijalne sredine. Neka ispitivanja pokazuju da muki i enski anketari ne dobijaju iste rezultate kada ispituju ljude istog ili suprotnog pola. Mukarci mukarcima daju vie muke odgovore, a ene enama, dok se suprotni polovi neutraliu na taj nain to ene vie vuku mukarce ka enskim odgovorima i obrnuto. Uticaj pola anketara vie dolazi do izraaja kada se radi o pitanjima koja zadiru u odnos meu polovima. Naroito ene pred mukim anketarima zauzimaju stroe moralne stavove. Rasni momenat igra daleko veu ulogu u odnosu anketara i ispitanika, u SADu. Kod ispitivanja rasnih i nacionalnih manjina potrebno je da anketari budu pripadnici ovih rasnih ili etnikih grupa. Religijska pripadnost igra veu ulogu od fizikog izgleda.

Razlike u socijalno-ekonomskom statusu D.Katz je izvrio istraivanje tako to je uzeo anketare iz srednje i iz radnike klase. Anketari-radnici odabrali su vei procenat ispitanika iz viih slojeva jer su smatrali da je njihovo miljenje znaajnije od onih iz srednje klase. Anketari iz srednjih slojeva su ili na nie jer su ynali da oni predstavljaju najveu masu u uzorku. Miljenja koja su dobili radniki anketari su radikalnija od drugih. Razlika je naroito uoljiva u pitanjima radnih odnosa. Iz komenatara radnikih anketara proizilazi da su oni imali bolje odnose sa ispitanicima nego anketari srednje klase.

Razlika usled veliine mesta veliina mesta u kojem se vri anketa utie na stav samog anketara, tako da njegovo beleenje ide u smeru miljenja veine populacije, naroito u manjim mestima. Vjerovatno je jedan anketar vie poznat u manjem mestu, pa on svesno ili ne bira ispitanike koji imaju njemu blia miljenja ili ispitanik nastoji da odgovori u skladu sa miljenjem anketara kojeg poznaje. U manjim mestima je bolje da anketar nije odatle.

Uticaj psiholokih faktora:

Stav anketara Cahalan, Tamulonis i Verner istraivanje da bi se ispitalo postoji li uticaj anketara na miljenje anketiranog, dodavalo se upitniku niz pitanja koje je na kraju morao ispunjavati anketar.Rezultat je da izmeu stava anketara i anketiranog dolazi do izrazitog uticaja. Analize pokazuju injenicu da e jedan anketar pre dobiti odgovor u smeru vlastitog miljenja od svojih politikih istomiljenika, nego od pristalica suprotne politike orijentacije. Neka istraivanja pokazuju da dobijeni rezultati u odgovorima esto vie odgovaraju oekivanjima anketara nego njegovim stvarnim stavovima. Na stav anketara najpre moe uticati sadraj intervjua (ako je pacifista a ispituje stav o hidrogenskoj bombi, njegovi konani rezultati e biti pod uticajem tog stava), percepcija linih obeleja ispitanika (ako je anketar iz nieg sloja, moe biti zavidan prema bogataima i obrnuto) i ponaanje anketara ili ispitanika (primedba ili povien glas, neki podatak...).

Uticaj faktora ponaanja i situacije:

Kroz ponaanje sagovornika se oitava uticaj psiholokih faktora.

Ponaanje anketara tokom intervjua podrazumeva:1. postavljanje pitanja1. traenje detaljnijih podataka ili produbljivanje1. beleenje odgovora1. motivisanje ispitanika da daje odgovore

Osim 3. svi ovi naini ponaanja su verbalne prirode ali se mogu prikazati i u obliku gesta, mimike, pokreta i drugih neverbalnih izraaja.

Uticaj nosioca ankete Nosilac ankete ili naslov firme ili ustanove koja sprovodi anketu moe izazvati odreeni stav prema anketi kod ispitanika. Isticanje firme ima za cilj da kod svih ispitanika izazove jednaki stav prema samom cilju ispitivanja. Ako ispitanik smatra da e njegovo miljenje uticati na politiku vlade ili institucije za koju su ova ispitivanja znaajna, on e isticati neka svoja shvatanja koja inae ne bi da je uveren da od toga nema nikakve koristi. Pokazalo se da ispitanici radije odgovaraju ako se ne radi o firmi sa kojom su u neposrednom hijerarhijskom odnosu. Tako je bolje u fabrici istaknuti neki nauni institut.

Mehanike potekoe kao izvor pristrasnosti Crespi - kod anketara dolazi do varanja tj. unoenja pogrenih podataka, ako su izloeni pritisku zadatka na koji ne mogu odgovoriti kako valja. To se deava i kada je upitnik previe dugaak, ako ima suvie proveravanja pojedinih odgovora, ako su pitanja suvie sloena i teka. On je utvrdio i neke spoljne faktore, kao to su potekoe u transportu do mesta intervjua i vremenske nepogode. Payne je zakljuio da ostavljanje veliine belog prostora za odgovore utie na to da li e i koliko ispitanik odgovoriti. Dunost istraivaa je da stvori to ugodnije uslove za anketara i anketiranog.

Uticaj prelakih pitanja i uzbuenja anketara Ljudi radije odgovaraju ako smatraju da to zahteva odreeni intelektualni napor ili vetinu. Dobar rad anketara oteava nedostatak rutine koji se ogleda u tome to svako pitanje od ispitanika primaju sa uzbuenjem i smatraju to linim neuspehom ili to sami uestvuju u problemu koji se ispituje, pa sa vie volje rade na onim pitanjima koja im se sviaju.

NORC pitanja koja anketari ne vole:1. u vezi sa finansijskim stanjem1. seksualnim ivotom1. politikim opredeljenjem1. religijskim1. starosti1. lina pitanja1. injenice, podaci1. o rasnim odnosima1. teko razumljiva za ispitanika1. obavetenja, trendovi, pitanja bez interesa

Uticaj potpitanja na rezultate anketara P. Sheatsley anketari imaju tendenciju da unesu odgovor ne na alternativna pitanja, kako bi time skratili postupak koji se u sluaju odgovora da nastavlja nizom drugih pitanja. Ova pojava se objanjava smanjenjem interesa ili zamora anketara. On preporuuje da se na kraju upitnika unesu etiri dodatna pitanja koja e nam pokazati koliko je anketar zamoren, lenj ili smoren, posle nekog podueg intervjua.

Kako kontrolisati pristrasnost:

Treba izvriti dobru selekciju anketara, upoznati ga sa moguim izvorima pristrasnosti i davati mu to tanija uputstva. Anketar ne sme ostaviti utisak da je protivnik neijih predrasuda ili uverenja, religijske ili politike prirode. Svojim izgledom i ponaanjem ne sme odmah izazvati otpor kod ispitanika. Jako je vano njegovo ponaanje, nain kako uspostavlja kontakt, atmosfera srdanosti i poverenja u koju uvodi anketiranog. Da bi se uklonili stavovi i shvatanja samog anketara kao izvor pristrasnosti, on se mora uiveti u svoju ulogu, da bude osetljiv i pristupaan za ono to ispitanik iznosi i da to objektivno belei. Svi mu moraju biti jednaki kao izvori informacija. Mora da odrava i uvruje dobru vezu sa ispitanikom.

Uskraivanje odgovora kao izvor pristrasnosti:

Oteuje idealni uzorak na kome se ispitivao jedan problem. OPOR je sproveo ankete, kojima je zahtjevano od anketara da dostave izvetaj o ljudima koji e odbiti da budu intervjuisani ili e prekinuti intervju. Analiza pokazuje da se najvie uskraenih odgovora nalazi meu siromanima, enama i u velikim gradovima. Stariji vie odbijaju nego mlai.

Zato su odbijali:1. suvie zaposlen, nezainteresovan ili sumnjiav1. odbija da govori o ratu1. ne razume pitanja i odgovore 1. bolestan1. nije dat razlog

Nagovoreni pojedinci neto manje odbijaju odgovore ako tog ili tih dana tampa pie o istoj temi na istaknutom mestu. Zakljuak je da uskraivanje odgovora ne pogaa jako opseg u kojem je uzorak reprezentativan, a kojim se slue anketari kod ispitivanja javnog mnenja za odreenu populaciju.