Ivo Bojanovski Arheološki spomenici

8/13/2019 Ivo Bojanovski Arheoloki spomenici

1/10

Sl. 1. Pogled na podruje budue akumulacije Granarevo sa selima Panik, epelica i Mirue koja eje zer o poto pit i.

IVO BOJANOVSKI

I

ARHEOLOKI SPOMENICI

Skraenice ee citiranih djela i publikacija:G Z M = Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo

W M = Wissenschaftliche Mittheilungen ausBosnien und der Hercegovina, Wien

PWRE = Pauly Wissowa Real Encyclopadie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart

Arh. leks = V. Radimsky, Arheoloki leksikon(uva se u rukopisu u Zavodu za zatitu spome-nika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Her-cegovine u Sarajevu).

Ovaj siromani ali pitoreskni dio starog Huma(drevna Trebunija, Travunija) u prolosti nije iza-zivao veu panju arheologa. Podaci koje smo oovom, spomenicima bogatom, podruju nali unaunoj literaturi dosta su oskudni i odnose seuglavnom na prethistorijske nalaze: gradine igrobne humke od nasutog kamena (dalje u tekstutumuli.

Radimsky je samo u bilekom kraju sam vi-dio i nabrojio do 2.000 tumula1. Ispitan je vrlomalen broj tumula. Godine 1879. prekopao je Ho

ernes u Moskom (na putu TrebinjeBilea) jednuod ovih grobnih gomila2. Uz mrtvace naenisu kao prilozi predmeti haltatske kulture. Pojedna gomila jo je ispitana u Bjelanima, Divi-nu, Bijeloj Rudini i Krtinju, dvije u Plani, a etiriu Moskom, dakle nijedna sa podruja budue aku-mulacije3. Bogatstvom grobnih priloga naroitose istie velika gomila iz V stoljea stare ereu Plani kraj Bilee iz koje potiu dvije poznate

bronzane kacige, dvanaest kopalja, srebrni nakit,

vie fibula i dvadeset pet komada ukosnica tipovapoznatih sa Glasinca3a. U svakoj od ovih humkibilo je redovito sahranjeno po vie mrtvaca,a prilozi su po Radimskom srodni glasinakojkulturi i pripadaju haltatskoj periodi 4. Ovasu ispitivanja, na alost, veinom vrena od ne-strunjaka, jer je Radimsky podatke dobivao odnekog inovnika austrougarske administracije u

1 V. Radimsky: Gromile u bi lekom kotaru u Her-cegovini, GZM 1894, str. 93103 = W M, IV str. 3337.

2 Hoernes, W. Ak. 1881, str. 814. Upor. Radimsky:Arh eolo k i le ksi kon s. v. M os ko (u ru kopis u)

3 V. Radimsky, o. c, str. 93103 = W M IV, str.3337.

3

a Truhelka, Bogati prehistoriki nalaz iz jednegrobnice u Plani, GZM 1901, str. 113.4 Radimsky, o. c.

7


2/10

Bilei (vjerojatno od Vinka Havelke, umara uBilei). Dr iro Truhelka, koji je istraivao tumule sa podruja Daorsa, oko Neuma i Stoca ujunoj Hercegovini, doao je za ovo susjedno pod-

ruje do drugaijih zakljuaka. On misli da tumuleu ovom kraju treba smatrati mnogo drevnijim odglasinakih5. Tako je problem kulturne pripad-nosti tumula u Hercegovini ostao do danas nerije-en.

Ve je Radimsky istakao potrebu sistematskogizuavanja mnogobrojnih tumula u ovom kra-ju 6. Od tada je prolo gotovo 70 godina, a daniko od arheologa nije posvetio veu panju arhe-olokim spomenicima kulture iz ovog kraja, osimto su strunjaci Zemaljskog muzeja iz Sarajeva(profesor Sergejevski, dr Irma remonik, kustosPakvalin Veljko i Kuan Anto) 1957. ispitivalirimske, a djelomino i srednjovjekovne spomeni-ke. Osim toga ispitivao je prof. Sergejevski uovom kraju trasu rimske ceste. Meutim, rezul-tati ovih ispitivanja jo nisu objavljeni.

Prvo sistematsko arheoloko rekognosciranje(ali u okvirima budue akumulacije) izvreno jetek ovom prilikom, pa se rezultati ovog rekognosciranja ovdje iznose prvi put. U ovom referatuprikazani su samo oni spomenici koje gubimo po-tapanjem u jezeru. Referat je sainjen na osnovu

izvjetaja ekipe arheologa koju su sainjavali prof.M. Vego, dr I. remonik, B. ovi, Lj. Koji, V.Atanackovi i potpisani.

Srednjovjekovne nekropole ispitao je i stekeevidentirao efik Belagi, direktor Zavoda zazatitu spomenika kulture NR BiH u Sarajevu.

Rijeka Trebinjica izvire pod samom Bileomi do Lastve tee u pravcu juga. Od sela epelice,gdje sa desne strane prima istoimenu kratku ri-jeku, do Pani ka Trebinjica je formirala oko 3 kmiroku ali krevitu dolinu, (koja e biti potopljena)u kojoj se smjestilo nekoliko sela u Miruama (nanjenoj lijevoj obali), dok se na desnoj strani rije-ke nalaze sela epelica, Orah, i Panik sa Dobrievom (v. Topografsku skicu uz tekst Belagia).

5 . Truhelka: Opaske o megalitskim grobovimahercegovakim, GZM 1893, str. 231234.

6 o. c, str. 103, Isp. i lanak Z. Maria: Groboviilirskih ratnika iz Kanja, GZM 1959, str. 87.

Od manastira Dobrieva do Granareva, a poredmanastira Kosijerevo, rijeka se probija kroz uskuklisuru. Kod Lastve Trebinjica skree u lukuprema zapadu i, protiui kroz trebinjsko polje,

uglavnom tee u tom pravcu sve do poniranja uPopovu polju. Kod Last ve i Arslanagia Mostarijeka je takoer formirala manja proirenja kojae potopiti drugi akumulacioni bazen brane Go-rica sa kotom uspora 292 m. Apsolutna visina te-rena sputa se od cca 400 m kod Bilea do cca250 kod Trebinja. Grada tla izrazito je kraka sasvim pojavama karakteristinim za kr.

Ova uska a duga dolina bila je naseljena odnajstarijih vremena. Ve u mlaem paleolitu i uneolitu ovjek je ivio u Crvenoj stijeni kraj Petrovia iznad Kosijereva7. Neolitskih naselja u

samoj dolini Trebinjice ipak nije dosad nae-no, iako su postojali svi uvjeti da se ivot ovdjerazvije ve u neolitu. Zato su brojni spomenicimetalnog doba (gradine, tumuli, naselja) koji pri-padaju Ilirima. U predrimsko doba ovo podrujepripadalo je plemenu Plereja (Strabon VII, 5, 7)kojih je prolost usko povezana sa Ardijejcima(Vardaei), u iji su plemenski savez ulazilii Plereji (Pleraei). Rimljani su ih prvi put poko-rili 168. g. stare ere, a konano 135. g. (Appian.Ill. 16). Kasnije su Rimljani preko njihovog teri-

torija sagradili cestu koja je iz Salone prekoNarone vodila u Skodru 8. Autohtoni epihorskielemenat zadrao se ovdje i u rimsko doba. UPaniku se tada razvilo jedno vee rimsko naselje.U srednjem vijeku ovaj su kraj naselili Slaveni,ali iz tog vremena imamo vrlo malo vijesti. Tu seformirala naa srednjovjekovna oblast Trebunija(Travunija), za koju car Konstantin Porfirogenet(polovinom X stoljea) kae da njeni vladari uvi-

jek bijahu podloni vladaru Srbije 9. Kasnije jeTravunija uglavnom dijelila sudbinu Huma. Go-dine 1376. pripojio ju je Tvrtko I Bosni. Od tada

je dolina Trebinjice sas tavni dio Bosne i Herce-govine. Manji dio oko Kosijereva pripada NRCrnoj Gori.

8

7 A. Benac, Crvena Stijena 1955, GZM 1957,str. 1950 i Mitja Brodar, Crvena Stijena 1955, GZM1957, str. 5155; dr. A. BenacM. Brodar, Crvena Sti-

jena 1956, GZM 1958, str . 2164.8 P. W. R. E. XXI, 1, 226233. s. v. Pleraei.9 Odabrani izvori za srpsku istoriju, Beograd 1921.

str. 6269.


3/10

PRETHISTORIJSKA NALAZITA

Najvie tragova drevnog ivota sauvalo sena prostoru budue akumulacije Granarevo. Sa-mo na ovom podruju konstantovani su prethi-storijski tumuli na 18 mjesta. Jedna velika nekro-pola tumula lei uz cestu PanikDobrievo, gdjeukupan broj tumula iznosi preko 25, a di-menzije im se kreu izmeu 8 i 15 m dijametrai 0,50 do 1,20 m visine. Uz seoski put za Orah ta-koer se nalazi jedna manja nekropola. U seluOrah evidentirano je 5 veih tumula (sl. 2). Osobito velik broj tumula ima na podruju sela epelice, meu njima nekoliko tumula velikih di-menzija (oko 30 m prenika i preko 3 m visine).Znatan broj tumula lei u podruju Mirua: kodmosta na Mistihalju (sl. 3), kod zaseoka Mieljii,

kod kua Mujaia, kod crkve sv. ura, kod za-seoka Komnenia, u Pribojni itd. Ukupno je konstatovano preko 150 tumula, ali e im broj bitii preko 200. Na nekim od ovih tumula naeni su ifragmenti prethistorijske keramike.

Pored brojnih prethistorijskih nekropola napodruju budue akumulacije konstatovano je ivie naselja u suhozidu. Radi se o itavim gra-evinskim kompleksima ija je osnovna karakte-ristika zidanje bez upotrebe maltera. U nekim odovih omeina u suhozidu mogu se uoiti i ob-risi i dimenzije pojedinih nastambi. Uz neke odovih nastambi evidentirani su i obrambeni zi-dovi od veeg kamenja, takoer u suhozidu. Ova

naselja nisu dosad prouena i u naunoj lite-raturi obraena. O njima je pisao Jefto Dedijer10,koji smatra da su to tragovi starih naselja,a najee se nalaze u niskim i ravnim kotlina-ma Bilekih rudina. Dedijer dalje navodi da seuz ova stara selita uvijek vidi malen, ravan diozemljita, a na oblinjim glavicama i breuljci-ma redovno gomile. Za mnoga od ovih selita znase ko je u njima ivio, a za veinu se kae dasu u njima ivjeli Grci, od kojih su ostala igrka groblja11. Dedijer jo dodaje da seod ovih selita razlikuju sela koja su opustjelaza turskog vremena. ini se da sline suhozidinespominje u ovom kraju i dr. Benac u napisu o

nalazu bakarne sjekire iz Kapove jame (Ljubomirkod Trebinja)12. Narod ova naselja naziva omedine. One svakako predstavljaju stambenu ar-hitekturu. Prostiru se na veem prostoru (npr. uPribojni na povrini od cca 7 ha), a ponekad sueliptinog oblika, dok im debljina suhozida iznosi1,5 do 1,9 m. Na nekim od ovih uruenih naselja,

10 Jefto Dedijer: Bileske Rudine, u Etnografskomzborniku Srpske Kralj. Akad., knj. V, str. 767769.Cf. i str. 799, 805, 812, 817, 823, 831, 836, itd.

11 Ibidem.12 GZM 1954, str. 168. Tu se kae da iznad Kapove

ja m e sto ji i ta v ni z prehisto ri js k ih gro m il a od n a su -tog kamena i do njih zidine ozidane bez upotrebe

maltera. Znaajno je da i ovdje suhozid prate tumuli.

zidanih u suhozidu, konstatovana je i rimska krov-na opeka. To i redovita blizina prethistorijskihtumula upuivali bi na njihovu veu starinu, te

vjerovatno bar dijelom potiu jo iz ilirskog doba.Na to bi ukazivala i struktura ovih kiklopskihzidova bez maltera13 . Meutim, nije iskljuenoda se tradicija ovakvih naselja u suhozidu u ovomkamenitom podruju odrala veoma dugo, sve dosrednjeg vijeka14, te moda ova naselja imajuneku vezu i sa srednjovjekovnim nekropolama,kojima je ovaj kraj dosta bogat. Tako je na pri-mjer, uz jedno ovakvo naselje u epelici (na padiniRogoine) evidentiran i kamenolom sa gotovimstecima. (Dananje stanovnitvo ovih krajeva nezna nita o tome kome su ova naselja pripadala,

ali moramo raunati da je ovdje tradicija preki-nuta, jer se dananje stanovnitvo doselilo tek utursko doba, veinom iz Crne Gore) 15 .

Neosporno je da ove suhozidine u naunomsmislu predstavljaju veliku vrijednost. Ukoliko seradi o ilirskim nastambama (a to se moe utvrditisamo iskopavanjem), to bi bile prve poznate namilirske kue koje su jo djelomino bile naseljenei u rimsko doba. Ilirska naselja iz rimskog dobadosad su ostala gotovo nepoznata, pa bi istrai-

vanja ovih suhozidina mnogo doprinijela osvjet-ljavanju toga problema.

Situacija je potpuno ista, ukoliko se radi osrednjovjekovnim naseljima. Zbog toga se ovo

otkrie mora smatrati jednim od najznaajnijih13 Dedijer spominje u Ljubomiru i omeine kre

om zidane i sa po kojim komadom crijepa, o. c,str. 817.

14 Dr Irma remonik iskopala je u Paniku sred-njovjekovnu zgradu sa s lavenskom keramikom iz IXXI v. graenu u suhozidu. Citirano prema izvjetaju.

15 J. Dedijer, o. c, str. 785789 govorei o pori-jek lu s ta n ovn itv a u B il ek im ru d in a m a, n av odi dana 20 (12,7%) porodica starinaca dolazi u Rudinama136 (87,3/o) doseljenikih porodica. Doseljenici iz CrneGore ine polovinu svega stanovnitva.

Sl. 2. Tumulus (vidi se izmeu stabala) u selu Orah.

9

I


4/10

na ovom terenu, pa nam se namee imperativnapotreba da se prije potapanja bazena Granarevo pristupi dobro organizovanim ispitivanjima idjelominim iskopavanjima, ne samo ovih omeina, nego i mnogobrojnih prethistorijskih tumulakoji se redovito nalaze u njihovoj blizini. U ova-kvo kompleksno istraivanje trebalo bi jo uklju-iti i antike i srednjovjekovne objekte, jer se o

vdje veoma dugo gradilo na autohtonoj tradicij i.Suhozidna naselja utvrena su ovom prilikom

na 11 mjesta:

1) u epelici, na padini Rogoine, na tzv. Rui, Ljubi i Grenovinjivama16;

2) na pristranku Rogoine izmeu sela Oraha iepelice, oko 1 km zapadno od Grdenovinjiva;

3) u Paniku, na obronku Glaviine (kota 382)gdje je navodno naen i kameni rvanj;

4) u Miruama, u zaseoku Priboj na, sa frag-mentima rimskih tegula i obrambenim zi-dom;

5) u Miruama, u Gornjem Selu, u neposrednojblizini rimskog objekta Saraevine. Za-selak se zove Podgradina;

16 Dedijer za ove omeine kae: Pored svake ome-ine ima velik komad ravna iskrena zemljita, nakome ni danas ne raste uma. Na viim vrhuncima

bl iz u ov ih ome in a vi de se kara kteri st ine go mile, anegdje i grobnice, o. c, str. 831.

6) u Miruama, u blizini crkve sv. ura, krajKolanjevia, takoer u blizini rimskih nala-zita17;

7) u Miruama, u zaseoku Koarii, na njivamaN. Dedijera, sa fragmentom tegule;

8) u Miruama, u zaseoku Mieljii, na lokali-tetu Jorgovan, u neposrednoj blizini tumula;

9) u Miruama, na lokalitetu Crvene njive, is-pod Mieljia, sa obrambenim zidom;

10) u Miruama, na lokalitetu Cvilini kod Potkra i

11) u Miruama, u zaseoku Aleksii na lokali-tetu Selita.

Na podruju akumulacionog bazena Gorica,sa kotom potapanja 295 m oko Lastve i Arslanagia Mosta vrlo je malen broj neposredno

ugroenih prethistorijskih objekata, koji su evi-dentirani, pa ovdje intervencija nije potrebna. Ugroena su samo dva tumula, dok lok. Brezine(u Uu) sa obiljem ilirske keramike ostaje iznadnivoa budue akumulacije.

U kanjonu Trebinjice, izmeu Dobrieva iGranareva, nisu konstatovani nikakvi prethisto-rijski objekti. Pregledana je i trasa cjevovoda uMokrom polju juno od Trebinja. Ni na ovom te-renu nisu evidentirani tragovi prethistorijskog i-

vota.

17 Ovdje je suho zid zabiljeio i Radim sky, A rh.leks. s. v. Kolanjevii (u rukopisu).

Sl. 3. Tumulus kraj mosta na Mistihalju (lijevo uz sam most). U pozadini

Mirue, koje dolaze po vodu.

10


5/10

ANTIKI OBJEKTI

U odnosu na prethistorijske, rimski su nalazi

dosad bili prilino oskudni, jer sistematskog ispi-tivanja ovog kraja ranije nije bilo, Dr Patsch je izDobrieva objavio nadgrobni natpis sa epihorskim imenima: AEL IA. . . ZGRA DA. .. ZANATIS et TATTA18. Gentilicij AELIA (koji dolazi ina natpisu iz Grabovice kraj Nevesinja), svjedocida se u ovom kraju Hercegovine rimsko graan-sko pravo zajedno sa ostalim rimskim institucijamai obiajima proirila ve u II stoljeu nove ere u doba Hadrijana ili Antonina Pija 19 .

Ve je Radimsky po mnotvu razbacanih rim-skih zidina i ljebastih krovnih opeka zakljuioda je u Paniku bilo jedno vee rimsko naselje20.Dalje je zabiljeio da se u Miruama kod ruevinesv. ora takoer nae rimskih krovnih opeka21.Da je i u rimsko doba dolina Trebinjice biladosta dobro naseljena, pokazala su i naprijed spo-menuta ispitivanja strunjaka Zemaljskog muzejau Sarajevu22 . Najbrojniji tragovi antike nalazese takoer na podruju akumulacije Granarevo, ali ih ima du cijele rijeke, od Bilee doTrebinja.

to se tie spomenika iz rimskog doba, ovdje

moramo raunati sa injenicom da je nain i-vota koji obino nazivamo preistori jski ostao koddomaeg stoarskog stanovnitva . .. nepromije-njen (i) za vrijeme rimske vladavine 23. Rimskasu naselja vjerovatno bila samo pored komunika-cija, kao to je ono u Paniku, dok su domaa tra-dicija i snaga epihorijskog elementa sauvale starinain izgradnje naselja i stanova koji se viemanje zadrao kroz cijelo vrijeme rimske vlada-vine24. Pored ve odranije poznatih lokali

teta, rimski su ostaci ovom prilikom utvreni jo

i na njivama Saraevine u Podgradini, (GornjeSelo u Miruama.) Naslage tegula i peene zemljena lokalitetu Vrh u Kolanjeviima (Mirue) in-diciraju rimsku ciglanu (figlina)25. Tragove rim-skih zgrada ekipa je nala i na njivama zvanim

Arapue u Lastvi (cigla i keramika), na njivamaKrstae u Uu i u Crnaama blizu Petrova ma-nastira u ievu, gdje je orovi ve ranije is-pitivao jednu zgradu rimskog naselja26. Osimobjekata u Paniku, veinom su to, vjerovatno, os-taci manjih seoskih gazdinstava iz rimskog doba(tzv. villae rusticae).

U Gorici, ispod srednjovjekovnog grada Mievca, uz samu obalu Trebinjice, naeni su na njivifragmenti rimske keramike i komadi terrae sigillatae. Ovaj materijal vjerovatno je erodiran sak. 315 (Mievac), gdje se na prethistorijskoj gradinirazvio neki rimski kastel na putu prema Bilei,odnosno Nikiu.

Probna iskopavanja u Paniku, koja je vodiladr I. remonik, potvrdila su naunu opravdanostiskopavanja ovog rimskog naselja. Nain grae-nja zidova ovog naselja, ukraavanje njegovih pro-

storija mozaicima i freskama, zagrijavanje pro-storija hipokaustom pokazuju uticaj rimskog gra-evinarstva i na ove krajeve. Meutim, konstatujedalje dr Irma remonik, u neto nepaljivijemnainu gradnje, u manje kvalitetnoj izradi freski,rustinoj izradi mozaika moemo uoiti elementekoji ovim nalazima daju osobiti kolorit27.

Ba ovi autohtoni elementi i daju istraivanju

ove rimske aglomeracije (koja potie vjerovatnoiz II vijeka nove ere) posebnu naunu vrijednost.Jedan fragmenat bogato profiliranog kornia (gei

sona), koji danas slui kao menza u crkvi sv. Ni

11

II

18 Na tpis glasi: AEL IA ZORADA H(IC) S(ITA)

ANI(N ORUM) LX . ZAN ATIS ET TA TTA M(A TR I)B(ENE) M(ERENTI) F(ECERUNT), u W M VIII. str.105106. Uporedi i WM IV, str. 258 = CIL III 2766 c,kao i W M II str. 61 = CIL 12800, gdje je Patsch obje-lodanio rimske natpise iz Grabovice kraj Nevesinja iFatnice. Patsch je mislio da ovdje treba oekivati inove epigrafske nalaze. Ve probna iskopavanja naPaniku na lok. Prla gdje je bila gradska nekropola,dala su dva nova natpisa u fragmentima. Na jednomod njih, ini se, spominje se jo jedan Elijevac.

19 Ibidem.20 Arh. leks. s. v. Panik (u rukopisu).21 Arh. leks. s. v. Kolanjevii (u rukopisu).22 Rezul tati nisu jo objavljeni.23 E. Pa ali: A ntika naselja i komun ikacije u

Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1960., str. 66.24 Ibidem.

25 Dr E. Paali: Pogledi na ekonomiku u unutra-njosti rimske provincije Dalmacije, u Godinjaku Ist.drutva BiH, god. X, str. 319320 navodi dosad po-znate rimske figline u BiH, kojima treba dodati i ovu.

26 VI. orovi, Jugosl. ist. asopis 1935, str. 750751 i Starinar III/2 1923, str. 77. Cf. M. Vego: Nase-lja, str. 28,

27 Citirano po izvjetaju. O antikim spomenicimau Paniku upor. i dr Irma remonik: Prethodnaistraivanja na rimskom lokalitetu na Paniku, u GZM,

Ar he ol ogi ja 19601961., st r. 173184.; ta koer i Lj ubin ka Koj i : Nala zi fr es aka iz gr obn ic e na P an ik u,o. c, str. 185187. Oba cit. priloga su izala iz tam-pe kad je ovaj lanak ve bio zavren i predan re-

dakciji Naih starina.


6/10

kole na Mistihalju (Panik) najvjerovatnije potieiz ovog naselja (sl. 4). Sudei po ovom arhitekton-skom fragmentu, naselje u Paniku, koje se prote-zalo na nekih 20 ha povrine, moralo je imati li-jepih zgrada.

Neto zapadnije od ovog ilirskorimskog nase-lja u Paniku na lokalitetu Mostite (gdje je idanas prevoz u Mirue)28 bio je u rimsko doba

most kojim je prelazila cesta to je iz pravca Trebinja dolazila od Moskog i Skrobotnog pored Vraevice (k. 506) na kojoj se vjerovatno nalazilo nekorimsko utvrenje29 . I danas se na Mostitu ukoritu Trebinjice pod vodom nalazi jedan rimskimiljokaz30. To je bio dio ceste SolonaSeodra,koju je dijelom ispitao prof. Sergejevski i opisaou studiji koja se nalazi u tampi. Negdje oko Skro-botnog jedna se cesta odvajala u pravcu dananje

28 Tu se n alazi, na lijevoj obali rijek e, lijepa

srednjovjekovna nekropola.29 Radimsky je tu naao fragmenata r imske ope-ke, Arh. leks. s. v. Vraevica. Nalaz je provjeren.

30 Po data k sam dobio od prof. D. Sergejevskog.Miljokaz se do nedavna vidio u plitkoj vodi, dok nijenizvodno izgraena manja brana. Trebae ga pri jepotapanja izvui iz ri jeke.

ne rimske opeke31, a u oblinjem Cibrijanu(Vrpolje) posvuda se udara na temeljne zinove.Prema tome zakljuuje Radimsky ovdje jestajalo jedno rimsko naselje na putu od Trebinjaprema Bilei32. Ovu cestu potvruju i Evans 33,i Ballif34, a usvaja je i Paali 35 . Dio njene traseiao je kroz Panik i epelicu prema Bilei, pod-rujem budue akumulacije.

Na lijevoj strani Trebinjice, nekih 300 m uz-

vodno od eljeznike stanice DobrievoKosi jerevo nalazi se jo jedan, i to vrlo znaajan, an-tiki spomenik koji svakako treba sauvati. Radise o rimskom graninom natpisu (mea) iz I sto-ljea nove ere. Natpis je uklesan u ivu stijenu,a vrlo je vaan kao izvor za historiju ovog krajau doba rimske okupacije36. Natpis treba pre-nijeti u muzej u Niki, jer lei na teritoriju NRCrne Gore.

31 Arh. leks. s. v. Skrobotno (u rukopisu).32 Arh. leks. s. v. Cibrijan (u rukopisu).33 Eva ns: Antiquariain Resea rches in Illyricum ,

IIV, str. 94100. Cf. Paali: Antika naselja, str.76.34 Ph . Ballif: Rom ische Stras sen in Bosnien u nd

der Hercegovina, Wien, 1893, str. 38. Cf. Paali, o. c,str. 76.

35 o. c. str. 64.36 Na tpis je ob rad io prof. Ser gejevsk i; ra d je u

tampi.

12

Sl. 4. Men za iz crk ve sv. Niko le na Mis tihalj u anti ki spolij, i to dio kor nia (dimenzije du. 107 cm.vi s. 32 cm , i r. 88 cm ), v je roja tn o po ti e sa ruev in a rim sk og nase lj a u P a niku.

Bilee. Radimsky je u Skrobotnom naao ratrka


7/10

SREDNJOVJEKOVNI SPOMENICI

O naseljima iz ovog kraja u srednjem vijeku

malo je poznato. Ovo je podruje pripadalo sred-njovjekovnim upama Rudine, Ljubomir, Vrm iTrebinje37. U ovoj izrazito stoarskoj oblasti na-selja su bila dosta rijetka Mnogo kasnije, francu-ski poslanik He, kad je ovuda proao tridestih go-dina XVII vijeka, nije vidio na cijelom putu odDubrovnika do Kljua (kod Gacka) ni deset kuana okupu38 . Pa ipak su tragovi ivota iz sred-njeg vijeka u podruju uz rijeku Trebinjicu do-sta bogati, ali neistraeni, te ih svakako trebasistematski ispitati39 . Pored srednjovjekovnihnekropola sa stecima, o kojima se govori u na-stavku ovog lanka, u obzir dolaze i spomenute

omeine, ija se tradicija vjerovatno odrala doduboko u srednji vijek. Ovdje spominjemo samosrednjovjekovne crkvine sa ruevinama manjihsrednjovjekovnih crkava, koje bi svakako trebaloarheoloki istraiti.

licu. Oko nje je vea grupa steaka. U Panikusu jo konstatovani i tragovi srednjovjekovnihkua.

Na groblju Mistihalju (sv. Mihail) u Paniku,pored novije grobljanske crkve sv. Nikole, vide sei ruevine jo dviju zgrada. Izgleda da je na jed-noj od njih bila stara crkva koju spominje iril-ski natpis iz XVII ili XVIII st. (?), koji je uzidaniznad vrata dananje crkve sv. Nikole. To je vjerovatno bila crkva sv. Mihajla, po kojoj je lokali teti dobio naziv Mistihalj. U ruevinama druge zgradena Mistihalju moda se kriju ostaci manastira.

Pokraj samog izvora Trebinjice na Izvorimanalaze se tragovi crkvice sv. Ruice (po tradiciji),

koju takoer treba istraiti. I uz ovu crkvu nalazise staro groblje kao i na Mistihalju.I u selu Orah evidentirane su na groblju rue-

vine neke crkvice sa ostatkom menze i jednogstupa i stecima naokolo crkve. Ruevine crkve

Sl. 5. Tlocrt ruevine stare crkve uselu Orah.

Na lokalitetu Crkvina u Paniku vidi se na rim-skom supstratu okrugla zgrada pokrivena hu-musom koja vjerovatno predstavlja grobnu kape

37 F. ii: Letopis Popa Dukljanina XXX, str. 326.38 J. Dedijer, o. c, str. 772:. Cf. i Spomenik Srpske

Kralj. Akad. XXXVII, str. 9(2.39 Bogatstvo sred njovjekovnih spome nika u dolini

Trebinjice pokazuje da je ovaj kraj u srednjem vi-je ku ip ak bio gu e na se lj en nego u tu rsko do ba . Iz -gleda da se pred Turcima, koji su ovaj kraj zauzelipred kraj XV vijeka, vei dio starog stano vnitvapovukao prema zapadu. Isp. J. Dedijer, o. c, str. 7'75

sv. Petke u Gornjem Selu u Miruama nisu ugro-ene, jer ostaju na samom rubu budue akumula-cije. U groblju oko ove crkve postoje i dva stekasa natpisom, ali oni nisu neposredno ugroeni. Iakoje prilikom sistematskog rekognosciranja terenaekipa snimila i fotografirala sve ove objekte, ipaktakva dokumentacija nije ni dovoljna ni putpuna,jer se zasniva samo na povrinskim elementima.Iskopavanje ovih crkvica i ostalih srednjovjekov-nih spomenika mnogo bi doprinijelo upoznavanjuivota u ovom kraju u srednjem vijeku, o emuimamo vrlo malo podataka.

13

III


8/10

ZATITA SPOMENIKA

Potapanjem ovog podruja svi navedeni spo-

menici doli bi pod vodu i tako propali za naukulturu i nauku. To bi svakako bila velika teta,koja se ne bi mogla niim popravit i ni opravdati.

Vjerujemo da niko ne bi mogao preuzeti na sebetoliku odgovornost pred naim drutvom. Zatosmatramo da je nauno ispitivanje ovog kulturnogblaga potpuno opravdano i da je to jedino moguerjeenje. Sasvim je jasno da pri tome ne moraju

biti ist raeni i prekopani svi tumuli ili grobovi(ili ostali objekti), ali im broj mora biti toliki, dase dobije potpuni uvid u razvoj materijalnog ikulturnog ivota ovog kraja u toku historije. Is-traivanja se moraju obaviti prije potapanja i ne

smiju se odgaati za neku kasniju priliku, kadase jezero bude praznilo zbog ienja, jer bi talo-enje mulja u jezeru izbrisalo ionako slabe tra-gove nekih objekata. Uticajem vode bili bi uni-teni ostaci fresaka i mozaika pod plitkim rue-vinama u Paniku, a isto tako i sadraj pojedinihgrobova. Podvlaimo da su ova arheoloka istra-ivanja potrebna, kako sa stanovita spasavanjasamih spomenika kulture, tako i zbog znaaja kojiovi spomenici predstavljaju za nau nauku i kul-turu.

Da bi se spasio bar jedan dio materijala i po-

dataka koje u sebi kriju arheoloki spomeniciovoga podruja, komisija strunjaka evidentiralaje ove spomenike i predloila invest itoru slijedeezatitne mjere:

I ) P r e t h i s t o r i j s k a n a l a z i t a :1) Iskopavanje omeina u suhozidu na lok.

Ljubi i Ruinjive u epelici sa tehni-kim snimanjem i kompletnom dokumenta-cijom u iznosu od dinara . . . . 250.000;

2) Detaljan pregled, geodetske i fotosnimkesvih naselja u suhozidu, sa izradom planaza svako naselje posebno i kartiranje svih

naselja na jednoj karti u iznosu od dina-ra 300.000:

3) Na svakoj od evidentiranih prethistorijskihnekropola izvriti iskopavanje jednog do

dva tumula, sa izradom potpune dokumen-tacije u iznosu od dinara . . . . 970.000;

Svega je za zatitne zahvate na brojnim pret-historijskim objektima predviena svota od dinara1,520.000.

I I A n t i k a n a l a z i t a :

1) Istraivanja rimskog naselja na Paniku di-

nara 4,000.000;

2) Ispitivanja ilirskorimskog naselja u Priboj

ni u Miruama u iznosu od dinara 300.000;3) Prenos rimskog natpisa kod Kosijereva u iz-

nosu od Din 50.000;4) Prenos antikog geisona iz crkve sv. Nikole

u Paniku u Trebinje u iznosu od Din 50.000;

Ukupno je za sva antika ispitivanja predloenasvota od dinara 4,400.000.

I I I S r e d n j o v j e k o v n e c r k v i n e :

1) Otkopavanje i snimanje ruevina na Mistihalju dinara 200.000;

2) Otkopavanje crkvine u Orahu din. 90.000;

3) Ispitivanje crkvine na izvoru Trebinjicedinara 50.000;

Za iskopavanje srednjovjekovnih arheolokihobjekata (ne raunajui istraivanja i spasavanjesteaka) predvia se svota od dinara 340.000.

Ukupna svota koju je ekipa Zavoda za zatituspomenika kulture NR BiH u svojstvu strune ko-misije HE Trebinica predloila za sve arheolokezatitne zahvate u bazenu Trebinjice iznosi ukup-no 6,260.000 dinara. U ova sredstva nisu uraunatitrokovi za prouavanje i spasavanje steaka, oemu se govori nie.

U gornja sredstva uraunati su svi trokovi zanekvalificiranu radnu snagu na iskopavanjima, zadnevnice i honorare strunjaka kao i za prenospokretnog materijala u muzeje. O eventualnim ne-pokretnim spomenicima sa rimskog naselja u Pa-niku zasad se jo ne moe nita konkretno pred-

viati . Ukoliko se kopanjem ovog naselja naiena znaajnije arhitektonske spomenike, trebalo biih in situ konzervirati, i tek tako konzerviranepotopiti da bi bili otporni prema vodi. U tom slu-aju bilo bi potrebno osigurati jo i izvjesna na-knadna financijska sredstva. Jedino u sluajusretnog otkria nekog spomenika posebne vrijed-

nosti predviamo i njegov prenos izvan buduegjezera. To isto vri jedi i za eventualne znaajnijenalaze na ostalom podruju budue akumulacije.Gore predviena financijska sredstva mogla bi sepodijeliti u etiri obroka, tako da bi godinje izno-sila neto vie od 1,500.000 dinara.

U poreenju sa kulturnom i naunom vrijed-nou dobara koja e voda potapanjem u jezeruzauvijek unititi, ovaj minimalni zahtjev arhe-ologa predstavlja upravo neznatnu sumu. Ako spo-menike iz doline Trebinjice potopimo neistraene,zauvijek gubimo mogunost da ih ispitamo. A to

bi, po naem miljenju, bila nenadoknadiva teta.

14

IV


9/10

MONUMENTS ARCHOLOGIQUES DANS LA

VALLE DE LA TREBISNJICA

Dans la grande action de l'dification de notrepays, de son industrialisation et lectrification, onconstruit aussi un grand systme hydronertique dansla valle de la Trebisnjica en Herzgovine. La vallekarstique de cette rivire est riche autant en monuments archologiques qu'en anorages de culture nationale d'une remarquable valeur scientifique et ar

tistique. L'auteur propose des mesures de protectionncessaires entreprendre pour sauver le riche fondsarchologique contre l'immersion ou bien pour l'tudier scientifiquemment. D'abord on donne un compte rendu des monuments archeologiques suivant lespoques. Des monuments prhistoriques appartiennentaux Illyriens. Ce sont de nombreuses ncropoles illyriennes. Rien que dans la rgion du futur lac de barrage, au sud de Bileca, plus de 200 tomulus funrairesconverts de cailloux dont quelques grands tumu-lus ayant un diamtre de plus de 30 m et la hauteurde 3 4 mtres seront submergs. Aux monumentsprhistoriques a ppartie nnent probablement aussi denombreuses habitations en pierres sches. Il s'agit des

ensembles entiers de construction dont la caractristique fondamentale est de maconner sans employerle mortier, technique caractristique des Illuyriensavant l'ocupation romaine. L'auteur estime qu'il esttrs probable que, dans cette region pierreuse dekarst, la tradition de construire ainsi des habitationss'est maintenue jusqu'au moynge. Autant qu'il s'agitdes habitations illyriennes, ce seraient les premiresmaisons illyriennes connues qui eussent t encorepartiellement habites mme l'poque des Romains.Trs mal connues sont aussi des habitations slaves(et valaques). C'est pourquoi ces mu rs en pierre ssches reprsentent une grande valeur, au sens scientifique, et on devrait les faire dterrer en partie etles examiner systmatiquement avant la submersion.On a constat l'existence de 11 localits avec de telleshabitations.

Quant aux monuments antiques, ctx des vestiges de quelque s villas r usticas romaine s et d'unebriq ueter ie (figlina), les plus re marq uable s en sontles restes d'une grande habitation romaine Panik,d'o provient probablement aussi un fragment richement, profil d'une corniche (Voir fig. 4). De Dobri-cevo, non loin de l, provient une pitaphe aux nomspichoriens publie par Patsch dans W M VIII, pp.105106.19 Des recherches plus rcentes ont encoredcouvert deux pitaphes en fragments, provenant

de Panik. A juger d'aprs le gentilice Aelia, cette rgion a obtenu le droit de cit romaine au tempsd'Adrien ou d'Antonin le Pieux. Cependant, le pouvoir romain s'y est consolid mme au Ile sicle avantnotre re, aprs la victoire remporte sur les tribusillyriennes des Pleraei et Vardei. C'est alors que lesRomains pratiqurent ici une route dont tmoignent

aussi des bornes milliaires. C'est une partie de laroute Narona Scodra qui traversait un pont sur laTrebisnjica, Panik. Prs de Skrobotno, un embranchement de cette route se dirigeait vers Bileca. Desdter reme nts d'essai ont dmon tr le bien fondscientifique de la fouille de ces habitations du IIIesicle de notre re qui s'tendaient sur une superficiede 20 ha environ. La manire de construire des murs,l'action d'orner des pices de mosaques et de fresques, le chauffage des chambres au moyen de l'hypo-causte montrent l'influence de l'architecture romainesur ces rgions mme, o d'ailleurs la tradition locales'est maintenue, plus on moins compltement, duranttoute la domination romaine. Ce sont justement ceslments autochtones, se manifestant dans l'axcutionrustique des fresques et mosaques, ainsi que dans lafaon moins soigne de cette agglomration romaineet illyrienne une particulire valeur scientifique. Parmi les monuments antiques, par son importance sesignale aussi une inscription de borne en lation duIer sicle de notre re, prs de Kosijerovo. Cette inscription et le susdit fragment de corniche devraienttre transfer aux muses les habitations romainesde Panik et les autres monuments antique bienexamins avant leur submersion.

Entre autres monuments slaves mdivaux, ctdes belles ncropoles aux stxchaks, se signalent des

ruines des petites glises slaves ( la source de laTrebisnjica, Mistihalj et Grkvina de Panik, dansle village Orah Voir fig. 5). Il faudrait probablement y ajouter, du moins en partie, les susdites habi-tatioins en pierres sches.

Enfin, l'auteur prsente des calculs pralables avecdes donnes sur les frais de cot prvus pour l'examen et sauvetage des monuments archologijues du domaine du lac de barage Graincarevo. Ces supputations sont tablies par des experts aprs une enqntede commission de la rgion entire, puis elles sontsoumises avec recommandation l'investisseur de lacentrale hydro-lectrique Trebiisnjica Trebinje.

15


10/10

ARCHELOGICAL MONUMENTS IN THE VALLEY

OF TREBISNJICA

Large and very important power plant system is

building in the valley of the river Trebisnjica in Her-

zegovine. The valley is very rich both in archelogical

and cultural monuments of great value. The author

suggests some measures to protect them from their

destruction. At first he gives a short survey of arche

logical monuments from various epochs. Prehistoricmonuments belong to the Illyric tribes (numerous

Illyric necropolises) Only on the ground which is

going to be overflown there are over 200 tumuli of a

special kind of stone, among them a few with diame

ter about 30 and high about 34 metres. Probably

among the monuments from the prehistoric period

there are numerous settlements built without mor

tar, the technique which was used by the Illyric tri

bes before the Roman occupation. The author believes

that the tradition of such settlements was preserved

until the Middle Ages, If they belonged to the Illy

ric tribes and if the y we re th eir settle ments, theywould be first Illyric houses partly settled in the Ro

man time. We know almost nothing about the me

diaeval Slav settlements. Therefore these houses

built without mortar are very interesting and very

precious; so they must be partly dug out and investi

gated before the power plant is not finished. We can

find such settlements on eleven places.

Among antique monuments and traces of several

Roman rustic villas and a brickyard, the most impor

tant are remains of a large settlement at Panik, from

where we have a rich fragment of geison (picture 4).There is an epitaph with names from the neighbou-

ring Monastery Dobricevo which was published by

Patsceh in M VIII, page 105106 (19). During the last

investigation two epitaphs in fragments have been

found at Panik. In the second century before new era,

the Romans had conquered the Illyric tribes. After

that they had built a road with milestones. It was a

part of the road between Narona and Scodra which

had a bridge over the river Trebisnjica at Panik. One

side of the road led from Skroibotno to Bileca. The

latest excavation has shown us that this settlement

from the thi rd centur y before new era must be investigated carefully. It was spread on the space of 20

ha. Influence of the Roman architecture was great

indeed. It can be seen in the way of wall building,

ornamentations with mosaics and frescoes and the

way of room heating. Still the homeland architecture

was kept during the whole Roman occupation These

elements give a special scientific value to study and

investigate this Roman Illyric agglomeration. A

boundary stone with an interesting inscription in

Latin language from the first centure of our era at

Kosijerovo is one of the more important antique monuments also. This inscription and the above-men

tioned fragment of geison should be placed in mu

seums, while the Roman settlement at Panik and

other antique monuments need to be investigated

well before the flood.

In this region the re are several Slavonic monu ment sfrom Middle Ages: many nice necropolises with tombstones, then ruins of small Slavonic churches (on thesource of the river Trebisnjica, at Panik and Misti-halji, Crkvina and the village Orah picture 5). Settlements built without mortar belong probably tomediaeval monuments also. At the end of the articlethe author writes about financial costs provided forthe future artificial lake and dam Grancarevo. Thisexpert estimate and recommendation is given to theinvestor of the power-plant system Trebisnjica atTrebinje.

16

Ivo Bojanovski Arheološki spomenici

Documents

Transcript of Ivo Bojanovski Arheološki spomenici