ISSN 0032-7271 PREGLEDpregled.unsa.ba/new/images/stories/arhiva/2017/Pregled-2-2017.pdf · poreski...

ČASOPIS ZA DRUŠTVENA PITANJA/PERIODICAL FOR SOCIAL ISSUES

God. LVIII, br. 2 (2017.)

PREGLEDPREGLEDISSN 0032-7271

Sarajevo, maj/May-august/August 2017BROJNUMBER 2

ISSN 0032-7271 (Print)

PREGLED ĉasopis za društvena pitanja

Broj

2

Godina

2017.

Godište

LVIII

Sarajevo, maj-august 2017.

PREGLED: ĉasopis za društvena pitanja

Izdavaĉ: Univerzitet u Sarajevu, Obala Kulina bana 7/II, Sarajevo, Bosna i Hercegovina

Za izdavaĉa: prof. dr. Rifat Škrijelj, rektor

Redakcija ĉasopisa: prof. dr. Merima Ĉaušević

prof. dr. Elvir Ĉizmić

prof. dr. Enes Durmišević

prof. dr. Salih Foĉo

prof. dr. Senadin Lavić

prof. dr. Midhat Mekić

prof. dr. Mirko Pejanović

prof. dr. Hidajet Repovac

MeĊunarodna Redakcija:

prof. dr. Zvonko Kovaĉ, Filozofski fakultet Sveuĉilišta u Zagrebu (Hrvatska)

prof. dr. Dragan Milanović, Kineziološki fakultet Sveuĉilišta u Zagrebu (Hrvatska)

prof. dr. Milan Podunavac, Fakultet politiĉkih nauka Univerziteta u Beogradu (Srbija)

prof. dr. Vesna Poţgaj-Hadţi, Filozofski fakultet Univerziteta u Ljubljani (Slovenija)

prof. dr. Dragan Prole, Filozofski fakultet u Novom Sadu (Srbija)

prof. dr. Stanka Setnikar-Cankar, Fakultet za upravu Univerziteta u Ljubljani (Slovenija)

prof. dr. Mitja Velikonja, Fakultet društvenih nauka Univerziteta u Ljubljani (Slovenija)

prof. dr. Veselin Vukotić, Fakultet za meĊunarodnu ekonomiju, finansije i biznis

Univerziteta Donja Gorica (Crna Gora)

Glavni i odgovorni urednik: prof. dr. Senadin Lavić

Sekretar Redakcije: Fuada Muslić, prof.

Korektura:

Tarik Ćušić, MA

Prijevod:

Mirza Ĉerkez, prof.

DTP:

Fuada Muslić, prof.

Tiraţ: 300 primjeraka

Štampa:

„Štamparija FOJNICA“ d.o.o. Fojnica

Izlazi ĉetveromjeseĉno.

Ĉasopis Pregled je indeksiran u EBSCO Publishingu, INDEX COPERNICUS i C.E.E.O.L.

meĊunarodnim bazama podataka.

Univerzitetski tele-informatiĉki centar je kreirao i dizajnirao web stranicu ĉasopisa

www.pregled.unsa.ba.

Stavovi izneseni u tekstovima ne odraţavaju nuţno mišljenje Redakcije ĉasopisa.


ISSN 1986-5244 (Online)

http://www.pregled.unsa.ba/



PREGLED Periodical for Social Issues

No

2

Year

2017

Volume

LVIII

Sarajevo, May-August 2017

PREGLED : Periodical for Social Issues

Publisher: University of Sarajevo, 7/II, Obala Kulina bana, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

Publisher's Representative: Prof. Dr. Rifat Škrijelj, Rector

Editorial Board: Prof. Dr. Merima Ĉaušević

Prof. Dr. Elvir Ĉizmić

Prof. Dr. Enes Durmišević

Prof. Dr. Salih Foĉo

Prof. Dr. Senadin Lavić

Prof. Dr. Midhat Mekić

Prof. Dr. Mirko Pejanović

Prof. Dr. Hidajet Repovac

International Editorial Board:

Prof. Dr. Zvonko Kovaĉ, University of Zagreb, Faculty of Philosophy (Croatia)

Prof. Dr. Dragan Milanović, University of Zagreb, Faculty of Physical Education (Croatia)

Prof. Dr. Milan Podunavac, University of Belgrade, Faculty of Political Science (Serbia)

Prof. Dr. Vesna Poţgaj-Hadţi, University of Ljubljana, Faculty of Philosophy (Slovenia)

Prof. Dr. Dragan Prole, Faculty of Philosophy, Novi Sad (Serbia)

Prof. Dr. Stanka Setnikar-Cankar, University of Ljubljana, Faculty of Administration (Slovenia)

Prof. Dr. Mitja Velikonja, University of Ljubljana, Faculty of Social Sciences (Slovenia)

Prof. Dr. Veselin Vukotić, University of Donja Gorica, Faculty of International Economy,

Finances and Business (Montenegro)

Editor-in-Chief: Prof. Dr. Senadin Lavić

Editorial Board Secretary: Fuada Muslić, Eng. Lit. Grad.

Proofreading:

Tarik Ćušić, MA

Translation:

Mirza Ĉerkez, Eng. Lit. Grad.

DTP:

Fuada Muslić, Eng. Lit. Grad.

Press run: 300 copies

Print:

„Štamparija FOJNICA“ d.o.o. Fojnica

Fourth month periodical

Periodical Pregled is indexed in EBSCO Publishing, INDEX COPERNICUS and C.E.E.O.L.

international databases.

Webpage www.pregled.unsa.ba created and designed by the University Tele-Information Center.

The views and opinions expressed in the articles in the Pregled are those of the author(s) and do not

necessarily reflect the views or opinions of the editor, the editorial board or the publisher.




SADRŢAJ / CONTENTS

Uvodnik / Editorial

Prof. dr. Salih Foĉo: Socijalna politika u svjetlu reformske agende / Social

Politics in the Light of Reform Agenda .................................................................... 1

Ĉlanci / Articles

Prof. dr. Smail Ĉekić: Namjera, ciljevi, zadaci, organizacija, mjesto i uloga

jedinstvene vojske SRJ – Vojske Jugoslavije/„Vojske Republike Srpske“/„Srpske

vojske krajine“, de iure i de facto organa drţave Savezne republike Jugoslavije,

u (iz)vršenju genocida u Republici Bosni i Hercegovini / Intention, Objectives,

Organization, Tasks and the Role of Consolidated – FRY - Rump Yugoslavia

Army/“The Republic of Srpska Army” / “Republic of Serbian Krajina Army”,

De Iure and De Facto of Federal Republic Of Yugoslavia State Organ,

in Genocide in the Republic of Bosnia and Herzegovina ....................................... 15

Prof. dr. Lejla Kodrić-Zaimović: Participatorna kultura i baštinske ustanove:

Problemi i mogućnosti dizajniranja djelotvorne korisniĉke platforme /

The Participatory Culture and Heritage Institutions: Problems and Potentials

of Designing Efficient User's Platform.................................................................... 41

Dr. sc. Amina Arnautović: Jezik i jeziĉka odgovornost: Pojam 'formacije' u

svjetlu akademskog izuĉavanja jezika / Language and Linguistic Responsibility:

The Concept of ’Formation’ in the Light of Academic Language Studying........... 61

Prof. dr. Enver Ajanović: Mehanizam koordinacije u upravnim institucijama

Bosne i Hercegovine / Coordinating Mechanisms in B-H Administrative

Institutions ............................................................................................................... 81

Dr. sc. Aida Spahić: Humanistiĉki odgovor na zahtjeve moderne tehnologije u

medicini / Humanistic Answer on Modern Technologies Requests in Medicine.. 113

Pogledi i mišljenja / Views and Opinions

Tarik Durmišević, MA: Pravda, efikasnost i pravo: Kritika ekonomske analize

prava / Justice, Efficiency and Law - Criticism of the Economic

Analysis of Law ……………………………………………………………….... 131

Prikazi i osvrti / Reviews and Comments

Prof. dr. Mirko Pejanović: Cjelovita nauĉna studija o nastanku i razvoju

ljudskih prava / The Complete Study of Human Rights Origin and

Development …….............................................................................................… 145

Dr. Fikret Beĉirović: Studije o fenomenu zla u sociološkom diskursu A. J.

Vetlesena / The Study of Evil as a Phenomenon in A. J Vetlesen's

Sociological Discourse .......................................................................................... 151

Doc. dr. Lejla Hajdarpašić: Strateško planiranje u visokoškolskim

bibliotekama / Strategic Planning in Academic Libraries ………....................…. 159

Dr. sc. Ermin Kuka: Portret brutalnog zloĉinca Radovana Karadţića – inspiratora

i kreatora genocida u Bosni i Hercegovini / Portrait of Brutal Criminal of Radovan

Karadţić - Inspirer and Creatorof the Genocide in Bosnia and Herzegovina …... 165

Mirza Lišinović: Refleksije vanjske politike Ruske Federacije na meĊunarodni

poloţaj zemalja Zapadnog Balkana / Reflections of the Russian Federation Foreign

Policyon the InternationalPosition of Countries of the Western Balkans ………. 175

Prof. dr. Mirko Pejanović: Istorijsko iskustvo o opsadi i odbrani grada Olova:

1992–1995. / Historical Experience of Siege and Defense of the Town Olovo:

1992-1995……………………………………………………………………..… 181

Doc. dr. Mirela Ĉokić-Dţinić: Utjecaj Zakona o finansijskoj konsolidaciji

privrednih društava na odrţivost poslovanja kompanija u Federaciji BiH – TK /

Influence of the Law of Financial Consolidation Business Subject to

Established Secure Business of Company in the Federation Bosnia

andHerzegovina– TK............................................................................................. 187

Doc. dr. Lejla Hajdarpašić: Bibliografski projekt Društva bibliotekara

Federacije Bosne i Hercegovine / Bibliographic Project of the Library

Association in Federation of Bosnia and Herzegovina ……………………….… 207

In Memoriam

Prof. dr. Enes Durmišević: Bosna je bila njegov stvarni svijet:In memoriam:

(Mustafa Imamović, Gradaĉac, 1941. – Sarajevo, 2017) / Bosnia Was His Real

World: In memoriam: (Mustafa Imamović, Gradaĉac, 1941 – Sarajevo, 2017) ... 213

Upute za autore / Guidelines for Authors................................................. 223 / 227

Uvodnik / Editorial

1

Prof. dr. Salih Foĉo

Univerzitet u Sarajevu / University of Sarajevo

Filozofski fakultet / Faculty of Philosophy

UDK 364.65 : 323 (497.6)

SOCIJALNA POLITIKA U SVJETLU REFORMSKE AGENDE

SOCIAL POLITICS IN THE LIGHT OF THE REFORM AGENDA

Sažetak

Agenda je skup mjera koje je potrebno da preduzmu vlasti na svim nivoima kako bi

se obezbijedili uvjeti da uloţeni novac bude vraćen u dogovorenom roku, da se

reforme provedu i da daju pozitivni rezultat koji moţe garantirati da uloţeni novac

daje pozitivne efekte na promjenu društvenog stanja, tj. socijalnog stanja u

određenoj zemlji. Dakle, Međunarodni monetarni fond i Svjetska banka ne daju

novac da bi ubrali kamatu odnosno određen profit, već da bi pomogli pozitivne

promjene u određenoj zemlji. Naše vlasti su se obavezale na potrebne korake i

mjere koje će potpomoći i provesti promjene. Pismo namjere su usaglasile i usvojile

sve strukture i nivoi vlasti. To pismo u suštinskom smislu ima isto značenje kao i

zakoni koje usvajaju nadleţni organi. Vlasti u suštinskom smislu trebaju pokazati

svoju opredijeljenost za reforme za konzistentnost pravnog, ekonomskog i

socijalnog sistema kojiće omogućiti provođenje reformi i postizanje ţeljenih ciljeva.

Osnovna ideja agende ogleda se u smanjenju opterećenja na dohodak preduzeća i

zaposlenika. Naime, u suštinskom smislu se mijenja uloga i pozicija drţave u sferi

rada i zarada. Drţava treba stvoriti što povoljnije uvjete za rad i poslovanje

kompanija, za rast zaposlenosti i povećanje zarada, za rasterećenje i smanjenje

kontrole i zahvatanja iz prihoda koje stvaraju i radnici i kompanije u procesu

poslovanja. Riječ je, dakle, o skupu mjera štednje koje trebaju dati pozitivne

rezultate u oblasti zaposlenosti i zapošljavanja te rasterećenja privrede.

Ključne riječi: reformska agenda, socijalna politika, socijalna davanja, dohodak,

poslovanje privrede, porezi i doprinosi, smanjenje socijalnih davanja, ograničenja

reformi, tranzicija socijalnog sektora

Summary

The Agenda is a set of measures that need to be undertaken by Authorities at all

levels in order to ensure that the money invested is returned within the agreed

deadline, that reforms are implemented and positive result achieved thus

guaranteeing that the money invested provides a positive effect on changes of the

social status of a particular country. Therefore, the International Monetary Fund

2

and the World Bank do not provide money to offset interest or a certain profit, but

to help make positive changes in a particular country. Our Authorities have

committed themselves to the necessary steps and measures that will support and

implement the changes. The letter of intent was harmonized and adopted by all

structures and levels of authority. This letter, in essence, has the same meaning as

the laws adopted by the competent authorities. Authorities should essentially

demonstrate their commitment to reforms for consistency of the legal, economic and

social system that will enable reform implementation and achievement of the

desired goals.

The basic idea of the agenda is to reduce the burden on company and employee

income. In essence, the role and the state's position in the sphere of work and

earnings are changing. The state needs to create the most favorable conditions for

companies to function and do business, for employment growth and increase in

earnings, for relieving and reducing control and appropriation from the income

generated by workers and companies in the business process. It is therefore a set of

savings measures that should give positive results in the area of employment and

hiring and unburdening of the economy.

Keywords: reform agenda, social policy, social benefits, income, business

operations, taxes and contributions, reduction of social benefits, restriction of

reforms, social sector transition.

Socijalna politika u svjetlu reformske agende

Reformska agenda je dokument koji ima za cilj da uredi odreĊenu oblast

društvenog ţivota u skladu sa odreĊenim normama i jasnim efektima koji će

promijeniti stanje u ţeljenom pravcu. Agenda je u suštinskom smislu pismo

namjera od domaćih vlasti kojim se obavezuju da preduzmu reforme koje će

provesti u odreĊenom roku. Reforme su, prije svega,pravnog, socijalnog,

ekonomskog i poreskog karaktera. Skup mjera koje se trebaju preduzeti

rezultirat će promjenom odnosa u društvu i poboljšanjem standarda graĊana.

Naime, Svjetska banka i MeĊunarodni monetarni fond daju odreĊena

sredstva zemlji da bi se promijenio njen pravni, ekonomski, socijalni i

poreski sistem nabolje i da bi efekti uzetog novca bili vidljivi u

konkurentnosti vlastitih kompanija i boljem poloţaju uposlenika i graĊana.

Ti efekti su programirani i oni su kratkoroĉni ali i dugoroĉni. Sliĉne

reformske modele ove moćne meĊunarodne institucije su prakticirale i u

drugim zemljama koje su reformirale svoj ekonomski, privredni i socijalni

sistem. Dakle, nije rijeĉ o eksperimentu niti nekom dodatnom uvjetovanju,

već o potrebnim koracima i mjerama koje vlasti trebaju preduzeti da bi

3

stvorile uvjete za promjenu stanja u vlastitoj zemlji i prešle s jednog, starog

modela na novi, suvremeniji, tj. trţišni prilagoĊen potrebama poslodavaca,

radnika a time i samih graĊana. Za ovu našu analizu posebnu paţnju ćemo

posvetiti promjenama u socijalnoj sferi društva koja u bitnome ovisi od

uspjeha pravnih, ekonomskih i poreskih reformi.

Socijalna politika u tranzicijskom procesu

Socijalna politika i socijalni rad, kao institucionalni društveni proces u

funkciji graĊana, skoro da su danas u eri društvenih promjena

marginalizirani i potisnuti u uske struĉne krugove koji imaju mali domet na

kreaciju novog sistema i pristupa socijalnom sistemu i socijalnoj politici u

bosanskohercegovaĉkom društvu. Dobre poznavaoce društvenih procesa ili,

taĉnije, tranzicijskih koji se odvijaju to ne iznenaĊuje jer se u BiH tranzicija

odvija stihijno, neprogramirano i nesveobuhvatno i ne sa jasnim ciljevima i

ishodima. Parcijalne mjere koje su do sada preduzimane nisu dale ţeljene

rezultate. Promjene su se odvijale u suštinskom smislu nagore. Umjesto

napretka došlo je do deprivacije i loše privatizacije; umjesto novog

ekonomskog sistema instaliran je hibrid koji nedaje dobit niti mogućnost

trţišne konkurencije; umjesto rasta zaposlenosti nastavljeno je daljnje

beznaĊe i rast raspoloţive radne snage; umjesto smanjenja socijalnih

izdavanja došlo je do povećanja socijalnih prava u razliĉitim spektrima

društvenog ţivota.

Sam naš ekonomski sistem je haotiĉan, a na socijalnu politiku se gleda kao

prateću djelatnost ili mjere kojima se ublaţavaju ekonomske promjene. To je

karakteristika sistema u kojima se mijenja sama osnova rada i gledišta na

novostvorene vrijednosti. Naime, reforme u sferi ekonomije odvijaju se

preteţno na razini vlasniĉke transformacije, umjesto same biti i naĉina

ekonomskog sistema koji treba ići ukorak sa trţištem, konkurencijom,

plaćanjem rada i afirmacijom trţišnih mehanizama koji potpomaţu

transformaciju ali i reafirmaciju ekonomije i njenih subjekata. Tako se u

suštinskom smislu reforma svodi na formu umjesto na suštinu. Mijenja se

forma, a u suštinskom smislu ostaje nadmoć drţave nad radom i zaradama,

onemogućava se kompanijama da budu konkurentne i profitabilne i ne

uspostavljaju se nova pravila socijalnog dijaloga i prava vlasnika kapitala i

radnika. Vlast tako ostaje najveći koĉniĉar promjena. Nespremnost za novo i

nespremnost za rizik je karakteristika vlasti koje misle da mogu upravljati

procesima na naĉin da zadiru u ono što je regulacija trţišta i ponude i

potraţnje.Takve vlasti umjesto promjena nude nova obećanja i time stjeĉu

4

izborni legitimitet bez stvarnog cilja i programiranih promjena sa rokovima i

efektima koje one trebaju dati.

U našim uvjetima mijenjaju se podsistemi i to pod pritiskom MMF-a i

Svjetske banke, pod pritiskom raznih drugih programera koji ţele da se

bosanskohercegovaĉko društvo i sistem demokratizira, da se prošlost ostavi

iza sebe i da se uĊe u prostor kreativne budućnosti. MeĊutim, drţava uprkos

tome zadrţava svoj monopol u kontroli i nadmoći nad sferom rada i zarada,

monopol poslovanja i nadzora rada kompanija. Nasuprot tomu ne osmišljava

odrţivu socijalnu politiku i harmonizaciju socijalnih odnosa u sferi

raslojavanja stanovništva u uvjetima trţišnog stjecanja i raspolaganja

prihodima. Raslojavanje na prostoru BiH odvija se tako što siromašni postaju

još siromašniji, što nestaje srednji sloj i što se taj proces rapidno povećava,

dok drţava sa svojim mjerama neselektivno i nesistematski parcijalno

postupa. Danas bismo s pravom mogli konstatirati da u BiH ne postoji

socijalna politika kao vladina strategija, ne postoji jasan i konzistentan

socijalni sistem i vlasti nisu u stanju odgovoriti naraslim socijalnim

potrebama stanovništva. Najznaĉajnija socijalna politika u sferi rada bila je u

prošlosti traţenje naĉina i pogodnosti penzioniranja velikog broja radnika

koji su u tranzicijskim procesima privatizacije kompanija ostajali bez posla.

Takvim aktivizmom vlade su samo povećale socijalne razlike i opteretile

socijalnu politiku koja je tretirana kao potrošnja, a ne kao razvojna i

dugoroĉno osmišljena potreba i graĊana i samog sistema vlasti, a time i

vlada. Svakodnevno ĉujemo izjave da će se penzioni sistem urušiti; da su

sredstva socijalnih davanja nedostatna za mnogobrojne kategorije koje su ih

stekle po razliĉitim, prije svega, politiĉkim kriterijima i kategorijama (borci,

branitelji, invalidi, šehidi, demobilisani vojnici, oficiri, generali,

parlamentarci, poslanici itd.). Takvo društveno stanje potvrĊuje ĉinjenicu da

je potrebno na nivou drţave BiH uspostaviti novu i transparentnu socijalnu

politiku sa jasnim i odrţivim socijalnim sistemom i njegovim podsistemima i

sa jasno utvrĊenim mjerama koje je neophodno preduzeti da bi se „novi“

sistem izgradio i da bi bio funkcionalan i odrţiv.

Za bosanskohercegovaĉke prilike to je potrebnije nego za mnoge druge

zemlje. Naime, kljuĉni problem kod nas je da se raskine sa starim dobro

izgraĊenim i razvijenim socijalnim sistemom i socijalnim pravima koja su

bila razvijena u socijalizmu. Mnoga dostignuta prava, pogotovo u sferi rada,

nije moguće i ostvariti u trţišnim uvjetima. Dakle, potreban je raskid sa

dosadašnjim nasljedstvom i stereotipom moći drţave da modelira i realizira

socijalnu politiku i da istu odrţava na parafiskalnim osnovama. Naš

ekonomski sistem mora biti osposobljen i prilagoĊen trţišnim uvjetima;

socijalna politika mora se promatrati kao razvojna i investicijska djelatnost.

Institucije socijalne politike moraju sve više postajati trţišne i humanitarno

5

investicijske za korisnike usluga ali i za one koji ţele potpomoći

socijalnohumanu društvenu djelatnost. Prema tome, sami korisnici usluga i

prava moraju biti ti koji će ne samo kreirati već i iznalaziti investicijska

sredstva za djelatnost znaĉajne društvene sfere kao što je socijalni sistem i

socijalna prava. Tako će korisnici prava i potreba biti ne samo konzumenti

već i kreatori i investitori socijalnog sistema. Primjer takvog odnosa su

stupovi penzionog sistema koje će sami korisnici kreirati, finansirati i

koristiti.

Navedena pitanja tranzicije ili novog pristupa socijalnoj politici i socijalnom

sistemu su teme kojima se bave ekonomisti ali i kreatori socijalne politike.

Tranzicija je sveobuhvatan proces koji je zahvatio i razvijene ali i

nerazvijene zemlje i tako postao globalni proces. U nerazvijenim zemljama

demokratija je upitna, a socijalni sistem krhak i teško odrţiv. Legitimacija

vlasti vezana je za materijalni status ĉovjeka. Prava i sloboda ĉovjeka ne

polaze od principa suverenosti i socijalne jednakosti, već od ekonomske

uvjetovanosti. Globalizacija ĉini poretke i sisteme vlasti ovisnim o

ekonomskim promjenama. Ekonomija odreĊuje tipove sistema, a ne graĊani

ili njihova vlast. Moćne meĊunarodne institucije svojim akcijama stavljaju

veliki broj zemalja i privreda u novu ovisnost ili neokolonijalnu poziciju i

siromaštvo. Svoje mehanizme kombiniraju sa politiĉkim ciljevima i

ekonomskim efektima ostavljajući socijalne posljedice domaćim

vlastima.Socijalna slika stanja u Bosni i Hercegovini je više nego haotiĉna.

Siromašni slojevi postaju još siromašniji, radništvo u agoniji, privilegirani

slojevi u raspadu, mlade snage okrenute odlasku u druge zemlje

(neiskorištena pamet i potencijal u vlastitoj zemlji). Sa društvenog stajališta

valjanaglasiti da promjene sa sobom nose i mnogo nepoznatog, ĉesto –

kratkoroĉno gledano – negativnog, ali progresivnog za duţi rok promjene

stanja. Teško se prihvataju novine koje nemaju vlastiti ambijent i tradiciju,

teško se prate tehnološki procesi, ekonomski parametri i trţišne zakonitosti

koje su deprimirajuće za domaće stanovništvo i ograniĉavajuće za aktivnu

socijalnu politiku.

Siromaštvo kao ograniĉavajuća kategorija socijalnih reformi

Pored tranzicije socijalne politike, njenog znaĉenja i teorijskih modela, za

bosanskohercegovaĉko društvo je bitno pitanje siromaštva, dakle, aktuelno

socijalno pitanje na kome se prelama i socijalna politika ali i socijalna

praksa, pa i sama demokratizacija sistema i ostvarenih prava ĉovjeka.

Siromaštvo je posljedica društvenog stanja i odnosa u kome se nalazi

6

odreĊena kategorija stanovništva. Danas su dominantna dva koncepta ili

teorijska pravca koji nastoje odrediti i definirati siromaštvo, a to su apsolutno

i relativno siromaštvo. Koncept apsolutnog siromaštva zasniva se na ideji

preţivljavanja kako bi se fiziĉki obezbijedila zdrava egzistencija. Jedan broj

teoretiĉara smatra da je ovaj koncept pristupa siromaštvu univerzalan.1 On

podrazumijeva odreĊene ili definirane standarde za ljudsko odrţavanje koji

su isti za sve ljude i iste starosne i dobne skupine, bez obzira gdje ţive. Za

bilo kojeg pojedinca, bilo gdje da ţivi u svijetu, moţe se reći da ţivi u

siromaštvu ukoliko se nalazi ispod ovog univerzalnog standarda.

S obzirom da postoje ekonomske i socijalne razlike u razvijenosti pojedinih

zemalja, nije moguće uspostaviti univerzalne principe i kategorije pomoću

kojih se moţe taĉno odrediti i definirati siromaštvo. Ti autori preferiraju

drugi aspekt koji se oznaĉava relativnim siromaštvom, koji siromaštvo

odreĊuje u odnosu na ukupni standard koji prevladava u odreĊenom društvu.

Ovi autori smatraju da se siromaštvo ne moţe na univerzalan naĉin mjeriti,

već je ovisan od mnogobrojnih faktora razvoja i pozicije odreĊene zemlje, od

ekonomsko-socijalnih uvjeta do kulturoloških navika, tradicije i obiĉaja

stanovništva. U nekim zemljama pojedine potrebe stanovništva se mogu

smatrati nuţnim i neophodnim za ţivot, a u drugim sredinama one mogu

imati karakter viših ili luksuznih potreba.

I jedan i drugi koncept pristupa siromaštvu ima svoje prednosti ili

nedostatke. S obzirom na konkretni aspekt socijalnih politika pojedinih

zemalja, teorijski modeli mogu biti osnova za kreiranje ili preduzimanje

mjera koje su nuţne i koje jedan sistem moţe realizirati kako bi se poboljšao

standard stanovništva i smanjio broj onih koji su u stanju socijalnih potreba.

Veliki broj zemalja danas pokušava utvrditi granicu siromaštva na bazi

vlastitih metodologija koja se zasniva na cijeni osnovnih dobara koja su

potrebna za ljudski opstanak u odreĊenom društvu. Za pojedince ili

domaćinstva ĉiji se prihodi nalaze ispod granice siromaštva, kaţe se da ţive

u siromaštvu, mada je i takav pristup dinamiĉan i podlijeţe promjenama, jer

se standardi ţivota mijenjaju, a time i granice siromaštva ili najnuţnijih

potreba srazmjerno ekonomskom stanju društva.

U BiH je uraĊena studija koja je identificirala stepen siromaštva.

Primijenjeni su oni kriteriji ili instrumenti koji bi mogli biti osnova za

socijalnu politiku, a koja se primjenjuje u Evropskoj uniji. Siromaštvo u

našim uvjetima je odreĊeno postratnom diskriminacijom, etniĉkim

podjelama, ekonomskom nesigurnošću, obrazovanjem, zdravstvenim

1 Vidjeti: Gidens, Entoni (2003) Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd.

7

uslugama, diskriminacijom u obrazovnim sistemima, socijalnoj zaštiti i

nerazvijenoj graĊanskoj participaciji. Svi ovi elementi su društveni i

najvećim dijelom zavise od sistema i uloge koju vlasti trebaju imati kako bi

promijenile odnose i stvorili uvjete za materijalni i socijalni poloţaj graĊana.

Prema raspoloţivim istraţivanjima, u BiH danas ima oko 15% siromašnog

stanovništva. Skoro 30% stanovništva se nalazi na samoj granici stepena

siromaštva. Ako ta dva podatka uzmemo zajedno, onda vidimo da je skoro

polovina stanovništva na samoj granici onog što oznaĉavamo siromaštvom.

MeĊutim, ono što zabrinjava nije samo ovaj podatak, već kategorija

stanovništva koja nema izgleda da u dogledno vrijeme promijeni svoj status,

već će dolaziti u kategoriju socijalne bijede i ekstremnog oblika

siromaštva.2Nemoguće je dati profil ili odgovor koji bi bio univerzalan o

tome koji su slojevi ili strukture stanovništva siromašne. Više je aspekata

društvenog ţivota koji utjeĉu na odreĊivanje siromaštva. To su najĉešće ljudi

koji se nalaze u nepovoljnom poloţaju u duţem svom ţivotnom razdoblju.

To su najĉešće nezaposleni, oni koji rade sa pola radnog vremena, ili su im

radna mjesta nesigurna, stariji, bolesni i invalidi, penzioneri, djeca, ţene,

ĉlanovi velikih porodica sa samohranim roditeljima kao i etniĉke manjine. Sa

ove opće sociološke odrednice nuţno je sagledati stanje u BiH i potpunije ga

osvijetliti.

Siromaštvo za naše uvjete je novija kategorija jer je prethodni sistem imao

dosta razvijen i disperziran socijalni sistem. Koncept ureĊenja BiH kao

drţave danas je nejasan. Ne znamo da li je rijeĉ o socijalnoj drţavi. Socijalni

sistem je izmješten ili nedefiniran iz osnovnog koncepta drţavnog ureĊenja.

Socijalna politika je svedena na razinu lokalnih politika, što za posljedicu

ima nesistematiĉan pristup i nejasan socijalni sistem. U nedostatku vizije

sistema siromaštvo je pratilac koji je nova kategorija i s kojom se suoĉavaju

struĉni organi bez mogućnosti da bitnije mijenjaju stanje i odnose. Uproštena

slika nadleţnosti nije potpuna i zahtijeva veći angaţman drţave da uredi

potpunije odnose u sferi ekonomije i ljudskih prava kako bi se derivirala

pozitivna društvena osnova za racionalnu i efikasnu socijalnu politiku.

Danas smo suoĉeni sa novim vrijednosnim sistemom koji do sada nije bio

društveno preovlaĊujući. Na njegove karakteristike je nuţno ukazati da

bismo mogli razumjeti mjere koje je u budućnosti potrebno poduzeti i kako

bi se mogao definirati odrţiv socijalni sistem na novim osnovama. Novi

ekonomski sistem koji podrazumijeva slobodno trţište, konkurenciju,

vlasništvo zahtijeva izmještanje socijalne politike iz sfere rada. Ekonomsko

raslojavanje stanovništva prema stepenu posjedovanja i raspolaganja

2UNDP, Izvještaj o humanom razvoju, 2007.

8

materijalnim dobrima je sve veće i sa razvojem ekonomije; te razlike će biti

sve vidljivije raspadanjem ili raslojavanjem postojećih slojeva i gubljenjem

statusa srednjeg sloja koji je u prošlom sistemu bio dominantan. To je

rezultat sve manje sigurnosti radnog mjesta, potrebe za obrazovanijom

radnom snagom i većom pokretljivošću i rada i kapitala. Raspadanjem

patrijarhalne porodice i smanjenjem porodiĉne solidarnosti radniĉke

porodice danas su izgubile one elemente solidarnosti koje su imale u

prošlosti, dok su se seoske porodice rastoĉile na staru populaciju koja ostaje

na zemlji i mlaĊu koja svoju egzistenciju traţi u gradu. Ista su oĉekivanja od

sistema u sferi socijalne sigurnosti. Ostale su stare navike i zahtjevi od

drţave. Mnogi ne shvataju novi sistem vrijednosti i novu poziciju i privrede i

društva, smanjene socijalne solidarnosti meĊu graĊanima. Sve je veća

sebiĉnost, okrenutost borbi za vlastiti opstanak i uspjeh, a manja kolektivna

solidarnost i participacija. Rasprostranjena su išĉekivanja pomoći od raznih

institucija izvana (humanitarna pomoć). Ratna tragedija ostavila je dosta

traga na inventivnost i išĉekivanje pomoći te daljnje solidarnosti u

humanitarnom obliku, bez rada i samoinicijativnosti. Nerazvijeni su oblici

nevladinih humanitarnih organizacija, a njihovo društveno pozicioniranje je

neadekvatno. Sve je manji prostor za nevladin sektor, jer se on ne prihvata

kao partner vlasti u organima uprave u onim oblastima ili segmentima

društva gdje je potrebna fleksibilnija i inovativnija kreacija ljudi i interesnih

grupa. Prisutna je politiĉka manipulacija socijalnim slojevima i njihova

zloupotreba u izborne svrhe. Politiĉke stranke nerijetko daju velika obećanja

u politiĉkim kampanjama i time stvaraju nepotrebnu iluziju o svojoj moći i

naĉinu rješavanja pitanja od ţivotne vaţnosti za odreĊene slojeve

stanovništva. Sve su to elementi koji govore u prilog da je nuţno napustiti

postojeći koncept socijalne politike i uspostaviti novi, na drugaĉijim

osnovama razumijevanja socijalnih potreba i socijalnih davanja.

Šta je stvarna suština reformske agende i u ĉemu se ogledaju promjene

Agenda je skup mjera koje je potrebno da preduzmu vlasti na svim nivoima

kako bi se obezbijedili uvjeti da uloţeni novac bude vraćen u dogovorenom

roku, da se reforme provedu i da daju pozitivni rezultat koji moţe garantirati

da uloţeni novac daje pozitivne efekte na promjenu društvenog stanja, tj.

socijalnog stanja u odreĊenoj zemlji.

Dakle, MMF i SB ne daju novac da bi ubrali kamatu odnosno odreĊen profit,

već da bi pomogli pozitivne promjene u odreĊenoj zemlji. Naše vlasti su se

obavezale na potrebne korake i mjere koje će potpomoći i provesti

promjene.Pismo namjere su usaglasile i usvojile sve strukture i nivoi vlasti.

9

To pismo u suštinskom smislu ima isto znaĉenje kao i zakoni koje usvajaju

nadleţni organi. Vlasti u suštinskom smislu trebaju pokazati svoju

opredijeljenost za reforme za konzistentnost pravnog, ekonomskog i

socijalnog sistema kojiće omogućiti provoĊenje reformi i postizanje ţeljenih

ciljeva.

Koliko su bosanskohercegovaĉke vlasti ozbiljne i opredijeljene za reformske

procese, potvrĊuje ĉinjenica ili proces donošenja nekoliko zakona kako na

nivou entiteta tako i na drţavnom nivou: od zakona o penzionom i

invalidskom osiguranju do zakona o akcizama i smanjenju poreznih

zahvatanja iz dohotka i liĉnih dohodaka zaposlenika, pa do izmjena zakona o

radu.

Osnovna ideja agende ogleda se u smanjenju opterećenja na dohodak

preduzeća i zaposlenika. Naime, u suštinskom smislu se mijenja uloga i

pozicija drţave u sferi rada i zarada. Drţava treba stvoriti što povoljnije

uvjete za rad i poslovanje kompanija, za rast zaposlenosti i povećanje zarada,

za rasterećenje i smanjenje kontrole i zahvatanja iz prihoda koje stvaraju i

radnici i kompanije u procesu poslovanja. U sadašnjoj poziciji drţava ima

nadmoć i preveliku kontrolu procesa rada i opterećenja zarada, što

onemogućava da kompanije budu konkurentne na trţištu i da mogu biti

nosioci razvoja. Prevelika kontrolna i nadzorna uloga drţave nad

privredom,uz prevelika zahvatanja, smanjuje mogućnost da preduzeća budu

konkurentna i da radnici imaju adekvatne zarade.

Drugi, ne manje vaţan cilj agende jeste u stvaranju pretpostavki za veće

zapošljavanje mladih ljudi i veću profitabilnost kompanija. Velika stopa

nezaposlenosti je posljedica, izmeĊu ostalog, prevelikih poreza i doprinosa,

što ĉini da je radna snaga skupa i nekonkurentna sa drugim sliĉnim na

svjetskom trţištu. Agenda, odnosno skup mjera koje su vlasti preuzele da

urade, jeste podsticaj na razliĉite oblike zapošljavanje, na smanjenje

kontrolerada i zarada te na stvaranje pretpostavke za veće i produktivnije

zapošljavanje. Istovremeno je nuţno obuzdati novo zapošljavanje u

neproduktivnim institucijama i raznim nivoima administracije. Izdvajanja za

nova zapošljavanja su opravdana u sferi privrede i posredniĉkim

djelatnostima, izuzimajući potrošaĉke oblike zapošljavanja u prenapuĉenoj

administraciji. Ono što u bitnom mijenja poziciju kompanija jeste drugaĉiji

pristup drţave kako poslovanju kompanija tako i reguliranju odnosa na

trţištu, a time i na odnosu prema pravima radnika i zaposlenika. Naime,

drţava mora uvaţiti predstavnike privrede i predstavnike radnika kao

ravnopravne partnere u dijalogu te sporazumijevanju i rješavanju zajedniĉkih

pitanja rada i poslovanja, bez nametanja svojih rješenja putem zakona i bez

dijaloga.

10

Ono što je još vaţno napomenuti jeste da reforma podrazumijeva i novu

ulogu nevladinog sektora kako u društvenim i socijalnim odnosima tako i u

reguliranju pitanja od interesa za radnike ali i drţavu. Monopol i obaveza

drţave u socijalnom sektoru se treba reducirati, a procese prenositi na

zainteresirane subjekte društva uz demokratska i socijalna prava koja trebaju

zadobiti i nove snage, tj. nevladin sektor.

U krajnjem ishodu niza reformskih mjera treba se reflektirati novo stanje u

kome se teret drţave u sferi socijalne politike prenosi na pojedinca. Naime,

smanjuje se izdvajanje iz dohotka i liĉnog dohotka; povećava se opterećenje

pojedinaĉnih primanja; smanjuju se razne beneficije ili steĉena prava koja su

u procesu rada bila neoporezovana kao što su topli obrok, dnevnice, razni

honorari ili ugovori o djelu. Dakle, sve se svodi na plaću i njen iznos će

zavisiti od vrste i sadrţaja rada, što odreĊuje poslodavac, a ne drţava.

TakoĊer se na noviji ili drugaĉiji naĉin regulira penzijsko-invalidsko

osiguranje i ostvarivanje tog prava. Zapravo, generacijsko osiguranje ustupa

mjesto visini zarada, tj. primanja.Uvode se i druga dva modela penzionog

fonda, dobrovoljni i komercijalni, koji bi u dogledno vrijeme poboljšali liĉni

standard penzionera neovisno od drţavnog intervencionizma u toj oblasti.

Time praktiĉno ĉovjek u toku svog rada obezbjeĊuje sebi standard u

vremenu kada bude izvan rada i kad bude koristio pravo koje je stekao i za

koje je u skladu sa vlastitom odgovornošću i visinom sredstava obezbijedio

svoj standard.

Pored penzionog sistema, na drugaĉiji naĉin bi se trebalo urediti stjecanje i

ostvarivanje prava na zdravstvenu zaštitu. Sadašnji model solidarnosti i

jednake participacije usluga treba zamijeniti alokativnim pravom prema

uplaćenom doprinosu.Naime, smanjivat će se opća solidarnost, a povećavati

pojedinaĉno pravo na participaciju i visinu usluga srazmjerno visini

uplaćenih sredstava od pojedinca. Taj model je poznat u razvijenim

zemljama u kojima drţava participira u solidarnosti, a korištenje prava

vezuje se za plaćeni doprinos za tu namjenu. Time se pojedinac praktiĉno

stavlja u poziciju odgovornosti za svoju socijalnu situaciju, tj. zdravstvenu

zaštitu.

Na kraju, mjere trebaju rezultirati mogućnošću proglašenja bankrota i

pojedinca i kompanija. Time se izoštravaju socijalne potrebe i obaveze

pojedinca da sam brine o svojoj materijalnoj i socijalnoj poziciji, da

dugoroĉno planira i usklaĊuje svoje prihode i rashode, da sam planira svoju

budućnost i izdatke koji mu dugoroĉno doprinose da stabilizira i ostvaruje

svoj materijalni i socijalni poloţaj. Time se odgovornost za status i socijalnu

11

i materijalnu egzistenciju prenosi na pojedinca, a drţava oslobaĊa

mnogobrojnih obaveza naslijeĊenih iz prošlosti, primjereno ulozi koju ima:

da stvara uvjete i garantira ostvarivanje ljudskih prava, a da odgovornost za

svoju ulogu i materijalno-socijalni status snosi pojedinac.

Ograniĉenja za primjenu agende i njenih efekata

Dobre ideje i ţeljene reforme ne mogu se ostvarivati bez stvarnih društvenih

uvjeta i ograniĉenja ili procjene faktora koji mogu bitno utjecati na sam

ishod i efekte mjere. U našim uvjetima mnogobrojna su ograniĉenja što

mnoge mjere ĉine neefikasnim i sa ishodima koji ne daju pozitivne rezultate.

U konkretnom sluĉaju rijeĉ je o našem razuĊenom institucionalnom sistemu i

distribuiranim nadleţnostima na mnogobrojne nivoe: od entiteta, do kantona

i samog nivoa drţave. U takvoj konstelaciji nadleţnosti teško se moţe izvesti

jedan skladan i funkcionalan sistem koji će dati pozitivne efekte i ĉije

posljedice neće bitno ugroziti sadašnju nominalnu moć entiteta u razliĉitim

društvenim oblastima. Dakle, teško je uspostaviti jedinstven sistem socijalnih

prava i mjera kojiće na isti ili sliĉan naĉin prihvatiti i realizirati oba entiteta.

Drugo, ne manje vaţno pitanje jeste povjerenje graĊana u sistem vlasti i nove

politike koje je potrebno usvojiti i primijeniti. Naime, postojeće vlasti su pod

velikim teretom datih i steĉenih prava u prošlosti kod kategorija kao što su

branitelji, ratni invalidi, raseljene osobe i ine skupine koje su na razliĉite

naĉine stekle odreĊena socijalna prava i stekla odreĊene privilegije.

Izdvajanja za te kategorije je nuţno reducirati, što će u konaĉnom ugroziti

sam sistem vlasti. Nespremnost na promjene i ugroţavanje velikog broja

biraĉkog tijela je nešto što svakako vlast kalkulira i na što ne pristaje rado,

bez velikog pritiska meĊunarodne zajednice ili njenih finansijskih institucija.

Vlast se teško miri sa ĉinjenicom da reducira zahvatanja iz privrede,

kompanija i da ima mali udjel u raspodjeli tih sredstava. Naime, sloboda rada

podrazumijeva i slobodu zarada. To naĉelo je u suprotnosti sa

ekskluzivitetom vlasti da ona daje i da su to njena sredstva.U tom kontekstu

treba gledati i mnogobrojna socijalna prava distribuirana raznim socijalnim

kategorijama. Razvoj populacione politike nemoţe više ići na teret privrede,

već izvora koje treba obezbijediti vlast. Sliĉno je i sa nizom socijalnih prava

raznih privilegiranih i neprivilegiranih kategorija u stanju socijalne potrebe

stanovništva. To u bitnom dovodi do povjerenja velikog broja glasaĉkog

tijela u vlast.

12

Ĉitav spektar promjena u suštini znaĉi da se mijenja logika i sama svijest, a

time iu razumijevanje socijalne politike i socijalnih davanja.Promjena logike

socijalne politike dovodi do suţavanja socijalnih prava. Socijalna politika se

treba kreirati kroz nova i produktivna zapošljavanja, tj. kroz razvoj,ane kroz

potrošnju, što je dosada sluĉaj. Vlasti trebaju stvoriti ambijent za rad

kompanija i za razvoj zapošljavanja bez svoje direktne participacije kroz

skup mjera koje distanciraju vlast od monopola. Nuţno je stvoriti uvjete za

rad niza socijalnih fondacija koje će preuzimati odreĊene obaveze drţave u

socijalnom sektoru sve do podsticanja kompanija na ulaganje viška prihoda

ili dobiti u socijalni sektor i socijalne potrebe. Drţava bi, ukoliko provede

data obećanja ili preuzete obaveze u sferi socijalne politike, promijenila

stanje i unaprijedila sliku socijalne pozicije bosanskohercegovaĉkog

stanovništva.

Literatura

1. Foĉo, Salih (2005) Ogledi o tranziciji, Dom štampe, Zenica.

2. Gidens, Entoni (2003) Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd.

3. Miković, Milanka – Sanela Bašić (2016) Odabrane teme savremene

socijalne politike i socijalnog rada, Fakultet politiĉkih nauka, Sarajevo.

4. „Reformska agenda za Bosnu i Hercegovinu za period 2015–2018. godine“,

dostupno na: http://www.fbihvlada.gov.ba/pdf/Reformska%20agenda.pdf.

5. „Šta sadrţi reformska agenda vlasti za Bosnu i Hercegovinu“,

http://hms.ba/sto-sadrzi-reformska-agenda-vlasti-u-bih-u-13-tocaka/.

6. „Šta reformska agenda donosi radnicima u drţavnom i realnom sektoru“,

dostupno na:

http://eu-monitoring.ba/klix-sta-reformska-agenda-donosi-radnicima-u-

drzavnom-i-realnom-sektoru-u-bih/.

7. UNDP, Izvještaj o humanom razvoju, 2007.

http://www.fbihvlada.gov.ba/pdf/Reformska%20agenda.pdf

http://hms.ba/sto-sadrzi-reformska-agenda-vlasti-u-bih-u-13-tocaka/

http://eu-monitoring.ba/klix-sta-reformska-agenda-donosi-radnicima-u-drzavnom-i-realnom-sektoru-u-bih/

http://eu-monitoring.ba/klix-sta-reformska-agenda-donosi-radnicima-u-drzavnom-i-realnom-sektoru-u-bih/

13

Ĉlanci / Articles

15

Prof. dr. Smail Ĉekić


Fakultet politiĉkih nauka / Faculty of Political Sciences

Institut za istraţivanje zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava Institute for Research of Crimes against Humanity and International Law

UDK 341.485 (497.6) „1992/1995“

Izvorni nauĉni ĉlanak

NAMJERA, CILJEVI, ZADACI, ORGANIZACIJA, MJESTO I

ULOGA JEDINSTVENE VOJSKE SRJ – VOJSKE JUGOSLAVIJE

/„VOJSKE REPUBLIKE SRPSKE” /„SRPSKE VOJSKE KRAJINE”,

DE IURE IDE FACTO ORGANA DRŢAVE SAVEZNE REPUBLIKE

JUGOSLAVIJE, U (IZ)VRŠENJU GENOCIDA

U REPUBLICI BOSNI I HERCEGOVINI

INTENTION, OBJECTIVES, ORGANIZATION, TASKS AND THE

ROLE OF CONSOLIDATED – FRY - RUMP YUGOSLAVIA

ARMY/“THE REPUBLIC OF SRPSKA ARMY” / “REPUBLIC OF

SERBIAN KRAJINA ARMY”, DE IURE AND DE FACTO OF

FEDERAL REPUBLIC OF YUGOSLAVIA STATE ORGAN, IN

GENOCIDE IN THE REPUBLIC OF BOSNIA AND HERZEGOVINA

Sažetak

Srbija i Crna Gora/Savezna republika Jugoslavija i Republika Hrvatska su krajem

XX stoljeća protiv Republike Bosne i Hercegovine vodile osvajački, agresorski rat i

izvršile brojne oblike zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, uključujući

i genocid nad Bošnjacima, pripadnicima nacionalne, etničke i vjerske grupe kao

takve. U tom ratu ključnu ulogu imala je Srbija i Crna Gora/Savezna republika

Jugoslavija, posebno njene oruţane snage (JNA/VJ/„Vojska Republike

Srpske”/„Srpska vojska krajine”, specijalne jedinice Ministarstva unutrašnjih

poslova Republike Srbije i druge oruţane jedinice). Polazeći od navedenih

činjenica, u ovom tekstu razmatra se izrazito sloţen, naučni i društveni problem.

Ključne riječi: Republika Bosna i Hercegovina, Srbija i Crna Gora/Savezna

republika Jugoslavija, agresija, osvajački rat, genocid, JNA/Vojska

Jugoslavije/„Vojska Republike Srpske”/„Srpska vojska krajine”

16

Summary

Near the end of the 20th

century, Serbia and Montenegro / the Rump Yugoslavia

conducted an invasive, aggressive war against the Republic ofBosnia and

Herzegovina and Republic of Croatia¸, committed numerous forms of crimes

against humanity and international law, including the genocide against Bosniaks,

members of the national, ethnic and religious groups such. In that war, Serbia and

Montenegro/the Rump Yugoslavia played a key role, especially its armed forces

(YPA/YA/ “Republika Srpska Army”/”Serbian Krajina Army“, special units of the

Ministry of Internal Affairs of the Republic of Serbia and other armed units).

Starting from the above facts, this article deals with the extremely complex,

scientific and social problem.

Key words: Republic of Bosnia and Herzegovina, Serbia and Montenegro/Rump

Yugoslavia, aggression, war of conquest, genocide, YPA / Yugoslav Army/”Army of

the Republic of Srpska”/ “Serbian Krajina Army”.

Drţavno, politiĉko i vojno rukovodstvo Savezne republike Jugoslavije, na

ĉelu s voţdom Slobodanom Miloševićem, u uvjetima nemogućnosti daljnjeg

javnog zadrţavanja svojih trupa u suverenoj i od 6. aprila meĊunarodno

priznatoj drţavi Republici Bosni i Hercegovini, te UNPA (United Nations

Protected Area) zonama u Hrvatskoj, iznalazilo je nova organizaciona

rješenja kako bi pogodnom formom maskirala kontinuitet i apsolutnu

kontrolu nad svim vojnim potencijalima u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj.

U tom je cilju odluĉilo da izvrši još jednu reorganizaciju svojih oruţanih

snaga. Tom reorganizacijom rukovodstvo Savezne republike Jugoslavije

formalno je organizaciono izvršilo „transformaciju” JNA u „tri srpske

vojske” (Vojsku Jugoslavije, „Vojsku Republike srpske krajine”i

„Vojsku Srpske republike Bosne i Hercegovine”/„Vojsku Republike

Srpske”). Takve oruţane snage suštinski su ostale jedinstvena oruţana sila

novoproglašene Savezne republike Jugoslavije i zadrţale se, u skladu sa

srpskim politiĉkim projektom formiranja jedinstvene (velike) srpske drţave

na Balkanu, na do tada osvojenim teritorijama.1 U suštini su navedene „tri

1AIIZ, inv. br. 2-2559; Kadijević, V. (1993) Moje viđenje raspada, Politika, Beograd, str.

162–163; S. Biserko, nav. dj., str. 227; I. Radaković, nav. dj., str. 137–138; ICTY, Predmet

br. IT-94-1-A, pred Ţalbenim vijećem, tuţilac protiv Duška Tadića, Presuda, 15. juli 1999,

paragrafi 150–152; ICTY, Predmet br. IT-96-21-T, pred Pretresnim vijećem, tuţilac protiv

Zejnila Delalića, Zdravka Mucića zvanog Pavo, Hazima Delića i Esada Landţe zvanog

Zenga, Presuda, 16. novembar 1998, paragrafi 218 i 234; ICTY, Predmet br. IT-02-54-

T,pred Pretresnim vijećem III, tuţilac protiv Slobodana Miloševića, drugi pretpretresni

podnesak Tuţilaštva (optuţnice u vezi sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom), 31. maj

2002, paragrafi 395–396: **

*Ja sam za ratnu opciju: Zapisnik sa 16. sjednice Skupštine

17

srpske vojske” „samo posebne komponente jedne borbene formacije

jedinstvene vojske” – Vojske Jugoslavije, nad kojom je drţavno, politiĉko i

vojno rukovodstvo Savezne republike Jugoslavije, posebno Slobodan

Milošević i Generalštab Vojske Jugoslavije, pored de jure ovlasti, imalo i de

facto kontrolu, kao i nad JNA, „putem kontrole nad visokorangiranim

oficirima” JNA/VJ.2

Jedinstvene oruţane snage djelovale su jedinstveno, radeći i boreći se na

zajedniĉkom cilju formiranja jedinstvene srpske drţave. „Nijedna odluka”,

prema izjavi generala Perišića, naĉelnika Generalštaba Vojske Jugoslavije, u

„Republici Srpskoj” i „Republici srpskoj krajini”, iako su te paradrţavne

tvorevine formalno imale svoje politiĉko rukovodstvo, „nije donošena bez

saglasnosti sa tadašnjim drţavnim vrhom (Savezna Republika

Jugoslavija). Analogno tome, vojska je bila isto tako u tesnoj vezi, iz više

razloga. S jedne strane jer je to bila jedinstvena vojska, s druge strane

jer je imala svoje pripadnike na svim tim prostorima i s treće strane jer

srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, odrţane 12. maja 1992. godine u Banjoj Luci,

Fondacija „Istina, pravda, pomirenje“, Tuzla, 2007, str. 43.

JNA je, prema Kadijeviću, „predstavljala osnovu iz koje su formirane tri vojske –

Vojska SRJ, Vojska Republike Srpske i Vojska Republike srpske krajine”. S tim u vezi,

general Kadijević navodi kako je to „uraĊeno u skladu sa datim unutrašnjim i

meĊunarodnim okolnostima veoma organizovano”. Taj je zadatak, prema njemu, bio

„vrlo bitan”, koga je „rukovodstvo JNA utvrdilo kao prioritetni”. Obrazloţenje za

utvrĊivanje tog „prioritetnog” zadatka koje iznosi Veljko Kadijević je više nego smiješno:

„Zato što su drugi narodi u Jugoslaviji poĉeli da na razne naĉine stvaraju svoje vojske,

a srpski i crnogorski narodi su JNA smatrali svojom vojskom, kao što su i

Jugoslovensku drţavu smatrali svojom drţavom, pa je, shodno tome, i obaveza JNA

bila da novoj Jugoslaviji i cjelokupnom srpskom narodu obezbjedi njegovu vojsku, bez

koje na ovim prostorima i u uslovima koji su neprijatelji nametnuli, nema ne samo

slobode, već ni ţivota” (V. Kadijević, nav. dj., str. 163–164).

Formalna „transformacija” JNA u „tri srpske vojske” isplanirana je u III upravi Generalštaba

SFRJ/SRJ, za što je trebalo malo organizacionih napora (radilo se samo o izmjeni vojniĉkih

simbola i zastava (isto; AIIZ, inv. br. 5339, Zapisnik, dopuna izjave pukovnika Alekse

Krsmanovića). 2M. Harmon, Znaĉaj presude ICTY-a protiv Momĉila Perišića. *

** Politiĉki i vojni znaĉaj

odbrane Sarajeva 1992–1995, Zbornik radova sa meĊunarodne nauĉne konferencije odrţane

29. februara i 1. marta 2012. u Sarajevu, Sarajevo, 2014, str. 677; F. Hartmann, Opsada

Sarajeva: Miloševićev pokušaj da prevari i zavede meĊunarodnu zajednicu. **

* Politiĉki

i vojni, str. 647. ICTY, Predmet br. IT-04-81-T, pred Pretresnim vijećem I, tuţilac protiv

Momĉila Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, paragrafi 762 i 1655. Slobodan Milošević je

„imao efektivnu kontrolu nad agentima MUP-a Srbije, ukljuĉujući DB (Drţavnu

bezbjednost) koji su usmjeravali i podrţavali akcije specijalnih snaga” idrugih srpskih

snaga koje su „djelovale u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj” (F. Hartmann, nav. dj., str.

647).

18

je imala tehniku koja je svoju logistiĉku podršku crpela preteţno iz

Savezne republike Jugoslavije.”3

Savezna republika Jugoslavija je pripadnike Vojske Jugoslavije, na osnovu

ĉlana 271. Zakona o sluţbi u oruţanim snagama, upućivala, premještala,

rasporeĊivala i postavljala u druge vojne komande, jedinice i ustanove

jedinstvene vojske4(Vojska Jugoslavije, „Vojska Republike Srpske” i

“Vojska Republike srpske krajine”), koja je uĉestvovala i izvodila borbena

djejstva u Republici Bosni i Hercegovini i protiv nje, ukljuĉujući i u

izvršavanju genocida nad Bošnjacima.

JNA je predstavljala osnovu iz koje je formirana Vojska Savezne republike

Jugoslavije (Vojska Jugoslavije), s njenim kolaboracionistiĉkim snagama:

Vojska Republike srpske krajine i Vojska Srpske republike BiH/Vojska

Republike Srpske.5 Na taj naĉin JNA je formalno transformisana u tri srpske

3ICTY, Predmet br. IT-04-81-T, pred Pretresnim vijećem I, tuţilac protiv Momĉila Perišića,

Presuda, 6. septembar 2011, paragraf 1755. 4Isto, paragraf 762; AIIZ, inv. br. 2-3597, Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet

odbrane, SP Br. 8-2, 27. septembar 1994, Beograd; Drţavna tajna, strogo poverljivo,

zapisnik sa dvadesetčetvrte sednice Vrhovnog saveta odbrane, odrţane 9. augusta 1994.

godine. 5V. Kadijević, nav. dj., 152 i 163; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T,pred Pretresnim vijećem

III, tuţilac protiv Slobodana Miloševića, drugi pretpretresni podnesak Tuţilaštva (optuţnice

u vezi sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom), 31. maj 2002, paragrafi 392–396; Ĉekić, S.

(2004) Agresija na republiku Bosnu i Hercegovinu: Planiranje, priprema, izvođenje (u

daljnjem tekstu: Agresija), Institut za istraţivanje zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog

prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, str. 168, 694. i 836–870. „Vojsku nove

Jugoslavije” ĉinili su, tvrdi general Kadijević, „oficiri JNA” (v. Kadijević, nav. dj., str.

152). JNA je, prema tvrdnji generala Kadijevića, „predstavljala osnovu iz koje su

formirane tri vojske – Vojska SRJ, Vojska Republike Srpske i Vojska Republike

srpske krajine.” To je, prema njemu, „uraĊeno u skladu sa datim unutrašnjim i

meĊunarodnim okolnostima veoma organizovano” (Kadijević, nav. dj., str. 163).

Formiranje „triju vojska” rukovodstvo JNA je izvelo „veoma organizovano”. Taj je

zadatak, prema njemu, bio „vrlo bitan” i njega je „rukovodstvo JNA utvrdilokao

prioritetni”. Obrazloţenje tog „prioritetnog” zadatka Kadijević je formulisao na sljedeći

naĉin: „Zato što su drugi narodi u Jugoslaviji poĉeli da na razne naĉine stvaraju svoje

vojske, a srpski i crnogorski narodi su JNA smatrali svojom vojskom kao što su i

jugoslovensku drţavu smatrali svojom drţavom, pa je, shodno tome, i obaveza JNA

bila da novoj Jugoslaviji i cjelokupnom srpskom narodu obezbijedi njegovu vojsku,

bez koje na ovim prostorima i u uslovima koji su neprijatelji nametnuli, nema ne samo

slobode, već ni ţivota” (isto, str. 163–164).

Novoformiranoj vojsci „cjelokupnog srpskog naroda” je dat naziv Vojska Jugoslavije, pri

ĉemu su druge dvije srpske vojske („Vojska Republike Srpske” i „Vojska Republike srpske

krajine”) bile, faktiĉki, sastavni dio Vojske Jugoslavije, jedinstvene vojske.

Oĉigledno je general Kadijević na providan naĉin pokušao da prikrije osvajaĉke i genocidne

namjere velikosrpskog pokreta, a posebno njegove oruţane sile – JNA.

JNA je, sumirajući njene „ukupne rezultate”, „uslove pod kojima ih je postigla na

unutrašnjem i meĊunarodnom planu”, prema Kadijevićevoj „opštoj” ocjeni,

„strategijski gledano”, „uradila ono što je objektivno bilo realno; da nije uradila ono

19

vojske, a faktiĉki je rijeĉ o jedinstvenim oruţanim snagama, s

jedinstvenim sistemom rukovoĊenja i komandovanja, s Generalštabom

Vojske Jugoslavije u Beogradu, jedinstvenim finansiranjem i svim drugim

obiljeţjima karakteristiĉnim za oruţanu silu u sluţbi Savezne republike

Jugoslavije, pri ĉemu je Glavni štab „Vojske Srpske republike BiH”/„Vojske

Republike Srpske” bio potĉinjena (podreĊena) instanca Generalštaba Vojske

Jugoslavije u Beogradu (kao što je rukovodstvo Savezne republike

Jugoslavije imalo nadreĊenu ulogu naspram rukovodstva „Srpske republike

Bosne i Hercegovine”/„Republike Srpske”), koji je planirao, pripremao,

organizovao, nareĊivao, koordinirao, logistiĉki i mobilizacijski podrţavao i

usmjeravao oruţane aktivnosti (ratna djejstva) na teritoriji Republike Bosne i

Hercegovine.6 Tako je rukovodstvo velikosrpskog pokreta, prije svega

što objektivno nije mogla; da su joj neki zadaci politiĉke naravi krivo distribuirani; da

je u izvršenju svojih zadataka, naroĉito u posljednjoj godini bila suoĉena sa mnogo

ozbiljnih i teških problema (...)”. Pritom je, prema njemu, „ispoljen visoki stepen

sposobnosti, patriotske svijesti i borbenog morala ogromne većine onih starešina JNA

koji su ostali dosljedni ciljevima za koje se ona borila, što je predstavljalo odluĉujući

faktor da JNA izvrši zadatke o kojima sam govorio u uslovima rijetko zabiljeţenim u

istoriji ratovanja” (isto, str. 164–165).

Zaista je bilo koji komentar suvišan. General Kadijević otvoreno priznaje i time se hvali da

je i u procesu namjernog istrebljivanja pojedinih naroda i barbarskog uništavanja njihovih

materijalnih dobara i svih tekovina jedne civilizacije „ispoljen visoki stepen sposobnosti,

patriotske svijesti i borbenog morala ogromne većine” starješina JNA. 6ICTY, Predmet br. IT-94-1-A, pred Ţalbenim vijećem, tuţilac protiv Duška Tadića,

Presuda, 15. juli 1999, paragrafi 150–152; ICTY, Predmet br. IT-96-21-T, pred Pretresnim

vijećem, tuţilac protiv Zejnila Delalića, Zdravka Mucića zvanog Pavo, Hazima Delića i

Esada Landţe zvanog Zenga, Presuda, 16. novembar 1998, paragrafi 218 i 234; ICTY,

Predmet br. IT-99-36-T, pred Pretresnim vijećem II, tuţilac protiv Radoslava BrĊanina,

Presuda, 1. septembar 2004, paragraf 151; V. Kadijević, nav. dj., str. 163; S. Biserko, nav.

dj., str. 226; S. Ĉekić, Agresija, str. 168–169, 660–694 i 836–870.; Muslimović, F. (2000)

Rat i politika, Bosanĉica print, Sarajevo, str. 153–155; Ĉekić, S. – M. Šestanović – M.

Karović – Z. Mastalić-Košuta (2010), Zločini nad djecom Sarajeva u opsadi,Institut za

istraţivanje zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu,

Sarajevo, str. 105–107; V. Kadijević, nav. dj., str. 139 i 149; ICTY, Baza podataka: Sudski

spisi, Radna biljeţnica Ratka Mladića, 14. februara – 25. maja 1992, str. 221, 223–226, 247–

250, 259–260, 262–263, 269, 272, 290. i 323. Na taj je naĉin JNA, prema ocjeni generala

Ilije Radakovića, transformisana i redukovana u srpsko-crnogorsku vojsku, ĉime je njena

doktrina izjednaĉena sa nacionalistiĉkim stavovima SANU (I. Radaković, nav. dj., str. 223).

“Vojska Republike Srpske” i Vojska Jugoslavije, prema ocjeni Ţalbenog vijeća u predmetu

Tadić, „nisu autentiĉno bile dvije odvojene vojske. Reorganizacija JNA i promjena

imena nisu bile indikacije promjene vojnih ciljeva i strategija. Komandna struktura

JNA i preimenovanje dijela JNA u VRS sprovedeno je kako bi se stvorio privid

preimenovanja meĊunarodnim zahtjevima, ustvari imalo je za cilj da obezbijedi da

znatne oruţane snage etniĉkih Srba ostanu u Bosni i Hercegovini” (ICTY, Predmet br.

IT-94-1-A, pred Ţalbenim vijećem, tuţilac protiv Duška Tadića, Presuda, 15. juli 1999,

paragraf 151).

20

njegov voĊa Slobodan Milošević, kako bi izbjeglo da JNA bude „tretirana

kao okupaciona sila” ili agresorska vojska u Republici Hrvatskoj i

Republici Bosni i Hercegovini i da se Srbija i Crna Gora/Savezna republika

Jugoslavija „formalno ne moţe optuţiti za uĉešće u ratu”, preimenovalo

JNA u „Vojsku Republike srpske krajine” i „Vojsku Srpske republike Bosne

i Hercegovine”/„Vojsku Republike Srpske”. To je bio „glavni taktiĉki

potez” i „jedna od velikih odluka” rukovodstva velikosrpskog pokreta,

posebno Miloševića. Time je istovremeno oznaĉen i kraj JNA, koja se, u

sluţbi fašistiĉke i genocidne ideologije i politike, pretvorila u snagu i oruţje

za ubijanje civila, protjerivanje, pljaĉku, masovne progone, silovanja i druge

oblike zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava, ukljuĉujući i

genocid nad Bošnjacima u Republici Bosni i Hercegovini.7

„Plan da se JNA podijeli na„VRS i VJ, kako bi se zamaskiralo njeno prisustvo u Bosni

iHercegovini”„smišljen je u Beogradu (...)” (ICTY, Predmet br. IT-96-21-T, pred

Pretresnim vijećem, tuţilac protiv Zejnila Delalića, Zdravka Mucića zvanog Pavo, Hazima

Delića, Esada Landţe zvanog Zenga, Presuda, 16. novembar 1998, paragraf 218).

Formiranje „Vojske Republike Srpske“ i VJ „predstavljali su smišljeni pokušaj da se

maskira to da je SRJ i dalje umiješana u sukob, pri ĉemu je njena vlada u biti ostala

snaga koja je upravljala bosanskim Srbima“ (isto, paragraf 234).

VRS je formirana „kako bi se nastavili postizati sopstveni politiĉki i vojni ciljevi SRJ, a

iz dokaza je oĉito da su ti ciljevi ostvarivani vojnim i politiĉkim operacijama koje je

kontrolisao Beograd i JNA/VJ“ (ICTY, Predmet br. IT-94-1-A, pred Ţalbenim vijećem,

tuţilac protiv Duška Tadića, Presuda, 15. juli 1999, paragraf 151).

„Preimenovana vojska bosanskih Srba i dalje je saĉinjavala jednu vojsku pod

komandom Generalštaba VJ u Beogradu.” VRS je djelovala „u postizanju vojnih

ciljeva formulisanih u Beogradu” (isto, paragraf 152).

„Vojska Republike Srpske”, „kao kreacija SRJ/VJ, imala je istu strukturu i ĉinove kao

VJ” i „SRJ/VJ je rukovodila i nadgledala aktivnosti i operacije VRS. Posljedica toga

bila je da je VRS odraţavala strategije i taktike koje je stvorila SRJ/JNA/VJ” (isto,

paragraf 151).

Vojska Jugoslavije „kontrolisala je vojsku bosanskih Srba u Bosni i Hercegovini, tj.

Vojsku Republike Srpske. Vojska Jugoslavije imala je kontrolu nad politiĉkim i

vojnim ciljevima, kao i nad vojnim operacijama VRS” (isto, paragraf 151). 7ICTY, Predmet br. IT-94-1-A, pred Pretresnim vijećem, tuţilac protiv Duška Tadića,

izdvojeno i različito mišljenje sudije Mcdonald o primjenjivosti člana 2. Statuta, 7. maj

1997, paragrafi 7 i 34; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, pred Pretresnim vijećem II, tuţilac

protiv Radoslava BrĊanina, Presuda, 1. septembar 2004, paragrafi 151-154; A. Lukeţić,

Krvava bespuća JNA,u: JNA beznaĊe zla (intervjui), MeĊunarodni centar za mir, Sarajevo,

1997. str. 71; S. Biserko, nav. dj., str. 226; S. Ĉekić, Agresija, str. 169, 660–694 i 836–870;

Nilsen, K. A. (2013) Milošević u ratu i u Haagu – dokumentacija, s norveškog preveo

Rasim Muratović, Institut za istraţivanje zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava

Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, str. 97. i 187–191. Pretresno vijeće u predmetu Brđanin

„se uvjerilo (…) da ni poslije 19. maja 1992. VRS i VJ nisu bile dvije zasebne vojske i

da su njihove teţnje i ciljevi ostali isti, tj. proširenje teritorije (…), uprkos tome što je

JNA poslije 19. maja 1992. promijenila naziv u Vojsku Srpske Republike Bosne i

Hercegovine, a zatim u VRS, nije došlo ni do kakvih bitnih promjena (…)” (ICTY,

21

Ukazom br. 2/50 „krnjeg Predsjedništva” SFRJ, od 25. aprila 1992, na

duţnost naĉelnika Štaba (ujedno zamjenika komandanta) 2. vojne oblasti

postavljen je generalpotpukovnik Ratko Mladić (on je zakljuĉno sa 9. majem

1992. izvršio prijem duţnosti).8

Navedenim ukazom na duţnosti u Komandi 2. vojne oblasti postavljene su i

primile duţnost i sljedeće starješine:

- pomoćnik za moralni rad i pravne poslove – generalmajor Milan

Gvero,

- pomoćnik komandanta za pozadinu – generalmajor ĐorĊe Đukić,

- pomoćnik za organizacijsko-mobilizacijske i personalne poslove –

pukovnik Mićo Grubor,

- naĉelnik organa bezbjednosti – pukovnik Zdravko Tolimir,9

- naĉelnik odjeljenja za operativno-nastavne poslove – generalmajor

Manojlo Milovanović.10

Predmet br. IT-99-36-T, pred Pretresnim vijećem II, tuţilac protiv Radoslava BrĊanina,

Presuda, 1. septembar 2004, paragraf 151).

Pretresno vijeće „se uvjerilo da su mjere koje su preduzete da se osnuje VRS nezavisan

od JNA bile samo trik da bi se izbjegle potencijalne optuţbe da SRJ interveniše u

oruţanom sukobu koji se odvija na teritoriji Bosne i Hercegovine i da bi se utišali

zahtjevi meĊunarodne zajednice za obustavu svakog uĉešća u tom sukobu”, koji je,

tvrdi navedeno pretresno vijeće, bio meĊunarodnog karaktera (isto, paragrafi 151–154).

I pored nastojanja „vlasti SRJ da prikriju svoju umiješanost, Vijeće sigurnosti,

Generalna skupština i generalni sekretar Ujedinjenih nacija su u više navrata potvrdili

da je Beograd nastavio da saraĊuje sa vojskom bosanskih Srba i da vrši kontrolu nad

njom i zahtijevali su obustavljanje svih vidova miješanja izvana” (isto, paragraf 152). 8AIIZ, inv. br. 2-1045, Komanda 30. partizanske divizije, SP, br. 865-2, 16. maj 1992. –

Komandi 1. partizanske brigade, Obavještenje o postavljenjima; AIIZ, inv. br. 5348,

Zapisnik generala ĐorĊa Đukića; S. Ĉekić, Agresija, str. 694; ICTY, Predmet br. IT-02-54-

T,pred Pretresnim vijećem III, tuţilac protiv Slobodana Miloševića, drugi pretpretresni

podnesak Tuţilaštva (optuţnice u vezi sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom), 31. maj

2002, paragrafi 395–396; ICTY, 04602635, Ukaz broj 2/50 Predsjedništva SFRJ od 25.

aprila 1992. godine. Dan ranije (24. aprila 1992) general Mladić, komandant 9. korpusa 2.

vojne oblasti (ICTY, 04602633, Ukaz broj 1/77 Predsjedništva SFRJ od 30. decembra 1991.

godine), Ukazom broj 2/48 krnjeg Predsjedništva SFRJ vanredno je unaprijeĊen u ĉin

generalpotpukovnika (ICTY, 04602634, Ukaz broj 2/48 Predsjedništva SFRJ od 24. aprila

1992. godine). 9Isto. Ta odluka je tada saopćena navedenim oficirima u Predsjedništvu SFRJ, gdje su bili

prisutni i: Jugoslav Kostić, Sejdo Bajramović te nekoliko oficira iz SSNO-a. 10

ICTY, 06104560, UKAZ broj 2/50 Predsjedništva SFRJ od 25. aprila 1992. – Komandi 2.

vojne oblasti. General Milovanović je Ukazom broj 2/48 krnjeg Predsjedništva SFRJ 24.

aprila 1992. vanredno unaprijeĊen u ĉin generalmajora (ICTY, 06104563, Ukaz broj 2/48

Predsjedništva SFRJ od 24. aprila 1992).

22

Odluka o formiranju vojske „za Srbe u BiH” donesena je na sastanku u

Beogradu 30. aprila 1992, tri dana nakon formiranja drţave Savezne

republike Jugoslavije (Srbije i Crne Gore – 27. aprila 1992), gdje je, pored

Slobodana Miloševića, Borisava Jovića, dr. Branka Kostića, Momira

Bulatovića i generala Ţivote Panića (naĉelnik Generalštaba JNA, a kasnije

naĉelnik Generalštaba Vojske Jugoslavije), bilo i rukovodstvo petokolonaške

SDS Bosne i Hercegovine i paradrţavne tvorevine Republike srpske Bosne i

Hercegovine (Radovan Karadţić, Momĉilo Krajišnik i Nikola Koljević).11

Predmet navedenog sastanka bilo je i pitanje „povlaĉenja” „graĊana SRJ iz

JNA” u Bosni i Hercegovini. S obzirom na to da je tada Evropska zajednica

već priznala Bosnu i Hercegovinu, od velikosrpskog rukovodstva je traţeno

da povuĉe JNA iz te drţave. To su Milošević i Jović „oĉekivali i

predvideli”, te su se bojali da JNA ne dovedu „u poziciju da je proglase

stranom ili agresorskom vojskom”.12

U vezi s povlaĉenjem „preostalih” graĊana SRJ iz JNA u Bosni i

Hercegovini, iznesen je laţni podatak da je tada u Bosni i Hercegovini bilo

oko 10-15 odsto graĊana SRJ iz JNA u toj drţavi, što je, po rukovodstvu

velikosrpskog pokreta, iznosilo ukupno oko 10.000 ljudi. Ocijenjeno je da to

ne predstavlja problem, jer, i bez njih, u Bosni i Hercegovini „ostaje oko

11

Jović, B. (1996) Poslednji dani SFRJ, drugo dopunjeno izdanje, Kragujevac, str. 448. Ta

je, prema Joviću, operacija za rukovodstvo velikosrpskog pokreta „bila isuviše znaĉajna, a

za Srbe u BiH, vjerujem, još znaĉajnija”, jer su „dobili svoju vojsku” (B. Jović, nav. dj.,

str. 448).

Savezna republika Jugoslavija je „u stvaranju te vojske (…) uĉestvovala maksimalno,

godinu dana; to se konstituisalo”. Savezna republika Jugoslavija je „osposobila nastanak

i stvaranje Vojske Srpske”, što su, pored ostalih, na sjednici Vrhovnog savjeta odbrane

Savezne republike Jugoslavije 2. juna 1993. potvrdili ĉlanovi Savjeta: Slobodan Milošević,

predsjednik Srbije, i Momir Bulatović, predsjednik Crne Gore (AIIZ, inv. br. 3679-2,

Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet odbrane, stenografske beleške sa sednice

Vrhovnog saveta odbrane, odrţane 2. juna 1993. godine). „To smo”, tvrdi Momir Bulatović,

„apsolutno uradili. Postojao je taj mehanizam koji se do danas protegao. Znaĉi, to su

ljudi koji trebaju našoj Vojsci Jugoslavije; oni su rasporeĊeni na formacijska mjesta u

Vojsci Jugoslavije, ali su istovremeno trebali i Vojsci Republike Srpske” (isto). 12

B. Jović, nav. dj., str. 448. S tim u vezi, Jović navodi smiješnu ocjenu da povlaĉenje,

prema njemu, „10-15% preostalih graĊana SRJ iz JNA u BiH”, što predstavlja „svega

oko 10.000 ljudi”, „nije ni tehniĉki ni saobraćajni problem”, već je problem „što je

Branko Kostić nedavno neoprezno izjavio da on, kao ’potpredsednik Predsedništva’

SFRJ, nikada neće potpisati nareĊenje o povlaĉenje JNA iz Bosne i Hercegovine, a

takoĊe, što je Ţivota Panić izjavio da se vojska iz Bosne i Hercegovine neće povući za 5

do 7 godina, iako je ta republika meĊunarodno priznata kao nezavisna drţava. Javnost

je to vrlo ozbiljno primila, a oni obojica uopšte nisu ozbiljno razmišljali kad su takve

izjave davali. Kako mi moţemo na silu drţati svoju armiju u nekoj drugoj nezavisnoj

drţavi mimo njene volje, a da ne bude proglašena nepoţeljnom” (isto).

23

90.000 vojnika JNA, uglavnom srpske nacionalnosti, nad kojima moţe

preuzeti politiĉko rukovoĊenje srpsko rukovodstvo iz BiH.”13

Srpski kolaboracionisti, na ĉelu sa Karadţićem, navodno su se sloţili.14

Za

provoĊenje te obmane svjetske javnosti bio je dogovoren i rok (oko koga su

se toboţe dosta natezali) od 15 dana za „povlaĉenje”.15

Na tom sastanku u Beogradu, gdje je izvršena instruktaţa za prikrivanje

stvarnog stanja – da „tri srpske vojske” i dalje ostanu jedinstvene oruţane

snage Savezne republike Jugoslavije (s jedinstvenim operativno-

strategijskim tijelom), dogovoreno je, pored ostalog, da se na mjesto

generala Milutina Kukanjca postavi general Ratko Mladić.16

(Srpsko) „Predsjedništvo SFRJ” je 5. maja 1992. donijelo Odluku „o

transformaciji JNA”, kojom je “obezbeĊeno da pripadnici JNA koji

ostaju na teritoriji Republike BiH ili se upućuju na tu teritoriju

zadrţavaju sva prava kao i ostali pripadnici JNA”17

/Vojske Jugoslavije.

Savezni sekretarijat za narodnu odbranu (zamjenik po ovlaštenju saveznog

sekretara za narodnu odbranu, naĉelnik „Generalštaba OS SFRJ”, general

Blagoje Adţić), izdao je, u skladu sa navedenom odlukom, 6. maja 1992.

nareĊenje o „regulisanju statusa AVL i GL” „na sluţbi u JNA”, „koji

ostaju na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine ili se upućuju na tu

teritoriju”, tako što profesionalni vojnici Savezne Republike Jugoslavije

koji su „angaţovani u borbenim dejstvima” u Republici Bosni i

13

Isto. 14

Isto. Momĉilo Krajišnik je, prema Borisavu Joviću, postavljao „seriju pitanja: kako će se

ta vojska finansirati, ko će im davati plate, ko će im obezbediti penzije itd.”,što, piše

Jović, „sve kao problem postoji, ali nije opredeljujući za naš razgovor” (isto). 15

Isto. 16

Isto; S. Ĉekić, Agresija, str. 837. Borisav Jović pogrešno navodi (ili je u pitanju tehniĉki

propust) da je tada dogovoreno da se na mjesto generala Vukovića postavi general Ratko

Mladić (B. Jović, nav. dj., str. 448).

Istoga dana (tj. 30. aprila) general Blagoje Adţić je u Banjoj Luci saslušao izvještaje o

situaciji od generala Momira Talića, komandanta Banjaluĉkog, Ratka Mladića, Kninskog, i

Špire Nikovića, Bihaćkog korpusa i dogovorio se oko obrazovanja „nove vojske srpske

BiH”. Blagoje Adţić je izbjegao da kaţe bilo šta o tome, ali su to uradili lokalni srpski

politiĉari (kao, naprimjer, Radoslav BrĊanin), koji su izjavili: „Mi moramo ovdje odmah

angaţovati krajiško stanovništvo radi obrazovanja jedinstvenih oruţanih snaga za

zaštitu Kninske krajine, Like, Korduna, Banije, zapadne Slavonije i Bosanske krajine

(...)”, a u „sastavu vojske našle bi se snage Kninskog, Bihaćkog, Banjaluĉkog,

Tuzlanskog, Sarajevskog, Bilećkog i petog korpusa RV i PVO, ĉija bi organizacijska

struktura bila prilagoĊena konkretnim uslovima (...)” (I. Radaković, nav. dj., str. 137-

138). 17

AIIZ, inv. br. 2-5357, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, Kabinet saveznog

sekretara, sp. br. 5-34, 6. maj 1992, Beograd, Predsjedništvu SFRJ; AIIZ, inv. br. 2-5356,

savezni sekretar za narodnu odbranu, Personalna uprava – komandi 1, 2, 3. i 4. VO i

drugima, Regulisanje statusa AVL i GL; ICTY, Predmet br. IT-04-81-T, pred Pretresnim

vijećem I, tuţilac protiv Momĉila Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, paragraf 761.

24

Hercegovini i protiv nje „zadrţavaju sva prava kao i ostali pripadnici

JNA”18

/ Vojske Jugoslavije.

Naredbu o ustrojavanju „Vojske Srpske republike BiH” 10. maja 1992. donio

je SSNO, a potpisao je general Blagoje Adţić. Da bi prikrili uĉešće Savezne

republike Jugoslavije (Srbije i Crne Gore) u osvajaĉkom (agresorskom) ratu

protiv Republike Bosne i Hercegovine i genocidu nad Bošnjacima i da bi se

navodno razlikovao od Generalštaba Vojske (Savezne republike) Jugoslavije,

tom naredbom je formiran „Glavni štab”, na ĉelu s Ratkom Mladićem

(komandant general, potpukovnik Ratko Mladić; naĉelnik štaba generalmajor

Manojlo Milovanović; pomoćnik za moral i informisanje generalmajor Milan

Gvero; pomoćnik za pozadinu generalmajor ĐorĊe Đukić; naĉelnik

bezbjednosti pukovnik Zdravko Tolimir i naĉelnik za mobilizaciju pukovnik

Mićo Grubor). Sljedećeg dana (11. maja 1992) general Kukanjac je generalu

Mladiću predao postrojenu Komandu 2. vojne oblasti.19

Izvršavajući navedene „dogovore” iz Beograda, „Skupština srpskog naroda

Bosne i Hercegovine”je 12. maja 1992. na sjednici u Banjoj Luci, gdje su,

pored ostalog, doneseni „strateški ciljevisrpskog narodau Bosni i

Hercegovini”, iz politiĉkih razloga formalno-pravno formirala „Vojsku

Srpske republike Bosne i Hercegovine” i generala Ratka Mladića imenovala

za komandanta „Glavnog štaba” te vojske. Tako se Vojska Jugoslavije nije

povukla iz Bosne i Hercegovine. Samo se izmjestila na „srpske” prostore i

zauzela polazne poloţaje za operaciju pacifikacije neefektivno okupiranog

dijela Bosne i Hercegovine.20

18

Isto. 19

AIIZ, inv. br. 5352, Zapisnik, dopuna izjave generala ĐorĊa Đukića; D. Domazet, nav. dj.,

str. 14, nap. 22; Slobodna Bosna, 28. februar 1998; S. Ĉekić, Agresija, str. 839. Odmah

nakon što je generalu Ratku Mladiću predao postrojenu Komandu 2. vojne oblasti, general

Milutin Kukanjac je „sjeo u helikopter i otišao” (vjerovatno u Srbiju), Slobodna Bosna, 28.

februar 1998. 20

Zapisnik sa 16. sjednice Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini odrţane 12. maja

1992. godine u Banjoj Luci,objavljen u: **

*Ja sam za ratnu opciju, Fondacija „Istina, pravda,

pomirenje“, Tuzla, 2007, str. 5–103; AIIZ, inv. br. 3-1217, Odluka o formiranju Vojske

Srpske republike Bosne i Hercegovine, broj: 03-234/92, 12. maj 1992; ICTY, Predmet br.

IT-02-54-T, pred Pretresnim vijećem III, tuţilac protiv Slobodana Miloševića, drugi

pretpretresni podnesak Tuţilaštva (optuţnice u vezi sa Hrvatskom i Bosnom i

Hercegovinom), 31. maj 2002, paragraf 397; I. Radaković, nav. dj., str. 137–138; S. Biserko,

nav. dj., str. 227; D. Domazet, nav. dj., str. 14; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T,pred

Pretresnim vijećem III, tuţilac protiv Slobodana Miloševića, drugi pretpretresni podnesak

Tuţilaštva (optuţnice u vezi sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom), 31. maj 2002,

paragrafi 62–64 i 401–405; ICTY, Predmet br. IT-94-1-T, Dokazni materijal svjedoĉenja

pukovnika JNA Osmana Selaka, 5. juni 1996, str. 5; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, pred

Pretresnim vijećem II, tuţilac protiv Radoslava BrĊanina, Presuda, 1. septembar 2004,

paragraf 151; S. Ĉekić, Agresija, str. 67–570. i 840. Tom „odlukom” su, prema generalu

Ratku Mladiću, „stvoreni uslovi da se od naoruţanog naroda i pripadnika srpskog

naroda iz redova bivše JNA i raspoloţivih sredstava i opreme izvrši transformacija

25

Novoformirani „Glavni štab Vojske Srpske republike BiH” preuzeo je

funkciju najviše komande Vojske Savezne republike Jugoslavije na teritoriji

Bosne i Hercegovine, koju je do tada imala Komanda 2. vojne oblasti.21

Imenovanje „Glavnog štaba Vojske Srpske republike BiH” još je jedna

potvrda jedinstva oruţanih snaga i pokušaj obmane meĊunarodne javnosti.

Inaugurisanje tog štaba upućuje i na zakljuĉak da se, analogijom ustrojstva

oruţanih snaga narodnooslobodilaĉkog pokreta iz 1941–1945, namjeravala

istaći izvorna suverenost „Srpske republike Bosne i Hercegovine” i njenih

oruţanih snaga, uz istovremenu neupitnu pripadnost oruţanim snagama

Savezne republike Jugoslavije.

General Ratko Mladić je u takvoj konstelaciji 10. maja 1992, u svojstvu

oficira Vojske Jugoslavije, postavljen za komandanta 2. vojne oblasti i od

tada je do 19. maja imao dvojnu funkciju: bio je na ĉelu 2. vojne oblasti,

ugašene 19. maja, i novoformirane „Vojske Srpske republike BiH”, što je

dogovoreno 30. aprila 1992. na spomenutom sastanku u Beogradu. Time je

obezbijeĊen kontinuitet rukovoĊenja i komandovanja oruţanim

snagama Savezne republike Jugoslavije u Republici Bosni i Hercegovini.

jedinica i formira Vojska Srpske Republike koja se stvarala u jeku borbi od Grahova

do Trebinja” (AIIZ, inv. br. 2-2681, Glavni štab Vojske Srpske Republike, „vojna tajna,

strogo povjerljivo”, ekspoze komandanta Glavnog štaba, generalpotpukovnika Ratka

Mladića, o ostvarenim rezultatima na frontu, stanju vojske Srpske republike, problemima i

zadacima u narednom periodu, septembar 1992, str. 1). Ta je „odluka”, tvrdi general Ratko

Mladić, omogućila „naoruţanom narodu, Srbima u bivšoj JNA i raspoloţivom

materijalu i opremi da transformiše jedinice i formiraju Vojsku Republike Srpske”

(ICTY, Predmet br. IT-02-54-T,pred Pretresnim vijećem III, tuţilac protiv Slobodana

Miloševića, drugi pretpretresni podnesak Tuţilaštva (optuţnice u vezi sa Hrvatskom i

Bosnom i Hercegovinom), 31. maj 2002, paragraf 399).

U „odluci” o formiranju te vojske vješto je izbjegnuta formulacija o tome da su komande,

jedinice i ustanove JNA ĉinile kiĉmu „Vojske Republike Srpske” (V. Kadijević, nav. dj.,

str. 148). Umjesto toga, usvojena je konstatacija da se dotadašnje „jedinice i štabovi

teritorijalne odbrane preimenuju u komande i jedinice Vojske”, ĉiju će organizaciju i

formaciju navodno utvrditi „predsjednik Republike” (AIIZ, inv. br. 3-1217, Odluka o

formiranju Vojske Srpske republike Bosne i Hercegovine, broj: 03-234/92, 12. maj 1992).

Na taj naĉin srpski kolaboracionisti su nastojali da prikriju pravo ĉinjeniĉno stanje.

„Odluka” o formiranju „Vojske Srpske republike Bosne i Hercegovine” stupila je na snagu

„danom donošenja” i vaţila je „do proglašenja Zakona o vojsci Srpske republike Bosne

i Hercegovine” (isto).

„Vojska Srpske republike BiH” zvaniĉno je proglašena 18. maja 1992. (AIIZ, inv. br. 2-

2563, Radna zabilješka pukovnika JNA Osmana Selaka, 18. maj 1992, str. 205). 21

AIIZ, inv. br. 5352, Zapisnik, dopuna izjave ĐorĊa Đukića; D. Domazet, nav. dj., str. 14.

Vidi shemu 2 kod D. Domazeta, nav. dj., str. 14; S. Ĉekić, Agresija, str. 840. Komanda 2.

vojne oblasti je, prema kazivanju generala ĐorĊa Đukića, ugašena 19. maja 1992,

nareĊenjem Generalštaba Oruţanih snaga SFRJ, kojim je konkretizovano njeno

„transformisanje” u „Vojsku Srpske republike BiH” (AIIZ, inv. br. 5353, Zapisnik, dopuna

izjave generala ĐorĊa Đukića).

26

U nadleţnost novoformiranog „Glavnog štaba” ulazila je glavnina 2. vojne

oblasti i manji dio 4. vojne oblasti. Od ostalih dijelova 2. vojne oblasti

formirana je „Vojska Republike srpske krajine”, a snage 1, 3. i 4. vojne

oblasti, rasporeĊene na teritoriji Srbije i Crne Gore, ušle su u sastav „treće

srpske vojske” (Vojska SR Jugoslavije). Na taj naĉin je organizacijska

struktura JNA, ostavljajući mogućnost dvostrukog tumaĉenja, „prilagoĊena

konkretnim uslovima...”.22

Komande, jedinice iustanove JNA su, u skladu s odlukama velikosrpskog

rukovodstva i liĉno Miloševića, „ĉinile kiĉmu Vojske Republike Srpske, sa

kompletnim naoruţanjem i opremom. Ta vojska je, uz puni oslonac na

srpski narod i njegovu svestranu podršku”, „preuzela front JNA” u

Bosni i Hercegovini.23

JNA je predavanjem fronta „Vojsci Srpske republike BiH”, prema generalu

Milutinu Kukanjcu, predala efektivno okupiranu teritoriju Bosne i

Hercegovine. To je, prema njemu, iznosilo „najmanje 50 odsto” ukupne

teritorije Republike Bosne i Hercegovine.24

22

Isto; S. Ĉekić, Agresija, str. 841. U cilju obmane javnosti 16. juna 1992. na teritoriji Srbije

i Crne Gore ukinute su vojne oblasti i armija postala najviša strategijska organizacijska

cjelina Vojske Jugoslavije, a ĉinile su je tri armije: 1, 2. i 3. armija korpusnog i brigadnog

sastava (D. Domazet, nav. dj., str. 14, nap. 23). 23

V. Kadijević, nav. dj., str. 148; AIIZ, inv. br. 2-2681, Glavni štab Vojske Srpske republike

(„vojna tajna, strogo povjerljivo”), ekspoze komandanta GŠ, genera-potpukovnika Ratka

Mladića o ostvarenim rezultatima na frontu, stanju vojske Srpske republike, problemima i

zadacima u narednom periodu, septembar 1992, str. 1; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T,pred

Pretresnim vijećem III, tuţilac protiv Slobodana Miloševića, drugi pretpretresni podnesak

Tuţilaštva (optuţnice u vezi sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom), 31. maj 2002,

paragrafi 62 i 392–400; AIIZ, inv. br. 2-2571, Informacija o događajima u Banjoj Luci 10–

17. septembra 1993, izlaganje generala Milana Gvere na sjednici Narodne skupštine

Republike Srpske, Banja Luka, 29. septembar 1993; S. Ĉekić, Agresija, str. 845. Srbi u

Bosni i Hercegovini su zadrţali „sve što se moglo od naoruţanja, ratne tehnike,

vazduhoplovstva, opreme i drugog od bivše JNA. Uporedo sa intenzivnim borbenim

dejstvima, vršeno je organizaciono ustrojstvo Vojske, uz preuzimanje svih i svega što

je moglo pomoći jaĉanju fronta (…)” (AIIZ, inv. br. 2-2571).

General Veljko Kadijević piše da je „Vojska Republike Srpske” „zaštitila srpski narod i

stvorila vojniĉke pretpostavke za adekvatna politiĉka rješenja koja će odgovarati

njegovim nacionalnim interesima i ciljevima” (V. Kadijević, nav. dj., str. 148), tj. srpskim

velikodrţavnim interesima i ciljevima zloĉinaĉkog karaktera. Tom tvrdnjom on nastoji da

prikrije odgovornost politiĉkog i vojnog rukovodstva velikosrpskog pokreta, ukljuĉujući i

njegovu, za agresiju, genocid i druge oblike zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog

prava u Bosni i Hercegovini. Pored toga, on time pokušava da tu odgovornost prebaci na

politiĉko i vojno rukovodstvo kolaboracionistiĉke Srpske republike BiH, nastojeći da ga

prikaţe kao samostalan subjekt, navodno nezavisan od Savezne republike Jugoslavije, što

nije taĉno. 24

TV SRNA, emisija Moj gost – moja istina, autora Riste Đoge, 12. juli 1994. U toj emisiji

general Milutin Kukanjac je, pored ostalog, izrazio ţaljenje što su neka podruĉja koja je

27

Znaĉajan broj starješina (srpski oficiri i podoficiri) porijeklom iz Srbije i

Crne Gore (ni poslije 19. maja 1992) nije napustio Bosnu i Hercegovinu. U

„Vojsci Republike Srpske” je maja 1992. i kasnije bilo dosta starješina koji

nisu bili drţavljani Bosne i Hercegovine. Jedan broj takvih izjasnio se da

bude premješten na teritoriju Savezne republike Jugoslavije. MeĊutim, oni

nisu mogli napustiti Bosnu i Hercegovinu, jer je „Glavni štab Vojske

Republike srpske Bosne i Hercegovine” nareĊenjem (Pov. br. 25/143-1) 19.

maja 1992. to zabranio.25

Bosnu i Hercegovinu napustili su vojnici na

odsluţenju kadrovskog roka (oko 8.000: Srbi, Albanci, Crnogorci i

Muslimani) i pitomci vojnih škola porijeklom iz Srbije i Crne Gore. Vojnici

Srbi porijeklom iz Bosne i Hercegovine koji su se nalazili van Bosne i

Hercegovine vraćeni su u Bosnu i Hercegovinu i ušli su u jedinice „Vojske

Republike Srpske”.26

JNA zauzela kasnije izgubljena, kao naprimjer: lijeva obala Neretve, Ţuĉ, Mojmilo, itd., što

on nikako nije mogao da „shvati” (isto). 25

AIIZ, inv. br. 2-2745, Komanda 1. krajiškog korpusa, pov. br. 12/1-291, 30. maj 1992. –

Komandi 10. partd. i drugima; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, pred Pretresnim vijećem,

tuţilac protiv Slobodana Miloševića, Odluka po prijedlogu za donošenje oslobađajuće

presude, 16. juni 2004, paragraf 264; ***Miloševiću dokazan genocid u Bosni:

MeĊupresuda Haškog tribunala od 16. juna 2004. u daljnjem tekstu: **

*Miloševiću

dokazan genocid u Bosni, Institut za istraţivanje zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i

meĊunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2007, str. 153; S. Ĉekić, Agresija,

str. 846. Krajem maja 1992. starješine koji nisu bili drţavljani Bosne i Hercegovine, a

izjasnili su se da budu premješteni na teritoriju Savezne republike Jugoslavije, stalno su

komandama, jedinicama i ustanovama „Vojske Republike Srpske” postavljali pitanja o svom

premještaju. Zbog toga je Komanda 1. krajiškog korpusa 30. maja (pov. br. 12/1-291) dala

sljedeće objašnjenje, pozivajući se na akt „Glavnog štaba Vojske Republike srpske Bosne i

Hercegovine”, pov. br. 25/143-1 od 19. maja 1992:

„1. Zamjena preostalih pripadnika JNA, drţavljana SRJ, koji su izrazili ţelju da

odu u tu drţavu izvršiće se kada se steknu uslovi za to i dobiju odgovarajuću

zamjenu;

2. njihov odlazak iz jedinice moguć je samo po odobrenju komandanta korpusa,

organizovano i planski uz propisanu dozvolu i naredbu o premještaju;

3. svako samovoljno napuštanje jedinice i poloţaja predstavlja dezerterstvo i biće

na teritoriji Srpske republike BiH spreĉeno, a prema pojedincima će se

preduzimati odgovarajuće mere. Prema istim će biti preduzimane mere i u

Saveznoj republici Jugoslaviji i u JNA” (isto). 26

AIIZ, inv. br. 2-2559; ICTY, Predmet br. IT-94-1-T, Dokazni materijal svjedoĉenja

pukovnika JNA Osmana Selaka, 5. juni 1996, str. 34. i 77–78. Na podruĉju Bosne i

Hercegovine su i poslije 19. maja 1992. ostale starješine, vojnici i graĊanska lica koji su

roĊeni na tom podruĉju, kao i na teritoriji „Republike srpske krajine”. Pored toga, na tom su

prostoru, prema planu Personalne uprave SSNO-a i nareĊenja (zamjenika) naĉelnika

Generalštaba Oruţanih snaga SFRJ, generala Ţivote Panića, od 11. maja 1992, ostale i

starješine, vojnici i graĊanska lica JNA, radi popune Teritorijalne odbrane i milicije „Srpske

republike Bosne i Hercegovine”, kao i „Republike srpske krajine” porijeklom iz Savezne

republike Jugoslavije (Srbije i Crne Gore) (AIIZ, inv. br. 2-1374, Savezni sekretarijat za

28

Kao što su komande, jedinice i ustanove JNA ĉinile „kiĉmu” novoformirane

„Vojske Srpske republike Bosne i Hercegovine”, „sa kompletnim

naoruţanjem i opremom”, to se, pored ostalog, odnosilo i na njenu

kadrovsku strukturu. Komande, jedinice i ustanove „Vojske Srpske republike

Bosne i Hercegovine” u osnovi je ĉinio oficirski kadar komandi i jedinica

JNA od kojih su preimenovanjem nastale.27

Mnogi drţavljani i graĊani Savezne republike Jugoslavije (Srbije i Crne

Gore) su „bili po šest meseci na tim ratištima (tj. vodili su osvajaĉki rat

protiv Republike Bosne i Hercegovine i Republike Hrvatske i uĉestvovali u

genocidu nad Bošnjacima – prim.: Institut). To jeste udarna snaga i moć

naše Vojske; to su ljudi koji imaju ratnog iskustva.”28

Na hiljade oficira i drugih profesionalnih vojnika, pripadnika Vojske

Jugoslavije, „nisu ĉak ni iz Republike Srpske, nego su”, po izjavi

predsjednika Savezne republike Jugoslavije i predsjednika Vrhovnog savjeta

odbrane Zorana Lilića, „naši oficiri koje smo poslali (...) poslati su tamo –

što iz SFRJ, što iz SRJ (...). Gro tih ljudi je vezan za SRJ i na opciji je

drţavne politike SRJ(...)”.29

Oni su bili na službi, uglavnom, u sastavu Vojne pošte 3001 Beograd (30.

kadrovski centar Generalštaba Vojske Jugoslavije), kao i u drugim

jedinicama Vojske Jugoslavije – u oruţanim snagama Savezne republike

Jugoslavije, koje je nadleţni starješina naredbom naĉelnika Personalne

uprave Generalštaba Vojske Jugoslavije), po ĉlanu 57. i 58. Zakona o Vojsci

Jugoslavije, uputio, rasporedio, premjestio i prekomandovao „na teritoriju

odreĊenoj Odlukom naĉelnika Generalštaba Vojske Jugoslavije na kojoj

narodnu odbranu, Generalštab Oruţanih snaga SFRJ, I uprava, Upravni centar, 31.53-3, 11.

maj 1992. – Komandi 5, 10, 13. i 17. korpusa i 4. vojne oblasti (2. vojnoj oblasti na znanje).

U 4. ozrenskoj lakoj pješadijskoj brigadi nalazio se, primjera radi, aprila 1994. i potporuĉnik

Dragan (Petar) Štrkalj iz Zrenjanina (roĊen 13. oktobra 1968. u Knićaninu, općina

Zrenjanin, l. k. 159251, SUP Zrenjanin); AIIZ, inv. br. 2-2856, Komanda 4. ozrenske lake

pješadijske brigade, broj: 407-1/94, 10. april 1994, ovlaštenje. 27

V. Kadijević, nav. dj., str. 148. „Većina komandanata jedinica bivše JNA, ako ne i svi,

skoro svi Srbi, koji su se 18. maja 1992. sa svojim jedinicama našli na duţnosti u Bosni

i Hercegovini, ostali su na duţnosti kao komandanti svojih jedinica tokom 1992. i 1993. (kao i kasnije, prim.: S. Ĉ.), ne vraćajući se u Srbiju, bez obzira da li su porijeklom bili

bosanski Srbi ili ne.” To je vaţilo i za većinu oficira i podoficira (ICTY, Predmet br. IT-

94-1, pred Pretresnim vijećem, tuţilac protiv Duška Tadića, Presuda, 7. maj 1997, paragraf

115). 28

AIIZ, inv. br 2-3710, Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet odbrane, odbrana,

sluţbena tajna, strogo poverljivo, stenografske beleškesa 31. sednice Vrhovnog saveta

odbrane, odrţane 18. januara 1995. godine, Beograd, str. 24 i 39; AIIZ, inv. br. 2-3677,

Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet odbrane, drţavna tajna, stenografske

beleškesa sednice Vrhovnog saveta odbrane, odrţane 10. februara 1993. godine, Beograd,

str. 25. 29

Isto.

29

se sluţba vrši pod oteţanim (posebnim) uslovima”, ukljuĉujući i na

teritoriju Republike Bosne i Hercegovine30

, „na privremeni rad” u „Vojsku

Republike Srpske”, gdje su „kao profesionalni vojnici Vojske

Jugoslavije, kao pripadnici Vojske Jugoslavije, po nareĊenju

pretpostavljenog starješine, boravili i uĉestvovali u oruţanim akcijama

na prostoru bivše SFRJ” („na prostoru zahvaćenom ratnim dejstvima i

u sastavu jedinica koje su izvršavale borbene zadatke i izvodile oruţane

akcije u vremenu od 27. aprila 1991. godine do 19. decembra 1995.

godine”), izvršavajući „zadatke u zoni borbenih dejstava”.31

Starješine i drugi profesionalni vojnici Vojske Jugoslavije su, „po potrebi

sluţbe, a ne po principu dobrovoljnosti”, slati u prekomandu „na

teritoriju odreĊenu Odlukom naĉelnika Generalštaba Vojske

Jugoslavije na kojoj se sluţba vrši pod oteţanim (posebnim) uslovima”, a

to je i teritorija Republike Bosne i Hercegovine, u „Vojsku Republike

Srpske”, gdje su „boravili i uĉestvovali u oruţanim akcijama,

izvršavajući zadatke u zoni borbenih dejstava”.32

U realizaciji politike i prakse upućivanja, premještanja, rasporeĊivanja i

prekomandovanja oficira Vojske Jugoslavije u VRS i SVK od bitnog znaĉaja

je, prema Vrhovnom savjetu odbrane Savezne republike Jugoslavije, bilo

oĉuvati „privid da ti oficiri tamo odlaze dobrovoljno”.33

Na osnovu

brojnih dokaza oĉigledno je „da oficiri dodijeljeni 30. i 40. kadrovskom

centru zapravo nisu imali mnogo izbora kad se odluĉivalo o tome da li će

biti premješteni ili ne.”34

Pripadnici Vojske Jugoslavije „nisu mogli da biraju da li će preko

kadrovskih centara bitirasporeĊeni u VRS ili SVK”. Upućivanje

pripadnika Vojske Jugoslavije u VRS i SVK bilo je obavezno. S tim u vezi,

30

ICTY, 06008081, Generalštab Vojske Jugoslavije, Sektor za operativno-štabne poslove,

Prva uprava, pov. broj 464-1, 22. mart 1994, vojna tajna, poverljivo, odluka o određivanju

zadataka i teritorije na kojoj se sluţba vrši pod oteţanim (posebnim) uslovima; ICTY,

06223439, Vojna pošta 3001 Beograd, int. broj 14-865, 12. maja 1994, Rešenje. 31

ICTY, 06030676, Beara; ICTY, 06224702, Keserović; ICTY, 06224768, Keserović;

ICTY, 06116012; ICTY, 06223534, Tolimir; ICTY, 06223536. 32

ICTY, 06008081, Generalštab Vojske Jugoslavije, Sektor za operativno-obavještajne

poslove, Prva uprava, pov. broj 464-1, 22. mart 1994, Odluka o određivanju zadataka i

teritorije na kojoj se sluţba vrši pod oteţanim (posebnim) uslovima. 33

AIIZ. inv. br. 3701-2, Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet odbrane, vojna tajna,

strogo poverljivo, stenografske beleške sa 23. sednice Vrhovnog saveta odbrane, odrţane

21. jula 1994. godine; AIIZ. inv. br. 3719-2, Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet

odbrane, odbrana, sluţbena tajna, strogo poverljivo, stenografske beleškesa 37. sednice

Vrhovnog saveta odbrane, odrţane 13. juna 1995. godine ICTY, Predmet br. IT-04-81-T,

pred Pretresnim vijećem I, tuţilac protiv Momĉila Perišića, Presuda, 6. septembar 2011,

paragraf 803. 34

ICTY, Predmet br. IT-04-81-T, Pretresnim vijećem I, tuţilac protiv Momĉila Perišića,

Presuda, 6. septembar 2011, paragrafi 803–809.

30

Generalštab Vojske Jugoslavije „uveo je sistem u kojem svakovojno lice

koje bi odbilo ili bilo nevoljno da preĊe u VRS i SVK bilo prinuĊeno da

touradi pod prijetnjom prijevremenim penzionisanjem ili prestankom

sluţbe.”35

General Momĉilo Perišić (naĉelnik Generalštaba Vojske Jugoslavije) na

sjednici Vrhovnog savjeta odbrane 18. januara 1995. je, pored ostalog,

izjavio: „U ratu (protiv Republike Bosne i Hercegovine i Republike

Hrvatske – prim.: S. Ĉ.) je uĉestvovalo 244.000, zemljoradnici su

uĉestvovali u broju od 82.000, studenti 29.000.”36

S tim u vezi, Milošević

(predsjednik Srbije) na sljedeći naĉin je reagovao: „Ovo je, Momo,

ekstenzivno tumaĉenje, reći da je 'uĉestvovalo u ratu 244.000'. To znaĉi,

ko god se tamo zatekao u jedinicama iz Srbije i Crne Gore, bio je

uĉesnik rata!” To, prema njemu, „nema veze sa uĉešćem u ratu – znaĉi ko

god se zatekao u vreme krize izvan Srbije i Crne Gore ima status

uĉesnika rata.”37

Obraćajući se Miloševiću, general Perišić je rekao da je on potpuno u pravu

i naveo: „Mi ćemo ustanoviti koji su, zaista, bili u ratu, a ne da to ovako

prikazujemo.”38

Na to je Milošević reagovao i naglasio: „Mi moramo da

promenimo i tu kvalifikaciju i reći: ’koji su uĉestvovali u borbenim

dejstvima’. ’Uĉešće u ratu’, po tome, znaĉi – ko god se zatekao van

granica sadašnje Jugoslavije u vreme krize, on je kvalifikovan kao

uĉesnik rata.”39

Perišić mu je odgovorio: „Jasno je, gospodine

predsedniĉe!”, a Milošević konstatovao: „To je 244.000 ljudi! Da je

ratovalo 244.000 ljudi, ne bi bilo rata, o tome se radi!”40

Navedeni podatak da je „u ratu uĉestvovalo 244.000” profesionalnih

vojnika Savezne republike Jugoslavije potvrdili su Dobrica Ćosić,

predsjednik Savezne republike Jugoslavije, i Slobodan Milošević,

predsjednik Republike Srbije. Dobrica Ćosić je 27. maja 1993. na sastanku

Štaba vrhovne komande u Beogradu (Dobanovcima, rezidencijalnom objektu

Vojske Jugoslavije), izjavio da SRJ izdrţava „70.000 vojnika u Vojsci

Republike srpske krajine/i/ oko 200.000 vojnika u Vojsci Republike

Srpske (...).”41

Slobodan Milošević je 2. juna 1993. na sjednici Vrhovnog

35

Isto, paragraf 1610. 36

AIIZ, inv. br. 2-3710, Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet odbrane, odbrana,

sluţbena tajna, strogo poverljivo, stenografske beleškesa 31. sednice Vrhovnog saveta

odbrane, odrţane 18. januara 1995, str. 5. 37

Isto. 38

Isto, str. 8. 39

Isto. 40

Isto. 41

AIIZ, inv. br. 2-4250, Savezna republika Jugoslavija, Generalštab Vojske Jugoslavije,

Kabinet naĉelnika, Završna reč predsjednika Savezne republike Jugoslavije akademika

31

savjeta odbrane, pored ostalog, izjavio da Savezna republika Jugoslavija u

„Republici Srpskoj, izmeĊu ostalog, izdrţava '200 hiljada ljudi' (...)“.42

Brojni oficiri („veliki broj oficira”) „Vojske Republike Srpske” angaţovani

su iz Vojske Jugoslavije – aktivni oficiri Vojske Jugoslavije „na sluţbi u

sastavu Vojne pošte 3001 Beograd”, odakle su upućeni, rasporeĊeni,

premješteni i postavljeni, po nareĊenju pretpostavljenog starješine, u VRS i

SVK. „Oni su sluţbeno ostali pripadnici Vojske Jugoslavije ĉak i onda

kada su se borili u Bosni i Hrvatskoj pod barjacima VRS i SVK”,

izvršavajući „zadatke na prostorima zahvaćenim borbenim dejstvima

(...)” i boraveći i uĉestvujući „u oruţanim akcijama na prostorima bivše

Jugoslavije”. Oni su provodili stavove i odluke Vrhovnog savjeta odbrane,

drţavnog, politiĉkog i vojnog rukovodstva Savezne republike Jugoslavije.

Oficiri su zadrţali svoje plaće i beneficije kao pripadnici Vojske

Jugoslavije.43

Savezna republika Jugoslavija je – da niko ne bi mogao da joj prigovori („a

da ne bi niko mogao da nam prigovori”) da neposredno „uĉestvuje u

borbenim dejstvima”, „u oruţanim akcijama na prostorima bivše

Jugoslavije” u Republici Bosni i Hercegovini i Republici Hrvatskoj, a kako

bi Generalštab Vojske Jugoslavije mogao „po ovim pitanjima da radi

donekle u duhu Zakona, iako i ovo nije sto posto po zakonu. Ali ne

vidimo bolje rešenje”, prema izjavi generala Momĉila Perišića, naĉelnika

Generalštaba Vojske Jugoslavije, na sjednici Vrhovnog savjeta odbrane

odrţanoj 11. oktobra 1993. – „izmislila privremenu formaciju kod nas u

Vojsci Jugoslavije. Tu ih postavljamo; oni ustvari nisu tu (u Saveznoj

republici Jugoslaviji) nego su tamo na duţnosti gdje jesu” (u „Vojsci

Republike Srpske i „Srpskoj vojsci krajine”).44

Takvo rješenje podrţao je i Slobodan Milošević, s napomenom da to „treba

zadrţati samo u jednom primerku kod Vas”, tj. u Generalštabu Vojske

Jugoslavije.45

Dobrice Ćosića na sastanku štaba Vrhovne komande, 27. maja 1993. godine u

Dobanovcima. 42


drţavna tajna, strogo poverljivo, stenografske beleške sa sednice Vrhovnog saveta odbrane,

odrţane 2. juna 1993. 43

ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, pred Pretresnim vijećem III, tuţilac protiv Slobodana


Bosnom i Hercegovinom), 31. maj 2002, paragrafi 450–455; ICTY, Predmet br. IT-04-81,

Saţetak presude Pretresnog vijeća u predmetu tuţilac protiv Momĉila Perišića, 6.

septembar 2011, str. 3. 44

AIIZ, inv. br. 3683-2, Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet odbrane, stenografske

beleške sa 14. sednice Vrhovnog saveta odbrane, odrţane 11. oktobra 1993. 45

Isto.

32

Pojašnjavajući navedeno rješenje – izmišljenu privremenu formaciju u

Vojsci Jugoslavije, naĉelnik Generalštaba Vojske Jugoslavije general

Momĉilo Perišić je izjavio da „u naredbama mi njima pišemo, primera

radi, komandant te i te jedinice rasporeĊen je u školski korpus koji je

kao ovde (u Vojsci Jugoslavije – Savezna republika Jugoslavija), a on

ustvari ide tamo” (u „Vojsku Republike Srpske” i „Srpsku vojsku krajine”).

Na to je Slobodan Milošević izjavio: „Moţe kako hoćete, samo nemojte to

da se povlaĉi.”46

Za Momira Bulatovića, predsjednika Crne Gore, rijeĉ je o „veoma

osjetljivom pitanju”, prije ĉemu je posebno naglasio da „mi ne moţemo

zaštititi tajnost ovih podataka, a vitalni drţavni interes je da to

zaštitimo.” S tim u vezi, on je predloţio da “o ovom problemu koji je

delikatan još jednom razmislimo sa stanovišta tehnike”. Ne osporavajući

„nijedno moguće opredjeljenje koje je ovdje naĉelno dato”, on je ukazao

na jedan praktiĉan primjer: „Kada su naši policajci (pripadnici MUP-a Crne

Gore) išli u Hercegovinu da se biju (da uĉestvuju u agresiji, genocidu i

drugim oblicima zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava), imali

smo sistem da im damošest mjeseci plaćenog odsustva.”47

Momir Bulatović je u nastavku rasprave insistirao na ĉinjenici oĉuvanja

stepena tajnosti („jesam za to da saĉuvamo jedan stepen tajnosti”), „da

uvaţimo realnost koja je, ali da razradimo mehanizam koji bi bio

apsolutno siguran sa stanovišta naše drţave (...).Da ovo padne nekome u

ruke, sankcije bi nam drţali 10 godina.”48

Naĉelnik Generalštaba Vojske Jugoslavije general Momĉilo Perišić je, na

osnovu Naredbe predsjednika Socijalistiĉke republike Jugoslavije broj N1/2-

02-033/93-1 od 10. novembra 1993, a u vezi sa formiranjem kadrovskih

centara u Vojsci Jugoslavije, 15. novembra 1993. izdao naređenje o

formiranju 30. i 40. kadrovskog centra („u miru i ratu”), organizacijskih

jedinica Generalštaba Vojske Jugoslavije. Organizacijsko-formacijski sastav

kadrovskih centara odredio je naĉelnik Uprave za organizaciju, mobilizaciju

i popunu Generalštaba Vojske Jugoslavije.49

46

Isto. 47

Isto. 48

Isto. 49

ICTY, 03446162-03446163, Naredba, str. pov. br. 3087 – 1, naĉelnika Generalštaba VJ

od 15. XI 1993. godine, Organizacijsko-formacijske promene u VJ; ICTY,06059885, R.

Mladić; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, pred Pretresnim vijećem, tuţilac protiv Slobodana

Miloševića, Odluka po prijedlogu za donošenje oslobađajuće presude, 16. juni 2004,

paragraf 260. **

* Miloševiću dokazan genocid u Bosni, str. 150; ICTY, Predmet br. IT-04-

81-T, pred Pretresnim vijećem I, tuţilac protiv Momĉila Perišića, Presuda, 6. septembar

2011, paragrafi 770–772, Naređenje predsjednika SRJ o osnivanju posebnih kadrovskih

centara, 10. novembra 1993. godine.

33

Trideseti (30) kadrovski centar bio je nadleţan za oficire JNA i Vojske

Jugoslavije upućene, rasporeĊene, premještene, prekomandovane i

postavljene na duţnost u „Vojsku Republike Srpske”, a 40. kadrovski centar

u „Srpsku vojsku krajine”. Ta dva centra (formacijski) su bila poznata i kao

Vojna pošta 3001 (30. kadrovski centar) i Vojna pošta 4001 (40. kadrovski

centar) i sjedište im je bilo u zgradama Generalštaba Vojske Jugoslavije u

Beogradu u prostorijama Personalne uprave.50

Kadrovski centri bili si potčinjeni (neposredno podređeni) naĉelniku

Personalne uprave Generalštaba Vojske Jugoslavije, koji je regulisao

„zadatke, razmeštaj i sva ostala pitanja vezana za ţivot i funkcionisanje

kadrovskih centara u saradnji sa nadleţnim organima GŠ VJ”.Izbor

kadrova za popunu kadrovskih centara (iz)vršio je, takoĊer, naĉelnik

Personalne uprave Generalštaba Vojske Jugoslavije.51

Starješine kadrovskih centara utvrĊivali su „broj i strukturu profesionalnih

vojnih i civilnih lica koje moţe upućivati, rasporeĊivati, premeštati i

postavljati na odgovarajuće duţnosti u posebni kadrovski centar sa

potrebama sluţbe i sposobnostima lica.” Naĉelnik Personalne uprave

Generalštaba Vojske Jugoslavije je bio nadleţan „da donosi naredbe o

upućivanju, rasporeĊivanju, premeštanju i postavljanju na formacijska

mesta u delu promenljivog sastava kadrovskih centara za profesionalne

vojnike zakljuĉno sa ĉinom pukovnika i za civilna lica.” On je, takoĊer,

naĉelniku Generalštaba Vojske Jugoslavije dostavljao „predloge za

upućivanje, rasporeĊivanje, premeštaj i postavljenje profesionalnih

oficira ĉina generala (admirala) i za postavljenje na formacijska mesta

za koja je predviĊen formacijski ĉin generala, kao i za sudije vojnih

sudova i vojne tuţioce.”52

Kadrovski centri su „postrukturi formacijskih mjesta sadrţavali sve

elemente ratne armije saposebnim specijalnim sastavima”.53

Koordinacija programa rada i rukovoĊenja stalnim operativnim sastavom

kadrovskih centara obezbijeĊena je preko naĉelnika Personalne uprave

Generalštaba Vojske Jugoslavije.54

50

ICTY, Predmet br. IT-04-81-T, pred Pretresnim vijećem I, tuţilac protiv Momĉila

Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, paragraf 772. 51

ICTY, 03446162-03446163, Naredba, str. pov. br. 3087 – 1, naĉelnika Generalštaba VJ od

15. XI 1993. godine, Organizacijsko-formacijske promene u VJ; ICTY, 06306540,

Socijalistiĉka republika Jugoslavija, Generalštab Vojske Jugoslavije, Kabinet naĉelnika GŠ,

str. pov. br. 965-1, vojna tajna, strogo poverljivo, 12. novembar 1993, naređenje. 52

ICTY, 06306540-06306543, Savezna republika Jugoslavija, Generalštab Vojske

Jugoslavije, Kabinet naĉelnika GŠ, str. pov. br. 965-1, 12. novembar 1993, vojna tajna,

strogo poverljivo, naređenje. 53

Isto. 54

Isto.

34

Uputstvom Generalštaba Vojske Jugoslavije o kadrovskim centrima od 8.

decembra 1993. regulisano je, pored ostalog, „upućivanje i premještaj”

profesionalnih vojnika i civilnih lica Vojske Jugoslavije u 30. i 40. kadrovski

centar.55

Kadrovski centri su formirani s ciljem „da se pronaĊe pravni osnov za

slanje vojnika Vojske Jugoslavije u rat u Bosni i Hercegovini i

Hrvatskoj” i „legalizuje rasporeĊivanje pripadnika VJ u VRS i SVK”.56

„Glavna svrha kadrovskih centara bila je da se omogući efikasno

premještanje i postavljanje oficira VJ u SVK i VRS.”57

Oni su „po

strukturi i svrsi bili „kompleksna tvorevina smišljena da obmane‟”.58

Drţavno, politiĉko i vojno rukovodstvo Savezne republike Jugoslavije, u

ţelji da izbjegne „daljnje kritike i sankcije meĊunarodne zajednice”,

55


Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, paragraf 773–776. 56

Isto, paragrafi 777 i 787. „VoĊenje evidencije o svim bivšim pripadnicima JNA i VJ”

koji su bili na duţnosti u VRS i SVKbila je „sekundarna funkcija kadrovskih centara”,

što je oĉigledno da centri „nisu bili puka administrativna tijela” (isto, paragrafi 786–

7787) koja su (samo)regulisala status profesionalnih vojnika Savezne republike Jugoslavije

koji su bili na duţnosti u „Vojsci Republike Srpske” i „Srpskoj vojsci krajine”. 57

Isto, paragraf 781. 58

Isto, paragraf 777–778. Kadrovski centri su, pored ostalog, tvrdi tuţilac ICTY-a Mark

Harmon, „imali i drugu nemoralnu ulogu: da prikriju direktni transfer i podršku

vitalne snage VJ na duţnosti u VRS/VRSK. Prevara kadrovskih centara VJ je”, prema

njemu, „funkcionisala na sljedeći naĉin: pod okriljem formalnog imenovanja

pripadnika VJ u kadrovske centre u Beogradu, pripadnici VJ su direktno upućivani u

VRS i VRSK. Kako je bila pod sankcijama, politiĉkom rukovodstvu SRJ je bilo jasno

da bi objelodanjivanje stvarne prirode kadrovskih centara bilo pogubno. Kada mu je

pokazana kopija Perišićevog prijedloga za kadrovske centre tokom sjednice VSO (Vrhovnog savjeta odbrane, prim.: Institut), Momir Bulatović, ĉlan Saveta, rekao je:

…’ako ovo padne u bilo ĉije ruke, deset godina će nas drţati pod sankcijama’. Iz tog

razloga su uloţeni ogromni napori da ova prevara ostane tajna” (M. Harmon, Znaĉaj

presude ICTY-a protiv Momĉila Perišića. Politiĉki i vojni, str. 678; AIIZ, inv. br.

3679-2, Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet odbrane, odbrana, vojna tajna,

strogo poverljivo, stenografske beleškesa sednice Vrhovnog saveta odbrane, odrţane 2. juna

1993. godine.

Mark Harmon je na suĊenju generalu Momĉilu Perišiću, naĉelniku Generalštaba Vojske

Jugoslavije, u vezi s „osiguranjem ljudstva, materijalne i logistiĉke podrške VRS

prilikom granatiranja Sarajeva i masakra”, odnosno genocida nad Bošnjacima u sigurnoj

zoni Ujedinjenih nacija Srebrenici, jula 1995, „opisao u svojoj uvodnoj rijeĉi ’srţ sloţenog

pokušaja prevare’ Slobodana Miloševića, koji je omogućio uspostavu razraĊenih

struktura, formiranih ne samo da prikriju ĉinjenicu da je Srbija ukljuĉena u sukob i

zloĉine poĉinjene u svrhu stvaranja jedinstvene srpske zemlje i njegov dominantni

autoritet u svim dogaĊajima, već i stvaranje privida duboko decentraliziranog sistema

po kojem Beograd navodno nije imao kontrolu ili utjecaj. U kontekstu razraĊene

prevare, uloga Miloševića i beogradskog rukovodstva trebaju se analizirati na osnovu

njihovog djelovanja iza scene i aktivnosti onih nad kojim su imali kontrolu ili utjecaj,

umjesto da se oslanja na javne ili privatne izjave” (F. Hartmann, nav. dj., str. 658).

35

nastojalo je „zadrţati u tajnosti stvarnu funkciju tih kadrovskih

centara”, uĉešće Vojske Jugoslavije „u oruţanim akcijama na prostorima

bivše SFRJ”, kako bi zaštitilo „vitalni drţavni interes” – obmanu i prevaru

domaće i meĊunarodne javnosti, jer ukoliko ne bi zaštitili „tajnost ovih

podataka”, tj. stvarnu ulogu i funkciju kadrovskih centara, sankcije

meĊunarodne zajednice bi, po predsjedniku Bulatoviću, bile na snazi deset

godina.59

Zbog toga su stvarna uloga i funkcija kadrovskih centara drţane u

tajnosti, „kako bi se od domaće i meĊunarodne javnosti sakrilo da je VJ

ukljuĉena u te sukobe”60

– oruţane sukobe u Republici Bosni i Hercegovini

i Republici Hrvatskoj, odnosno agresiju Savezne republike Jugoslavije protiv

Republike Bosne i Hercegovine i genocid nad Bošnjacima. U naredbama o

upućivanju, rasporeĊivanju, premještanju i postavljanju izdavanim oficirima

i drugim licima Vojske Jugoslavije nareĊeno je rasporeĊivanje u kadrovske

centre u Beogradu, „na formacijska mesta u Vojsci Jugoslavije”, „pri

ĉemu se nije pominjala „Republika Srpska” niti „Republika srpska

krajina”.61

Oni su iz svojih matiĉnih jedinica, gdje su po formacijskim

mjestima u Vojsci Jugoslavije, pravno (de iure) rasporeĊeni u jedinice

Vojske Jugoslavije – u 30. i 40. kadrovski centar u Beogradu („na

formacijska mesta u Vojsci Jugoslavije”), odakle su tajno (preko tih

centara) stvarno (de facto) upućivani, premještani, rasporeĊivani,

prekomandovani i prebacivani na duţnosti u VRS i SVK, gdje su uĉestvovali

u borbenim djejstvima u drugim meĊunarodno priznatim drţavama i protiv

njih.62

Politika i praksa prevare i obmane meĊunarodne javnosti Savezne republike

Jugoslavije sa 30. i 40. kadrovskim centrima je, prema izjavi Zorana Lilića,

59

ICTY, Predmet br. IT-04-81, Saţetak Presude Pretresnog vijeća u predmetu tuţilac

protiv Momĉila Perišića, 6. septembar 2011, str. 3; AIIZ, inv. br. 3683-2, Savezna

republika Jugoslavija, Vrhovni savjet odbrane, stenografske beleške sa 14. sednice

Vrhovnog saveta odbrane,odrţane 11. oktobra 1993; ICTY,Predmet br. IT-04-81-T, pred

Pretresnim vijećem I, tuţilac protiv Momĉila Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, paragraf

787. 60


Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, paragrafi 778, 782 i 787. 61

AIIZ, inv. br. 3679-2, Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet odbrane, vojna tajna,

strogo poverljivo, stenografske beleškesa sednice Vrhovnog saveta odbrane, odrţane 2. juna

1993. godine. ICTY, Predmet br. IT-04-81-T, pred Pretresnim vijećem I, tuţilac protiv

Momĉila Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, paragrafi 781–782. 62


vojna tajna, strogo poverljivo, stenografske beleškesa sednice Vrhovnog saveta odbrane,

odrţane 2. juna 1993. godine. ICTY, Predmet br. IT-04-81-T, pred Pretresnim vijećem I,

tuţilac protiv Momĉila Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, paragrafi 781, 784–785 i 787.

36

predsjednika Savezne republike Jugoslavije, na sjednici Vrhovnog savjeta

odbrane 21. jula 1994. „veoma dobro funkcionisala”.63

Generalštab Vojske Jugoslavije (naĉelnik general Momĉilo Perišić) je 22.

marta 1994, na osnovu ĉlana 26. stav 1. Pravilnika o naknadi putnih i drugih

troškova u Vojsci Jugoslavije („Sluţbeni vojni list”, br. 38/93), donio

„odluku o određivanju zadataka i teritorije na kojoj se sluţba vrši pod

oteţanim (posebnim) uslovima.”64

Navedenom odlukom je definirana teritorija na kojoj se sluţba vrši pod

oteţanim (posebnim) uvjetima. Pod teritorijom je, pored ostalog, odreĊeno

da je to i „teritorija na kojoj su na sluţbi pripadnici 30. i 40. kadrovskog

centra” Glavnog štaba Generalštaba Vojske Jugoslavije. Rijeĉ je o teritoriji

Republike Bosne i Hercegovine – „na kojoj su na sluţbi pripadnici 30.

kadrovskog centra” i teritoriji na kojoj je u Republici Hrvatskoj formirana

paradrţavna tvorevina Republika srpska krajina – „na kojoj su na sluţbi

pripadnici 40. kadrovskog centra”.65

Prema navedenoj odluci, „aktivnom vojnom licu, vojniku po ugovoru na

odreĊeno vreme i civilnom licu na sluţbi u VJ pripada mjeseĉna

naknada na sluţbi pod oteţanim (posebnim) uslovima ukoliko sa

jedinicom – komandom ili je privremeno upućen na rad u jedinicu-

komandu, koja izvršava zadatke kontrole i zaštite teritorije SRJ, protiv-

vazdušne odbrane objekata, dubinskog obezbjeĊenja drţavne granice i

zadatke na kriznim podruĉjima.”66

Iz navedenog je oĉigledno da je rijeĉ o izvršavanju zadataka kontrole i zaštite

teritorije pod oteţanim (posebnim) uvjetima – na teritoriji koja se smatra

sastavnim dijelom teritorije Savezne republike Jugoslavije. Oĉito je da je,

prema Generalštabu Vojske Jugoslavije, i teritorija Republike Bosne i

Hercegovine, taĉnije okupirani dijelovi Republike Bosne i Hercegovine,

smatrana (tretirana) sastavnim dijelom teritorije Savezne republike

Jugoslavije. Tako su jedinstvene oruţane snage Savezne republike

Jugoslavije (Vojska Jugoslavije/„Vojska Republike Srpske”/„Vojska srpske

krajine”) djejstvovale i na istom geografskom prostoru – teritoriji Savezne

republike Jugoslavije „na kojoj se sluţba vrši pod oteţanim (posebnim)

uslovima”.

63

AIIZ, inv, br. 3699-2, Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet odbrane, stenografske

beleške sa 23. sednice Vrhovnog saveta odbrane,odrţane u Dobanovcima, 21. jula 1994.

godine. 64

ICTY, 06008081-06008082, Generalštab Vojske Jugoslavije, Sektor za operativno-štabne

poslove, Prva uprava, pov. broj 465-1, 22. mart 1994, Odluka o određivanju zadataka i

teritorije na kojoj se sluţba vrši pod oteţanim (posebnim) uslovima. 65

Isto. 66

Isto.

37

Predmetnom odlukom nadleţni starješina iz Vojske Jugoslavije donosio je

odluku o pripadajućoj naknadi svim licima – oficirima i drugim licima koja

su u tom periodu izvršavala zadatke „kontrole i zaštite teritorije Savezne

republike Jugoslavije, na kojoj se sluţba vrši pod oteţanim (posebnim)

uslovima”, ukljuĉujući i na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine, a sva

ta lica imala su status oficira – pripadnika Vojske Jugoslavije, a koji su

navedene zadatke izvršavali u strateškom interesu i strateškom cilju Vojske

Jugoslavije, u svojstvu de iure i de facto organa drţave Savezne republike

Jugoslavije.

Vojno osoblje upućeno na sluţbu u kadrovske centre zadrţavalo je status

pripadnika Vojske Jugoslavije. Oni su po zakonu bili pripadnici Vojske

Jugoslavije – profesionalni vojnici u Vojsci Jugoslavije, „rasporeĊeni na

formacijska mjesta u Vojsci Jugoslavije”, „a svoja prava u SRJ i VJ

ostvarivali su preko 30. i 40. kadrovskog centra”. Pripadnici 30. i 40.

kadrovskog centra de iure su zadrţavali status pripadnika Vojske Jugoslavije

i dok su bili na duţnosti u „Vojsci Republike Srpske” i „Srpskoj vojsci

krajine”.67

Broj pripadnika 30. kadrovskog centra Generalštaba Vojske Jugoslavije, kao

i iz drugih komandi, jedinica i ustanova Vojske Jugoslavije upućenih,

rasporeĊenih, premještenih i postavljenih u „Vojsku Republike Srpske” – u

jedinicu koja je „izvršavala zadatke kontrole i zaštite Savezne republike

Jugoslavije (...)” je „varirao tokom godina, ali su se priliv i rotacija

ljudstva nastavili bez prekida.”68

U „Vojsci SK i VRS” je krajem septembra 1993, prema podacima

Personalne uprave Generalštaba Vojske Jugoslavije, ukupno bilo 7.120

aktivnih vojnih lica, od ĉega 4.229 oficira i 2.891 podoficira.69

U decembru 1993. je, prema izjavi generala Perišića, naĉelnika Generalštaba

Vojske Jugoslavije, „u dvakadrovska centrauRepublici Srpskoj i

Republici srpskoj krajini” bilo nadužnosti preko 7.000 oficira Vojske

Jugoslavije.70

67


vojna tajna, strogo poverljivo, stenografske beleškesa sednice Vrhovnog saveta odbrane,

odrţane 2. juna 1993. godine; ICTY, Predmet br. IT-04-81-T, pred Pretresnim vijećem I,

tuţilac protiv Momĉila Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, paragraf 832–840. 68


Perišića, Presuda, 6. septembar 2011, paragraf 1610. 69

ICTY, 0635902-06305904, Vojska Jugoslavije, Beograd, Teze za razgovor načelnika

Generalštaba VJ sa komandantima glavnih štabova Srpske vojske krajine i Republike Srpske

(23. 09. 1993. godine). U navedenim tezama general Perišić je, pored ostalog, predloţio da

se „zauzme stav o uputu još 3.508 AVL iz VJ, a koji su roĊeni u RSK i RS” (isto). 70

ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, pred Pretresnim vijećem III, tuţilac protiv Slobodana


Bosnom i Hercegovinom), 31. maj 2002, paragrafi 450–455; ICTY, Predmet br. IT-04-81,

38

U Vojsci Jugoslavije je januara 1994. ukupno oficira bilo „16 hiljada,

raĉunajući ovde (Saveznoj republici Jugoslaviji) i one u Republici srpskoj

krajini i Republici Srpskoj. Otprilike, proseĉno da imaju 60,34 dolara,

to je toliko u dinarima; ukupno godišnje; i kada se dodaju svi porezi itd.

za tu kategoriju je 26,94 miliona dolara.

Podoficira imamo 13 hiljada; vojnika po ugovoru 20 hiljada – sada ih

imamo 12 hiljada (...).

Civilnih lica imamo 24 hiljade – gledano za sve tri drţave.

Znaĉi, ukupno plaćenih aktivnih lica u Republici srpskojkrajini,

Republici Srpskoj i SRJ je 73.722 lica.”71

Od ukupnog broja oficira (16.000), kojima je Vojska Jugoslavije raspolagala

januara 1994, oko pedeset od sto (50%) je, u ime i za interese Vojske

Jugoslavije, odnosno drţave Savezne republike Jugoslavije, u svojstvu de

iure i de facto organa te drţave, izvršavalo „zadatkekontrole i zaštite

teritorije Savezne republike Jugoslavije (...)na teritoriji na kojoj se

sluţba vrši pod oteţanim (posebnim) uslovima”, odnosno i na okupiranim

dijelovima teritorije Republike Bosne i Hercegovine i Republike Hrvatske.

Izjava generala Perišića o ukupnom broju „plaćenih aktivnih lica u

Republici srpskoj krajini, Republici Srpskoj i SRJ” („73.722 lica”)

nedvosmisleno dokazuje i potvrĊuje da je rijeĉ o jedinstvenoj vojsci,

jedinstvenim oruţanim snagama Savezne republike Jugoslavije, koje su

„izvršavale zadatke kontrole i zaštite teritorije Savezne republike

Jugoslavije (...) na kojoj se sluţba vrši pod oteţanim (posebnim)

uslovima”.

U 30. kadrovskom centru Generalštaba Vojske Jugoslavije je maja 1994. bilo

4.281 lice – pripadnika Vojske Jugoslavije72

koji su u Republici Bosni i

Hercegovini „izvršavali borbene zadatke i izvodili oruţane akcije”,

„uspješno vodeći borbu”, ukljuĉujući i (iz)vršenje zloĉina genocida nad

Bošnjacima.

Poĉetkom juna 1994. u 30. kadrovskom centru Generalštaba Vojske

Jugoslavije bilo je 4.173 lica – pripadnika Vojske Jugoslavije. Naime,

Momĉilo Perišić je na sjednici Vrhovnog savjeta odbrane 7. juna 1994.

izjavio: „(...) da u Republici Srpskoj izdrţavamo i plaćamo – taj podatak

nemate u materijalu – 4.173 lica ili 7,42 odsto iz Vojske Jugoslavije; a u

saţetak Presude Pretresnog vijeća u predmetu tuţilac protiv Momĉila Perišića, 6.

septembar 2011, str. 3; AIIZ, inv. br. 2-5355, Savezna republika Jugoslavija, Vrhovni savjet

odbrane, vojna tajna, strogo poverljivo, stenografske beleške sa 16. sednice Vrhovnog

saveta odbrane, odrţane 25. decembra 1993. godine. 71


beleške sa 17. sednice Vrhovnog saveta odbrane, odrţane 10. januara 1994. godine. 72

ICTY, Predmet br. IT-04-81-T, pred Pretresnim vijećem I, tuţilac protiv Momĉila Perišića,

Presuda, 6. septembar 2011, paragraf 793.

39

Republici srpskoj krajini 1.474 ili 2,62 odsto od Vojske Jugoslavije;

znaĉi ukupno 5.647 ljudi. Godišnje za njih izdvajamo oko 14 miliona, a

za narednu godinu treba isto toliko; to je samo za njihove plate. To im

je ogromna pomoć.”73

Navedenu izjavu general Perišić je potvrdio i na sjednici Vrhovnog savjeta

odbrane 11. jula 1994: „Izdrţavamo: 4.173 plaćena lica u Republici

Srpskoj, od ĉega 1.358 oficira, podoficira 863, graĊanskih lica 1.652 i

vojnika po ugovoru 300. U Republici srpskoj krajini izdrţavamo 1.474

lica, od ĉega 275 oficira, 242 podoficira i 253 civilna lica i 4 vojnika.”74

Na dužnostiu „Vojsci Republike Srpske“ i „Srpskoj vojsci krajine” “ukupno

je”, premaizjavi generala Perišića 21. jula 1994, u oruţanoj borbi

angaţovano preko 10.000 starješina Vojske Jugoslavije: „ostalo 6.800

starešina, koji su prihvatili sisteme, narod i organizaciju i uspešno vode

borbu. Do sada smo na njihove zahteve poslali još ukupno 3.795 stalno u

prekomandu i 187 ljudi koji se naizmeniĉno menjaju, jer su oni

deficitarni kadrovi – i ovde i tamo, pa su bitni.”75

Momĉilo Perišić je na sjednici Vrhovnog savjeta odbrane 27. septembra

1994. izjavio da u „Republici Srpskoj” „u dve kategorije, tamo ukupno

ima 4.614. ljudi – pripadnikaVojske Jugoslavije ('2.634 oficira, vojnika po

ugovoru 292 i civilnih lica 1.688 – ukupno 4.614 lica'). Do kraja godine

trebalo bi da damo 5 miliona i 622 hiljade dinara kao neku vrstu pomoći

(tj. 'plate za pripadnike Vojske Jugoslavije u Republici Srpskoj'). To

proseĉno iznosi nešto više od milion dinara.”76

Pored toga, Savezna republika Jugoslavije je, prema Perišiću (u Saveznoj

republici Jugoslaviji), izdrţavala i „oko 15 hiljada ljudi kao njihove

porodice”.77

Sredstva namijenjena za 30. kadrovski centar je, tvrdi Slobodan

Milošević, Savezna republika Jugoslavija obezbjeĊivala budţetom („Imamo

ove pare u budţetu”).78

73


beleške sa 21. sednice Vrhovnog saveta odbrane, odrţane 7. juna 1994. godine. 74


beleške sa 22. sednice Vrhovnog saveta odbrane,odrţane 21. jula 1994. godine. 75


beleške sa 23. sednice Vrhovnog saveta odbrane,odrţane 21. jula 1994. godine. 76


beleške sa 27. sednice Vrhovnog saveta odbrane, odrţane 27. septembra 1994. godine. 77

Isto. 78

Isto.

41

Prof. dr. Lejla Kodrić-Zaimović



UDK 930.85


PARTICIPATORNA KULTURA I BAŠTINSKE USTANOVE:

PROBLEMI I MOGUĆNOSTI DIZAJNIRANJA

DJELOTVORNE KORISNIĈKE PLATFORME

THE PARTICIPATORY CULTURE AND HERITAGE

INSTITUTIONS: PROBLEMS AND POTENTIALS OF

DESIGNING EFFICIENT USER'S PLATFORM

Sažetak Rad propituje mogućnosti i uvjete učešća baštinskih ustanova u okruţenju aktuelne,

participatorne kulture. Polazeći od razumijevanja participatorne kulture uopće,

preko razumijevanja učinaka koje participatorna kultura ostvaruje kako u teoriji

tako i u praksi ustanova baštine, rad prati niz promjena koje prolaze baštinske

ustanove usvajajući participatorne tehnike s ciljem izrastanja u participatornu

ustanovu kulture. Pritom, slijedeći istaknute primjere dobre prakse iz Evrope i

svijeta, ukazuje se na prednosti, ali i na eventualne „zamke“ učešća korisnika u

kuratorijalnim aktivnostima baštinskih ustanova, sve vrijeme insistirajući na potrebi

adekvatnog metadizajna participatorne korisničke platforme. U razvoju adekvatnih

strategija uključivanja korisnika u praksu ustanova baštine, posebice na nivou

kokreiranja i dijeljenja jedinica građe, prepoznaje se kontinuiranje ustanova

baštine i u okruţenju participatorne kulture. Istovremeno, participatorna baštinska

ustanova razumijeva se kao novo, ali i dalje ne i isključivo jedino lice ustanova

baštine današnjice, pri čemu se kao nezaobilazne za funkcionalnu praksu baštinskih

ustanova budućnosti i dalje prepoznajuprofesionalna ekspertiza baštinske ustanove

i njezinog baštinskog stručnjaka.

Ključne riječi: baštinske ustanove, participatorna kultura, društveni mediji,

metadizajn korisničke platforme, strateški razvoj i upravljanje korisničkim

doprinosom

42

Summary

The paper questions potentials and conditions of participation of heritage

institutions in the context of current, participatory culture. Starting from the

understanding of participatory culture in general, through the understanding of

participatory culture effects on heritage institutions' both theory and practice, the

paper monitors changes that heritage institutions go through by adopting

participatory techniques, with a goal of development into participatory heritage

institutions. Following the best practice examples from Europe and around the

world, the paper indicates advantages but also potential „pitfalls“ of user's

participation in heritage institutions curatorial activities, all the while insisting on

the need of adequate metadesign for participatory user's platform. In developing

adequate strategies of involving users in the practice of heritage institutions,

especially at the level of co-creating and sharing material items, continuation of

heritage institutions is recognized even in the context of participatory culture. At the

same time, participatory heritage institution is understood as a new, but still not the

only, exclusive face of nowadays heritage institutions, while professional expertise

of heritage institutions as well as expertise of their heritage professionals is still

recognized as unavoidable for functional practice of heritage institutions of the

future.

Keywords: heritage institutions, participatory culture, social media, user's platform

metadesign, strategic development and managing of user's contribution

Kreiranje nove uloge muzeja i

ostalih baštinskih ustanova

podrazumijeva i baštinske

ustanove koje su dobre za

različite ljude u različitim

danima na različite načine. (Simon, 2010)

1. Ka razumijevanju participatorne kulture

Društvene manifestacije i prakse baštinskih ustanova kontinuirano su se

modificirale u skladu sa širim naĉinima razumijevanja, istraţivanja,

percipiranja i diseminiranja kulture, dok su, opet, viĊenja i razumijevanja

kulture dio šireg, općeg svjetonazora, takvog koji je razvijan pod utjecajem

niza društvenih, proizvodnih, tehnoloških, posljediĉnih sociokulturnih,

mentalnih i inih promjena. U posljednjem desetljeću djelatnosti, prakse ali i

43

oĉekivanja zajednice korisnika ustanova baštine, nakon nekolika desetljeća

fokusiranosti na izgradnju i distribuciju digitalnih baštinskih zbirki, pod

pritiskom su korisniĉke potrebe za dizajniranjem djelotvorne korisniĉke

platforme – prije svega one povezane s participatornim modelom kulture. U

tom se smislu, na neki naĉin, u ustanovama baštine trenutno realiziraju ili,

još preciznije, naziru rezultati i posljedice sad već najmanje jedno desetljeće

stare prakse korištenja raznolikih web 2.0 alata u praksi baštinskih ustanova.

Oĉito je to da pojam participatorne kulture, kao novog oblika kulture koji se

suprotstavlja pojmu pukog, jednosmjernog korisniĉkog konzumiranja

kulture, a u pravcu njenog konzumiranja od tzv. prosumersa1, po principu

tzv. produsagea2 postaje sve više odreĊujući i za baštinske ustanove

današnjice, naslanjajući se i na neke ranije prakse, istina, znatno ograniĉenije

korisniĉke participacije u ustanovama baštine. Promjena od ĉiste produkcije,

na jednoj, i korištenja, na drugoj strani, na tzv. produsage vaţna je i zahvata

raznolike, ne samo kulturne djelatnosti, a u tehnološkom smislu osigurana je

upotrebom i afirmiranjem raznolikih alata web 2.0 tehnologije. Jasno je da

raznoliki oblici korisniĉke participacije rastu i razvijaju se s razvojem

baštinskih ustanova, ali uĉešće korisnika u dizajniranju i diseminiranju

baštinskih objekata i praksi danas izrasta do razine zasebne kulture, takve

koja se odreĊuje kao participatorna kultura.Raznolike ustanove baštine

1U aktuelnoj interpretaciji tzv. Prosumer osoba je koja istovremeno i proizvodi i koristi

medije, a pojam se izvodi po principu „proizvodnje od korisnika“. Termin je kovanica

ameriĉkog futuriste Alvina Tofflera, a prvi put pojavljuje se u njegovoj knjizi The Third

Wave iz 1980, a na tragu tumaĉenja iz njegovih ranijih knjiga, recimo, knjige Future Shock

iz 1970, o pucanju granica izmeĊu proizvoĊaĉa i potrošaĉa u okruţenju masovnih medija i

komunikacije, kao i knjige Take Today (1972) Marchalla McLuhana i Barringtona Newitta,

sa sliĉnom interpretacijom o tome da će s elektrotehnologijom potrošaĉ istovremeno postati

i proizvoĊaĉ informacija. Uprkos ĉinjenici da je pojam u upotrebi već nekolike decenije,

svoju punu teorijsku elaboraciju dobiva tek u novije vrijeme, poĉev od knjige Dona

Tapscotta The Digital Economy iz 1995, a posebice od kultnog teksta Georga Ritzera i

Nathana JurgensonaProduction, Consumption, Prosumption iz 2010, u kojem je pojam

oznaĉen kao odreĊujući i za aktuelne web 2.0 tehnologije. Usp. Prosumer, Wikipedia,

dostupno na:https://en.wikipedia.org/wiki/Prosumer [2. 3. 2016.]. 2Pojam produsage kovanica je rijeĉi „proizvodnja“ i „upotreba“ i to australijskog medijskog

struĉnjaka Axela Brunsa. Ovaj neologizam populariziran je u njegovoj knjizi Blogs,

Wikipedia, Second Life and Beyond: From Production to Produsage iz 2008. Tzv.

produsage referira na korisniĉki generiranu kreaciju sadrţaja, a koja je danas odlika

raznolikih online okruţenja, tipa wikipedije, slobodnih softvera, blogosfere i dr. Koncept

oznaĉava pucanje granica izmeĊu pasivne potrošnje i aktivne proizvodnje na naĉin da se

gubi granica izmeĊu proizvoĊaĉa i potrošaĉa ili korisnika sadrţaja, s obzirom na to da i

korisnici igraju aktivnu ulogu proizvoĊaĉa, bilo da su svjesni ili, pak, nesvjesni te uloge.

Samim time, termin produser odnosi se na pojedinca koji je ukljuĉen u aktivnosti

produsagea. Otvoreni softver i wikipedija, za Brunsa, najeklatantniji su primjeri procesa o

kojima govori. Usp. Produsage,Wikipedia, dostupno na:

https://en.wikipedia.org/wiki/Produsage [2. 3. 2016.].

https://en.wikipedia.org/wiki/Prosumer

https://en.wikipedia.org/wiki/Produsage

44

tradicionalno su ukljuĉivale korisnike u dizajniranje novih usluga, najĉešće

po principu tzv. fokus-grupa ili odbora za vrednovanje usluga, što se od

participacije unutar participatorne kulture razlikuje umnogome:

participatorni procesi unutar tradicionalne baštinske ustanove institucionalno

su definirani, ograniĉenog vremenskog opsega i ukljuĉuju manji broj,

najĉešće strateški odabranih korisnika. Nasuprot tome, participatornost nove

generacije baštinskih ustanova podrazumijeva tzv. „kulturu konvergencije“,

transformirajući participaciju iz „neĉeg ograniĉenog i nefrekventnog u nešto

dostupno bilo kada, za bilo koga i bilo gdje“ (Jenkins 2006).3Web 2.0 alati

poput wikija, blogova, podcasta, društvenih mreţa i sl. ĉine kulturu i praksu

ustanova baštine participativnijom, otvorenijom ali istovremeno i

izloţenijom – što preispituje tradicionalnu ulogu baštinskih ustanova kao

„autoritativnog ĉuvara“ informacija i znanja – mijenjajući dosadašnja

razumijevanja misije, uloge i vrijednosti ne samo ustanova baštine već i

korisniĉke zajednice.

Ustanove baštine, barem u društvenim zajednicama koje prednjaĉe u

inovativnim praksama, sve više su prostori virtuelnog okupljanja tzv.

prosumersa, a ohrabrivanje saradniĉkih modela po principu tzv. affinity

groups4 postaje sine qua non svake ustanove baštine koja prati opće trendove

korištenja i dijeljenja informacija i znanja u savremenom okruţenju.

Participatorna kultura, kao rezultat upotrebe medija za proizvodnju i

dijeljenje informacija na naĉin koji nije uvjetovan ranijim, privilegiranim

društvenim pozicijama moći, hipotetski se otvara prema svima, i to, kako

lucidno utvrĊuje A. Bruns, po principu ekvipotencijaliteta: „vještine i

sposobnosti korisnika koji uĉestvuju u participaciji nisu jednake, ali svi

imaju jednake mogućnosti da daju vrijedan doprinos ideji ili projektu“

(Bruns 2008).Svaki korisnik ima jednaku priliku da znaĉenjski uĉestvuje u

tzv. produsageu. Participatorna kultura rezultat je općih društvenih promjena

potaknutih, izmeĊu ostalog, i promjenama u tehnološkom sektoru, prije

svega u sektoru internetske tehnologije (posebno weba 2.0), dok je,

istovremeno, participatorna kultura i takva da sama generira ili intervenira u

3Usp. Jenkins, Henry. Odlikama i potencijalima participatorne kulture, posebice unutar

graĊanskog aktivizma, posebno plodno bavio se znanstvenik u oblasti medija Henry Jenkins,

a koautorska studijaConfronting the Challenges of Participatory Culture: Media Education

for the 21st Century iz 2006. dotad najcjelovitije elaborira i saţima odlike participatorne

kulture. Usp. Jenkins, H. et al. (2006) Confronting the Challenges of Participatory Culture:

Media Education for the 21st Century [e-knjiga], dostupno

na:https://mitpress.mit.edu/sites/default/files/titles/free_download/9780262513623_Confront

ing_the_Challenges.pdf. [2. 3. 2016.]. 4Grupe okupljene oko zajedniĉkih ciljeva i interesa, kojima pojedinci pripadaju bilo

formalno bilo neformalno. Usp. Affinity Group,Wikipedia, dostupno na:

https://en.wikipedia.org/wiki/Affinity_group [2. 3. 2016.].

https://mitpress.mit.edu/sites/default/files/titles/free_download/9780262513623_Confronting_the_Challenges.pdf


https://en.wikipedia.org/wiki/Affinity_group

45

društvene promjene povezane s politikom, ekonomijom, obrazovanjem,

kulturom i sl.5

Lahkoća kreiranja, dijeljenja, dopisivanja i komentiranja sadrţaja, bez ranije

potrebnih uskospecijaliziranih znanja i vještina, bez potrebe poznavanja

tajne posvećenosti, prije svega one povezane s tehniĉkim kompetencijama,

uz slobodne sadrţaje i programe dostupne zajednici online korisnika, ĉini i

kulturu demokratskijom formom komuniciranja, na jednoj strani, ali i

izloţenijom, te uvjetno govoreći, ugroţenijom, na drugoj strani. Oĉito je, uz

participatorne sadrţaje i platforme i ustanove baštine postaju

personaliziranije nego ikada prije, ali i takve da sve više ţive od tzv. kulture

amatera6, od „ukljuĉivanja u konverzaciju“ (Proctor, 2010) nebrojeno

mnogo glasova – mijenjajući tradicionalne temelje i vrijednosti baštinskih

ustanova, tipa autoriteta, pouzdanosti, provjerenosti, taĉnosti i sl.

Oĉito je to da se širi dijalog izmeĊu baštinskih ustanova i njenih

korisnika.Ustanove baštine sve više profitiraju od tzv. javne mudrosti, ali

moraju pruţiti i adekvatan odgovor na zahtjeve participatorne kulture, i dalje

se starajući o svojim temeljnim baštinskim poslanjima. Odgovori su novi i

prilagoĊeni participatornim potrebama korisnika, ali i dalje strateški, takvi da

afirmiraju trajna baštinska poslanja. Stoga je promišljeno, strategijsko i

konstruktivno dizajniranje adekvatne korisniĉke platforme prilagoĊene

potrebama participatorne kulture u cjelini nezaobilazna taĉka upravljanja

baštinskim ustanovama danas. Baštinske ustanove svjesne su oĉitih promjena

i izmijenjenih korisniĉkih potreba, najĉešće reagiraju na njih na naĉin

upotrebe web 2.0 alata – nerijetko, naţalost, iskljuĉivo u promotivne svrhe –

ali, ukoliko ţele ostvariti stvarnu korisniĉku participaciju na nivou

dizajniranja i dijeljenja objekata baštine, trebaju se pozabaviti strateškim

dizajniranjem djelotvorne participatorne platforme. Baštinska ustanova 2.0

nije izmijenjena samo u tehniĉkom već prije svega u sociotehniĉkom smislu

– ukoliko se ţeli ostvariti stvarna korisniĉka participacija, „kuratori trebaju

djelimiĉno odustati od kontrole, a korisnici poĉeti proizvoditi stvarna

znaĉenja“ (Liew 2013). Pritom, jasno je to da „korisnici ţele biti potrošaĉi u

nekim, a aktivni kontributori u drugim aktivnostima. Biti potrošaĉ ili aktivni

kontributor nije odlika osobe, već konteksta“ (Jenkins 2006). Stoga se za

5Usp., npr., promjene koje su tzv. 2.0 svjetonazor te mobilna i internetska tehnologija

povezana s participatornim medijima unijeli u društveno-politiĉke dogaĊaje, kakvi su

Arapsko proljeće, rat u Ukrajini, online pokreti za spašavanje arhitektonskog naslijeĊa

Bliskog i Srednjeg istoka i dr. 6O novim ĉitanjima teorije kulta amatera Andrewa Keena usp. Seijdel, J.(2010)„De waarde

van de amateur“, Fonds BKVB, Amsterdam, prema Van Dijk, D.(2011) Exploring Heritage

in Participatory Culture: The MuseumApp [online], dostupno na

http://www.museumsandtheweb.com/mw2011/papers/exploring_heritage_in_participatory_

culture_th.html. [3. 3. 2016.].

http://www.museumsandtheweb.com/mw2011/papers/exploring_heritage_in_participatory_culture_th.html


46

ustanove baštine kao sve vaţniji imperativ nadaje osiguranje uvjeta u kojima

će korisnici uĉestvovati u „aktivnostima od liĉnog znaĉaja“, ĉemu adekvatno

dizajnirana participatorna platforma svakako doprinosi. Na tom tragu je i

ĉinjenica da „ljudi već ostavljaju tragove emocionalnih i intelektualnih

iskustava u virtuelnom svijetu, a što zagovaraju društvene platforme; muzeji

odavno memorijaliziraju identitet grada; kultura participacije dozvoljava

prepoznavanje onog što je nama vaţno: dijeljenje sa 'zajednicom

istomišljenika'“ (Van Dijk 2011).

2. Od Acropolisa ka Agori

Većina baštinskih ustanova danas eksperimentira s razliĉitim formama

participatorne kulture, nerijetko iskljuĉivo marketinški, a ne na nivou graĊe,

koristeći, pritom, prije svega društvene mreţe. Za ustanove baštine u tom se

smislu kao pitanja od presudnog znaĉaja nameću sljedeća: 1) koji su modusi

i dubina korisniĉke participacije, 2) metadizajn7 korisniĉke participatorne

platforme te 3) strategijska implementacija participatornih alata u sektoru

kulture.

Istina, upotreba društvenog softvera u ustanovama baštine tek privodi kraju

svoju prvu deceniju, pa otud ne ĉudi ĉinjenica da stvarni projekti još uvijek

više registriraju participaciju u promotivne, a ne u svrhe koje interveniraju u

sadrţaje baštinskih zbirki i time doprinose kreiranju novog znanja. Baštinske

ustanove proţivljavaju razvojnu fazu koju je N. Proctor okarakterizirala kao

„transfer s Acropolisa ka Agori“ (2010), ka „iskorištavanju potencijala

kolektivne inteligencije mase“ (Liew 2013) te kao prijelaz komunikacije s

„jednog na mnoge“ ka komunikaciji „mnogi na mnoge“ (Russo et al. 2008,

prema Liew 2014). Digitalna zajednica korisnika oĉekuje da bude ukljuĉena,

prateći promjene od vremena tzv. masovnih medija kao „upakovanih medija“

7Pod pojmom metadizajn u kontekstu participatorne kulture i aktuelne prakse ustanova

baštine podrazumijevaju se aktivnosti na izgradnji okvira za dizajn, upravljanje i odrţavanje

efikasne participatorne platforme namijenjene korisnicima, ali s uĉincima koji svojom

kvalitetom doprinose radu ustanove, kao i korisnicima meĊusobno. Metadizajn je

konceptualni okvir vezan uz dizajn socio-tehnoloških sistema, pri ĉemu je dizajn i razvoj

sistema udruţen s njegovim korištenjem i razvija se uporedo s korištenjem sistema. Više o

ovome usp. Fisher i Giaccardi (2006), prema: Liew, C. L.(2013) Digital cultural heritage

2.0: a metadesign consideration. Metadizajn poĉiva na uvjerenju da korisnici mogu biti

aktivni kontributori koji transcendiraju originalnu funkcionalnost i sadrţaj sistema. Više o

ovome usp. Fisher (2007), prema: Liew, C. L. (2013) Digital cultural heritage 2.0: a

metadesign consideration. Kljuĉni aspekt pojma je „dizajniranje dizajna“, ukljuĉujući

procese koji olakšavaju društvenu kreativnost i inovacije, prije nego fokusiranje na fiksirane

strukture i sadrţaje.

47

ka participatornim medijima kao „konverzacijskim medijima“ (Jenkins

2006).S obzirom na to da se proizvodnja kulture otvara prema mnogima,

postavlja se pitanje nove prirode baštinskog objekta, ali i izmijenjene uloge

ustanove koja skrbi o baštini. Unutar participatornog online okruţenja oĉito

se mijenja paradigma ustanova baštine, koje se od „pouzdanih ĉuvara“ sve

više kreću ka „facilitatorima pristupa“ (Liew 2014).

Participatorna kulturna ustanova u interpretaciji N. Simon, imajući u vidu

prije svega savremeni muzej, ali i ostale pojavne oblike ustanova baštine,

„mjesto je gdje korisnici kreiraju i dijele sadrţaje te se povezuju oko

odreĊenog sadrţaja. Kreirati znaĉi da korisnici doprinose svojim idejama,

objektima i kreativnim ekspresijama kako ustanovi tako i jedni drugima.

Dijeliti znaĉi da ljudi diskutiraju, nose kući, remiksuju, redistribuiraju i ono

što vide i ono što prave prilikom svoje posjete. Povezivati se znaĉi da se

korisnici socijaliziraju jedni s drugima – i osoblje i korisnici – na naĉin da

dijele zajedniĉke interese. Oko sadrţaja znaĉi da se korisniĉka konverzacija i

kreacija fokusira na ĉinjenice, objekte i ideje koje su od znaĉaja za ustanovu

koja je u pitanju“ (Simon 2010). Cilj participatornih tehnika u baštinskim

ustanovama jeste odgovoriti na korisniĉka oĉekivanja u vezi s aktivnim

korisniĉkim angaţmanom i uraditi to na naĉin koji podrţava i nastavlja

misiju i temeljne vrijednosti ustanove. Participatorna kulturna ustanova

poziva korisnike da dopunjavaju te da odgovaraju na prikazane objekte

kulture. Ona osvjetljuje razliĉita mišljenja i raznolike kreacije, i to, što

posebno valja naglasiti,nestručnjaka. Ljudi koriste kulturnu ustanovu kao

mjesto susreta za dijalog u vezi s predstavljenim sadrţajima. Umjesto da su

kulturne ustanove „o neĉemu“ ili „za nekoga“, participatorna ustanova

kreirana je i upravljana „sa“ korisnicima (Simon 2010).

Usvajanje obiljeţja participatorne kulture unutar baštinskog sektora valja

razumijevati ne kao zamjenu tradicionalne baštinske ustanove

participatornom, već, prije svega, kao njezino kontinuiranje i unapreĊenje u

skladu s novim naĉinima razumijevanja i korištenja kulture. U tumaĉenju N.

Simon (2010), unutar participatorne baštinske ustanove prevazilaze se neka

od uobiĉajenih nezadovoljstava korisnika unutar tradicionalnih baštinskih

ustanova: 1) kulturna ustanova irelevantna je za moj ţivot, odgovarajući na

korisniĉke ţelje, ideje, priĉe i sl., kulturna ustanova pomaţe publici da se

liĉno ukljuĉi u rad ustanove, 2) ustanova se nikada ne mijenja – jednom se

posjeti i nema razloga za povratak, 3) autoritativni glasovi ustanove ne

dozvoljavaju moju taĉku gledišta niti mi pruţaju kontekst za razumijevanje

predstavljenog, 4) ustanova nije kreativno mjesto gdje mogu izraziti sebe i

doprinijeti historiji, nauci i umjetnosti, 5) ustanova nije ugodno mjesto

društvenog okupljanja.

Razlika izmeĊu tradicionalne i participatorne baštinske ustanove ogleda se

ponajprije u „naĉinu na koji informacija teĉe izmeĊu ustanove i korisnika. U

48

tradicionalnim uslugama i programima ustanova osigurava sadrţaj za

korisniĉko korištenje. Dizajneri se fokusiraju na opise, konzistentnost i

visoku kvalitetu, tako da je sadrţaj pristupaĉan svim korisnicima. U

participatornim projektima ustanova podrţava višesmjerno iskustvo sadrţaja.

Ustanovafunkcionira kao 'platforma' koja povezuje razliĉite korisnike, koji

funkcioniraju kao kreatori sadrţaja, njegovi distributeri, konzumenti, kritiĉari

i kolaboratori. Ustanova ne moţe garantirati konzistentnost korisniĉkog

iskustva – umjesto toga osigurava mogućnosti za raznolika koproizvoĊaĉka

korisniĉka iskustva“ (Simon 2010).

Stoga participatorna baštinska ustanova nije samo poţeljna „dodatna

vrijednost“ na postojeće usluge i prakse, već je valja razumijevati kao

kontinuiranje trajnih poslanja i misija ustanova baštine, istina, u novom

društvenom ambijentu i izmijenjenom sociokulturnom kontekstu, a u kojem

su i baštinske ustanove prešle put od „biti o neĉemu“, preko „biti za nekoga“,

pa sve do „biti s nekim“ (Simon 2010). Kroz strateški razvoj adekvatno

dizajnirane korisniĉke platforme, a prije svega kroz odgovaranje na zahtjeve

koje publika i korisnici oĉekuju te i inaĉe implementirajuu svojim

obrazovnim, poslovnim i privatnim online zajednicama, baštinske ustanove

prelaze još jedan vaţan put – od „lijepo ih je imati“ ka „moraju se imati“

(Simon 2010).

3. Metadizajn za participatornu baštinsku ustanovu

Participatorna kultura svekoliki je fenomen današnjice, koji prevazilazi

okvire prakse baštinskih ustanova u uţem smislu, te se pojavljuje, pored

ostalog, i kao novi naĉin korištenja informacija unutar raznolikih sektora, s

povezujućom odrednicom redefiniranja odnosa na relaciji proizvoĊaĉ –

korisnik informacija, a u pravcu njihove hibridizacije, te uz oĉito

redefiniranje pojmova pouzdanosti, autoriteta, pozicije moći i sl.

U baštinskom sektoru, barem u razvijenijim zajednicama, ne nedostaje

svijest o znaĉaju participatorne kulture te o promjenama koje donosi, no, u

smislu praktiĉnih implementacija, posebice onih na nivou graĊe, pomaci su

zanemarivi. Pozivanje publike i korisnika da budu dio kuratorijalnih procesa

temeljni je zahtjev participatorne baštinske ustanove, ali i zahtjev u kojem se

ogleda fundamentalna promjena u radu nove generacije baštinskih ustanova

– veća izloţenost korisnicima u smislu mogućnosti kreiranja, a ne samo

korištenja i vrednovanja postojećih sadrţaja. Ovakvo što podrazumijeva i

razvoj novih strategija ne samo korištenja već i korisniĉke proizvodnje

baštinske graĊe, što su procesi koje baštinske ustanove trebaju dokraja

valjano osmisliti, a kako trajna poslanja baštinskih ustanova ne bi bila

49

narušena. Baštinske ustanove koje eksperimentiraju s društvenim medijima

najprije trebaju osmisliti adekvatan metadizajn korisniĉke platforme, a kako

bi svrha, dubina i modusi korisniĉke participacije bili adekvatno definirani.

Većina baštinskih ustanova još uvijek društvene medije koristi za

svakodnevno informiranje javnosti o svojim aktivnostima, dakle, u

promotivne svrhe, dok je participacija koja intervenira u sadrţaje zbirki još

uvijek rjeĊa pojava. S obzirom na to da je osiguranje korisniĉkog pristupa

opisima i sadrţajima baštinskih objekata poţeljna i oĉekivana aktivnost

unutar baštinskih ustanova, ali i takva da otvara pitanja autentiĉnosti,

cjelovitosti i pouzdanosti baštinskih objekata nad kojima je izvršena

„korisniĉka intervencija“, postaje jasno da se ustanove trebaju zaštiti

adekvatnim metadizajnom participatorne platforme. Takvo što

podrazumijeva „kreiranje korisniĉkog okvira za dizajn, upravljanje i

odrţavanje korisniĉke platforme“, a kako se ne bi desila situacija u kojoj

„ustanova osigurava platformu, ali ne i upute i podršku korisnicima uz koju

će se razvijati, riskirajući korisniĉki doprinos koji je neadekvatan i

površinske prirode – takav da propušta stvoriti dodatnu vrijednost za

baštinske ustanove“ (Liew 2013).

Općenito govoreći, postoji nedostatak jasnih smjernica o tome kako

efektivno dizajnirati i upravljati participatornom korisniĉkom platformom, na

naĉin koji će sprijeĉiti da korisnici ustanova baštine svojom participacijom

proizvode „dodatnu buku i šum“. U cilju postizanja efektivne participatorne

platforme, iskustva iz prakse ukazuju na vaţnost, prije svega, „moderacije

korisnika“, jer korisnici bolje reagiraju unutar nekog zadatog okvira, „tamo

gdje postoji neka koreografija korisnika“ (Liew 2013).

Stoga, iako praksa ustanova baštine biljeţi porast zahtjeva za kreativnom

ekspresijom meĊu korisnicima, cilj participatornih tehnika unutar ustanova

baštine jeste postići takvo što uz kontinuiranje trajnih baštinskih ciljeva i

poslanja. Uz primjenu participatornih tehnika, baštinska ustanova

relevantnija je i esencijalnija u zajednici nego ikada prije, „ali se korisnici

moraju ukljuĉivati uz standardizaciju participatornih tehnika – rijeĉju, uz

adekvatan dizajn“ (Simon 2010). Kvalitet participacije u „društvu amatera“

podrazumijeva „dizajniranje korisniĉke platforme tako da sadrţaj koji

amateri kreiraju i dijele bude predstavljen na atraktivan naĉin. Podrţavanje

participacije znaĉi davanje povjerenja korisniku i njegovim sposobnostima

da kreira, remiksuje i redistribuira sadrţaj. Odnosi izmeĊu svih uĉesnika

participacije sada su fluidniji i s više jednakosti“ (Simon 2010).

Modeliranje oĉekivanog i ţeljenog korisniĉkog doprinosa, dakle, pojavljuje

se kao krajnji cilj baštinskih ustanova onda kada je participatorna baštinska

ustanova u pitanju – a ĉime se ustanove baštine štite od upadanja u zamku

iskljuĉivo „zabavljaĉke“ uloge doprinosa korisnika, a na raĉun kreiranja

stvarne „dodatne vrijednosti“ unutar ustanove. I kako podsjeća N. Simon

50

„baštinska ustanova trebala bi biti participatorna, danas ne da bi bila zabavna

ili atraktivna, već da bi odgovarala institucijskim ciljevima“ (2010). Ne

gubeći se u zabavljaĉkoj funkciji korisniĉkog doprinosa, a po principu da je

„glavni neprijatelj umjetnosti odsustvo bilo kakvih ograniĉenja“, baštinska

ustanova treba specificirati dubinu i moduse korisniĉke participacije, imajući

u vidu i to da „uspješna socijalna iskustva ne poĉinju dizajniranjem za masu“

(Simon 2010). Pravila dobre korisniĉke participacije podrazumijevaju i to da

se jasno specificira kako će korisniĉki doprinos biti prikazan, pohranjen i

iskorišten, „jer raznoliki modeli ohrabruju korisnike da uĉestvuju, a model

visoke kvalitete ih inspirira da doprinos obave kvalitetno“ (Simon 2010).

Tako se modeliranje ţeljenog korisniĉkog ponašanja pojavljuje kao

modeliranje kvalitete, pri ĉemu se kao kljuĉni pojam pojavljuje metadizajn

participatorne korisniĉke platforme, na jednoj, te radikalno povjerenje prema

korisniku, na drugoj strani. Granica povjerenja koje se ukazuje javnosti

postaje kljuĉni problem, a tzv. kokreacija, uz ostale participatorne tehnike,

ono što u temeljima iskušava institucijsku kulturu današnjice.

No, kako pokazuju iskustva iz prakse, „o participaciji je lakše govoriti nego

je implementirati“ (Simon 2010). Kako to na primjeru participatornog

muzeja, ali i uz moguću primjenu na ostale ustanove baštine, jasno elaborira

N. Simon, postoji niz razloga zašto je participacija zahtjevna za baštinske

ustanove. Najprije, meĊu baštinskim struĉnjacima ĉesto je prati glas

nepoţeljnog dodatka, pa se zagovaranje participatornih praksi za baštinske

ustanove od istaknutih baštinskih struĉnjaka ili na primjerima dobre prakse

baštinskih ustanova nadaje kao vid senzibiliziranja baštinskog sektora na

novu, participatornu kulturu – uz polazište da participatorne tehnike, pored

niza novina koje donose, i dalje kontinuiraju, a ne iskljuĉuju tradicionalna

baštinska poslanja. Participatorne tehnike, usto, ĉesto su „uznemirujuće“ za

ustanovu, jer podrazumijevaju i djelimiĉan gubitak kontrole te veći upliv

korisniĉkog doprinosa, pa se otvorena rasprava o mogućim prednostima i

rizicima korisniĉkog uĉešća, posebno na nivou baštinske graĊe, ĉini nuţnom.

Uza sve to, participatorni projekti fundamentalno mijenjaju odnose izmeĊu

ustanove i korisnikaali i izmeĊu korisnika meĊusobno, polazeći od nove

vrste povjerenja. TakoĊer, participatorni projekti uvode novu vrstu

korisniĉkog iskustva, te ne mogu biti mjereni tradicionalnim alatima

procjene kvalitete usluga, pa su, upravo zbog svog rasta i nedovršenosti,

vremenski i finansijski zahtjevniji od tradicionalnih, ne toliko u smislu

razvoja participatorne platforme, koliko u smislu njezinog odrţavanja.

Ipak, kako ujednaĉavanje baštinskih usluga i praksi s ostalim poslovnim,

obrazovnim, privatnim i drugim online zajednicama u kojima korisnici

svakodnevno uĉestvuju postaje imperativ, te kako san o baštinskoj ustanovi

koja postaje bolja što je veći broj ljudi koristi i dalje traje, uz svijest da

51

participatornost ne ugroţava, već kontinuira i obogaćuje baštinsku ustanovu,

dizajniranje adekvatne participatorne platforme za korisnike realizira se kao

jedan od temeljnih zahtjeva uspješnog poslovanja baštinskih ustanova

današnjice.

4. Iskustva iz prakse ustanova baštine u susretu

s participatornom kulturom

Polazeći od ideje da su „ljudi oduvijek ţeljeli priĉati priĉe o svojim

iskustvima i povezivati se s onima koji dijele iste vrijednosti“ (Van Dijk

2011), baštinske ustanove današnjice koriste nove, participatorne medije,

angaţirajući korisnike i publiku u korištenju i interpretaciji baštine u opsegu

i na naĉine koji prevazilaze korisniĉki angaţman unutar tradicionalne

baštinske ustanove. Recimo, participatorne tehnike postaju sve popularnije

sastavnice i tzv. kulturnih obilazaka (engl. cultural walk) viĊenih i kao

„personalizirano mapiranje grada“, kombinirajući znanje o baštinskim

lokalitetima sjednostavnom, finansijski pristupaĉnom i neelitiziranom

mobilnom telefonijom. Na tragu ideje da korisnici baštinskih objekata i

lokaliteta proizvode vlastita znaĉenja u susretu s objektima kulture, te još i

dalje, da je baštinski objekt i dalje upotrebiv, funkcionalan i „ţiv“ iskljuĉivo

ukoliko kontinuirano proizvodi znaĉenje u susretu s korisnicima i publikom,

baštinske ustanove diljem svijeta osvješćuju potencijal participatornih

tehnika i medija u svrhu kontinuiranja upotrebe objekata baštine – ulazeći u

dijalog s korisnicima te dobivajući od korisnika povratnu informaciju o

baštinskom objektu. Referirajući na ĉinjenicu da baštinske ustanove nisu

okrenute iskljuĉivo fenomenu prošlosti niti „gomilanju“ objekata baštine koji

su svjedoci vremena, a kakva je ĉesto njihova populistiĉka interpretacija, već

su i aktivni proizvoĊaĉi onog što je za baštinu vezano „danas“, Muzej

Amsterdama, u saradnji s partnerima, još 2011. godine pokreće projekt The

MuseumApp8, kreirajući participatornu platformu otvorenu za korisniĉki

doprinos u interpretaciji vaţnih gradskih lokaliteta, po principu koji

prepoznaje i afirmira ulogu korisnika u kreiranju ali i u kontinuiranju

objekata baštine, uz moto I make history. The MuseumApp aplikacija, kao

slobodna aplikacija razvijena s ciljem da bude tzv. culture smartaplikacija ali

i prilagoĊena aktuelnoj mobilnoj tehnologiji, kao tehnologiji općenito

dostupnoj korisnicima, usmjerena je dvjema skupinama krajnjih korisnika:

tzv. kulturnoj publici te muzejskim profesionalcima. Iskorištavanje

kreativnih sposobnosti publike i angaţiranje njihovog doprinosa u vidu

8Više o projektu The Museum App dostupno na:http://museumapp.nl/ [3. 3. 2016.].

http://museumapp.nl/

52

vlastitih fotografija, videozapisa, uspomena, dojmova, komentara, i to s „lica

mjesta“, s otvorenog baštinskog lokaliteta, prepoznaje se kao dodatna

vrijednost u praksi muzeja ali i kao svojevrsno „društveno ljepilo“ (Liew

2014), kao sredstvo društvene kohezije te osnaţivanja uloge muzeja kao

prostora u kojem se korisnici mogu povezivati, dijeleći vlastita iskustva i

doţivljaje. Istovremeno, korisnici aplikacije posebno pozitivno ocijenili su

mogućnosti aplikacije da na odabranom lokalitetu distribuira digitalizirane

fotografije, videozapise i ostale predmete iz muzejske kolekcije vezane uz

odreĊeni gradski lokalitet, a što je i oĉito povezivanje unutar institucionalnih

i vaninstitucionalnih baštinskih zbirki i lokaliteta ali i povezivanje prošlosti

sa sadašnjošću lokaliteta. Ideja participatornog projekta i otvorene

participatorne platforme The Museum App bila je „povezati ljude i zbirke na

naĉin da pojedinci prepoznaju sebe i svoja iskustva kao dio historije, prije

nego kao puke posmatraĉe zbivanja. Povezanost platforme s društvenim

medijima tipa Twitter, Facebook i Flickr strateški usmjerava muzej prema

iskorištavanju korisniĉki generiranog sadrţaja unutar vlastitog fonda –

sabirući i prezentirajući, recimo, tweet-diskusije o razvoju kulture u

okruţenju aktuelne globalne finansijske krize i sl.“ (Van Dijk 2011).

Participatorna kultura, društveni mediji i kulturna baština danas su

nerazdvojne teme u promišljanju novog koncepta tzv. zajedničke baštine

(engl. shared heritage), a što je sintagma koja upućuje na sve izvjesniji kraj

elitistiĉkih koncepata u sektoru kulture, u pravcu pucanja granice izmeĊu tzv.

visoke kulture i javnosti, na tragu ĉinjenice da „ono što je ranije bila

privilegija znanstvenika danas je otvoreno cijeloj publici (...), pri ĉemu ove

promjene ne doprinose samo javnosti već i baštinskim ustanovama, s

obzirom na to da i one profitiraju od tzv. javne mudrosti“ (Gaitan 2014).

Pozivanje publike da bude dio kuratorijalnih procesa moţe osnaţiti i već

postojeću, institucionaliziranu baštinu. Primjeri su brojni, a neki od

zanimljivijih jesu i projekti komemoracije Prvog svjetskog rata, recimo,

Nacionalnog arhiva Francuske u saradnji s Europeanom, kroz pozivanje

korisnika na dostavljanje dokumenata, dnevnika, pisama, fotografija i drugog

dokumentarnog materijala iz privatnih kolekcija, a koji su nakon

identifikacije i obrade dokumentalista i drugih informacijskih struĉnjaka

stavljeni na uvid cijeloj javnosti preko web-stranice Europeane. Kao rezultat,

intervenirano je u sadrţaj postojećih zbirki, koje su projektom uvećane te

stavljene na besplatni uvid javnosti.9

U nekolike posljednje godine, potaknuta sistemskim uništavanjem baštinskih

lokaliteta Bliskog i Srednjeg istoka, ali i drugdje, kao sve vaţnija nameće se i

9Usp. Europeana, dostupno na: http://www.europeana1914-1918.eu/en[3. 3. 2016.].

http://www.europeana1914-1918.eu/en

53

tzv. konzervacijska uloga društvenih i participatornih medija.10

Vaţan aspekt

djelotvornosti baštine jeste i njezina sposobnost identifikacije s korisnicima /

publikom, što je proces kroz koji se baština kontinuira, odrţava i prepoznaje

kao vrijedna oĉuvanja. U formalnom i zvaniĉnom smislu oĉuvanje baštine u

nadleţnosti je drţavnih i vladinih tijela, baštinskih ustanova, finansijera i dr.,

ali, sve više uz upotrebu društvenih medija, u aktivnosti ne samo

promoviranja već sada i oĉuvanja i kontinuiranja baštine ukljuĉuje se i

javnost, posebice tamo gdje javnost prepoznaje baštinu kao dio svog

neotuĊivog identiteta. Uz participatorne platforme i društvene medije

graĊanski aktivizam u susretu s objektima baštine dobiva nove perspektive,

takve koje nisu ograniĉene lokalitetom, regijom, nacijom ili bilo kojom

drugom „granicom“, već se realizira kroz internacionalnu mreţu graĊana

zainteresiranih za oĉuvanje odreĊenih baštinskih lokaliteta s kojima se na

bilo koji naĉin identificira ili prepoznaje. U tom su smislu zanimljivi online

društveni projekti oĉuvanja baštinskih lokaliteta koje ne samo lokalna već i

svjetska zajednica korisnika / publika prepoznaje kao lokalitete od općeg

znaĉaja, tipa Help Ensure the Survival of the Syria's Cultural Heritage11

u

organizaciji World Monuments Funda, Protect Iraqi Heritage12

, potom

Saving Mes Aynak13

, u cilju podrške oĉuvanju ugroţenih afganistanskih

arheoloških lokaliteta i dr. Platforme tipa change.org14

ohrabruju ljude

diljem svijeta da se ukljuĉe u razliĉite oblike graĊanskog aktivizma, a

oĉuvanje lokaliteta od lokalnog i internacionalnog znaĉaja svakako je vaţan

aspekt djelovanja zajednice.

Vjerovatno najpopulariziraniji, najobuhvatnijih ali i jedan od najranijih

primjera šire upotrebe društvenih medija unutar prakse baštinskih

ustanova,na naĉin koji barem donekle intervenira u sadrţaje baštinskih zbirki

teu koji se ukljuĉuje niz baštinskih ustanova diljem svijeta, jeste projekt The

Commons15

iz 2008, kao saradniĉki pilot-projekt Kongresne biblioteke u

Washingtonu i popularnog servisa Flickr. The Commons projekt generiran je

idejom integracije i prezentacije fotografija iz zbirki baštinskih ustanova

10

O konzervacijskoj ulozi društvenih i participatornih medija više u: Gaitan, M.(2014)

Cultural Heritage and Social Media. 11

Usp. Help Insure the Survival of the Syria's Cultural Heritage,dostupno na:

https://www.change.org/p/help-ensure-the-survival-of-syria-s-cultural-heritage[3. 3. 2016.]. 12

Usp. Protect Iraqi Heritage,dostupno na:

https://www.change.org/p/united-nation-prime-minister-uk-government-protect-iraqi-

heritage[3.3. 2016.]. 13

Usp. Saving Mes Aynak,dostupno na:

http://www.savingmesaynak.com/; https://twitter.com/savingmesaynak.[3. 3. 2016.]. 14

Usp. change.org: the world's platform for change,dostupno na: https://www.change.org/[3.

3. 2016.]. 15

Usp. The Commons: Help us catalogue the world's public photo archives,dostupno na:

https://www.flickr.com/commons[3. 3. 2016.].

https://www.change.org/p/help-ensure-the-survival-of-syria-s-cultural-heritage

https://www.change.org/p/united-nation-prime-minister-uk-government-protect-iraqi-heritage


http://www.savingmesaynak.com/

https://twitter.com/savingmesaynak

https://www.change.org/

https://www.flickr.com/commons

54

diljem svijeta po principu tzv. „no known kopirajt ograniĉenja“16

, a koje

putem Flickra iz skrivenih svjetskih fotografskih arhiva dospijevaju na

vidjelo, što se pojavljuje kao prvi cilj projekta, te koje još, usto, u skladu sa

zahtjevima participatorne kulture, bivaju izloţene komentarima i doprinosu

korisnika, što se pojavljuje kao drugi vaţan cilj projekta. Flickrov blog u

povodu 4. obljetnice projekta The Commons on Flickr naglašava potencijal

participatorne kulture, istiĉući kako „ima primjera da je korisniĉki doprinos

fotografijama naknadno verificiran od ustanove i dodijeljen kao zvaniĉni

zapis o fotografiji“ (Miller 2012, prema Liew 2014). Projekt The Commons

trenutno ukljuĉuje rad preko 100 baštinskih ustanova diljem svijeta, meĊu

kojima su i najveće svjetske nacionalne biblioteke, arhivi i muzeji, a koje su

se uz pomoć besplatnog, ali i dalje komercijalnog alata Flickr ukljuĉile u

„povećanje pristupa javno dostupnim fotografskim kolekcijama te osiguranje

naĉina kroz koji će javnost doprinijeti informaciji i znanju“,17

što se

pojavljuju kao zvaniĉni ciljevi projekta.

I reprezentativni projekt The Commons, uz niz manjih, ali suštinski sliĉnih

participatornih projekata,upućuje na dva osnovna tipa uĉešća baštinskih

ustanova u participatornoj kulturi. Prvi, općenitiji, podrazumijeva korištenje

društvenih medija tipa institucionalnih blogova, Facebook-stranice, tweetova

i sl. u svrhu objavljivanja vijesti, dogaĊaja, profesionalnih diskusija i

aktivnosti – rijeĉju, u promotivne svrhe bez interveniranja u sadrţaje

baštinskih zbirki i objekata ili, pak, njihovih metapodataka. U suštini, cilj im

nije predstavljanje i diskutiranje baštinskih objekata, već institucionalnih

ciljeva i problema.

Drugi tip uĉešća baštinskih ustanova unutar participatorne kulture

podrazumijeva prikaz baštinske graĊe uz pomoć web 2.0 alata na naĉin koji

dozvoljava korisniĉku intervenciju u vidu anotacija, komentara ili drugih

vidova kokreiranja i ponovne upotrebe objekata i graĊe. Pritom valja

spomenuti i to da se participatorne platforme baštinskih ustanova mogu

pojavljivati dvojako: kao platforme preuzete od drugih, tipa korištenjem

servisa Flickr u projektu The Commons, ili, još rjeĊe, kao institucionalno

dizajnirane participatorne platforme.

Zanimljiv primjer uĉešća baštinske ustanove u projektu The Commons putem

servisa Flickr na naĉin koji angaţira korisnike i njihov doprinos sadrţajima

16

Participirajuće ustanove u projektu The Commons dostavljaju fotografije uz poštivanje

principa tzv. „no known kopirajt ograniĉenja“, što nositelj projekta tumaĉi na sljedeće

naĉine: 1) autorsko pravo je u javnom vlasništvu jer je isteklo, 2) autorsko pravo uplivalo je

u javno vlasništvo zbog drugih razloga, recimo propusta da se odrţe odreĊeni preduvjeti,

3) ustanova je vlasnik autorskog prava, ali ne insistira na kontroli i 4) ustanova polaţe prava

na objekte baštine u mjeri koja dozvoljava korištenje objekata od drugih bez ograniĉenja.

Usp. The Commons: Help us catalogue the world's public photo archives. 17

Usp. The Commons: Help us catalogue the world's public photo archives.

55

zbirki jeste i projekt National Library of the New Zealand on the

Commons18

, o kojem u iscrpnom ĉlanku posvećenom razumijevanju poloţaja

baštinskih ustanova uopće unutar participatorne kulture elaborira C. L. Liew

(2014). Iako korisnicima nije osigurana direktna mogućnost dodavanja

vlastitih fotografija zbirci fotografija nacionalne biblioteke, fotografije se,

ipak, mogu dodavati posredno uz vlastite komentare, što otvara mogućnost

tzv. ponovne upotrebe sadrţaja (engl. re-use). Kako pokazuje analiza ovog

projekta, većina korisniĉkih komentara potvrĊuje opću ocjenu društvenog

komentiranja kao procesa kroz koji korisnici ponajviše ostavljaju informaciju

o svom online prisustvu, u stilu: „Bili smo ovdje“. Ipak, manji broj

korisniĉkih komentara stvarna je dodatna vrijednost jedinici graĊe, bilo u

smislu vlastite posjete nekom historijskom lokalitetu u novijem dobu, u

naprednijoj tehnici fotografije, komentara na fotografije koji mogu imati

samo sudionici dogaĊaja ili njihova familija, dodavanja fotografija sliĉne ili

srodne tematike i sl., što su rijetki, ali ipak vrijedni primjeri ponovne

upotrebe sadrţaja. Nadalje, korištenje platforme koja je u vlasništvu Flickra

samom sobom postavlja izvjesna ograniĉenja za baštinsku ustanovu i njene

korisnike, posebice u smislu preuzimanja, uvjetno govoreći, „leţernijeg

stila“ društvenog komentiranja karakteristiĉnog za Flickr zajednicu

korisnika.

Kao primjer samostalne, lokalne inicijative za „izgradnju baze fotografija,

audio i videozapisa i dokumenata koji su sakupljeni i katalogizirani od

zajednice“ pojavljuje se još krajem 2007. godine Kete Horowhenua

projekt19

, realiziran kao digitalna biblioteka wiki tipa, namijenjena

organizaciji i prezentaciji baštinskih sadrţaja lokalne zajednice, na naĉin koji

integrira i ne pravi jasne barijere izmeĊu kolekcija lokalnih ustanova baštine

i online doprinosa korisnika. Ovaj primjer dobre prakse ostvaruje

participatornost u većoj mjeri, insistirajući na identifikaciji korisnika s

vlastitom baštinom te na ĉinjenici da zajednica izgraĊuje sadrţaje i upravlja

njima. Prema rijeĉima voditelja projekta, „ţeljeli smo da projekt bude

samoupravljan i samonadziran, onoliko koliko je to moguće, bez potrebne

biblioteĉke ekspertize. 'Od naroda narodu', bila je naša mantra. Naša

zajednica treba odluĉivati o tome koje sadrţaje će ukljuĉiti, koristeći pritom

sve uobiĉajene formate i opisujući sadrţaje kolokvijalnim jezikom. Ovakvo

što trebalo bi olakšati i graditi jaĉe odnose ne samo izmeĊu zajednice i

projekta Kete već i izmeĊu ljudi meĊusobno“ (Ransom 2008, prema Liew

2014).Iako je unutar tematiziranog projekta nevidljiva granica izmeĊu

18

Usp. National Library of the New Zealand on the Commons,dostupno na:

https://www.flickr.com/photos/nationallibrarynz_commons/[4.3. 2016.]. 19

Više o projektu usp. na Kete Horowhenua, dostupno na:

http://horowhenua.kete.net.nz/en/site [4. 3. 2016.], kao i Liew, C. L. (2014) Participatory

Cultural Heritage: A Tale of Two Institutions's Use of Social Media.

https://www.flickr.com/photos/nationallibrarynz_commons/

http://horowhenua.kete.net.nz/en/site

56

„oficijelnog“ sadrţaja ustanova baštine i sadrţaja s kojim se u projektu

lokalne zajednice pojavljuju korisnici, vrijednost i uspjelost projekta mnogi

autori prepoznaju i u ĉvrsto definiranim, moţda trenutno najcjelovitijim

uputama, smjernicama i vodiĉima za korisnike i korištenje participatorne

platforme uopće, i to u vidu Kete Horowhenua pravila kuće20

, a koji, recimo,

insistiraju na toleriranju razliĉitih i drugaĉijih mišljenja, postova, priĉa,

sjećanja, bez pokazivanja ofanzivnosti, uz poštovanje privatnosti korisnika

kao i zakona o autorskom pravu, ali, što je još rjeĊe, i uz preporuke vezane

uz inventivnost i originalnost doprinosa korisnika.

5. Zakljuĉak: Vaţnost participacije za baštinske ustanove ili

kontinuiranje trajnih poslanja ustanova baštine

Baštinske ustanove s kraja 20. st. te u prvoj polovini prve decenije 21. st. i u

teorijskom i u praktiĉnom smislu mahom su usmjerene ka izgradnji i

upravljanju digitaliziranih i digitalnih zbirki, dok se u posljednjoj deceniji

interesu za digitalizirane i digitalne baštinske zbirke pridruţuje i interes za

kreiranjem participatornog okruţenja – takvog koji ukljuĉuje korisnike u

kuratorijalne i ostale srodne aktivnosti ustanove – i to, što posebno valja

naglasiti, uz obostranu korist. Najĉešće uz sve oĉitiju upotrebu web 2.0 alata,

svjesne promjena unutar tzv. participatorne kulture, baštinske ustanove

nastoje dizajnirati adekvatne participatorne platforme, pritom i dalje

istrajavajući na svojim trajnim baštinskim poslanjima. S ciljem ostvarivanja

stvarne korisniĉke participacije i na nivou objekta baštinske graĊe, baštinske

ustanove sve više insistiraju na adekvatnom metadizajnu participatorne

platforme, koristeći tzv. javnu mudrost u kreiranju i dijeljenju objekata

baštine. Ipak, i dalje, kako upotreba društvenog softvera u ustanovama

baštine tek privodi kraju svoju prvu deceniju, stvarni baštinski projekti još

uvijek više registriraju participaciju u promotivne, a manje u svrhe koje

interveniraju u sadrţaje zbirki, doprinoseći tako novom znanju.

Ujednaĉavanje praksi baštinskih ustanova s praksama srodnih ali i ostalih

djelatnosti u domeni društvenog djelovanja, rada, obrazovanja, pa i

rekreacije postaje sine qua non prakseustanova baštine, a iskušavanje

temeljnih institucionalnih odrednica tipa pouzdanosti, provjerenosti, taĉnosti,

autoritativnosti i sl. postaje moţda i najaktuelnija rasprava o djelatnosti

baštinskih ustanova danas. Ukljuĉivanje baštinskih ustanova u participatornu

kulturu, bavljenje raznolikim participatornim tehnikama u svrhu prezentacije

20

Usp. Kete Horowhenua House Rules,dostupno na:

http://horowhenua.kete.net.nz/about/topics/show/1342-house-rules[4.3. 2016.].

http://horowhenua.kete.net.nz/about/topics/show/1342-house-rules

57

aktuelne, vremenu i korisnicima prilagoĊene participatorne baštinske

ustanove nezaobilazan je zahtjev savremene ustanove baštine, ali i takav da

ne bi trebao biti realiziran stihijski, već strateški, konstruktivno, uz

adekvatan metadizajn i smjernice koje onemogućavaju takvu vrstu

korisniĉkog doprinosa koji će biti neadekvatan i neproduktivan za ustanovu.

Tako se danas za ustanove baštine koje ţele biti i participatorne ustanove

baštine, pored svojih ostalih ciljeva, kao aktivnosti od znaĉaja nadaju i

sljedeće: 1) definiranje modusa i dubine korisniĉke participacije, 2) strateška

implementacija participatornih alata u sektoru kulture, kao i 3) izrada

adekvatnogmetadizajnakorisniĉke platforme. Pritom, s obzirom na to da je

oĉit nedostatak općih smjernica o tome kako efektivno dizajnirati i upravljati

participatornom platformom na naĉin koji će proizvesti kvalitetan i oĉekivani

korisniĉki doprinos, postaje jasno da puka upotreba društvenog softvera u

baštinskoj ustanovi jeste tek poĉetak neizvjesnog putovanja, a ĉiju kakvu-

takvu izvjesnost valja osigurati kroz razvoj jasnih smjernica o svakom

aspektu ukljuĉivanja korisnika u rad ustanove, bilo na nivou komentiranja

aktivnosti ustanove, bilo na dubljem, suštastvenijem nivou korisniĉke

intervencije nad baštinskom graĊom. Ovim putem baštinske ustanove

kontinuiraju svoja poslanja na naĉin koji udovoljava potrebama i manirima

komuniciranja nove generacije online korisnika ali i prevazilaze zamku

naglašeno ili, što se pojavljuje kao još ozbiljniji problem, iskljuĉivo

zabavljaĉke uloge baštinske ustanove, koja vreba tamo gdje nad korisnicima

izuzetno heterogenog obrazovanja, predznanja i informiranosti izostane

makar neki oblik „koreografije“.

U suštini, na ovaj naĉin viĊena, baštinska ustanova današnjice, uz svog

baštinskog struĉnjaka, i dalje ostaje ona koja ima potrebnu ekspertizu i

traţenog eksperta, koja i u uvjetima participatorne kulture naglašava vlastite

vrijednosti i nezaobilaznosti, dozvoljavajući drugima da personaliziraju

vrijednost ustanove za svoje potrebe, dok se istovremeno obogaćuje javnom

mudrošću, ali ipak donekle „filtriranom“ vlastitim ciljevima i poslanjima.

Time, oĉito, baštinske ustanove i dalje zadrţavaju ulogu ne samoustanova

koje pohranjuju i dijele već i ustanova koje konstruiraju znanje, istrajavajući

na svojim vrijednostima i poslanjima. Posljediĉno, participatorna baštinska

ustanova ne nasljeĊuje, a još manje zamjenjuje, aktuelnu ustanovu baštine,

već je nadopunjuje, kontinuira, ĉini bliţom, personaliziranijom i potrebnijom

u zajednici, ovisno o mjeri u kojoj se ustanova saţivi s odlikama

participatorne kulture.

58

Literatura

1. Affinity Group, Wikipedia, dostupno na:

https://en.wikipedia.org/wiki/Affinity_group[2.3. 2016.].

2. Bruns, A. (2008) „Blogs, Wikipedia, Second Life and Beyond: From

Production to Produsage“ [online], dostupno na:

https://books.google.ba/books?id=oj2A68UIHpkC&printsec=frontcover

&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false[2.3.

2016.].

3. Change.org: the world's platform for change, dostupno na:

https://www.change.org/[3. 3. 2016.].

4. Europeana, dostupno na: http://www.europeana1914-1918.eu/en[3. 3.

2016.].

5. Gaitan, M.(2014) „Cultural Heritage and Social Media“,e-Dialogos:

annual journal on Conservation and Cultural Heritage, No. 4, str. 39–

45. [online], dostupno na:

http://www.diadrasis.org/dialogos/dialogos_004/edialogos_004-

GAITAN.pdf [3.3. 2016.].

6. Help Insure the Survival of the Syria's Cultural Heritage, dostupno na:

https://www.change.org/p/help-ensure-the-survival-of-syria-s-cultural-

heritage[8.10.2015.].

7. Jenkins, H. et al.(2006)Confronting the Challenges of Participatory

Culture: Media Education for the 21st Century [e-knjiga], dostupno na:

https://mitpress.mit.edu/sites/default/files/titles/free_download/9780262

513623_Confronting_the_Challenges.pdf. [2. 3.2016.].

8. Kete Horowhenua, dostupno na:

http://horowhenua.kete.net.nz/en/site[4. 3. 2016.].

9. Kete Horowhenua House Rules,dostupno na:

http://horowhenua.kete.net.nz/about/topics/show/1342-house-rules[4.3.

2016.].

10. Liew, C. L. (2013) „Digital cultural heritage 2.0: a metadesign

consideration“. U: Proceedings of the Eight International Conference on

the Conceptions of Library and Information Science, Vol. 18, no. 3.

[online], dostupno na:

http://www.informationr.net/ir/18-

3/colis/paperS03.html#.VhO1m2xyrmI [3.3. 2016.].

11. Liew, C. L.(2014)„Participatory Cultural Heritage: A Tale of Two

Institutions's Use of Social Media“,D-Lib Magazine, Vol. 20, no. 3/4.

[online], dostupno na:

http://www.dlib.org/dlib/march14/liew/03liew.html[3.3. 2016.].

12. National Library of the New Zealand on the Commons, dostupno na:

https://www.flickr.com/photos/nationallibrarynz_commons/[4. 3.

2016.].

13. Proctor, N. (2010) The Museum Is Mobile: Cross-platform Content

Design for Audiences on the Go, [e-knjiga], dostupno na:

https://en.wikipedia.org/wiki/Affinity_group

https://books.google.ba/books?id=oj2A68UIHpkC&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false

https://books.google.ba/books?id=oj2A68UIHpkC&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false

https://www.change.org/

http://www.europeana1914-1918.eu/en

http://www.diadrasis.org/dialogos/dialogos_004/edialogos_004-GAITAN.pdf

http://www.diadrasis.org/dialogos/dialogos_004/edialogos_004-GAITAN.pdf





http://horowhenua.kete.net.nz/en/site

http://horowhenua.kete.net.nz/about/topics/show/1342-house-rules

http://www.informationr.net/ir/18-3/colis/paperS03.html#.VhO1m2xyrmI

http://www.informationr.net/ir/18-3/colis/paperS03.html#.VhO1m2xyrmI

http://www.dlib.org/dlib/march14/liew/03liew.html

https://www.flickr.com/photos/nationallibrarynz_commons/

59

http://www.archimuse.com/mw2010/papers/proctor/proctor.html[3.3.

2016.].

14. Produsage, Wikipedia, dostupno na:

https://en.wikipedia.org/wiki/Produsage [2. 3. 2016.].

15. Prosumer, Wikipedia, dostupno na:

https://en.wikipedia.org/wiki/Prosumer[2. 3. 2016.].

16. Protect Iraqi Heritage, dostupno na: https://www.change.org/p/united-

nation-prime-minister-uk-government-protect-iraqi-heritage [3. 3.

2016.].

17. Saving Mes Aynak, dostupno na:

http://www.savingmesaynak.com/; https://twitter.com/savingmesaynak

[3.3. 2016.].

18. Simon, N. (2010) The Participatory Museum [e-knjiga], dostupno na:

http://www.participatorymuseum.org/ [3.3. 2016.].

19. The Commons: Help us catalogue the world's public photo archives,

dostupno na: https://www.flickr.com/commons [3.3. 2016.].

20. The Museum App, dostupno na: http://museumapp.nl/ [3. 3. 2016.].

21. Van Dijk, D. (2011) „Exploring Heritage in Participatory Culture: The

MuseumApp“ [online], dostupno na:

http://www.museumsandtheweb.com/mw2011/papers/exploring_heritag

e_in_participatory_culture_th.html [3.3. 2016.].

http://www.archimuse.com/mw2010/papers/proctor/proctor.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Produsage

https://en.wikipedia.org/wiki/Prosumer



http://www.savingmesaynak.com/

https://twitter.com/savingmesaynak

http://www.participatorymuseum.org/

https://www.flickr.com/commons

http://museumapp.nl/



61

Dr. sc. Amina Arnautović


Fakultet islamskih nauka / Faculty of Islamic Studies

UDK 81


JEZIK I JEZIĈKA ODGOVORNOST: POJAM ‟FORMACIJE‟

U SVJETLU AKADEMSKOG IZUĈAVANJA JEZIKA

LANGUAGE AND LINGUISTIC RESPONSIBILITY:

THE CONCEPT OF ‟FORMATION‟ IN THE LIGHT OF

ACADEMIC LANGUAGE STUDYING

Sažetak

Ovaj rad predstavlja pokušaj definiranja formacije kao teorijskoga pojma, ali i kao

prakse u akademskom jezičkom i općelingvističkom obrazovanju, s posebnim

osvrtom na izučavanje stranih jezika. Rad donosi određena razmišljanja koja bi

mogla posluţiti kao temeljne ideje za planiranje i provedbu procesa jezičke

formacije, te potaći na razmišljanje o savremenim izazovima jezičke formacije, kao

i traganje za odgovorima u obrazovnim ustanovama. Kao historijski osvrt na pojam

formacije,drugi dio rada predstavlja ovaj pojam kroz prizmu ţivotne priče

Wilhelma von Humboldta, čije se shvatanje jezika moţe povezati sa sistemsko-

funkcionalnom jezičkom teorijom, koja jezike promatra kao resurse za stvaranje

značenja. Izučavanje jezika ili studij jezika doprinosi slobodnijem kretanju između

različitih jezičkih svjetova, čineći naš svijet većim i prostranijim. Ostali dijelovi

rada se nadovezuju na razmišljanja o jezičkoj slobodi kretanja, te usto ukazuju i na

odgovornost koja prati ovu, kao i svaku drugu slobodu. Ovaj rad ukazuje na

put/način kojim se svijest o jeziku i odgovornost za vlastitu upotrebu jezika moţe

podići na viši nivo i pojačati u akademskom jezičkom obrazovanju i kroz akademsko

jezičko obrazovanje. Jedan takav put do ostvarenja ovog cilja moţe biti svjesno

promišljanje jezika, odnosno lingvistička kritika, koja je u posljednjem dijelu rada

konkretizirana primjerima iz nastavnog predmeta Engleski jezik, uz određene

primjere i iz njemačkog jezika, koji su relevantni u kontekstu lingvističke kritike.

Ključne riječi: formacija, obrazovna formacija,(akademsko) obrazovanje, jezička

formacija, akademsko jezičko obrazovanje, jezička metakompetencija, jezička

sloboda kretanja, jezička odgovornost, lingvistička kritika

62

Summary

This paper is an attempt to define formation as a theoretical concept, but also as

practicedwithineducation in academic languageandgeneral linguistics, with

particular emphasis on foreign languages studies. The paper offers some reflections

which could serve as the basic ideas for planning and implementing the process of

language formation, and encourage reflection on contemporary challenges of

language formation, as well as the search for answers in the educational

institutions. As a historical overview of the concept of formation, the second part of

the paper presents this concept through the prism of Wilhelm von Humboldt‟s life

story. His considerations of language can be associated with the theory of systemic-

functional linguistics, according to which language is regarded as a resource for

the creation of meaning. Foreign language studies contribute to higher level of

freedom of movement between different linguistic worlds, making our world more

spacious and broadening our worldviews. Developing the thoughts about linguistic

freedom of movement, the rest of the paper pointsto the responsibility that

accompanies this, as every other, freedom. This paperpoints the way to raising the

awareness of language andresponsibility forour language use to a higher level

within and through the academic language education. One wayto achieving this

objective, could be ourconscious reflection of language or linguistic criticism

illustrated with concrete examples from the subject English language, along with

the specific examples from the German language, which are relevant in the context

of linguistic criticism.

Keywords: formation, educational formation, (academic) education, language

formation, academic language education, language meta-competencies (as

„overarching‟ competencies), linguistic freedom of movement, linguistic

responsibility, linguistic criticism

1. Uvod

Pojam formacija danas je ustaljen unutar odgojno-obrazovnih ustanova i

razliĉitih studijskih programa. Sve ustanove ţele formirane ljude,

kompetentne za sluţbu koju obavljaju i spremne za suoĉavanje s razliĉitim

zahtjevima današnjeg društva. Ovo je jedan od razloga aktualiziranja pojma

formacija,temnogostrukog umnoţavanjanjegova znaĉenjas kojim se

susrećemo u izrazima: autoformacija, inicijalna formacija, stručna

formacija, obrazovna formacija i sl. Ĉak su se i neki studijski programi na

pojedinim svjetskim univerzitetima u svojim kurikulumima usredsrijedili na

teorijsko i praktiĉno istraţivanje fenomena formacije.

Izvorno, rijeĉ 'formirati' znaĉi dati oblik, oblikovati nešto prema postojećem

modelu. No, kada je rijeĉ o ljudima, a imajući na umu jedinstvenost i

63

posebnost genetskog naslijeĊa svake individue, pokušaj njezina 'formiranja' u

obrazovanju bi se zapravo trebao odnositi na podsticanje njezina potencijala i

njezinih liĉnih sklonosti. Formacija osobe se odvija prenošenjem znanja, ali i

ţivljenjem, susretanjem i dijeljenjem iskustava. S aspekta prosvjetnog

radnika, formacija postaje tako kljuĉni proces kod uĉenika / studenta kojeg

treba podsticati upućivanjem, praćenjem, izlaganjem razliĉitim okolnostima,

razliĉitim susretima, upoznavanjems novim i nepoznatim, sa svrhom

stjecanja prilike za vlastito istraţivanje koje će mu omogućiti da se uvijek

iznova vraća sebi, pronalazi sebe i svoje pravo opredjeljenje, odnosno poziv.

Usporedo s procesom formacije uĉenika / studenta, konstantno se odvija i

proces iskustvene formacije uĉitelja koji ni u jednom momentu ne smije biti

smetnut s uma.

Stoga, razlika izmeĊu obrazovanja i formacije moţebiti opisanakao razlika

izmeĊu obrazovanja i istraţivanja, discipline i slobode, društvenog i liĉnog

procesa.Obrazovanje je usredsrijeĊeno na cilj, dok je formacija prvenstveno

proces cjeloţivotnog formiranja.Obrazovanje ima za cilj gotove proizvode

koji se meĊusobno mogu porediti, dok osoba koja se formira prolazi kroz

proces pokrenut iznutra, iz ĉeţnje za znanjem i ţelje za liĉnom promjenom.

Znanje kao takvo dobiva vrijednost, te prestaje biti sredstvo za neke druge

ciljeve (stjecanjediplome i zvanja, na primjer), shodno izreci znanje radi

znanja, a ne radi zvanja.

Današnji univerziteti podstiĉu na obrazovanje, ali ne i na formaciju

ĉovjeka.Wilhelm von Humboldt je shvatao razliku izmeĊu obrazovanja i

formacije / formiranja ĉovjeka. Dihotomija izmeĊu ĉovjekova obrazovanja i

njegove formacije je duga priĉa. No, suštinski, tu je rijeĉ o dva razliĉita

pogleda na ĉovjeka, gdje prvi zastupa jedan mehaniĉki model s naglaskom

na spoljni utjecaj, posmatrajući individuu kao komad gline koji treba

oblikovati kako bi na što bolji i efikasniji naĉin izvršavala svoje obaveze,

dok drugi pogled na ĉovjeka predstavlja organski model prema kojem se

individualni razvoj shvata kao proceskoji potiĉe iznutra i kojim upravlja

voljaĉovjeka.Idealni uĉitelj jeste onaj koji uspijeva izmamiti ono najbolje

kod svog uĉenika / studenta. Formacijski ideal je bliţi organskom modelu,

dok je obrazovni ideal mehaniĉki. Ipak, razliĉitost ovih dvaju modela ne

mora nuţno znaĉiti njihovo meĊusobno potiranje zbog ljudske potrebe za

istinskim ujedinjenjem formacijske i obrazovne ideje, jer, naprosto,kod

ĉovjeka postoji potreba za slobodom,ali i ona druga potreba da se prilagodi

društvenim normama i zahtjevima. Ujedinjenjem ovih dviju potreba na

svrsishodan naĉin, i formaciji se moţe dati više prostora unutar obrazovnog

sistema.

64

Formacija ĉovjeka u širem smislu rijeĉi jezgrovito izraţavatradicionalni

smisao akademskog obrazovanja (barem kada je u pitanjuobrazovanje u

zapadnoevropskim zemljama).Pedagoška formacija se temelji na specifiĉnim

uvjetima razliĉitih nauĉnih oblasti. Predmeti humanistiĉkih nauka se

tradicionalno bave formacijom. MeĊutim, jezik kao predmetrjeĊe se istiĉe u

tom kontekstu. Jezik se najĉešće povezuje s jeziĉkim vještinama ili njegovim

'poznavanjem' te gramatiĉkom kompetencijom s ciljem generiranja

sposobnosti komuniciranja na stranom jeziku, ili, pak,naprednije

komunikacije na maternjem jeziku. Akademsko izuĉavanje jezika postaje

temeljomrazumijevanjanaĉin na koje svaki pojedinac, pomoću vlastitog

konceptualiziranja, verbaliziranja te pojmovnog obiljeţavanja

(nominaliziranja) svijeta,zapravo doprinosi boljem razumijevanju istog.

Jeziĉki izraz ’formacija’ podrazumijeva, izmeĊu ostalog, i formiranje

ĉovjeka/individue kroz odgoj i obrazovanje (formalno i neformalno).

Usvajanje jezika doprinosi formiranju ĉovjeka kao društvenog i kulturnog

bića. Studij jezika je, stoga, formîrajući u fundamentalnom smislu rijeĉi.

Jeziĉka formacija ĉovjeka je i njegova temeljna formacija, primarni uvjet

ostalih vidova ĉovjekove formacije. Ova je, dakle, i inicijalna formacija, ali i

preduvjet za trajnu obrazovnu formaciju ĉovjeka.

Akademsko obrazovanje je nauĉno utemeljeno i koristi kritiĉku

perspektivu.U skladu s tim, primarni cilj obrazovneformacije ĉovjeka nije

puko oĉuvanje znanja, tradicije, kanona, kulturne baštine i sliĉno. Obrazovna

formacija treba pruţati prilike za preorijentaciju, kontekstualizaciju i pregled,

napuštanje etabliranih pozicija, kritiĉko promišljanje, revalorizaciju te

podsticanje ĉovjeka na neprestanu potragu za novim perspektivama. Na ovaj

naĉin, obrazovna formacija ĉovjeka postaje i njegovom obrazovnom

reformacijom (lat. reformatio: preobrazba; poboljšanje, usavršavanje).

Akademsko jeziĉko obrazovanje doprinosi propitivanjukulturološkog

tradiranja, to jest tradicije, postavljajući pitanje je li ono što je iz prošlosti

spašeno od prošlosti uistinu još uvijek ţivo i vrijedno daljeg spašavanja od

mlina vremena. Kao primjer mogu se navesti nova ĉitanja/interpretacije

klasiĉnih tekstova kroz prizmu savremenog doba, koje generira kritiĉko

promišljanje vladajućih obrazovno-formacijskih ideala.

Polazeći od definicije formacije kao teorijskoga pojma, s posebnim osvrtom

na izuĉavanje stranih jezika,rad apelira najeziĉku odgovornost kao vid

razumijevanja ĉovjekove jeziĉke formacije, koja je konkretizacija skoro

neuhvatljivog pojma sveukupne formacije ĉovjeka (Humboldtov pojam

Bildung).

65

U radu se takoĊer nastoji ukazati na jedan od mogućih puteva ka podizanju

svijesti o jeziĉkoj odgovornosti u akademskom jeziĉkom obrazovanju.

Polazišnu taĉkuovog rada ĉini, naime, stajalište da promišljena i svjesna

lingvistiĉka kritika1 moţe predstavljati jedan takav put - put ka formaciji

ĉovjeka.

2. Pojam formacije kod Wilhelma von Humboldta

Interesiranje za ideju ĉovjekove 'formacije' ili 'formiranja' vodi nas

neminovno do ţivotne priĉe Wilhelma von Humboldta (1767-1835), pruskog

nauĉnika, politiĉara i lingviste koji je 1810. godine osnovao Berlinski

univerzitet (današnji Humboldtov univerzitet u Berlinu). U periodu izmeĊu

prosvjetiteljstva i romantizma, Wilhelm von Humboldt je formulirao ono što

mi danas smatramo klasiĉnim formacijskim idealom: obrazovanje treba

omogućiti formaciju, osobni rast i razvoj te slobodoumnost ili slobodu misli.

Za razliku od svoga mlaĊeg brata Alexandera von Humboldta (1769-1859)

koji je kao prirodoslovac i istraţitelj putovao po svijetu, Wilhelm je veći dio

svog ţivota posvetio izuĉavanju jezika, savladavši tako: francuski, engleski,

španski, grĉki, latinski, baskijski, maĊarski, ĉeški, litvanski, sanskrit i

japanski jezik. Za vrijeme bratova putovanja po španskim kolonijama Juţne

Amerike, taĉnije, njegove petogodišnje latinoameriĉke ekspedicije u društvu

francuskog botaniĉara Aiméa Bonplanda, Wilhelm se posvetio drugoj vrsti

misaonog putovanja na kojemu je promišljao obrazovnu formaciju i jeziĉke

studije. Zabrinjavala ga je misao o razvoju svijeta u kojemu se otvaraju

mogućnosti putovanja. Humboldt je tragao za odgovorom na pitanje kako

motivirati mladog ĉovjeka, koji moţe da putuje po svijetu, da sjedne i uzme

knjigu i uĉi? Moţebiti da će ovakav razvoj najnegativnije posljedice imati

upravo po izuĉavanje jezika. Putovanja mogu, naravno, biti i podsticaj

uĉenju stranih jezika. MeĊutim, Wilhelmu von Humboldtu se nije dopadala

ovakva instrumentalna korist, kao argument. Naprotiv, sliĉne argumente je

smatrao obezvrjeĊujućim u sluĉaju nauĉnih studija za ĉiji se status silno

borio. Njegov ideal je bio formacijske prirode. Obrazovanje bi trebalo imati

veliki znaĉaj za ĉovjekov rast, njegov razvoji formiranje. Danas se ovi ideali

ne povezuju toliko s lingvistikom, već prvenstveno s izuĉavanjem kulture i

knjiţevnosti.

1Njemaĉko ’Sprachkritik', predstavlja pojam o kojem smo raspravljali u radu „Lingvistiĉka

kritika i kritika prevoĊenja“, objavljenom u ĉasopisu Pregled, br. 3, (2016.)

66

Wilhelm von Humboldtova dilema u vezi sa mirovanjem i kretanjem,

odnosno knjiškim izuĉavanjem/studiranjem koje zahtijeva sjedenje, te

putovanjem po svijetu i praktiĉnim uĉenjem otvara i pitanje Humboldtovog

jezika i jeziĉkih studija, koje, kao takvo, moţe predstavljati motivaciju za

izuĉavanje jezika kao mogućnosti otvaranja unutrašnje slobode kretanja. U

svojem najbitnijem lingvistiĉkom djelu pod naslovom: Über die

Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaus und ihren Einfluss auf die

geistige Entwicklung des Menschengeschlechts, što u prijevodu znaĉiUtjecaj

šarolikosti/raznovrsnosti ljudskog jezika na intelektualni razvoj ljudske vrste,

na neobiĉno moderan naĉin je tretirao jezik kao koherentni sistem, kao

djelovanje u konkretnim situacijama te kao propusnicu za razliĉite poglede

na svijet u razliĉitim jezicima (Weltansicht).

Za Wilhelma von Humboldta jezik je koherentna cjelina ili 'organ za

razmišljanje' (Organ des Gedanken), što Humboldta, u odreĊenom pogledu,

ĉini i prethodnikom Ferdinanda de Saussurea, poznatog kao zaĉetnika

moderne lingvistike. Za Humboldta, meĊutim, jezik nije apstraktni sistem.

Naprotiv, on poima jezike (uvijek u pluralu) kao energiju (koristi grĉku rijeĉ

energeia) koja se oslobaĊa i pokreće stvarna dešavanja kada ljudi govore,

ĉitaju ili pišu. Za Humboldta su jezici svojevrsni svjetovi u kojemu ljudi ĉine

razliĉite stvari u razliĉitim situacijama. Ovdje, Humboldtova 'pred-

strukturalistiĉka' jeziĉka teorija podsjeća na ono što će kasnije biti nazvano

poststrukturalizmom kakvog predstavlja na primjer britansko-australski

lingvista Michael Halliday (u okrilju sistemsko-funkcionalne lingvistike),

koji nije promišljao jezik iskljuĉivo kao apstraktni sistem, nego se bavio i

istraţivanjima o tome kako ĉovjek jezikom moţe uĉestvovati u razliĉitim

oblicima društvene prakse.

Pokušamo li, iz Humboldtove perspektive, promatrati jezike kao razliĉite

jeziĉke svjetove, ubrzo će nam se nametnuti pitanje izgleda li svijet zaista

drugaĉije kroz prizmu razliĉitih jezika. Hipoteza o ovakvim razlikama je

oĉita u Humboldtovim djelima. Govoreći o jezicima kao o posebnim

'stajalištima s kojih promatramo svijet' (Weltansicht), Humboldt iznosi ideju

koju nije teško prepoznati u Sapir-Whorfovoj hipotezi što su je, jedno

stoljeće kasnije formulirali ameriĉki lingvisti Edward Sapir i Benjamin Lee

Whorf. Danas je uvrijeţeno shvatanje da je jeziĉka struktura jedan od faktora

koji utjeĉu na naĉin ĉovjekova razmišljanja, a upravo ovu slabiju verziju

hipoteze formulirao je i Humboldt tvrdnjom da nam jezik kojim govorimo

67

pruţa i odreĊeno 'stajalište s kojeg promatramo svijet' (Weltansicht), ne

saĉinjavajući pritom automatski i naš svjetonazor (Weltanschauung)2.

Inspirirana Humboldtovom hipotezom, poljski lingvista Anna Wierzbicka

je, izmeĊu ostalog, iznijela tvrdnju o preokupaciji njemaĉke gramatike

imperativom, tvrdeći, nadalje, kako je njemaĉka gramatika oblikovana

potrebom za naznaĉavanjem razliĉitih vrsta odnosa nadreĊenosti ili

podreĊenosti, koji, prema njenu shvatanju, govore nešto o njemaĉkoj kulturi.

Ovakve teorije se mogu argumentirano podrţavati ili pobijati. No, jedno je

sigurno: neizvorni govornik, koji uoĉi preciznost njemaĉkoga jezika u

razdvajanju razliĉitih vrsta imperativa (naredbenih oblika), otvara sebi

mogućnosti produbljene spoznaje maternjega jezika promišljajući moguće,

nerijetko suptilnije, jeziĉke resurse koje maternji jezik nudi pri tvorbi sliĉnih

jeziĉkih ĉinova. Ovo kretanje izmeĊu razliĉitih jeziĉkih svjetova otvara nam,

zapravo, puteve ka samospoznaji. U jednom eseju, koji je napisao po

otvaranju Berlinskog univerziteta, Humboldt ukazuje na slobodu kretanja

izmeĊu razliĉitih jeziĉkih svjetova, kakvu izuĉavanje jezika moţe pruţiti

ĉovjeku, budući da kroz studij jezika „naš svijet raste, nudeći nam nove

naĉine na koje moţemo razmišljati i osjećati“ (u Wellmon, 2010:272).

Prelijepa je Humboldtova zamisao o jeziĉkoj slobodi kretanja, kakvu nam

studij jezika nudi. MeĊutim, svaku slobodu prati i odreĊena odgovornost. Što

je sloboda veća, to je veća i odgovornost. U javnom prostoru se sve ĉešće

susrećemo s pogrdnim i uvredljivim govorom, ali i govorom mrţnje, koji za

posljedicu ima direktno narušavanje javnog reda, ponekad i s fiziĉkim

nasiljem kao krajnjom posljedicom verbalnog nasilja (npr. masakr koji je

poĉinio Anders Behring Breivik). Današnji društveni i politiĉki diskurs koji

otvara sve veći prostor za glasove poput Gert Wilderova, Marine le Penina i

Donald Trumpovapostaje sve ĉešće predmetom antropoloških, filozofskih,

pragmatiĉkih, psiholoških, lingvistiĉkih i drugih izuĉavanja. Shvatamo li

diskurs kao proizvod interaktivnog procesa u sociokulturnom kontekstu, ili,

pak, kao konverzacijsku interakciju, moţemo se zapitati šta se dešava s

diskursom u kojem interakcija gubi svoj prefiks pretvarajući razgovor u

govor, razmjenu mišljenja u jednostrano mišljenje i sliĉno? Ne liĉi li

upotreba jezika sve ĉešće na zloupotrebu njegove namjene u današnjem

društvu? Bave li se ovim pitanjem profesionalni jeziĉki struĉnjaci? Svako

konkretno i neverbalno djelovanje ima svoj jeziĉki ili verbalni kontekst.

2Svjetonazor u smislu odnosa pojedinca prema okolini, u kojem se zauzima odreĊeni

"pogled na svijet". Ovakav svjetonazor podrazumijeva stvaranje odreĊenih stajališta i

zauzimanje stavova prema ukupnoj stvarnosti ili realnosti. Pojam svjetonazora se temelji na

klasiĉnoj njemaĉkoj filozofiji i epistemologiji. Koncepciju Weltanschauungu njemaĉkoj

filozofiji prvi put je opisao Immanuel Kant u knjizi Kritik der Urteilskraft (kritika moći

rasuĊivanja), 1790.

https://hr.wikipedia.org/wiki/Njema%C4%8Dka

https://hr.wikipedia.org/wiki/Filozofija

https://hr.wikipedia.org/wiki/Epistemologija

https://hr.wikipedia.org/wiki/Immanuel_Kant

https://hr.wikipedia.org/wiki/1790

68

Tako je posebna retorika karakterizirala javni diskurs Njemaĉke u periodu od

1933. do 1945. godine, kada brutalizirana upotreba jezika postaje njegova

zloupotreba u jednom kontekstu spinovanih rijeĉi i reĉenica koje postaju

okvirom izvan kojega je prosjeĉnom graĊaninu teško razmišljati, baš kao što

je danas teško ne pomisliti rijeĉ 'musliman' u kontekstu jednog teroristiĉkog

napada. Ono što su i Hitler i Brejvik uĉinili jeste tek ono što je masa, premda

indirektno, priţeljkivala ili pak govorila da treba da se desi, u najmanju ruku,

ono što je masa prešutno odobravala. Stoga, je nuţno sveobuhvatno

preuzimanje odgovornosti za našu upotrebu jezika. Kada je rijeĉ o odnosu

izmeĊu jezika i njegova korisnika, pitanje je šta je to sadrţano u govoru ili

pisanoj rijeĉi pojedinca za što ga se moţe i treba smatrati odgovornim.

3. Jeziĉka metakompetencija

Ovdje se pojam formacije razmatra prvenstveno u smislu ĉovjekovih

kompetencija i njegova razvoja. Kristensson Uggla (2012:36) definira

ĉovjekovu formaciju kao njegovu sposobnost da tumaĉi/interpretira i da se

orijentira u svijetu preplavljenom tekstovima, slikama, utiscima i

senzacijama. U svojoj knjizi Gränspassager: bildning i tolkningens tid (što u

prijevodu moţe znaĉiti:Granični prijelaz: formacija u vremenu tumačenja)

autor objašnjava šta zapravo znaĉi biti formiran ili obrazovan – obrazovana

ili formirana osoba, i u razliĉitim sredinama, sposobna je osjećati se kao kod

kuće. Takva se osoba kritiĉki odnosi prema razliĉitim tumaĉenjima-

razvijajući tako argumentirano i dobro osnovano vlastito ubjeĊenje

(Kristensson, 2012:36). Ovdje je, zapravo, rijeĉ o jednoj transnacionalnoj

kompetenciji koja nije ograniĉena na vrijeme i mjesto, jer je graniĉno

prijelazna - prilagodljiva, (multi)funkcionalna,(sve)primjenjiva, te, stoga, i

prepoznatljiva. Posmatrana kao svojevrstan razvoj, formacija se, u smislu

Wilhelm von Humboldtova shvatanja, moţe dovesti u vezu s razvojem

individue kao ĉovjeka kroz susret subjektivnog s objektivnim, s onim što je

moguće iskusiti a što se nalazi izvan pojedinca, u svijetu koji ga okruţuje

(Humboldt, 2009).

Pod pojmom jeziĉke formacije u ovom radu podrazumijeva se razvoj kroz

koji individua usvaja i ovladava novim jezikom. No, upotreba jezika je

takoĊer uvijek duboko liĉna i svojstvena korisniku jezika. Osim našeg

sociolekta i dijalekta, svi mi razvijamo i liĉni idiolekt kao individualni

jeziĉki varijetet, a put do njega jeste naše jeziĉko formiranje ili jeziĉka

formacija. Stoga, mi smatramo jeziĉku formaciju kompetencijom, taĉnije

reĉeno sveobuhvatnom / sveukupnom vještinom koju bismo mogli nazvati

jezičkom metakompetencijom. Sociolingvista Hymes je još 1972. godine

69

govorio o ovoj kompetenciji kao o sposobnosti ĉovjeka da procijeni koje

jeziĉke izraze koristiti u kojem kontekstu: „whether (and to what degree)

something is appropriate“ (Hymes, 1972:285). Jeziĉka kompetencija je jedan

aspekt jeziĉke slobode kretanja, o kojoj je već bilo rijeĉi.

Zašto je ova kompetencija tako bitna? S jedne strane, jezik je sistem kojeg

ĉine fonemi, morfemi, rijeĉi, fraze, reĉeniĉni dijelovi itd., ĉiji odnosi su

regulirani i opisani gramatikom. Svaki jezik je podreĊen strukturnim

pravilima koja odreĊuju naĉine na koje je moguće graditi rijeĉi, od tih rijeĉi

fraze, a od fraza reĉenice. S druge strane, jezik je nešto što se odvija sve

vrijeme: koristi se, govori se i piše se, a sve ovo se, opet, odvija u

društvenom kontekstu. Ĉovjekova ţelja ili namjera pokreću njegovo jeziĉko

djelovanje i interakciju, ĉineći jezik instrumentom komunikacije i jeziĉkog

djelovanja. No, jezik moţe postati i društveni problem, a budući da društveni

problemi potiĉu iz individualnog iskustva, najplodonosnije bi bilo i krenuti

od jezika individue.

Kako ćemo znati koji naĉin izraţavanja je prikladan situaciji i okruţenju?

Kako izgraditi dovoljno struĉan odnos prema vlastitoj jeziĉkoj upotrebi, ali i

jeziĉkoj upotrebi drugih?

Ovim se pitanjima treba ozbiljno baviti kako bi se skrenula paţnja na jeziĉku

odgovornost. Konkretan primjer u tom smislu predstavlja retoriĉko pitanje

koje je koristila švedska Socijaldemokratska partija u svojoj posljednjoj

predizbornoj kampanji (2013. godine): „I ti si svakako mi-ĉovjek, zar ne?“

(„Visst är du också en vi-människa?”). Upotreba kolektivizirajuće zamjenice

prvog lica mnoţine trebala bi potaknuti asocijativno povezivanje ove

švedske partije i pozitivnih vrijednosti poput zajedništva, blagostanja,

solidarnosti, povezanosti, sloge itd. MeĊutim, šta znaĉi obraćati se ili

oslovljavati potencijalnog biraĉa kao 'mi-ĉovjek' u obliku sloţene tvorenice

koju odreĊuje prefiksalna zamjenica 'mi'? Šta je zapravo 'mi-ĉovjek'? Šta

karakterizira onoga ko nije 'mi-ĉovjek'? Koje interpretacijske okvire aktivira

rijeĉ 'mi-ĉovjek', promatrana u kontekstu politiĉke predizborne kampanje?

Na što upućuje ovakav izbor rijeĉi koji kategorizira biraĉe u dvije grupe: mi-

ljude i ostale?

Bavljenje ovakvim pitanjima pokazuje da je jeziĉka metakompetencija bitna

i iz graĊanske perspektive. Kritiĉko promatranje jeziĉke upotrebe moţe

posluţiti kao polazišna taĉka promišljanju samog sadrţaja, u konkretnom

sluĉaju politiĉke poruke. Pitanje jeziĉke odgovornosti je usko povezano i s

odgovornošću za misaoni sadrţaj jeziĉke poruke. Ovakav kritiĉki osvrt

zahtijeva odreĊeno odstojanje. Prema Janichu (2005:31), metajeziĉka

kompetencija ima 'Distanzierungsfähigkeit' kao preduvjet, to jest ona

zahtijeva sposobnost razmatranja jeziĉke upotrebe sa distance. Kod Janicha

(2005:30) se ova kompetencija nalazi u samom vrhu, kao posljednja u nizu

70

od sedam jeziĉkih kompetencija temeljenih na osnovu nauĉnih saznanja

oprocesu uĉenja/usvajanja (stranog) jezika. S metajeziĉkom kompetencijom

zaokruţujemo jedan bitan aspekt jeziĉke formacije: sposobnost promišljanja

i rasuĊivanja, koja je beskrajna u smislu njezina konstantnog razvoja i

unapreĊenja te svijesti o ĉinjenici da korisnik jezika nikada ne moţe do kraja

usavršiti jezik kojim se koristi.

4. Jezik i odgovornost

Vratimo se na već postavljeno pitanje u vezi s jeziĉkom odgovornošću.

Preuzimanje odgovornosti za vlastitu upotrebu jezika zahtijeva sposobnost

promišljanja iste. Govornik treba posjedovati sposobnost da procijeni koji

naĉin izraţavanja priliĉi kojoj situaciji i zašto. Moţemo li kazati da dio

odgovornosti i za sluĉaj Brejvik snosi društvo, odnosno oni koji su

uĉestvovali u razvoju negativne retorike kada je rijeĉ o doseljenicima i

multikulturalnosti? Snose li dio odgovornosti i ljudi okupljeni oko

desniĉarskih ĉasopisa Neo i Axess u kojima se vrlo negativno pisalo o

imigracijskoj politici i multikulturalnosti, te iznosile ideje koje su naĊene i u

Brejvikovom manifestu 2083 – A European Declaration of Independence.

Kada je rijeĉ o jeziĉkoj odgovornosti i odgovornosti općenito, umjesto da

tragamo za vezama izmeĊu jeziĉkog i fiziĉkog djelovanja, u pokušaju da

ukaţemo na mjesto odgovornosti, ispravniji je stav da svaki ĉovjek sam snosi

odgovornost iskljuĉivo za vlastite svjesne i namjerne postupke, bilo da je

rijeĉ o njegovu verbalnom ili neverbalnom djelovanju,u skladu s etiĉkim

principom u anglosaksonskoj tradiciji, nazvanim „the straight rule of

responsibility“ (Mackie, 1977:208). Ne moţe se pojedinca na osnovu

njegove jeziĉke upotrebe drţati odgovornim za (ne)djelo druge osobe ako ne

postoji oĉigledna veza ili izriĉit nagovor na odreĊeni vid djelovanja. Ovo je

bitna osnova za dalje rezoniranje u ovome radu.

5. Lingvistiĉka kritika i (obrazovna) formacija

Kako povećati svijest o preuzimanju odgovornosti u akademskom studiju

jezika? Kao što je već nagoviješteno, smatramo da se odgovor krije u

lingvistiĉkoj kritici (nj. Sprachkritik) koja bi zasigurno mogla biti jedan

uspješan put ili naĉin za ostvarenje ovoga cilja, pod uvjetom da je shvatamo

kao vrednovanje i procjenu prikladnosti jezika, jeziĉkih normi i jeziĉke

71

upotrebe, kao i komunikacijskih i kognitivnih potencijala jezika (Kilian,

Niehr & Schiewe, 2010:105). Historijski pregled ukazuje na mnoštvo

razliĉitih naĉina prakticiranja lingvistiĉke kritikeu razliĉite svrhe (Schiewe,

1998). Katkada je lingvistiĉka kritika teţila jeziĉkoj liberalizaciji individue

kojoj je trebalo pomoći da se oslobodi okova društvenih i politiĉkih normi,

katkada je, opet, na puristiĉki naĉin, teţila ĉišćenju jezika od stranih

elemenata, a katkad objedinjavala obje ove teţnje u jednoj, htijući istodobno

i jedno i drugo.

Posljednjih godina, svjedoci smo razvoja posebne lingvistiĉke kritike koja je

pod snaţnim utjecajem lingvistiĉke teorije (Kilian, Niehr & Schiewe, 2010).

Svrha ove kritike jeste da ponudi kriterije za kvalificirane vrijednosne

sudove o jeziku. Jeziĉka upotreba stoji u centru paţnje. Rijeĉi, naĉin

izraţavanja (stil) ili izjave moraju se analizirati u svojem kontekstu, što ne

znaĉi da jezik kao sistem nije bitan. Naprotiv, lingvistiĉka kritika postaje

relevantna upravo u taĉki prelamanja jeziĉkih sistemskih svojstava, normi u

jeziĉkoj upotrebi i stvarne jeziĉke upotrebe. Uspješna jeziĉka kritika

pretpostavlja, dakle, dobro poznavanje jeziĉkog sistema, što se odnosi i na

gramatiku jezika.

Za lingvistiĉku kritiku je vaţno shvatanje i prihvatanje jeziĉkih normi kao

neĉega relativnog. Za primjer moţemo uzeti potpuno razliĉite pravopisne

norme ili standarde koji vaţe za akademski pisani rad, odnosno za

elektronsku poštu studenta s postavljenim pitanjima mentoru. Razliĉiti

konteksti i razliĉiti ţanrovi teksta nalaţu razliĉite norme. Stoga, vrijednosne

sudove ne treba formulirati kao 'ispravno' ili 'taĉno', odnosno 'neispravno' ili

'netaĉno', već kao manje ili više 'prikladno'. Dakle, umjesto taĉnosti,

prikladnost postaje osnovni kriterij u odnosu na ono što je funkcionalno u

datoj situaciji. Lingvistiĉka kritika ne djeluje preskriptivno propisujući

norme, nego nalaţe kritiĉko promišljanje postojećih normi, što, opet, ne

znaĉi ukidanje normi kao takvih. Naprotiv, norme su prijeko potrebne.

Jeziĉko-kritiĉki izazov se sastoji u procjeni vremena (kada), mjesta (gdje) i

razloga (zašto) poţeljne/prikladne upotrebe odreĊene norme te procjene kako

ih se moţe dovesti u vezu sa stvarnom upotrebom jezika, kao i sa vladajućim

uvjetima odreĊenog jeziĉkog sistema.

Kakvu ulogu, dakle, moţe imati lingvistiĉka kritika u akademskom

izuĉavanju / studiju jezika? Lahko je sloţiti se s Kilianom (2011:39) kada on,

imajući srednjoškolsko obrazovanje na umu, piše da cilj nije sami jeziĉko-

kritiĉki vrijednosni sud, nego je formuliranje vrijednosnog suda, odnosno put

do njega, naĉin na koji se trenira metajeziĉka kompetencija, a pritom i

jeziĉka odgovornost. Prema Kilianu (2011:36-37), lingvistiĉko-kritiĉku

perspektivu je moguće primijeniti na bilo koje jeziĉke jedinice, od

72

gramatiĉkih fenomena u mikrokontekstu do naĉina na koje jezik konstruira

razliĉite poglede na svijet i ideologije u makrokontekstu. Primjer kovanice

'mi-ĉovjek' kod švedskih socijaldemokrata jasno pokazuje kako analiza jedne

sloţenice moţe postati polazišna taĉka za širu diskusiju o pogledu na

ĉovjeka, ĉak i o odreĊenoj ideologiji. MeĊu jeziĉkim nivoima vlada

povezanost, a cjelinu tvore svi njezini dijelovi sa svojim specifiĉnim

suodnosima.

Lingvistiĉka kritika je jedan od puteva ka jeziĉkoj formaciji ĉovjeka, to jest

sposobnosti promatranja jeziĉke upotrebe s odstojanja, kritiĉko propitivanje

jeziĉke upotrebe kako bismo odredili ili barem razmišljali o naĉinima

izraţavanja koji su prikladni mjestu, vremenu i svrsi njihove upotrebe. Za

ovakvu jeziĉku formaciju Janich (2005:26) koristi naziv Sprackultiviertheit

koji odraţava stanje 'jeziĉke kultiviranosti'. Ovo stanje Janich zapravo ne

smatra stanjem, već neprestanom teţnjom za proširenom kompetencijom.

Kao korisnik jezika, svaki ĉovjek je neminovno jeziĉki formiran ili kultiviran

s razlikama u stepenu i naĉinu formacije i kultivacije.

6. Odgovornost i jeziĉka formacija u jeziĉkom obrazovanju

Onaj ko ţeli raditi jeziĉko-kritiĉki u nastavi, moţe se orijentirati u skladu

seksplicitnošću i senzibilizacijom (Schiewe, 2011:26). Eksplicitnost se

odnosi na jeziĉke norme koje treba uĉiniti eksplicitnima, promišljajući i

rasvjetljavajući ih, te povezujući ih s jeziĉkom upotrebom i jeziĉkim

sistemom, dok se senzibilizacija svodi na razvijanje i unapreĊenje

senzibiliteta ili osjećaja za jeziĉke norme i naĉine funkcioniranja. Tako bi

mogla izgledati lingvistiĉka kritika koja ucjelovljava misao o odgovornosti i

individualnoj zrelosti koja je bila bitna još i u vremenu filozofskog

prosvjetiteljstva (Schiewe, 2011:23). To podrazumijeva ĉovjekovo

individualno jeziĉko oslobaĊanje od društvenih, politiĉkih i drugih normi te

preuzimanje odgovornosti za vlastitu upotrebu jezika. MeĊutim, budući da su

jeziĉke norme nezaobilazne, potrebna je nešto opreznija formulacija u kojoj

bismo uz pomoć lingvistiĉke kritike mogli usvojiti jedan samostalniji kritiĉki

pristup jeziku.

U tom smislu moţe koristiti nekoliko praktiĉnih primjera iz nastavnog

predmeta engleskog, kao i njemaĉkog jezika, zbog specifiĉnosti poloţaja

lingvistiĉke kritike koja je najviše uznapredovala upravo u germanistici.

Rijeĉ je o primjerima najprije iz engleskog jezika koji se najĉešće odnose na

sintaksu ili reĉeniĉnu konstrukciju u kojoj nemamo onog politiĉkog naboja o

73

kakvom je već bilo rijeĉi u kontekstu švedske kovanice 'mi-ĉovjek'. S takvim

se nabojem ponovo susrećemo u narednim primjerima iz njemaĉkog jezika, u

kojima je upravo rijeĉ o politiĉkoj lingvistiĉkoj kritici kontroverzne leksike s

najĉešće negativnim vrijednosnim nabojem, uvrjedljivim ili

diskriminirajućim za odreĊenu populaciju.

Jasno je da se, s jedne strane, moţemo pribliţiti jeziku onakvom kakav je

opisan u gramatikama. Kakav je to jezik o kojem govore gramatike?

Najĉešće je rijeĉ o pisanom jeziku, budući da su gramatike zasnovane na

konvencijama pisanog knjiţevnog jezika ili diskursa. S druge strane

posmatrano, postoji i druga slika jezika koju nam nudi jeziĉka realnost ili

stvarnost gdje imamo jezik u upotrebi, koja se odnosi i na pismo i na govor.

Tenzija izmeĊu gramatiĉke orijentacije prema pisanome jeziku i jeziĉke

realnosti je općeprisutna u svim jezicima, a tiĉe se mnogih jeziĉkih fenomena

i predstavlja istinski izazov svima koji se profesionalno bave poduĉavanjem

jezika. Kako objediniti ono što se u glotodidaktici naziva gramatikom, kao

proizvodom, i gramatikom, kao procesom, drugim rijeĉima: jezik kao sistem

i jeziĉka upotreba?

Naredni primjeri iz engleskog jezika predstavljaju konkretizaciju spomenute

tenzije. U Standardnim gramatikama engleskoga jezika imamo pravila koja

se, zapravo, ĉešće krše nego poštuju u jeziĉkoj upotrebi. Tu spadaju, izmeĊu

ostalih:1) pravilo o poziciji prijedloga u reĉenici, to jest da prijedlog ne moţe

stajati sam na kraju reĉenice, 2) pravilo da reĉenicu ne poĉinjemo veznikom,

3) da ne rastavljamo infinitiv od partikule 'to' drugom rijeĉju, 4) da se zbirne

imenice u engleskom jeziku uvijek tretiraju kao jednina, 5) da izraz za

koliĉinu 'less' stoji iskljuĉivo uz nebrojive, dok 'fewer' stoji uz brojive

imenice itd. Nepoštivanjem nabrojanih gramatiĉkih pravila redom, dobivamo

sljedeće, u neformalnom govoru sasvim uobiĉajene reĉenice:

1) Who should I go to school with?

2) But sometimes a conjunction at the beginning of a sentence makes

the sentence stand out.

3) „...to boldly go where no man has gone before.“3

4) None of my friends are here.

5) I have less books than my sister, even though she has less space in

her home.

U trećem primjeru se javlja infinitiv rastavljen prilogom 'boldly', što zapravo

mijenja naglašeni dio reĉenice, ĉineći je dramatiĉnijom nego bi bila s

3Dio uvodnog teksta Star Trek filmova od 1966. naovamo.

74

gramatiĉki korektnom varijantom 'to go boldly'. Još 1960-tih gramatiĉari su,

raspravljajući rastavljeni infinitiv u engleskom jeziku, navodili ovaj poznati

primjer. Insistiranje na neispravnosti rastavljenog infinitiva se svakako moţe

smatrati gramatiĉkom pedanterijom, posebno ako imamo u vidu njegov

snaţni stilski efekat u poeziji Lorda Byrona (1788-1824) u uvodnim

stihovima pjesme „Solitude“: „To sit on rocks, to muse o'er flood and fell, /

To slowly trace the forest's shady scene, / Where things that own not man's

dominion dwell“. Rastavljajući infinitiv 'to trace' prilogom 'slowly', Byron,

unekoliko usporava njegovu recepciju ovim sintaksiĉkim potezom,

pojaĉavajući i ritmiĉki i semantiĉki efekat ovoga stiha. Jeziĉki formirana

individua svakoj jeziĉkoj tvorevini pristupa jeziĉko-kritiĉki, vrednujući i

procjenjujući prikladnost njezina jezika u odnosu na razliĉite parametre,

poput jeziĉke norme i jeziĉke upotrebe, komunikacijske funkcije teksta,

kognitivnh potencijala jezika itd. Jeziĉka odgovornost se, tako odnosi na

poštivanje ne samo jeziĉkih normi, već i jeziĉke umjetnosti. Stoga, u

kontekstu knjiţevnosti - posebno poezije, ali i filmske umjetnosti, uvjerljiviji

će biti jeziĉko-umjetniĉki argument od onog gramatiĉkog, te će, s obzirom

na ukupni stilski efekat (koji se ostvaruje na svim nivoima teksta) varijante

„to boldly go“ i „to slowly trace“ biti jeziĉki prikladnije i funkcionalno

ispravnije u svom kontekstu.

MeĊutim, 1966. godine, kada je Star Trek debitirao, spomenutu jeziĉko-

kritiĉku debatu u vezi s rastavljenim infinitivom nadjaĉala je druga jeziĉko-

kritiĉka debata u vezi s impliciranim seksizmom u izrazu 'no man' na osnovu

koje su producenti za Star Trek: The Next Generation 1987. godine odabrali

politiĉki korektan izraz 'no one', umjesto 'no man'. U duhu feministiĉke

kritike jezika, u skladu s kojom serijeĉ 'man' ('ĉovjek', doslovno 'muškarac')

odbija prihvatiti kao neutralni izraz za 'ljudsko biće' ('human'), mogli bismo

razmatrati i Byronove stihove u nastavku: „Where things that own not man's

dominion dwell“.

Kao što moţemo vidjeti iz navedenih primjera, gramatiĉka norma

standardnog, pisanog jezika, koji se mijenja znatno sporije od govornoga,

najĉešće se ne primjenjuje u svakodnevnom nekonvencionalnom govornom

jeziku. Mnogo je pitanja koja se ovdje javljaju. Koji redoslijed rijeĉi u

reĉenici je prikladan govornom, a kojipisanom jeziku te razliĉitim ţanrovima

usmenog i pisanog teksta? Koji oblici su funkcionalno prikladni (aptum),

kada i gdje? Koji jeziĉki materijal saĉinjava osnovu gramatiĉkih pravila koje

nam udţbenici i gramatike donose, odnosno, s kojom jeziĉkom stvarnošću se

tu susrećemo? Ovakva pitanja se lahko mogu dovesti u vezu s konkretnim

sposobnostima govora i pisanja. Ţanr koji studenti najĉešće prakticiraju jeste

akademski tekst. Koje su sintaksiĉke razlike izmeĊu akademskog teksta i

usmenog predavanja? Obrada ovog pitanja u nastavi postaje jedan od naĉina

75

na koji skrećemo paţnju na jeziĉke norme, ĉinimo ih vidljivima,

senzibilizirajući studente na njih. U tom kontekstu je prikladno ukazati i na

ĉeste sukobe izmeĊu gramatiĉke norme i jeziĉke upotrebe, te ih

dedramatizirati, prije svega, u svrhu postizanja prirodnijeg i prikladnijeg

neformalnog jezika / govora stranog jezika kod studenata.

Situacija u kojoj se teško usvojeno gramatiĉko pravilo iznenadno relativizira,

djeluje zbunjujuće, ponekad i alarmantno, studentu / uĉeniku stranoga jezika.

Ĉinjenica je, meĊutim, da je upravo ovo naĉin na koji svi jezici

funkcioniraju. Jezici ţive na fascinantnim granicama susreta kreativnosti

njihovih korisnika s restrikcijama jeziĉkog sistema te govornikovom

predstavom o tome kako jezik treba koristiti (korisnikovo poimanje ispravne

jeziĉke upotrebe). Svaki jezik posjeduje unutrašnju višejeziĉnost kojoj se

treba pribliţiti i prema kojoj se treba nauĉiti odnositi. Takvi zahtjevi

predstavljaju, zapravo, istinski jeziĉko-kritiĉki izazov.

S obzirom na ĉinjenicu da je jeziĉka / lingvistiĉka kritika, definirana u radu

„Lingvistiĉka kritika i kritika prevoĊenja“ (Arnautović, 2016), posebno

uznapredovala na njemaĉkom govornom podruĉju te unutar germanistiĉke

lingvistike, i ovdje donosimo jedanbriljantan primjer njezina prakticiranjas

upravo tog govornog podruĉja. Rijeĉ je ojeziĉko-kritiĉkoj inicijativi tzv.

'Unwort des Jahres' ('nerijeĉ godine')4, prilikom koje odreĊeni ĉlanovi ţirija

jednom godišnje biraju problematiĉnu rijeĉ, odnosno nerijeĉ, u svrhu

podsticanja „jednog senzibilnijeg odnosa s jezikom u javnoj komunikaciji“5

('Unwort des Jahres', 2013). Nisu sluĉajno dva ĉlana ovog ţirija, Nina Janich

i Jürgen Schiewe, upravo nauĉnici na temelju ĉijih istraţivanja su doneseni

bitni zakljuĉci o jeziĉkoj / lingvistiĉkoj kritici u ovom radu.

Biranje nerijeĉi godine funkcionira na sljedeći naĉin: bilo ko ima pravo

poslati prijedlog do kraja tekuće godine, kako bi ţiri u januaru sljedeće

godine mogao proglasiti nerijeĉ (jednu ili više rijeĉi) za proteklu godinu.

Nerijeĉ se bira na osnovu kriterija narušavanja „ĉinjeniĉne adekvatnosti ili

humanosti“6 ('Unwort des Jahres', 2011) na neki od sljedećih naĉina: rijeĉ

krši naĉelo ljudskog dostojanstva, u suprotnosti je s osnovnim demokratskim

principima, diskriminira odreĊene grupe u društvu ili na odreĊen naĉin

djeluje eufemizirajuće, vodi u zabludu ili ima zasjenjavajući efekat. Izabrane

rijeĉi skoro redovno upućuju na postojeće politiĉke, ideološke ili moralne

sukobe u društvu. Osim što ostavlja ruţan dojam, rijeĉ koja je iskljuĉivo

4Naš prijevod njemaĉke rijeĉi 'Unwort', to jest prevedenica pomoću analogije na parnjak

ĉovjek-neĉovjek. 5Naš prijevod „ein sensiblerer Umgang mit Sprache in der öffentlichen Kommunikation”.

6Naš prijevod „sachliche Angemessenheit oder Humanität“.

76

gramatiĉki neispravna, ne moţe biti kvalificirana kao nerijeĉ, jer gramatiĉka

ispravnost / neispravnost nije kriterij za izborove jeziĉko-kritiĉke inicijative.

Pitanje koje se ovdje nameće jeste pitanje eventualnog pokušaja jeziĉke

cenzure. Moţe li se 'Unwort' inicijativa dovesti u vezu s gušenjem slobodnog

graĊanskog dijaloga? Ovo pitanje automatski potiĉe i raspravu o politiĉkoj

korektnosti, s kojom se ova jeziĉko-kritiĉka inicijativa nerijetko dovodi u

vezu. Valja, meĊutim, naglasiti da cilj ove jeziĉko-kritiĉke inicijative nije

zabrana odreĊenih rijeĉi, niti suzbijanje slobodne debate. Naprotiv, ovakvom

inicijativom se podstiĉe jeziĉka odgovornost kod graĊana pomoću skretanja

paţnje na postojeću vezu izmeĊu jeziĉke upotrebe i sistema vrijednosti na

jedan izazovan naĉin.

Pogledajmo nekoliko primjera nerijeĉi posljednjih godina ('Unwort des

Jahres' 2013; 2014 i 2016):

2013. godine 'Sozialtourismus' ('socijalni turizam')7se definira kao

'ukupnost promjena poloţaja koje osobe poduzimaju ne bi

li došle do uţivanja odreĊenih socijalnih naknada', a

izabrana je kao nerijeĉ godine zbog širenja negativnog

raspoloţenja prema neţeljenim imigrantima.

2014. godine 'Lügenpresse' ('laţne vijesti') kovanica njemaĉkog autora

Reinholda Antona iz1914. god. koja se odnosila na

'propagandu neprijatelja'. Nacisti su kasnije popularizirali

ovu kovanicu kako bi ušutkali opoziciju tadašnjeg reţima.

Rijeĉ ĉesto koristi ksenofobiĉno udruţenje PEGIDA

(Patriotski Evropljani protiv islamizacije Zapada). Ameriĉki

predsjednik Donald Trump se tokom ĉitave izborne kampanje

aktivno koristio engleskom prevedenicom ove sintagme

'fake news'.

2016. godine 'Volksverräter' ('nacionalni izdajnik / izdajnik naroda') kao

naslijeĊe iz vremena diktature s nacistiĉkim prizvukom i

konotacijama. Njemaĉkom politiĉaru i zamjeniku njemaĉke

kancelarke, Sigmaru Gabrielu, tokom posjete gradiću

Salzgitter 2016. godine desniĉarski demonstranati su

uzvikivali 'Volksverräter', na što im je Sigmar pokazao srednji

prst.

7U Hrvatskoj je, meĊutim, prihvaćena jedna drugaĉija definicija ove sintagme koja se odnosi

na nastojanja da se siromašnim slojevima stanovništva omogući putovanje na odmor, tj.

humanitarni i socijalni turizam.

77

Kao što vidimo sve ove nerjeĉi zgusnuto izraţavaju odreĊeni politiĉki stav.

U ovim sluĉajevima je nemoguće razdvojiti jeziĉku kritiku od kritike

ideologije i politiĉkog sadrţaja. 'Unwort des Jahres' inicijativa pruţa priliku

za promišljanje kritiĉkog i odgovornog odnosa prema jeziku i njegovoj

upotrebi te otvara mogućnost razvijanja jeziĉkog senzibiliteta. Osim toga,

inicijativa predstavlja odliĉan primjer kako lingvistika moţe biti relevantna i

u javnom ţivotu.

MeĊutim, ono najbitnije na što 'Unwort des Jahres' ukazuje jeste ĉinjenica da

znaĉenje rijeĉi nastaje u kontekstu i u specifiĉne svrhe. Razliĉite rijeĉi mogu

oznaĉavati isti fenomen, a biti posrednice potpuno razliĉitih perspektiva. Već

samo upoznavanje studenata jezika s ovom jeziĉko-kritiĉkom inicijativom

moglo bi znaĉiti odreĊeni uvid da su rijeĉi rijetko neutralne i nevine, budući

da je jeziĉka upotreba neodvojiva od konteksta stvarnosti u kojoj se odvija.

A stvarnost ili istina i nije uvijek tako jasna i jednostavna. Svaka politiĉka ili

u dubljem smislu ideološka polemika je polemika u vezi s poimanjem i

doţivljavanjem stvarnosti. Stoga, kada se sukobimo u vezi sa znaĉenjem

rijeĉi ili u vezi s tim šta odreĊene rijeĉi treba da oznaĉavaju, naš sukob

najĉešće odraţava i pogled na svijet koji ţelimo da vlada i dominira.

7. Zakljuĉak

U uvodu ovoga rada bilo je rijeĉi o pitanju preuzimanja jeziĉke odgovornosti

govornika ili korisnika jezika? Polazišnu taĉku rada predstavlja stajalište da

svako snosi odgovornost za vlastito (jeziĉko) djelovanje, ali ne i za jeziĉko

djelovanje drugih. Preduvjet za ovakav stav je temeljno prihvatanje

autonomnosti individue. Ne slaţu se svi s ovakvim shvatanjem odgovornosti

(vidi Raffoul, 2010) kojem se svakako moţe prigovoriti da je vrlo

pojednostavljeno. Takvo shvatanje, meĊutim, moţe biti plodonosno kao

ishodište lingvistiĉke kritike u pouĉavanju u visokom obrazovanju.

Cilj je bio ukazati na jedan od naĉina na koji se moţe promišljati formacija u

kontekstu studija stranog jezika s konkretnim primjerima iz nastavnog

predmeta Engleski jezik, kao i primjerima iz njemaĉkog jezika. MeĊutim,

jedan bitan aspekt jeziĉke formacije, definirane potpunije u uvodnom dijelu

ovog rada, ĉinimetajeziĉka kompetencija koja nam pomaţe da se slobodnije

krećemo izmeĊu razliĉitih registara i ţanrova, te se samostalnije odnosimoi

prema normama koje, u protivnom, moţebiti ne bismo ni primjećivali.

Jeziĉku formaciju moţemo shvatiti i kao jeziĉku slobodu kretanja. MeĊutim,

svaku slobodu prati i odgovornost, a odgovornost za vlastitu upotrebu jezika

78

snosi pojedinac. Visokoobrazovne ustanove morale bi nuţno poticati i

razvijati jeziĉku svijest studenta, te ga u tom smislu ohrabrivati i nuditi mu

adekvatan instrumentarij za vjeţbu i preuzimanje jeziĉke odgovornosti.

Literatura

1. Arnautović, A., 2016. Lingvistiĉka kritika i kritika prevoĊenja. Pregled:

časopis za društvena pitanja, LVII (3), str. 85-101.

2. Humboldt, W.v., 1836. Über die Verschiedenheit des menschlichen

Sprachbaus und ihren Einfluss auf die geistige Entwicklung des

Menschengeschlechts. Berlin.

3. Humboldt, W.v., 2009 (1809/1810). Om den inre och yttre organisationen

av de högre vetenskapliga läroanstalterna (preveo T. Karlsohn).

Psykoanalytisk Tid/Skrift, 26-27, str. 89-93.

4. Hymes, D. H., 1972. On Communicative Competence. U: I.J.B. Pride & J.

Holmes ur. Sociolinguistics. Selected Readings. Harmondsworth: Penguin,

str. 269-293.

5. Janich, N., 2005. Sprachkultur und Sprachkultiviertheit – ein metodisch-

kulturalistischer Theorieentwurf. Aptum. Zeitschrift für Sprachkritik und

Sprachkultur, I (I), str. 14-36.

6. Kilian J., Niehr, T. & Schiewe, J., 2010. Sprachkritik. Ansätze und Metoden

der kritischen Sprachbetrachtung. Berlin/New York: de Gruyter.

7. Kilian, J., 2011. Durch Sprachkritik lernen. Sprachdidaktische Beiträge

einer Kritik der Sprache. U: I. B. Arendt & J. Kiesendahl ur. Sprachkritik in

der Schule. Teoretische Grundlagen und ihre praktische Relevanz.

Göttingen: V&R Unipress, str. 31-49.

8. Kristensson, Uggla, B., 2012. Gränspassager. Bildning i tolkningens tid.

Stockholm: Santérus förlag.

9. Mackie, J. L., 1977. Ethics. Inventing Right and Wrong. Harmondsworth et

al.: Penguin Books.

10. Raffoul, F., 2010. The Origins of Responsibility. Bloomington/Indianapolis:

Indiana University Press.

11. Schiewe, J., 1998. Die Macht der Sprache. Eine Geschichte der

Sprachkritik von der Antike bis zur Gegenwart. München: C. H. Beck.

12. Unwort des Jahres (2011). Die Grundsätze. [online] Dostupno na:

www.unwortdesjahres.net/index.php?id=2 [25.01.2017].

13. Unwort des Jahres (2013; 2014). [online] Dostupno na:

http://www.unwortdesjahres.net/index.php?id=35 [25.01.2017].

14. Unwort des Jahres (2016). [online] Dostupno na:

http://www.unwortdesjahres.net/fileadmin/unwort/download/pressemitteilu

ng_unwort2016.pdf [25.01.2017].

http://www.unwortdesjahres.net/index.php?id=2

http://www.unwortdesjahres.net/index.php?id=35

http://www.unwortdesjahres.net/fileadmin/unwort/download/pressemitteilung_unwort2016.pdf

http://www.unwortdesjahres.net/fileadmin/unwort/download/pressemitteilung_unwort2016.pdf

79

15. Wellmon, C., 2010. Becoming Human. Romantic anthropology and the

embodyment of freedom. Pennsylvania: Pennsylvania State University

Press.

16. Whorf, B.L., 1997 (1956). Language, Thought, and Reality: Selected

Writings of Benjamin Lee Whorf. ur. J. B. Caroll. Cambridge

Massachusettes: Technology Press of Massachussets Institute of

Technology.

17. Wierzbicka, A., 1998. German ´Cultural Scripts´. Public Signs as a Key to

Social Attitudes and Cultural Values. Discourse & Society,9 (2), str. 241-

282.

81

Prof. dr. Enver Ajanović


Pravni fakultet / Faculty of Law

UDK 354.11/.86 (497.6)

Pregledni nauĉni ĉlanak

MEHANIZAM KOORDINACIJE U

UPRAVNIM INSTITUCIJAMA BOSNE I HERCEGOVINE

COORDINATING MECHANISMS IN B-H

ADMINISTRATIVE INSTITUTIONS

Sažetak

Mehanizam koordinacije je nuţan u sloţenim i unitarnim ustavnim porecima sa

velikim brojem regija i razgranatom upravom. U predstavničkoj demokratiji

uređuje se općim pravnim aktima, kao što su ustav i zakon, a dodatno se moţe

urediti unutrašnjim pravnim aktima izvršne vlasti.Ustav BiH sadrţi opću odredbu o

mehanizmu koordinacije i zato je prvi pravni izvor o ovom mehanizmu. U skladu sa

evropskim standardima drugi pravni izvor u hijerarhiji pravnih akata treba biti

zakon, a tek potom eventualno neki drugi opći pravni akt, ako postoji stvarna i

opravdana potreba za tim.Dosadašnja dugotrajna rasprava o uspostavljanju

mehanizma koordinacije završila se protivustavnom Odlukom o sistemu

koordinacije procesa evropskih integracija u Bosni i Hercegoviniobjavljenoj u

januaru 2016. godine. Iako ova odluka sadrţi veoma dobra polazna načela, njeno

provođenje je ustvari dosta oteţano zbog komplicirane strukture odlučivanja u

ovom mehanizmu.Radi usvajanja efikasnog i kvalitetnog mehanizma koordinacije u

upravnim institucijama BiH potrebno je izmijeniti i dopuniti Ustav BiH u skladu sa

normativnim potencijalom ovog općeg pravnog akta. To znači da se moraju ukinuti

Ministarstvo civilnih poslova BiHi Ministarstvo za ljudska prava,Agencija za

promociju stranih investicija, Agencija za unapređenje inostranih investicija u BiH,

Agencija o nadzoru nad trţištem u Bosni i Hercegovini, Agencija za osiguranje u

Bosni i Hercegovini,Agencija za rad i zapošljavanje Bosne i Hercegovine,Agencija

za lijekove i medicinska sredstva Bosne i Hercegovine, Direkcija za evropske

integracije, Direkcija za ekonomsko planiranje i Direkcija za koordinaciju

policijskih tijela. Upravne poslove ovih upravnih organizacija preuzet će nadleţna

ministarstva. Granična policija BiH i Sluţba za strance trebaju postati sluţbe u

sastavu Ministarstva sigurnosti.Istovremeno se u radu objašnjava šta trebaju biti

upravni poslovi u novim ministarstvima: ministarstvu vanjske i unutrašnje trgovine,

ministarstvu rada i socijalne politike, ministarstvu privrede i poljoprivrede,

ministarstvu okolinete ministarstvu obrazovanja, nauke, kulture i sporta de lege

ferenda. Dakle, potrebno je ukidanje, osnivanje i reorganizacija ministarstava i

upravnih organizacija radi uvođenja mehanizma koordinacije u ustavnom i

upravnopravnom poretku institucija BiH u skladu sa standardima EU.

82

Ključne riječi:izmjene i dopune ustava BiH,novi zakon o ministarstvima, premještaj

sluţbenika u nova ministarstva BiH

Summary

The coordination mechanism is indispensable in complex and unitary constitutional

orders with a large number of regions and diversified administration. The

representative democracy is governed by general legal acts, such as the

Constitution and Law, and could be regulated by the internal executive branch‟s

legal acts additionally. The B-H Constitution contains a general provision on the

coordination mechanism and therefore is the first legal source of that mechanism.

Pursuant to the European standards, another legal source in the legal acts

hierarchy should be law, and then subsequently followed by some additional

general legal act -if there is a real and justified need. The long-standing lengthy

debate on the coordinating mechanism establishment ended in an unconstitutional

Decision on the European integration process in Bosnia and Herzegovina

coordinating system of January 2016. Although this Decision does have very good

starting points, in reality its implementation is quite difficult due to the complicated

decision-making structure in the mechanism. In order to adopt an efficient and

quality coordinating mechanism in BH administrative institutions, it is necessary to

amend the Constitution of B&H in accordance with this general legal act‟s

normative potential. It means that the BH Ministries of Civil Affairs and of Human

Rights must abolish following institutions: for Agency for Foreign Investment

Promotion, Foreign Investments Improvement in B&H Agency, Market Surveillance

in B&H Agency, Insurance Agency of Bosnia and Herzegovina, the Agency for

Work and the employment of Bosnia and Herzegovina, the Agency for Medicinal

Products and Medical Devices of Bosnia and Herzegovina, European Integration,

Economic Planning Directorate and Police Bodies Coordination Directorate. The

administrative affairs of these organizations will be taken over by the competent

ministries. B&H Border Police, the Foreigners' Service should become a

department within the Ministry of Security. At the same time, the paper explains

what should be the administrative tasks in new Ministries: of Foreign and Internal

Trade, Labor and Social Policy, Economy and Agriculture, the Environment, and

the Ministry of Education, Science, Culture and Sports de lege ferenda. Therefore,

it is necessary to abolish, establish and reorganize Ministries and administrative

organizations in order to introduce the coordinating mechanism in the

constitutional and administrative-legal order of the BH institutions in accordance

with the EU standards.

Keywords: amendments to the B-H Constitution, new law on ministries, transfer of

officers to new B-H Ministries.

83

I Pojam koordinacije

a) Koordinacija u nauci o upravi

Koordinacija je usklaĊeno upravljanje djelatnostima nadleţnih organa

uprave. Dijeli se na horizontalnu i vertikalnu.

Horizontalna koordinacija uvijek se odvija izmeĊu razliĉitih nosilaca uprave,

odnosno istog nivoa vlasti, kao što su savez, pokrajine i općine, organizacija

jednog i istog nosioca prava (više saveznih ministarstava) i unutar pojedinih

upravnih organizacija (koordinacija koja prevazilazi samo jednu sluţbu).

Vertikalna koordinacija je usklaĊivanje pojedinih upravnih nivoa koji su u

meĊusobnom odnosu nadreĊenosti i podreĊenosti.1

b) Koordinacija unutar Evropske unije

Koordinacija nije samo predmet teorijskih objašnjenja. Ugovor o EU i

Ugovor o funkcioniranju EU sadrţe odredbe o horizontalnoj koordinaciji

izmeĊu drţava ĉlanica EU, te izmeĊu organa EU i drţava ĉlanica EU.

Ugovor o funkcioniranju EU sadrţi opće norme o ovom pravnom institutu i

za više upravnih oblasti. Općih pravnih normi ima vrlo malo, dok za

pojedine upravne oblasti ih ima puno više. Iz ovih odredaba se vidi da se ova

koordinacija odvija radi uspostavljanja i razvijanja ekonomskih odnosa

izmeĊu drţava ĉlanica EU.

Prema Ugovoru, Unija je nadleţna evropski postavljenim ciljevima provoditi

mjere pomaganja, koordiniranja ili dopunjavanja mjera drţava ĉlanica u

oblastima zaštite i poboljšanja ljudskog zdravlja, industrije, kulture; turizma;

općeg i struĉnog obrazovanja, mladih i sporta; zaštite od prirodnih nepogoda

te upravne saradnje. Vršenjem ovih radnji ne nastupa nadleţnost Unije za

ove oblasti umjesto nadleţnosti drţava ĉlanica.

Obavezujući pravni akti Unije, koji se na osnovu odredaba Ugovora

objavljuju u ovim oblastima, ne smiju sadrţavati nikakvu harmonizaciju

pravnih propisa drţava ĉlanica.2

Mehanizmu koordinacije u EU veoma je sliĉan mehanizam upravne

saradnje. O tome Ugovor o funkcioniranju Evropske unije sadrţi posebno

poglavlje.

Efektivno provoĊenje unijskog prava u drţavama ĉlanicama, odluĉujuće za

pravilno funkcioniranje Unije, mora se smatrati zajedniĉkim interesom.

1 Norbert Wimmer, Dynamische Verwaltungslehre, izdavaĉ Springer Wien New York, 1.

izdanje, str. 166. i 167. 2Ĉlanovi 2.stav 5. i 6. Ugovora o funkcioniranju EU.

84

Unija moţe pomagati drţave ĉlanice u njihovim nastojanjima za

poboljšanjem osposobljenosti njenih uprava radi provoĊenja unijskog prava.

Ovo moţe naroĉito sadrţavati olakšanje razmjene informacija i sluţbenika,

kao i pomaganje programa obrazovanja i usavršavanja. Drţave ĉlanice ne

moraju koristiti ovu podršku. Evropski parlament i Savjet objavljuju

potrebne mjere, iskljuĉujući svaku harmonizaciju pravnih propisa drţava

ĉlanica uredbama u redovnom zakonodavnom postupku.

Ova pravila ne odnose se bilo na obaveze drţava ĉlanica da provode pravo

Unije bilo na ovlaštenja i obaveze Komisije. On se takoĊer ne odnosi na

preostale odredbe Ugovora, u kojima je potvrĊena upravna saradnja meĊu

drţavama ĉlanicama, te izmeĊu ovih i Unije.3

U Ugovoru o funkcioniranju Evropske unije postoje i odredbe u kojima se

koordinacija i upravna saradnja spominju u istoj upravnoj oblasti. Iz ovih

odredaba je vidljivo da su koordinacija i saradnja veoma srodne aktivnosti u

unijskim pravnim odnosima drţave ĉlanice.Drţave ĉlanice koordiniraju

svoju ekonomsku politiku i politiku zapošljavanja u okviru pravila Ugovora

o funkcioniranju EU za ĉije utvrĊivanje je nadleţna Unija.4

Drţave ĉlanice koordiniraju svoju ekonomsku politiku u okviru Unije. U tu

svrhu Savjet objavljuje mjere, a naroĉito odluĉuje o osnovnim naĉelima ove

politike.

Drţave ĉlanice preduzimaju mjere koordinacije politike zapošljavanja drţava

ĉlanica, a naroĉito utvrĊivanjem smjernica za ovu politiku.

Unija moţe preduzeti inicijativu koordinacije socijalne politike drţava

ĉlanica.5

Djelatnost drţava ĉlanica i Unije, u smislu Ugovora o EU, obuhvata prema

ugovorima uvoĊenje ekonomske politike, koja se zasniva na uskom

koordiniranju ekonomske politike drţava ĉlanica, unutrašnjem trţištu i

utvrĊivanju zajedniĉkih ciljeva i obavezno je naĉelo otvorene privrede sa

slobodnom konkurencijom.6

Drţave ĉlanice razmatraju svoju ekonomsku politiku kao stvar od

zajedniĉkog interesa i koordiniraju je u Savjetu. One to ĉine tako što

usmjeravaju svoju ekonomsku politiku i svojim smjernicama doprinose

ostvarivanju ciljeva Unije prema Ugovoru o Evropskoj uniji. Drţave ĉlanice

i Unija postupaju u skladu sa naĉelom otvorene trţišne privrede sa

slobodnom konkurencijom, pri ĉemu se promovira efikasno korištenje

resursa i drţe se pritom naĉela otvorene trţišne privrede sa slobodnom

konkurencijom.

3Ĉlan 197.Ugovora o funkcioniranju EU.

4Ĉlan 2.stav 3. Ugovora o naĉinu rada EU.

5Ĉlan 5.Ugovora o naĉinu rada EU.

6Ĉlan 119. Ugovora o naĉinu rada EU u vezi sa ĉlanom 3. Ugovora o EU.

85

Na preporuku Komisije Savjet izraĊuje nacrt osnovnih naĉela ekonomske

politike drţava ĉlanica i Unije i izraĊuje nacrt Evropskom savjetu. Evropski

savjet pretresa na osnovu ovog izvještaja Savjeta zakljuĉak o osnovnim

naĉelima ekonomske politike drţava ĉlanica i Unije.

Radi uskog koordiniranja ekonomske politike i garantiranja njene trajne

konvergencije ekonomskih rezultata drţava ĉlanica, na osnovu izvještaja

Komisije, Savjet nadzire ekonomski razvoj u svakoj drţavi ĉlanici i u Uniji

te spojivost ekonomske politike sa spomenutim osnovnim naĉelima i u

redovnim vremenskim razmacima daje cjelovitu procjenu.7

Drţave ĉlanice provode i koordiniraju svoju ekonomsku politiku tako da se

ostvare ciljevi smanjivanja razlika u stepenu razvoja razliĉitih regiona i

zaostalosti najviše oštećenih podruĉja. UtvrĊivanje i provoĊenje politika i

aktivnosti Unije kao i uspostavljanje unutrašnjeg trţišta uzimaju u obzir ove

ciljeve i doprinose njegovom ostvarivanju.8

I odluke Vijeća ministara BiH iz ekonomske politike morat će se donositi

jednoglasno u skladu sa etiĉko-politiĉkim idealom tolerancije.9

Sve ove odredbe su od velike vaţnosti za Bosnu i Hercegovinu zato što je u

ljeto 2015. godine stupio na snagu Sporazum za stabilizaciju i pridruţivanje

Evropskih zajednica i njenih drţava ĉlanica, na jednoj strani, i BiH, s druge

strane.

II Vaţeći mehanizam koordinacije u ustavnom poretku

Bosne i Hercegovine

U Bosni i Hercegovini (u daljnjem tekstu: BiH) mehanizam koordinacije

uspostavljen je Ustavom BiH u Aneksu IV na Opći okvirni sporazum za mir

u Bosni i Hercegovini. Ovaj opći pravni akt sadrţi odredbe o fakultativnom i

obaveznom mehanizmu koordinacije. Fakultativni mehanizam koordinacije

je u nadleţnosti Predsjedništva BiH: „The Presidence may decide to faciliate

inter-Entity coordination on matters not within the responsabilities of Bosnia

and Herzegovina as provided in this Constitution, unless an Entity objects in

any particular case“.10

Obavezni mehanizam koordinacije je u nadleţnosti

7Ĉlanovi 120.i 121. Ugovora o naĉinu rada EU u vezi sa ĉlanom 3. Ugovora o EU.

8Ĉlan 175.u vezi sa ĉlanom 174. Ugovora o naĉinu rada EU.

9ABCeda demokratije, Arsen Bačić i dr., str. 26–28.

10Ĉlan III stav 4. Ustava BiH: „Predsjedništvo BiH moţe odluĉiti da olakša meĊuentitetsku

koordinaciju u stvarima koje nisu unutar odgovornosti Bosne i Hercegovine, kao što je

predviĊeno ovim Ustavom, izuzev ako se jedan entitet suprotstavi u bilo kojem specifiĉnom

sluĉaju.“

86

Vijeća ministara BiH. To se moţe saznati primjenom sistematskog

tumaĉenja navedene odredbe o fakultativnom mehanizmu koordinacije i

odredbe: „Together the Chair and the Ministers shall constitute the Council

of Ministers, with responsabilities for carrying out the policies and decisions

of Bosnia and Herzegovina in the fields referred to in Article III (1), (4) and

(5) and reporting to the Parliamentary Assembly (including at least annually,

on expenditures by Bosnia and Herzegovina)“.11

Dakle, tekst „with the

responsability for carrying out the policies and decisions of Bosnia and

Herzegovina“ je pravni osnov da se mehanizam koordinacije u nadleţnosti

Vijeća ministara kvalificira kao obavezni mehanizam koordinacije, budući

da u ovoj odredbi nema rijeĉi „may“ kao za Predsjedništvo. Osnovni sadrţaj

obaveznog mehanizma koordinacije proizlazi iz navedene odredbe o

fakultativnom mehanizmu koordinacije u nadleţnosti Predsjedništva BiH.

Vijeće ministara BiH je organ izvršne vlasti u institucijama BiH u kojem se

ostvaruje horizontalna koordinacija izmeĊu ministarstava BiH. Ministarstva

BiH su nadleţna za vertikalnu koordinaciju izmeĊu ovih organa uprave i

nadleţnih ministarstava entiteta i kantona.

Zato su sve odluke Vijeća ministara BiH o mehanizmu koordinacije i

prijedlog da se mehanizam koordinacije uredi Zakonom o Vijeću ministara

BiH protivne Ustavu BiH.

Pored ovog općeg pravnog akta mehanizam koordinacije u Federaciji BiH (u

daljnjem tekstu: FBiH) uspostavljen je Zakonom o organizaciji organa

uprave FBiH: „Vlada FBiH koordinira, usklaĊuje i usmjerava rad federalnih

organa uprave, kao i nadzor nad njihovim radom u skladu sa Ustavom

Federacije i federalnim zakonom.“12

U Republici Srpskoj (u daljnjem tekstu: RS) Zakon o Vladi Republike

Srpske sadrţi odredbu: „Vlada usklaĊuje i usmjerava rad republiĉkih organa

uprave, vrši nadzor nad njihovim radom i obustavlja od izvršenja, ukida ili

poništava njihove pojedinaĉne akte koji su u suprotnosti sa zakonom ili

propisom Vlade.“13

11

Predsjedavajući i ministri ĉinit će Vijeće ministara, sa nadleţnošću provoĊenja politika i

odluka Bosne i Hercegovine u poljima navedenim u ĉlanu III, stav 1, 4. i 5. (ukljuĉujući i

podnošenje izvještaja barem godišnje o troškovima Bosne i Hercegovine). 12

Ĉlan 7. Zakona o organizaciji organa uprave FBiH („Sl. novine FBiH“, br. 35 od 20. juna

2005. godine). 13

Ĉlan 4. stav 1. Zakona o Vladi Republike Srpske („Sl. glasnik RS“, br.118 od 25.

novembra 2008. godine).

87

III Reforme ustavnog i općeg upravnopravnog poretka radi

uspostavljanja mehanizma koordinacije

Vaţeći mehanizam koordinacije u ustavnom i upravnopravnom poretku BiH

nije bio dovoljan Evropskoj uniji za usvajanje acquis unitaire u pravni

poredak BiH. Zato je Zakljuĉkom o naĉelima, prioritetima i uvjetima

Evropskog partnerstva sa BiH od 11. februara 2008. godine Savjet EU

odluĉio da je uspostavljanje mehanizma koordinacije kratkoroĉni prioritet u

politiĉkim kriterijima demokratije i vladavine prava. Rijeĉ je o zahtjevu da se

ustavnim promjenama u oblasti upravljanja drţavom garantira strukturna i

institucionalna koordinacija izmeĊu cijele drţave i entiteta stvaranjem

funkcionalnih mehanizama za glasanje na politiĉkom, zakonodavnom i

tehniĉkom nivou. Dakle, za uspostavljanje mehanizma koordinacijepotrebne

su ustavne promjene u BiH. Ove promjene –prema Ustavu BiH i Ugovoru o

EU, Ugovoru o funkcioniranju EU i Sporazumu o stabilizaciji i pridruţivanju

Evropskih zajednica i njenih drţava ĉlanica, na jednoj strani, i BiH, s druge

strane (u daljnjem tekstu: Sporazum o stabilizaciji i pridruţivanju) – utjeĉu

na izmjenu ustavnopravnog i upravnopravnog poretkainstitucija BiH.

Za razliku od svih drugih sporazuma ove vrste koje su Evropske zajednice

zakljuĉivale sa drţavama dok nisu postale ĉlanice, specifiĉnost pravnog

djejstva Sporazuma o stabilizaciji i pridruţivanju u BiH je u tome što

odstupa od dualistiĉkog objašnjenja odnosa meĊunarodnog i nacionalnog

prava. Njegovo pravno djejstvo moţe se objasniti monistiĉkim teorijama o

odnosu meĊunarodnog i nacionalnog prava. Prema ovim teorijama primat

moţe imati meĊunarodno pravo nad nacionalnim, ili obratno, unutrašnje nad

meĊunarodnim. U BiH ovo monistiĉko pravno djejstvo iskazuje se u tome

što ni Sporazum o stabilizaciji i pridruţivanju ni Ustav BiH nemaju ovaj

primat jedan nad drugim. Iz naziva Sporazuma za stabilizaciju i

pridruţivanje jasno se vidi da je cijela BiH pravno obavezna to uĉiniti, a

nikako entiteti. Ovakva ustavna promjena proizlazi iz ustavnih odredaba o

kontinuitetu Bosne i Hercegovine kao drţave u međunarodnim

odnosima14

iall governmental functions and powers not expressly assigned in

this Constitution to the institutions of Bosnia and Herzegovina shall be those

of the Entities.15

U svim ostalim upravnim poslovima entiteti mogu

funkcionirati prema principu samoupravnosti.

Ovakvo djejstvo Sporazuma za stabilizaciju i pridruţivanje jeste da ono

utjeĉe na razvoj upravnog organizacionog prava u institucijama BiH. To

znaĉi da Sporazum za stabilizaciju i pridruţivanje BiH Evropskoj uniji

14

Ĉlan I stav 1.Ustava BiH o kontinuitetu. 15

Ĉlan III stav 3.pod taĉkom a) Ustava BiH: „Sve vladine funkcije i ovlaštenja koja u ovom

Ustavu nisu izriĉitododijeljena institucijama BiH pripadat će entitetima.“

88

pravno djeluje tako što zahtijeva da BiH regulira nove nadleţnosti u

upravnim oblastima i granama energije, poljoprivrede, okoline, obrazovanja,

kulture, sporta, rada i socijalne politike, turizma, regionalnog razvoja, te

zakonodavstvu o privrednim društvima.Pravni osnov je odredba da BiH

nastavlja svoje pravno postojanje po meĊunarodnom pravu, odnosno da je

BiH u cjelini subjekat meĊunarodnih odnosa sa i u meĊunarodnim

organizacijama i drţavama u meĊunarodnoj zajednici.16

Danas se ovo pravno

djejstvo pogrešno tumaĉi tako što se navodi da je prenos nadleţnosti sa

entiteta na institucije BiH protivan Ustavu BiH. Ova nadleţnost mora se

normirati u Zakonu o organizaciji organa uprave u institucijama BiH de

ferenda, tako što se ovim pravnim aktom moraju osnovati dodatna

ministarstva nadleţna da predstavljaju BiH u Evropskom savjetu i Savjetu za

razliĉite upravne oblasti i grane.17

Ova reforma je ostvarenje Evropskog

partnerstva BiH sa EU. Sporazum o stabilizaciji i pridruţivanju izmeĊu

Evropskih zajednica i drţava ĉlanica, s jedne strane, te BiH, s druge strane,

predviĊa reformu javne uprave na svim nivoima vlasti u BiH,18

pa prema

tome i upravnim institucijama BiH.

Objašnjenim djejstvom Sporazuma o stabilizaciji i pridruţivanju BiH

Evropskim zajednicama, odnosno lisabonskoj EU i njihovim, odnosno

njenim drţavama ĉlanicama ispoštovale bi se pravne obaveze preuzete

potpisivanjem Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i

Aneksom IV. To je kompatibilno sa primarnim pravom EU, a to je da ova

meĊunarodna organizacija promovira mir u svom radu.

Jedan dio Ustava BiH mora se reformirati u nadleţnostima Predsjedništva

BiH u odnosima sa EU. Takvom reformom postići će se da BiH u odnosima

sa EU ima jedan glas, jer je Predsjedništvo BiH nadleţno za uspostavljanje

meĊunarodnih odnosa sa meĊunarodnim organizacijama.19

Drugi dio Ustava BiH mora se reformirati u oblasti upravnih institucija BiH.

To se moţe ostvariti takoĊer samo reformom Ustava BiH i upravnopravnog

poretka BiH u skladu sa standardima EU.

16

Ĉlan I stav 1. Ustava BiH. 17

U SR Njemaĉkoj postoji GesetzüberdieZusammenarbeit von Bund und Ländern in

Angelegenheiten der Europäischen Union. Prema ovom općem pravnom aktu SR Njemaĉku

u organima EU predstavljaju jedino organi federacije. Po uzoru na ovo rješenje i zbog

sloţenosti ustavnog poretka u Bosni i Hercegovini u organima EU našu zemlju mogu

predstavljati jedino institucije BiH. 18

Ĉlan 111.stav 2. Sporazuma o stabilizaciji i pridruţivanju zakljuĉenog izmeĊu Evropskih

zajednica i drţava ĉlanica, s jedne strane, te Bosne i Hercegovine, s druge strane. 19

Enver Ajanović, Ideal mira u ustavnopravnom i upravnopravnom poretku BiH, Pregled:

časopis za društvena pitanja, izdavaĉ Univerzitet u Sarajevu, str. 250.

89

Potrebne reforme mogu se postići tako što će se ustavnopravni standard

„utilization of energy resources and cooperative economic projects“ iz

dodatnih nadleţnosti BiH prenijeti u odredbe o nadleţnosti institucija BiH.

Nakon ove izmjene i dopune u Ustav BiH treba se unijeti odredba o

meĊusobnim odnosima organa uprave i odnosima organa uprave prema

izvršnim organima i organima uprave entiteta i Brĉko Distrikta BiH iz

Zakona o upravi BiH iz 2009. godine. Ove odredbe bi postale dodatni

ustavnopravni osnov vertikalne koordinacije izmeĊu ministarstava BiH i

ministarstava RS, FBiH i kantona.

Ovakvom reformom ispunili bi se zahtjevi pretpristupne pomoći.20

Jedan od

tih zahtjeva je provoĊenje nuţnih ekonomskih reformi da bi se mogao

izdrţati pritisak konkurencije i trţišne snage unutar Unije pri istovremenom

slijeĊenju društvenih i ekoloških ciljeva, te da se ovlada strukturalnom i

makroekonomskom ravnoteţom; odnos i djelotvornost strategija za društveni

i ekonomski razvoj; napredak pri promoviranju inteligentnog, odrţivog

razvoja...; napredak pri stvaranju pogodnog ekonomskog okruţenja, te razvoj

trgovaĉkih tokova.21

Izvor sadrţaja ovog ustavnog standarda su Ugovor o EU, Ugovor o

funkcioniranju EU i Sporazum o stabilizaciji i pridruţivanju Evropskih

zajednica i njenih drţava ĉlanica, na jednoj strani, i BiH, s druge strane, te

dosadašnji normativnopravni razvoj upravnih institucija BiH. Dakle, svi ovi

pravni akti na snazi proizvode pravno djejstvo na ustavni i upravnopravni

poredak u BiH.

IV Budući mehanizam horizontalne koordinacije u Vijeću ministara

Bosne i Hercegovine

Mehanizam koordinacije postoji i u oblasti ekonomske politike. U svakoj

drţavi vladuĉine vrhovni organi uprave, a nadleţna je da odluĉuje i provodi

ekonomsku politiku. Iako ekonomska politika ne pripada upravnom pravu,

ipak je i ova politika bitna za razumijevanje pravnog statusa BiH u odnosima

sa EU. U skladu sa predloţenim reformama Ustava BiH radi uspostavljanja

20

Sada je ona ureĊena Uredbom EP i Savjeta o uspostavi instrumenata pretpristupne pomoći,

br. 231 od 11. marta 2014. godine. 21

Uredbom EP i Savjeta o uspostavi instrumenata pretpristupne pomoći, br. 231 od 11. marta

2014. godine, EU je utvrdila kakve reforme se moraju usvojiti u Albaniji, BiH, Islandu,

Kosovu, Crnoj Gori, Srbiji, Turskoj i Bivšoj Jugoslavenskoj Republici Makedoniji kao

uvjeti za odobrenje sredstava pretpristupne pomoći radi uĉlanjivanja u EU.

90

mehanizma koordinacije odredba o nadleţnostima Vijeća ministara BiH22

dobit će širi smisao. Naime, i zajedniĉki ekonomski projekti postali bi

predmet horizontalne koordinacije izmeĊu ministarstava de lege ferenda u

Vijeću ministara BiH. Pritom pojam zajedniĉkih ekonomskih projekata

omogućava da se na njih djelimiĉno primjenjuju principi koordinacije

ekonomske politike u radu ovog organa u institucijama BiH. Ovakvo

tumaĉenje proizlazi iz primjene sistematskog tumaĉenja ustavne odredbe o

obaveznoj koordinaciji u Vijeću ministara i odredbe u Zakonu o Vijeću

ministara da predsjedavajući Vijeća ministara osobito usklađuje i prati

aktivnosti institucija vlasti u BiH povezane sa integriranjem BiH u EU.

Savjet EU usvojio je Preporuku o naĉelima ekonomske politike drţava EU i

EU, br. 410 od 13. jula 2010. godine, Zakljuĉak o smjernicama za mjere

drţava ĉlanica u politici zapošljavanja, br. 707 od 21. oktobra 2010. godine, i

Preporuku o naĉelima ekonomske politike drţava EU i cijele EU, br. 1184 od

14. jula 2015. godine. Ovi akti mogu biti usmjerenje o tome koja nova

ministarstva treba osnovatiu institucijama BiH radi usvajanja i

primjenjivanja evropskih standarda u BiH i šta moţe biti sadrţaj horizontalne

koordinacije u odnosima izmeĊu Vijeća ministara i EU.

Ovakva nadleţnost moţe se vršiti,npr.,tako da Vijeće ministara koordinira

rad Ministarstva finansija i trezora BiH, Ministarstva prometa i komunikacija

BiH, Ministarstva vanjske i unutrašnje trgovine, Ministarstva privrede i

poljoprivredede lege ferenda i Ministarstva rada i socijalne politike de lege

ferenda.

V Budući mehanizam vertikalne koordinacijeu ministarstvima

Bosne i Hercegovine, entiteta i kantona

Pored ustavnih promjena, mehanizam koordinacije u BiH moţe se

uspostaviti u skladu sa Uredbom EP i Savjeta o uspostavi instrumenata

pretpristupne pomoći, br. 231 od 11. marta 2014. godine.U ovom pravnom

aktu EU je utvrdila kakve reforme se moraju usvojiti i u BiH kao uvjeti za

odobrenje sredstava pretpristupne pomoći EU.23

Istim aktom traţi se od BiH

da u okviru politiĉkih reformi ojaĉa javna uprava i dobro upravljanje vlade

na svim nivoima.

22

Ĉlan V stav 4 pod taĉkom a) Ustava BiH. 23

Ovim pravnim aktom EU je odredila da se iste reforme moraju usvojiti i u Albaniji,

Islandu, Kosovu, Crnoj Gori, Srbiji, Turskoj i Bivšoj Jugoslavenskoj Republici Makedoniji.

91

Ovaj zahtjev moţe se ispuniti usvajanjem novog zakona o organizaciji

organa uprave u institucijama BiH de ferenda. Tako bi se ispunio zahtjev iz

spomenute uredbe. Naime, ovim općim pravnim aktom EU zahtijeva

napredak u izgradnji i jaĉanju odgovornog upravljanja i administrativnih i

institucionalnih kapaciteta i prijemnih kapaciteta na svim nivoima,

ukljuĉujući prikladne ljudske resurse za objavljivanje i provoĊenje pravnih

propisa povezanih sa pravnom steĉevinom.

U ovom općem pravnom aktu de ferenda bilo bi dobro da se unese odredba

iz Odluke o procedurama u postupku usklaĊivanja zakonodavstva BiH sa

acquis communautaire.24

Vaţeći Zakon o ministarstvima i drugim organima BiH sadrţi odredbe o

ministarstvima i upravnim poslovima protivne Ustavu BiH općenito a i

predloţenim ustavnim promjenama. U evropskoj upravnopravnoj tradiciji

djelatnost civilnih poslova u drţavnoj upravi nije poznata. Zato se ovaj

organ uprave mora ukinuti. Upravni poslovi ovog organa uprave moraju se

prebaciti na druga buduća ministarstva i na sadašnje Ministarstvo sigurnosti.

Ni zaštita ljudskih prava i temeljnih sloboda ne moţe biti djelatnost organa

uprave, nego se mora prenijeti u nadleţnost Ministarstva pravde. Zato je

potrebno ovaj Zakon izmijeniti i dopuniti u skladu sa objašnjenim izmjenama

i dopunama Ustava BiH.

1) Ministarstvo vanjskih poslova Bosne i Hercegovine

Odredbe o nadleţnostima Ministarstva vanjskih poslova BiH potrebno je

dopuniti alinejama u skladu sa obavezama iz Sporazuma o stabilizaciji i

pridruţivanju, Uredbe EP i Savjeta o uspostavi instrumenata pretpristupne

pomoći, br. 231 od 11. marta 2014. godine, i Ugovorom o EU i Ugovorom o

funkcioniranju EU.

Tako ovaj organ uprave dodatno treba: redovno izvještavati Vijeće ministara

BiH radi realizacije potrebne dinamike integracionih procesa,25

izvršavati

odluke Predsjedništva BiH o politiĉkom dijalogu i regionalnoj

24

Odluka o procedurama u postupku usklaĊivanja zakonodavstva Bosne i Hercegovine sa

acquis communautaire („Sl. glasnik BiH“, br. 44 od 31. decembra 2003. godine). 25

Ova alineja se predlaţe po uzoru na odredbu: U cilju realizacije potrebne dinamike

integracionih procesa Direkcija za evropske integracije redovno izvještava Vijeće ministara

BiH, iz ĉlana VI Odluke, o procedurama u postupku usklaĊivanja zakonodavstva Bosne i

Hercegovine sa acquis communautaire („Sl. glasnik BiH“, br. 44 od 31. decembra 2003.

godine).

92

saradnji,26

predstavljati BiH u Vijeću EU za vanjske poslove, pruţati

diplomatsku i konzularnu zaštitu graĊanima drţava ĉlanica EU kao i svojim

drţavljanima na teritoriji treće drţave, preduzimati potrebne mjere i

organizirati potrebne meĊunarodne pregovore za ovu zaštitu, te u skladu sa

pravom EU preduzimati mjere koordinacije i kooperacije radi olakšanja ove

zaštite, a nakon konsultiranja sa Evropskim parlamentom.27

Zakon o Vijeću ministara BiH sadrţi odredbu o nadleţnostima Direkcije za

evropske integracije.

Ova direkcija naroĉito vrši poslove usklaĊivanjaaktivnosti tijela vlasti u BiH

te nadzor nad provedbom odluka nadleţnih institucija u BiHo svim

odgovarajućim aktivnostima potrebnima za evropske integracije.

Direkcija uĉestvuje u aktivnostima ili izraĊuje nacrte i prijedloge politika,

zakona, drugih propisa i smjernica o izvršenju poslova koje je BiH duţna

preduzimati kako bi se ukljuĉila u procese evropske integracije.

Direkcija obavlja i druge poslove pokretanja inicijativa i savjetovanja o

usklaĊivanju ukupnih procesa i aktivnosti tijela vlasti u BiH na ispunjenju

obaveza prema evropskim integracijama.

Direkcija za evropske integracije vrši i druge poslove i zadatke koje joj

dodijeli Vijeće ministara, odnosno predsjedavajući Vijeća ministara.

Direkcijom rukovodi direktor kojeg imenuje i razrješava Vijeće ministara na

prijedlog predsjedavajućeg Vijeća ministara, u skladu sa Zakonom o

drţavnoj sluţbi u institucijama BiH. Direktor je neposredno odgovoran za

svoj rad predsjedavajućem Vijeća ministara.28

Na osnovu ovih odredbiZakon o ministarstvima i drugim organima uprave

BiH sadrţi odredbe o nadleţnostima Direkcije za evropske integracije. To

su:

-koordiniranje poslova na usklaĊivanju pravnog sistema BiH sa

standardima za pristupanje EU (acquis communautaire);

-provjera usklaĊenosti svih nacrta zakona i propisa koje Vijeću

ministara dostavljaju ministarstva i upravne organizacije sa direktivama

„Bijele knjige: Pripreme pridruţenih zemalja Centralne i Istoĉne Evrope za

26

Ĉlanovi 10–17. Sporazuma za stabilizaciju i pridruţivanje izmeĊu Evropskih zajednica i

njihovih drţava ĉlanica, s jedne strane, i Bosne i Hercegovine, s druge strane, te ĉlan 2. stav

1. Pod taĉkom a) iii) i 3. stav 1. Pod taĉkom e) Uredbe EP i Savjeta o uspostavi instrumenata

pretpristupne pomoći, br. 231 od 11. marta 2014. godine. 27

Ĉlan 20.stav 2. c) i ĉlan 23. 1. odredba i ĉlan 23. Ugovora o naĉinu rada EU. 28

Ĉlan 23. Zakona o Vijeću ministara BiH („Sl. glasnik BiH“, br. 30 od 10. oktobra 2003.

godine).

93

integraciju u unutrašnje trţište Unije“ i procedurama zadovoljavanja zahtjeva

relevantne direktive; ƒ

-usklaĊivanje aktivnosti organa i institucija u BiH o odgovarajućim

aktivnostima potrebnim za evropske integracije; ƒ

-uĉestvovanje kao tehniĉko operativno tijelo za kontakte sa

Evropskom komisijom; ƒ

-koordinacija nad provoĊenjem odluka koje donose nadleţni organi i

institucije BiH, entiteta i Brĉko Distrikta BiH u odnosu na sve aktivnosti

potrebne za evropske integracije;

-uĉestvovanje u aktivnostima ili izraĊivanje nacrta zakona, drugih

propisa i smjernica koje se odnose na izvršavanje poslova koje je BiH duţna

preduzimati u procesu ukljuĉivanja u evropske integracije; ƒ

-djelovanje kao glavni operativni partner institucija Evropske

komisije u procesu stabilizacije i pridruţivanja; ƒ

-koordinacija pomoći Evropske unije BiH.

Direkcija će uspostaviti funkcionalni odnos sa ministarstvima, upravnim

organizacijama i entitetskim vladama u pogledu na evropsku integracionu

strategiju i politike, usklaĊivanje zakona i koordinaciju pomoći.29

Ove protivustavne odredbe ne mogu ostati na snazi u pravnom poretku, jer

je, prema Ustavu BiH, Vijeće ministara BiH nadleţno za koordinaciju30

, dok

zbog hijerarhije u vlasti institucija BiH Direkcija moţe biti samo podreĊena

Vijeću ministara BiH.TakoĊer je izrada raznih zakona, prema vaţećem

Zakonuo upravi BiH, u nadleţnosti ministarstava, pa ovadirekcija ne moţe

preuzimati njihove politiĉke i pravne funkcije. Isti prigovor moţe se dati i za

inicijative i savjetovanja. Drugi poslovi i zadaci mogu se obavljati u drugom

organu uprave zato što je njihov broj nedovoljan za postojanje ove direkcije

kao samostalne upravne organizacije.

Slijedi da poslove Direkcije za evropske integracije nakon njenog ukidanja

treba preuzeti Ministarstvo vanjskih poslova u organizacionu jedinicu za

odnose sa EU i ostala ministarstva prema pravnoj prirodi i srodnosti

upravnih poslova u ovoj direkciji.

29

Zakon o ministarstvima i drugim organima uprave BiH („Sl. glasnik BiH“, br. 5 od 7.

marta 2003. godine). 30

Ĉlan V stav 4. pod taĉkom a) u vezi sa ĉlanom III stav 4. Ustava BiH.

94

2) Ministarstvo finansija i trezora

Nadleţnostima Ministarstva finansija i trezora BiH trebaju se dodati dvije

alineje.To su da je ovaj organ uprave nadleţan i za carinsku politiku i

zajedniĉke ekonomske projekte.

Izvor alineje o carinskoj politici je odredba u Ustavu BiH da su institucije

BiH nadleţne za carinsku politiku.31

Zajedniĉki ekonomski projekti u interesu BiH, FBiH i RSobuhvataju poslove

koordinacije instrumenata/programa pomoći Evropske unije. To su:

a) koordinacija planiranja i pripreme strateških, planskih i

programskih dokumenata za korištenje instrumenata i programa pomoći EU,

ukljuĉujući podršku u izradi tenderske dokumentacije, odabira tenderske

komisije te provedbe tenderske procedure;

b) koordinacijaprovedbe i nadzor nad korištenjem instrumenata i

programa pomoći EU;

c) osiguravanje uĉešća struĉnjaka iz ministarstva / drugog tijela

uprave u radu odbora za nadzor i odobravanje izvješća o realizaciji projekta,

te u poslovima radnih skupina za upravljanje odreĊenim instrumentima /

programima pomoći EU;

d) izvještavanje Ministarstva vanjskih poslova o svim aktivnostima

na realizaciji pojedinih instrumenata / programa pomoći EU u oblastima iz

nadleţnosti ministarstva / drugih tijela uprave, kao i o projektima

meĊunarodne pomoći;

e) pruţanje struĉne podrške za uspostavljanje i primjenu

decentraliziranog sistema upravljanja programima pomoći EU;

f) u skladu sa Memorandumom o razumijevanju sklopljenim izmeĊu

Drţavnog fonda i Evropske komisije, te Strategijom decentralizacije kao i

operativnim ugovorom sklopljenim izmeĊu voditelja programa i sluţbenika

ovlaštenog za ovjeravanje programa (PAO), osiguravanje funkcioniranja

internih procedura neophodnih za provoĊenje svih programa pomoći koji se

provode kroz centralizirani sistem, kao što su osiguranje potrebnih sredstava,

sufinansiranje projekata pomoći EU, podnošenje zahtjeva za povlaĉenje

uplata, podnošenje izvještaja o nastalim problemima u procesu realizacije

projekata;

g) koordinacija ostalih aktivnosti ministarstva/drugih organa uprave u

koordinaciji pomoći u skladu sa zahtjevima procesa.32

31

Ĉlan III o nadleţnostima i odnosima između institucija Bosne i Hercegovine i entiteta

Ustava BiH. 32

Po uzoru na ĉlan 5. Odluke o uspostavljanju organizacionih jedinica za evropske

integracije u organima uprave Bosne i Hercegovine („Sl. glasnik BiH“, br. 66 od 18. augusta

2008. godine).

95

Ovo ministarstvo treba biti nadleţno i za predstavljanje BiH u Savjetu EU za

privredu i finansije.

Alinejama o nadleţnostima ovog ministarstva treba dodati i evropske

standarde iz Smjernica o naĉelima ekonomske politike u EU da ovaj organ

uprave: nastoji konsolidirati budţet BiH u skladu sa ekonomskim

strategijama u EU, smanjuje izdatke i daje prednosti rashodima u svrhu

ekonomskog rasta, te povećati kvalitet javnih rashoda i poboljšati odrţivost

javnih finansija.

Odredbe o nadleţnosti ovog ministarstva, da ovaj organ uprave priprema

budţet BiH i završni raĉun BiH, treba ojaĉati tako što će Predsjedništvo BiH

u zakonodavnom postupku prestatipropising, upon the recommendation of

the Council of Ministers, an annual budget to the Parliamentary Assembly.33

Nigdje u Evropi šef drţave ne uĉestvuje u bilo kojem zakonodavnom

postupku. Jedino što moţe uĉiniti jeste da Ministarstvu finansija dostavi

svoju procjenu troškova za obavljanje svojih nadleţnosti u narednoj

budţetskoj i kalendarskoj godini. Ova promjena je i u skladu sa Uredbom EP

i Savjeta o uspostavi instrumenata pretpristupne pomoći, br. 231 od 11.

marta 2014. godine. EU je utvrdila kakve reforme se moraju usvojiti u

Albaniji, BiH, Islandu, Kosovu, Crnoj Gori, Srbiji, Turskoj i Bivšoj

Jugoslavenskoj Republici Makedoniji kao uvjeti za odobrenje sredstava

pretpristupne pomoći radi uĉlanjivanja u EU, jer omogućava upravljanje

budţetom i ekonomskom politikom.

Potrebno je dodati i alineju da ovo ministarstvo koordinira fiskalne politike

institucija BiH i entiteta u skladu sa pravom EU, te da se o tome donosi

poseban zakon.

Zakon o Fiskalnom vijeću treba se ukinuti, a ovo vijeće u skladu sa Ustavom

BiH postati meĊuentitetski organ uprave radi koordinacije javnih finansija u

institucijama BiH i entiteta.34

Pritom većinu odredaba treba prenijeti u zakon

o organizaciji organa uprave u institucijama BiH de ferenda, a norma

definicije u prvom ĉlanu treba se prenijeti u ostale odgovarajuće ĉlanove.

U Zakonu o Fiskalnom vijeću takoĊer treba brisati odredbu da Fiskalno

vijeće usvaja prijedloge kratkoroĉnih i dugoroĉnih makroekonomskih

projekcija. Ovo treba biti u nadleţnosti novog ministarstva u skladu sa

objašnjenim prijedlogom ustavnih promjena u institucijama BiH.35

U Ustavu BiH treba se brisati odredba The Federation shall provide two-

thirds, and the Republika Srpska one-third, of the revenues required by the

33

Ĉlan V stav 3.pod taĉkom f) Ustava BiH: „predlaganje, uz preporuku Vijeća ministara,

godišnjeg budţeta Parlamentarnoj skupštini.“ 34

Ĉlan III stav 4. Ustava BiH. 35

Ĉlan 5. pod taĉkom c) Zakona o Fiskalnom vijeću u Bosni i Hercegovini („Sl. glasnik

BiH“, br. 63 od 5. augusta od 2008. godine).

96

budget, except insofar as revenues are raised as specified by the

Parliamentary Assembly.36

Brisanjem ove odredbe Ustav BiH će imati istu

ili sliĉnu odredbu o finansiranju institucija BiH kao i ustavi drţava ĉlanica

EU. Tako će se lakše moći provoditi ekonomske reforme u entitetima i

kantonima.

Zakonom o budţetu institucija BiH i meĊunarodnih obaveza BiH za 2016.

godine bilo je predviĊeno da FBiH snosi vanjski dug od 497.715.840 KM, a

RS 264.364.501 KM, dok su prihodi iz PDV-a iznosili 5,53 mlrd KM.

Iz ovih brojki se vidi da se vanjski dug moţe platiti iz sredstava PDV-a i da

nikakve doznake iz budţeta entiteta nisu potrebne. Zato je dovoljno da se

ovaj inostrani dug prema meĊunarodnim finansijskim institucijama isplaćuje

iz prihoda PDV-a direktno, ali tako da FBiH i RS više ne budu pravno

obavezni na doznaku institucijama BiH u odnosu 2/3 i 1/3 iz svojih javnih

prihoda za isplatu ovog duga. Ovaj ustavni omjer moţe se predvidjeti

Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na dodatnu vrijednost.

Druga varijanta je da se vanjski dug iz prihoda PDV-a plaća u skladu sa

procentualnim uĉešćem institucija BiH i entiteta u ukupnom vanjskom dugu

BiH.

U skladu sa Ugovorom o funkcioniranju EU Ministarstvo finansija i trezora

morat će biti nadleţno i za preduzimanje mjera izgradnje saradnje u

carinskim stvarima izmeĊu drţava ĉlanica, te izmeĊu drţava ĉlanica i

Evropske komisije.37

3) Ministarstvo vanjske i unutrašnje trgovine de lege ferenda

Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa treba podijeliti na dva

nova ministarstva. Naime, u upravnopravnom poretku ne moţe postojati

naziv ministarstva s pojmom „ekonomski odnosi“, nego iskljuĉivo sa

pojmovima iz kojih se moţe saznati da je ono nadleţno za pojedinu upravnu

granu ili ĉak oblast, odnosno jednu vrstu djelatnosti. U upravnopravnom

poretku bi i dalje postojalo Ministarstvo vanjske trgovine s tim da bi ovaj

organ uprave postao nadleţan i za unutrašnju trgovinu, pa njegov zvaniĉan

naziv treba biti ministarstvo vanjske i unutrašnje trgovine BiH.

Ovakvo buduće ministarstvo bilo bi nadleţno za trgovinske odnose sa

drugim drţavama i zajedniĉke ekonomske projekte BiH, FBiH i RS.

Trgovinski odnosi sa drugim drţavama obuhvatali bi:vanjskotrgovinsku

politiku BiH, ukljuĉujući trgovinske odnose sa Evropskom unijom u skladu

36

Ĉlan VIII stav 3. Ustava BiH: „Federacija će obezbijediti dvije trećine i Republika Srpska

jednu trećinu prihoda potrebnih za budţet, osim prihoda koji se prikupljaju kako je odredila

Parlamentarna skupština.“ 37

Ĉlan 33.Ugovora o funkcioniranju EU.

97

sa Sporazumom za stabilizaciju i pridruţivanje; pripremanje ugovora,

sporazuma i drugih akata iz oblasti trgovinskih odnosa sa drugim drţavama,

unapreĊenje inostranih investicija u BiH, te odnose sa meĊunarodnim

organizacijama i institucijama iz oblasti vanjske trgovine.

Zajedniĉki ekonomski projekti u interesu BiH, FBiH i RSuunutrašnjoj

trgovini su: obligacioni odnosi, kontrola prometa roba i usluga sa posebnim

reţimom, industrijsko vlasništvo i ţig, osiguranje zaštite potrošaĉa, turizam,

javne nabavke, ministarstava Federacije BiH i Republike Srpske u usvajanju

prava EU i Vijeća Evrope, predstavljanje BiH u Savjetu EU za

konkurentnost i Svjetskoj organizaciji za turizam pri Ujedinjenim nacijama.

Pod nadzorom ministarstva je Institut za mjeriteljstvo, standarde i patente.

Novi Zakon o obligacionim odnosima će se prvi put u BiH normirati

moderniziranjem Zakona o obligacionim odnosima SFRJ iz 1978. godine

unošenjem Zakona o zaštiti od klevete u dio o naknadi štete, Zakona o

zakupu poslovnih zgrada i nepokretnosti u dio o zakupu, vaţeći Zakon o

obligacionim odnosima u civilnom zrakoplovstvu unijet će se u dio o

ugovorima o saobraćaju, Okvirni zakon o zalozima, te sva uputstva i uredbe

kao što je to već uĉinjeno u BGB-u u Njemaĉkoj, ABG-u u Austriji, Civil

Codeu u Francuskoj.

Osnivanjem ovog ministarstva treba se ukinuti Zakon o Agenciji za

unapreĊenje inostranih investicija u BiH i Agencija o nadzoru nad trţištem u

BiH. Sve upravne poslove ovih Agencija treba preuzetiministarstvo vanjske i

unutrašnje trgovine de lege ferenda.

Na osnovu Ugovora o funkcioniranju EU ovo ministarstvo treba biti

nadleţno i dauz pomoć EU saraĊuje sa drţavama ĉlanicama EU u sektoru

turizma, a posebno promoviranjem konkurentnosti preduzeća Unije u ovoj

oblasti, a naroĉito razmjenom najboljih praksi.38

4) Ministarstvo poljoprivrede i privrede

Bosne i Hercegovine de lege ferenda

Pored ministarstva vanjske i unutrašnje trgovinepotrebno je osnovati

ministarstvo poljoprivrede i privrede BiHde lege ferenda.

Ovo novo ministarstvo bi obavljalo poslove obuhvaćene neprikladnim

pojmom „ekonomskih odnosa“ u nadleţnosti Ministarstva vanjske trgovine i

ekonomskih odnosa. To su: pripreme i izrade makroekonomskih odnosno

strateških dokumenata iz oblasti ekonomskih odnosa; poslovno okruţenje,

38

Ĉlan 195.stav 1. Ugovora o funkcioniranju EU.

98

jedinstveni ekonomski prostor; razvoj i promocija preduzetništva; industrija i

industrijski proizvodi; konkurencije; koordinacija meĊunarodne ekonomske

pomoći BiH, izuzev dijela koji se odnosi na pomoć Evropske unije;

veterinarstvo, te obavljanje poslova i zadataka iz nadleţnosti BiH koji se

odnose na definiranje politike, osnovnih principa, koordiniranje djelatnosti i

usklaĊivanje planova entitetskih tijela vlasti i institucija na meĊunarodnom

planu u podruĉjima: poljoprivrede i energetike.39

Ovaj organ uprave bi bio nadleţan za: korištenje energetskih resursa i

zajedniĉke ekonomske projekte u interesu BiH, FBiH i RS.

Korištenje energetskih resursa obuhvatalo bi,npr.,snabdijevanje stanovništva

plinom i prenos elektriĉne energije, teeventualno naftu u FBiH.

Zajedniĉki ekonomski projekti u interesu BiH, FBiH i RS su: imovina BiH,

poljoprivreda,strategije ekonomskog razvoja BiH i ostali projekti iste prirode

u interesu FBiH, kantona i RSistovremeno.

Zajedniĉki ekonomski projekat u poljoprivredi su i upravni poslovi u

nadleţnosti sektora poljoprivrede, prehrane, šumarstva i ruralnog razvoja

sada u Ministarstvu vanjske trgovine i ekonomskih odnosa. U ovim

sektorima obavljaju se poslovi: pripreme i izrade propisa (normativno-

pravni), studijsko-analitiĉki, struĉno-operativni, informaciono-

dokumentacioni i administrativno-tehniĉki zadaci u poljoprivredi, prehrani,

ribarstvu, šumarstvu i ruralnom razvoju,40

izraĊivanje strategija odrţive

poljoprivrede. Ovi poslovi i dalje trebajuse urediti samo pravilnikom o

unutrašnjoj organizaciji.

Ciljevi zajedniĉkih ekonomskih projekata u poljoprivredi su: povećanje

produktivnosti poljoprivrede unapreĊenjem tehniĉkog napretka i najboljeg

mogućeg korištenja faktora proizvodnje, a naroĉito radne snage; da ovako

osigura poljoprivrednom stanovništvu, a naroĉito povećanjem prihoda po

glavi stanovnika osoba angaţiranih u poljoprivredi, da se stabilizira trţište,

da se osigura snabdijevanje, da vodi raĉuna o otpremanju korisnicima po

prikladnim cijenama. Pri oblikovanju zajedniĉke poljoprivredne politike i

posebnih metoda mora se voditi raĉuna o: a) posebnoj prirodi poljoprivredne

djelatnosti, koja proizlazi iz društvene strukture poljoprivrede i strukturom i

prirodom uvjetovanih razlika razliĉitih poljoprivrednih podruĉja, b) potrebi

da se postepeno provedu odgovarajuća prilagoĊavanja i ĉinjenica da je

39

Ĉlan 9.Zakona o ministarstvima i drugim organima uprave BiH („Sl. glasnik BiH“, br. 5 /

2003). 40

http://www.mvteo.gov.ba/org_struktura/sektor_poljoprivreda/nadleznosti_sektora/default.a

spx?id=1274&l ngTag=bs-BA. Ĉlan za ove upravne poslove u pravilniku o unutrašnjoj

organizaciji nije mi poznat, jer nisam uspio pribaviti ovaj pravni akt.

99

poljoprivreda u entitetima jedno od podruĉja privrede usko isprepletene sa

cijelom privredom u BiH.41

U zajedniĉkim ekonomskim projektima u izraĊivanju strategija ekonomskog

razvoja BiH trebali bi biti i upravni poslovi Direkcije za ekonomsko

planiranje. Dakle, istovremeno sa osnivanjem ovog ministarstva ukida se

ovadirekcija i njene upravne poslove i dokumentaciju preuzima ministarstvo

poljoprivrede i privrede de lege ferenda. Preuzimanjem ovih upravnih

poslova ovaj organ uprave postao bi nadleţan i za ove zajedniĉke ekonomske

projekte: koordiniranje pripreme godišnjih, srednjoroĉnih i dugoroĉnih

makroekonomskih projekcija, strategija razvoja i monitoring implementacije

ovih strategija razvoja, istraţivanje i analiza ekonomskih trendova i

ukljuĉivanje svih slojeva društva u ekonomske tokove, te ostala istraţivanja

koja ministarstvu dodijeli Vijeće ministara BiH.42

Pri tom je potrebno ovu

normu precizirati zato što se sada iz nje ne moţe saznati izmeĊu kojih organa

uprave ova direkcija koordinira. Zato se treba ubaciti tekst da ovo

ministarstvo de lege ferenda koordinira izmeĊu nadleţnih ministarstava

FBiH i RS.

U ostvarivanju ovih nadleţnosti ministarstvo poljoprivrede i privredeBiH bi

pripremalo i javno objavljivalo: godišnje, srednjoroĉne i dugoroĉne

makroekonomske projekcije; polugodišnje i godišnje izvještaje o

ekonomskim trendovima u BiH; polugodišnje i godišnje izvještaje o

implementaciji godišnjih, srednjoroĉnih i dugoroĉnih razvojnih strategija,

godišnje izvještaje o ukljuĉenosti svih slojeva društva u ekonomske tokove u

BiH, te ostala istraţivanja koja ministarstvu dodijeli Vijeće ministara BiH.

U izradi dokumenata ministarstvo je nadleţno saraĊivati sa svim relevantnim

institucijama na svim nivoima vlasti u BiH. 43

Funkcioniranjem koordinacionog mehanizma omogućava se korištenje

energetskih resursa i provoĊenje zajedniĉkih ekonomskih projekata u skladu

sa pravom EU ili korištenjem energetskih resursa i zajedniĉkih ekonomskih

projekata, kao što je imovina BiH.

Pod nadzorom ovog ministarstva de lege ferenda bit će Javno preduzeće

Elektroprenos BiH. Direktora ovog preduzeća treba imenovati ovo novo

ministarstvo.

41

Ĉlan 39.Ugovora o funkcioniranju EU. 42

Ĉlan 27. a. Zakona o Vijeću ministara BiH („Sl. glasnik BiH“, br. 30/03) dopunjen ĉlanom

2. Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o Vijeću ministara Bosne i Hercegovine („Sl.

glasnik BiH“, br. 81/2006). 43

Ĉlan 27.a. i 27b. Zakona o Vijeću ministara BiH („Sl. glasnik BiH“, br. 30/03) dopunjen

ĉlanom 2.Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o Vijeću ministara Bosne i Hercegovine

(„Sl. glasnik BiH“, br. 81/2006).

100

Pod nadzorom ovog ministarstva je i Kancelarija za veterinarstvo BiH.

Pritom se naziv „kancelarija“ mora promijeniti u naziv „uprava“ ili neki

drugi oblik organizacije u skladu sa vaţećim formama organizacije uprave,44

zato što kancelarija kao samostalni ili nesamostalni organizacioni oblik

uprave ne postoji u upravnopravnom poretku BiH, nego samo kao prostor za

sluţbu odnosno organizacionu jedinicu.

Pod nadzorom ovog ministarstva je Uprava BiH za zaštitu zdravlja bilja,

Uprava za veterinarstvo BiH i Agencija za sigurnost hrane BiH.

U skladu sa aktima o pretpristupnoj pomoći45

treba se propisati i nadleţnost

za povlaĉenje finansijskih sredstava iz Evropskog odbora za regionalni

razvoj i prebacivanje na raĉun vlade FBiH i RS za poljoprivredni i ruralni

razvoj.

U zajedniĉke ekonomske projekte u interesu FBiH i RS trebaju se unijeti

nove nadleţnosti u skladu sa Smjernicama o naĉelima ekonomske politike

EU. To su: stvaranje integriranog i neograniĉenog funkcionalnog unutrašnjeg

energetskog trţišta radi nesmetanog protoka struje i gasa, promoviranje

efikasnosti prirodnih bogatstava i korištenja obnovljive energije i da se

tehnologija koristi u skladu sa klimom; promoviranje odrţivog razvoja sa što

manje troškova; promoviranje korištenja informacionih i komunikacionih

tehnologija radi porasta proizvodnosti; stvaranje predvidljivih okvirnih

uvjeta i garantiranje dobrog, funkcionalnog, otvorenog i konkurentnog trţišta

roba i usluga; te izraĊivanje strategije finansijske podrške malih i srednjih

preduzeća.

Zajedniĉki ekonomski projekat treba biti nadleţnost ovog ministarstva i za

predstavljanje BiH u Savjetu EU za privredu i finansije te za

konkurenciju,predstavljanje Bosne i Hercegovine u Savjetu EU za

poljoprivredu i ribarstvo i MeĊunarodnom fondu poljoprivrednog razvoja pri

UN-u i provoĊenje projekata ovoga fonda na teritoriji cijele BiH, te primjena

Konvencije za meĊunarodnu zaštitu biljaka i ostali projekti iste prirode u

interesu FBiH, kantona i RS istovremeno.

Na osnovu Ugovora o funkcioniranju EU ovo ministarstvo treba biti

nadleţno i da:

44

Ĉlan 50.stav 2. Zakona o upravi BiH („Sl. glasnik BiH“, br. 32/2002) izmijenjen ĉlanom

25.Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o upravi („Sl. glasnik BiH“, br. 102/2009). 45

Trenutno to je ĉlan 3.stav 1. pod taĉkom b) i d) Uredbe EP i Savjeta o uspostavi

instrumenata pretpristupne pomoći, br. 231 od 11. marta 2014. godine.

101

-u okviru zajedniĉke agrarne politike uĉestvuje u zajedniĉkoj

koordinaciji u profesionalnom obrazovanju, istraţivanju i širenju struĉnih

znanja o poljoprivredi,46

-uz pomoć Odbora za privredu i finansije uĉestvuje u koordinaciji

politika drţava ĉlanica u obimu potrebnom za funkcioniranje unutrašnjeg

trţišta,47

-konsultira se sa drţavama ĉlanicama u oblasti industrije u saradnji sa

Komisijom i, ako je potrebno, koordinira svoje mjere.48

Ako je potrebno, Evropski parlament, Savjet i Komisija objavljuju uputstva o

otvaranju poslovnog sjedišta za odreĊene djelatnosti pošto ovi organi

naroĉito osiguravaju usku saradnju izmeĊu nadleţnih uprava drţava ĉlanica

radi obavještavanja o posebnim okolnostima u razliĉitim podruĉjima

djelatnosti u Uniji.Ako je potrebno, ovi organi koordiniraju zaštitu u

drţavama ĉlanicama propisanu privrednim društvima u interesu njihovih

ĉlanova, te trećih radi ujednaĉenosti propisivanja ovih odredaba, osim

društava koji ne stjeĉu dobit.49

U skladu sa aktima o pretpristupnoj pomoći50

treba se propisati i nadleţnost

za povlaĉenje sredstava iz Evropskog odbora za regionalni razvoj i

prebacivanje na raĉun vlade FBiH i RS za poljoprivredni i ruralni razvoj.

Ovo ministarstvo bi bilo nadleţno da u poljoprivredi primjenjuje Zakon o

mineralnim Ċubrivima, Zakon o zaštiti novih sorti biljaka u BiH, Zakon o

duhanu i Zakon o poljoprivredi, prehrani i ruralnom razvoju Bosne i

Hercegovine.

5) Ministarstvo rada i socijalne politike de lege ferenda

U oblasti ekonomije na osnovu odredbe Ustava BiH o zajedničkim

ekonomskim projektima trebaosnovatiministarstvo rada i socijalne politike

BiH de lege ferenda. I ovdje se ovakvi projekti izraĊuju u interesu BiH,

FBiH i RS, a sastojali bi se u osnivanju meĊuentitetskih komisija iz oblasti

rada, koordiniranju ministarstava FBiH i RS u usvajanju prava EU i Vijeća

Evrope, te predstavljanju BiH u Savjetu EU za rad, socijalnu politiku i

zdravstvo i zaštitu potrošaĉa i Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji i

MeĊunarodnoj organizaciji rada pri Ujedinjenim nacijama.

46

Ĉlan 41.Ugovora o naĉinu rada EU. 47

Ĉlan 134.stav 1. Ugovora o funkcioniranju EU. 48


Ĉlan 50.stav 1. i 2. pod taĉkama b) i g) u vezi sa ĉlanom 54. Ugovora o funkcioniranju EU. 50

Trenutno to je ĉlan 3.stav 1. pod taĉkom b) i d) Uredbe EP i Savjeta o uspostavi

instrumenata pretpristupne pomoći, br. 231 od 11. marta 2014. godine

102

Zajedniĉki ekonomski projekti u interesu FBiH i RS su: radni odnosi u

institucijama BiH i nadzor; pregovaranje o kolektivnim ugovorima upravnih

sluţbenika i namještenika u institucijama BiH; koordinirane strategije

zapošljavanja u BiH;51

provoĊenje odluka Vijeća ministara o mjerama

zapošljavanja; izdavanje dozvola za rad stranim drţavljanima; nadzor

poštovanja prava radnika i migranata i njihovih obitelji za zaštitu i pomoć;

djeĉiji doplatak, penzije i socijalna zaštita; meĊunarodna zdravstvena zaštita;

pregovaranje sa drugim drţavama radi zakljuĉivanja meĊunarodnih ugovora

iz socijalnog osiguranja; te svi ostali projekti iste prirode u interesu BiH,

FBiH, kantona i RS istovremeno.

U skladu sa smjernicama o naĉelima ekonomske politike EU u ove projekte

trebaju se uvrstiti i poslovi: finansiranja osposobljavanja i promoviranja

radne sposobnosti, finansiranja strategija protiv starenja stanovništva,

finansiranja strategija za oĉuvanje zdravlja stanovništva u BiH, primjene i

integriranja naĉela fleksigurnosti u politici na trţištu rada i provoĊenje

uravnoteţenih mjera, izraĊivanje strategije protiv siromaštva u BiH i

koordiniranje odgovarajućih ponuda obrazovanja i osposobljavanja sa

ministarstvom kulture, nauke, obrazovanja i sporta radi postizanja

produktivnosti rada i mogućnosti zapošljavanja.

Ovo ministarstvo nadleţno je i za provoĊenje planova Vijeća ministara BiH

iz oblasti zdravstva (npr. plan pripravnosti i kontrole pandemijske influence

u Bosni i Hercegovini).

Pod nadzorom ministarstva je i Agencija za upravnu sluţbu u institucijama

BiH.

Ministarstvo rada i socijalne politike treba biti nadleţno i za imenovanje

predstavnika BiH u Komisiji za rodnu jednakost i Evropskoj komisiji za

društvenu koheziju, ljudsko dostojanstvo i jednakost, Komitetu struĉnjaka o

pravu osoba sa invaliditetom pri Vijeću Evrope.

U ovo novo ministarstvo moraju se prebaciti i upravni poslovi iz sadašnjeg

Ministarstva pravde BiH u pogledu radnih odnosa u drţavnoj upravi. To

znaĉi da će ovaj organ uprave vršiti nadzor nad radom Agencije za upravnu

sluţbu BiH, da će za predlaganje novog zakona, njegovih izmjena i dopuna

biti nadleţno ministarstvo socijalne politike i radade lege ferenda.

Osnivanjem ovog ministarstva de lege ferenda sa ovim nadleţnostima u

institucijama BiH preuzetih iz sadašnjeg Ministarstva civilnih poslova

ispunili bi se i zahtjevi pretpristupne pomoći. Naime, vaţeći opći pravni akt

o tome zahtijeva promoviranje zaposlenja i pokretljivost radne snage, te

stvaranje kvalitetnih radnih mjesta i razvoj ljudskog kapitala, te

51

Ĉlan 145. Ugovora o funkcioniranju EU.

103

socioekonomski i regionalni razvoj, zaposlenje i socijalnu politiku.52

Ukidanjem Ministarstva civilnih poslova upravni poslovi na zdravstvenoj

zaštiti, penzijama i socijalnoj zaštiti prenose se u ministarstvo rada i socijalne

politike de lege ferenda.

Istovremeno sa osnivanjem ovog ministarstva treba se ukinuti Agencija za

osiguranje u BiH, Agencija za rad i zapošljavanje BiH i Agencija za lijekove

i medicinska sredstva Bosne i Hercegovine, a njihove upravne poslove

trebaju preuzeti organizacione jedinice za rad, socijalnu politiku i zdravstvo.

Upravni poslovi ovih agencija takoĊer će postati zajedniĉki ekonomski

projekat ministarstva rada i socijalne politike BiH de lege ferenda.

U odnosima sa Evropskom unijom ovo novo ministarstvo treba:

-saraĊivati sa drţavama ĉlanicama uz uĉešće Evropske komisije radi

ostvarivanja ciljeva socijalne politike EU, a naroĉito na podruĉju:

zapošljavanja, radnog prava i radnih uvjeta, profesionalnog obrazovanja i

daljeg obrazovanja, socijalne sigurnosti, spreĉavanja profesionalnih nesreća i

oboljenja, zaštite zdravlja u radu, koalicionog prava i kolektivnih pregovora

izmeĊu poslodavaca i zaposlenika;53

-uz promociju EU saraĊivati sa drţavama ĉlanicama EU u oblasti

zdravlja koja po potrebi pomaţe njihovu djelatnost;

-u sporazumu sa Evropskom komisijom koordinirati meĊusobno sa

drţavama ĉlanicama EU svoje politike i programe u oblasti zdravstva;54

-uz pomoć Unije saraĊivati sa drţavama ĉlanicama EU radi

ostvarenja visokog nivoa zapošljavanja;55

-uz pomoć Savjetodavnog odbora za socijalnu zaštitu saraĊivati sa

drugim drţavama ĉlanicama EU i Komisijom u oblasti socijalne zaštite;56

-koordinirati sa drugim drţavama ĉlanicama i Unijom strategije

zapošljavanja i naroĉito na promoviranju kvalitetnijeg obrazovanja i

sposobnosti prilagoĊavanja zaposlenika;57

-u saradnji sa Odborom za zapošljavanje sa drugim drţavama

ĉlanicama koordinirati politiku zapošljavanja i trţišta rada.58

52

Ĉlanovi 2.stav 1. pod taĉkom b) iii i 3. stav 1. pod taĉkama b) i c) Uredbe EP i Savjeta o

uspostavi instrumenata pretpristupne pomoći, br. 231 od 11. marta 2014. godine. 53

Ĉlanovi 151.stav 1. i 156. Ugovora o funkcioniranju EU. 54




Ĉlan 145. Ugovora o funkcioniranju EU u vezi sa ĉlanom 3. Ugovora o EU. 58


104

6) Ministarstvo kulture, obrazovanja, nauke i sporta

Bosne i Hercegovine de lege ferenda

Kultura, obrazovanje, nauka i sportsu u upravnom pravu društvene

djelatnosti. To znaĉi da se njihovim obavljanjem ne moţe stjecati profit.

MeĊutim, obavljanje ovih djelatnosti mora se uvijek finansirati javnim

rashodima iz budţeta institucija BiH. Zato se i ovo ministarstvo de lege

ferenda moţe osnovati i biti nadleţno za zajedniĉke ekonomske projekte u

interesuBiH, FBiH i Republike Srpske, koordiniranje rada svih ministarstava

kulture, sporta, nauke i obrazovanja u FBiH, kantonima i RS, te

predstavljanje BiH u Savjetu EU za kulturu, obrazovanje, nauku i sport, u

UNESCO-u pri Ujedinjenim nacijama i Svjetskoj organizaciji za

intelektualno vlasništvo, Evropskom upravnom komitetu za mlade pri Vijeću

Evrope, te provoĊenje kulturne, obrazovne, omladinske i sportske politike

Vijeća Evrope.

Zajedniĉki ekonomski projekat obuhvata finansiranje: predškolskog,

osnovnog, srednjeg i visokog obrazovanja iz sredstava IPA fondova EU i

budţeta institucija BiH, provoĊenje programa EU u oblasti obrazovanja te

reprezentativnog sporta, sportova prve lige, drugih sportskih manifestacija,

dodjela BiH nagrada za sportistu godine.

Radi usklaĊivanja obrazovanja sa evropskim standardima ovo ministarstvo

treba u skladu sa smjernicama o ekonomskoj politici u EU obavljati i

sljedeće poslove: istraţivanja i razvoja, javnog investiranja radi finansijskog

stimuliranja privatnog finansiranja istraţivanja i razvoja; finansiranja jaĉanja

meĊunarodne saradnje izmeĊu univerziteta u Bosni i Hercegovini i

inostranstvu, te saradnje izmeĊu univerziteta u inostranstvu; finansiranja

istraţivaĉkih instituta u BiH; izraĊivanja strategije isplativosti i

produktivnosti osnovnog, srednjeg i visokog obrazovanja; finansiranja

mobilnosti istraţivaĉa i studenata; poticanja i finansiranja eko-inovacija u

privrednim djelatnostima u BiH; razvijanja evropske dimenzije u

obrazovanju, a naroĉito uĉenja i širenja jezika drţava ĉlanica EU;

unapreĊivanja saradnje izmeĊu obrazovnih organizacija; unapreĊenja uĉenja

na daljinu;te koordiniranja odgovarajućih ponuda obrazovanja i

osposobljavanja sa ministarstvom rada i socijalne politike de lege ferenda

radi postizanja produktivnosti rada i mogućnosti zapošljavanja.

Istim projektima finansirali bi se iz sredstava IPA fondova EU i budţeta

institucija BiH kulturne djelatnosti u institucijama BiH, FBiH, Republike

Srpske i Brĉko Distriktu BiH, poslovi kulture u odnosima sa Vijećem

Evrope, kao što je Konvencija za kulturu i filmske projekte i preporuke iz

oblasti kulture, saradnja sa EU u oblasti kulture u skladu sa Sporazumom za

105

stabilizaciju i pridruţivanje i raznim programima EU u oblasti kulture, te

provoĊenje konvencija UNESCO-a iz oblasti kulture.59

Koordiniranje rada svih ministarstava kulture, sporta, nauke i obrazovanja u

entitetima obuhvata: provoĊenje zajedniĉkih ekonomskih projekata u radu

entitetskih ministarstava nadleţnih za kulturu, sport, nauku i obrazovanje,

nadzor ujednaĉenosti u provoĊenju prava EU u pravnim porecima entiteta,

promoviranje kulturne razliĉitosti i interkulturnog dijaloga u odnosima sa EU

i predstavljanje BiH u savjetima EU za kulturu, sport, obrazovanje i nauku.

Pod nadzorom i kontrolom ministarstva su: Institut za intelektualno

vlasništvo, Komisija za zaštitu nacionalnih spomenika, Agencija za

predškolsko, osnovno i srednje obrazovanje BiH, Agencija za razvoj visokog

obrazovanja i osiguranja kvaliteta, Komisija BiH za saradnju BiH sa

UNESCO-om.

Osnivanjem ovog novog ministarstva ispunio bi se zahtjev pretpristupne

pomoći. Prema sada vaţećem pravnom aktu zahtijeva se promoviranje

inkluzivnog i integriranog obrazovnog sistema i odrţavanje i restauriranje

kulturnog naslijeĊa te jaĉanje istraţivanja, tehnološkog razvoja i inovativnog

kapaciteta.60

U pogledu odnosa sa EU ovo novo ministarstvo treba biti nadleţno za

saradnju sa drţavama ĉlanicama uz doprinos EU razvoju visokokvalitetnog

obrazovanja61

i da saraĊuje sa drţavama ĉlanicama uz doprinos EU razvoju

visokokvalitetnog obrazovanja.

Radi olakšanja poĉetka i vršenja samostalne djelatnosti, u redovnom

zakonodavnom postupku Evropski parlament i Savjet objavljuju uputstva o

uzajamnom priznanju diploma, svjedoĉanstava i drugih dokaza o

sposobnostima, kao i za koordiniranje pravnih i upravnih propisa drţava

ĉlanica o poĉetku i obavljanju samostalne djelatnosti.

Ovo ministarstvo će i koordinirati sa EU, eventualno sa Evropskom

komisijom i drţavama ĉlanicama svoje djelatnosti u istraţivanju i

tehnološkom razvoju radi koherentnosti nacionalnih politika i osiguranja

politika Unije. Koordinacija Komisije podrazumijeva usku saradnju sa

drţavama ĉlanicama.62

59

To su: Konvencija za zaštitu kulturnih dobara u sluĉaju oruţanih sukoba i protokoli I i II

uz ovu konvenciju, Konvencija o mjerama za zabranu i spreĉavanje nedozvoljenog uvoza,

izvoza i prenosa svojine kulturnih dobara, Svjetska (univerzalna) konvencija o autorskom

pravu, Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine, Konvencija o zaštiti

podvodne kulturne baštine, Konvencija o oĉuvanju nematerijalnog kulturnog naslijeĊa te

Konvencija o zaštiti i promoviranju razliĉitosti kulturnih izraza. 60

Ĉlan 2.stav 1. pod taĉkom b) v) i vii) Uredbe EP i Savjeta o uspostavi instrumenata

pretpristupne pomoći, br. 231 od 11. marta 2014. godine. 61



106

Ovo novo ministarstvo postalo bi nadleţno za usvajanje, izmjene i dopune, te

nadzor Okvirnog zakona o visokom obrazovanju. Ovaj zakon je potrebno

već sada izmijeniti i dopuniti radi usklaĊivanja visokog obrazovanja sa

evropskim standardima i omogućavanja da se uspostavi koordinacija sa

univerzitetima u Evropi. Ova reforma podrazumijeva da se u BiH nastavi sa

produbljenom primjenom Bolonjske deklaracije u oblasti visokog

obrazovanja. To se moţe postići tako što će se uvesti naučni stepen

habilitacije kao uvjet za izbor u zvanje docenta na svim univerzitetima u

BiH. Uvjeti za ovakvu reformu postojali su još prije uvoĊenja sadašnjeg

bolonjskog sistema visokog obrazovanja. Tako, npr., na Pravnom fakultetu

Univerziteta u Heidelbergu postoji doktorski studij na kome se polaţe jedan

usmeni doktorski ispit pred nadleţnom komisijom, a potom prijavljuje tema

doktorskog rada. Na Pravnom fakultetu Univerziteta u Sarajevu postojao je

prije uvoĊenja bolonjskog visokog obrazovanja naučni magistarski

postdiplomski studij na kome se polagao usmeni magistarski ispit pred

nadleţnom komisijom za svaku pojedinu katedru za naučne oblasti pravne

historije, krivičnog, građanskog, te drţavnog i međunarodnog prava. Ovaj

ispit polagao se usmeno kao i usmeni doktorski studij na Pravnom fakultetu

Univerziteta u Heidelbergu.63

Dakle, na Univerzitetu u Sarajevu već je postojala pretpostavka prije

uvoĊenja bolonjskog visokog obrazovanja da se uvede doktorski studij kao

uvjet za izbor u zvanje višeg asistenta i prijavu habilitacije kao uvjeta za

izbor u zvanje docenta na Pravnom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Iz

svega toga slijedi da je potrebno samo vratiti stari postdiplomski magistarski

studij i zvanično ga proglasiti doktorskim studijem, a bivši doktorski studij

treba zakonom proglasiti studijem habilitacije bez polaganja ikakvih

usmenih ispita na kojem bi se morala prijaviti samo tema nadleţnim

organima na univerzitetu. Iz svega toga slijedi da se sadašnji I i II ciklus

studija moraju spojiti u jedan studij i da svi studenti i studentice diplomiraju

sa struĉnim zvanjem magistra struke, kao što je to u cijeloj Evropi. Nastavni

plan i program I i II ciklusa studija na Pravnom fakultetu Univerziteta u

Sarajevu pruţaju dovoljno ozbiljan osnov za ovakvu reformu i iskorak kakav

se do sada nije desio u historiji univerziteta u BiH. Analogno tome, autor

ovog rada je ubijeĊen da se ova reforma moţe primijeniti na sve univerzitete

u BiH.

63

Promotionsordnung na Pravnom fakultetu Univerziteta u Heidelbergu moţe se naći na

internetskoj stranici http://www.jura.uni-heidelberg.de/promotion.html#Disputation.

http://www.jura.uni-heidelberg.de/promotion.html#Disputation

107

7) Ministarstvo okoline de lege ferenda

Ustav BiH ne sadrţi izriĉitu odredbu o nadleţnosti institucija BiH o okolini.

Zato se samo na osnovu ekonomskog znaĉaja prirodne okoline, sirovinske

baze koju ona sadrţi za industrijsku proizvodnju i njene rasprostranjenosti na

teritoriji BiH moţe naći ustavnopravni osnov da se novim zakonom osnuje i

ministarstvo okoline BiH. Rijeke Bosna, Vrbas, Una i Sana su

meĊuentitetske rijeke zato što protjeĉu kroz oba entiteta. Pojam

„meĊuentitetski“ znaĉi da Bosna i Hercegovina ne moţe biti iskljuĉivo

nadleţna u upravnoj oblasti javnog vodnog dobra, nego mora biti propisana

paralelna nadleţnost izmeĊu institucija BiH i entiteta. Ove rijeke tvore

rijeĉne drţavne granice Savu i Drinu i ovim okolinskim medijem za

navodnjavanje u Posavini i sjeveroistoĉnoj Bosni moţe upravljati jedino ovo

ministarstvo de lege ferenda. Dakle, ministarstvo za okolinu mora postojati

na osnovu oba materijalna izvora za organizaciju uprave.

U nadleţnost ministarstva okoline de lege ferenda treba se prenijeti cio

sektor za vodne resurse i zaštitu okoline iz Ministarstva vanjske trgovine i

ekonomskih odnosa BiH,64

, Sektora za geodetske, geološke i meteorološke

poslove u Ministarstvu civilnih poslova i provoĊenje meĊunarodnih obaveza,

te saradnju u provoĊenju civilne zaštite, koordiniranje djelovanja entitetskih

sluţbi civilne zaštite u BiH i usklaĊivanje njihovih planova za sluĉaj

prirodne ili druge nesreće koja zahvata teritoriju BiH, kao i donošenje

programa i planova zaštite i spašavanja iz Ministarstva sigurnosti BiH.65

Pri

tom prenosu svi poslovi u nadleţnosti Odjela za vode trebaju biti u

nadleţnosti ministarstva okoline de lege ferenda zato što se pravilnikom o

unutrašnjoj organizaciji ne mogu propisivati nadleţnosti organa uprave, nego

samo nadleţnost organizacionih jedinica osnovanih ovim pravnim aktom.

Isto treba da se uĉini i sa Odjelom za zaštitu okoline.

Ovaj novi organ uprave bio bi takoĊer nadleţan za zajedniĉke ekonomske

projekte u interesu BiH, FBiH i RS. Ovi projekti bi obuhvatili vodne resurse,

zaštitu isanaciju okoline, dobrobit ţivotinja, osnivanje meĊuentitetskih

organa za okolinu, geodetske, geološke i meteorološkeposlove, upravljanje

korištenjem okolinskih potencijala na rijeĉnim granicama BiH,koordiniranje

rada entitetskih ministarstava okoline i predstavljanje BiH u Savjetu EU za

okolinu, te saradnju sa Svjetskom meteorološkom organizacijom pri

Ujedinjenim nacijama.

64

http://www.mvteo.gov.ba/org_struktura/Sektor_za_vodne_resurse,_turizam_i_zastitu_zivo

tne_sredine/Default.aspx?langTag=bs-BA. 65

Ĉlanovi 9, 14.i 15. Zakona o ministarstvima i drugim organima uprave BiH („Sl. glasnik

BiH“, br. 5 od 7. marta 2003. godine).

http://www.mvteo.gov.ba/org_struktura/Sektor_za_vodne_resurse,_turizam_i_zastitu_zivotne_sredine/Defa

http://www.mvteo.gov.ba/org_struktura/Sektor_za_vodne_resurse,_turizam_i_zastitu_zivotne_sredine/Defa

108

U skladu sa Smjernicama o ekonomskoj politici EU u oblasti okoline ovo

ministarstvo treba obavljati i ove poslove: finansiranje i odrţavanje

efikasnosti prirodnih bogatstava u BiH, finansiranje borbe protiv klimatskih

promjena, poticanje i finansiranje eko-inovacija u privrednim djelatnostima u

BiH, pripremanje strategije korištenja prirodnih bogatstava radi privrednoga

rasta u BiH, izdavanje smjernica za promišljeno, racionalno i efikasnije

korištenje prirodnih bogatstava,66

izbjegavanje okolinskih šteta radi oĉuvanja

biološke raznolikosti, te promoviranje uštede eko-inovacija i reciklaţe.

Sanacija okoline sastojala bi se u finansiranju otklanjanja okolinskih šteta

nakon prirodnih nepogoda na cijeloj teritoriji BiH.

Koordiniranje rada entitetskih ministarstava sastoji se u nadzoru

ujednaĉenosti u usvajanju i provoĊenju prava EU u pravnim porecima

entiteta.

Ovo ministarstvo treba biti nadleţno i za usvajanje novog zakona o

koncesijama BiH u skladu sa pravom EU, s tim da se novim zakonom

moraju ukinuti Komisija za koncesije BiH i ostaviti samo Komisija za

koncesije FBiH i Komisija za koncesije RS. To znaĉi da će se u zakonu de

ferenda spominjati samo komisija za koncesije u entitetima i da ih formiraju

nadleţni organi entiteta. Istovremeno usvajanjem ovog novog zakona stavili

bi se van snage zakoni o koncesijama entiteta.

U pogledu odnosa sa Evropskom unijom ovo novo ministarstvo uz pomoć

EU će saraĊivati sa drţavama ĉlanicama radi efikasnog uspostavljanja

sistema spreĉavanja prirodnih nepogoda koje su prouzrokovali ljudi i radi

preventivne zaštite od takvih nepogoda.67

8) Ministarstvo odbrane Bosne i Hercegovine

Iz Ministarstva civilnih poslova u Ministarstvo odbrane BiH mora se

prebaciti Komisija za deminiranjeBiH.

9) Ministarstvo sigurnosti

Odredbe o nadleţnostima Ministarstva sigurnosti treba dopuniti

prebacivanjem upravnih poslova iz Ministarstva civilnih poslova BiH. To su

poslovi: drţavljanstva i putnih isprava, prebivališta i boravišta drţavljana

BiH i jedinstvenog matiĉnog broja.

66

Preporuka o naĉelima ekonomske politike EU i drţava ĉlanica od 23. jula 2010. godine,

smjernica 5. 67


109

U Ministarstvo sigurnosti BiH mora se prenijeti Komisija za granicu BiH, a

pod nadzorom ovog ministarstva mora biti Direkcija za implementaciju CIPS

projekata.

U odnosima sa Evropskom unijom ovo ministarstvo treba:

-saraĊivati sa Europolom i drţavama ĉlanicama EU u koordiniranju,

organizaciji i provoĊenju istraţnih i operativnih mjera, ako zatreba u saradnji

sa Eurojustom;68

-provoditi Uputstvo o policijskoj saradnji u kriviĉnim stvarima sa

prekograniĉnom dimenzijom, uredbom o zadacima Europola, i opći pravni

akt o mjerama radi ostvarivanja policijske saradnje kojima se garantira

upravna saradnja u ovim oblastima, a objavljuju se na prijedlog Komisije ili

na inicijativu jedne ĉetvrtine drţava ĉlanica;69

-uz pomoć Unije saraĊivati sa nadleţnim organima uprave drţava

ĉlanica, ukljuĉujući policiju, carine i druge organe uprave za kriviĉno

gonjenje, specijalizirane u spreĉavanju ili otkrivanju kriviĉnih djela, te

odgovarajuće istrage.70

Zakon o direkciji za koordinaciju policijskih tijela i o agencijama za podršku

policijskoj strukturi Bosne i Hercegovine71

treba se ukinuti, a da sve funkcije

direkcije preuzme Ministarstvo sigurnosti BiH. Naime, sve agencije

osnovane ovim zakonom su pod nadzorom Ministarstva sigurnosti. To se

vidi po tome što ovaj organ uprave predlaţe imenovanje direktora ostalih

agencija.Sve ostale agencije osnovane ovim zakonom bile bi pod nadzorom

ovog ministarstva zbog srodnosti ovih upravnih poslova.

TakoĊer u sastavu Ministarstva sigurnosti treba biti Graniĉna sluţba BiH i

Sluţba za strance kao organizacione jedinice u ovom ministarstvu.

Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji sadašnje Direkciji za koordinaciju

policijskih tijela, Zakon o Graniĉnoj sluţbi BiH i Zakon o sluţbi za strance

trebaju se objediniti u novi pravilnik o unutrašnjoj organizaciji Ministarstva

sigurnosti BiH.

U pravnom poretku BiH potrebno je objaviti zakon o poslovima sigurnosti u

BiH objedinjavanjem vaţećih Zakona o Agenciji za istrage i zaštitu, Zakona

o obavještajno-sigurnosnoj agenciji i Zakona o policijskim sluţbenicima. U

upravnopravnom poretku BiH Zakon o strancima treba ostati samostalan

68




Zakon o direkciji za koordinaciju policijskih tijela i o agencijama za podršku policijskoj

strukturi Bosne i Hercegovine („Sl. glasnik BiH“, br. 36 od 6. maja 2008. godine).

110

zato što objavljivanje i normiranje ovog zakona pripada poslovima sigurnosti

u širem smislu. U tom pogledu potrebno je samo dati kratku naznaku da

poslovima sigurnosti pripada i rad sa strancima i da se ova upravna oblast

ureĊuje drugim zakonom.

10) Ministarstvo za imigracije, azil i izbjeglice

Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice potrebno je preimenovati u

ministarstvo za imigracije, azil i izbjeglice.

Ovaj organ uprave treba biti nadleţan i za predstavljanje BiH u Savjetu EU

za izbjeglice i azil i MeĊunarodnoj organizaciji za migracije pri Ujedinjenim

nacijama.

Istovremeno, treba se preimenovati zvaniĉni naziv Ured zastupnika/agenta

Vijeća ministara pred Evropskim sudom za ljudska prava. Naime, ovaj ured

ne predstavlja Vijeće ministara, nego BiH. Svima je općepoznato da je BiH

ĉlanica Vijeća Evrope, a ne Vijeće ministara BiH kao organ u politiĉkom

poretku BiH. Ova organizaciona jedinica po svojoj pravnoj prirodi pripada

Ministarstvu pravde BiH.

11) Ministarstvo pravde Bosne i Hercegovine

Nadleţnosti ovog ministarstva moraju sedopuniti. Tako ovaj organ uprave

mora:zastupati BiH u odnosima sa EU u Savjetu EU za poslove pravosuĊa i

sigurnosti, predstavljati BiH u odjelu Vijeća Evrope za nacionalno

provoĊenje ljudskih prava i Evropskom komitetu protiv rasizma i

netolerancije, koordinirati ministarstava FBiH i Republike Srpske u

usvajanju prava EU i Vijeća Evrope, tumaĉiti Ustav BiH i predlagati njegove

izmjene, te zaštititi prava nacionalnih manjina u skladu sa Okvirnom

konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina iz 1994. godine. Ovo

ministarstvo mora preuzeti upravne poslove o ljudskim pravima i njihovoj

upravnoj zaštiti, zato što zaštita ljudskih prava i temeljnih sloboda ne moţe

biti djelatnost organa uprave, nego iskljuĉivo podnošenje izvještaja o

poštovanju i kršenju meĊunarodnih deklaracija, konvencija, sporazuma i

paktova o ljudskim pravima. Izrada ovih izvještaja je pravna obaveza i zato

treba biti nadleţno Ministarstvo pravde BiH u ovoj oblasti.

Ovaj organ uprave mora uĉestvovati i u koordinaciji u nadleţnosti EU: Unija

djeluje da se mjerama koordiniranja i saradnje organa kriviĉnog pravosuĊa

111

kao i uzajamnim priznanjem kriviĉnopravnih presuda i u sluĉaju potrebe

harmoniziranja kriviĉnopravnih propisa garantira visoki stepen sigurnosti.72

12) Ministarstvo komunikacija i prometa Bosne i Hercegovine

Nadleţnosti Ministarstva prometa i komunikacija BiH moraju se dopuniti

odredbama:

-da ovaj organ uprave koordinira rad ministarstava FBiH i RS u

usvajanju prava EU i predstavlja BiH u Savjetu EU,

-da upravlja korištenjem rijeka Save i Drine, te rijeĉnom lukom u

Distriktu Brĉko u saobraćajne namjene,

-da predstavlja BiH u MeĊunarodnoj organizaciji za civilnu avijaciju.

Rijeke Sava i Drina su drţavne granice i kao takve objekat meĊunarodnog

prava, a rijeĉna luka u Distriktu Brĉko nalazi se na rijeci Savi.

Nadleţnosti ovog ministarstva trebaju se dopuniti i Smjernicama o naĉelima

ekonomske politike u EU. Tako ovaj organ uprave treba biti nadleţan i za

finansiranje zajedniĉkih ekonomskih projekata inovacija i investicija u

infrastrukturu mreţa radi porasta produktivnosti (npr. brze internetske veze),

te finansiranje zajedniĉkih ekonomskih projekata povezivanja prometnih

veza u BiH.

Ovo ministarstvo treba dopuniti vaţeći Zakon o javnom radiotelevizijskom

sistemu BiH tako što će iz Izbornog zakona BiH prenijeti odredbe o tome

kako se elektronski mediji trebaju ponašati tokom predizborne kampanje, te

dodati odredbu da se ona odnosi i na štampane medije na internetu i one van

internetske mreţe.

13) Prenos upravnih sluţbenika i namještenika

Istovremeno sa reorganizacijom već postojećih i osnivanjem novih

ministarstava potrebno je zaposlene upravne sluţbenike i namještenike

rasporediti na nova radna mjesta. Pravni osnov za ove odluke sadrţi Zakon o

drţavnoj sluţbi u institucijama BiH u odredbama o prijemu drţavnog

sluţbenika u slučaju kada je osnovana nova institucija po osnovu prenosa ili

preuzimanja nadleţnosti.73

72

Ĉlan 67. stav 3. Ugovora o funkcioniranju EU. 73

Ĉlan 32a. o prijemu drţavnog sluţbenika u slučaju kada je osnovana nova institucija po

osnovu prenosa ili preuzimanja nadleţnosti u Zakonu o drţavnoj sluţbi u institucijama BiH.

112

VI Kriviĉnopravna zaštita zajedniĉkih ekonomskih projekata

Istovremeno je potrebno ove ustavne reforme pravno zaštiti Kriviĉnim

zakonom BiH. Naime, u ovom općem pravnom aktu treba se propisati novo

kriviĉno djelo: povreda zajedničkih ekonomskih projekata. Norma o ovom

kriviĉnom djelu treba biti:

Ko zloupotrebom svog sluţbenog ili utjecajnog poloţaja ili ovlaštenja u

institucijama Bosne i Hercegovine pokuša povrijediti izraĊivanje ili

provoĊenje zajedniĉkih ekonomskih projekata kaznit će se kaznom zatvora

od tri do pet godina.

Ko zloupotrebom svog sluţbenog ili utjecajnog poloţaja ili ovlaštenja u

institucijama Bosne i Hercegovine sprijeĉi izraĊivanje ili provoĊenje

zajedniĉkih ekonomskih projekata kaznit će se kaznom zatvora najmanje

deset godina.

Naravno, istovremeno sa normiranjem ovog kriviĉnog djela trebaju se

objaviti preĉišćeni tekstovi Kriviĉnog zakona BiH i Zakona o kriviĉnom

postupku BiH.

Umjesto zakljuĉka

Dosadašnje ĉesto u javnosti iznesene tvrdnje da je Opći okvirni sporazum za

mir u Bosni i Hercegovini protekom vremena od njegovog zakljuĉivanja,

1995. godine, ispunio svoju svrhu i postao prevaziĊen pravni osnov za

ureĊenje društvenih odnosa u BiH, pa ĉak i u regionu, nisu taĉne. Ustavni

standard zajedničkih ekonomskih projekata još uvijek pruţa dovoljno

prostora da se u skladu sa Ustavom BiH preurede i prošire nadleţnosti

upravnih institucija u BiH usvajanjem novog zakona o organizaciji organa

uprave u institucijama BiH de ferenda. Usvajanjem ovakvih reformi stvorit

će se pretpostavka za novu pravnu kulturu u organima uprave u institucijama

BiH u skladu sa najmodernijim tendencijama u razvoju drţavne uprave u

drţavama ĉlanicama EU. Ako se prihvate predloţene reforme, u Bosni i

Hercegovini će se pojaviti nova evolutivna tumaĉenja šta uopće znaĉi i

sadrţi ustavni pojam zajedničkih ekonomskih projekata.

113

Dr. sc. Aida Spahić

Federalno ministarstvo zdravstva/ Federal Ministry of Health Care

Sekretarijat Drţavnog koordinacionog mehanizma za HIV/AIDS i

tuberkulozu / HIV/AIDS and Tuberculosis National Coordinating

Mechanism Secretariat

UDK 61 + 004

Pregledni nauĉni ĉlanak

HUMANISTIĈKI ODGOVOR NA ZAHTJEVE

MODERNE TEHNOLOGIJE U MEDICINI

HUMANISTIC ANSWER ON

MODERN TECHNOLOGIES REQUESTSIN MEDICINE

Sažetak S obzirom da je moderna medicina nezamisliva bez upotrebe najsavremenijih

sofisticiranih tehnologija, cilj ovog članka je da pokuša ponuditi odgovor na

pitanje: moţe li napredak u razvoju tehnologija u medicini opravdati posljedice

koje ostavlja na kvalitet ljudskog ţivota u savremenom društvu? Polazeći od

dominantnih teorijskih pravaca u oblasti medicinske sociologije koji tretiraju

problematiku tehnološkog napretka u medicini, u članku se razmatra na koji način

inovativne tehnologije u zdravstvu pomjeraju granice percepcije tijela, zdravlja i

tehnoloških procesa, s posebnim fokusom na doprinos sociološke kritike u

razumijevanju interakcija između ključnih aktera u ovom procesu. Kao alternativa

sveopćem otuđenju uzrokovanom dominacijom tehnike koja je zahvatila sve

segmente društva, što se najviše manifestira u medicini, medicinska tehnologija

mora se posmatrati ne samo sa biomedicinskog stanovišta već i multidisciplinarno.

Potrebno je u javnom diskursu otvoriti dijalog u kojem će se ozbiljno uzeti u obzir

doprinos društvenih i humanističkih disciplina analizi utjecaja modernih

tehnologija na međusobne interakcije aktera u zdravstvenom sistemu.

Ključne riječi: medicina, tehnologija, medicinska sociologija, humanističke nauke

Summary Since the modern medicine cannot be imagined without utilization of modern and

sophisticated technologies, the goal of this article is to attempt to provide a respond

to the question can advancement in development of modern technologies in

medicine justifies its consequences related to quality of human life in contemporary

society? Beginning from dominant theoretical approaches in medical sociology

considering the issue of technological advancement in the field of medicine, this

article elaborates the ways on which innovative technology in healthcare moves the

114

boundaries of perception the body, health and technological processes, with special

focus on contribution of sociological critique to understanding of interactions

between key actors in this process. As alternatives to the universal alienation

caused by the domination of techniques that affected all segments of society, which

is mostly represented in medicine, medical technology must be viewed not only from

the biomedical standpoint but also multidisciplinary. It is necessary to open the

dialogue in public discourse in order to take seriously into account the contribution

of social science and humanities to analysis of the impact of modern technology on

interactions between actors in health care system.

Key words: medicine, technology, medical sociology, humanities

Uvod

Ubrzani proces razvoja nauke, koji je zapoĉeo u 19. vijeku, doveo je do

izuzetno znaĉajnih tehniĉkih pronalazaka. Danas ne postoji niti jedanjedini

aspekt ljudskog ţivota koji nije pod utjecajem tehnološkog razvoja. Nauĉno-

tehnološki napredak u medicini doveo je do promjena u organizaciji

zdravstvenih sistema i percepciji zdravlja teje umnogome utjecao na

promjenu u interakcijama izmeĊu pruţaoca i korisnika zdravstvenih usluga.

Tehnologizacija medicine dovela je do velikog napretka u dijagnostici i

lijeĉenju ali i do degradacije humanosti.

Za razliku od razvoja tehnologija koji se odvijao u 19. vijeku, koji je bio

usmjeren na rješavanje odreĊenih problema kako bi se odgovorilo na

konkretne potrebe u medicini, u dvadesetom vijeku dolazi do obrata u kojem

naša ovisnost o tehnologijama dovodi do toga da one više nisu sredstvo nego

cilj; tehnologija više ne sluţi za rješavanje odreĊenog problema, već se ona

razumijeva kao nešto sudbinski predodreĊeno, a što se temelji na uvjerenju

da sve ono što moţe da se zamisli i treba da bude realizirano u praksi

(Postman 1992). U posljednjih stotinu godina sve je više izraţen primat vjere

u nauku i tehnologiju te oslanjanje na nauĉne kvantitativne analize koje se

provode u laboratorijama u odnosu na kvalitativne dijagnoze doktora (Reiser

1978).

Teoretiĉari smatraju da postoji bojazan da bi medicina mogla izgubiti vodeću

ulogu u 21. vijeku ukoliko ne osigura svoju budućnost ne samo u nauĉnom i

tehnološkom smislu već i u socijalnom i humanom, budući da mnogi od

savremenih problema u zdravstvu nisu niti tehniĉke, niti nauĉne prirode, već

društvene i etiĉke. Percepcija ljudskih interakcija kao fundamentalnih

elemenata u praksi medicine je esencijalna za progres (Musajo-Somma

115

2007). Iako je savremena tehnologija koja se primjenjuje u medicini postala

sastavni dio naše svakodnevnice te omogućila produţenje trajanja prosjeĉnog

ţivotnog vijeka, ubrzani tehniĉki napredak stavlja ne samo zdravstvene

profesionalce već i pacijente pred veoma teške etiĉke dileme. Tehnološki

napredak u medicini predstavlja i svojevrstan izazov za profesionalizam u

medicini.

Nesumnjivo je da je medicina uveliko napredovala zahvaljujući razvoju

modernih tehnologija.MeĊutim, postavlja se pitanje: moţe li napredak u

razvoju tehnologija u medicini opravdati posljedice koje ostavlja na kvalitet

ljudskog ţivota u savremenom društvu? U cilju pronalaţenja odgovora na

ovo pitanje, u ovom ĉlanku polazimo od dominantnih teorijskih pravaca u

oblasti medicinske sociologije koji tretiraju problematiku tehnološkog

napretka u medicini, kako bi se istraţilo na koji naĉin inovativne tehnologije

u zdravstvu pomjeraju granice percepcije tijela, zdravlja i tehnoloških

procesa, te procijenilo kakav je doprinos sociološke kritike u razumijevanju

interakcija izmeĊu kljuĉnih aktera u ovom procesu.

Teorijske perspektive medicinske sociologije u oblasti

medicinskih tehnologija

Posmatrane iz ugla tehnološkog determinizma, medicinske tehnologije

predstavljaju snaţne politiĉke sile koje oblikuju karakter društvenih odnosa i

koje u konaĉnici imaju negativan utjecaj na razvoj društva.Centralni stav

tehnološkog determinizma oĉituje se u tome da razvoj modernih tehnologija

predstavlja svojevrsnu prijetnju stabilnosti društvenog poretka. Zagovornici

ove teorije, npr., istiĉu kako tehnologije koje omogućuju vještaĉko

produţavanje ţivota predstavljaju produţenu ruku medikalizacije koja

zapravo produţava proces umiranja, ĉime se onemogućava pacijentima

iskustvo svjesnog proţivljavanja posljednjih momenata ţivota. „Tehnologija

produţava proces umiranja u sterilnom, otuĊenom okruţenju. U prisustvu

plaćenih, bezliĉnih profesionalaca, bez porodice i prijatelja, odvija se proces

posmatranja modernog umiranja“ (Kearl 1989).

Društveni esencijalizam je teorijski pravac unutar medicinske sociologije

koji posmatra medicinske tehnologije kao neutralna sredstva koja se trebaju

interpretirati u zavisnosti od društvenih interakcija, a one su zapravo sredstva

koja generiraju interakcije i društvena znaĉenja, ali ne utjeĉu izravno na njih.

Analiza medicinskih tehnologija iz perspektive društvenog esencijalizma

generalno dovodi u pitanje njihovu sposobnost za odrţavanje društvenog

116

poretka. Medicinske tehnologije su znaĉajni instrumenti koji se mobiliziraju

putem društvenih aktera koji im dodjeljuju znaĉenje. Teoretiĉari društvenog

esencijalizma istiĉu kako tehnologije utjeĉu na redukciju liĉnog iskustva

bolesti na mnogo uţi pojam medikalizirane bolesti (Webster 2002).

Kasnije sociološke analize tehnološkog razvoja i uvoĊenja tehnologija

fokusiraju se na objašnjavanje uspjeha ili neuspjeha tehniĉkih dostignuća.

Ovi autori predlaţu teorijski model baziran na evoluciji u kojem razliĉite

društvene grupe podrţavaju ili pruţaju otpor uvoĊenju medicinskih

tehnologija kako bi se ostvarila prihvatljiva mjera tehnološke stabilizacije

(Pinch i Bijker 1987). Vaţna poruka ovog pristupa je dinamiĉan odnos

izmeĊu tehnologije i društva: društveni interesi oblikuju tehnologije putem

procesa njihovog dizajniranja i upotrebe, dok tehnologije oblikuju kretanje

razliĉitih društvenih struktura. Ovaj reciprocitet nedostaje teoriji društvenog

esencijalizma.

Teorijski pristup, ĉiji je fokus na analizi tehnologije u praksi, ukazuje na

dijalektiĉke odnose izmeĊu tehnologije i njihovih korisnika u zdravstvenom

sistemu. Tehnologija se posmatra kao jedan od faktora u promjenljivim

konfiguracijama društvenih i tehniĉkih elemenata (Law i Hassard 1999). Za

razliku od društvenog esencijalizma, tehnologija se ne posmatra kao

neutralan faktor koji se interpretira u skladu sa društvenim interakcijama,

zato što tehnologija sama po sebi koordinira kliniĉke i organizacione aspekte

zdravstvene zaštite. Tehnologija u praksi vodi do šireg definiranja

tehnologije, pa se ona ne odnosi samo na tehniĉke ureĊaje i sofisticiranu

tehnologiju već i na lijekove i ostale instrumente koji se koriste u kliniĉkom

menadţmentu, kao što su kartoni pacijenata. Tehnologija se zbog toga ne

moţe posmatrati izolirano, budući da je ona sastavni dio heterogene mreţe

koju ĉine razliĉite aktivnosti, instrumenti, zdravstveni profesionalci i

pacijenti, a njena pozicija je znaĉajna utoliko što je ona neizostavan segment

zdravstvene zaštite.Ovaj pristup analizi uloge tehnologija u zdravstvu

usmjeren je na istraţivanje njihovih mogućnosti i ciljeva koji se pomoću njih

mogu ostvariti. Socijalni ili tehniĉki aspekti upotrebe modernih tehnologija

zavise iskljuĉivo od naĉina njihove transformacije u praksi. Generalni cilj

ovog pristupa je da ispita šta sve tehnologije omogućuju te koje ciljeve mogu

ostvariti. Fokus na tehnologiju u praksi je teorijski i politiĉki relevantan s

obzirom na to što pokušava da objasni kako razliĉite tehnologije utjeĉu na

produkciju razliĉitih svjetova (Mol i Lettinga 1992).

Teorija rizičnog društva ukazuje na paradoks oblikovanja društva putem

ambivalentnih tehnoloških nauka(Beck 1994, Lupton 1999). Savremena

medicinska nauka izloţena je riziku nesigurnosti, što dovodi u pitanje

sociološki argument o medikalizaciji društva, budući da je nivo kontrole koji

117

je ranije posjedovala medicina u velikoj mjeri oslabio (Williams 2001).U

posljednjih nekoliko decenija medicinska sociologija se bavila analizom

biomedicinskog modela zdravlja i bolesti te dominacije medicinske profesije.

Iako je biomedicinski model bio dominantan, uspjeh modernih tehnologija

ogleda se u tome što danas mnogo više ljudi nego što je to bilo ranije ţivi sa

hroniĉnim bolestima. Povećan broj oboljelih od hroniĉnih bolesti te starenje

populacije koje je s tim povezano dovode do povećanja troškova

visokosofisticirane biomedicinske njege, što je promijenilo tok medicinske

intervencije, od kurative prema menadţmentu i njezi (Bury 2001).

Svaka od ovih teorija nesumnjivo je doprinijela razvoju teorije u medicinskoj

sociologiji te omogućila da se problematizira tehnološki napredak u oblasti

medicine sa stanovišta njegovog utjecaja na ĉovjeka i njegove uloge u

zdravstvenom sistemu. MeĊutim, mnoge od ovih teorija nisu uspjele proći

verifikaciju u primijenjenim istraţivanjima u oblasti medicinske sociologije.

Naime, glavni teoretski problem tehnološkog determinizma ogleda se u

njegovom redukcionistiĉkom karakteru koji je povezan sa isticanjem

nadmoći tehnologije koja nije empirijski utemeljena. Detaljniji empirijski

uvidi u medicinske tehnologije upućuju na zakljuĉak da je većina

argumenata tehnološkog determinizma zasnovana na selektiranim

sluĉajevima i teorijama zavjere (Webster 2002). Teoretiĉari tehnološkog

determinizma istiĉu da razliĉite interesne grupe utjeĉu na razvoj medicinskih

tehnologija. MeĊutim, na koji naĉin ove interesne grupe utjeĉu na razvoj

tehnologija, ostaje nejasno zbog nedostatka analitiĉkog pristupa.

Nadalje, teorije društvenog esencijalizmateţište svoje analize ne stavljaju na

medicinske tehnologije kao takve, već na društvene interakcije u oblasti

medicinske prakse putem istraţivanja narativa, iskustva bolesti,

diskriminacije, prava pacijenata itd.Sa stanovišta društvenog esencijalizma,

medicinske tehnologije imaju ulogu generatora društvenih interakcija, ali ne

utjeĉu izravno na njih.

Ako uzmemo u obzir da je upotreba naprednih tehnologija u medicini zaista

uspješna onda kada se njeno korištenje uĉini smislenim u okviru postojećih

društvenih konstelacija kroz stalno usavršavanje i adaptaciju u skladu sa

stvarnim potrebama korisnika (Webster 2002), teorija koja posmatra razvoj

medicinskih tehnologija u praksi pruţa sveobuhvatnu analizu uloge

tehnologije u zdravstvenom sistemu. Ovako shvaćena tehnologija ne moţe se

posmatrati izoliranoiz sistema zdravstvene zaštite.

118

Utjecaj tehnološkog razvoja na promjene

u percepciji zdravlja i bolesti

Teoretiĉari medicinske sociologije posmatraju percepcije zdravlja i odnos

prema tjelesnosti kao društveno uvjetovane procese koji su se odvijali

uporedo sa nauĉno-tehnološkom revolucijom. Iz perspektivne

funkcionalizma zdravlje je neophodan uvjet za funkcioniranje ĉovjeka u

društvu. Prvu sociološku definiciju zdravlja dao je Talcott Parsons,

definirajući ga kao „stanje optimalne osposobljenosti pojedinca za društvene

uloge i zadatke” (Parsons 1972). Ovakvo definiranje, koje istiĉe sposobnost

pojedinca da se uklopi u društvene norme i oĉekivanja, ponekad se opisuje

kao normativni pristup.

Savremeni koncept zdravlja se uveliko razlikuje od tradicionalnog. Sa

novovjekovnom filozofijom ovladavanja prirodom zdravlje postaje predmet

tehnološkog napretka. Zdravlje danas sve više poprima karakteristike robe

koja se moţe kupiti i prodati, a ĉiji kvalitet zavisi u velikoj mjeri od razvoja

savremenih tehnologija. Ono je postalo plod „posesivnog individualizma“

(Illich 1995).

Zdravlje se razumijeva kao „amorfna tvar” kojom se moţemo opskrbiti te je,

analogno tome, i nešto što se moţe izgubiti (Seedhouse 1986). Ovakvo

shvatanje sugerira da je zdravlje nešto što se moţe kupiti (investiranjem u

privatnu zdravstvenu zaštitu), prodati (u prodavnicama zdrave hrane i

wellness-centrima), dobiti (putem hirurških zahvata ili lijekova) i izgubiti

(kao rezultat nesreće i bolesti).

Teorijski koncept koji zdravlje tretira kao robu u uskoj je vezi sa razvojem

moderne medicine, ĉiji je cilj da vrati zdravlje onima koji su bolesni (Sacs

1982).Ovaj pristup nastoji da izjednaĉi zdravlje sa nizom jasno definiranih i

mjerljivih kvaliteta – stvari koje se mogu dobiti od drugih, kupiti ili prodati,

te sugerira da je zdravlje nešto što je potpuno odvojeno od osobe. Tako je

vraćanje zdravlja nekom pojedincu nešto što trebaju da ĉine profesionalci

putem lijekova i hirurških intervencija.

Zahvaljujući sve većem broju publikacija i konferencija koje su bile

namijenjene razmatranju problematike tjelesnosti, ovaj fenomen sve više

dolazi u fokus socioloških analiza. Interes za prouĉavanjem fenomena

tjelesnosti prouzrokovan je društvenim i kulturnim dogaĊajima koji oblikuju

savremene uvjete ţivota u „somatskom društvu“ (Turner 1996) u kojem se

svi problemi, bilo da je rijeĉ o problemima politiĉke ili liĉne prirode,

eksponiraju putem fenomena tjelesnosti.

119

Ozbiljnije sociološko razmatranje tjelesnosti u sociološkoj teoriji poĉinje 70-

ih godina 20. vijeka razmatranjem prirode ljudske tjelesnosti u

mikrointerakcijama, u okviru tradicije simboliĉkog interakcionizma

(Goffman 1961).

Proces preispitivanja tjelesnosti u odnosu na spolnost u politici i kulturi

paralelno je tekao sa tehniĉkom revolucijom u medicini, što je rezultiralo

dovoĊenjem u pitanje reprodukcije kao takve. Michael Foucault u svom

poznatom djelu „Historija seksualnosti“ ukazuje na politiĉku i tehnološku

bitku koja se vodi oko tjelesnosti te u vezi s tim zauzima stav da su

savremene politike zapravo biopolitike. Drţava postaje neizmjerno vaţna u

regulaciji ljudskih tijela kroz zakonodavstvo u oblasti medicine kojim se

reguliraju pitanja abortusa, izvantjelesne oplodnje, AIDS-a, prava na

promjenu spola, surogat roditeljstva itd. Politizacija tijela dovela je u fokus

kompleksnu isprepletenost pojmova „graĊanstvo“, „tjelesnost“ i „spolnost“.

Ove promjene u politici spolnosti ĉine jedan niz empirijskih procesa koji leţe

u pozadini razvoja problematike tjelesnosti u sociološkoj teoriji (Turner

1992).

Fundamentalna istraţivanja u oblasti sociologije tjelesnosti nalazimo u

savremenoj feministiĉkoj teoriji u kojoj se ukazuje na ĉitav niz distinkcija

koje egzistiraju na relaciji izmeĊu prirode i društva (Haraway 1989).

Ilustrirajući komplicirani odnos izmeĊu prirode i mašine putem mita o

kiborgu koji pomjera granice konvencionalnog u tehnološkoj historiji,

Haraway ukazuje na premoštavanje granice izmeĊu animalnog/ljudskog

organizma i tehniĉke mašine te dovodi u pitanje razliku izmeĊu fiziĉkog i

nefiziĉkog svijeta. Glavne promjene u medicinskoj tehnologiji, naroĉito u

domenu humane reprodukcije, dovode u pitanje prirodu spolnog identiteta.

Feministiĉke debate u okviru filozofije razliĉitosti pripremile su teren za

formiranje nove discipline u okviru sociologije.

Pretpostavka od koje je polazio klasiĉni pozitivizam u sociološkoj teoriji, da

je tijelo prevashodno predmet izuĉavanja biologije, promijenjena je

promjenom znaĉenja same tjelesnosti koja se sada nalazi u fokusu

lingvistiĉkih, kulturoloških i socioloških analiza.

Za razumijevanje uloge medicinskih tehnologija u savremenom društvu

neophodno je osvrnuti se na sociološke analize tjelesnosti koje razmatraju

modele medicinskog nadzora koji sve više zalazi u dublje strukture tijela,

poĉevši od rendgena, preko fiziologije unutrašnjih organa do genetiĉkih

analiza. Medicinske discipline, kao što su anatomija, psihologija i patologija,

ne samo da nastoje razumjeti funkcioniranje tijela nego one, takoĊer, nastoje

120

da odrede granice normalnosti i abnormalnosti te u skladu s tim detektirati

oboljenja koja zahtijevaju medicinsku intervenciju. Ovi sofisticirani alati

medicinskog nadzora doveli su do kontrole tjelesnosti koja je inkorporirana u

sistem zdravstvene zaštite drţave putem nacionalnih skrining programa za

ranu detekciju fatalnihoboljenja. UnapreĊenje medicinskih tehnologija

(naroĉito u sferi genetske dijagnostike) dovelo je do pomjeranja granica

detekcije zdravstvenih abnormalnosti, tako da se bolest sada moţe otkriti u

ranijoj fazi razvoja, što dovodi do smanjenja stope smrtnosti od teških

oboljenja(Prior 2001). Upotreba savremenih tehnologija u podruĉju genetike,

vantjelesne oplodnje, telemedicine, istraţivanja u oblasti matiĉnih ćelija itd.

predstavlja moćno oruĊe za dijagnosticiranje, lijeĉenje i prevenciju bolesti,

kao što su genetski bazirane antivirusne terapije, koje se koriste u

terapijskom postupku kod pacijenata inficiranih HIV-virusom.

Ljudsko tijelo je, prije svega, prirodni odnosno biološki fenomen. Ono je kao

takvo u fokusu biomedicinskih nauka, što ostavlja vrlo malo prostora za

sociološke ili kulturološke opservacije tjelesnosti. Sociološke analize

uglavnom se baziraju na aspekte ţivotnih stilova koji utjeĉu na

funkcionalnost ljudskog tijela u društvu. Sociološko i antropološko

razumijevanje ljudskog tijela ukazuje na to da je naĉin na koji mi

razumijevamo ljudsko tijelo posredovan društvenim, kulturološkim i

politiĉkim procesima. MeĊutim, vjerovanja i oĉekivanja razliĉitih društvenih

grupa – kada su u pitanju prirodni procesi, kao što su raĊanje, smrt, bol i

bolest – umnogome se razlikuju. Ove razlike su uvjetovane društvenim i

kulturološkim kontekstom. Za razumijevanje sociološkog pristupa tjelesnosti

kljuĉno je razumjeti da je tijelo od suštinskog znaĉaja za izgradnju

ĉovjekovog identiteta. Naše tijelo predstavlja formu putem koje se

predstavljamo drugim ljudima u okruţenju te nam omogućuje da

percipiramo okolni svijet.

Ĉini se da je biomedicina u krizi te da se alternativni, holistiĉki koncepti

medicine i tjelesnosti suoĉavaju sa velikim izazovima (Hancock et al. 2000).

Biomedicina je sve više „na meti“ epidemiologa, istraţivaĉa iz oblasti

društvenih nauka, feministiĉkog pokreta, LGBT-zajednice, populacije sa

invaliditetom, teologa i drugih skupina.Nastojeći da uzme u obzir kritike i da

odgovori na promjene koje proizlaze iz prirode bolesti te rastuće zahtjeve

neoliberalne ekonomije, medicina se pozicionira kao biopsihosocijalna

praksa u kojoj odrţavanje zdravlja, a ne eliminacija bolesti, postaje fokus

organizacije zdravstvene zaštite i intervencija u zdravstvu (Armstrong 1987).

U eri modernih tehnologije transformacija tjelesnosti omogućena je u

razliĉitim formama više nego ikada ranije, što je otvorilo niz pitanja ne samo

121

zdravstvenih već i etiĉkih. Utjecaj neoliberalne ekonomije i procesa

globalizacije otvorio je mogućnosti za razliĉite intervencije u tjelesnim

modifikacijama.

Ĉesto se nove biotehnologije smatraju ĉudotvornim dostignućima koje

pomjeraju granice nauĉne spoznaje i prakse. MeĊutim, sa sociološkog

stanovištaone predstavljaju svojevrsnu prijetnju autonomiji, mogućnosti

izbora i percepciji tijela kao svojine odnosno komercijalnog objekta. Nauka i

medicinska praksa objektiviziraju prirodu putem transformacije tjelesnosti.

Ovo objektiviziranje tijela dovodi do njegove komercijalizacije koja je

posredovana meĊudjelovanjem „konzumacije, zahtjeva i ţelja“ (Appadurai

1986), što je evidentno iz raznih primjera, od transplantacije organa, do

potraţnje za genetskim materijalom. U ove procese ukljuĉeni su brojni

akteri, od medicinskih profesionalaca, pacijenata, nauĉnika, istraţivaĉa, do

kreatora politika voĊenih razliĉitim motivima. Rastući trend

komercijalizacije ljudskog tijela dovodi u pitanje vrijednosti kategorija

ţivota i smrti. Procesi objektivizacije tjelesnosti omogućuju nauĉnicima da

eksperimentiraju sa uzorcima ljudskog tijela, pri ĉemu se potpuno

zanemaruje osoba ĉijim se tkivom manipulira. Dijelovi tijela se mogu

uzgajati i kupovati; ćelije, embrioni i tkiva se mogu zamrznuti, arhivirati,

kupiti i prodati (Andrews i Nelkin 1998).

Postavljanje granica izmeĊu sfere prirodnog i društvenog, sebe i drugoga,

ĉovjeka i mašine, predstavlja veliki izazov za medicinsku etiku.

Tehnološki razvoj i zdravstvena praksa

Medicina se oduvijek oslanjala na primjenu tehnologije, koristeći skalpele i

medicinske materijale. U 19. vijeku mašine su poĉele da zauzimaju centralnu

poziciju u evropskoj medicini, a već u 20. vijeku pojavili su se moderni

instrumenti za dijagnosticiranje i lijeĉenje. Savremena medicina raspolaţe

kompleksnim ureĊajima koji u velikoj mjeri olakšavaju dijagnostiku.

Zahvaljujući tehnološkom napretku u medicini, danas imamo sofisticirana

medicinska pomagala koja su razvijena s ciljem da poboljšaju rad odreĊenog

tjelesnog organa ili da u potpunosti obavljaju njegovu funkciju.

Kompjuterizacija predstavlja jednu od najznaĉajnijih tehnoloških promjena u

medicini dvadesetog vijeka. Razvijene su razliĉite tehnike snimanja

unutrašnjih organa te unapreĊenja tehnologija analize laboratorijskih nalaza.

Razvoj tehnologija utjecao je na pojavu razliĉitih specijalizacija u oblasti

medicine, kao što su oftalmologija, radiologija itd.

122

U posljednjih dvadeset godina tehnološke inovacije u oblasti medicine

dovele su do drastiĉnih promjena u organizaciji medicinske djelatnosti i

njenim ciljevima. Medicinski sociolozi problematiku tehnologizacije

medicine prouĉavaju iz perspektive interakcija izmeĊu zdravstvenih

profesionalaca, pacijenata i ostalih subjekata u sistemu zdravstvene zaštite,

koje su posredovane medicinskim tehnologijama, te analiziraju naĉine na

koje stare i nove tehnologije utjeĉu kako na praksu u zdravstvenoj zaštiti

tako i na ostale aspekte društvenog ţivota. Kroz ove interakcije dolazi do

formiranja novih znaĉenja i kategorija humanosti, rizika, bolesti i zdravlja.

Od dominacije vanjskom prirodom prelazi se na njegovanje i transformaciju

unutrašnje prirode, što dovodi do obnavljanja samog ţivota (Franklin 2000,

Rose 2007).

Istraţivanja su pokazala da savremene kompjuterske tehnologije u oblasti

zdravstva ovise o organizacionim strukturama i okolnostima te odnosu

zdravstvenog osoblja prema upotrebi tehnologija u njihovoj svakodnevnoj

praksi (Dent 1990). Prema tome, svako uvoĊenje novih tehnologija mora biti

zasnovano na prethodnim analizama radnog okruţenja i istraţivanjem

potreba.

MeĊusobni odnos zdravstvenog osoblja kljuĉan je za prihvatanje i korištenje

novih tehnologija. Rezultati studije o utjecaju call centara na poziciju i

praksu medicinske sestre (Tjora 2000) pokazali su da sistem organizacije call

centara omogućuje medicinskim sestrama mnogo veću autonomiju u

donošenju odluka za razliku od ambulantnih uvjeta, gdje je njihova

autonomija ograniĉena. U centrima za hitnu medicinsku pomoć, gdje

direktnu interakciju sa doktorima ĉesto nije moguće ostvariti, uloga

informativnih tehnologija dolazi do izraţaja.

Na pitanje o tome da li tehnologija dovodi do unapreĊenja medicinske

prakse, moglo bi se odgovoriti i pozitivno i negativno. Odgovor je pozitivan

ukoliko se fokusiramo samo na sve one beneficije koje upotreba tehnologija

u medicini sa sobom donosi, kao što su bolja dijagnostika, brţe procedure,

smanjenje bolova, savremene operacije i tome sliĉno. S druge strane, postoje

i negativni aspekti upotrebe tehnologija u medicini koji se vezuju za

korištenje nepotrebnih procedura, zraĉenje, pojavu jatrogenskih oboljenja itd.

U mnogobrojnim ĉlancima koji obraĊuju odnos izmeĊu pacijenta i lijeĉnika

ĉesto se navodi kako se ovaj odnos promijenio pod utjecajem savremenih

tehnologija. Lijeĉnici se sve više distanciraju ne samo od svojih pacijenata

već i od svoje profesije, postaju sve više ovisni o tehnologijama. Odnos

123

izmeĊu lijeĉnika i pacijenta se transformira u odnos izmeĊu lijeĉnika i

mašine (Inlander 1988).

Iako su prednosti upotrebe medicinske tehnologijeneupitne, ne moţemo

zaobići ĉinjenicu da ona sa sobom nosi i neke negativne posljedice na

medicinsku profesiju. Medicinska tehnologija utjeĉe na slabljenje

lijeĉnikovog samopouzdanja kada je rijeĉ o profesionalnoj procjeni. Kada

lijeĉnik poĉne da sumnja u svoje dijagnostiĉke sposobnosti, on sebe stavlja u

poziciju posrednika izmeĊu pacijenta i laboratorijskih tehniĉara i njihovih

mašina (Reiser 1978).

Ono što kritiĉari upotrebe medicinskih tehnologija zagovaraju ne odnosi se

na kritiku moderne medicine kao takve, već na naĉin na koji se lijeĉnici

odnose prema upotrebi tehnologija u zdravstvu. Ono što je kljuĉno za sve

zdravstvene profesionalce je da je izravan kontakt i razgovor sa pacijentom

baziĉni dio procesa lijeĉenja.

U uvjetima moderne zdravstvene prakse, koja je nezamisliva bez upotrebe

tehnologija, lijeĉnici ipak imaju mogućnost izbora onih opcija koje ne

podrazumijevaju podreĊenost tehnologiji.

Savremene tehnologije u medicini generiraju forme dijagnoze koje se u većoj

mjeri oslanjaju na jezik rizika i vjerovatnoća nego na jezik kauzalnosti.Ovo

je naroĉito evidentno u kontekstu nove genetike (posebno u vezi sa

kompleksnim multifaktorskim bolestima), koja je derivirana iz molekularne

biologije, gdje genetiĉke dijagnoze kreiraju nove kategorije

presimptomatskih pacijenata – onih koji mogu razviti bolest u budućnosti –

ali za koje ne mogu mnogo ponuditi u sadašnjosti (Nelkin i Lindee 1995,

Clark 1995).

U uvjetima globalizacije raspoloţivost multipliciranih virtualnih informacija,

koje ljudima (bilo da je rijeĉ o pacijentima ili ne) omogućuju besplatne i

komercijalne savjeta, doprinosi sveopćoj neizvjesnosti i riziku. Razvoj

genetike i informatike, koji je povezan sa sofisticiranim društvenim

tehnologijama, slabi epistemološki i profesionalni autoritet medicinske nauke

i prakse. Kao rezultat razvoja ovih disciplina došlo je do sljedećih promjena.

Prije svega, pacijenti koji su ukljuĉeni u programe u kojima se koriste

napredne medicinske tehnologije, posebno u oblasti genetiĉkog testiranja i

reproduktivne medicine, nalaze se na graniĉnom podruĉju medicinskih

inovacija gdje je mogućnost izbora i odluĉivanje o medicinskim

intervencijama potpuno neizvjesna (Rapp1999). Takvi ljudi se mogu smatrati

moralnim pionirima koji su kljuĉni za tehniĉke i društvene procese u sferi

medicinskih inovacija. Laici su najĉešće ukljuĉeni u proces medicinskih

124

inovacija putem razliĉitih eksperimenata, kliniĉkih sluĉajeva i programa

javnog zdravstva, ali danas ukljuĉivanje u procese tehnoloških inovacija u

medicini zahtijeva mnogo više od sudionika u procesu. Oni moraju biti

aktivni uĉesnici u mobilizaciji novih tehnologija od poĉetka njihovog

razvoja. Nadalje, kulturološki uvjetovana ekstenzija medicinskog znanja,

koja je omogućena putem raspoloţivih izvora informacija, dovela je do

takozvanih „ekspertnih pacijenata“, a takoĊer i do prodaje medicinskih

savjeta i proizvoda od neautoriziranih lica.

Upotreba sofisticiranih tehnologija stavlja biomedicinski model i

profesionalizam u medicini pred izazove kritike proizašle prevashodno iz

shvatanja da moderne tehnologije nisu adekvatno pozicionirane te da se

karakter kliniĉkih intervencija promijenio (Blume 1997).

Humanistika kao odgovor na zamke tehnizacije medicine

Savremena medicina suoĉava se sa nizom paradoksalnih situacija, imajući u

vidu da ubrzani rast tehnologija, koje omogućuju razumijevanje mehanizama

bolesti, pruţa nove metode lijeĉenja, osigurava produţenje ţivota te utjeĉe na

smanjenje procenta oboljelih od fatalnih bolesti. Uprkos ovom progresu

evidentno je nezadovoljstvo korisnika zdravstvenih usluga. Mnogi pacijenti

su zbog utjecaja medicinskih tehnologija poĉeli da osjećaju otuĊenost od

svog lijeĉnika te su poĉeli da ih percipiraju kao menadţere koji upravljaju

tehnologijama a ne kao lijeĉnike koji trebaju da ih izlijeĉe. S obzirom da

tehnologije veoma ĉesto doţivljavaju kao invazivne i dehumanizirajuće,

pacijenti nerijetko odbijaju preporuke lijeĉnika niti ţele da se podvrgnu

odreĊenim tretmanima. Ĉak i u sluĉaju dokumentirane efikasnosti

tradicionalnog pristupa lijeĉenju, pacijenti pribjegavaju alternativnim

tretmanima. Nezadovoljstvo se, takoĊer, oĉituje i na strani lijeĉnika koji nisu

u stanju da prakticiraju humanistiĉku medicinu zbog intenzivnih zahtjeva

koje pred njih postavljaju savremene medicinske tehnologije. Diferencijacija

u sistemu medicinskog obrazovanja dovela je do porasta broja specijalizacija

u medicini, tako da jedan doktor nije kompetentan da odgovori na sve

zahtjeve pacijenta. Nadalje, troškovi medicinskih tehnologija povećavaju

cijenu medicinskih usluga, tako da vrijeme koje bi lijeĉnici eventualno

posvetili pacijentu za razgovor, u ovim uvjetima, predstavlja luksuz. Iako sve

više lijeĉnika prepoznaje znaĉaj doprinosa društvenih nauka izuĉavanju

zdravlja i bolesti, oni uglavnom nisu integrirani u lijeĉniĉku praksu. Stoga je

potreba za integracijom humanistiĉkih i medicinskih nauka postala

imperativ.

125

Kao alternativa vladajućem biomedicinskom pristupu unapreĊenja zdravlja

koji je uvjetovan razvojem savremenih tehnologija u oblasti medicine, nastao

je društveni model zdravlja i bolesti, koji se temelji na dvije glavne

opservacije: a) da je zdravstveni status uvjetovan socijalnim faktorima, npr.

morbiditet i mortalitet su odreĊeni socijalnim statusom, spolom i etniĉkim

porijeklom, i b) da zdravlje ima subjektivnu i objektivnu dimenziju, što se, s

jedne strane, manifestira kroz našu subjektivnu percepciju bolesti i zdravlja,

a s druge strane, kroz indikatore fiziĉke patologije.

Oba stanovišta su validna. MeĊutim, njihovo prevoĊenje u zdravstvenu

politiku i medicinsku praksu moţe dovesti do niza posljedica. Društveni

model je radikalno proširio opseg terapijskih intervencija. Troškovi

zdravstvene zaštite uvjetuju kvalitet bolniĉkih usluga, ali povjerenje u

zdravstveni sistem mnogo više zavisi od subjektivnih procjena i oĉekivanja.

Novi pristupi u zdravstvu orijentirani su mnogo više na preventivu s ciljem

kontrole oboljenja koja su uvjetovana lošim ţivotnim navikama, a takoĊer je

došlo do ekspanzije psihoterapijskih intervencija. U sistematizaciji

psihijatrijskih i psiholoških poremećaja su se pojavile nove kategorije, kao

što su: poremećaj nedostatka paţnje i hiperaktivnosti (ADHD – Attention

Deficit Hyperactivity Disorder), sezonski afektivni poremećaj (SAD –

Seasonal Affective Disorder), posttraumatski stresni poremećaj (PTSD –

Post-traumatic Stress Disorder) itd.

Promjene u zdravstvenom sektoru utjecale su i na promjenu odnosa izmeĊu

pojedinca i društvene zajednice. Aspekti ţivota koji su smatrani

svakodnevnicom sada se nalaze u fokusu javnozdravstvenih programa s

ciljem odrţavanja zdravlja. Ova kolonizacija ţivotnog svijeta dovodi do

ranjivosti i ovisnosti pojedinca o sistemu. Fiziĉko i mentalno zdravlje mora

se zaštititi od društvenih i okolišnih prijetnji. Ovi trendovi utjeĉu na našu

percepciju zdravlja i bolesti i dovode do pojave novog diskursa o zdravlju.

Medicinska sociologija ima znaĉajnu ulogu u predviĊanju promjena u

percepciji našeg zdravlja. Iako su na ove promjene utjecale šire društvene,

kulturne i politiĉke sile, medicinska sociologija je pruţila analitiĉki okvir za

kreatore politika, profesionalne elite i druge interesne grupe koje su zasluţne

za artikuliranje ovih promjena. Stoga mnoge od ovih tema koje se mogu naći

u savremenom javnom diskursu o zdravlju imaju svoje porijeklo u

sociološkom diskursu, sociološkom modelu zdravlja koji je sada prihvaćen

od zdravstvenih profesionalaca i kreatora politika.

126

UvoĊenje humanistiĉkih nauka u obrazovne sadrţaje medicinskih fakulteta

širom svijeta dovodi do postepenog potiskivanja supremacije trţišno

orijentirane medicinske prakse.

Potrebno je krenuti za smislom da bi se ponovo došlo do otkrivanja

fundamentalnih istina, a to nam omogućuje jedino humanistiĉki pristup

medicinskoj nauci. Sloboda savremenog ĉovjeka poĉinje onog trenutka kada

on postane svjestan svoje uvjetovanosti tehnikom (Ilich 1995). Da bi ljudi

mogli koristiti moderne tehnologije na pravi naĉin, oni se moraju radikalno

promijeniti. Moraju ţeljeti da, na kraju krajeva, ostanu ljudi.

Zakljuĉak

U tradiciji medicinske sociologije utjecaj tehnologija na oblikovanje društva

se ili precjenjivao ili se njihova uloga potcjenjivala, posmatrajući ih kao puka

sredstva koja ljudima stoje na raspolaganju kako bi unaprijedili kvalitet svog

ţivota. Razvoj visokih tehnologija omogućio je rješavanje mnogih

medicinskih problema savremenog ĉovjeka. MeĊutim, i pored izuzetnih

tehnoloških dostignuća, biomedicina nije u stanju da odgovori na sve

zahtjeve koji razvoj modernih tehnologija pred nju postavljaju.

Napredak tehnologija u zdravstvu ima potencijal da bude glavni izvor

ekonomskog blagostanja ali i faktor promjena u organizaciji zdravstvenog

sistema. MeĊutim, ovaj napredak se mora posmatrati ne samo sa

biomedicinskog stanovišta već i multidisciplinarno, što podrazumijeva

doprinos društvenih i humanistiĉkih nauka. Potrebno je u javnom diskursu

otvoriti dijalog u kojem će se sociološki pristup analizi utjecaja modernih

tehnologija na meĊusobne interakcije aktera u zdravstvenom sistemu

ozbiljno uzeti u obzir. To podrazumijeva traţenje odgovora na kljuĉno

pitanje: kako na najbolji naĉin iskoristiti informacione tehnologije u

kliniĉkoj praksi a da se istovremeno osigura humani pristup pacijentu?

127

Literatura

1. Andrews, L. – D. Nelkin (1998) „Whose body is it anyway?: Disputes over

body tissue in a biotechnologyage“,Lancet, Tom. 351, str. 53–57.

2. Appadurai, A. (1986) The Social Life of Things, University Press,

Cambridge.

3. Armstrong, D. (1987) „Theoretical tensions in biopsychosocial medicine“,

Social Science, Tom. 25, str. 1213–1218.

4. Beck, U. (1994) Reflexive Modernisation: Politics, Tradition and Aesthetics

in the Modern Social Order, Polity, Cambridge.

5. Blume, S. (1997) „The Rhetoric and Counter Rhetoric of a 'Bionic'

Technology“, Science, Technology and Human Values, Tom. 22, str. 31–

56.

6. Bury, M. (2001) „Illness Narratives: Fact or Fiction?“, Sociology of Health

and Illness, May, 23(3), str. 263–285.

7. Clark, A. (1995) „Population Screening for Genetic Susceptibility to

Disease“, British Medical Journal, Tom. 311, str. 35–38.

8. Dent, M. (1990) „Organisation and change in renal work: a study of the

impact of a computer system within two hospitals“, Sociology of Health

and Illness, 12 (4), str. 413–431.

9. Foucault, M. (1982) Istorija seksualnosti: Volja za znanjem, Prosveta,

Beograd.

10. Franklin, S. (2000) „Life Itself“. U: C. L. a. J. S. S. Franklin, ur., Global

Nature/Global Culture, Sage, London, England, str. 188–198, 215–227.

11. Goffman, E. (1961) Asylums, Anchor, New York.

12. Hancock, P. (2000) The body, culture, and society: an introductio, Open

University Press, Buckingham, Philadelphia.

13. Haraway, D. (1989) Primate Visions: Gender, Race, and Nature in the

World of Modern Science, Routledge, New York.

14. Illich, I.(1995)„Death Undefeated“, British Medical Journal, 23. XII, str.

1652–1653.

15. Inlander, C. (1988) Medicine on Trial: The Appalling Story of Ineptitude,

Malfeasance, Neglect, and Arrogance, Prentice Hall Press, New York.

16. Kearl, M.(1989)Endings: a Sociology of Death and Dying, Oxford

University Press, New York.

17. Law, J. – J. Hassard (1999) Actor Network Theory and After, Blackwell,

Oxford.

18. Lupton, D. (1999) Risk, Routledge, London.

19. Mol, A. – A. Lettinga (1992) „Bodies, Impairments and the social

constructed: The case of Hemiplegia“. U: J. a. S. G. Lachmund, ur.,The

Social Construction of Illness: Illness and Medical Knowledge in Past and

Present, Franz Steiner Verlag, Stuttgart.

20. Musajo-Somma, A. (2007) „Ethics and Medicine: The Challenge Of

Technological Evolution“, Acta Medico-Historica Adriatica, 5 (1), str. 117–

124.

128

21. Nelkin, D. – S. Lindee (1995) The DNA Mystique, W. H. Freeman, New

York.

22. Parsons, T. (1972) „Definitions of health and illness in the light of

American values and“. U: E. G. Jaco, ur.,Patients, physicians, and illnesses,

The Free Press, New York,str. 97–117.

23. Pinch, T. – W. Bijker (1987) „The social construction of facts and artifacts:

or how the sociology of science and the sociology of technology might

benefit each other“. U: W. H. T. a. P. T. Bijker, ur.,The Social Construction

of Technological Systems, MIT Press, Cambridge.

24. Postman, N. (1992) Technopoly: The surrender of culture to technology,

Vintage Books, New York.

25. Rapp, R. (1999) Testing Women, Testing the Fetus: The Social Impact of

Amniocentesis in America, Routledge, London.

26. Reiser, S. J. (1978) Medicine and the reign of technology, Cambridge

University Press, Cambridge.

27. Rose, N. (2007) The Politics of Life Itself: Biomedicine, Power, and

Subjectivity in the Twenty-First Century, Princeton University Press,

Princeton, NJ.

28. Sacs, O. (1982) Awakening, Pan, London.

29. Seedhouse, D. (1986) Health: The Foundations for Achievement, John

Wiley, Chichester.

30. Tjora, A. (2000) „The technological mediation of the nursing-medical

boundary“, Sociology of Health and Illness, 22 (6), str. 721–741.

31. Turner, B. (1992) Regulating Bodies: Essays in Medical Sociology,

Routledge, London.

32. Turner, B. (1996) The Body and Society, Sage, London.

33. Webster, A. (2002) „Innovative Health Technologies and the Social:

Redefining Health, Medicine and the Body“, Current Sociology, 50 (3), str.

443–457.

34. Williams, S. (2001) „Sociologcial Imperialism and the Profession of

Medicine Revisited: Where Are We Now?“, Sociology of Health and

Illness, 23 (2), str. 135–158.

129

Pogledi i mišljenja / Views and Opinions

131

Tarik Durmišević, MA

UDK 34 : 338.2

PRAVDA, EFIKASNOST I PRAVO

- Kritika ekonomske analize prava -

JUSTICE, EFFICIENCY AND LAW

- Criticism of the Economic Analysis of Law -

Sažetak

Autor se u ovom radu bavi kratkom kritikom ekonomske analize prava, teorijom

koja je postala dominantna u proteklim desetljećima, a izazvala je mnogo

kontroverzi i kritika. Šta je ustvari ekonomska analiza prava? Šta joj je svrha i

čemu sluţi, te kakvi su joj rezultati?

On se osvrće i na njene izvore, milje iz kojeg je potekla, te ţeli prikazati šta je

neoliberalizam i kakvi su njegovi rezultati, jer smatra da su neoliberalizam i

ekonomska analiza prava dvije strane iste medalje.

Kritika ekonomske analize prava dovodi do zapitanosti šta pravo treba biti i

predstavljati. Stoga autor ţeli izloţiti viđenje o pravdi kao dominantnom i

iskonskom principu prava. Ograničen prostorom, vremenom i temom, on pokušava

ne otići suviše široko niti suviše daleko u filozofiju prava.

S obzirom na temu, u radu su korišteni opći metodi društvenih nauka (analitički,

sintetički, induktivni i deduktivnimetod) kao i posebni metodi pravne nauke

(teorijsko-pravni, normativni, komparativnopravni i historijski metod).

Cilj je pokazati da ekonomska analiza prava predstavlja izopačenje prava, njegovu,

takoreći, izdaju, zbog napuštanja ideje odnosno ideala pravde.

Značaj rada ogleda se u tome što je ova teorija, kako njena pravna inačica –

ekonomska analiza prava, tako i njena ekonomska – neoliberalizam, još uvijek

dominantna u svijetu. Rad ţeli skrenuti paţnju na probleme koje ova teorija donosi,

te sama ta činjenica opravdava njegovo objavljivanje.

Summary

In this paper, the author provides a brief analysis, criticism of the economic

analysis of law - a theory that has become dominant in the past decades and caused

a great deal of controversy and criticism. What is the economic analysis of rights?

What is its purpose and what results it delivers?

The author traces back its sources, the milieu in which it has thrived and wants to

show what neoliberalism truly is and what are its results, as he considers the

neoliberalism and economic analysis to be two sides of the same medal.

A critique of the economic analysis of law makes one wondering what should be the

law‟s real purpose and what should it stand for. Therefore, the author wishes to

express the view of justice as a dominant and primal principle of law. Confined by

132

space, time and topic, authors tries not to roam over into depth of the philosophy of

law.

Considering the topic, general methods of social sciences (analytical, synthetic,

inductive and deductive methods) as well as special methods of legal science

(theoretical, legal, normative, comparative and historical methods) have been used

in making of this paper.

The aim is to show that economic analysis of law is a perversion of the law, so to

say, its betrayal, due to the abandonment of the idea, or the ideal of justice

respectively.

The significance of this paper is in the fact that this theory, both its versions -

economic analysis of the law as legalistic and its economic one – neoliberalism, is

still globally dominant. The paper wants to draw attention to the problems that this

theory creates, and this very fact serves the purpose for its publication.

Ekonomska analiza prava – definicija i razvoj

Ekonomska analiza prava je pristup pravu u kojem se naglašava princip

efikasnosti. Ova analiza primjenjuje ekonomsko logiciranje na pravo te

vezuje primjenu prava i njegovu vladavinu za sistem efikasnosti i

maksimalizaciju bogatstva.1

Inicijalno, ova analiza prava bila je dominantna u Sjedinjenim Ameriĉkim

Drţavama i to prvenstveno u oblasti prava konkurencije (Antitrust Law) i

naknade štete, no vremenom se proširila i na druge oblasti prava, ali i na

druge pravne sisteme.

Uprkos svom uspjehu, ekonomska analiza prava doţivjela je snaţne kritike,

prvenstveno zbog svog tretiranja prava i pravnih postupaka kao robe na

trţištu.2

Ekonomska analiza pravo tretira kao sredstvo ostvarivanja ekonomskih

ciljeva, odnosno ona pravo reducira na ovu funkciju. To ĉini stoga što

ekonomisti koji su uspostavili ovu teoriju smatraju da je ideja pravde

obezvrijeĊena, da predstavlja intuitivni, iracionalni i metafiziĉki koncept.

Stoga oni pravdu namjerno ignoriraju. Umjesto toga, uspostavlja se princip

efikasnosti kao objektivni kriterij. On predstavlja jedinu adekvatnu pravdu,

odnosno nema pravde izvan efikasnosti. Najveća nepravda je rasipanje

1 Waller, Spencer Weber (2009)„The Law and Economics Virus“, Cardozo Law Review,

Vol. 31, No. 2. 2 Isto.

133

resursa. Svrha pravnog sistema je povećanje bogatstva, a bogatstvo se

definira kao dolarska odnosno novĉana vrijednost svega u društvu.3

Kljuĉnu ulogu u implementaciji ove teorije ima sudija pojedinac, sa svojom

širokom autonomijom kakvu mu daje common law. Prema mišljenju

Richarda Posnera, sudija se treba koristiti ekonomskim principima prilikom

donošenja odluka kako bi popravio samo pravo, a sve s ciljem

maksimalizacije gore navedenog bogatstva.4

Ovakva teorija prava nema u vidu bilo kakvu vrstu distribucije odnosno

distributivne pravde. Ona predlaţe promjenu pravnog fokusa – pravljenje

većeg kolaĉa umjesto pravednije raspodjele, odnosno ova teorija favorizira

distribuciju bogatstva na osnovu statusa quo, što nema nikakvog

normativnog opravdanja.5

No uprkos tome, ekonomska analiza prava je dominantna teorija unutar

ameriĉke jurisprudencije. Kao takva, proširila se i na ostatak svijeta,

uglavnom na osnovu utjecaja svjetskih organizacija poput Svjetske banke i

MeĊunarodnog monetarnog fonda.

Kako smo došli ovdje? Da bi se odgovorilo na to pitanje, potrebno je

sagledati nastanak i razvoj ekonomske analize prava.

Ekonomska analiza prava nastaje unutar ĉikaške škole, koja je, prije svega,

bila ekonomska. Najznaĉajniji predstavnik je Milton Friedman, koji je ipak

bio ĉisto ekonomski teoretiĉar. Richard Posner najutjecajniji je teoretiĉar

ekonomske analize prava. I tu dolazimo do veze koja se moţe nazrijeti i kroz

samu teorijsku postavku ekonomske analize prava. Kada vidimo imena koja

su je oblikovala, postaje nam jasno da je ona usko vezana za ekonomski

neoliberalizam.

Ekonomska analiza prava, baš kao i neoliberalna teorija ekonomije,

podrazumijeva apsolutno racionalno ponašanje svih subjekata. Tako se

teorija ĉikaške škole moţe saţeti u tri silogizma: ako pretpostavimo da je

skoro svako ekonomiĉno racionalan, ako skoro svi njihovi odnosi djeluju kao

odnosi na trţištu i ako trţišta skoro nikad ne propadaju, onda su ovi odnosi

efikasni – podrazumijevaju najmanje moguće traćenje resursa.6

Veza izmeĊu ekonomske analize prava i neoliberalizma postat će izraţenija

kada vidimo kako se ekonomska analiza prava proširila u ameriĉkom društvu

te postala dominantna pravna teorija.

3 Posner, Richard (1977) „Economic Analysis of Law“, citirano prema: Krecke Elisabet, The

Nihilism od the Economic Analysis of Law. 4 Zywicki, Todd –Anthony Sanders (2008) „Posner, Hayek, and the Economic Analysis of

Law“, Iowa Law Review. 5 Brietzke, Paul (1997) „New Wrinkles in Law...And Economics“, Valparaiso University

Law Review, Vol. 32, No. 1. 6 Isto.

134

Takav status dobitće za vrijeme vladavine republikanskog predsjednika

Ronalda Reagana (1981–1989). Reaganova administracija svjesno je

imenovala sudije koji su bili povezani sa ĉikaškom školom na upraţnjena

mjesta u saveznim apelacionim sudovima. Osim toga, ĉikaška škola

dominirala je i kroz administrativni aparat za vrijeme Ronalda Reagana. Za

vrijeme mandata imenovanih osoba bliskih ĉikaškoj školi uloga ekonomista i

ekonomske analize prava koju su provodili pravnici dramatiĉno je porasla i

ostala je i nakon njih dominantna, posebno u odjelima za konkurencijsko

pravo.7

Ronald Reagan će napraviti promjenu i na mjestu predsjednika Federalnih

rezervi (Ameriĉka centralna banka). Godine 1987. na tu funkciju on će

imenovati Alana Greenspana. „Grinspana su izabrali Reganovi

nepokolebljivi neoliberali ne uprkos,nego upravo zbog njegovog dubokog

uvjerenja da su zasluge i mogućnosti reguliranja precijenjeni. Grinspan je

istinski sumnjao da bilo koja drţavna institucija, ukljuĉujući i Federalne

rezerve, moţe zauzdati ljudsku ćud i efikasno ograniĉiti pohlepu, a da se

istovremeno ne uništi kreativnost, inovativnost i, konaĉno, sam rast.“8

Mandat Ronalda Reagana je zlatno doba neoliberalizma. Njegova

administracija je upotpunosti prihvatila teorije Miltona Friedmana, koji je,

kako smo vidjeli, jedan od predstavnika ĉikaške škole. Pojednostavljeno,

neoliberalizam smatra da trţištem vlada nevidljiva ruka, koja tjera trţište da

se samoregulira, te da je zbog toga bilo kakav vid drţavne regulacije

nepotreban i kontraproduktivan.

Ovu ekonomsku teoriju Reagan je morao uĉiniti politiĉki prihvatljivijom

niţim slojevima društva. Stvoreno je nešto što se naziva trickle-down

economics – odnosno efekat curenja prema dolje.

„Efekat curenja prema dole je smišljen da opravda smanjenje stopa poreza za

bogate, sugerišući kako će dodatni novac konaĉno da curi dole, prema

siromašnima. Svi konkretni dokazi su protiv te hipoteze. Jednostavnije

reĉeno, to se nije nikad dogodilo. Razmetljivo bogatstvo sve bogatijih nikad

nije dospelo do niţe srednje klase koja je teško ţivela. Ustvari, dogodilo se

upravo suprotno: trţište sekjuritizovanih derivata dovelo je do potpuno

suprotnog uĉinka, curenja prema gore(...). Bogati su vrlo oštroumno otkrili

novi naĉin da postanu još bogatiji – prodajući u paketima papirne imovine

snove, teţnje i konaĉno, oĉaj najsiromašnijim slojevima društva.“9

Neoliberalizam, u ĉijoj je sluţbi ekonomska analiza prava, u potpunoj je

sluţbi najbogatijih slojeva društva.

7 Isto.

8 Varufakis, Janis (2015) Globalni minotaur, Profil knjiga, Beograd, 29.

9 Isto, 131–132.

135

Realne zarade i produktivnost u SAD-u 1960–2000.10

Na grafikonu iznad vidi se šta znaĉi primjena principa efikasnosti.

Produktivnost rada u konstantnom je rastu, s druge strane, realna zarada

stagnira ili opada. Uprkos silnom tehnološkom razvoju i napretku, iz

grafikona se vidi da je ameriĉki radnik najbolje ţivio sredinom 1970-ih,

odnosno da je najefikasnije naplatio svoj rad.

Zarada ameriĉkih graĊana ni blizu ne prati rast ameriĉkog bruto drţavnog

proizvoda. Shodno tome, logiĉnim se nameće zakljuĉak da su svu

produktivnost ameriĉkog radnika naplatili krupni kapitalisti, odnosno da je

neoliberalizam doveo do bogaćenja već bogatih (vidjeti na slici ispod).

10

Preuzeto iz: Harvi, Dejvid (2012) Kratka istorija neoliberalizma, Mediteran Publishing,

Novi Sad, 43.

136

Američki bruto drţavni proizvod 1960–2014.11

„Neoliberalizacija je nametnula finansijalizaciju svega i svaĉega. Ona je

nametala vladavinu finansija svim drugim oblastima ekonomije, kao i

drţavnom aparatu i (...) svakodnevnom ţivotu ljudi.“12

U tom kontekstu valja

vidjeti i onu gore navedenu Posnerovu karakterizaciju bogatstva, kao cilja i

svrhe prava, u kojoj kaţe da je bogatstvo sve ono što je mjerljivo dolarom.

Posljedica Reaganove vladavine bila je deregulacija. „Sloboda koju kreiraju

propisi optuţena je kao nesloboda; pravda, nezavisnost i blagostanje koje

ona pruţa prezrene su kao kamuflaţa ropstva.“13

„Deregulisanje svega i

svaĉega, od avio-saobraćaja i telekomunikacija do finansija, otvorilo je nove

zone neograniĉenih trţišnih sloboda za premoćne korporativne interese(...). I

tako je poĉela istorijska promena koja je rezultirala većom društvenom

nejednakošću i obnovom ekonomske moći više klase.“14

Pravda kao iskon i utoĉište prava

Kako smo došli ovdje? Pa prosto napuštanjem bilo kakvog oblika

idealizma.Ni ekonomija ni pravo ne mogu se posmatrati van društvenog

konteksta, jer bez društva, bez društvenih odnosa nema ni prava ni

11

Preuzeto sa: http://www.tradingeconomics.com/united-states/gdp. 12

Harvi, Dejvid, Kratka istorija neoliberalizma, 52. 13

Polanyi, Karl (2001) The Great Transformation, Beacon Press, Boston. 14

Isto, 43–44.

137

ekonomije. I pravo i ekonomija su društveni fenomeni. Shodno tome,

potrebno je reći nešto i o društvu.

Društvo nije prosti skup pojedinaca. Postoji odreĊeno vezivno tkivo koje

pojedince zbliţava i usmjerava ka zajedniĉkom djelovanju. To vezivno tkivo

za Aristotela je prijateljstvo, ne u savremenom smislu prijateljstva. Danas bi

se moglo reći da Aristotel smatra da je vezivno tkivo svakog društva koncept

solidarnosti, solidarnost pojedinaca u zajednici. To što ih usmjerava jeste

osjećaj za zajedniĉku korist. Tako Aristotel u Nikomahovoj etici kaţe da u

„izopaĉenim oblicima (ureĊenja) malo je mjesta kako za pravdu tako i za

prijateljstvo, a najmanje ih ima u najgorem od njih: u tiraniji je malo ili

nimalo prijateljstva. Jer tamo gdje nema niĉeg zajedniĉkog izmeĊu vladara i

podanika, nema prijateljstva pa ni pravde.“15

Ĉinjenica da Aristotel usko

veţe pravdu sa solidarnošću je veoma vaţna, te ćemo se njome baviti poslije.

Na gotovo istom tragu je i rimski filozof i retoriĉar Ciceron. On, osim

solidarnosti, uvodi i koncept ljudskih duţnosti odnosno naglašava ih,

potcrtavajući duţnosti prema drugim ljudima.16

Promjena dolazi sa novovjekovnom filozofijom. Tako Thomas Hobbes

negira ĉinjenicu da je ĉovjek društveno biće. Za Hobbesa osnovni motiv

udruţivanja ljudi je interes, ali ovaj put ne zajedniĉki već pojedinaĉni. „Ako

se dogodi, dok su tako okupljeni, da provode vrijeme priĉajući priĉe, i ako

jedan poĉne priĉati neku priĉu koja se tiĉe njega samog, odmah će svi ostali

najţivlje poţeljeti da govore o sebi. Ako jedan ispripovijeda neku neobiĉnu

dogodovštinu, od ostalih ćete ĉuti prava ĉudesa; ako im se nikakva nisu

dogodila, oni će ih izmisliti(...). Ako se sastanu da govore o filozofiji, koliko

ih imatoliko bi ih htjelo da budu uvaţeni znalci, ili u protivnom ne samo da

neće voljeti ostale iz tog društva, nego će ih s mrţnjom proganjati. Jasno je

dakle iz iskustva svim ljudima koji imalo paţljivije razmatraju ljudske

poslove, da svako slobodno okupljanje nastaje bilo iz uzajamne nuţde bilo iz

tašte, ţelje za slavom; kada se sastanu, ljudi nastojebilo da izvuku neku

korist od onih sa kojima se druţe bilo da za sobom ostave neki ugled ili ĉast

u njihovim oĉima.“17

Ĉinjenica da Hobbes daje sliku ovog ĉovjeka nije

problematiĉna. Problematiĉno je to što Hobbes ovu egoistiĉnu i narcisoidnu

liĉnost predstavlja kao paradigmu ĉovjeka. Problem je što je ovaj

dehumanizirani egocentrik predstavljen kao arhetip ĉovjeka, kako bi Hobbes

mogao opravdati svoju teoriju prirodnog stanja i društvenog ugovora (koja,

uzgred budi reĉeno, nije upotpunosti pogrešna, pogrešna je samo homo

homini lupus est pretpostavka).

15

Aristotel, Nikomahova etika, VIII, 1161b, citirano prema: Spector Benjamin (2005)

Društvo: Izbor tekstova i komentari, Rabic, Sarajevo, 44. 16

Isto, 45. 17

Isto, 51–52.

138

Upravo u tom kontekstu valja posmatrati ĉuvenu izjavu Reaganove

partnerice sa druge strane Atlantika u deregulaciji svega i svaĉega. Margaret

Thatcher svojevremeno je kazala kako ne postoji društvo, već samo

pojedinaĉni muškarci i ţene. Namjera je bila opravdanje za ukidanje svih

oblika društvene solidarnosti nauštrb individualizma i privatne svojine.18

Na ovom mjesto moţemo reći da je Aristotel bio u pravu kada je usko vezao

solidarnost s pravdom. Dokidanjem solidarnosti napuštena je i pravda.

Namjerno kaţemo napuštena, jer su joj okrenuta leĊa.

Pravda je apsolutna vrijednost. Pravda je ideal. Kao takva, uvijek je bila i

uvijek će biti maglovit pojam, kojem je potrebna interpretacija. Posluţivši se

Platonovom metaforom, pravda ne moţe biti dostignuta, odnosno

ovosvjetovna pravda moţe biti samo sjenka iskonske pravde. Ta sjenka

naziva se pravednost.

Postoji mnoštvo definicija pravde, no one se sve mogu svesti na onu antiĉku,

Aristotelovu. Aristotel je definirao pravdu kao jednako postupanje sa

jednakima, a razliĉito postupanje sa razliĉitim, u srazmjeru sa njihovom

razlikom. Takva pravda se naziva distributivnom pravdom.

No, vratimo se na pojam pravde kao ideala. Ideal se razlikuje od stvarnosti

odnosno datosti. U stvarnosti postoje samo sjenke ideala, kako bi to kazao

Platon. To je tako iz prostog razloga jer svaki ideal predstavlja apsolutnu

vrijednost koja se ne moţe konkretizirati odnosno materijalizirati. Taĉnije,

ukoliko bi se bilo koji ideal, odnosno bilo koja apsolutna vrijednost

materijalizirala, ona bi ostala vrijednost, ali bi izgubila svoju apsolutnost, jer

samom materijalizacijom biva omeĊena dvjema dimenzijama – prostorom i

vremenom.

Zbog toga, zbog nedokuĉivosti pravde, teorije poput ekonomske analize

prava smatraju da je pravdu potrebno upotpunosti odbaciti, jer je intuitivna,

metafiziĉka, jednom rijeĉju, nenauĉna po modernim shvatanjima nauke.

Takvo shvatanje ima relativno uspješnu tendenciju protjerivanja pravde iz

prava, odnosno u širem smislu etike iz svakog javnog diskursa, a u još širem

smislu i konaĉno protjerivanje filozofije iz, da se posluţimo Hegelovim

kategorijalnim aparatom, svjetskog duha.

Treba reći, iako to nije predmet ovog rada, da su korijeni ovog nepovjerenja

prema pravdi, odnosno taĉnije prema idealu, dublji i ne idu unazad samo do

Hobbesa. Korijene treba traţiti u kartezijanskom cogito ergo sum, koje je

neminovno dovelo do raskida sa svakom metafizikom, a samim tim i sa

svakim apsolutom.

Vratimo se pravu. Pravda je uvijek bila svrha prava. Ius je izvedeno iz

iusticia. Est autem isu a iustitia, sicut a matre sua, ergo prius fruit iustitia

18

Harvi, Dejvid, Kratka istorija neoliberalizma, 40.

139

quam ius.19

Razlog za to je ĉinjenica da je pravo, kako Radbruch kaţe,

ĉinjenica povezana s vrijednošću.20

Kao takvo, ono je uvijek bilo i uvijek će

biti osuĊeno na borbu sa interpretacijama vrijednosti, upravo zato što su sve

vrijednosti apsolutne kategorije, koje se, kako je gore objašnjeno, ne mogu u

svojoj punini ostvariti.

Ne postoji pravni poredak koji je bio pravedan. Ne postoji, doduše, ni pravni

poredak koji je bio upotpunosti nepravedan. Ali moţemo govoriti o pravnim

porecima koji su u većoj ili manjoj mjeri ostvarivali pravdu, koji su se u

većoj ili manjoj mjeri pribliţavali pravdi, odnosno, kako to Radbruch

primjećuje, „pravo moţe biti nepravedno, ali je ono pravo samo zato što je

njegov smisao da bude pravedno.“21

Ovdje nemamo prostora da iznosimo neku koherentnu teoriju prava. Recimo

samo da u pravu mora biti mjesta i za druge principe, poput pravne sigurnosti

ili efikasnosti. Ali oni moraju biti u sluţbi pravde.

Potrebno je naglasiti da pravo kakvo jeste i pravo kakvo bi trebalo biti nikad

nije isto. Nikada neće biti isto. Pritom ne mislimo na zanatsku distinkciju de

lege lata i de lege ferenda. De lege ferenda će postati de lege lata ĉim proĊe

predviĊenu proceduru za to. Pravo kakvo bi trebalo biti je u poloţaju vodiĉa

u odnosu na pravo kakvo jeste. Ono treba da vuĉe pravo kakvo jeste ka

vrijednosti. A primarna vrijednost u pravu je pravda. Princip pravde mora

biti nadreĊen svim drugim pravnim principima da bi pravo postiglo svoju

svrhu – ostvarivanje pravde, pa makar to bilo u nakaradnom zemaljskom

obliku.

Drugim rijeĉima, na gore navedeni naĉin pravo se mora pribliţavati pravdi,

koliko je god to moguće, uz punu svijest da se ta dva pojma nikad neće

sjediniti.

„Sve krupne politiĉke promene pripremala je ili pratila pravna filozofija. Na

poĉetku je bila pravna filozofija, na kraju revolucija.“22

Uz takvu svijest, nije problem kada pravni sistem biva manje pravedan.

Problem je kada se pravdi okrenu leĊa. Problem je kada pravo kakvo jeste

preuzme ulogu vodiĉa, pa utjeĉe na pravo kakvo bi trebalo biti, odnosno

kada i u domenu filozofije prava odustanemo od pravde, taĉnije od

vrijednosti, te pokušamo pravo kakvo bi trebalo biti uĉiniti upotpunosti

realnim. Napuštanje vrijednosti pravde u pravu neminovno rezultira

napuštanjem i vrijednosti etike i solidarnosti.

Kada smo već spomenuli etiku odnosno moral, recimo i da je s njima ista

situacija kao i sa pravdom. Ukoliko ih se ne moţe doseći, ne znaĉi da im

19

Pravo potjeĉe od pravde kao od svoje majke: prema tome, prije je nastala pravda nego

pravo. 20

Radbruch, Gustav (1980) Filozofija prava, Nolit, Beograd,15. 21

Isto. 22

Isto, 20.

140

treba prestati teţiti. A moral i etika su definitivno protjerani iz javnog

diskursa. Danas predstavljaju utoĉište idealista (ĉitaj budala) i licemjera. Da

li ţelimo istu sudbinu za pravdu? Put kojim se krećemo vodi ka tome.

„Tvrditi da pravo automatski teţi efikasnosti, barem ako zakonodavac i

administrativne agencije ne interveniraju, te da stoga zahtjeve za jednakošću

i pravdom treba ignorisati, ĉini se kao nonsens, ciniĉna ideologija ili pak

oboje. U svakom sluĉaju(...) takav argument narušava autonomiju graĊana i

kantovski imperativ, tretirajući ljude samo kao sredstvo efikasnosti nekog

apstraktnog ekonomiste.“23

Vidjeli smo da pravne sisteme u kojima ne postoji solidarnost izmeĊu onih

koji vladaju i onih kojima se vlada Aristotel naziva tiranijom. U današnjim

okolnostima moţda je tiranija prejaka rijeĉ. A moţda smo samo navikli da je

za postojanje tiranije potreban taĉno odreĊeni, jedan tiranin koji provodi,

prije svega, fiziĉko nasilje.

U svakom sluĉaju, u tome leţi osnovna zamjerka ekonomskoj analizi prava.

Ona je izdala pravo, okrećući leĊa pravdi. Ona je uĉinila pravo oruĊem u

rukama bogatih za pljaĉku siromašnih. Nije to prva pravna teorija koja je

uĉinila takvo nešto, ali to ne znaĉi da je njen grijeh manji.

Zakljuĉak

U radu smo pokušali predstaviti ekonomsku analizu prava. Vidjeli smo,

jezgrovito, šta je ona, te kojoj ekonomskoj tradiciji pripada.

Zbog te njene pripadnosti nuţno je bilo prikazati i neoliberalizam sa

njegovim idejama te, u konaĉnici, posljedicama koje je donio. Vidjeli smo da

je neoliberalizam, uprkos svom upadljivom naglašavanju iskljuĉivo

ekonomskih aspekata, jedna sociološka doktrina, skrojena u korist bogatih. Iz

razvoja ekonomske analize prava, koji je tekao paralelno za jaĉanjem

neoliberalizma u ameriĉkim institucijama, mogli smo zakljuĉiti da su to dva

usko vezana pojma.

Postavili smo pitanje kako smo kao civilizacija došli do ove taĉke.

Detektirali smo odreĊene promjene poimanja društva, za koje smatramo da

su od znaĉaja za ovu temu. Teorijska dehumanizacija ĉovjeka mora imati za

posljedicu i praktiĉnu dehumanizaciju ĉovjeka. Teorijsko odricanje

vrijednosti mora imati za posljedicu i društvo koje vrijednosti ne smatra

vrijednim da bi se borilo za njih.

23

Brietzke, Paul (1997) „New Wrinkles in Law... And Economics“, Valparaiso University

Law Review, Vol. 32, No. 1.

141

Osvrnuli smo se na pravdu, kao iskonski koncept i iskonsku svrhu prava. U

konaĉnici, smatramo da je nuţno vratiti pravo svome iskonu, ma koliko taj

iskon bio varljiv, maglovit i teţak za definiranje. Uostalom, svaki iskon nosi

upravo takvu teţinu i zahtjev za konstantnim tumaĉenjem i reinterpretacijom.

No, bez iskona kao vodilje, lahko se zastrani. Error multiplex, veritas una. A

vrijedi joj teţiti, koliko god to bilo teško i koliko god bila nedokuĉiva.

Literatura

1. Aristotel (1988) Nikomahova etika, Globus, Zagreb.

2. Brietzke, Paul (1997) „New Wrinkles in Law... And Economics“,

Valparaiso University Law Review, Vol. 32, No. 1.

3. Harvi, Dejvid (2012) Kratka istorija neoliberalizma, Mediteran Publishing,

Novi Sad.

4. Koţev, Aleksandar (1984) Fenomenologija prava, Nolit, Beograd.

5. Krecke, Elisabet, The Nihilism of the Economic Analysis of Law.

6. Perelman, Haim (1983) Pravo, moral i filozofija, Nolit, Beograd.

7. Polanyi, Karl (2001) The Great Transformation, Beacon Press, Boston.

8. Posner, Richard (1977) Economic Analysis of Law.

9. Radbruch, Gustav (1980) Filozofija prava, Nolit, Beograd.

10. Spector, Benjamin (2005) Društvo: Izbor tekstova i komentari, Rabic,

Sarajevo.

11. Varufakis, Janis (2015) Globalni minotaur, Profil knjiga, Beograd.

12. Waller, Spencer Weber (2009) „The Law and Economics Virus“, Cardozo

Law Review, Vol. 31, No. 2.

13. Zywicki, Todd – Anthony, Sanders (2008) „Posner, Hayek, and the

Economic Analysis of Law“, Iowa Law Review.

143

Prikazi i osvrti / Reviews and Comments

145

Prof. dr. Mirko Pejanović, profesor emeritus

Dopisni ĉlan Akademije nauka i umjetosti Bosne i Hercegovine /

Academy of Science and Arts of Bosnia and Herzegovina

Corresponding Member

UDK 342.7 (049.3)

CJELOVITA NAUĈNA STUDIJA O NASTANKU I

RAZVOJU LJUDSKIH PRAVA1

THE COMPLETE STUDY OF HUMAN RIGHTS

ORIGIN AND DEVELOPMENT2

Sažetak

Tekst je prikaz knjige Pravo na udruživanje, političke partije i nevladine

organizacije u savremenom pravno-političkom sistemu, uporednom i

međunarodnom pravu autorice dr. Rebeke Kotlo (University Press, Sarajevo,

2017).

Summary

This text is the review of a book The Right of Association, Political Parties and

Non-Governmental Organizations in the Contemporary Legal and Political

System, Comparative and International Law by Dr. Rebeka Kotlo, University

Press, Sarajevo, 2017.

Knjiga pod naslovom „Pravo na udruţivanje, politiĉke partije i nevladine

organizacije u savremenom pravno-politiĉkom sistemu, uporednom i

meĊunarodnom pravu” autorice doc. dr. Rebeke Kotlo predstavlja cjelovitu

nauĉnu studiju o nastanku i razvoju ljudskih prava od sedamnaestog i

osamnaestog stoljeća do savremenog doba. Autorica promatra ljudska prava i

slobode, utemeljene aktima Organizacije ujedinjenih naroda i Vijeća Evrope

nakon Drugog svjetskog rata, kao socijalni okvir za ustavnopravnu

1 Prikaz knjige Pravo na udruživanje, političke partije i nevladine organizacije u

savremenom pravno-političkom sistemu, uporednom i međunarodnom pravu autorice dr.

Rebeke Kotlo. 2The review of a book The Right of Association, Political Parties and Non-Governmental

Organizations in the Contemporary Legal and Political System, Comparative and

International Law by Dr. Rebeka Kotlo

146

institucionalizaciju ljudskih prava i sloboda u sferi politiĉkog udruţivanja

graĊana u politiĉke stranke, te udruţivanje graĊana u nevladine organizacije,

interesne asocijacije. Poseban doprinos u izvedenom istraţivanju autorica

doc. dr. Rebeka Kotlo postiţe elaboracijom uporednih ustavnopravnih

odreĊenja prava na politiĉko udruţivanje i ulogu politiĉkih stranaka u

ustavima zemalja ĉlanica Vijeća Evrope.

Kao što autorica naglašava, normiranjem, garantovanjem, uţivanjem i

efikasnom zaštitom temeljnih politiĉkih prava: slobode (politiĉkog)

udruţivanja i djelovanja, prava na mirno okupljanje, slobode izraţavanja i

prava na informisanje, prava na uĉešće u vlasti i uĉešće u zajednici i slobode

javnog i politiĉkog djelovanja, omogućava se i djelovanje, interakcija i

sinergija kljuĉnih kolektivnih aktera savremenog pravno-politiĉkog sistema:

politiĉkih partija, nevladinih organizacija, interesnih asocijacija, medija,

javnog mišljenja ali i, prije svega i najbitnije, graĊanina kao individue.

Autorica istiĉe da se slobodom javnog i politiĉkog djelovanja, koja je – kao

temelj participativne demokratije – odreĊena uţivanjem temeljnih politiĉkih

prava iz kojih se izvodi, definiše i omogućava uloga civilnog društva u

demokratskim procesima, daje se temelj aktivnom graĊanstvu, podstiĉe se

jaĉanje marginalizovanih i posebno osjetljivih grupa, te se povećava

odgovornost vlasti, što ĉini osnov i kvalitet participativne demokratije.

TakoĊer, situiranjem kljuĉnih aktera politiĉkog sistema, posebno: politiĉkih

partija, nevladinih organizacija, interesnih asocijacija, medija, javnog

mišljenja ali i, prije svega i najbitnije, graĊanina kao individue, u vaţeći

pravni okvir, komparacijom relevantnog pravnog okvira sa zahtijevanim

meĊunarodnim normama i standardima i imajući na umu društveno-politiĉki

kontekst i mogućnosti implementacije njihovih aktivnosti u praksi, mogu se

sagledati stvarni dometi ali i ograniĉenja slobode javnog i politiĉkog

djelovanja.

U prvom dijelu knjige autorica analizira pojam, sadrţaj i znaĉaj ljudskih

prava, sa posebnim osvrtom na temeljna politiĉka prava, evoluciju ljudskih

prava od antiĉke Grĉke do danas, pitanja odnosa suverenosti drţavne vlasti i

ljudskih prava, ograniĉenja ljudskih prava i osnovnih sloboda , ljudskih

prava u drţavi i savremenim meĊunarodnim odnosima i pravu; naglašava

znaĉaj Evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama i

fundamentalni karakter ljudskih prava; daje zakljuĉno razmatranje o

ljudskim pravima, a potom detaljnije analizira pravo na udruţivanje u

kontekstu odnosa sa drugim politiĉkim pravima, kao i sadrţaj, obim i znaĉaj

prava na mirno okupljanje, slobode izraţavanja i prava na informisanje te

prava na uĉešće u vlasti i uĉešće u zajednici.

147

U drugom dijelu pod naslovom „Pojam, znaĉaj i uloga, interakcija i sinergija

kljuĉnih kolektivnih aktera savremenog pravno-politiĉkog sistema“ autorica

analizira pojam, nastanak, transformaciju, funkcije, ulogu i znaĉaj politiĉkih

partija, detaljnije prezentira odreĊenje politiĉkih partija u savremenim

ustavima, daje prikaz normativnih rješenja i prakse u radu organa i

mehanizama za kontrolu i zabranu rada i djelovanja politiĉkih partija.

Sljedeće poglavlje posvećeno je nevladinim organizacijama: pojmu, ulozi i

znaĉaju nevladinih organizacija, graĊanskom aktivizmu, participatornoj

demokratiji, graĊanskom obrazovanju i politiĉkoj kulturi, ulozi nevladinih

organizacija u kreiranju javnih politika, unapreĊenju pravnog okvira, statusa

i jaĉanju marginalizovanih i posebno osjetljivih grupa te meĊunarodnim

nevladinim organizacijama u savremenom pravno-politiĉkom sistemu,

meĊunarodnom pravu i meĊunarodnim odnosima.

U pristupu teorijskoj elaboraciji odabranih pitanja u sadrţaju knjige autorica

koristi relevantnu, savremenu pravnu i politiĉku literaturu. Usto, autorica

analizira i interpretira glavne odrednice dokumenata o ljudskim pravima

Organizacije ujedinjenih nacija i Vijeća Evrope (Univerzalna deklaracija o

ljudskim pravima Organizacije ujedinjenih naroda iz 1948, Pakt o

graĊanskim i politiĉkim pravima iz 1966, Pakt o ekonomskim, socijalnim i

kulturnim pravima, Evropska konvencija o ljudskim pravima i osnovnim

slobodama). Elaborira se više pravno-politiĉkih dokumenata koji se odnose

na ukidanje diskriminacije ljudi po bilo kom osnovu.

U odreĊenju pojma i znaĉaja temeljnih ljudskih prava autorica doc. dr.

Rebeka Kotlo potcrtava da se klasiĉna politiĉka prava i slobode smatraju za

politiĉka prava koja ukljuĉuju: slobodu mišljenje, govora, vjeroispovijesti,

okupljanja, udruţivanja, pravo na informisanje, aktivno i pasivno biraĉko

pravo, pravo na demokratske izbore i politiĉke predstavnike, pravo na uĉešće

u vlasti, u javnom i politiĉkom ţivotu. Autorica nadalje konstatuje da i

graĊanska i politiĉka prava poĉivaju na nekoliko pretpostavki: narodni

suverenitet, podjela vlasti, pravna drţava i vladavina prava.

GraĊanski aktivizam je posebno znaĉajan za demokratski razvoj društva. Taj

aktivizam nalazi svoju opstojnost u lokalnim zajednicama, jer se graĊani u

tim zajednicama interesno veţu za potrebe koje treba ostvariti. Pritom je

veoma vaţna misao Dţona Stjuarta Mila da je obavješteno i aktivno

graĊanstvo uslov za participaciju graĊana u odluĉivanju o javnim poslovima.

Autorica razmatra i ulogu meĊunarodnih nevladinih organizacija. Pritom

konstatuje da meĊunarodne organizacije ĉini nezamjenjivu komponentu

meĊunarodnog politiĉkog sistema. Ove organizacije su nosioci meĊunarodne

saradnje u više oblasti svog djelovanja.

148

Knjiga po svom sadrţaju predstavlja cjelovitu studiju u kojoj se nauĉno

zasnivaju temeljna politiĉka prava i to u društveno-istorijskom kontekstu

njihovog nastajanja i evolucije do oblika pojavnosti u savremenom dobu.

Pravo na politiĉko udruţivanje ĉini pravni osnov nastanka i djelovanja

politiĉkih stranaka koje se bore za vlast. Na temelju prava na udruţivanje

osnivaju se i djeluju udruţenja i asocijacije, koji se ne bore za vlast, ali imaju

uticaja na vlast. To su u pravilu: nevladine organizacije – udruţenja graĊana

i fondacije.

Poseban znaĉaj za demokratiju, vladavinu prava i ljudska prava imaju

nevladine organizacije u oblasti ljudskih prava, a posebno one nevladine

organizacije koje se bave promocijom ljudskih prava i monitoringom

ostvarivanja prava na lokalnoj, drţavnoj i meĊunarodnoj razini.

U svojoj knjizi autorica daje uporedni pregled ustavnog odreĊenja prava

graĊana na udruţivanje. Izveden je uvid u odreĊenje o pravu udruţivanja u

ustavima: Austrije, Belgije, Bugarske, Danske, Estonije, Finske, Italije,

Latvije, Litve, Luksemburga, MaĊarske, Makedonije, Moldavije,

Nizozemske, Njemaĉke, Slovaĉke, Slovenije, Španije i Švajcarske.

Ulogu politiĉkih partija u predstavniĉkoj demokratiji autorica odreĊuje u

nekoliko elemenata. Politiĉke stranke legitimiraju politiĉki poredak

sudjelovanjem na izborima. Stranke biraju i kontrolišu ĉlanove

zakonodavnog tijela i uĉestvuju u procesu izgradnje i oblikovanja politiĉke

volje graĊana. Politiĉke stranke kontrolišu vršenje drţavne vlasti. One

oblikuju javne politike na temelju svojih ideologija. U svojoj knjizi autorica

daje širi pregled stajališta najpoznatijih teoretiĉara društvene uloge politiĉkih

stranaka. Rijeĉ je o ovim teoretiĉarima: Edmundu Burkeu, Josephu

Schumpeteru, Sartoriju Đovaniju, M. Duvergeru. Autorica analizira i

reinterpretira teorijska stajališta i Maxa Webera o ulozi politiĉkih stranaka.

Autorica je izvela šire odreĊenje politiĉkih stranaka u savremenim ustavima.

Izvedeno je i uporedno ustavnopravno odreĊenje stranaka. Autorica je izvela

i širi pregled ustavnopravnih rješenja u evropskim zemljama o mehanizmima

za kontrolu i zabranu rada i djelovanja politiĉkih partija. Izloţen je i pregled

ustavne prakse u postupcima zabrane rada politiĉkih stranaka. U ovom

kontekstu posebno je analizirana praksa Evropskog suda za ljudska prava u

pogledu zabrane rada politiĉkih stranaka.

Nevladine organizacije su elaborirane u vidu zasebne cjeline u knjizi.

Autorica u razmatranju uloge nevladinih organizacija u kontekstu slobodnog

udruţivanja graĊana polazi od stajališta da su nevladine organizacije vaţan

segment socijalne infrastrukture javne sfere. Kao kljuĉni akteri civilnog

društva nevladine organizacije imaju vaţnu ulogu u zemljama tranzicije, a

naroĉito u razvijanju procesa participacije graĊana u odluĉivanju o javnim

149

poslovima u lokalnim zajednicama. Vršeći pritisak na strukture drţavne

vlasti, nevladine organizacije doprinose demokratizaciji društva i

spreĉavanju birokratizma u vršenju uloge drţavne uprave.

Strukturu civilnog društva autorica razmatra unutar stanovišta Vukašina

Pavlovića, teoretiĉara civilnog društva. Unutar civilnog društva, prema V.

Pavloviću, postoje tri nivoa: graĊani kao pojedinci, udruţenja graĊana,

društveni pokreti i graĊanske ustanove te javnost.

Funkcije nevladinih organizacija autorica strukturira u više aspekata: usluţna

funkcija, funkcija monitoringa vlasti, funkcija politiĉke participacije,

funkcija korekcije vlasti, medijacijska funkcija, edukacijska funkcija i

funkcija razvoja civilne javnosti, socijalizirajuća i zaštitna funkcija. U

kontekstu razmatranja uloge civilnog društva posebno je obraĊen graĊanski

aktivizam, participatorna demokratija i politiĉka kultura.

Sloboda izraţavanja i mediji jedan je od segmenata koje u knjizi razmatra

autorica. U savremenom svijetu globalizacije mediji, kao oblici javnog

komuniciranja, posreduju u sticanju spoznaje o društvenim kretanjima u

cjelini svijeta. Ono što je najbitnije jeste da slobode izraţavanja nema bez

djelatnosti slobodnih medija. U printanom i elektronskom obliku savremeni

mediji dominantno utiĉu na oblikovanje javnog mnijenja u jednom društvu.

Kao subjekti oblikovanja javnog mišljenja mediji postaju nezamjenjivi u

oblikovanju volje graĊana u izboru zastupnika u zakonodavna tijela.

Socijalna uloga medija ispoljava se u tome što omogućuje graĊansku

upućenost u javne poslove i participaciju graĊana u lokalnim javnim

poslovima.

Knjiga će dobiti vaţno mjesto u akademskoj zajednici u procesu edukacije

studenata pravnih, politiĉkih i drugih fakulteta društvenih nauka. Knjiga će

dobro doći i za edukaciju pripadnika politiĉkih stranaka i nevladinih

organizacija.

151

Dr. Fikret Beĉirović, viši nauĉni saradnik / Senior Researcher


Institut za istraţivanje zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i

meĊunarodnog prava / Institute for Research of Crimes

against Humanity and International Law

UDK 316.3 + 316.75 (049.3)

STUDIJE O FENOMENU ZLA U SOCIOLOŠKOM

DISKURSU A. J. VETLESENA1

THE STUDY OF EVIL AS A PHENOMENON IN

A. J. VETLESEN'S SOCIOLOGICAL DISCOURSE2

Sažetak

Tekst je prikaz knjige Studije o zlu Arnea Johana Vetlesena (Institut za istraţivanje

zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo,

2017).

Summary

This text is a review of a book Evil and Human Agency by Arne Johan Vetlesen,

University of Sarajevo Institute for Research of Crimes against Humanity and

International Law, Sarajevo, 2017.

U prvoj polovini ove godine u izdanju Instituta za istraţivanje zloĉina protiv

ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu izašla je knjiga

Studije o zlu autora Arnea Johana Vetlesena, eminentnog norveškog

sociologa, te promovirana sredinom maja u Sarajevu, Tuzli i Bihaću. Ono što

je znaĉajno i što treba istaći jeste da je norveški sociolog kako u ovoj knjizi

tako i u svom izravnom akademskom djelovanju na univerzitetima u

Norveškoj i eminentnim univerzitetima u Evropi širio istinu o karakteru rata

u BiH, zloĉinima i genocidu nad Bošnjacima.

1 Prikaz knjige Arnea Johana Vetlesena Studije o zlu (Institut za istraţivanje zloĉina protiv

ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2017). 2 A review of a book Evil and Human Agency by Arne Johan Vetlesen, University of

Sarajevo Institute for Research of Crimes Against Humanity and International Law,

Sarajevo, 2017.

152

O fenomenu zla u djelima ovog sociologa 2014. izašla je studija dr. Rasima

Muratovića, koji se, ţiveći jedno vrijeme u Norveškoj, ukljuĉio u

intelektualne krugove te zemlje te imao priliku da spozna refleksiju agresije

na Bosnu i Hercegovinu i odnos kako obiĉnog svijeta tako i intelektualnih

krugova prema agresiji, zloĉinima, „stranama u sukobu“ te pitanjima: ko je

zapoĉeo rat, ko su zloĉinci, a ko ţrtve, pitanjima islamofobije, morala,

moralne neutralnosti, angaţiranja meĊunarodne zajednice i mnogih drugih

pitanja, kao što su teze o graĊanskom ratu, komšijskoj svaĊi, vjerskom ratu,

pa ĉak i o „srpskom oslobodilaĉkom ratu“, teze koje je zastupao Johan

Galtung, vodeći sociolog u Norveškoj.

Nakon tri godine od Muratovićevog predstavljanja Vetlesenovog

sociološkog opusa, u izdanju ovog instituta izašla je knjiga Studije o zlu,

koju je sa norveškog jezika preveo dr. Muratović. Ovom studijom izravno se

vraćamo Vetlesenu, koji je pokazao svoj moralni integritet kako tokom

agresije na BiH tako i poslije, koji je sve do danas ostao veliki borac protiv

zla gdje god se ono u svijetu dogaĊalo, a za nas u BiH posebnu vaţnost ima

njegov ispravan stav o karakteru rata u BiH, zloĉinima i zloĉincima,

genocidu, ţrtvi i dţelatu, što je javno iznosio kako u Akademiji nauka i

umjetnosti i univerzitetima svoje zemlje tako i eminentnim univerzitetima

kao što je Oxford i drugi širom Evrope.

U svojim predavanjima, kao i u ovoj studiji, norveški sociolog istiĉe kako je

cijeli radni vijek radio na fenomenu dobra i zla, ali, kako kaţe, „nije mogao

biti bolje od drugih pripremljen na sluĉaj uţasnog zloĉina u Norveškoj, koji

je izveo jedan Norveţanin, što sa ĉuĊenjem filozof primjećuje da se to

dogodilo baš ovdje u Norveškoj, i da je to izveo 'jedan od nas'“ (str. 9). Tako

autor studije o zlu poĉinje prvo iz „svog dvorišta”, te na taj naĉin razbija

famu da to diljem svijeta mogu prirediti samo „islamski teroristi”, kao da

drugi ne postoje. U vezi sa ovim sluĉajem Vetlesen istiĉe da, pored

kolektivne ideologije kojom se projicira zlo, veliku opasnost ĉine asocijalni

pojedinci koji, pogoĊeni raznim frustracijama, nezadovoljstvima, ţivotnim

promašajima, išĉašenom sviješću i drugim oblicima devijantnosti,

predstavljaju veliku opasnost po društvo.

To sociolog vidi u Andersu Breiviku, koji u svom tzv. manifestu (1518. str.),

kao jednom „kolaţu iz više izvora” (...) „ima genocidnu ideologiju tipa

njemaĉkog nacizma ili srpskog etnonacionalizma” (str. 14). Ono što se

pokazuje ovim sluĉajem kao i mnogim drugima je da „zloĉinci liĉno

uĉestvuju u stvaranju ideologije (...) ubijeĊeni da se bore protiv zla u svijetu i

da se oni odnose prema ţrtvama kako to ţrtve zasluţuju” (str. 25). Nakon

masakra 77 osoba i više desetina ranjenih Breivik ne pokazuje nikakve znake

153

empatije sa svojim ţrtvama, isto kao u sluĉajevima kao što su holokaust,

Ruanda i Bosna, gdje je oĉit nedostatak empatije (str. 31). Umjesto empatije

sa ţrtvama Breivik se, toboţe, bori za bolju Evropu, koju sada naziva

„Eurabijom” istiĉući demografsku, islamistiĉku, socijaldemokratsku i

multikulturalnu opasnost što sve predstavlja prijetnju iznutra i izvana. On se

bori za etniĉki ĉistu „kršćansku Evropu, isto kao 'arijevsku' u nacistiĉkoj, a

srpsku u velikosrpskoj ideologiji” (str. 37).

Podlogu za djela koja će uĉiniti on nalazi u teoriji Eurabije, koja je opet

odraz njegovih razliĉitih loših iskustava: prekid sa pakistanskim prijateljem,

gubitak statusa meĊu prijateljima, nedostatak stabilnih ljubavnih relacija,

sam u momaĉkoj sobi u majĉinom stanu, bez diplome, bez posla, bez stalnih

primanja, bez djevojke itd. (str. 50), tako da se njegova biografija i ideologija

potpuno uklapaju (str. 54), na osnovu ĉega se on stavio u ulogu ideološkog

ratnika (str. 56), koji smatra „da je iznad svih ostalih, da je superiorniji, da je

on klasa po sebi, ĉak i u situacijama kada je cijeli svijet jednoglasno protiv

njega“ (str. 64).

Jednostavnu paralelu nije teško povući sa srpskim agresorima protiv ĉijih

zloĉina je bio cijeli svijet, a koje ni do dan-danas nisu priznali, već naprotiv,

stvarajući teoriju da su ţrtve zloĉinci i da je izvršen genocid nad Srbima.

Zato je pisac, „posvetivši” Breiviku prva dva teksta Studije, nastojao

komparirati njegove zloĉine sa mnogim zloĉincima u Bosni i Ruandi, prije

svega, da osudi zloĉine kao zao ĉin, bez obzira ko i gdje to uradio. U tom

cilju pisac je imao i psihoanalitiĉki i komparativni pristup u analizi Breivika,

posebno kroz njegov tzv. manifest.

On u tom tzv. manifestu navodi da se „problem Evrope moţe riješiti samo

ako se u potpunosti uklone oni koji slijede islam“ (str. man. 1395.; str. 71).

Komparirajući ovaj stav sa Bosnom, Vetlesen zakljuĉuje da su se na isti

naĉin odnosili srpski ideolozi, što eksplicite dokazuje genocid i rušenje svih

obiljeţja islama i masovna silovanja tokom genocida u Bosni (str. 79). Sa

kojim se apsurdom danas susrećemo, dokazuju i izjave srpskih politiĉara

koji, negirajući sve zloĉine koje su poĉinili, povrh svega nastoje zamijeniti

teze i prikazati se kao ţrtve genocida. Zanemarujući genocid nad Bošnjacima

u BiH, posebno u Srebrenici, svoje laţi pred oĉima cijelog svijeta iznose bez

imalo srama.

Vetlesen posebno fokusira fenomen zla kroz oblike dehumanizacije ţrtve,

koju u cilju stvaranja nadmoći zloĉinci ţigošu kao „štetoĉine“, „štakore“ ili

drugim dehumanizirajućim izrazima etiketiraju ih kao „neljude“, tako da

„ţrtve ne zavreĊuju ţivot“ (str. 118). Za razliku od grupe koju treba

154

istrijebiti, zloĉinci, istiĉe Vetlesen, proklamiraju vrline o lojalnosti, altruizam

prema domovini i drugima iz svoje krvi, kako je to istakao Himmler u

poznatom govoru u Poznanju 1943. (str. 142). Skoro istim vokabularom

srpski patrijarh Pavle „posvetio je“ i ispratio Škorpione u Srebrenicu.

Cijelom svijetu poznato je šta su tamo uĉinili.

Dok su nacisti vagone sa Jevrejima tretirali kao „kargo“ i ubijanje shvatili

kao „radni zadatak“, bez liĉnog dodira i osjećaja sa „hladnom pristojnošću“,

zloĉinci u Bosni su poznavali svoju ţrtvu (komšije) i pristupali joj sa

posebno negativnom ostrašćenošću. Za razliku od raznih falsifikatora,

negatora i onih ravnodušnih, norveški filozof u svojim studijama fokusira bh.

tragediju, koja se završila genocidom nad Bošnjacima, bez ikakvog uvijanja

naziva pravim imenom – zloĉin genocida, uz obavezno imenovanje glavnih

aktera: Miloševića, Karadţića, Mladića.

U odnosu na mnoge znanstvenike i politiĉare na Zapadu i diljem svijeta

norveški sociolog ima hrabrosti da stvari (djela i aktere) nazove pravim

imenom po jednostavnom ontološkim obrascu: ašov je ašov, agresija je

agresija (a ne graĊanski rat), zloĉin je zloĉin, genocid je genocid, što je, za

razliku od perfidnog relativiziranja i pomirljivog dodvoravanja, prava

hrabrost izriĉaja, što pokazuje da filozof ima transparentan moralni

integritet, kao osnovni moralni princip, koji je sposoban razluĉiti šta je dobro

a šta zlo, te se javno oglasiti o svom stajalištu, bez obzira na moguće

posljedice zbog javno iznesenog stava.

Nasuprot tome, oni koji zaobilaze istinu, prekrajaju je ili je relativiziraju,

poput norveškog generala Boa Pallnesa, zasigurno ne mogu imati moralni

kredibilitet. Bolje reĉeno, rijeĉ je o moralnom sljepilu i moralnom sunovratu

„za šaku dolara” ili zbog nekog drugog neĉasnog interesa.

Kritizirajući meĊunarodnu zajednicu, Vetlesen istiĉe drskost i

beskompromisnost zloĉinca koji joj prkosi i izravno djeluje protiv nje,

navodeći kako je „general vojske bosanskih Srba, Ratko Mladić, uzeo

pripadnike UN-a u Bosni kao taoce, koristeći ih kao lakmus-papir kako bi

došao do saznanja kako će reagirati u planiranom napadu na sigurnu zonu

UN-a u Srebrenici jula 1995“ (str. 121, 122). Za razliku od „neutralnih” i

moralno išĉašenih, A. J. Vetlesen, hrabro zastupajući istinu, zasluţuje

potpuni kredibilitet kod cijelog istinoljubivog svijeta. U ovoj knjizi, kao i u

cjelokupnom znanstvenom opusu, on nastoji da svojim analitiĉkim stavom

ukaţe na pogubne razmjere ove pojave, apelirajući na razum cijelog

ĉovjeĉanstva kako bi se ova pojava kako u svijesti tako i u društvenim

odnosima najţešće osudila.

155

U tom smislu autor jednim humanistiĉkim i pacifistiĉkim pristupom u svom

diskursu sve vrijeme je na fonu filozofije morala postavljajući pitanje:

„Kako potpuno normalne osobe (što mnoge studije imaju kao dio

naslova) mogu uĉestvovati u okrutnostima nad stotinama ili hiljadama

bespomoćnih osoba“ (str. 162), pritom navodeći straţare i komandante u

nacistiĉkim i srpskim logorima, ljude koji se do prije rata uopće nisu

razlikovali od drugih, obiĉnih ljudi.

Zahvaljujući fašistiĉkoj ideologiji, obiĉni ljudi se transformiraju u

„neobiĉne“, kada vojnik postaje „ratni radnik“, a masovna zlostavljanja,

silovanja i ubistva tretiraju se kao „ratni rad“. Autor navodi svjedoĉenja iz

Vijetnama, Afganistana, Iraka i drugih drţava da pokaţe tezu o masovnim

ubistvima kao „radu“, koji ni na kakav naĉin nije drugaĉiji od njemaĉkih

vojnika iz Drugog svjetskog rata (str. 175). To na bizaran naĉin pokazuje i

pismo ameriĉkog kapetana, u kojem majci obrazlaţe odluku o produţenju

sluţbe za vrijeme rata u Vijetnamu i u kojem svoj angaţman shvata kao

posao koji zahtijeva „savjesnu osobu i savjesnog lidera“, navodeći poslije

toga kako su u posljednje tri sedmice ubili 1.500 muškaraca samo u jednoj

operaciji, dodavši da to zahtijeva odgovornost te zakljuĉuje: „Eto, zato sam

ovdje mama“ (str. 176). Njegovo pismo eksplicite potvrĊuje opći stav o

zloĉinima kao ratnom radu. To, takoĊer, potvrĊuje i izjava vojnika Willyja

Petera Reesea, koji kaţe: „Ĉinjenica da smo mi bili vojnici bila je dovoljna

da opravda zloĉine. To što se dogodilo nema nikakve veze sa ljudskošću i

ljudima“ (str. 177).

U analizi korijena zla Vetlesen, pored mnogih znanstvenika, polemizira sa

njemaĉkim socijalnim psihologom Haraldom Welzerom koji, sumirajući

rezultate svog istraţivanja, na prvo mjesto stavlja ideologiju u kojoj su

supstituirane predstave, vrijednosti i ciljevi, koja stvara zajedništvo grupe,

zatim autonomiju i sadizam, u ĉemu se ogleda individualni pristup u

ĉinjenju zla. Tako Welzer navodi da su njemaĉki vojnici sistematski ubijali

enorman broj bespomoćnih osoba, na što autor dodaje da je to „karakteristika

nedavnog genocida u Bosni (1992–1995) i u Ruandi 1994. I u Bosni i u

Ruandi napadaĉ i ţrtva bili su blizu; ĉesto su se dobro poznavali (komšije,

prijatelji, kolege); nasilje je bilo sa niskotehnološkim oruţjem i metodama

(str. 193). „Nasilje je proţeto sadizmom uz primjesu opijenosti od moći“ (str.

193), što je u skladu sa karakterom partikularnog morala ili, bolje reĉeno,

moralnim mazohizmom i krajnjom morbidnošću, što je bila redovna pojava u

svim srpskim logorima, gdje, da bi se pokazala totalna dominacija nad

ljudskim ţivotima, i pored zlostavljanja i premlaćivanja, poseban uţitak je

bilo prisiljavanje ţrtava da meĊusobno rade perverzije, posebno najbliţih

srodnika.

156

Problematizirajući fenomen zla kroz mnoge primjere iz bliţe i dalje historije,

dovodeći ga u korelaciju sa mnogim piscima i istraţivaĉima ovog fenomena,

Vetlesen u posljednja dva teksta ove studije postavlja dva kljuĉna pitanja: Je

li ispravno pamtiti zlo? i Je li oprost moralno pogrešan?

Analizirajući pitanje da li je ispravno pamtiti zlo, izmeĊu mnogih stavova,

Vetlesen daje pristrasnost Jeanu Ameryju, austrijskom Jevreju, koji je bio

izloţen torturi u nacistiĉkom logoru, koji insistira na svom pravu ţrtve da

pamti zlo i osjeća ljutnju prema napadaĉu, bez obzira što su se zloĉini davno

dogodili i što blijede u kolektivnom pamćenju i što šira zajednica radi na

pomirenju, gdje se oĉekuje da svi partneri uĉestvuju i doprinese da

budućnost bude vaţnija od prošlosti, a harmonija vaţnija od konfrontacije

(str. 19).

Za razliku od Niĉea, koji nije osjetio nacistiĉke logore i za kojeg je pamćenje

zla samo slabost ili „robovski moral“, i koji prezire ţrtve, Amery, koji je na

svojoj koţi osjetio „logore smrti“, on „imperativno insistira da se bol uĉini

javnom stvari, da se uĉini vidljivom, tako da je niko neće moći zanemariti ili

poricati“ (str. 220).

Tog stanovišta su i Bošnjaci, posebno u mjestima gdje su uĉinjeni

najstrašniji zloĉini. Na taj naĉin oni u javnim istupima, javnim

manifestacijama i sahranama ţrtava poĉinjeno zlo predstavljaju vidljivim,

tako da ressentiment/pamćenje zla mora imati snagu javne osude. Nasuprot

tome, danas vrlo ĉesto, posebno od srpskih politiĉara, moţemo ĉuti frazu

„ma pusti prošlost, okrenimo se budućnosti“, kao da se ništa nije desilo, kao

da nisu poĉinjeni nikakvi zloĉini, ĉime na perfidan naĉin do najmorbidnijeg

stupnja vrijeĊaju ţrtve i njihove srodnike, iskljuĉivši svaku odgovornost za

poĉinjena zlodjela.

Iza ovog teškog pitanja slijedi još teţe koje postavlja norveški sociolog: Je li

oprost moralno pogrešan?

U kontekstu ove aporije autor navodi primjere pokušaja oprosta; u sluĉaju

Traudl Junge, Hitlerove sekretarice, koja nakon ispovijesti za dokumentarni

film i kajanja kaţe: „Sad mogu da oprostim sama sebi“; takoĊer, ispovijest

Carla, njemaĉkog vojnika koji je na umoru traţio jednog Jevreja da mu se

ispovijedi kako bi mogao da umre. Pored pojedinaĉnih, svijetao primjer

traţenja oprosta u ime cijelog njemaĉkog naroda uĉinio je Willy Brant,

predsjednik Zapadne Njemaĉke, postupajući po stavu Ane Arendt da „oprost

oslobaĊa i onoga ko oprašta i onoga kome se oprašta od posljedica

postupka“.

157

Navodeći i druga razmišljanja o ovom pitanju, autor definitivno iznosi svoj

stav koji glasi: „Diskusija o oprostu daje priliku da se proširi perspektiva

ranijih tekstova, u formi razmjene izmeĊu stajne taĉke prema zloĉincu, ţrtvi i

trećem uĉesniku. Moje polazište – s kojim se mnogi ne slaţu – jeste da

društveni entuzijazam nakon pomirenja izmeĊu zloĉinca i ţrtve (ili

oţalošćenih, nasljednika, potomaka), kako bi se nastavilo dalje nakon

preţivljenog bola, ĉesto stvara pritisak da se oprosti, što je moralno gledano

vrlo problematiĉno. Moj odgovor – istina uvjetan – na pitanje da li je oprost

moralno pogrešan glasi da” (str. 20). U tom smislu autor je na fonu Tzvetana

Todorova, da „razumjeti zlo” znaĉi skoro isto kao dati mu za pravo (str.

229). Ali, takoĊer, šta znaĉi i odbiti oprost – to znaĉi uskratiti mogućnosti

promjene (str. 284), tako da zapadamo u jednu nerazrješivu dilemu da koliko

god je pogrešno prihvatiti molbu za oprost toliko je pogrešno i odbiti je (str.

262).

Zakljuĉak

Problematizirajući fenomen zla, kao angaţirani znanstvenik, autor je kao

„delski ronilac” zaronio u dubine ovog fenomena, fokusirajući razne oblike

ove patološke pojave. U svojim predavanjima u posljednjoj knjizi on je

posebno fokusirao zloĉin Andersa Breivika, te na taj naĉin zapoĉeo sa

analizom ovog fenomena „iz svog dvorišta“ te kroz generalni diskurs ovog

fenomena nastojao prikazati i analizirati mnogobrojne zloĉine i zloĉince koji

su, kantovskim jezikom, poĉinili radikalno zlo. Sumirajući svakojake oblike

ovog fenomena, autor iznosi katastrofalnu ĉinjenicu da je „iza nas ostalo XX

stoljeće u kojem su milioni ljudi ubijeni u najvećem od svih zloĉina protiv

ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava – u zloĉinu genocida, navodeći sluĉaj

holokausta kao najvećeg zloĉina, ali takoĊer i genocida u Bosni i u Ruandi,

on zakljuĉuje da ono što je nekada bio cilj pojedinca da uništi drugog zbog

nekog interesa, mrţnje, zlobe i sl., jednog plemena da iskorijeni drugo, danas

su hegemonistiĉki i zloĉinaĉki apetiti mnogo veći, gdje se otvoreno, javno

govori o uništenju (nestanku) jednog naroda, kao što je to bilo u zloĉinaĉkom

planu Radovana Karadţića, koji je za javnom govornicom nagovijestio

nestanak jednog naroda, što je tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu

dijelom uspio i realizirati. No, i pored svega reĉenog, autor ipak ostavlja

mogućnost nade u pobjedu razuma i moralne svijesti.

159

Doc. dr. Lejla Hajdarpašić



UDK 027.7 + 005.51 (049.3)

STRATEŠKO PLANIRANJE U VISOKOŠKOLSKIM

BIBLIOTEKAMA1

STRATEGIC PLANNING IN ACADEMIC LIBRARIES2

Sažetak

Tekst je prikaz ERASMUS+ Capacity Building in Higher Education (CBHE)

projekta pod nazivom Umrežena biblioteka – službe podrške: Modernizacija

biblioteka u zemljama zapadnog Balkana kroz razvoj osoblja i reformu

bibliotečkih usluga.

Summary

This text is a review of a ERASMUS+ Capacity Building in Higher Education

(CBHE) project entitled Library Network Support Services: libraries in Western

Balkan countries through staff development and reforming library services.

ERASMUS+ Capacity Building in Higher Education (CBHE) projekt pod

nazivom Umreţena biblioteka – sluţbe podrške: Modernizacija biblioteka u

zemljama zapadnog Balkana kroz razvoj osoblja i reformu bibliotečkih

usluga (561987-EPP-1-2015-1-IE-EPPKA2-CBHE-JP)3 je meĊunarodni

projekt koji se implementira u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Albanijii

Kosovskoj Mitrovici (Kosovo under UNSC Resolution 1244/99).

Koordinator projekta Umreţena biblioteka – sluţbe podrške: Modernizacija

biblioteka u zemljama zapadnog Balkana kroz razvoj osoblja i reformu

1 Prikaz ERASMUS+ Capacity Building in Higher Education (CBHE) projekta pod nazivom

Umrežena biblioteka – službe podrške: Modernizacija biblioteka u zemljama zapadnog

Balkana kroz razvoj osoblja i reformu bibliotečkih usluga. 2 Review of the ERASMUS+ Capacity Building in Higher Education (CBHE) project

entitled Library Network Support Services: libraries in Western Balkan countries through

staff development and reforming library services 3 www.lnss-projects.eu/bal.

160

bibliotečkih usluga (LNSS) je Limerick Institute of Technology (Irska), a

njegova implementacija je poĉela u oktobru 2015. godine i trajat će do

oktobra 2018. godine.

Partneri iz EU koji uĉestvuju u realizaciji projekta LNSS su Transylvania

University of Brasov (Romania), University of Crete (Greece) te The

Pyramid Group (Germany), a partneri iz zemalja zapadnog Balkana su

Univerzitet u Sarajevu (BiH), Kantonalna i univerzitetska biblioteka u

Bihaću (BiH), Sveuĉilište u Mostaru (BiH), Poljoprivredni univerzitet u

Tirani (Albanija), Univerzitet „Fan S. Noli” u Korĉi (Albanija), Univerzitet u

Tirani (Albanija), Univerzitet u Prištini, Kosovska Mitrovica (Kosovo under

UNSC Resolution 1244/99) te Univerzitet Crne Gore (Crna Gora).

Projekt je nastao, izmeĊu ostalog, i kao rezultat potrebe ekstenzije ranije

implementiranog meĊunarodnog TEMPUS projekta (2011-2014) pod

nazivomRazvoj informacijske pismenosti za cjeloţivotno učenje i ekonomiju

zasnovanu na znanju u zemljama zapadnog Balkana (Developing

information literacy for lifelong learning and knowledge economy in the

Western Balkan countries, 517117-TEMPUS-1-2011-1-IE-TEMPUS-

JPHES), koji se takoĊer provodio u BiH, Crnoj Gori, Albaniji i Kosovskoj

Mitrovici, a ĉija je uspješna realizacija popraćena uruĉenjem priznanja od

European Projects Association i njihovih partnera (World Research and

Innovation Congress, International Innovation and Research Media, The

Parliament Magazine, The Regional Review, EU Observer iEuropaNews) u

Briselu 2014. godine.

U najširem kontekstu posmatrajući, projekt LNSS se bavi unapreĊenjem

strateško gplaniranja i upravljanja u visokoškolskim bibliotekama

partnerskih institucija odnosno poboljšanjem kompetencija biblioteĉkog

osoblja i razvojem biblioteĉko-informacijskih usluga visokoškolskih

biblioteka. S tim u vezi, opći ciljevi projekta LNSS su sljedeći:

- modernizirati biblioteke i poboljšati razinu kompetencija i vještina

biblioteĉkog osoblja u visokoškolskim institucijama kroz razvoj

inovativnih biblioteka kao podrška obrazovanju i cjeloţivotnom

uĉenju,

- strukturirati strategiju razvoja biblioteĉkog osoblja fokusiranu na

poboljšanje standarda i kvalitete rada biblioteka u zemljama

zapadnog Balkana, a kako bi se poboljšala kvaliteta biblioteĉkih

usluga i visokog obrazovanja općenito te njihova vaţnost za trţište

rada i društvo,

161

- unaprijediti upravljanje i dostupnost biblioteka u zemljama zapadnog

Balkana kroz strateško planiranje,

- uspostaviti i odrţavati biblioteĉku mreţu u zemljama zapadnog

Balkana s ciljem diseminacije, odrţivosti i iskorištavanja rezultata

projekta u budućnosti na nacionalnoj i regionalnoj razini.

Specifiĉni pak ciljevi projekta LNSS su:

- implementirati trening o biblioteĉkoj terminologiji (English for

Specific Purposes),

- detektirati i procijeniti potrebu za treninzima namijenjenim

biblioteĉkom osoblju uz mapiranje kompetencija,

- implementirati inovativni program „treniranje trenera” kao dio LNSS

kurikuluma koji ukljuĉuje niz kvalitetnih, relevantnih i modernih

modula za razvoj biblioteĉkog osoblja koji se bave najhitnijim

potrebama edukacije bibliotekara 21. stoljeća,

- razviti i implementirati programe informacijske pismenosti u

bibliotekama kako bi se pomoglo studentima da identificiraju,

lociraju, vrednuju te uĉinkovito i etiĉno koriste informacije u

svakodnevnom ţivotu,

- izvoditi seminare i radionicekoji ukljuĉuju sve zainteresirane strane

radi razmjene iskustava oko poboljšanja kompetencija i vještina

bibliotekara,

- izraditi strateški plan konzorcija za efikasan budući razvoj biblioteka

u zemljama zapadnog Balkana – za svaku partnersku organizaciju,

- provoditi strateški plan konzorcija tokom trajanja projekta kako bi se

osigurala odrţivost rezultata projekta,

- analizirati potrebe u vezi s pruţanjem digitalnih informacijskih

usluga,te razviti i implementirati strategiju za unapreĊenje usluga

digitalne biblioteke,

- istraţiti razvoj i uvoĊenje inovativnih biblioteĉkih usluga, posebno

mreţnih usluga,

- razviti inicijative za osiguranje pristupa i demokratizaciju

bibliotekaosobama s invaliditetom,

- razviti okvir za politiku razvoja zbirki biblioteka kako bi se

zadovoljile potrebe akademskog osoblja i studenata u svakoj

institucijite na univerzitetu koji uĉestvuje u realizaciji projekta.

Spomenuti se opći i specifiĉni ciljevi projekta LNSS ostvaruju u okviru

radnih paketa Pripreme, Razvoja, Osiguranja kvalitete, Diseminacije te

Upravljanja.

162

Faza pripreme ukljuĉuje aktivnosti identifikacije i interpretacije potreba

biblioteka i bibliotekarate detaljne analize biblioteĉko-informacijskih usluga

biblioteka. Faza razvoja projekta LNSS ukljuĉuje izradu strateškog plana

konzorcija ali i izradu strateških dokumenata poput nabavne politike,

strateškog plana razvoja bibliotekakao i izvoĊenje LNSS treninga

temeljenog na ukupno osam LNSS online modula: Engleski za posebne

svrhe, Marketinške vještine u bibliotekarstvu, Osnovne menadţerske i

prenosive vještine za bibliotekare, Informacijska pismenost i vještine

pretraţivanja, Inovativne mreţne bibliotečke usluge za bibliotekare 21.

stoljeća, Digitalna biblioteka, Pristup bibliotekama za korisnike sa

invaliditetom i Politika razvoja bibliotečkih zbirki. Faza diseminacije i

odrţivosti ukljuĉuje pak odrţavanje Nacionalnog dana svjesnosti o

bibliotekama, odrţavanje radionica, integraciju LNSS modula i LNSS

mreţne platforme te odrţavanje završne konferencije projekta LNSS.

Za implementaciju spomenutih aktivnosti projekta LNSS zaduţeno je

nekoliko radnih grupa, u kojima uĉestvuju po dva predstavnika sa svake

partnerske institucije iz EU i zemalja zapadnog Balkana, a te su Radna grupa

Upravnog odbora, Didaktička radna grupa, Radna grupa za obučavanje,

Radna grupa za online module te Akcijska grupa Nacionalnog dana

svjesnosti o bibliotekama.

Bliska saradnja navedenih radnih grupa podrazumijeva i aktivnosti izrade i

objavljivanja, izmeĊu ostalog, i sljedećih dokumenata Smjernice za

planiranje programa obučavanja bibliotečkog osoblja i Definiranje

harmoniziranih sadrţaja programa informacijske pismenosti.

Projekt LNSS nije samo fokusiran na jaĉanje visokoškolskih biblioteka kao

primarnih baza obrazovnog i nauĉnoistraţivaĉkog procesa već ina

poboljšanje kompetencija informacijskih struĉnjaka kroz uvoĊenje „train a

trainer“ koncepta i LNSS kurikuluma saĉinjenog od osam modula,

redefiniranje biblioteĉko-informacijskih usluga visokoškolskih biblioteka,

odnosno strategija njihovog razvoja koje prate nerijetko kompleksne

trendove odnosno reforme visokog obrazovanja.

Projekt LNSS posvećuje veliku paţnju ne samounapreĊenju procesa

strateškog planiranja i upravljanja u visokoškolskim bibliotekama

partnerskih institucija nego i procesima osvještavanja zajednice o znaĉaju

informacijskih struĉnjaka odnosno biblioteka u savremenom informacijskom

prostoru.

163

O tome najbolje svjedoĉi aktivnost Nacionalnog dana svjesnosti o

bibliotekama koja ima za cilj promovirati biblioteĉko-informacijske usluge

kako visokoškolskih tako i školskih, specijalnih, javnih, nacionalnih

biblioteka u zemljama zapadnog Balkana, a koja će se u BiH na nacionalnom

nivou odrţavati 8. septembra i to u trajanju od deset godina (2017–2027).4

Univerzitet u Sarajevu je aktivno i zapaţeno uĉestvovao u promociji i

implementaciji Nacionalnog dana svjesnosti o bibliotekama, a u toku 2016. i

2017. godine već je uspješno finalizirao i brojne druge projektne aktivnosti,5

to jest blisko saraĊivao sa partnerskim institucijama iz EU i zemalja

zapadnog Balkana na ispunjenju ciljeva projekta LNSS, vodeći pritom

raĉuna o oĉekivanjima i potrebama Univerziteta u Sarajevu.

Zbog planirane dinamike implementacije preostalih projektnih aktivnostiu

nadolazećem periodu (do oktobra 2018. godine), koje se tiĉu izrade

neophodnih savremenih strateških dokumenata te uspostavljanja modernih i

sveobuhvatnih online modula u visokoškolskim bibliotekama, a sve to putem

bliske saradnje partnerskih institucija u formi definiranih radnih grupa,

moguće je oĉekivati pozitivnu percepciju biblioteĉke i akademske zajednice

Univerziteta u Sarajevu o ishodima te odrţivosti projekta Umreţena

biblioteka – sluţbe podrške: Modernizacija biblioteka u zemljama zapadnog

Balkana kroz razvoj osoblja i reformu bibliotečkih usluga.

4 Više o inicijativi Nacionalni dan svjesnosti o bibliotekama: https://nadbh.wordpress.com/.

5 Više o realiziranim projektnim aktivnostima na Univerzitetu u Sarajevu:

http://unsa.ba/s/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=89&Itemid=143.

165

Dr. sc. Ermin Kuka, nauĉni saradnik / Research Associate

Instituta za istraţivanje zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i

meĊunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu /

Institute for the Research of Crimes Against Humanity and

International Law University of Sarajevo

UDK 341.485 (497.6) (049.3)

PORTRET BRUTALNOG ZLOĈINCA RADOVANA KARADŢIĆA –

INSPIRATORA I KREATORA GENOCIDA U

BOSNI I HERCEGOVINI1

PORTRAIT OF BRUTAL CRIMINAL OF RADOVAN KARADŢIĆ -

INSPIRER AND CREATOR OF THE GENOCIDE IN

BOSNIA AND HERZEGOVINA2

Sažetak

Tekst je osvrt na knjigu Radovan Karadžić: Uzroci, postanak i uspon genocida u

Bosni i Hercegoviniautora Roberta J. Donie (University press – izdanja Magistrat,

Sarajevo, 2016).

Summary

This text is a review of a book Radovan Karadžić, Architect of the Bosnian

Genocideby Robert J. Donia (University press – izdanja Magistrat, Sarajevo,

2016).

Knjiga „Radovan Karadţić: Uzroci, postanak i uspon genocida u Bosni i

Hercegovini“ autora profesora Roberta J. Donie (Robert J. Donia) u svojih

šesnaest poglavlja bavi se ţivotom, likom i djelom jednog od najvećih

zloĉinaca u Evropi nakon Drugog svjetskog rata, a rijeĉ je o Radovanu

Karadţiću.

Autor knjige profesor Robert J. Donia je poznati ameriĉki povjesniĉar i

ekspert sa Univerziteta u Miĉigenu (University of Michigan). U svojstvu

eksperta za povijest Bosne i Hercegovine, na poziv MeĊunarodnog kriviĉnog

1 Tekst je osvrt na knjigu Roberta J. Donie Radovan Karadžić: Uzroci, postanak i uspon

genocida u Bosni i Hercegovini (University press – izdanja Magistrat, Sarajevo, 2016). 2 A review of a book Radovan Karadžić -Architectof the Bosnian Genocide by Robert J.

Donia (University press – izdanja Magistrat, Sarajevo, 2016).

166

suda za bivšu Jugoslaviju (ICTY-a), svjedoĉio je punih dvanaest godina, u

periodu 1997–2009. godine. Svjedoĉio je u nekim od najvećih suĊenja u

Haškom tribunalu, na suĊenjima zloĉincima Tihomiru Blaškiću, Momĉilu

Krajišniku, Radoslavu BrĊaninu, Slobodanu Miloševiću, Jovici Stanišiću,

Franku Simatoviću i drugima. Iskustvo i znanja steĉena tokom

ĉetrdesetogodišnjeg istraţivanja povijesnog razvoja Bosne i Hercegovine

postavilo ga je za neutralnog i neovisnog eksperta za povijest Bosne i

Hercegovine, a koji je Haškom tribunalu osobito bio potreban. Objavio je

desetine studija i monografija koje se bave poviješću Bosne i Hercegovine,

meĊu kojima se osobito izdvaja monografija „Sarajevo – biografija grada“,

koja donosi pregled najvaţnijih povijesnih zbivanja tokom XX stoljeća. U toj

knjizi Robert J. Donia razmatra i dogaĊaje vezane za dugotrajnu opsadu

grada Sarajeva u agresivnom ratu protiv Bosne i Hercegovine u vremenu

1992–1995. godine. Uz mnoge posljedice ove opsade za ţivote graĊana

Sarajeva izdvaja se nekoliko momenata: od granata je stradalo 12.000

graĊana (u tome je oko 1.500 djece), ranjeno je oko 70.000 graĊana,

izvedeno je više granatiranja na javne objekte i javne površine, usljed ĉega

su nastala masovna ubistva graĊana.

Na traţenje Haškog tribunala, Robert J. Donia je priredio više povijesnih

pregleda i ekspertiza za potrebe sudskih procesa. Tako je u predmetu protiv

Radovana Karadţića bio angaţiran i u ulozi svjedoka Tuţilaštva, ĉime je bio

u prilici da vodi direktnu komunikaciju sa zloĉincem Radovanom

Karadţićem, koji je izabrao da zastupa samog sebe na Sudu. Svoje povijesne

studije profesor Donia zasniva i piše na temelju originalnih i vjerodostojnih

dokumenata.

S tim u vezi, knjigu „Radovan Karadţić: Uzroci, postanak i uspon genocida

u Bosni i Hercegovini“ priredio je kako na temelju direktne komunikacije na

Sudu sa Radovanom Karadţićem (tokom unakrsnog ispitivanja koje je

trajalo puna 24 sata) tako i na temelju vjerodostojnih i relevantnih

dokumenata i drugih izvora. Ova knjiga donosi racionalni znanstveni uvid u

sve djelatnosti i aktivnosti Radovana Karadţića, osobito one od vremena

njegova izbora za predsjednika Srpske demokratske stranke u julu 1992.

godine pa do hapšenja i privoĊenja Sudu 2008. godine.

Promatrano u cjelini, knjiga donosi genezu izrastanja Radovana Karadţića u

srpskog nacionalnog voĊu i srpskog nacionalistu te voĊu politiĉke stranke

SDS i predsjednika paradrţavne tvorevine Republike Srpske. Naime,

Radovan Karadţić je u burnim vremenima tokom osamdesetih i devedesetih

godina XX stoljeća, kada se postavilo pitanje politiĉkog voĊstva Srba u

Bosni i Hercegovini, razvojem mnogih okolnosti, a osobito direktnim

utjecajima i uplitanjima iz Beograda, došao u prvi plan. Kao uglednom

167

sarajevskom psihijatru povjereno mu je rukovoĊenje implementiranjem i

realiziranjem srpskih nacionalnih ciljeva na prostoru Bosne i Hercegovine.

Ti ciljevi su kasnije detaljno definirani i izloţeni kao šest „strateških ciljeva

srpskog naroda“ na 16. sjednici Skupštine Republike Srpske 12. maja 1992.

godine. Radovan Karadţić je Skupštini predstavio šest strateških ciljeva: 1)

razdvajanje od druge dvije nacionalne zajednice – drţavno razdvajanje, 2)

koridor preko sjeverne Bosne koji bi povezivao istoĉne i zapadne dijelove

Republike Srpske, 3) eliminacija rijeke Drine kao granice izmeĊu Bosne i

Hercegovine i Srbije (ujedinjenje pod srpskom kontrolom istoĉne Bosne i

Republike Srbije), 4) uspostavljanje granice na rijekama Uni i Neretvi

(srpska kontrola nad velikim teritorijama u zapadnoj i centralnoj Bosni), 5)

podjela grada Sarajeva na srpski i muslimanski dio i 6) izlazak Republike

Srpske na more.

Radovan Karadţić je svoj ţivotni put zapoĉeo u Crnoj Gori, gdje je i roĊen i

gdje je ţivio sve do svoje petnaeste godine, kada dolazi u Sarajevo. Sarajevo

je grad koji mu je podario i pruţio priliku da uspije, što je on i iskoristio. Na

takav odnos spram njega osobno, Sarajevu je uzvratio ĉetverogodišnjom

brutalnom opsadom, ubijanjem, razaranjem i rušenjem. Naime, u Sarajevu je

završio Medicinski fakultet, postao psihijatar, otvorio svoju privatnu

ordinaciju, zasnovao obitelj, bavio se pisanjem pjesama. Sve to je kasnije

zamijenio ulogom „bosanskog kasapina“, tj. ulogom kreatora i poĉinitelja

brojnih zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava, ukljuĉujući i zloĉin

genocida. Ta radikalna promjena u njegovu ţivotu (od uglednog i

poštovanog komšije i prijatelja Muslimana – Bošnjaka, pa do okrutnog

zloĉinca) desila se tokom 1990. godine, ĉemu autor knjige posvećuje osobitu

pozornost.

Stoga knjiga profesora Roberta J. Donie predstavlja jednu kritiĉku ocjenu

lika i djela Radovana Karadţića i, kako autor naglašava, „razlikuje se kako

od hvalospjeva njegovih oboţavatelja tako i od portreta suštinskog zla koje

slikaju njegovi kritiĉari“ (str. XVI). Donia promatra Radovana Karadţića

kao cjelovito i kompleksno ljudsko biće, pristupajući mu sa neutralnog

terena, a u svojim stavovima i zakljuĉcima ne prevaguje na jednu ili drugu

stranu. Autor se strogo drţi povijesnih ĉinjenica i izvora te temeljem toga

iznosi vjerodostojne zakljuĉke. Dakle, on kroz prizmu biografije Radovana

Karadţića sagledava uzroke, tok i posljedice srpskog nacionalnog pokreta u

Bosni i Hercegovini tokom 90-ih godina, a koji je na kraju rezultirao i

zloĉinom genocida. Ono što osobito autor primjećuje u Karadţićevoj

biografiji jeste njegova potpuna iskrenost u poistovjećivanju svoje osobne

sudbine sa sudbinom svih Srba u Bosni i Hercegovini u vremenu raspada

SFRJ. Dakle, na sebe je gledao ne samo kao na voĊu bosanskih Srba već

168

istovremeno kao i na spasitelja kojemu je povjereno da spasi srpski narod u

Bosni i Hercegovini. Takav pristup mu je omogućavao gotovo potpunu

podršku bosanskih Srba za realizaciju zloĉinaĉkih ciljeva i zadataka, a što

mu je svakako bilo od osobite vaţnosti. Njegovo stanovište se zasnivalo na

tome da će srpski narod u Bosni i Hercegovini biti iskorijenjen ako bude

morao ţivjeti izvan Jugoslavije. Zapravo, Karadţić je svim bićem bio na

konceptu da svi Srbi ţive u jednoj drţavi.

Na temelju njegove biografije Donia zakljuĉuje kako je u prvim decenijama

svog ţivota imao dobre odnose i sa Bošnjacima i sa Hrvatima kao i sa

drugim narodima koji su ţivjeli u Bosni i Hercegovini. Naime, ne postoje

relevantni dokazi koji bi išli u prilog tezi da je kao student, a kasnije i mladi

ljekar, bio ozbiljni srpski nacionalista. Ĉak nije imao ozbiljne ambicije i da

se bavi politikom i politiĉkim poslovima, izuzimajući njegovo kratko

obraćanje studentima u demonstracijama 1968. godine, kada je, kako autor

naglašava, prvi put došao u dodir s intelektualcima na Filozofskom fakultetu

Univerziteta u Sarajevu, a kasnije prihvatio njihovu kritiku socijalistiĉke

Jugoslavije (str. 32 knjige). Moglo bi se reći kako je Radovan Karadţić bio

uspavani srpski nacionalista sve dok nije došlo vrijeme formiranja etniĉkih

politiĉkih stranaka u Bosni i Hercegovini, jer onog trena kada je ušao u

politiku, stvari se poĉinju mijenjati. Za prvog predsjednika Srpske

demokratske stranke (SDS) izabran je na osnivaĉkoj skupštini 12. jula 1990.

godine u Sarajevu. Već od tada poĉinje graditi osobni imidţ osnivaĉa stranke

i muĉenika koji je odgovorio na vapaje srpskog naroda za jakim voĊom i

liderom. U prilog takvom stavu išla mu je i ĉinjenica da je dobio podršku

mnogih u nacionalnoj eliti u Beogradu, prije svih intelektualnog kruga oko

Dobrice Ćosića, kao i velike većine srpskih intelektualaca u Bosni i

Hercegovini. Zasigurno da je Radovan Karadţić idejnim i duhovnim voĊama

velikosrpskog nacionalizma pogodovao za izvršenje planova u izazivanju

nacionalne netrpeljivosti, etniĉkih podjela i razdvajanja naroda u Bosni i

Hercegovini.

Pod voĊstvom Radovana Karadţića SDS je postala „društveni pokret

posvećen nacionalnom buĊenju srpskog naroda u cijeloj republici“ (str.

58).Zahvaljujući tako postavljenoj i smišljenoj kampanji, na prvim

višestranaĉkim izborima u Bosni i Hercegovini Srpska demokratska stranka

dobila je gotovo apsolutnu podršku srpskog naroda u Bosni i Hercegovini.

Kljuĉne postavke nacionalne politike Srba u Bosni i Hercegovini, a ĉiji je

predvodnik bio Radovan Karadţić, bile su te da je Ustav iz 1974. godine bio

nepravedan po srpski narod, osobito u Bosni i Hercegovini, kao i to da su

komunistiĉke vlasti povukle granice 109 općina u unutrašnjem teritorijalnom

ustrojstvu Bosne i Hercegovine na štetu srpskog naroda, s ciljem da se

169

sprijeĉi njegov ekonomski razvoj. Svakako da su ove teze, kako autor

naglašava, bile u potpunosti neargumentirane, ali su Karadţiću posluţile kao

osnov razvoja njegove nacionalne politike te kasnijeg oštrog protivljenja bilo

kakvom suverenitetu i nezavisnom razvoju Bosne i Hercegovine.Profesor

Donia primjećuje kako je upravo promoviranjem teritorijalnog preustrojstva

Bosne i Hercegovine i „promoviranjem unutrašnje regionalizacije na etniĉkoj

osnovi kao centralnog elementa teritorijalno zasnovanih nacionalnih zahtjeva

Karadţić napravio mali, ali znaĉajan korak u pravcu nasilja nad nesrbima“

(str. 77). Iako je bio pod Miloševićevim patronatom, s kojim je ĉesto bio na

telefonskoj vezi, a kasnije i na direktnim sastancima, do poĉetka 1991.

godine Radovan Karadţić se „ustoliĉio kao najmoćniji Srbin zapadno od

Drine“ (str. 82), upravo zahvaljujući svojoj upornosti u zagovaranju

nacionalnih ciljeva Srba u Bosni i Hercegovini, a na štetu drugih naroda.

Profesor Donia smatra kako je Radovan Karadţić „još prije septembra 1991.

prošao kroz liĉnu i politiĉku metamorfozu“ (str. 97). Dokazi te

transformacije leţe u njegovim tadašnjim nastupima, govorima, izjavama i

razmišljanjima koja je poĉeo javno iznositi, izvan uskog kruga svojih

prijatelja. U tom kontekstu, osobito poĉinje iznositi antipatije prema

Bošnjacima, za koje je smatrao kako „stoje na putu ostvarenja srpskog

utopijskog sna. Njegov gnjev je bio usmjeren uglavnom protiv bošnjaĉkih

politiĉkih lidera i elite“ (str. 100). S tim u vezi, Radovan Karadţić je ĉekao

pogodnu priliku da krene u otvorenu realizaciju srpskih nacionalnih ciljeva u

Bosni i Hercegovini. Ĉekao je i najmanji incident Bošnjaka kako bi ga

pretvorio u priliku za Srbe da iniciraju preuzimanje Bosne i Hercegovine.

Njegova namjera je bila nametnuti Bosni i Hercegovini iskljuĉivo volju

srpskog naroda: da uspostavi vlast na etniĉki zaokruţenom teritoriju, pa ĉak i

po cijenu oruţanog sukoba, na šta je već do kraja 1991. godine bio u

potpunosti spreman.

Da je već tada bio spreman povesti rat protiv Bosne i Bošnjaka i nametnuti

volju Srba, govore i njegovi nastupi i govori u Skupštini Bosne i

Hercegovine. Priliku za to je iskoristio onog trenutka kada se u Skupštini

Bosne i Hercegovine poĉelo raspravljati o budućem ustavnom poloţaju

Bosne i Hercegovine unutar disolucije SFRJ. Ove rasprave povedene su iz

razloga što su već tada Republika Slovenija i Republika Hrvatska odluĉile

napustiti zajedniĉku Jugoslaviju i krenuti putem vlastitog samostalnog i

neovisnog razvoja. Svoje namjere i prijetnje je javno i glasno pred svima

iznio na zasjedanju Skupštine Bosne i Hercegovine koja je zapoĉela 14.

oktobra 1991. godine. Nakon burnih i ţestokih rasprava iznio je, kako

naglašava profesor Donia, mraĉne vizije nestanka Bošnjaka. „Ovo je put

na koji vi hoćete da izvedete Bosnu i Hercegovinu, ista ona autostrada

170

pakla i stradanja kojom su prošle Slovenija i Hrvatska (...). Nemojte da

mislite da nećete odvesti Bosnu i Hercegovinu u pakao, a muslimanski

narod moţda u nestanak, jer muslimanski narod ne moţe da se odbrani

ako bude rat ovde“ (str. 115). Takva nastojanja i takav kurs odveli su, kako

autor smatra, Radovana Karadţića u pravcu rata i masovnih zloĉina koji će

ga uĉiniti zloglasnim i zloĉincem.

Svi relevantni dokumenti do kojih je došao autor knjige, a koji se nalaze i u

arhivama Haškog tribunala i koji su bili na raspolaganju autoru, evidentno

pokazuju i dokazuju da su Radovan Karadţić i njegovi saradnici imali

detaljno pripremljene i razraĊene planove kako preuzimanja vlasti Srba

tako i voĊenja rata u sluĉaju da diplomatskim putem ne sprijeĉe suveren i

neovisan put Bosne i Hercegovine. Karadţić je, u tom kontekstu, dobio

mandat od svoje stranke i vodeće srpske politiĉke i intelektualne elite kako u

Bosni i Hercegovini tako i u susjednoj Srbiji da povede i pokrene stvaranje

odvojene srpske drţavezapadno od rijeke Drine. Za realiziranje tog cilja

Karadţić je, kako naglašava autor, dobio i prešutnu saglasnost Slobodana

Miloševića, a što je ukljuĉivalo, pored ostalog, i materijalnu i vojnu podršku

od JNA koja je već tada bila iskljuĉivo srpska vojska. Tako su Radovan

Karadţić i Momĉilo Krajišnik koncem decembra 1991. godine predloţili

stvaranje paralelnih srpskih institucija u općinama sa srpskim

stanovništvom, ĉime su krenuli u proces stvaranja srpske drţave na

teritoriji Bosne i Hercegovine. 9. januara 1992. godine je, temeljem ranijih

prijedloga Karadţića i Krajišnika, proglašena Republika srpskog naroda u

Bosni i Hercegovini (u augustu 1992. godine preimenovana u Republiku

Srpsku), ĉime su preduhitrili i referendum o budućem statusu Bosne i

Hercegovine. Postavljanjem barikada po Sarajevu 1. i 2. marta 1992. godine

te kasnijim nareĊenjem da se sklone Radovan Karadţić je ţelio ukazati na

ranjivost bosanskohercegovaĉkih vlasti kao i spremnost SDS-a da stvari

rješava nasilnim putem. Pošto diplomatija nije uspjela mirno riješiti

otvorena pitanja, zahvaljujući iskljuĉivoRadovanu Karadţiću, Karadţić je

krenuo u ostvarenje svog utopijskog sna konaĉnog stvaranja srpske drţave,

pravdajući taj cilj pozivima na Boga, povijest i srpski narod.

Autor knjige profesor Robert J. Donia u knjizi detaljno i sistematski elaborira

i prezentira procese preuzimanja vlasti u općinama od SDS-a te zauzimanje

jednog po jednog grada. Karadţić je svoj štab iz Sarajeva preselio na Pale,

odakle je tokom cijelog rata rukovodio ratnim operacijama i pratio

zauzimanje teritorija, uz brojne oblike zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i

meĊunarodnog prava. Brojni mirovni planovi s ciljem obustave rata, voĊeni

na mirovnim konferencijama u evropskim metropolama, zahvaljujući prije

svih Karadţiću, nisu urodili plodom. Karadţić je smatrao kako oruţjem,

171

silom i nasiljem moţe stvoriti samostalnu srpsku drţavu odvojenu od ostatka

Bosne i Hercegovine, a koju bi kasnije pripojio susjednoj Republici Srbiji.

To bi mu bila satisfakcija i najveći uspjeh u konaĉnom cilju stvaranja velike

Srbije.

Posebno mjesto u knjizi autor posvećuje nasilnom progonu nesrba iz

Prijedora. SDS je kontrolu nad Prijedorom uspostavio 30. aprila 1992.

godine. Po Popisu stanovništva iz 1991. godine Bošnjaci su ţivjeli u nešto

većem broju od Srba u Prijedoru. Milomir Stakić, predsjednik SDS-a u

Prijedoru, bio je Karadţićev izvršilac u provoĊenju masovnih zloĉina nad

civilima. Za njega se ustanovilo tokom suĊenja u Haškom tribunalu da je

odgovoran za smrt 1.500 Bošnjaka. Dobio je kaznu od 40 godina zatvora.

TakoĊer, autor citira Miroslava Deronjića, predsjednika Općinskog odbora

SDS-a u Bratuncu. Izjava se citira prema svjedoĉenju u Haškom tribunalu.

Miroslav Deronjić je na Pale došao 10. ili 11. maja 1992. godine i saopćio

Radovanu Karadţiću i njegovim saradnicima da je, u okviru operativnog

plana da se iz Bratunca trajno isele Muslimani, ubijeno 65 Muslimana (str.

165). Na to je Velibor Ostojić uzviknuo: „Sad moţemo Bratunac obojiti

plavom bojom“ (boja za Srbe, naspram zelene za Bošnjake).

Stvaranje srpske drţave na tlu Bosne i Hercegovine praćeno je izvoĊenjem

zloĉina nad Bošnjacima. Do poĉetka 1993. godine gotovo 70% teritorija

Bosne i Hercegovine bilo je pod kontrolom vojske bosanskih Srba (Vojske

Republike Srpske – VRS). U gradovima pod opsadom poput Sarajeva,

Goraţda, Srebrenice, Ţepe, Bihaća, Maglaja, Olova, kao i drugim gradovima

pod kontrolom Armije Republike Bosne i Hercegovine vršeni su brojni

zloĉini nad Bošnjacima. Vrhunac zloĉina se desio 1995. godine i to

genocidom u Srebrenici. Donia naglašava kako je Karadţić „u julu 1995.

godine osmislio i izdao nareĊenje za napad na Srebrenicu“ (str. 258), a koji

je rezultirao genocidom nad Bošnjacima u Srebrenici. I sam Radovan

Karadţić „se kasnije hvalisao da je pokrenuo ovaj napad. 'Ja sam kao

vrhovni komandant stao iza plana za Ţepu i Srebrenicu'“ (str. 259). Karadţić

je postupao tako da je za poraze na bojnom polju krivio generale, prije svih

Ratka Mladića, dok je svaki uspjeh Vojske Republike Srpske smatrao svojim

osobnim uspjehom. To dokazuje i primjer zauzimanja Srebrenice i genocida

poĉinjenog u Srebrenici. Njegova narcisoidnost i etnocentrizam idu ĉak do

toga da je svjestan kako je odobrio, kako kaţe, radikalni zadatak, te da se

zbog toga nimalo ne kaje. Te rijeĉi iznio je na sjednici Skupštine Republike

Srpske. Dakle, operaciju zauzimanja Srebrenice i poĉinjeni genocid je

smatrao uspjehom, što je van svake razumne pameti. Ĉak je i „ukorio oficira

VRS što je dozvolio da fotografski dokazi o ubijanju doĊu do stranih medija“

(str. 265). Evidentno je da je Radovan Karadţić, kako naglašava profesor

172

Donia, bio spreman i na poĉinjenje genocida samo kako bi osvojena podruĉja

uĉinio etniĉki ĉistim srpskim prostorima. Koristio se, dakle,

Makijavelijevom krilaticom „ne birati sredstva da doĊeš do ostvarenja cilja“.

Genocid u Srebrenici, koji je naredio Karadţić, ujedno je bio i poĉetak

njegove politiĉke propasti.

Autor u knjizi razraĊuje i naglašava tezu kako „glavni izvor Karadţićeve

propasti je bio on sam“ (str. 267). Poslije genocida u Srebrenici tuţilac

MKSJ je 24. jula 1995. godine, nakon duţeg ĉekanja i odlaganja, podigao

prvu optuţnicu protiv Radovana Karadţića i Ratka Mladića zbog poĉinjenih

masovnih zloĉina tokom agresije. Nakon toga meĊunarodne diplomate i

predstavnici meĊunarodne zajednice prestaju sa svim kontaktima s njim te

odbijaju s njim liĉno pregovarati. Trebalo je toliko vremena da meĊunarodna

zajednica shvati kako se s Karadţićem jednostavno ne moţe racionalno i

konstruktivno razgovarati. Imajući to u vidu, u pripremama za pregovore o

Dejtonskom mirovnom sporazumu Slobodan Milošević je u jesen 1995.

godine udaljio Karadţića od uĉešća u srpskoj delegaciji i pregovorima i

dobio za to saglasnost Srpske pravoslavne crkve. Usto, na unutrašnjem planu

Karadţić, nakon pobune generala poĉetkom augusta 1995. godine, poĉinje

gubiti kontrolu i nad VRS. S obzirom da postaje sve više marginaliziran, te

usljed pritisaka meĊunarodne zajednice, Radovan Karadţić je tek 18. jula

1996. godine podnio ostavku na funkciju predsjednika Republike Srpske i

predsjednika SDS-a. Kasnije je na suĊenju tvrdio da mu je osobno Riĉard

Holbruk (Richard Holbrooke) obećao imunitet od kriviĉnog gonjenja

Tribunala, što su sudije u potpunosti odbacile.

S obzirom na ĉinjenicu da se odbio dobrovoljno predati Tribunalu, izabrao je

taktiku bjeţanja i skrivanja, a koja je trajala punih 13 godina. Autor knjige u

detalje opisuje i prezentira informacije i podatke do kojih je uspio doći, a

vezano za Karadţićevo skrivanje i bjeţanje od pravde, nazivajući ga

„snalaţljivim bjeguncem“. I dosita, bio je izuzetno snalaţljiv i sposoban

bjegunac. Svoje skrivanje po manastirima i crkvama u istoĉnoj Bosni je

poĉetkom 2003. godine zamijenio ţivotom u Beogradu. Kako bi udovoljio

svojoj ţelji za društvenim angaţmanom, sa zapuštenom kosom i bradom, pod

laţnim imenom Dragan Dabić, te tvrdnjama da je deset godina boravio u

SAD-u i da je tamo stekao medicinsku diplomu, prikljuĉio se okultnoj

zajednici u Beogradu, drţeći predavanja o alternativnoj medicini. Takav

angaţman mu je omogućio nastavak „pokušaja od prije dvije decenije da

ujedini narodnu poeziju i grupnu psihologiju“ (str. 285).

Na njegovo konaĉno hapšenje ĉekalo se sve do politiĉkih promjena u Srbiji

2008. godine, kada su na vlast došle politiĉke elite koje su bile spremne

krenuti u odluĉnu akciju hapšenja Radovana Karadţića i time stekli

173

naklonost zapadnih sila. Uhapšen je 18. jula 2008. godine u 9:30 sati u

gradskom autobusu dok je putovao prema svojoj klinici. Na pitanje

policijskih sluţbenika potvrdio je da je on doista Radovan Karadţić. Već 30.

jula 2008. godine prebaĉen je u zatvorsku jedinicu Haškog tribunala, ĉime je

završeno njegovo dugogodišnje skrivanje od pravde i praviĉnosti. Na

suĊenju u Haškom tribunalu „dobio je stotine sati tokom kojih je pred oĉima

javnosti ponovo mogao proţivjeti šest godina koje je proveo kao voĊa

bosanskih Srba“ (str. 293).

U zakljuĉnim razmatranjima svoje knjige autor profesor Robert J. Donia

navodi kako je Karadţić bio „centralni lik u drami koja se odigravala u Bosni

i Hercegovini tokom 1990-ih, ali je bio okruţen mnogim istomišljenicima

koji su utjecali na njega, ohrabrivali ga ili slijedili (...). Svoje je putovanje

poĉeo s ĉvrstom i neopozivom predanošću ciljevima srpskog nacionalizma u

BiH“ (str. 302). Bez svojih istomišljenika i pomagaĉa svakako da ne bi

mogao sam postići ono što je postigao. A po njega najgore što je postigao

jeste da je sebe „pretvorio u arhitektu najgorih zloĉina u Evropi nakon

Drugog svjetskog rata“ (str. 302). U tom smislu, autor knjige zakljuĉuje da

lik i djelo Radovana Karadţića moţe biti samo opomena i podsjetnik i

drugim liderima u svijetu kako, bez obzira koliko vole svoj narod, moraju

takoĊer cijeniti i poštovati i druge narode, pa samim time i cjelokupno

ĉovjeĉanstvo,jer nacionalizam zasnovan na mrţnji prema drugom narodu

svog nosioca je dobio upravo u liĉnosti Radovana Karadţića. Zlo koje je

Karadţićev nacionalizam poĉinio u Bosni i Hercegovini dobilo je planetarne

razmjere.

Na kraju se moţe konstatirati kako će knjiga „Radovan Karadţić: Uzroci,

postanak i uspon genocida u Bosni i Hercegovini“ autora profesora Roberta

J. Donie biti od velikog znaĉaja i vaţnosti za sve znanstvenike i istraţivaĉe u

istraţivanju uzroka, postanka i uspona genocida u Bosni i Hercegovini,

osobito što potjeĉe od analize lika i djela glavnog kreatora i arhitekte

masovnih zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava, ukljuĉujući i

zloĉin genocida nad Bošnjacima. Knjiga je pisana hronološki, tako da

dogaĊaji slijede jedan za drugim. Kritiĉki i neutralan pristup autora knjige

svakako da predstavlja veliki doprinos i izvor za sve znanstvenike i

istraţivaĉeali i za širu društvenu javnost o spoznavanju i razumijevanju istine

o agresiji, zloĉinima i genocidu u Bosni i Hercegovini. Stoga je ova knjiga,

prije svega, još jedan veliki i znaĉajan doprinos istini kao vrhunskom idealu i

vrijednosti cijelog ĉovjeĉanstva. Analiza lika i djela Radovana Karadţića

ujedno je i opomena svima da poštuju druge i drugaĉije, a nikako da, u ţelji

da svoj narod uĉine dominantnim, postanu arhitekti najgorih djela i zloĉina

nad drugim narodima.

175

Mirza Lišinović, doktorant / PhD candidate


Fakultet politiĉkih nauka / Faculty of Political Sciences

UDK 327 (470 : 497)(049.3)

REFLEKSIJE VANJSKE POLITIKE RUSKE FEDERACIJE NA

MEĐUNARODNI POLOŢAJ ZEMALJA ZAPADNOG BALKANA1

REFLECTIONS OF THE RUSSIAN FEDERATION FOREIGN

POLICY ON THE INTERNATIONAL POSITION OF COUNTRIES

OF THE WESTERN BALKANS2

Sažetak Tekst je prikaz knjigeautora Envera Halilovića„Postsovjetski geopolitički prostor i

Balkan“ (Dobra knjiga, Sarajevo, 2012).Djelo je nastalo u vrijeme dok je autor

obavljao duţnost ambasadora Bosne i Hercegovine u Ruskoj Federaciji sa

rezidencijom u Moskvi. Dobro osmišljenim i korektno koncipiranim rukopisom

autor je obuhvatio gotovo sve najvaţnije aspekte aktuelne ruske pozicije i vanjske

politike koja iz nje proizlazi.Od posebnog značaja za širu čitalačku publiku, pa i

bosanskohercegovačko društvo u cjelini, su opservacije autora o ruskoj politici i

njenom utjecaju na područje Balkana i Bosne i Hercegovine.

Ključne riječi: geopolitika, Rusija, Zapad, Azija, Balkan, Bosna i Hercegovina

Summary

The text is a review of Enver Halilović's book "Post-Soviet Geopolitical Space and

the Balkans" (Dobra knjiga, Sarajevo, 2012) - a work that arose while the author

performed the duty of the ambassador of Bosnia and Herzegovina to the Russian

Federation with a residence in Moscow. With a well-designed and well-conceived

manuscript, the author has encompassed almost all the most important aspects of

the current Russian position and the foreign policy that emerges from it. Of

particular importance to the broader reading audience, as well as to the Bosnian

society as a whole, are the author's observations on Russian politics and its

influence on the Balkans and Bosnia and Herzegovina.

Keywords: geopolitics, Russia, West, Asia, the Balkans, Bosnia and Herzegovina

1 Prikaz knjige Postsovjetski geopolitički prostor i Balkan Envera Halilovića, Dobra knjiga,

Sarajevo, 2012. 2Book review Post-Soviet Geopolitical Space and the Balkans by Enver Halilović, Dobra

knjiga, Sarajevo 2012.

176

Knjiga je strukturirana u 11 poglavlja:

1. Geopolitika Ruske Federacije (u daljnjem tekstu: RF),

2. Etnopolitika RF na sjeveru Kavkaza,

3. Religija i politika u RF,

4. Konflikti RF,

5. Drţave bivšeg SSSR-a sa zamrznutim konfliktima,

6. RF i Srbija,

7. RF o nezavisnosti Kosova,

8. Ĉinjenice odnosa RF prema BiH,

9. „Svjedoĉenja“ ruskih mirotvoraca o Bosni,

10. Nove ruske diplomatske inicijative na Srednjem Istoku i

11. EU i RF.

U uvodnim razmatranjima Halilović navodi kako je nakon raspada SSSR-a

RF, u svojstvu njenog nasljednika, na meĊunarodnom planu zauzela mjesto

stalnog ĉlana Savjeta bezbjednosti UN-a i time utvrdila status drţave sa

snaţnim utjecajem na politiĉka zbivanja u svijetu. U isto vrijeme dogodile su

se velike svjetske, historijske, politiĉke, ekonomske i druge društvene

promjene, što je od ruskog rukovodstvazahtijevalo izgradnju i razradu nove

koncepcije vanjske politike. Postepeno su se konstituirala dva glavna

pravcaruske vanjske politike: uspostava i razvoj odnosa s bivšim sovjetskim

republikama ili tzv. bliţim novim susjedima i razvoj odnosa s vodećim

drţavama kako Zapada, u prvom redu SAD-om i drţavama Evrope, tako i sa

velikim drţavama Azije – Kinom, Indijom i Japanom. Odnosi RF sa novim

nezavisnim drţavama na postsovjetskom prostoru determinirani su pitanjima

i izazovima: uspostave politiĉkih, ekonomskih i svih drugih meĊusobnih

odnosa na novim osnovama, zaštite 25 miliona etniĉkih Rusa koji su ostali

da u njima ţive, te podjele nasljedstva nekada jedinstvene savezne drţave,

prije svega, ogromnog vojnog potencijala ukljuĉujući raketno nuklearno

naoruţanje.

U osmišljavanju te nove strategije vanjske politike RF, prema Haliloviću,

znaĉajnu ulogu ima „evroazijstvo“ – kao znaĉajan duhovno-politiĉki pravac

RF. Po ovoj koncepciji, istiĉe Halilović, „Rusija nije ni evropska ni azijska

zemlja, odnosno ona je i jedno i drugo, samobitna cjelina koja sintetizira

vrijednosti kako Evrope tako i Azije. Rusija je kako u prirodno-geografskom,

geopolitiĉkom tako i u socijalno-kulturnom i svakom drugom pogledu centar

Evroazije“ (Halilović 2012: 22).Savremeno rusko postsocijalistiĉko

evroazijstvo predstavlja i reprezentira ruski filozof Aleksandar G. Dugin,

koji smatra da je „Rusija kontinent za sebe“. Prema Duginu, sadašnji

177

historijski moment je sukob globalizma (nosilac SAD) i antiglobalizma

(nosilac Istok). Savremenoj, stvarno realnoj globalizaciji – nametanju

cijelom svijetu zapadnih standarda ekonomskog, politiĉkog, tehnološkog,

informativnog i kulturnog ţivota –Dugin suprotstavlja tzv. „humanistiĉku

globalizaciju“, koja dozvoljava raznolikost socijalno-politiĉkih i ekonomskih

sistema, ima pacifistiĉki karakter i vodi ka nuklearnom razoruţanju svih

drţava, ukljuĉujući i SAD. Ruska vanjsko-politiĉka i geostrateška

orijentacija i zadaća treba biti, kaţe Dugin, „stvaranje osovine prijateljstva:

Rusija – Evropa, Rusija – islamski svijet, Rusija – Kina“ (objavljeno u:

Halilović 2012: 23). Duginova sintagma „osovina prijateljstva“ je

protivpojam sintagmi Dţordţa Buša „osovina zla“.

Ruska ocjena savremenih meĊunarodnih odnosa, analiza konflikata,

sigurnosti i osnovnih opasnosti po mir i stabilnost u svijetu iznesena je 2007.

godine u vanjsko-politiĉkom dokumentu „Obzori vanjske politike RF“.

Politiĉki odnosi RF i Sjedinjenih Ameriĉkih Drţava (SAD) ocjenjuju se

sloţenim zbog interesa SAD-a i njihove teţnje da vladaju svijetom. S druge

strane, odnosi s Kinom su „toliko dobri da na meĊunarodnom planu postaju

vaţan faktor svjetske politike“ (ibidem, str.36.).Politika multipolarnosti, za

koju se navodno zalaţe RF, pretpostavlja i predviĊa uĉešće više svjetskih

politiĉkih centara u kreiranju novog svjetskog poretka. U ovom dokumentu

se skoro ništa ne govori o strategiji odnosa RF prema Balkanu, odnosno

meĊunarodna uloga Balkana je svedena na obezbjeĊenje evropske sigurnosti

u energetici.

Sporazumom izmeĊu Rusije, Bjelorusije i Ukrajine iz Minska 1991. godine

nastala je „Zajednica nezavisnih drţava“. Naknadno su se Zajednici

prikljuĉile druge drţave bivše republike SSSR-a: Armenija, Azerbejdţan,

Gruzija, Kazahstan, Kirgistan, Moldavija, Tadţikistan, Turkmenistan i

Uzbekistan. Zajednica ima više sporazuma o meĊusobnoj saradnji u

razliĉitim oblastima, ali od nastanka je kontinuirano u krizi i nikada nije

realno zaţivjela, neintegrirana je i neefikasna, ne nastupa jedinstveno u

meĊunarodnoj zajednici. Opstanak Zajednice je prvenstveni interes Rusije,

dok su ostale ĉlanice manje ili više zainteresirane. Za RF Zajednica je ne

samo historijska ĉinjenica već i ekonomski, politiĉki i vojni interes.

Potpisivanjem Povelje o meĊusobnoj saradnji Gruzije, Ukrajine,

Azerbejdţana i Moldavije (GUAM) 2001. godine na Jalti je osnovana

Organizacija za demokratiju i ekonomski razvoj. Organizacija je osnovana

kao izraz teţnje drţava ĉlanica da se udalje i oslobode ruskog utjecaja i

monopola u oblasti energetskog snabdijevanja. RF je u biti veoma

nenaklonjena GUAM-u, ĉije ĉlanice jednoglasno rade u razliĉitim

178

meĊunarodnim organizacijama i poduzimaju aktivnosti adekvatne interesima

SAD-a i Evropske unije (EU), a ne Kremlja.

Deklaracijom o regionalnoj saradnji, koju su potpisali Turska, Gruzija i

Azerbejdţan, sa ciljem poboljšanja saradnje u oblastima ekonomije,

energetike, razmjene demokratskih iskustava, borbe protiv nelegalnih oblika

trgovine i sl., ulazi se u tradicionalno rusku interesnu sferu na Kavkazu. RF

je promptno reagirala, jer time slabi njen utjecaj u regionu, te izraţava

spremnost za saradnju sa drţavama Kavkaza.Drţave ovog regiona udaljavaju

se od Rusije politiĉki i privredno te orijentiraju prema Zapadu, sa ĉim se

Rusija ne miri. Prostor Kavkaza je jedan od strateških, prije svega,

energetskih ali i budućih putnih koridora izmeĊu Azije i Evrope. Zapad

nastoji uĉiniti sigurnim snabdijevanje prirodnim energentima i riješiti se

prevelike zavisnosti od RF. Glavni put postizanja tog cilja je izvlaĉenje

Kavkaza iz ruske dominacije, u ĉemu izgradnja novog gasovoda i naftovoda

Baku – Tbilisi – Dţejhan ima krucijalni znaĉaj.

Optimisti ruskog meĊunarodnog znaĉaja smatraju da na tihookeanskom

geostrateškom pravcu RF nije došlo do ozbiljnih izmjena nakon završetka

hladnog rata i da je to najperspektivniji pravac njenog ekonomskog jaĉanja,

ĉiji rezultat će biti povratak Rusije na svjetsku politiĉku scenu kao protivteţa

Zapadu. Prvim strateškim uspjehom u tom pravcu smatra se formiranje

Šangajske organizacije za saradnju, koju ĉine Kina, RF, Kazahstan,

Kirgistan, Tadţikistan i Uzbekistan. RF i Kina imaju dugu historiju

pograniĉnih sukoba. Krajem prošlog stoljeća Kinezi su zapoĉeli aktivno

naseljavanje i asimilaciju Mongolije i Ujgura, rejona na granici izmeĊu Kine

i Kirgistana, te ruskog Dalekog istoka. Sada je to podruĉje veoma zavisno od

Kine. Rusko primorje, Usurijski i Habarovski kraj, faktiĉki su postali kineski

plijen, ĉak da to Rusi nisu ni primijetili. Neki analitiĉari u RF smatraju da su

Kinezi već asimilirali ova podruĉja.

IzmeĊu RF i Zapada na djelu je nova vrsta meĊusobnog geostrateškog

rivalstva, koje se negativno odraţava na zemlje Balkana kao sferu

obostranog interesa i ţelje za dominacijom. Proces integracije ovog dijela

Evrope u EU, pored izraţene nespremnosti samih balkanskih drţava, zavisi

od odnosa Zapada i RF. Zapad nije još u sebe integrirao ovaj prostor, a RF se

nije odrekla svog utjecaja koji je ovdje imala posljednja dva stoljeća.

Evropska unija je već ostvarila geoekonomsku premoć i ovladala vaţnim

geostrateškim rejonom – „baltiĉko-crnomorskim prevojem“ i na putu je da

ostvari svoj cilj i na Balkanu. Istovremeno, Balkan je Rusiji blizak u

etniĉkom, kulturnom, historijskom, ideološkom i politiĉkom smislu te

predstavlja veoma pogodan prostor oĉuvanja i jaĉanja njenog interesa u

179

Evropi. Kroz energetska ulaganja Rusija jaĉa svoje pozicije ali podiţe i svoje

ekonomske i politiĉke akcije u Evropi preko Balkana.

Prije više od sto godina Halford Mackinder, izlaţući svoju geopolitiĉku

teoriju o Evroaziji kao „centru svijeta“, izrekao je poznatu tvrdnju da

teritoriji na istoku i sjeveru od Kaspijskog mora mogu postati „geografska

osa historije“. Znaĉajan dio te teritorije pripada savremenom Uzbekistanu i

Azerbejdţanu, koji su postali energetski faktor u svijetu. Oĉito je nadmetanje

velikih sila za kontrolu ogromnih rezervi nafte i gasa oko Kaspijskog mora.

Većina nafte i gasa ovog regiona ide kroz ruske naftovode, dok Alex

Alexijev upozorava da autokratska Rusija, ako postigne monopol nad

prirodnim energentima regiona, u stanju je da nametne svoju politiĉku volju

svijetu. Istovremeno, otvaranje direktnog pristupa energentima preko regiona

Crnog mora je prirodni osnov zajedniĉke politike i energetske sigurnosti

SAD-a i EU.

Politiĉko ustrojstvo Ruske Federacije je konfliktno. Osnova konflikta ruskog

federalizma nije iskljuĉivo u odnosu „centar – federalne jedinice“. Sama

struktura i nomenklatura je potencijalni izvor dodatnih konflikata. RF ima 89

subjekata: 21 republiku, 6 krajeva, 49 oblasti, 1 autonomnu oblast, 2 grada

feder.znaĉaja i 10 autonomnih okruga. Ne postoji jedinstven princip po

kojem se formiraju federalni subjekti. Aktualiziranjem pitanja statusa

nepriznatih samoproglašenih republika: Abhazija, Juţna Osetija,

Pridnjestrovlje, došlo je do pogoršavanja politiĉkih odnosa Rusije sa

Gruzijom i Moldavijom, posebno sa Gruzijom, gdje politiĉka kriza dobija

internacionalni karakter. Savjet bezbjednosti UN-a je u oktobru

2006.godinedonioRezoluciju o „zamrznutim konfliktima“ bivšeg SSSR-a.

Predsjednik Gruzije Sakašvili oštro je kritizirao ruski odnos prema Gruziji,

ustvrdivši da RF potiĉe separatizamAbhazije i J.Osetije kako bi ih anektirala

i zaloţio se za hitnu zamjenu ruskih mirotvornih snaga u ovim

samoproglašenim republikama snagama UN-a. Kljuĉno pitanje politiĉkih

odnosa RF i Moldavije je politiĉki status Pridnjestrovlja, federalne

administrativne jedinice Moldavije, u kojoj stanovništvo ĉine Moldavci,

Ukrajinci i Rusi. Odnosi RF i Moldavije su dosta hladni. Moldavija i

Organizacija za evropsku sigurnost i saradnju (OSCE) zahtijevaju hitnu

evakuaciju ruske vojske iz Pridnjestrovlja. Ruske vlasti odbijaju povlaĉenje

svojih vojnih snaga iz Gruzije i Moldavije. Bez obzira na ĉeste politiĉke

susrete i meĊusobne posjete izmeĊu RF i Ukrajine, meĊusobni odnosi drţava

su zahladnjeli. Razlog tome je ĉinjenica da Ukrajina teţistupanjuu evropske i

euroatlantske integracije i organizacije. Rusija se agresivno protivi aplikaciji

Ukrajine da uĊe u sastav NATO-alijanse. Vladimir Putin je izjavio:

„Ukrajina nije realna nacija, većinu teritorije joj je dala Rusija i prestat će da

180

postoji kao drţava ako se pridruţi NATO-u“ (izjava Vladimira Putina, data

6.4.2008.godine u Soĉiju, objavljeno u: Halilović 2012: 186).

Oficijelno Srbija je strateški partner RF na Balkanu, preko koga RF nastoji

da ostvari regionalni ali i širi politiĉki utjecaj. U decembru 1998.godine RF i

Jugoslavija potpisale su Protokol o vojno-tehniĉkoj saradnji u oblasti

odbrane. U tom kontekstu moţe se posmatrati i rusko viĊenje odnosa Srbije i

bosanskohercegovaĉkog entiteta Republika Srpska (RS), odnosno rusko

podrţavanje RS-a kao politiĉkog faktora na Balkanu. Mnogo je ĉinjenica,

piše Halilović, koje dokazuju pristrasnost u podršci srpskoj politici: „RF je

podnijela zahtjev za zatvaranjem Haškog tribunala; za smrt S.Miloševića

okrivljuju Haški tribunal; Rusija je vlasnik cjelokupne naftne industrije

Srbije; gasovod 'juţni tok' ide preko Srbije; ruski nauĉni i vojni eksperti u

funkciji odbrane na suĊenju srpskim oficirima na MeĊunarodnom sudu

pravde u Hagu“ (ibidem, str. 196).

Stavovi RF i Sjedinjenih Ameriĉkih Drţava (SAD) o rješenju pitanja

politiĉkog statusa Kosova su potpuno suprotni. RF smatra da do rješenja

treba doći strpljivim, vremenski neograniĉenim razgovorima, iznalaţenjem

rješenja koje je prihvatljivo za Beograd i Prištinu, dok SAD smatraju da do

rješenja treba doći na Savjetu bezbjednosti UN-a, a na osnovu prijedloga

izaslanika UN-a za Kosovo Martija Ahtisarija. Rješenje „nezavisno

Kosovo“, što je neprihvatljivo za Srbiju, RF naziva presedanom

meĊunarodnih odnosa, ĉime jaĉa svoje aspiracije na „zamrznute konflikte“ u

Gruziji i Moldaviji. Kako se Zapad odluĉio za politiĉku nezavisnost Kosova,

Halilović smatra da je realno pretpostaviti rusko zaoštravanje pitanja statusa

RS na štetu Bosne i Hercegovine (BiH).Ruska strana tumaĉi Dejtonski

mirovni sporazum veoma restriktivno po BiH, ne podrţavajući integracione

procese i jaĉanje funkcionalnosti drţavnih organa vlasti. Kao garant Daytona

i ĉlanica Upravnog odbora Vijeća za implementaciju mira, protivi se

upotrebi „bonskih ovlašćenja“ u svrhu prilagoĊavanja BiH eurostandardima,

a donošenje Zakona o Memorijalnom centru Potoĉari smatra oduzimanjem

dijela teritorije RS bez njene saglasnosti. Stalno se zalaţe za ukidanje Ureda

visokog predstavnika (OHR) i zatvaranje MeĊunarodnog tribunala u Hagu.

Istovremeno RF kontinuirano ima tolerantan odnos i visok nivo

razumijevanja srpskog separatizma u BiH.

Poĉetkom XXI stoljeća, u novoj globalnoj geopolitiĉkoj situaciji, nastaloj

nakon pobjede ekonomske nad politiĉkom ideologijom, zemlje Zapadnog

Balkana i Kavkaza su još uvijeku stanju ĉekanjarješavanja svog politiĉkog

statusa.

181

Prof. dr. Mirko Pejanović, profesor emeritus

Dopisni ĉlan Akademije nauka i umjetosti Bosne i Hercegovine /

Academy of Science and Arts of Bosnia and Herzegovina

Corresponding Member

UDK 94 (497.6)“1992/1995“(049.3)

ISTORIJSKO ISKUSTVO O OPSADI I ODBRANI

GRADA OLOVA: 1992–1995.1

HISTORICAL EXPERIENCE OF SIEGE AND DEFENSE

OF THE TOWN OLOVO: 1992-19952

Sažetak

Rijetka su istraţivanja koja na temelju relevantnih dokumenata cjelovito

rasvjetljavaju odvijanje otpora i odbrane u opštinama i gradovima na prostoru

Bosne i Hercegovine tokom rata 1992–1995.

Jedna od takvih knjiga nastala je u autorstvu prof. dr. Rasima Muratovića.

Istraţivačka studija pod naslovom Olovo 1992–1995.: Stradanje i razaranje

herojskog Olova sadrţi istorijski pregled i empirijske činjenice o širini učešća

ţitelja opštine Olovo u odbrani svoje lokalne zajednice od velikosrpskog plana da

se taj prostor zauzme kako bi se uspostavio koridor između romanijskog i ozrensko-

dobojskog područja.

Ţrtve koje su date za slobodu i iskustvo stečeno u odbrani grada Olova i njegovog

okruţenja imaju posebno mjesto u utemeljenju istine o snazi borbe bosanskog

čovjeka za suverenitet i integritet drţave Bosne i Hercegovine.

Summary

There are few studies that, on the basis of relevant documents, fully illuminate the

resurgence of resistance and defenses in municipalities and cities in the territory of

Bosnia and Herzegovina during the 1992-1995 war.

One of these books was authored by Prof. Dr. Rasim Muratović. The research study

under the title Olovo 1992-1995 – Stradanje i razaranje herojskog Olova (Olovo

1992-1995 – Devastation and Destruction of a Hero Town) contains a historical

overview and empirical facts about the widespread participation of the Municipality

of Olovo inhabitants in the defense of their local community from the irredentist

1 Prikaz knjige prof. dr. Rasima Muratovića Olovo 1992–1995.: Stradanje i razaranje

herojskog Olova, Institut za istraţivanje zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i meĊunarodnog prava,

Sarajevo, 2017. 2A review of a book by Prof. Dr. Rasim Muratović Olovo 1992-1995 – Stradanje i

razaranje herojskog Olova (Olovo 1992-1995 – Devastation and Destruction of a Hero

Town), Institute for Research of Crimes against Humanity and International Law, Sarajevo

2017.

182

Greater Serbia plan to take up this space in order to establish a corridor between

the Romanija-Ozren-Doboj area.

The fallen ones in the defense of the town of Olovo, the fight for freedom and gained

defense experience have a special place in establishing the truth about the power of

the Bosnian man to fight for the sovereignty and integrity of the state of Bosnia and

Herzegovina.

Knjiga profesora doktora Rasima Muratovića sa naslovom Olovo 1992–

1995.: Stradanje i razaranje herojskog Olova je cjelovita autorska

istraţivaĉka studija štampana 2017. godine.

Izdavaĉ knjige je Institut za istraţivanje zloĉina protiv ĉovjeĉnosti i

meĊunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, ĉiji je direktor autor knjige

prof. dr. Rasim Muratović.

Istraţivanje koje je provedeno u pripremi knjige je dio cjelovitog projekta o

mapiranju poĉinjenog zloĉina nad civilima u vremenu agresije na Bosnu i

Hercegovinu 1992–1995.

Grad Olovo sa okruţenjem ima specifiĉan geografski poloţaj. Nalazi se na

putevima koji iz pravca Sarajeva vode prema Tuzli i putevima koji dolinom

Krivaje idu pravcem Zavidovići – Sokolac.

Dolina Krivaje, sve do Zavidovića i doline Bosne prema Doboju, bila je

prostor preko koga je agresor htio teritorijalno povezati podruĉje Romanije

sa podruĉjem Ozrena i Doboja.

Usljed ovakvih ciljeva agresora, Olovo je od poĉetka rata, zapravo od 1992.

godine, bilo mjesto na koje je vršeno granatiranje i agresivno razaranje.

Imajući ovaj širi kontekst u vidu, autor knjige prof. dr. Rasim Muratović

zasniva šire istraţivanje koje potom sintetizira u šest cjelina, tematski

meĊusobno povezanih.

Prvi dio knjige razmatra društveno-istorijske prilike u Olovu prije agresije.

To je vrijeme socijalistiĉkog razvoja i nastanka krize jugoslavenske

federacije sve do njene disolucije 1991. godine.

Drugi dio sadrţi pregledan uvid uĉešća Srbije i Crne Gore u zloĉinima.

Autor u ovom dijelu identifikuje osnove i pretpostavke zloĉina što ga je

inspirisala i omogućila velikosrpska nacionalistiĉka ideologija, voĊena u

vremenu Slobodana Miloševića, haškog optuţenika za poĉinjeni zloĉin u

Bosni i Hercegovini.

183

Treći dio knjige sadrţi pregled dogaĊaja koji su prethodili zloĉinima. U

fokusu ovog dijela knjige su istorijski procesi koji su doveli do

osamostaljenja Bosne i Hercegovine putem referenduma graĊana 1992. i

meĊunarodnog priznanja nezavisnog i suverenog statusa drţave Bosne i

Hercegovine.Nakon provedenog referenduma graĊana Evropska unija i

velike sile donijele su svoje odluke o meĊunarodnompriznanju Bosne i

Hercegovine. To je omogućilo da Bosna i Hercegovina 22. maja 1992. bude

primljena u ĉlanstvo Organizacije ujedinjenih nacija. Autor u analizi

dogaĊaja koji su prethodili zloĉinu promatra poziciju i osposobljenost

policijske stanice opštine Olovo, teritorijalnu odbranu opštine Olovo i civilnu

zaštitu opštine Olovo.

Najopseţnijidio istraţivanja dat je u ĉetvrtom dijelu knjige. Unutar ovog

dijela knjige analizira sepojavnost i obuhvat izvršenog zloĉina na

podruĉju opštine Olovo. U tom kontekstu izvedena je analiza pripreme za

odbranu Olova od agresije. Potom su rasvijetljeni svi aspekti zloĉina nad

civilnim stanovništvom i štete nastale razaranjem civilnih objekata kao i

uništenje vjerskih objekata na podruĉju opštine Olovo.

Peti dio knjige sadrţi pregled ubijenih civila tokom agresije na opštinu

Olovo.Sa glavnim podacima za svaku osobu prikupljeno je 220 imena

ubijenih civila i boraca Armije Republike Bosne iHercegovinena podruĉju

opštine Olovo. Najveći broj ubistava kako civila tako i boraca uslijedio je

zbog granatiranja Vojske Republike srpskog naroda.

Šesti dio knjige razmatra odgovornost za zloĉine u Olovu. Mnogi od

odgovornih već su odgovarali za poĉinjeni zloĉin i dobili presude. To su:

Biljana Plavšić i Momĉilo Krajišnik, generali: Dragomir Milošević,

Radoslav Krstić i Ljubomir Borovĉanin.

Karadţić i Mladić su u procesu suĊenja, nakon ĉega će uslijediti presude

Haškog tribunala.

Knjiga sadrţi priloge u kojima su sistematizovani dokumenti i faksimili

novinskih ĉlanaka iz vremena rata. Poseban dio su zakljuĉna razmatranja i

sjećanja ĉlanova ratnog Predsjedništva (Ejupa Ganića i Mirka Pejanovića) na

posjete Olovu u vremenu rata.

U knjizi je dat pregled 38 jedinica koje imaju svojstvo relevantnih izvora za

temu koja je istraţivana.

Knjiga sadrţi veoma širok obuhvat literature: ukupno 51. knjigu, a napisana

je na preko 500 stranica sa više desetina fotografija iz vremena rata.

184

U teorijsko-metodološkom zasnivanju istraţivanja autor knjigeOlovo 1992–

1995.: Stradanje i razaranje herojskog Olova prof. dr. Rasim Muratović

definiše sveobuhvatan hipotetiĉki okvir.

Odabranaliteratura i relevantni dokumenti iz arhivske graĊe omogućili su

dokazivanje generalne i razarajućih hipoteza.

U svojim „Zakljuĉnim razmatranjima“ prof. dr. Rasim Muratović izvodi

potvrdu svojih polaznih hipoteza. Od više zakljuĉaka izdvajamo samo

nekoliko:

1) Olovo je zbog svog strateškog poloţaja bilo u centru paţnje agresora i ţila

kucavica povezivanja romanijsko-birĉanske sa ozrensko-dobojskom oblašću.

Uspostava koridora dolinom Krivaje imala je visok rang u ciljevima Vojske

Republike srpskog naroda BiH. Slijedom toga su od 1992. pravljeni vojni

planovi da se zaposjedne grad Olovo sa njegovim okruţenjem.

2) Na prostor grada Olova i bliţeg okruţenjadnevno je u prosjeku ispaljivano

400-500 artiljerijskih projektila, skoro kao i na Sarajevo. Napadom na Olovo

u novembru 1993. pa sve do kraja januara 1994. godine rukovodio je Ratko

Mladić, komandant Vojske Republike srpskog naroda. Branioci Olova,

hrabri borci Armije Republike Bosne iHercegovine,sa svojim herojem,

komandantom bataljona Senahidom Bolićem Bolom na prostoru Kruševa,

odbacili su napad i odbranili Olovo. Tom odbranom je uĉvršćena odbrana

podruĉja Olova i doline Krivaje,ĉime je dat nemjerljiv doprinos odbrani

Bosne i Hercegovine. Da to nije postignuto,rat bi u ovom dijelu Bosne i

Hercegovine moţda išaodrugim tokom, nepovoljnim za odbranu integriteta

drţave Bosne i Hercegovine.

3) Snage Vojske srpskog naroda su izvršile ĉišćenje Olova od nesrba na

dijelu opštine koji su bili stavili pod svoju kontrolu.

4) Na teritoriji opštine Olovo koju su uspjeli odbraniti vojnici Armije

Republike Bosne i Hercegovine zajedno sa ratnim Predsjedništvom opštine i

graĊanima u njihovim mjesnim zajednicama organizovali su otpor i odbranu

na osnovi širokog uĉešća cjelokupnog stanovništva. U odbrani svoje slobode

i svog ţivota te tog prostora graĊani su bili jedinstveni. Podnijeli su velike

ţrtve. Tako je Olovo postalo paradigma odbrane svoje lokalne zajednice.

Svoj ţivot za slobodu dalo je 170 boraca Armije Republike Bosne i

Hercegovine sa podruĉja Olova. Većina ih je ţivot izgubila od granatiranja, a

185

veoma malo u direktnoj borbi na linijama odbrane. Vrijedi potcrtati da su

preko 95% poginulih boraca Armije Republike Bosne iHercegovine bili

radnici iz grada Olova i sela u okruţenju. Imali su završene srednje struĉne

škole i radili u proizvodnji. Bili su u ţivotnoj dobi od 30-40 godina.

Knjiga je postigla cilj koji autor odreĊuje ovako u svojim„Zakljuĉnim

razmatranjima“: „Ljudi imaju obavezu poznavati sami sebe i svoju historiju i

to liĉnu i kolektivnu. Historija se mora poznavati a tradicija njegovati kako

bi se moglo zaštititi.”

Knjiga Olovo 1992–1995.: Stradanje i razaranje herojskog Olova donosi

spoznaju vaţnu za sve graĊane opštine Olovo.Donosi spoznaju o istini za

odbranu Olova i Bosne i Hercegovine.

Ova knjiga će imati znaĉajno mjesto u cjelini istorijske graĊe o odbrani

drţave Bosne i Hercegovine od velikosrpske agresije u vremenu 1992–1995.

godine.

187

Doc. dr. Mirela Ĉokić-Dţinić

Univerzitet u Tuzli / University of Tuzla


UDK 658.168.3

UTJECAJ ZAKONA O FINANSIJSKOJ KONSOLIDACIJI

PRIVREDNIH DRUŠTAVA NA ODRŢIVOST POSLOVANJA

KOMPANIJA U FEDERACIJI BIH – TK1

INFLUENCE OF THE LAW OF FINANCIAL CONSOLIDATION

BUSINESS SUBJECT TO ESTABLISHED SECURE BUSINESS OF

COMPANY IN THE FEDERATION B&H - TK2

Sažetak

Postupak finansijske konsolidacije u bilo kojem smislu moţe predstavljati jedan od

mukotrpnih procesa u cilju prevazilaska potencijalne ili postojeće krize na trţištu,

koja se najčešće poistovjećuje s insolventnošću. Naime, s jedne strane, riječ je o

finansijskoj konsolidaciji privrednih društava na nivou entiteta koja se neminovno

reflektira na drţavu, dok se s druge strane, ovaj proces morao pojaviti kao nuţna

posljedica svih dosadašnjih finansijskih konsolidacija na globalnom nivou.

Vođeni iskustvima dosadašnjih privreda i utjecaja procesa finansijske konsolidacije

u pojedinim zemljama, ovdje ćemo detaljno i analitički prikazati osnove za njegovu

djelimično „pozitivnu“ primjenu na jednom dijelu entiteta FBiH, tačnije na

području Tuzlanskog kantona (TK). Autor ovog rada je mišljenja da su svi procesi

finansijskih konsolidacija uopće, odnosno na drţavnom nivou, ali i sukcesivno

doprinijeli, ako ništa drugo, onda fuziji finansijskih izvještaja i sređivanju

finansijskog stanja, što u krajnjem slučaju ima za rezultat partikularno uspješno

provedene postupke, koji step by step u određenom procentualnom dijelu mogu

doprinijeti razvoju.

Ključne riječi: finansijska konsolidacija, privreda, Tuzlanski kanton, BiH

1 Rezultati izvornog istraţivanja koje je nastalo uslijed izrade nauĉnoistraţivaĉkog projekta

pod nazivom „Uspostavljanje nadzora i kontrole u cilju uspješne realizacije postupka

finansijske konsolidacije privrednih društava u TK/FBiH“, odobrenog projekta od znaĉaja za

FBiH od Vlade FBiH – Program 5.: Podrška nauĉnom istraţivanju, br.: 01/2-2995/15 od 26.

05. 2015. godine. 2 Results of the research resulting from a research project “Uspostavljanje nadzora i

kontrole u cilju uspješne realizacije postupka finansijske konsolidacije privrednih društava

u TK/FBiH (Establishing the supervision and control in order to successfully implement the

companies‟ financial consolidation process in TK/FBiH”, approved by the FBiH

Government - Program 5., Scientific Research Support, No.: 01/ 2-2995/15 of 26/05/2015.

188

Summary

The process of financial consolidation in any way can be one of the painstaking

processes to potential or existing crisis in the market, which is usually according

with insolvency. Namely, on the one hand, it is a financial consolidation of

companies at the entity level that inevitably reflected to the country, while on the

other hand, this process had to appear as a necessary consequence of all previous

financial consolidation at the global level.

Thus, guided by the experience of the current economy and the impact of the

process of fiscal consolidation in some countries we will detail and analytical show

grounds for his part "positive" application in one of the entities FBiH, more

precisely in the area of Tuzla Canton (TK). The author of this work is of the opinion

that all financial consolidation processes in general, and at the state level but also

successively contribute, if anything, the fusion of the financial statements and the

improvement of financial conditions that ultimately result in particular successfully

implemented procedures, which step by step in a certain percentage part, can

contribute to development.

Keywords: financial consolidation, economy, Tuzla Canton, Bosnia and

Herzegovina.

Uvod

Svi procesi privreĊivanja usko su vezani na jednom globalnom, regionalnom

i lokalnom podruĉju, a koji se u krajnjem sluĉaju mogu djelimiĉno pozitivno

reflektirati na postupni razvoj privrede, dijela, a potom i drţave u cijelosti.

Tako je i s utjecajem novonavedenog instituta finansijske konsolidacije koji

bi trebao da poboljša privredne (ne)prilike u poslovanju privrednih društava

na podruĉju Federacije Bosne i Hercegovine (dalje: FBiH), pa i BiH.

Kroz postupno provoĊenje ali i zapoĉinjanje postupka finansijske

konsolidacije jasno se ima za cilj poboljšanje kvaliteta ţivljenja kao i

poboljšanje privrednog rasta, koji na poĉetku ne izgledaju tek tako

dominantni i pozitivni, jer u preteţitom smislu u privredi BiH vladaju zakoni

insolventnosti.

189

Postupak finansijske konsolidacije nije sam sebi svrha, nego ima za cilj da

poboljša ekonomske i privredne tokove na kojima poĉiva jedan privredno-

pravni sistem – u ovom sluĉaju entitet,3 pa i drţava, odnosno in concreto TK.

1. Postupak finansijske konsolidacije privrednih društava – znaĉaj i

svrha donošenja zakona

U konkretnom sluĉaju i prilikom donošenja ad hoc4 Zakona o finansijskoj

konsolidaciji privrednih društava na podruĉju Federacije BiH (dalje:

ZFKPDBiH)5 raĉunalo se na konsolidiranje dugova privrednih društva. Cilj

je da se izvrši popis dugovanja uz evidentiranje negativnog poslovanja u

datom privrednom društvu. Zakon bi trebao predstavljati spas potencijalnom

privrednom društvu i na realnim osnovama prikazati trenutno stanje i

poslovni aspekt istog. Uz podnošenje odnosno apliciranje pojedinih

privrednih društava, bitan je i osnov za izvršenje nadzora i kontrole

realizacije ovog postupka. U tu svrhu koristi se naĉin izvještavanja od

privrednih društava neposredno višim odnosno ovlaštenim organima, koji su

kao takvi titulirani u vaţećoj normativi. Naime, rijeĉ je o znaĉaju

izvještavanja koje je propisano odgovarajućom odredbom Zakona, ĉlan 17.6

Notorno je da nadzor, kontrola i praćenje imaju jedan psihološki aspekt kada

je u pitanju provoĊenje procedure koja se odnosi na finansijsku konsolidaciju

privrednih društava na podruĉju FBiH, a predstavlja odgovornost ovlaštenih

subjekata u cilju realizacije odredbi navedenog zakona kao i procedure.

Naime, u kontekstu što boljeg izvještavanja i analize potencijalnih podataka

kao i uspješnosti aplikacije navedenog zakona, autor koristi primjere iz

prakse u uţem smislu, a koji obuhvataju podruĉje TK. Taĉnije, u ovom radu

su prikazana ona privredna društva koja su imala potencijalne mogućnosti da

se finansijski konsolidiraju i da na taj naĉin iskoriste pozitivne aspekte koje

propisuje ZFKPD na podruĉju Federacije BiH.

3 O ovome treba posebno voditi raĉuna jer je Zakon o finansijskoj konsolidaciji 2014. god.

donesen na nivou FBiH, a ne na drţavnom nivou, iako je bilo izgleda i osnova da se ovakav

zakon, zbog privredno-ekonomskog stanja u BiH, donese na drţavnom nivou. 4 Autor koristi izraz „ad hoc Zakon“, jer vaţnost Zakona obuhvata period poslovanja

privrednih društava na podruĉju FBiH za posljednje tri godine, odnosno do 30. 09. 2013. ili

s posljednjim izmjenama Zakona do 30. 06. 2014. kao i zbog vaţnosti – djelovanja istog za

period od šest godina, od jula 2014. do jula 2020. godine. 5 Zakon o finansijskoj konsolidaciji privrednih društava na podruĉju Federacije BiH

(Sluţbene novine FBiH, br. 52/14). 6 Ĉl. 17. ZFKPDFBiH.

190

Jedan od osnovnih ciljeva je svakako evidentiranje gubitaka, utvrĊivanje

trenutnog stanja i poslovanja privrednog društva, kao i potencijalne

mogućnosti za nastavak poslovanja te reorganizacije na naĉin i uz pomoć

otvaranja novog transakcijskog raĉuna za „novo“ privredno društvo.

Sukladno tome i u vezi s postojećim stanjem u privrednim društvima,

evidentni su problemi koji su nastali i koji postoje zbog (ne)mogućnosti

otvaranja novog transakcijskog raĉuna za privredno društvo, što će se

detaljnije analizirati u radu.

2. Case study sluĉajevi privrednih društava na podruĉju

Tuzlanskog kantona – aplikacija i realizacija

Prema Zakonu o finansijskoj konsolidaciji, ovlašteni organi za prijem

pripremljene dokumentacije su menadţment, kao strana koja aktivno

sudjeluje u procesu, i druga strana, ona (kao pasivna strana) kojoj se podnosi

zahtjev za realizaciju postupka finansijske konsolidacije, taĉnije,

Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva TK. U konkretnom sluĉaju

rijeĉ je o mogućnosti apliciranja za ovaj postupak šest privrednih društava

koja su u kontekstu nadleţnosti pripala spomenutoj kantonalnoj vladi, dok

su, npr., neka od njih u strogoj federalnoj nadleţnosti (više zbog vaţnosti i

općedruštvenog interesa koji vlada u datim privrednim društvima), a jedno

od njih je i „Konjuh d.d.“ Ţivinice.

Sukladno tome, s druge strane su, dakle, ona privredna društva ĉija aplikacija

predstavlja prvobitno dostavljanje vaţeće, neophodne dokumentacije

nadleţnom organu, potom fazu razmatranja i, na koncu, odluke o daljnjem

poloţaju u postupku finansijske konsolidacije, prihvata, odbacivanja ili

odbijanja. Tako je bilo i u praktiĉnim primjerima, odnosno sluĉajevima koji

su bili predmetom kompleksne rasprave u navedenom ministarstvu,

komisijama kao i na sjednicama Vlade TK.

Rijeĉ je o šest privrednih društava koja su aplicirala:

1. „Tvornica transportnih ureĊaja“ Tuzla

2. „Koksno-hemijski kombinat“ Lukavac

3. Fabrika obuće „Aida“ Tuzla

4. „Elektromontaţa“ Tuzla

5. „Livnica ĉelika“/„Bosnia Valves“ Tuzla

6. Rudnik soli „Tuzla“ Tuzla

191

Sudeći po dostavljenoj dokumentaciji, na samom poĉetku su već tri od šest

prijavljenih privrednih društava ispunila realne pretpostavke koje su

normirane ĉlanom 7. stav 1. Zakona o finansijskoj konsolidaciji privrednih

društava na podruĉju FBiH, što ukupno ĉini 33,33% uspješnih zahtjeva ili

aplikacija u postupak finansijske konsolidacije (prikazano na grafikonu br. 1).

1. „Tvornica transportnih ureĊaja“ Tuzla

2. Rudnik soli „Tuzla“ Tuzla

3. „Elektromontaţa“ Tuzla

Grafikon br. 1. Procentualni omjer uspješnih aplikacija privrednih društava za

postupak finansijske konsolidacije na području TK7

U kontekst navedenog baš i ne ide ĉinjenica da je zbog dostavljanja

odgovarajuće dokumentacije, a u skladu s odredbom ĉlana 7. st. 1.

ZFKPDFBiH, jednom od tri privredna društva, odnosno „Elektromontaţi

d.o.o.“ Tuzla, odbijena dokumentacija i mogućnost za realizaciju procesa

finansijske konsolidacije.

U cilju daljnje realizacije uspješnog postupka finansijske konsolidacije,

konkretno uprava privrednog društva kao i nadzorni odbor imaju ulogu da

preduzimaju odreĊene Zakonom propisane aktivnosti, kako bi se postupak

finansijske konsolidacije okonĉao efikasno i uspješno. Postupak

podrazumijeva poštivanje Zakonom imperativno utvrĊenih rokova, dok u

tome prethodno navedenim organima pomaţu nadleţni organi vlasti koji, u

cilju što brţe i efikasnije realizacije finansijske konsolidacije, trebaju

7 Grafikon je konstruiran na osnovu analize stanja i sluĉajeva na podruĉju TK.

192

preduzimati odgovarajuće mjere propisane ĉlanom 8. ZFKPDFBiH. Naime,

rok od 30 dana od dana dostavljanja dokumentacije za finansijsku

konsolidaciju je imperativno i prekluzivno odreĊen rok, kako u cilju

realizacije postupka ne bi došlo do odugovlaĉenja postupka i prekoraĉenja

roka od tri godine.8

Zakljuĉno, da bismo došli do evidentiranja odreĊenih krajnjih rezultata

prilikom uporedbe, analiziranja i tumaĉenja svih podataka koji se odnose na

finansijsku konsolidaciju privrednih društava na podruĉju TK, neophodno je

da u nastavku teksta izloţimo samo neke od najvaţnijih ĉinjenica koje će

otkloniti dilemu o (ne)uspješnosti primjene ZFKPDFBiH na podruĉju TK.

2.1. Primjer finansijske konsolidacije u „Tvornici transportnih

ureĊaja“ Tuzla (TTU Tuzla)

„Tvornica transportnih ureĊaja“ Tuzla (TTU Tuzla) predstavlja jedno od tri

privredna društva koja su aplicirala za postupak finansijske konsolidacije na

podruĉju TK. Ovo privredno društvo predstavlja vrlo znaĉajnu okosnicu

privrednog sistema spomenutog kantona.

Cilj je bio poboljšati poslovne izglede za daljnju saradnju, unapreĊenje i

nastavak poslovanja ovog privrednog društva, naravno, uz otvaranje novog

raĉuna.

Uz odgovarajući elaborat o opravdanosti daljnje saradnje i nastavka

poslovanja u ovom privrednom društvu, dostavljena je i sva neophodna

dokumentacija koja je propisana u ĉlanu 7. ZFKPDBiH.

Omjer vrijednosti kapitala u privrednom društvu je elaboratom prikazao

jasne osnove za mogućnost nastavka proizvodne djelatnosti u ovom

privrednom društvu uz manja ulaganja.

Tako je omjer vrijednosti kapitala predstavljen na sljedeći naĉin (prikazan

grafikonom br. 2):

8 Striktno utvrĊen rok, ĉl. 8. st. 1. ZFKPDFBiH – vrijeme trajanja postupka finansijske

konsolidacije za privredna društva s većinskim uĉešćem drţavnog kapitala.

193

Grafikon br. 2. Omjer vrijednosti kapitala u TTU u odnosu na ostale9

Uz pomoć ovakvih pokazatelja jasno se moţe zakljuĉiti da su postojali

osnovi za opravdanost realizacije postupka finansijske konsolidacije u TTU,

koji će ipak na kraju dovesti do steĉaja, a razlozi će biti u nekim drugim

osnovama i parametrima.

Naime, na sjednici Vlade TK, a na osnovu ĉl. 8. st. 1. ZFKPDFBiH i ĉl. 1.

Uredbe o postupku finansijske konsolidacije, donesena je odluka o

finansijskoj konsolidaciji TTU d.d. Tuzla 20. 01. 2015. godine, na osnovu

ĉega se moţe zakljuĉiti da je opravdano izvršiti finansijsku konsolidaciju.

MeĊutim, uslijed promjene u strukturi, funkcioniranju i radu u TTU i nije

došlo do obavještavanja Vlade TK, preko Ministarstva, što je ukazalo na

potrebu izvještavanja o stanju i toku finansijske konsolidacije. U tom cilju

zakljuĉkom je Vlada TK10

naloţila Ministarstvu da pribavi i izvijesti Vladu

TK u kakvom stanju se nalazi TTU i da li je u procesu finansijske

konsolidacije. Tako je prilikom uvida konstatirano da se postupak nastavio

odvijati, te je TTU zatraţila odobrenje za otvaranje raĉuna kod Nove banke,

što doista predstavlja korak naprijed i veoma znaĉajan napredak i ispunjenje

jednog od osnovnih ciljeva ovog postupka. MeĊutim, tu TTU nailazi na

otpor primjene ĉl. 9. st. 2. ZFKPDFBiH (a na osnovu izjašnjavanja Federalne

porezne uprave o otvaranju raĉuna u „Konjuhu d.d.“ Ţivinice – gdje će se

takoĊer, sredinom 2016. godine, otvoriti steĉaj) od Porezne uprave, koja

tumaĉi i svojata pravo na nemogućnost davanja saglasnosti, odnosno davanja

neovlaštene saglasnosti, jer bi to bilo u suprotnosti s obavljanjem poslovne

9 Omjer vrijednosti kapitala TTU na osnovu case stady sluĉaja iz privrednog društva TTU;

materijal dostavljen Vladi TK na analizu stanja zakljuĉno s 31. 12. 2013. godine. 10

Zakljuĉak Vlade TK od 3. 3. (br. 02/1-05-008261/15) i 17. 3. 2015. godine (br. 02/1-14-

1606/15).

194

djelatnosti od Porezne uprave ali i u suprotnosti s ĉl. 2. Zakona o poreznoj

upravi. Spornost spomenute odredbe kasnije je prevaziĊena11

uz izmjene i

dopune vaţeće zakonske regulative, odnosno Zakona o poreznoj upravi

FBiH te ZFKPDBiH, ali koja je došla, naţalost, prekasno za pojedina

privredna društva.

Prema našem mišljenju, Porezna uprava je trebala preuzeti dio odgovornosti

i dati saglasnost u sluĉaju otvaranja raĉuna u onim privrednim društvima u

kojima se provodi finansijska konsolidacija u trenutku aktuelnosti12

kako

zbog specijalnosti djelovanja Zakona tako i zbog odredbe ĉl. 5. st. 2.

Uputstava o otvaranju, zatvaranju raĉuna za obavljanje platnih transakcija i

voĊenju evidencije. Konkretno, vrijeme je oduzeto i ovom privrednom

društvu, a da se nije postigao jedan od osnovnih ciljeva donošenja Zakona,

kako bi privredno društvo moglo nesmetano i samostalno nastupati na trţištu

uz otklanjanje nekih ranijih obaveza. Nakon svega, nadleţno ministarstvo

obraća se Uredu za zakonodavstvo, koje nedvosmisleno u aktu br. 02/4-14-

8680/15 od 06. 04. 2015. godine tvrdi da je ZFKPDFBiH i ĉl. 9. st. 2. jasno

propisao obavezu davanja saglasnosti Porezne uprave na otvaranje raĉuna,

koju ono nije dalo. Na ovaj naĉin dolazi, da li namjerno ili nenamjerno, do

blokiranja zapoĉetog procesa finansijske konsolidacije u TTU, što će kasnije

(u ograniĉenom, prekluzivnom roku od 60 dana13

) narušiti mogućnosti

nastavka poslovanja i izvršenja proizvodne djelatnosti u ovom privrednom

društvu i na taj naĉin osujetiti primarnu zadaću koja je bila zamišljena da se

provede Zakonom.

U konaĉnici, nedostavljanje izvještaja zbog promjene organizacione i

funkcionalne strukture privrednog društva, kao i nedavanje saglasnosti

Porezne uprave odnosno neotvaranje raĉuna, a samim tim i neizmirivanje

dugova u prekluzivnim rokovima, dovelo je do posljedice koja se naziva

steĉaj. Upravo zbog ovakvog stanja Vlada TK je na sjednici od 27. 05. 2015.

godine donijela Odluku kojom stavlja van snage Odluku o finansijskoj

11

Zakon o poreznoj upravi Federacije Bosne i Hercegovine, Sluţbene novine FBiH, br.

33/02, 28/04, 57/09, 40/10, 27/12, 7/13, 71/14 i 91/15. Problem je prevaziĊen uz pomoć

nove odredbe u Zakonu o poreznoj upravi iz 2015. godine, gdje se, izuzetno, odredba stava

1. ovog ĉlana ne primjenjuje na pitanja koja su ureĊena Zakonom o naplati i djelimiĉnom

otpisu dugovanja sportskim kolektivima (Sluţbene novine FBiH, br. 37/14), Zakonom o

visini zatezne kamate na javne prihode (Sluţbene novine FBiH, 48/01, 52/01 i 42/06),

Zakonom o finansijskoj konsolidaciji privrednih društava u Federaciji Bosne i Hercegovine

(Sluţbene novine FBiH, br. 52/14). 12

Trenutak aktuelnosti oslikava stanje podnošenja zahtjeva privrednog društva za postupak

finansijske konsolidacije, koji je bio temporalnog djelovanja. 13

ZFKPDBiH, ĉl. 8. st. 5.

195

konsolidaciji TTU d.d. Tuzla14

uz obrazloţenje da je razlog za to

nepotpisivanje sporazuma s povjeriocima u roku od 15 dana od trenutka

donošenja odluke o finansijskoj konsolidaciji. No, to nije jedini razlog. Kao

što vidimo, odgovornost se moţe pripisati objema stranama i po osnovu više

razloga.

Tako su prijedlogom od 05. 08. 2015. godine Vlada TK i Ministarstvo,

zastupani advokatima, podnijeli prijedlog za otvaranje steĉajnog postupka

zbog neispunjavanja uvjeta za provedbu postupka finansijske konsolidacije.

Steĉajni postupak je otvoren uz ispunjavanje alternativno propisanih uvjeta

koji su propisani Zakonom o steĉaju15

, te je u skladu s tim 05. 11. 2015.

godine u 12:00 sati16

i otvoren steĉaj te izvršen zakoniti upis o tome u javne

registre.17

2.2. Primjer finansijske konsolidacije u

„Elektromontaţi d.o.o.“ Tuzla

„Elektromontaţa d.o.o.“ Tuzla je privredno društvo koje je poslovalo na

podruĉju TK, istina, nešto manjih kapaciteta, ali vrlo znaĉajno za privredu.

Osnovi poslovanja ovog privrednog društva su se preteţito odvijali u

elektromontaţi, izvoĊenju radova, elektrosanacionim radovima,

graĊevinarstvu, zanatstvu i sl. Konstantan problem se pojavio uslijed

„odlaska“ kadrova u penziju i zaduţivanja ovog privrednog društva. S

donošenjem i stupanjem na snagu ZFKPDFBiH ovo privredno društvo je

ostvarilo priliku za novi poĉetak.

Apliciranjem za postupak finansijske konsolidacije privredno društvo je

dostavilo svu neophodnu dokumentaciju koja se uopće smatra neophodnom

za ulazak u ovaj postupak, prema ĉl. 7. st. 1. ZFKPDBiH.

Elaborat je podrazumijevao i opis stanja te daljnjeg poslovanja i izradu

poslovnih projekcija za period njegova saniranja od 2015. do 2017. godine.

14

Odluka o stavljanju van snage Odluke o finansijskoj konsolidaciji TTU d.d. Tuzla, br.

02/1-14-13416/15 od 27. 05. 2015. godine. 15

Zakon o steĉajnom postupku FBiH, ĉl. 6. 16

„Steĉajni postupak se otvara sa danom 05. 11. 2015. godine u 12:00 sati, kada se rješenje

o otvaranju steĉajnog postupka istiĉe na oglasnoj tabli suda. Oglas o otvaranju steĉajnog

postupka objavit će se u 'Sl. novinama FBiH'.“ Rješenje Općinskog suda Tuzla o otvaranju

steĉajnog postupka u TTU d.d. Tuzla, br. 32 0 St 244441 15 St od 05. 11. 2015. godine. 17

Zakon o steĉajnom postupku FBiH, ĉl. 49, st. 1. taĉ. 1.

196

Tabela 1:

OPIS 2015. godina 2016. godina 2017. godina

I – Ukupan prihod 131.390 218.990 238.895

II – Ukupni rashodi 131.390 213.515 226.945

1. Osnovni i pomoćni materijal

2. Bruto plaće

3. Troškovi amortizacije

4. Ostali troškovi

12.650

100.240

15.000

3.500

20.642

176.123

1.500

15.250

29.675

178.495

2.000

16.775

III – Dobit 0 5.475 11.950

IV – Porez na dobit 0 547 1.195

V – Neto dobit 0 4.928 10.755

VI – Neto gubitak 0 0 0

Broj zaposlenih 9 13 13

Tabela 1. Projekcije bilansa poslovanja privrednog društva „Elektromontaţa“

za period 2015–2017.

Tako je tabelom 1 predviĊena projekcija poslovanja za period 2015–2017,

ĉime bi se ispunili i opravdali odgovarajući osnovi za njegov daljnji nastavak

poslovanja.

Problemi u ovom privrednom društvu su posebno evidentni i kontekstu

funkcionalne strukture ovog privrednog društva: fiskalno opterećeno,

blokirano po svim transakcijskim raĉunima od Kantonalne porezne uprave,

potom je povećan broj tuţbenih zahtjeva od povjerilaca koji ovdje igraju vrlo

vaţnu ulogu. Zbog nepotpisivanja sporazuma s povjeriocima (što predstavlja

osnovno problemsko pitanje koje se nameće uslijed postojanja dugovanja),

kao i nedostavljanja spisa koji se odnosi na obveznice, kako to tvrde

odgovarajuće radne grupe i komisije imenovane od Vlade TK i Ministarstva,

donesena je odluka 03. 02. 2015. godine kojom se odbija zahtjev na

apliciranje za postupak finansijske konsolidacije „Elektromontaţe d.o.o.“

Tuzla.18

Kasnijim angaţmanom Vlade TK donesen je zakljuĉak kojim se nalaţe da se

u saradnji s upravom društva iznaĊe rješenje putem restrukturiranja u vezi sa

angaţmanom ili penzionisanjem preostalih radnika u datom privrednom

društvu.19

To je i uĉinjeno, nakon ĉega se i uz finansijsku pomoć Vlade TK

18

Odluka Vlade TK, broj: 02/1-02-3414/15 od 03.02.2015. 19

Zakljuĉak Vlade TK, broj: 02/1-02-3414-1/15.

197

pokreće postupak steĉaja, odnosno prethodni postupak20

koji je nuţno

uslijedio da bi se izraĉunali svi parametri da li je privredno društvo spremno

za odlazak u steĉaj.21

Tokom 2015. godine su utvrĊeni razlozi za otvaranje

steĉaja, da bi se poĉetkom 2016. godine u ovom privrednom društvu i

okonĉao steĉajni postupak. Na ovaj naĉin privredno društvo je prestalo

postojati, a prema našem mišljenju postojali su razlozi, osnovi ali i volja da

se podvrgne postupku finansijske konsolidacije ili nekom drugom vidu

reaktivacije te revitalizacije ili reorganizaciju u vidu mjera ili oblika, kao što

je spajanje ili pripajanje s drugim privrednim društvom.

2.3. Primjer finansijske konsolidacije u Rudniku soli „Tuzla“ d.d.

Jedan od pozitivnih primjera postupka finansijske konsolidacije privrednih

društava na podruĉju TK je zasigurno primjer Rudnika soli „Tuzla“ d.d. Iako

rijedak primjer uspješne primjene navedenog instituta, on je isto kao i

nekolicina drugih primjera na podruĉju TK prošao mukotrpan proces dok se

izborio sa nedaćama koje su pratile ovu proceduru.

Naime, Rudnik soli „Tuzla“ d.d.22

je, poštujući Zakonom utvrĊene rokove,

podnio zahtjev za finansijsku konsolidaciju do 10. 12. 2014. godine, što se

smatra opravdanim i blagovremenim, te je isti uzet u razmatranje. Zahtjev je

predoĉen uz prethodnu odluku rukovodstva ovog privrednog društva od 23.

09. 2014. godine na koji je data saglasnost kako Nadzornog tako i Upravnog

odbora ovoga društva.

Zahtjev je bio predmetom razmatranja radnih grupa, vladinih sluţbi,

komisija te nadleţnog ministarstva, pa i Vlade TK, da bi se na koncu i na

zadanim osnovama odobrila realizacija pristupa postupku finansijske

konsolidacije. Konkurirajući materijalom u cjelini kao i odlukom uprave

društva o spremnosti ulaska u postupak finansijske konsolidacije, ĉiji je

ukupni udio kapitala u drţavnom vlasništvu od oko 73 %, a ostalo je u

privatnom vlasništvu, privredno društvo je teţilo ka donošenju krajnje

20

Za realizaciju prethodnog postupka odobren je predujam u visini od 5.000,00 KM

donošenjem odluke od 08. 01. 2016. Odluka Ministarstva industrije, energetike i rudarstva

TK o odobravanju finansijskih sredstava za „Elektromontaţu“ d.o.o. Tuzla, br.: 03/1-14-

29852/15 od 08. 01. 2016. 21

ZOSPFBiH, ĉl. 4. i ĉl. 6. 22

Rješenjem Općinskog suda u Tuzli broj: 032/0-Reg-08-001668 od 12. 01. 2009. godine

izvršen je upis promjene naziva društva, tako da puni naziv društva glasi Dioniĉko društvo

Rudnik soli „Tuzla“, a skraćeni naziv glasi Rudnik soli „Tuzla“ d.d. Tuzla.

198

odluke Vlade TK o odobrenju postupka finansijske konsolidacije u Rudniku

soli „Tuzla“ d.d. Ovo, naime, predstavlja vrlo znaĉajan uvjet za ispunjenje ĉl.

1. st. 1. taĉ. 1. ZFKPDBiH, da bi se u ovom privrednom društvu u zadato

vrijeme uopće proveo postupak finansijske konsolidacije.

Odluka o mogućnosti ulaska u postupak finansijske konsolidacije svakako se

temelji i na principu dobrovoljnosti uprave privrednog društva da uĊe u taj

proces. To je i potvrĊeno donošenjem prethodno navedene odluke od 23. 09.

2014. godine, ali se, i pored toga, zbog raznovrsnih dugovanja morao postići

sporazum s povjeriocima.

Dugovanja Rudnika soli „Tuzla“ d.d. su se uglavnom odnosila na sljedeće:23

- dugovanja na osnovu doprinosa za zdravstveno osiguranje:

1.233.732,15 KM

- dugovanja po osnovu doprinosa za osiguranje od nezaposlenosti:

143.570,90 KM

- dugovanja po osnovu isporuke el. energije u visini od:

191.485,41 KM

Stoga je prije odobrenja Vlade TK i ulaska u proces finansijske konsolidacije

morao postojati ugovor ili sporazum s povjeriocima,24

u ovom sluĉaju s

„Elektroprivredom BiH d.d.“ Sarajevo, Podruţnica „Elektrodistribucija“

Tuzla.

Tako je Vladi TK posredstvom nadleţnog Ministarstva dostavljena odluka

uprave o voljnom ukljuĉivanju u postupak finansijske konsolidacije, što će

na kraju biti uvjet za donošenje krajnje odluke Vlade TK,25

te nesmetane

realizacije postupka finansijske konsolidacije. Osim toga, Vlada TK je

uvjetovala navedeno privredno društvo da sklapanjem ugovora u roku od 15

dana od donošenja krajnje odluke o odobravanju postupka finansijske

konsolidacije postigne dogovor o reprogramiranju dugovanja s

„Elektroprivredom“ – Podruţnica „Elektrodistribucija“ Tuzla,26

kao i

Sluţbom za zapošljavanje TK i Zavodom za zdravstveno osiguranje TK, te

23

Zapisnik Komisije za analizu zahtjeva privrednog društva Rudnik soli „Tuzla“ d.d. za

finansijsku konsolidaciju od 29. 12. 2014. godine, br. 14-29787/14 od 29. 12. 2014. godine. 24

Ĉl. 2. Uredbe o postupku finansijske konsolidacije (Sl. novine FBiH, br. 70/14 i 13/15). 25

Odluka o finansijskoj konsolidaciji privrednog društva Rudnik soli „Tuzla“ d.d., br.: 02/1-

14-29787/14 od 20. 01. 2015. 26

Ĉl. 4. ZFKPDFBiH u vezi s ĉl. 13. Uredbe o postupku finansijske konsolidacije

privrednih društava u FBiH.

199

da se isti dostave Federalnoj poreznoj upravi putem Porezne ispostave

Tuzla.27

Odluka Vlade TK, uz obavezu poštivanja prethodno donesene i podnesene

odluke uprave privrednog društva Rudnik soli „Tuzla“ d.d., donesena je 20.

01. 2015. godine, ĉime je ovo privredno društvo ispunilo jedan od prvih

preduvjeta za ulazak u pozitivni proces finansijske konsolidacije i put

krajnjeg „ozdravljenja“.

Do tada je trebalo ispuniti neke od bitnih preduvjeta, odnosno dobiti

sporazum od povjerilaca za ulazak u proces finansijske konsolidacije, a

nakon krajnje odluke o odobravanju procesa, neophodno je u roku od 15

dana postići sporazume kako o reprogramiranju dugova tako i one koji idu u

korist osiguranja od nezaposlenosti kao i zdravstvenog osiguranja. Vlada

TK, posredstvom nadleţnog Ministarstva, dozvolila je uvećanje kapitala u

ovom privrednom društvu da bi se vratila dugovanja po osnovu isporuke el.

energije, kao i ona koja se odnose na zdravstveno osiguranje i osiguranje od

nezaposlenosti. Navedeni uvjeti i rokovi su ispoštovani, te se u privrednom

društvu Rudnik soli „Tuzla“ d.d. moglo nadalje govoriti o uspješno

zapoĉetom postupku finansijske konsolidacije te o eventualnim projekcijama

poslovanja i smanjenja troškova dugovanja, odnosno investicionim

ulaganjima za period 2015–2019. godine, a što se moţe vidjeti na sljedećoj

tabeli (tabela 2):

I) INVESTICIONE AKTIVNOSTI Planirana

aktivnost Planirana dinamika ulaganja po godinama

2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2015-

2019. Izrada bušotina 2.665.000 4.230.750 4.230.750 5.641.000 4.230.750 20.998.250

Sanacija B-97 168.000 - - - - 168.000

Izrada

cjevovoda u

eksploatacionom

polju

370.000 - - - 360.000 730.000

Izrada sonovoda

250mm i

300mm

160.000 - - - - 160.000

Izrada priruĉnih

rezervoara

265.000 - - - - 265.000

Premoštenje 70.000 - - - - 70.000

27

Ĉlan 3. stav 1. ZFKPDFBiH i ĉlanovi 5. i 9. Uredbe o postupku finansijske konsolidacije

privrednih društava u Federaciji Bosne i Hercegovine (Sl. novine FBiH, br.: 70/14 i 13/15).

200

korita Jale Oprema 565.000 400.000 400.000 400.000 400.000 2.165.000

Izrada

cjevovoda 500

mm od

Termoelektrane

do Tušnja

- 1.200.000 1.200.000 - - 2.400.000

Ukupno I 4.263.000 5.830.450 5.830.450 6.041.000 4.990.750 26.956.250

II) Razvojne Aktivnosti Planirana

aktivnost Planirana dinamika ulaganja po godinama

2015. 2016. 2017. 2018. 2019. 2015-

2019 Izrada skladišta

teĉnih

ugljikovodika i

otpada

- 1.000.000 - - - 1.000.000

Alternativna

opskrba

tehnološkom

vodom

- - 114.000 - - 114.000

UvoĊenje

automatike u

transportni

sistem

215.000 150.000 150.000 150.000 135.000 800.000

Radovi na

povećanju

stepena

iskorištenosti

rezervi

- - 100.000 100.000 100.000 300.000

Izrada mini

centrala

- - 190.000 - - 190.000

Izrada

fotonaponske

elektrane

- 80.000 30.000 50.000 - 160.000

Ugradnja

toplotne pumpe

- 20.000 - - - 20.000

Geološka

istraţivanja na

kamenu

- 100.000 700.000 700.000. 400.000 1.900.000

Fizibiliti studija

o korištenju

slane vode u

druge svrhe

- - 100.000 100.000 100.000 300.000

UKUPNO II 215.000 1.350.000 1.384.000 1.100.000 735.000 4.784.000

UKUPNO I+II 4.478.000 7.180.750 7.214.750 7141.000 5.725.750 31.740.250

201

U kontekstu navedenog i projekcija u smislu ulaganja za period 2015–2019.

godine znaĉajni su parametri koji ukazuju na to da je do sada u najvećem

dijelu ispoštovan sporazum i odluka Vlade TK o realizaciji postupka

finansijske konsolidacije. Tokom cjelokupne procedure realizacije

finansijske konsolidacije niti Ministarstvo niti Vlada TK nisu imale potrebu

za interveniranjem, osim u dijelu koji se odnosi na izvještavanje.

Izvještavanje u smislu odredbe ĉl. 14. ZFKPDFBiH smatramo vrlo bitnim jer

na odreĊeni naĉin uvodi odgovornost privrednog društva pro futuro u cilju

pozitivnog poslovanja.

Osim toga, vrlo je znaĉajna volja uprave kao i preduzimanje svih radnji koje

su bile uvjetom za ulazak u postupak finansijske konsolidacije i ujedno neka

vrsta odgovornosti pred Ministarstvom odnosno Vladom TK koja je dala

„zeleno svjetlo“ za ulazak u ovaj proces. Pravnom analogijom, sve navedeno

je predstavljao uzus primjene ĉl. 14. ZFKPDFBiH kako na federalnom tako i

na kantonalnom nivou, ĉime se na jedan naĉin uvodi red u poslovanje i

poštovanje onoga što je predmet ranijeg dogovora izmeĊu strana.

U prilog uspješne i pozitivne realizacije postupka finansijske konsolidacije u

Rudniku soli „Tuzla“ d.d., osim volje, ugovaranja, poštivanja rokova,

odluka, konstituiranja znaĉajnijih finansijskih projekcija, ide u prilog, dakle,

i izvještavanje, nadzor, kontroliranje i praćenje. Na ovaj naĉin se putem

šestomjeseĉnog izvještavanja postiţe u krajnjem sluĉaju i ovo: da privredno

društvo Rudnik soli „Tuzla“ d.d. u aprilu 2016. godine konaĉno izmiruje

dugovanja te nastavlja pozitivni trend poslovanja, odnosno uspješno realizira

postupak finansijske konsolidacije.

3. Korporativna analiza privrednih subjekata u

procesu konsolidacije

U koneksitetu s prethodno analiziranim poloţajem dostupnih privrednih

društava vrlo je znaĉajno izvršiti sveobuhvatnu korporativnu analizu stanja,

onih koji su bili obuhvaćeni postupkom finansijske konsolidacije. U tom

smislu, aspekt djelovanja subjektivnih, objektivnih, internih i eksternih

osnova ima vrlo vaţno mjesto. Stoga smo ove razloge, kao osnovne

parametre analize poloţaja odnosno stanja privrednih društava, komparirali i

dali zakljuĉne rezultate (ne)uspješne realizacije finansijske konsolidacije

(tabela 3.).

202

R.

broj Osnove

djelovanja na

stanje i

poslovanje

TTU Elektromontaţa Rudnik soli

1. Subjektivni

osnov* 22.171.305.00

KM 538.535.00, KM 13.516.645,94

KM 2. Objektivni

osnov** 22.025.313,00KM

803.260,00 KM 13.703.645,94

KM

3. Interni osnovi

djelovanja*** (Ne)realizacija

plana (Ne)realizacija

plana Realizacija

plana 4. Eksterni osnovi

djelovanja**** Porezna uprava ĉl.

2. Porezna uprava

ĉl. 2. Porezna

uprava ĉl. 2. 5. Odnos kapitala

privrednog

društva *****

67% – 33%

72,49% - 27,51%

73,23% -

26,76%

6. Zakljuĉna

analiza: Pokrenut steĉajni

postupak Pokrenut steĉajni

postupak Potpuna

realizacija

plana uz

godišnji suficit

* Ukupna/procijenjena vrijednost kapitala/imovine privrednog društva prije

konsolidacije

** Ukupni osnivački/osnovni kapital 2014. god.

*** Volja, ugovaranje, poštivanja rokova, odluka, finansijske i kadrovske

projekcije,

izvještavanje, nadzor, kontroliranje i praćenje i spremnost za neki alternativni

vid reorganizacije

**** Spornost primjene odredbe čl. 2. ZPU sve do izmjene Zakona – posljedice

***** Omjer vrijednosti kapitala i podvrgavanje primjeni ZFKPDFBiH:

drţavno – privatno vlasništvo (mali dioničari i sl.)

Zakljuĉak

Naţalost, kako bi se postigao maksimalan uĉinak primjene novog ad hoc

ZFKPDFBiH, nisu se na vrijeme obezbijedili minimalni uvjeti i osnovni

parametri za njegovu primjenu, odnosno potencijalno stanje u kojem se treba

nalaziti privredni subjekt.

Ovo znaĉi da zbog ovakvih osnova u najvećem broju sluĉajeva ona privredna

društva koja su aplicirala na ovaj program nisu uspjela sanirati i iskoristiti

sve pozitivne aspekte Zakona u cilju nastavka rada. Osim toga, većina nije

203

uspjela ni ući u proces finansijske konsolidacije zbog nedostatka i

neispunjavanja odgovarajućih uvjeta koji su propisani u ĉl. 7. ZFKPDFBiH.

S jedne strane, nije postojala volja potencijalnih povjerilaca u smislu

zakljuĉenja valjanog sporazuma o naĉinu izmirenja dugovanja (ĉl. 4. st. 2. i

3. i ĉl. 5. st. 1. taĉ. 3. ZFKPDFBiH), dok s druge strane, okviri Zakona o

poreznoj upravi nisu dozvoljavali da se za ovaj proces uspješno aplicira

(odredbe ĉl. 2. st. 1. Zakona o poreznoj upravi FBiH i odredbe ĉl. 9. st. 2.

ZFKPDFBiH – oĉiti nesklad). Sve se to prevazišlo, naţalost, prekasno za

pojedina privredna društva, s novom izmjenom i dopunom Zakona o

poreznoj upravi u ĉl. 2. st. 2. Razlog potpunog kraha i nemogućnosti

apliciranja za proces finansijske konsolidacije vidimo u ĉinjenici što za to

vrijeme (procedure, izmjene i dopune), a već pri apliciranju za ovaj

postupak, jedan broj privrednih društava je već ranije ispunio razloge za

odlazak u steĉaj. Na koncu je to izazvalo negativne konsekvence po data

privredna društva ali i privredni sistem drţave uopće, a ĉije će posljedice biti

osjetne posebno nakon 2017. godine.

Naime, stvar je zajedništva i dobre volje svih relevantnih institucija vlasti,

ovlaštenih organa, suuĉesnika postupka ali i pojedinaca (pritom misleći na

zaposlenike) te povjerilaca: kako će i da li će u dogledno vrijeme, tj. do

sredine 2017. godine (do kada je i rok zvaniĉne primjene ZFKPDFBiH), a u

cilju poboljšanja privrednog rasta i prosperiteta na lokalnom nivou, da

pomognu osnovama razvoja na drţavnom nivou, što bi se u krajnjoj iteraciji

trebalo reflektirati i na regionalni nivo.

Smatramo da se ništa posebno nije desilo s posljednjom izmjenom ovog

zakona, kojim se rokovi finansijskih izvještaja ali i finansijskog stanja

privrednih društava koja apliciraju za ovaj proces raĉunaju umjesto s 30. 09.

2013. s 30. 06. 2014. godine.

Istina, postoji vrlo mali broj privrednih društava na podruĉju FBiH, pa i s

podruĉja TK, koji će biti, ĉini se, uspješno okonĉan postupkom finansijske

konsolidacije. Svakako da je preteţiti cilj koji se ţeli postići nastavak rada i

poslovanje privrednog društva s akcentom na otvaranje novog raĉuna, a što

je trebao nadasve koliki-toliki broj privrednih društava sanirati. Osim toga,

cilj je bilo egzistiranje privrednih društava i nakon prestanka djelovanja

Zakona, sredine 2017. godine.

Uprkos postojanju finansijskog dispariteta, nestabilnosti poslovnih odnosa i

kontakata, nepripremljenosti dodatnog materijala koji sluţi za procjenu

sveukupnog stanja privrednog društva, kao i nepostojanju volje i spremnosti

u popuštanju i dogovoru od povjerilaca u odreĊenim situacijama te

nespremnosti ovlaštenih drţavnih organa koji su u realizaciji prioritetnog

204

cilja imali presudnu ulogu, kao što je Porezna uprava TK i FBiH, koliko je

procentualni osnov za sanaciju bar jednog privrednog društva bitan (Rudnik

soli „Tuzla“ d.d.), dovoljno govori o svrsi donošenja ovog zakona.

Dijelom u tome i vidimo smisao donošenja ovog zakona, kojim su drţavne

institucije, moţda posljednji put, pokušale pomoći posrnuloj privredi TK ali i

FBiH odnosno Bosni i Hercegovini kao drţavi u cjelini.

Literatura

1. Barbić, J. – M. Dika – A. Eraković – J. Garašić – N. Šepić (2001)

Novosti u stečajnom pravu, Organizator, Zagreb.

2. Bhandari, J. S. – L. A. Weiss (1996) Corporate Bankruptcy: Economic

and Legal Perspectives, Illustrated, Cambridge University Press.

3. Ĉokić-Dţinić, M. (2015) Postupak reorganizacije stečajnog duţnika u

legislativi BiH i zemljama Common Law/Civil Law pravnog sistema,

Off – Set Tuzla, Tuzla.

4. Ĉolović, V. – N. Milijević (2004) Stečajni postupak (teoretska

razmatranja, zakonski propisi, sudska praksa i obrasci za praktičnu

primjenu), Udruţenje pravnika Republike Srpske, „Glas srpski –

Grafika“, Banja Luka.

5. Ĉolović, V. (2009) Saradnja sudova i drugih organa u građanskim

stvarima u pravu Evropske unije, Institut za uporedno pravo Beograd,

Beograd.

6. Ĉolović V. (2010) Stečajno pravo, Banja Luka.

7. Dika, M. – A. Eraković – J. Garašić – Lj. Hrastinski-Jurĉec – V. Lovrić

– N. Marković – M. Vukelić (2003) Treća novela stečajnog zakona,

Narodne novine, Zagreb.

8. Dika, M. (2002) Pravne posljedice otvaranja stečajnog postupka,

Narodne novine, Zagreb.

9. Dukić-Mijatović, M. (2010) Vodič kroz stečajni postupak (Osvrt na

stečajno zakonodavstvo bivših jugoslovenskih republika), drugo

dopunjeno i izmijenjeno izdanje, Novi Sad.

10. Fiale, A. (2004) Dirrito fallimentare, XII ediz., Simone, edizione

giuridiche, Cernobio.

11. Fialski, H. (1994) Insolvency Law in the Federal Republic of Germany,

OECD.

12. Finch, V. (2009), Corporate Insolvency Law: perspectives and

principles, Cambridge University Press, Cambridge.

13. Frey, M. A. – S. K. Swinson – P. H. Frey (2006) An introduction to

bankruptcy Law, Thomson/Delmar Learning.

14. Gayghan, A. P. (2002) Chapter 11: Restructuring in Bankruptcy,

Mergers acquisition and Corporate restructurings, John Wiley & Sons,

New York.

205

15. Hajdarević, H. (2004) Stečajni i likvidacioni postupak u Federaciji BiH,

Centar za edukaciju i pruţanje intelektualnih usluga „Logos“ Sarajevo,

Sarajevo.

16. Halbrook, E. – R. W. Aigler (1915) Cases on the law of bankruptcy –

including the law offraudulent conveyances, Callaghan and company,

Chicago, preuzeto: www.google.books.com.

17. Hashi, I. (1995) The economic of Bankruptcy, Reorganization and

Liquidation: Lessen for EastEuropean Transitional Economies, Center

for Social and Economic Research -Staffordshire University Stoke on

Trent, U. K., Warsaw, preuzeto: www.case.com.

18. Hodţić, K. (2003) (Re)privatizacija i globalizacija, MeĊunarodni forum

Bosna, Sarajevo.

19. Lingard, J. R. (1989) Corporate Rescues and Insolvencies, Butterworth,

London.

20. LoPucki, L. M. – J. W. Doherty (2004) „The Determinants of

Professional Fees in Large Bankruptcy Reorganization Cases“, Journal

of Empirical Legal Studies.

21. Trifković, M. – M. Simić – V. Trivun (2004) Poslovno pravo – ugovori,

vrijednosni papiri i pravo konkurencije, Ekonomski fakultet Sarajevo,

Sarajevo.

22. Trivun, V. – M. Trifković – V. Silajdţić – J. Hošo (2007) Nacionalno i

evropsko pravo, Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.

23. Vasiljević, M. (2008) Kompanijsko i trgovinsko pravo: Priručnik za

polaganje pravosudnog ispita, knjiga 8, Sluţbeni glasnik, Beograd.

24. Velimirović, M. – V. Ĉolović – S. Spasić – N. Milijević (2008)

Aktuelna pitanja stečajnog prava, Udruţenje pravnika Republike

Srpske, Banja Luka.

25. Velimirović, M. (2010) Stečajno pravo, drugo izmijenjeno i dopunjeno

izdanje, Pravni fakultet Univerziteta Union u Beogradu, Beograd.

26. Program revitalizacije poslovanja privrednog društva „Konjuh“ d.d.

Ţivinice“ (juli 2012), (dokument izraĊen od Nadzornog odbora i uprave

društva; u izradi dokumenta korištena je pomoć vanjskih konsultanata i

istraţivaĉa Ekonomskog instituta iz Sarajeva).

27. Uputstvo o otvaranju i zatvaranju raĉuna za obavljanje platnih

transakcija i voĊenje evidencije, Sluţbene novine FBiH, br. 55 od 28.

decembra 2000, 61/05, 62/11.

28. Uredba o postupku finansijske konsolidacije, Sluţbene novine FBiH,

br.: 70/14 i 13/15.

29. Zakon o finansijskoj konsolidaciji privrednih društava na podruĉju

Federacije BiH, Sluţbene novine FBiH, br. 52/14.

30. Zakon o poreznoj upravi Federacije Bosne i Hercegovine, Sluţbene

novine FBiH, br.: 33/02, 28/04, 57/09, 40/10, 27/12, 7/13, 71/14 i

91/15.

31. Zakon o steĉajnom postupku FBiH, Sluţbene novine FBiH, br.: 29/03,

32/04 i 42/06.

http://www.google.books.com/

http://www.case.com/

207

Doc. dr. Lejla Hajdarpašić



UDK 016:050(497.6)"1955/2001"(049.3)

BIBLIOGRAFSKI PROJEKT DRUŠTVA BIBLIOTEKARA

FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE1

BIBLIOGRAPHIC PROJECT OF THE LIBRARY ASSOCIATION IN

FEDERATION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA2

Sažetak

Tekst je prikaz knjige Bibliografija Biltena Društva bibliotekara i Narodne

biblioteke NR BiH i časopisa Bibliotekarstvo: 1955–2001. autorica Nadine

Grebović-Lendo, Muamere Smajić, Merime Karamović i Alme Felić(Društvo

bibliotekara Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2016, 148 str.).

Summary

This text is a review of the book Bibliography of the Bulletin of Library

Association and National library of the People's Republic of Bosnia and

Herzegovina and journal Librarianship: 1955-2001. by Nadina Grebović-Lendo,

Muamera Smajić, Merima Karamović and Alma Felić, Sarajevo, Library

Association in Federation of Bosnia and Herzegovina, 2016, pp. 148.

Bibliografija Biltena Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH i

časopisa Bibliotekarstvo: 1955–2001. autorica Nadine Grebović-Lendo,

Muamere Smajić, Merime Karamović i Alme Felić ima ukupno 148

kompjuterski ispisanih stranica teksta, a sama bibliografija sadrţi

1 Prikaz knjige Bibliografija Biltena Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH i

časopisa Bibliotekarstvo: 1955–2001. Nadine Grebović-Lendo, Muamere Smajić, Merime

Karamović i Alme Felić(Društvo bibliotekara Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo,

2016, 148 str.). 2 Review of the book Bibliography of the Bulletin of Library Association and National

library of the People's Republic of Bosnia and Herzegovina and journal Librarianship:

1955-2001. by Nadina Grebović-Lendo, Muamera Smajić, Merima Karamović and Alma

Felić, Sarajevo, Library Association in Federation of Bosnia and Herzegovina, 2016, pp.

148.

208

reprezentativnih 1685 bibliografskih jedinica prikazanih hronološki, u

abecednom redoslijedu navoĊenja.

Bibliografija Biltena Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH i

časopisa Bibliotekarstvo: 1995–2001. raĊena je, de visu, korištenjem

ProCite alata za izradu bibliografija, unutar kojeg su autorice modificirale

ponuĊenu Journal Article ulaznu masku za unos podataka, ali i izlazni

bibliografski stil. Tokom bibliografske obrade odnosno u oblikovanju

bibliografskih jedinica autorice su uvaţile i dosljedno primijenile sve

bibliografske zakonitosti, to jest usvojile sve relevantne meĊunarodne

smjernice za izradu bibliografija.

Bibliografiju Biltena Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH i

časopisa Bibliotekarstvo: 1955–2001. prati Autorski registar, uvodne

napomene o Biltenu Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH i

časopisu Bibliotekarstvo te Napomene uz bibliografiju koje, ukazujući na

znaĉaj ovoj bibliografskog projekta, donose i jasne upute o strukturi te

korištenju bibliografije.

Kao poseban izazov ovoga bibliografskog poduhvata autorice, u

Napomenama, izdvajaju izradu Autorskog registra odnosno problematiku

razrješavanja brojnih na graĊi prisutnih oblika imena i prezimena autora te

prisustva velikog broja inicijala. Konsultirajući dostupne štampane i

elektronske izvore, a posebno se pritom referirajući na radove autora Slavka

Šimića i Mahmuda Traljića, autorice su, u mjeri u kojoj je to bilo moguće, a

posebno zahvaljujući i susretljivosti „ţivih izvora“, uspjele razriješiti

pojedine inicijale odnosno utvrditi prave oblike imena i prezimena autora

priloga.

Pored evidentnog poštivanja svih bibliografskih naĉela te pokušaja

utvrĊivanja pravih oblika imena i prezimena autora, ova bibliografija ima

posebnu vrijednost budući da je njen predmet Bilten Društva bibliotekara i

Narodne biblioteke NR BiH, koji je 1960. godine preimenovan u ĉasopis

Bibliotekarstvo.

Rijeĉ je o ĉasopisu koji ima poseban znaĉaj ne samo za

bosanskohercegovaĉku akademsku i struĉnu biblioteĉku zajednicu već i

biblioteĉke zajednice u regionu, te se izradom ove dugo nedostajuće

bibliografije Biltena Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH

odnosno Bibliotekarstva zapravo neupitno pomogla kako prezentacija tako i

reprezentacija razvoja prakse i teorije biblioteĉkih i informacijskih nauka na

našim prostorima.

209

Prvi broj Biltena Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH

objavljen jedavne 1955. godine, a nastao je kao zajedniĉki izdavaĉki projekt

Društva bibliotekara Narodne Republike Bosne i Hercegovine i Narodne

biblioteke Narodne Republike Bosne i Hercegovine, s ciljem da sluţi kao

platforma za uvezivanje bibliotekara, razmjenu iskustava, prikupljanje

statistiĉkih i drugih podataka u vezi sa biblioteĉkom infrastrukturom

Narodne Republike Bosne i Hercegovine. Bilten Društva bibliotekara i

Narodne biblioteke NR BiH karakterizirala je redovitost izlaţenja, jednom

mjeseĉno (osim u julu i augustu), sve do 1960. godine kada je Bilten Društva

bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH preimenovan u ĉasopis

Bibliotekarstvo, koji pak nastavlja izlaziti tromjeseĉno, u okviru Društva

bibliotekara Bosne i Hercegovine, a donoseći pritom brojne novine u

kontekstu grafiĉkog izgleda i tematskih cjelina ĉasopisa tokom 70-ih i 80-ih

godina prošlog stoljeća.

Redovitost izlaţenja Bibliotekarstva je prekinuta u ratnom periodu, 1992–

1995, a njegov posljednji broj je objavljen 2002. godine.

Izradom Bibliografije Biltena Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR

BiH i časopisa Bibliotekarstvo: 1955–2001. omogućio se cjelovit, pouzdan

bibliografski uvid u pravilnike, zakone, standarde koji su ureĊivali oblast

bibliotekarstva na našim prostorima ali i materijale sa brojnih skupština i

savjetovanja Društva bibliotekara Bosne i Hercegovine, seminare,

informacije o izdanjima izdavaĉkih kuća, preglede i anotacije odabranih

ĉlanaka iz oblasti bibliotekarstva, te razliĉite statistiĉke analize, osvrte,

znanstvene i struĉne ĉlanke i brojne druge priloge Biltena Društva

bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH, kasnije Bibliotekarstava, s

prekidima u njegovu objavljivanju, te do njegovog konaĉnog i nezasluţenog

gašenja 2002. godine.

Spomenuti brojni i raznovrsni prilozi, tj. razliĉiti zapisi u vezi sa

biblioteĉkim i informacijskim naukama na našim prostorima – zabiljeţeni u

Biltenu Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH i Bibliotekarstvu,

a koji su, uz navedene prekide u objavljivanju, nastajali u vremenskom

okviru od skoro pola stoljeća – konaĉno su, zahvaljujući ovom

bibliografskom projektu, okupljeni na jednom mjestu.

Bibliografiju Biltena Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH i

časopisa Bibliotekarstvo: 1955–2001. otuda treba prepoznati ne samo kao

napor Društva bibliotekara Federacije Bosne i Hercegovine usmjeren ka

osmišljavanju i realizaciji znaĉajnih, a nedostajućih bibliografskih projekata,

veći kao temelj za predstojeće neophodne bibliografske aktivnosti ali i

210

izdavaĉke inicijative Društva bibliotekara FBiH koje bi se moţda mogle

usmjeriti upravo u pravcu pokretanja znanstvenog ĉasopisa u oblasti

biblioteĉkih i informacijskih nauka kao organa Društva bibliotekara FBiH.

Posebno u vezi sa Bibliografijom Biltena Društva bibliotekara i Narodne

biblioteke NR BiH i časopisa Bibliotekarstvo: 1955–2001. raduje uĉešće

studentica Odsjeka za komparativnu knjiţevnost i bibliotekarstvo

Filozofskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu u bibliografskoj obradi Biltena

Društva bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH i Bibliotekarstva, te je

oĉekivati da će Društvo bibliotekara FBiH i u nadolazećem periodu njegovati

angaţman studentica i studenata Odsjeka za komparativnu knjiţevnost i

bibliotekarstvo Filozofskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu u ovakvim i

sliĉnim projektima.

U kontekstu prethodno spomenutog, Bibliografiju Biltena Društva

bibliotekara i Narodne biblioteke NR BiH i časopisa Bibliotekarstvo: 1955–

2001. treba prepoznati kao izuzetno korisno bibliografsko štivo za

istraţivanje razvoja prakse i teorije biblioteĉkih i informacijskih nauka na

našim prostorima od sredine do kraja 20. stoljeća.

211

In Memoriam

213

Prof. dr. Enes Durmišević



BOSNA JE BILA NJEGOV STVARNI SVIJET

In memoriam (Mustafa Imamović, Gradaĉac,1941. – Sarajevo, 2017)

BOSNIA WAS HIS REAL WORLD

In memoriam Mustafa Imamović (Gradaĉac, 1941 – Sarajevo, 2017)

Na poĉetku ove godine, u ponedjeljak u popodnevnim satima 23. januara,

umro je profesor emeritus Mustafa Imamović, dugogodišnji nastavnik

Pravnog fakulteta Univerziteta u Sarajevu. Bosanskohercegovaĉka

akademska i intelektualna zajednica ostala je bez svog istaknutog ĉlana, ĉije

djelo je ostavilo neizbrisiv peĉat na noviju historiju Bosne i Hercegovine. U

ĉetvrtak 23. januara obavljena je komemoracija u velikoj sali Univerziteta u

Sarajevu i dţenaza u haremu Begove dţamije koju je klanjao reisul-ulema

Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini Husein ef. Kavazović. Isti dan

Imamović je pokopan na Gradskom groblju Bare.

Mustafa Imamović roĊen je u Gradaĉcu 29. januara 1941. godine. Osnovnu

školu i gimnaziju završio je u rodnom gradu, a Pravni fakultet u Beogradu

1963. godine. Nakon uspješno završenog studija prava primljen je za

asistenta na Katedri za istoriju drţave i prava na Pravnom fakultetu u

Beogradu. Historiji drţave i prava, posebno Bosne i Hercegovine, posvetit će

sav svoj ţivot.

https://www.google.ba/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiMpKP2m_rWAhXG1RQKHRSvCEkQjRwIBw&url=https://digital.avaz.ba/smrtovnice?strana=22&psig=AOvVaw0q069giXeOxg_NLTQx7zPf&ust=1508417578412904

214

Nakon odbrane magistarske radnje (1967) i doktorske disertacije (1971),

izbora za docenta (1972) i odsluţenja vojnog roka Imamović se vraća svojoj

Bosni 1973. godine, kada poĉinje svoj radni vijek i nastavniĉku i nauĉnu

karijeru na Pravnom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. U zvanje vanrednog

profesora izabran je 1977, redovnog 1982. godine. Profesor emeritus postao

je nakon penzioniranja, 2011. godine.

Bio je Fulbrightov stipendista na Univerzitetu u Michiganu pri Centru za

ruske i istoĉnoevropske studije (šk. 1977/1978) na kom je gostovao i nakon

agresije na Bosnu i Hercegovinu (šk. 1999/2000), gostujući profesor na

Univerzitetu Yale u New Havenu (šk. 1983/1984), na Centralno-evropskom

univerzitetu u Budimpešti (šk. 1997/1998), na kraćim boravcima na

Univerzitetu u Chicagu (1985) i Univerzitetu u Amsterdamu – Institutu za

meĊunarodne odnose (šk. 1998/1999).

Predavao je na pravnim fakultetima u Beogradu, Sarajevu, Rijeci, Banjoj

Luci i Mostaru sve historijsko-pravne discipline (nacionalnu i opću pravnu

historiju i rimsko pravo).

Uĉestvovao je na mnogobrojnim domaćim i meĊunarodnim nauĉnim

skupovima. Bio je dekan Pravnog fakulteta u Sarajevu (1992–1994),

prodekan za nastavu (1980), predsjednik Savjeta (1988–1989), predsjednik

Upravnog odbora i upravnik Biblioteke; predsjednik Upravnog odbora

Instituta za istoriju u Sarajevu, glavni i odgovorni urednik ĉasopisa Pregled

(i njegovog izdanja na engleskom jeziku –Survey 1978–1980) i Ljudska

prava (2000–2008), ĉlan redakcije Gledišta (1969–1973) i Godišnjaka

Pravnog fakulteta u Sarajevu, ĉlan Društva istoriĉara BiH itd.

Za svoj nauĉni i akademski rad dobio je Šestoaprilsku spomen-plaketu Grada

Gradaĉca (1979), republiĉku nagradu za nauku „Veselin Masleša“ (1987),

Šestoaprilsku nagradu Grada Sarajeva zadjelo Historija Bošnjaka (1998),

Povelju Univerziteta u Sarajevu povodom 50 godina osnivanja i rada (1999),

Zlatnu znaĉku Općine Gradaĉac (1999), Nagradu za nauku BKZ „Preporod“

(2003), Nagradu za najbolju struĉnu knjigu, za djelo Historija drţave i prava

BiH u okviru XVI MeĊunarodnog sajma knjiga i uĉila (2004), nagradu

„Najbolji autor“ za djelo Knjige i zbivanja, koju je dodijelilo Udruţenje

izdavaĉa i knjiţara BiH (2008) itd.

Objavio je oko30 monografskih publikacija i udţbenika i više od 600

bibliografskih jedinica, ĉlanaka, rasprava, studija i osvrta (vidjeti: Roţajac-

Zulĉić, Mirela, Ivana Teronić,Građa za bibliografiju Mustafe Imamovića,

University press, Magistrat, Sarajevo, 2009), što je zaista impresivno.

215

U ĉast Mustafe Imamovića, još za njegovog ţivota, njegove kolege sa

Katedre za historiju prava i komparativno pravo na Pravnom fakultetu u

Sarajevu, njegovi magistranti, doktoranti i prijatelji sa pravnih fakulteta u

bivšoj zajedniĉkoj drţavi odrţali su dva simpozija. Prvi je odrţan u

Gradaĉcu, u organizaciji Instituta za historiju u Sarajevui Biblioteke „Alija

Isaković“ iz Gradaĉca, 23–25. oktobra 2009, povodom 45 godina nauĉnog i

publicistiĉkog rada Mustafe Imamovića. Drugi skup, povodom 50 godina

Imamovićevog nauĉnog i publicistiĉkog rada, odrţan je 28. i 29. novembra

2014. godine u Tuzli. Pokrovitelj ovog skupa bio je Zavod za zaštitu

kulturnog i historijskog naslijeĊa Tuzlanskog kantona. Uĉesnici su,

uglavnom, bili isti kao i na prethodnom simpoziju i sa oba simpozija

objavljeni su zbornici radova koji su dostupni nauĉnoj javnosti.

Radovi Mustafe Imamovića prevoĊeni su na engleski, njemaĉki, turski,

albanski, ruski, arapski i perzijski jezik. Njegova knjiga Historija drţave i

prava Bosne i Hercegovine prevedena je na engleski jezik pod naslovom

Bosnia and Herzegovina – evolution of its political and legal institution

2006. godine. Knjiga Historija Bošnjaka, koja je štampana u nekoliko

desetina hiljada primjeraka (legalno, ali i ilegalno, dakle, izdavaĉi i ĉitaoci

prepoznaju „pravu“ literaturu) već odavno je trebala biti prevedena na turski

jezik.

Imamović je 1967. godine magistrirao na Pravnom fakultetu u Beogradu

odbranivši magistarski rad pod naslovom Pravni poloţaj verskih zajednica

za vreme šestojanuarske diktature.

U vrijeme kada je bilo oportuno pisati o narodnooslobodilaĉkoj borbi,

radniĉkom pokretu i radniĉkom samoupravljanju, bratstvu i jedinstvu,

Titovom doprinosu razvoju Jugoslavije, „truhlom“ zapadnom kapitalizmu,

pokretu nesvrstanih itd., Imamović se opredjeljuje za potpuno nepopularnu

temu svoje magistarske radnje. Izabravši ovakvu temu, on odbacuje stav

totalitarnog mišljenja koje nameće tezu da ono jedino sve zna o historiji,

njezinom toku, ciljevima, prirodnim procesima i društvenom razvitku.

Imamović shvata da historijski trenutak u kom piše ne smije biti jedini

kriterij vrijednosti, estetskoga i istine, jer bi takvim poimanjem sva historija

postala irelevantna. On je humanist, on zna da selektivni pristup historiji

predstavlja prepreku za dijalog meĊu ljudima, zajednicama, narodima,

kulturama, civilizacijama.

Prilikom višegodišnjih razgovora sa Imamovićem, kao mentorom na

magistarskoj i doktorskoj disertaciji, kolegom, prijateljem i bliskim

saradnikom sa Katedre i Fakulteta, njegovo objašnjenje zašto je odabrao baš

tu i takvu temu za svoju magistarsku radnju je da Bošnjaci (tada Muslimani)

u to vrijeme imaju jedinu instituciju, Islamsku zajednicu. Ĉak i poslije

216

„priznanja“ Muslimani nemaju svoje nacionalne institucije sve do pada

komunizma, te je stoga svojom magistarskom radnjom ţelio makar podsjetiti

na ovu instituciju u šezdesetim godinama, upravo kada u partijskim

forumima poĉinje rasprava o „priznanju“ muslimanske nacije. Da bi IZ

mogao tretirati kako-tako, morao ju je obraĊivati u „paketu“ sa drugim

vjerskim zajednicama, pravoslavnom i katoliĉkom te Jevrejskom

zajednicom. Tako je ĉesto u razgovoru, dijalogu i „kafama“ potpisniku ovih

redova na svaki kritiĉkiji osvrt na rad i organizaciju Islamske zajednice u

BiH (autor ovog teksta je pod mentorstvom M. Imamovića svoj magistarski

rad odbranio na Pravnom fakultetu u Sarajevupod naslovom Uspostava i

pravni poloţaj Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini 1882–

1899.), odgovarao: „Zapamti, to je jedina 'nacionalna' institucija koju smo

imali od 1945. do devedesetih. To moraš imati u vidu!“ S druge strane, on

smatra da je, u doba Kraljevine Jugoslavije, „vjerska komponenta

nacionalnog pitanja, mada vrlo znaĉajna, ostala u sjenci ĉisto politiĉko-

stranaĉkih sukoba i odnosa u kojima je bezobzirno arbitrirala monarhija,

odnosno dinastija KaraĊorĊevića kao kljuĉna drţavna institucija.“ Naravno

da u novoj Jugoslaviji IZ nije bilasamo u sjenci tadašnjeg politiĉkog reţima

nego u njegovoj potpunoj kontroli.Imamović će ovu svoju magistarsku

radnju, pri kraju radnog vijeka, dijelom rekonstruirati i objaviti pod

naslovom Vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji između dva

svjetska rata, 2008. godine. Imamović je i jedan od uĉesnika „drugog

bošnjaĉko-muslimanskog nacionalno-kulturnog preporoda“ (Š. Filandra),

zajedno sa znaĉajnim bošnjaĉkim intelektualcima sedamdesetih godina

prošlog stoljeća.

Daleko bi nas odvelo nabrajanje objavljenih knjiga i monografija rahmetli

profesora Imamovića. Potrebno je pobrojati makar one najznaĉajnije.

Doktorska disertacija pod naslovom Pravni poloţaj i unutrašnjo-politički

razvitak BiH 1878–1914. je objavljena 1976. godine u poznatoj sarajevskoj

izdavaĉkoj kući „Svjetlost“ i do sada je imala tri izdanja. Ona predstavlja

„cjelovit pogled na period austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine do

dramatiĉnih dogaĊaja obiljeţenih Sarajevskim atentatom, a zatim Prvim

svjetskim ratom“, napisao je Muhamed Hadţijahić, predstavljajući knjigu u

„Borbi“ 9. aprila 1977. godine, dok je poznati Robert Donia sa Miĉigenskog

univerziteta za treće izdanje napisao da je Imamović „ stvorio lako ĉitljivo

djelo o politiĉkom stranaĉkom organiziranju i pravnom razvitku, koje je na

jedan takav autoritativan naĉin bilo osloboĊeno svih ideoloških pretpostavki.

Njegova historija nije ništa manje ĉitljiva i aktuelna nego što je bila i onda

kad se prvi put pojavila.“

Doba agresije i rata protiv Bosne i Hercegovine iznjedrit će najbolja

ostvarenja Mustafe Imamovića. Doţivjevši pokušaj uništenja Bošnjaka, on

ţeli odgovoriti i odbraniti se istinom o Bosni i Bošnjacima, te piše svoje

217

najpoznatije djeloHistorija Bošnjaka. Doba patnje znaĉilo jedoba stjecanja

iskustva, jer stjecanje iskustva znaĉi patiti. Imamović, pišući svoju Historiju

Bošnjaka, ne gubi nadu u tako bezizlaznoj situaciji, jer njegova „nada je

dolazila od onih koji nisu imali nikakve nade“, od onih koji su zajedno s

njim podnosili „evropsku genocidnu strast“ (M. Imamović) u opkoljenom

gradu.

Šta je ţelio postići ovom knjigom, autor objašnjava, izmeĊu ostalog, u

Uvodu: „Za ovu sam se knjigu pripremao još od rane mladosti, voĊen

znatiţeljom, ali i onim Kantovim kategoriĉnim imperativom da ĉovjek mora

djelovati tako da naĉela njegove volje mogu u svako doba postati općim

zakonom. Ţelio sam se jednostavno orijentirati u svijetu, a uslov za to je bio

da saznam ko sam, odakle sam, gdje sam i kuda idem.“ Imamović prošlost ne

negira, on je integrira.

Veoma mnogo prikaza napisano je o ovoj Imamovićevoj knjizi. Tako

Miljenko Jergović o njoj piše: „Imamovićeva knjiga ĉita se kao lijepo

ispriĉana priĉa u ĉiju faktiĉnost i autentiĉnost ĉitatelj moţe, ali i ne mora

vjerovati. Takva je, uostalom, svaka sintetska povijest nekoga naroda,

pogotovu ako je piše ĉovjek nesumnjivog literarnog dara, a u pisanju ga ne

vodi naĉelo mrţnje.“

Historija Bošnjaka Mustafe Imamovića je, u to nema nikakve sumnje,

iznimno vrijedna knjiga, ali njezina vrijednost više se tiĉe onoga ĉega u njoj

nema, a što je s obzirom na krvavu bosansku logiku bilo oĉekivano.

„U ovoj knjizi nema nacionalne mrţnje, programa za istrebljenje, niti

pokušaja da se ijednom bosanskom narodu i ijednom bosanskom svijetu

oduzme pravo na budućnost ove zemlje“ (Tjednik, 13. februar 1998. I(51),

65. i Oslobođenje 15. mart 1998, 6).

Prije Historije Bošnjaka Imamović je 1996. godine objavio Bošnjaci u

emigraciji:Monografija Bosanskih pogleda 1955–1967, koja predstavlja

prvu studiju o bošnjaĉkoj emigraciji.

U periodu rata i nakon toga Imamović izdaje nekoliko udţbenika o historiji

drţave i prava Bosne i Hercegovine za studente Pravnog fakulteta u Sarajevu

i na taj naĉin postaje jedan od kljuĉnih utemeljitelja historije drţave i prava

Bosne i Hercegovine kao nauĉne discipline davši joj legitimitet svojim

velikim nauĉnim opusom. Ovaj nastavni predmet doţivjet će punu

afirmaciju, gore spomenutim, ĉetvrtim izdanjem Historije drţave i prava

Bosne i Hercegovine koje je prevedeno i na engleski jezik.

Daleko bi nas odvelo, pored već gore spomenutih, nabrajanje svih

objavljenih knjiga, monografija i udţbenika Mustafe Imamovića, ali ćemo

spomenuti još neke, ĉiji naslovi upućuju zainteresiranog ĉitaoca na tematiku

kojom se bave. To su: Bilješke o razvitku i metodu historijsko-pravne nauke

218

(2008), Knjige i zbivanja (2008), Zemaljski štatut u ustavnoj historiji Bosne i

Hercegovine (2010), Knjiga pamćenja (2013) i dr. Imamović je i u

koautorstvu sa Atifom Purivatrom i Rusmirom Mahmutćehajićem izdao

Muslimani i bošnjaštvo (1991), Atifom Purivatrom i Kemalom Hreljom

Ekonomski genocid nad bosanskim Muslimanima (1993), te sa grupom

autora Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog

svjetskog rata (1994). U srţi njegovog nauĉnog opusa Bosna zauzima

centralno mjesto.

Njegov interes i javni angaţman potvrĊuje i nekoliko stotina ĉlanaka

objavljenih u publikacijama, ĉasopisima i novinama. Dovoljno je samo

navesti neke od naslova koji zorno pokazuju njegov interes i angaţman za

sva društvena zbivanja koja se tiĉu svakog graĊanina, a intelektualca

posebno. Imamović ne ostaje gluh na sve te pojave jer odbija biti „ĉovjek

jedne dimenzije“, jer je znao da u tom sluĉaju postajemo i „društvo jedne

dimenzije“. On svojim intelektualnim angaţmanom, svojim stavom ne

pristaje na pasivnost i odbija da humanizam zamijeni scijentizmom, koji

ĉesto postaje svrha samom sebi,postajući „znanje od kog koristi nema“. Za

njega je to znaĉilo karijerizam, egoizam ili, još gore, neodgovornost koju

prakticiraju neki intelektualci, zamjenjujući vrlo vješto teze: svoju socijalnu

ravnodušnost nazivaju intelektualnom slobodom.A istina je na drugoj strani:

niti su oni intelektualci niti oni ţive intelektualnu slobodu. Ovakav stav o

vrijednosno neutralnoj nauci najbolje pokazuje savremeni svijet, svijet

ratova, terora, gladi, ekoloških problema, migracija, rasizma, fašizma,

siromaštva i netolerancije uprkos tehniĉkom napretku

ĉovjeĉanstva.Gubljenjem odreĊenih vrijednosti i ljudski ţivot postaje

bezvrijedan. Savremeni ĉovjek je postao „etiĉki nepismen“, bez ikakve

moralne odgovornosti i onda je sasvim realno da se „aušvici“ i „srebrenice“

u budućnosti multipliciraju. Intelektualci su odavno postali najamni radnici.

„Svijet slavi svoju vlastitu ludost kao svoju racionalnost“ (H. Markuse).

Naslovi ĉlanaka govore sami za sebe, posebno kada se ima u vidu kontekst,

vrijeme njihovog objavljivanja: Istoriju i knjiţevnost Muslimana uvrstiti u

nastavni program (1968), O uvođenju naziva Musliman (1969), Nacionalni i

politički razvitak Muslimana (1969), Veče muslimanske poezije (1972),

Glose uz prvu antologiju muslimanske knjiţevnosti (1973), Postanak i

razvitak moderne muslimanske knjiţevnosti (1974), Islamski koncept drţave

(1974), Panislamizam i „panislamizam“ (1982), Nacionalno pitanje u

Jugoslaviji (1988), Islam i jugoslavenska kriza (1988), Naziv Musliman

(1990), Muslimani spram bošnjaštva (1990), Posebnost statusa Bosne i

Hercegovine (1991), Svi srpsko-muslimanski odnosi (1991), Velikosrpska

ideja i njeni projekti (1991), Projekat sile i svršenog čina: Stevan Moljević –

1941. i 1991. (1991), Korijeni i vanjski uticaji: šta je i kako postalo

219

„Načertanije“ (1991), Pregled istorije genocida nad Muslimanima u

jugoslavenskim zemljama (1991), Muslimani u kliještima nacionalnih

programa (1991), Zaboravljeni Zmaj od Bosne (1991), Različito

razumijevanje islama (1991), Stodeset godina Rijaseta (1991),Povratiti

pamćenje Muslimana (1992), Drţavnost i granice Bosne i Hercegovine

(1992), Nastavak rata do konačne podjele (1992), Smrt fašizmu: Sloboda

narodu (1992), Rebarbarizacija Evrope (1993),Izgubili smo arebicu,

sačuvajmo ćirilicu (1994), Jugoslavenstvo je uvijek bilo velikosrpstvo

(1994), Okovana Bosna (1995), Sloboda misli poslije Daytona (1996),

Pojam i drţavnopravna definicija Sandţaka (1996), Agresija na Bosnu i

Hercegovinu i njene neposredne posljedice (1997), Hajduci i četnici (2000),

Bošnjaci (2000), Srbi i rat protiv Bosne i Hercegovine (2001), Izgradnja

Bosne i Hercegovine kao moderne drţave (2001), Drţava plaća svoje

rušenje (2002), Izgradnja historije drţave i prava Bosne i Hercegovine kao

nacionalne naučne discipline do kraja tridesetih godina XX stoljeća (2002),

Holokaust ili bosanska kataklizma (2002), Bošnjački etnos: identitet i ime

(2003), Identitet Bošnjaka u XX stoljeću (2003), Politički identitet Bosne i

Hercegovine i njene granice (2003), Rat je teška škola (2005), Stare i nove

prijetnje genocidom (2005), Komercijalizacija visokog školstva (2005),

Antifašizam i Bosna i Hercegovina kao drţava (2005) itd.

Koliko je Imamović intelektualno pošten ali i hrabar, neka ilustrira samo

tekst Istoriju i knjiţevnost Muslimana uvrstiti u nastavni program koji je

objavio 1968. godine, prije nego je zvaniĉno „priznata“ nacionalna odrednica

Musliman. On piše kako bi „bilo neophodno proširiti program u školama

kako bi nastavom bila obuhvaćena istorija Muslimana i njihove knjiţevnosti“

(Oslobođenje, 30. maj 1968). U to doba on je zaposlen kao viši asistent na

Pravnom fakultetu u Beogradu. I tako dosljedno do kraja ţivota. On odbija

kriterij nauĉne objektivnosti podrediti kriteriju politiĉke lojalnosti. Zar,

svima nama, uţasna agresija na Bosnu i Hercegovinu i genocid nad

Bošnjacima ne pokazuje i dokazuje poznatu krilaticu o ponavljanju historije

onima koji je ne nauĉe. Historija je kao utvara, ona se stalno vraća; ako je

otjeramo, opet će doći; ako joj ne priznamo pravo koje ima (istina, „onako

kako se desilo“), ona će se vratiti i traţiti i ono na što nema pravo.

Tokom agresije i opsade Sarajeva (1992–1995) Imamović, uprkos svemu,

odbija napraviti ustupak zlu. On ne pristaje da se, moţda nekad u budućnosti,

pita kako je mogao šutjeti u tom teškom vremenu. I zato nije šutio. Pisao je,

jer je znao da za Bosnu i njen narod postoji budućnost samo ako u nju

vjeruje. A on je vjerovao. Bilo je to vrijeme kada smo stjecali svijest o

slobodi, a ako se krajnji smisao historije ne vidi u ostvarivanju vrhovnih

vrijednosti ţivota – slobode, istine, pravde, dobrote, ljubavi, svetosti ţivota

itd. – onda ni historija niti ţivot nemaju smisla.

220

O Imamovićevoj intelektualnoj dosljednosti najbolje govore njegove dvije

knjige, Knjige i zbivanja i Knjiga pamćenja koje saĉinjavaju Imamovićevi

tekstoviobjavljeni od šezdesetih pa sve do godina izdanja, 2008. i 2013.

godine u izvornom obliku, bez bilo kakvih lektorskih ili uredniĉkih

intervencija. Bio je to njegov zahtjev. Iako je izmeĊu prvog i posljednjeg

teksta proteklo skoro pedeset godina, uz velike društvene promjene,

Imamović nema problema sa svojom bibliografijom jer ona ne iziskuje

nikakvo retuširanje, koje bi rado izvršili mnogobrojni autori labilne moralne

strukture na prostoru bivše Jugoslavije. On u svojim tekstovima ne nosi

nikakav „ideološki prtljag“, kojeg bi se rado odrekao u svom zrelom

dobu.Njegove knjige ţive i ţivjet će i poslije njegove smrti za razliku od

nekih autora koji se stide svojih „ranih radova“ i kojih bi se rado odrekli, jer

takve knjige „umru“ i prije njihovih autora, oĉeva mrtvoroĊenih knjiga. To

su knjige koje niko ne ĉita.

Nastavniĉko-pedagoški Imamovićev rad trajao je preko ĉetrdeset godina.

Kroz sve to vrijeme pokazivao je „nepokolebljivu vedrinu“ u komunikaciji

sa studentima. Njegov moto je bio: „Male ocjene na ispitima daju oni koji su

i sami dobijali male ocjene“. To je bila najveća osuda profesora-terminatora,

oholih i iskompleksiranih, onih koji nikada nisu razluĉili šta bi to bilo

suštinsko i minimalno za pozitivnu ocjenu, jer je bolje ne biti sasvim u

pravu, nego biti previše. Na taj naĉin ţelio je legitimirati i motivirati studenta

da se emotivno poistovjeti sa vlastitom poviješću. Vjerovao je da se

obrazovanjem moţe utjecati na dušu naroda i nataj naĉin, donekle,predvidjeti

njegovu budućnost.Za njega nije bilo vaţno samo pamćenje (historijskih

ĉinjenica i dogaĊaja) nego i kritiĉko mišljenje. Dakle, historiju uvaţavati, a

ne oboţavati! Sami smo svjedoci kuda vodi oboţavanje historije.

Hirurškom preciznošću znao je odmah prepoznati studente koje je nazivao

politikantima. Bili su to studenti, najĉešće aktivisti, podmladak politiĉkih

stranaka svih spektara. Liĉili su jedni na druge k’o jaje jajetu. Vjerovatno

kopirani stariji ĉlanovi njihovih partija. Uglavnom su bili drski, bezobrazni,

bez dostojanstva, ulizice, licemjerni.U takvim prilikama uvijek mi je

naumpadala ĉuvena izreka najvećeg sina (brata?!) svih jugoslavenskih

naroda: „Narod koji ima ovakvu omladinu ne treba da brine za budućnost!“

A kada je ta ista omladina sazrela i zauzela politiĉke poloţaje i funkcije,

razorila je i uništila zemlju, poĉinila straviĉne zloĉine, pa ĉak i genocid!

Studenti trebaju svoju nacionalnu historiju posmatrati kao svoju historiju, da

budu ponosi na njena ostvarenja, ali istovremeno da se stide njenih nepravdi.

Zar danas u Bosni i Hercegovini ne stojimo pred ovim problemima na putu

ka budućnosti, pomirenju, ispravljanju povijesnih nepravdi itd. Ĉovjek se ne

raĊa kao dovršeno biće (biološki svakako), stoga proces obrazovanja i

221

odgoja koji vodi ka svestrano razvijenoj liĉnosti ima smisla: on je kritika

ĉovjeka kao (samo) biološkog bića.

Imamović je bio angaţirani, a ne regrutirani intelektualac, rekao je to na

komemoracijišef Katedre za historiju prava i komparativno pravo na

Pravnom fakultetu u Sarajevu, jer on nije pisao za klasu, partiju ili grupu. On

je pisao za ljude koji su sposobni da se bore da misle i da djeluju. „Ako

filozofi nisu uvijek historiĉari, poţeljno je da svi historiĉari budu filozofi“

(E. Gibon). Imamović je bio historiĉar-filozof.

I na kraju, istine radi i historije radi, treba reći da je Akademija nauka i

umjetnosti (ANU) BiH odbila primiti Mustafu Imamovića za svoga ĉlana

2001. godine. Zar je um i moral protjeran i iz ove institucije? Nauke i

umjetnosti?! Taština, zavist, zloba ..., šta li je? Oĉito je: Imamović je bio

iznad toga. Njegova literatura to potvrĊuje.

223

UPUTE ZA AUTORE

Ĉasopis Pregled je jedan od najstarijih ĉasopisa u Bosni i Hercegovini koji, sa

kraćim i duţim prekidima, izlazi od 1910. godine.

Ĉasopis Pregled afirmira stvaralaštvo nauĉnih radnika Univerziteta u Sarajevu kao i

drugih istraţivaĉa iz oblasti društvenih i humanistiĉkih nauka. Prioritet se ogleda u

nauĉnom pristupu teorijske elaboracije savremenih socijalnih, ekonomskih, pravnih

i politiĉkih procesa u Bosni i Hercegovini ali i svijetu. Ĉasopis pruţa mogućnost

nauĉnoj, knjiţevnoj, kulturnoj, društvenoj i ekonomskoj javnosti da prezentira

bosanskohercegovaĉke i evropske kulturnohistorijske tokove i protivrjeĉnosti.

Pozivamo autore da dostavljaju svoje radove i priloge koji sadrţajem odgovaraju

osnovnim tematskim opredjeljenjima Pregleda. U ĉasopisu objavljujemo tekstove

koji podlijeţu anonimnoj recenziji.

U ĉasopisu se objavljuju sljedeće kategorije tekstova:

Ĉlanci:

- izvorni nauĉni ĉlanci;

- pregledni nauĉni ĉlanci;

- kratki nauĉni ĉlanci;

- struĉni ĉlanci;

Pogledi i mišljenja

- eseji

Osvrti i prikazi:

- izlaganja sa nauĉnih i struĉnih skupova;

- osvrti;

- prikazi;

- prilozi;

- prijevodi.

Da bi bili objavljeni u ĉasopisu, tekstovi trebaju biti oblikovani prema sljedećim

uputama:

Oblikovanje teksta

1. dokument pohraniti u programu MS Word (*.doc ili .docx format);

2. stranica standardne veliĉine (A 4);

3. single prored za cijeli rad;

4. font Times New Roman, 12 pt;

5. margine 2,5 cm;

6. ne koristiti nikakve stilove;

7. ne ureĊivati zaglavlje (Header) niti podnoţje (Footer) dokumenta;

8. obavezno brojĉano oznaĉiti stranice.

224

Struktura rada

1. ime i prezime autora/ice i profesija;

2. naziv institucije u kojoj radi;

3. e-mail adresa autora/ice;

4. naslov rada na bosanskom/hrvatskom/srpskom i engleskom jeziku;

5. saţetak (do 250 rijeĉi u trećem licu) i kljuĉne rijeĉi na

bosanskom/hrvatskom/srpskom i engleskom jeziku;

6. spisak korištene literature.

- Kada autori elaboriraju pojedine segmente nekog problema, tekstovi trebaju

sadrţavati koncizne podnaslove;

- U sluĉajevima kada se koriste kratice i simboli, uz rad moraju obavezno biti

priloţena objašnjenja;

- Kada rad sadrţi ilustracije, fotografije, grafikone, tabele i sl., iste moraju biti

numerisane i sa navedenim izvorom iz kojeg su preuzete;

- Obim rada je ograniĉen do šesnaest (16) stranica teksta, ukljuĉujući sve

dijelove rada;

- Saţetak rada treba sadrţavati opći prikaz teme, metodologiju rada, rezultate i

zakljuĉak;

- Kljuĉne rijeĉi trebaju sadrţavati bitne pojmove koji se pojavljuju u tekstu, ali ne

opće i preširoke pojmove;

- Na kraju rada se navodi numerisan spisak korištene literature poredane

abecednim redom po prezimenu autora, u kojem se ne vrši selekcija izvora (na

monografije, ĉasopise, zbornike, arhivsku graĊu, web stranice i sl.). Ukoliko se

navodi više radova jednog autora, radovi se navode hronološkim redom;

- U radovima će se poštovati jezik autora (bosanski, hrvatski ili srpski), kao i

pismo teksta (latinica ili ćirilica);

- Dostavljeni tekstovi trebaju biti lektorisani.

Bez navedenih elemenata nijedan rad neće biti objavljen.

Molimo autore/ice da se pridrţavaju Harvardskog sistema navoĊenja i citiranja

(http://library.leeds.ac.uk/skills-referencing-harvard).

U Harvardskom sistemu citiranja bibliografske bilješke u zagradama unutar teksta

se navode sljedećim redoslijedom: prezime autora, zatim godina objavljivanja

navedenog teksta. Na primjer: (Imamović, 2008).

Knjige:

Knjige sa jednim autorom:

Imamović, M., 2008. Knjige i zbivanja. Sarajevo: Magistrat.

Svaki autor treba dostaviti izjavu da je rad autorsko djelo i da nije prethodno

objavljen, niti će biti ponuĊen drugom ĉasopisu na objavljivanje.

http://library.leeds.ac.uk/skills-referencing-harvard

225

Knjige sa dva autora:

Hartman, K., Ackermann, E., 2004. Searching and Researching on the

Internet and World Wide Web. 4 izd. Franklin: Beedle & Associates Inc.

Knjige sa tri autora:

Lasić-Lazić, J., Laszlo, M., Boras, D., 2008. Informacijsko čitanje. Zagreb:

Zavod za informacijske studije.

Knjige sa više od ĉetiri autora:

Talović, M. et al., 2011. Notacijska analiza u nogometu. Sarajevo: Fakultet

sporta i tjelesnog odgoja.

Poglavlje u knjizi:

Šunjić, M., 1996. Odnosi Bosne i Venecije u vrijeme vladavine Tvrtka I. U: Šunjić,

M. Bosna i Venecija (odnosi u XIV i XV st.). Sarajevo: HKD Napredak. Str. 53-79.

Elektronske knjige:

Pušina, A., 2014. Stil u psihologiji: teorije i istraţivanja. [e-knjiga] Sarajevo:

Filozofski fakultet. Dostupno na: http://www.ff-

eizdavastvo.ba/Books/Stil_u_psihologiji_teorije_i_istrazivanja.pdf

[25. 09. 2014.].

Nauĉni i struĉni rad u zborniku ili zbirci radova:

Dizdar, S., 2010. Slika stanja Bolonjskog procesa u Bosni i Hercegovini. U:

Mitrović, P. ur. Zbornik radova sa međunarodnih okruglih stolova o implementaciji

Bolonjskog procesa u Federaciji Bosne i Hercegovine. Mostar: Federalno

ministarstvo obrazovanja i nauke/znanosti, str. 13-61.

Ĉlanak u ĉasopisu:

Grubiša, D., 2011. Politološke dvojbe u Europskoj uniji: potraga za odreĊenjem.

Politička misao, 48 (2), str. 61-90.

Web stranice:

Šarĉević, A., 2012. Socijalna moć uma. [online] Dostupno na:

<http://www.academia.edu/2926123/_Socijalna_moc_uma_-

_Recenzija_Abdulah_Sarcevic> [25. 09. 2014.].

Radove slati na adresu [email protected]

Kontakt: Fuada Muslić, prof., Sekretar Redakcije

Tel: 00 387 33 565-122

www.pregled.unsa.ba

Univerzitet u Sarajevu, Redakcija ĉasopisa Pregled

Obala Kulina bana 7/II, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina

http://www.ff-eizdavastvo.ba/Books/Stil_u_psihologiji_teorije_i_istrazivanja.pdf

http://www.ff-eizdavastvo.ba/Books/Stil_u_psihologiji_teorije_i_istrazivanja.pdf

mailto:[email protected]


227

AIMS AND SCOPES

Current social, economic, legal and political processes are at the heart of

comprehending the culture-historical developments, in both Bosnia and

Herzegovina and the contemporary world. New issues have emerged that require

the rethinking of traditional and empirical thinking in the areas of social sciences

and humanities. The Pregled journal provides an academic platform for the

presentation of research and theoretical analysis of journal’s main areas of interest –

social sciences and humanities. Pregled welcomes contributions from both

established and younger scholars at the University of Sarajevo, as well as other

contributions at the theoretical debates in aforementioned areas of interest. All

submissions are peer reviewed to a high standard.

NOTES TO CONTRIBUTORS

The following categories of texts are published in the journal:

Articles:

- Original research articles;

- Scientific articles;

- Brief scientific articles;

- Professional/Expert articles;

Views and Opinions:

- Essays

Reviews and Comments:

- Papers presented at scientific and expert conferences;

- Reviews;

- Views;

- Contributions;

- Translations.

Authors will be required to conform fully with the approved style of the journal,

which is given here:

Basic Formatting:

1. Paper setting: A 4 (21,59 x 27,94 cm)

2. Articles should be prepared in a basic word-processing program like Word and

submitted as a *.doc/*.docx file;

3. Line spacing set to 1 throughout the document;

4. 12 point font (Times New Roman preferably) used throughout the document;

5. Margins set to 2,54 cm. on all four sides of the paper;

6. Use of any other formatting styles is forbidden;

7. Use of any other headers and footers is forbidden;

8. All pages of the entire manuscript ought to be serially numbered.

228

Body of the article:

1. Author’s name, surname and occupation;

2. Name of the institution where the author works;

3. Author’s email address;

4. Article’s title in Bosnian/Croatian/Serbian and English language;

5. Summary of about 250 words (in English and third person) and a list of

5-7 key words, placed after the summary;

6. Reference list.

- When working in details certain segments of some issue, that bodies of text

should fall under precise subheadings;

- Abbreviations and symbols, if used, ought to be accompanied with

corresponding explanations;

- Tables, photographs, charts etc. ought to be serially numbered and have their

original sources clearly referenced;

- The required length of articles is 16 pages, including all material;

- Article’s summary should present general overview of the subject, used

methodology, obtained results and conclusion;

- Keywords ought to be terms appearing in the text, excluding the overly general

or wide ones;

- Author should provide, at the end of the article, the numbered list of used

reference entries alphabetically by surnames of authors, without dividing entries

into source categories (monographs, journals, books of proceedings, archive

material, web pages etc.). Multiple works by same author should be listed in

ascending chronological order;

- Author’s choice of language (Bosnian/Croatian/Serbian) and script (Latin or

Cyrillic) will be adhered in articles;

- Submitted articles ought to be proofread.

Articles that do not adhere to the aforementioned rules risk being rejected.

Submitted articles will be required to adhere to Harvard style referencing. Full

instructions can be found at the following link: http://library.leeds.ac.uk/skills-

referencing-harvard

Here are provided examples of Harvard citing and referencing:

Books:

Books produced by one author:

Imamović, M., 2008. Knjige i zbivanja. Sarajevo: Magistrat.

Authors will give written statement that submitted article is copyrighted material

having been not previously published, or offered to some other journal for

publishing.



229

Books produced by two authors:

Hartman, K., Ackermann, E., 2004. Searching and Researching on the

Internet and World Wide Web. 4th edition. Franklin: Beedle & Associates

Inc.

Books produced by three authors:

Lasić-Lazić, J., Laszlo, M., Boras, D., 2008. Informacijsko čitanje. Zagreb:

Zavod za informacijske studije.

Books produced by more than four authors:

Talović, M. et al., 2011. Notacijska analiza u nogometu. Sarajevo: Fakultet

sporta i tjelesnog odgoja.

Book chapters:

Šunjić, M., 1996. Odnosi Bosne i Venecije u vrijeme vladavine Tvrtka I. U: Šunjić,

M. Bosna i Venecija (odnosi u XIV i XV st.). Sarajevo: HKD Napredak. Pgs. 53-79.

E-books:

Pušina, A., 2014. Stil u psihologiji: teorije i istraţivanja. [e-book] Sarajevo:

Filozofski fakultet. <http://www.ff-

eizdavastvo.ba/Books/Stil_u_psihologiji_teorije_i_istrazivanja.pdf> Visited on [25

September 2014].

Scientific papers published in Books of Proceedings:

Dizdar, S., 2010. Slika stanja Bolonjskog procesa u Bosni i Hercegovini. U:

Mitrović, P. ur. Zbornik radova sa međunarodnih okruglih stolova o implementaciji

Bolonjskog procesa u Federaciji Bosne i Hercegovine. Mostar: Federalno

ministarstvo obrazovanja i nauke/znanosti, Pgs. 13-61.

Articles published in magazines:

Grubiša, D., 2011. Politološke dvojbe u Europskoj uniji: potraga za odreĊenjem.

Politička misao, 48 (2), Pgs. 61-90.

Web pages:

Šarĉević, A., 2012. Socijalna moć uma. [online] Available at:

<http://www.academia.edu/2926123/_Socijalna_moc_uma_-

_Recenzija_Abdulah_Sarcevic> Visited on [25 September 2014].

Articles can be submitted by email to [email protected].

Contact person: Fuada Muslić, Grad. Eng. Lit., Editorial Board Secretary

Tel. 00 387 33 565 122, www.pregled.unsa.ba

University of Sarajevo, Pregled Board of Editors

Obala Kulina bana St., 7/II

71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

mailto:[email protected]


ISSN 0032-7271

ISSN 0032-7271 PREGLEDpregled.unsa.ba/new/images/stories/arhiva/2017/Pregled-2-2017.pdf · poreski...

Documents

Transcript of ISSN 0032-7271 PREGLEDpregled.unsa.ba/new/images/stories/arhiva/2017/Pregled-2-2017.pdf · poreski...