DUBRAVKO POCRNJA

SEMINARSKI RAD

Ishrana krmača u laktaciji

Mostar, 15.04.2012

1. UVOD

Najvaţniji ciljevi kad je moderna svinjogojska proizvodnja u pitanju, jesu: realizirati superiorni

genetski potencijal krmača, ostvariti optimalnu veličinu legla koja osigurava profit. Samo

konzistentno zdrave krmače hranjene u skladu sa produktivnim parametrima, mogu ostvariti

vlastiti proizvodni potencijal. Na kraju gestacije krmače imaju ekstremno velike zahtjeve za

energijom i aminokiselinama, koji se reflektiraju na fiziološke procese, krvnu sliku i pravilan

razvoj fetusa. Budući razvoj praseta determinisan je u ovom periodu, kad je broj mišićnih vlakana

u pitanju odreĎenim biološkim zakonitostima, broj mišićnih vlakana se ne povećava poslije

prašenja, tako kad je ishrana u pitanju moraju se poštovati specifičnosti svakog proizvodnog

perioda kod krmača. Laktacione reserve akumuliraju se tokom perioda gestacije, krvna slika kao

pokazatelj dobre ili loše ishrane esencijalno je vaţna za rast prasadi i kondicijsko stanje krmača.

Krmačino mlijeko sadrţi oko 6% masti, 5 – 6 % proteina i 5 % laktoze. Svako prase podoji oko

800 – 1000 ml mlijeka dnevno, što je od naročitog značaja ukoliko ţelimo imati zdravo leglo

opskrbljeno adekvatnim antitijelima. Kondicijsko stanje krmače, posebno tjelesna mast igra

vaţnu ulogu prilikom digestije, metabolizma i fertiliteta. Samo kad je dovoljna količina masti

inkorporirana u tjelesna tkiva, fiziološki procesi, folikularni razvoj, ovulacija,fertilizacija i

implantacija embrija u maternici se odvijaju ravnomjerno i bez oscilacija. Deficitarnost u ishrani

povlači za sobom reduciranu hormonalnu produkciju, šro rezultira reproduktivnim poremećajima

i moţe ugroziti graviditet ţivotinje. Hormon leptin se producira u ćelijama masti, sluţeći kao

inicijalni transmitter, sa povećanim sadrţajem masnog tkiva korenspondira nivo leptina u krvi,

što osigurava superiorne reproduktivne performanse ( Schnorrbusch 2004 ). Kondicijsko stanje

krmača (BCS) razmatrano sa ekonomskog stajališta je izuzetno bitno. Proporcija masti u tijelu

ima signifikantan uticaj na ţivotne performanse krmača . Krmače sa malim leĎnim rezervama

masti imaju kraći ţivotni vijek i samim time rastu i troškovi remonta u stadu. Reţim ishrane

krmača tokom cijelog proizvodnog ciklusa, ciljano ide ka tomu da se rezerve masti konstantno

nadopunjavaju. Ključ visoke produktivnosti i genetskog potencijala, leţi u stabiliziranju

metabolizma, unapreĎenju digestije i zdravlja krmača. Povećanje energije i aminokiselina

gravidnih i krmača u laktaciji moţe biti realizovano uz optimalnu konverziju kako se povećava

unos i limitirajućim biološkim performansama digestivnog trakta. Upotreba poboljšivača probave

moţe biti korisna sa stajališta povećane produkcije mlijek, smanjenja gubitka tjelesne teţine,

većeg broja prasadi u leglu i ravnomjernog prirasta. Krmače hranjene suplementima u vrijeme

laktacije pojedu 0,5 kg više hrane i daju 1.5 l više mlijeka. Kad krmače gube manje tjelesne mase

tokom laktacije reproduktivni parametri i vitalne performanse su stabilizirajućeg karaktera.

Istraţivanja pokazuju da je apetit primarni faktor u paritetu, jer nazimice manje jedu od zrelih

krmača negdje oko 20 % po Kanadskim proračunima. Podaci sa nekoliko farmi u SAD-u

pokazuju da ishrana u tečnoj formi moţe povećati dnevnu konzumaciju za nekih 0.5 kg, kod

nazimica više, nego kod krmača. Evropska istraţivanja pokazuju da obrok u tečnoj formi moţe

rezultirati podhranjenošću krmača. Sistem ishrane svinja preferira višestruko davanje obroka na

dnevnoj razini (3 puta). U praksi je često postavljano pitanje, pojedu li krmače dovoljno u

laktaciji, jedan od najvaţnijih parametara je ukusnost obroka, pljesniv i kontaminiran obrok će

svinje manje konzumirati. Krmače koje jedu više u laktaciji vraćaju se prije u estrus nakon odbića

i prase više ţivoroĎene prasadi u narednim leglima. Više proteina u obroku često znači povećanu

konzumaciju, ukoliko je istoj ţivotinji u periodu gestacije u obroku davan manji nivo proteina.

Dodavanje masti i smanjenje proteina moţe koristiti u vrijeme toplijeg vremena. Više vlakana u

vrijeme laktacije ponekad znači da krmača pojede količinski više obroka, no to moţe značiti

rezanje koncentracije konzumirane energije, jer 2/3 energije obroka ide za produkciju mlijeka za

rast prasadi, ostala trećina ide za odrţanje tjelesnih funkcija.

Bez sumnje, krmače koje pojedu manje u prasilištu, su kandidati za veće reproduktivne probleme

u narednom ciklusu jer laktacija je vrijeme kada bi svinje trebale konzumirati više hrane,

stimulisani unos hrane ne znači nuţno više produkcije mlijeka, kako odrţati kondiciju ţivotinje

za maksimalnu konzumaciju je teško pitanje. Odgovor je često neočekivan i razočaravajući,

razlike vrlo često predstavljaju varijacije koje moţemo vidjeti od ţivotinje do ţivotinje, ili farme,

dakle, pitanja koja predstavljaju predmet istraţivanja, ostaju na nivou individualnih svojstava

svake jedinke.

2. PREGLED LITERATURE

Pod plodnošću se podrazumijeva sposobnost ţenskih ţivotinja da pri svakom osjemenjivanju

ostanu gravidne i raĎaju odreĎeni broj normalno razvijene i zdrave prasadi sve do duboke starosti

(Rupić 2005). Rothschild i sar.,(1998) navode podjelu reproduktivnih svojstava svinja prema

funkciji: polna zrelost odnosno starost kod prvog osjemenjavanja, polno ponašanje ili spremnost

zaskok, vidljivi znakovi estrusa, količina i kvalitet sperme, broj jajnih ćelija, osjemenjavanje,

materinska svojstva ili proizvodnja mlijeka, broj odluečne prasadi, veličina legal i drugi

pokazatelji. Krmače veoma rano polno sazrijevaju 6-7 mjeseci, i imaju visoke ovulacione

vrijednosti, relativno kratko vrijeme trajanja gestacije i laktacije, kao i sposobnost da uspostave

novu gravidnost vrlo brzo nakon zalučenja prasadi ( Stančić 1994 ).

Zahtjevi za energijom, proteinom, lizinom i dr. hranivima zavise od teţine krmače, mliječnosti u

laktaciji, nešto manje od parametara uslova okoliša gdje se ţivotinja drţi.Veće i teţe krmače daju

više mlijeka, ali i traţe više hrane. Tako da se ishrana bazira na apetitu ţivotinje suhog ili mokrog

obroka, kojega ţivotinja dobija po volji, ukoliko se radi o svinjama u laktaciji. Razlike u ishrani

na pojedinim farmama mogu se objasniti i genotipom, veličinom stada, duţinom laktacije,

veličinom legla i distribucijom pariteta. Prvoprasne i drugoprasne krmače rastu i deponiraju

protein, produkcija mlijeka je prioritet i često ide na uštrb prirasta.Gubitak od 10 – 12% tjelesnog

proteina odraţava se na pad mliječnosti. Mliječnost krmača u laktaciji je determinisana

genotipom, ali veliki uticaj ima i broj i vitalnost prasadi u leglu. Jedan od razloga zbog čega treba

obratiti paţnju na procenat prvopraskinja u zapatu je imanji procenat ţivoroĎenih i odgojenih

prasadi u leglu ( Petrović 1993 ), i činjenice da se sa povećanjem pariteta povećava i broj

ţivoroĎenih, mrtvoroĎenih i odgajenih prasadi ( Todd 2000 ).

Razlike u uzimanju hrane krmača u laktaciji na farmama najčešće su u prvoj sedmici laktacije.

Osnovni razlog: Mnoge farme prilagoĎavaju koncept ishrane postepenom porastu ishrane krmača

prvih 5 do 10 dana laktacije. U većini slučajeva, ovaj pristup redukuje uzimanje hrane za 15% u

poreĎenju sa agresivnijom strategijom hranidbe.

Većina krmača je deficitarna u energiji i proteinima prvih dana ishrane u laktaciji, što ne

umanjuje produkciju mlijeka ali rezultira gubitkom kilaţe ( masti i proteini ).

Dokazano je, ukoliko krmača izgubi 10-12% vlastitih rezervi proteina u vremenu laktacije, taj se

gubitak odraţava na :duţi interval odbića i estrusa, stopu prašenja i manju veličinu legla

sljedećeg pariteta. Kratkotrajni nutritivni deficit ne odraţava se na produkciju mlijeka, ali moţe

biti uzrok akutnih i kroničnih poremećaja hormonalnog reproduktivnog sistema. ( Clowes i dr.,

1999 ).

Tabela 1. Efekat gubitka proteina u laktaciji na reproduktivne parametre krmača.

Gubitak proteina % 6.9 9.2 15.1

Broj folikula 4-6 mm u promjeru 25.1 23.6 9.7 1

U početku uzgojnog perioda, zamjenske nazimice ulaze u servis sa manje rezervi masnog tkiva (

Aherne, 2001) i stoga, sa manjim energetskim zalihama. Duţina laktacije je kraća ( 75 % manje

od 21 dan, Aherne (2001)). Genetsko unapreĎenje krmača rezultiralo je smanjenim apetitom

(Aherne, 2001) ili uzimanje hrane nije u istoj proporciji sa energetskim zahtjevima (Noblet i dr.,

1998). Neki od rezultata su saţeti u Tabeli 2. gdje su prikazani dnevni energetski i hranidbeni

zahtjevi za cijelu laktaciju nezavisno o duţini ( 13.6 MJ ME/kg ili 3250 kcal ME/kg).

Hranidbeni zahtjevi predstavljaju iznos tipičan za većinu farmi.

Tabela 2. Hranidbeni i energetski zahtjevi krmača u laktaciji prema tjelesnoj težini i prinosu

legal. ( Noblet, Étienne i Dourmad, 1998)

Prinos legal (kg/dan) 2.0 3.0

Teţina krmače (kg)

Hranidbeni zahtjevi (MJ ME/dan)

Hranidbeni zahtjevi za mlijeko

Ukupni energetski zahtjevi

Hranidbeni zahtjevi za cijelu

laktaciju

200 300 200 300

24.5 28.9 24.5 28.9

52.0 52.0 79.6 79.6

76.5 80.9 104.1 108.5

5.63 5.95 7.65 7.98

Korištenje tjelesnih rezervi moţe voditi prevelikom gubitku kilaţe, što rezultira smanjenim

prinosom legla ( smanjena proizvodnja mlijeka ) i narednim reproduktivnim problemima krmača

(Aherne, 2001). Prema tome, cilj je maksimizirati unos hrane tokom laktacije mršavih i

produktivnih krmača (Goodband i dr. 2006). Nazimica bi trebala ostvariti minimalno 3 prašenja,

kako bi isplatila troškove svoje proizvodnje (Stalder i sar. 2003), i da proizvede 55 do 60

ţivoroĎene prasadi tokom svog reproduktivnog ţivota ( Close1997 ).Zbog toga bi nazimica

trebalo da bude osjemenjena u drugom ili trećem pubertetskom estrusu, kada je stara 220 do 240

dana, sa tjelesnom masom 130 do 145 kg i debljinom leĎne slanine minimalno 18 mm

(Close1997). Velik broj nazimica u paritetnoj strukturi stada značajno smanjuje ukupnu

proizvodnju prasadi, jer provopraskinje ostvaruju manji broj ţivoroĎene izalučene prasadi u

leglu, i imaju duţi interval zalučenje estrus (Tomes i sar.1982).

Smatra se da nazimice modernih evropskih rasa svinja, moraju biti stare 220 do 240 dana,

tjelesne mase preko 130 kg, sa minimalnom debljinom leĎne slanine od 18 mm, te da budu

osjemenjene u drugom ili trećem pubertetskom estrusu ( Close1997 ).Osjemenjavanje nazimica

neadekvatne starosti i tjelesne mase, ima za posljedicu znatno manji broj zalučene prasadi po

plotkinji, tokom njenog ukupnog reproduktivnog iskorištavanja ( Foxcroft 2002 ). Nazimice sa

većom debljinom slanine na 100 kg / tjelesne mase, imaju veće leglo, u prva dva pariteta, kao i

kraći interval od zalučenja do pojave estrusa (Tummaruk i sar.2001). Kako se starost kod prvog

pripusta povećava tako se povećava i veličina legla ( Dewey i sar.1995, Tummaruk i sar.2001 ).

1 Folikuli od 4-6 mm produciraju vitalna jajašća u vrijeme estrusa

2.1 Faktori koji utječu na ishranu tokom laktacije

Bazirano na naučnim dostignućima i iskustvima na farmama sljedeći parametri smatra se da

imaju utjecaj na ishranu tokom laktacije:

Ishrana tokom gestacije

Management ishrane u dojnom periodu

Ambientalna temperatura

Opskrbljenost vodom

Preobilna ishrana tokom gestacije sistematski će kompromitovati ishranu krmača i nazimica

tokom narednih laktacija. ( Quiniou i dr., 1998; Whittemore, 1998; Noblet i dr., 1998 ).

Istraţivanja provedena na Kansas State University su pokazala da deblje svinje po prašenju,

uzimaju manje hrane u laktaciji, gube više tjelesnih rezervi i manje su produktivnije u narednom

paritetu (Young i dr., 2004). Dalje istraţivanja iz Australije pokazuju korelaciju izmeĎu uzimanja

aminokiselina i naredne reprodukcije. Tritton i dr. 1993, ( King 1994 ). Unos lizina tokom prve

laktacijskog perioda utječe na narednu veličinu legla. Ishrana krmača obrokom u kome je 1.30 %

lizina tokom prve laktacije garantuje za 1.2 praseta veće leglo u odnosu na grupu krmača

hranjenih hranom sa manjom koncentracijom lizina. Optimalna količina lizina u obroku

minimizira dušični disbalans ( King i dr. 1993 ). Studijom su uporeĎivane prvoprasne krmače

hranjene obrokom sa 0.9 i 1.3 % lizina ( Wilson i dr. 1996).

Većina autora je saglasna, da su problemi u ishrani kod krmača u laktaciji najčešći ukoliko

debljina leĎne slanine 23 mm i više po prašenju ( Aherne, 2001; Dourmad i dr., 2001, Goodband

i dr., 2006). Nadalje ishrana na kraju gestacionog perioda se treba povećavati u cilju izbjegavanja

negativnog energetskog balansa kod krmača po prašenju.

U prvim danim laktacije krmača troši svoje rezerve za proizvodnju mlijeka, jer ne moţe da

konzumira dovoljnu količinu hrane za odrţavanje vitalnih funkcija i proizvodnju mlijeka. Za

ishranu krmača u laktaciji moţe se primijeniti pravilo 1kg hrane za krmaču plus pola kilograma

za svako prase. Krmače koje imaju 10 i više prasadi se hrane po volji, jer ne mogu konzumirati

više suhe materije nego im je potrebno. Inače u principu krmače u laktaciji konzumiraju dnevno

3% hrane u odnosu na tjelesnu teţinu. Potrebni sadrţaj sirove vlaknine u fazi laktacije iznosi 4 –

4.5% za odrţavanje probave. (Yanga i sar., 1989).

U Holandiji se preporučuje da se u uzgajivačkim programima ţenskih linija kao selekcijski

kriterij uvrsti apetit krmače. Količina konzumirane hrane tokom posljednje nedjelje suprasnosti

ima značajan utjecaj na broj zalučene prasadi, masu legla kod zalučenja, i intenzitet porasta

prasadi. Na osnovu ispitivanja na velikom uzorku u Holandiji, ustanovljeno je da su nazimice

koje su u performans testu konzumirale više hrane, tokom prve laktacije ostvarivale dobru

konzumaciju. Ovim se moţe objasniti zašto se ţivotinja sa slabim apetitom teţe prevode u drugo

prasenje, odnosno zašto imaju kraći eksploatacioni period. Pri laktaciji od 28 dana, svaki

kilogram dodatno konzumirane hrane dnevno moţe krmači da smanji gubitak tjelesne mase

tokom laktacije za 10 kg, a debljinu leĎne slanine za 1.4mm. (Rozeboom i sar., 2011).

U velikoj studiji , Gaughan i sur.,(1995) nalaze, da su nazimice debljine leĎne slanine izmeĎu 9 –

13 mm prasile manje leglo, sa ukupno manjim brojem ţivo roĎene prasadi (2,81; 24,03) u odnosu

na nazimice debljine leĎne slanine od 14 – 16mm (3,47 ;30,86). Challinor i sar.,(1996) dokazali

su da je veći broj ţivoroĎene prasadi, kod nazimica koje su prilikom parenja imali debljinu leĎne

slanine od 14,6 – 21,7mm. Visoki hranidbeni zahtjevi u prvoj laktaciji su krucijalni za

podmirivanje potreba legla i izbjegavanja pretjeranih gubitaka u tjelesnoj teţini. Obrok se sastoji

od 1,0 % lizina i 14,5 MJ DE/kg, dnevni unos hrane slijedi rastuću krivulju apetita za svaku

krmaču, na osnovu dnevne laktacije i broja prasadi. Stotfold Feeding strategy (MLC, 1998).

Prilikom drugog graviditeta, nadoknaĎuje se izgubljena tjelesna teţina u laktaciji, obrok od 0,7 –

0,8 % lizina i 13.5 MJ DE/kg pomaţe u uspostavi optimalne tjelesne kondicije,. ocjene 3, do

prašenja. Stotfold Feeding strategy (MLC, 1998).

Dobra praksa je da, krmača dan nakon prašenja, ima na raspolaganju istu količinu hrane kao u

posljednjih 14 dana gestacije: najmanje 2.5 kg , nekada krmače pojedu 3 – 4 kg dan nakon

prašenja u situacijama kada su krmače ispravno hranjene i ukoliko su u dobroj kondiciji.

Ovakav pristup vodi većem uzimanju hrane u ranoj laktaciji ( Whittemore, 1998; Aherne, 2001) i

lakšem prašenju ( Quiniou, 2005). Proizvodnja mlijeka u krmače jedan je od najvaţnijih faktora,

zato se odbiće obavlja sa 4 sedmice ili 28 dana starosti prasadi. Kad je prasad slaba a krmača još

u dobroj kondiciji, razdoblje se sisanja moţe produţiti nekoliko dana, a kada su slaba prasad i

krmača, i ako prasad ne napreduje, potrebno je prasad odbiti i krmaču zalučiti. Radi bolje

pripreme za sljedeći pripust, potrebno je prva 3 – 4 dana nakon zalučenja smanjiti količinu hrane

i davati samo uzdrţnu količinu hrane i vode. ( Dolenec, 1994 ).

Istraţivanja pokazuju da se restriktivna ishrana u ranoj laktaciji ( u cilju prevencije kongestije

vimena, hipogalakcije, zdrastvenih problema prasadi, konstipacija i dr.) redukuje ukupno

uzimanje hrane u laktaciji iz dva razloga:

1. Uzimanje hrane u posljednje tri sedmice laktacije ne utječe na uzimanje hrane u ranoj

laktaciji-

2. Propusti u ishrani tj. Smanjeno uzimanje hrane u ranoj laktaciji ne moţe se „popraviti“ u

kasnijim stadijima laktacije ( Quiniou i dr., 1998; Aherne, 2001; Quiniou i dr.,2000;

Noblet i dr., 1998).

Ukoliko krmača smanji i prestane sa uzimanjem obroka trebalo bi provjeriti vitalne znakove (

temperatura, stanje vimena i dr.) Ukoliko je moguće distribuirati 2 – 3 obroka dnevno, u

jednakim intervalima, dodavanjem vode u hranu stimuliše uzimanje za 3 – 12% ( Quiniou i dr.,

1998; Genest i D'Allaire, 1995) ne treba pretjerivati sa dodavanjem vode u obrok iz razloga

potencijalne kontaminacije, izazivanjem naknadne fermentacije i dr. higijenskih problema.

Smatra se da je optimalna temperatura u prasilištu 19 - 20 C (Quiniou i dr., 2000; Quiniou i

Noblet, 1999; Makkink i Schrama, 1998). MeĎutim, u ljetnom periodu kada su spoljašnje

temperature znatno iznad optimuma, teško je obezbijediti temperaturni optimum od 20 C. Viša

temperatura sredine iznad 27 C negativno utiče na krmače. One gube apetit i proizvodnja mlijeka

se smanjuje. U toku perioda ekstremno visokih temperatura preporučuje se upotreba posebnih

ureĎaja za sniţavanje spoljašnje temperature u prasilištima, jer je dokazano da se onda popravlja

apetit u krmača, one se lagodnije osjećaju, ţivahnije su i povećava se proizvodnja mlijeka (

James, 1990 ) Temperaturni stres za vrijeme implantacije embriona moţe smanjiti preţivljavanje

embriona za 30 – 40 % (Curtis, 1981). Krmače su tolerantnije na temperaturni stres 14-tog do 90

-tog dana gestacije. Istraţivanja pokazuju da temperaturni utjecaj na ponašanje krmača i

laktacione performanse postoji kod temperatura od 18 - 22°C (Quiniou i dr., 2000). Povećanje

temperature smanjuje apetit kod krmača u laktaciji, ali su prvoprasne krmače najosjetljivije.

Pravilo je da se apetit krmača smanji kod povećanja temperature iznad 18°C.( Genest i D'Allaire,

1995, Koketsu i dr., 1996).

Sistem ventilacije u stajama za držanje svinja treba osigurati dovođenje svježeg zraka, i

odvođenje štetnih plinova, dijelimo ih na prirodne i umjetne sisteme ventilacije. Prirodnim

sistemom izmjena vazduha se postiže pomoću vjetra, karakteristika ovog načina ventlacije

prostora je ušteda na energiji i beznačajna razina buke. Kod prirodne ventilacije se koristi

toplinski uzgon ( razlika gustoće zraka ) i vjetar. Tlak (dinamički tlak) koji nastaje u staji

proporcionalan je kvadratu brzine vjetra. ( Mueller, 2003).

Umjetna ventilacija je process dovođenja , izmjene zraka, kao i izmjene štetnih plinova pomoću

ventilatora.

Negdje oko 6 miliona krmača u Evropi se drţi u kavezima, koji su toliko uski da krmača ne

moţe da se okrene, ovakav način drţanja krmača praktikuje se u zadnjem stadiju gravidnosti i

poslije prašenja. Navedeni način drţanja je zabranjen u Švedskoj i V.Britaniji , dok su ga ranije

zabranile Holandija , Finska i Danska. Postoji ranija tvrdnja, da ukoliko, krmače drţimo grupno,

one bivaju agresivnije i da alternativni način drţanja svinja nije ekonomičan. Ovakve tvrdnje ne

odgovaraju činjenicama , jer sve veći broj uzgajivača prelazi na drţanje svinja u grupama sa

slobodnim ispustom. Ključan faktor su eliminacija konkurencije u vrijeme hranjenja kod grupnog

uzgoja tj dovoĎenje novih krmača se praktikuje samo kad je to neophodno u već formirano krdo.

Treba izbjegavati prenatrpavanje i osigurati dovoljnu količinu hrane. U Engleskoj se slama koristi

kao stelja kod drţanja krmača, dok rasipači hrane smješteni u stropovima rasipaju istu tako da

krmače u potraţi za hranom praktikuju prirodnu tendenciju rovanja, obrok je uobičajeno u vidu

koncentrovane hrane, čime su osigurani nutritivni zahtjevi u pojedinim proizvodnim ciklusima.

Voda ima poseban značaj u ishrani životinja, svinje trebaju vodu iz nekoliko razloga, održavanje

metabolizma, optimalne tjelesne temperature, kretanje hraniva u tkivu, izlučivanje metaboličkog

otpada, produkciju mlijeka, rast i reprodukciju. U biti 80% tjelesne težine novorođene prasadi i

53% odrasle svinje je voda. Balans između uzimanja i gubita vode određen je faktorima kao što

su zdrastveni status, ishrana i okoliš. Nema determinisane količine koju određena vrsta ili jedinka

konzumira, nekoliko je faktora koji određuju količinu koju životinja popije: temperature, uslovi

smještaja, način obezbjeđivanja vode i stres. Svinje u ljetnim mjesecima moraju imati dovoljno

vode, velika količina vode je potrebna za isparavanje topline procesom respiracije kako bi se

svinje rashladile. Različiti su pokučaji izvedbe sistema hlaĎenja ţivotinja, od prirodnih kao što su

blatni prostor, koji moţe biti uzrok mnogih bolesti, zatim sprinklera sa vodom, sistema stavaranja

izmaglice, vodenih kapaljki i dr.. Sprinkleri rade uz pomoć termostat kontol sistema, koji

dopuštaju svinjama da se osuše, rade 1 – 2 minute svakih pola sata, ili 1 – 2 minute svakih 10

minuta kad su temperature iznad prosječnih vrijednosti. Sistem hlaĎenja vodene kapaljke, drip (

kapa vodu ţivotinjama na vrat i rameni prostor ) pokazao se vrlo efektnim načinom rashlaĎivanja

krmača u laktaciji u prasilištu. Visoka temperature unutar smještajnog prostora povećava zahtjeve

za vodom, posebno kod krmača i svinja u tovu. Promjene ambijentalne temperature sa 12 - 15°C

na 30°C - 35°C povećava konzumaciju vode >50%. Zahtjevi za vodom krmača u laktaciji se

kreću od 8 – 25l/dan (Almond 1990). Smanjena konzumacija vode reflektuje se na apetit,

produkciju mlijeka i performanse. Najveći uticaj je zabiljeţen 3 dan laktacije (Almond 1990).

Korelacija izmeĎu konzumacije vode i hrane je takva, da povećanjem konzumacije hrane

povećava se i unos vode za probavu (Pfeiffer i dr.,1995; Schiavon i Emmans, 2000). TakoĎer

moramo voditi računa o mikrobiološkoj ispravnosti vode namijenjene za ţivotinje. Voda

namijenjena ţivotinjama ne bih trebala sadrţavati više od 5000 koliformnih organizama na 100

mililitara, neki patogeni mogu biti štetni i ispod ove dozvoljene granice, dok su neki manje štetni

i u većim granicama. Hloriranje vode je neophodno u cilju amanjenja broja patogena. Previše

minerala u vodi takoĎer smanjuje njen kvalitet, ukupno topive soli je mjera za ukupne anorganske

tvari u vodi. Generalno, voda sa manje od 1000 ppm UAT je sigurna za svinje, veća

koncentracija 1000 – 5000 ppm moţe uzrokovati diareju i odbijanje da se ista konzumira. Sulfati

u vodi naĎeni su u nekim područjima, voda imam miris na pokvarena jaja, nitrati i nitriti u vodi

rezultat su prekomjerne upotrebe gnojiva ili osoke. Nitriti su ujedno I najopasniji , granica

tolerantnosti iznosi 100 ppm za nitrate, dok je za nitrite 10 ppm ( Cromwell 1999 ). Tvrda voda je

u nekim podnebljima, a predstavlja odnos izmeĎu kalcija imagnezija u vodi . Meka voda ima

manje od 60 ppm, tvrda izmeĎu 120 i 180 ppm i veoma tvrda preko 180 ppm ova dva

minerala.Veoma tvrda voda ne moţe škoditi svinjama, njena se štetnost ogleda u tome što se

nakuplja u ventilima, otvorima, bojlerima i drugoj opremi na farmi. Zahtjevi za vodom po

pojedimi proizvodim fazama, mjere nivoa tečnosti i njena kvaliteta dati su u Tabeli 3 i 4.

(Shannon 2001).

Tabela 3. Preporučena dnevna količina vode i protočni nivo vode

Stadij proizvodnje Konzumacija, L/d Protočni nivo, L/min

Sisajuća prasad

Odbijena

Početak tova

Kraj tova

Gestacija

Laktacija

Vepar

1-2

1-5

5-10

10-20

12-20

20-60

10-20

0.5

0.8-1.2

1.5-1.8

1.5-1.8

1.5-2.0

2.0-4.0

1.0-1.5

Table 4. Preporučena kvaliteta vode

Karakteristike Max. koncentracija, ppm

Kalcij

Ţeljezo

Magnezij

Mangan

Nitrati

Nitriti

Sulfati

Natrij

Hloridi

Ukupno topive soli

1000

0.5

400

1000

100

10

1000

150

400

< 5000

2.2 Anatomija i morfologija reproduktivnih organa kod svinja

U predpubertetskom periodu, jajnici sadrţe brojne male folikule ( 2 – 4 mm u prečniku ) i

nekoliko ( 8 – 15 ) folikula srednje veličine ( 6 – 8 mm ). Jajnici krmača i nazimica su

smješteni u abdomenu, pred ulazom u zdjelicu, u blizini vrhova istostranih rogova. Kod

nazimica su smješteni u visini tuber coxae, a kod krmača kranijalnije. Grozdastog su oblika,

zbog većeg broja de Graaf-ovih folikula ili ţutih tijela ( corpus luteum ), postoji oko 50 malih

folikula ( npr. 2 – 5 mm u prečniku ) tokom lutealne i rane folikularne faze ciklusa, od kojih

12 – 20 folikula dostigne predovulatornu veličinu ( 8 – 11 mm.), dok broj manjih folikula

opada ( onih manjih od 5 mm ). Jajnici su dugi oko 2 – 3,5 cm, široki od 2 – 3 cm, debljine

oko 1 – 1, 5 cm, a teţine izmeĎu 3 do 8 grama. Cijeli jajnik je obavijen bursom ovarii, koja je

izrazito široka, kao i mesosalpinx. Jajnici su prekriveni epitelom, histološki se razlikuju

periferni parenhimski ( zona parenchymatosa ) i centralni krvoţilni sloj ( zona vasculosa ).

Nakon ovulacije javlja se brzo umnoţavanje primarno granuloze i nekoliko ćelija omotača

koje obavijaju zid folikula. Ove ćelije luteiniziraju da formiraju lutealno tkivo, corpus luteum.

U početku, corpus se smatra kao corpus hemorrhagicum zbog centralne šupljine ispunjene

krvlju, ali u toku od 6 – 8 dana, CL postaje čvrsta masa lutealnih ćelija sa ukupnim prečnikom

od 8 – 11 mm. Lutealnu fazu ( oko 16 dana ) karakteriše brz razvoj CL do maksimalne teţine

( 350 – 450 mg ) od 6 – 8 dana, odrţavanje ćelijskog integriteta i sekretorna funkcija do 16-og

dana, zatim brza regresija u corpus albicans. Tokom luteinizacije granulozne ćelije na

periferiji puknutog folikula su kupastog oblika i razdvojene nepravilnim ekstraćelijskim

prostorima koji sadrţe nataloţenu tečnost folikula. Do 4- tog dana luteinizacija je suštinski

gotova, ćelije hipertrofiraju sa masom agranulisanog endoplazmatskog retikuluma. Ove ćelije

označavaju sekretornu fazu ( 4 do 12 dana ) putem stvaranja proteina i steroidnih hormona.

Tokom regresije ćelija ( 14 do 18 dana ), javlja se porast u citoplazminim lipidnim

kapljicama, u citoplazminoj disorganizaciji i vakuolizaciji agranulisanog endoplazmatskog

retikuluma. U završnoj fazi ciklusa, postoji porast u broju lizozoma, vakuolizaciji

agranulisanog endoplazmatskog retikuluma i invaziji vezivnog tkiva ( Hafez i sar 2000 ).

Jajovod u krmača i nazimica je tanka cjevčica duga 15 – 30, u prosjeku 21 cm. Jajovod ide u

luku preko jajnika, jer jajnička vrećica koji čini i mesosalpinx sa svih strana omata jajnik.

Slobodni kraj mu je ljevkasto proširen, i završava resicama ( infundibulum tubae uterinae )

prema jajniku, a u sredini mu je ulaz ( ostium tubae uterinae ). Jajovod se sastoji od četri

dijela: infundibuluma, ampule, istmusa i uterotubalnog spoja. Podupire ga mezosalpinks.

Jajovod je mjesto gdje se zbiva oplodnja, zametak zatim migrira prema maternici. Sve vrste

domaćih ţivotinja imaju dvoroţne maternice sa materničnim rogovima i tijelom maternice.

Placenta svinja je difuzna sa malim resicama. Kod krmača maternični grljak je prilično dug (

15 – 25 cm ), u nazimica nešto kraći ( 12 – 18 cm ), debljina stijenke iznosi 6 – 8 mm.

Sredinom cerviksa ide dugi cervikalni kanal ( canalis cervicis uteri ) koji sa šupljinom

maternice komunicira kroz ostium uteri internum, a sa rodničkom šupljinom preko ostium

uteri externum. U prednjem kraćem dijelu cervikalnog kanala lumen je uzak, a sluznica

naborana. U većem straţnjem dijelu kanala lumen zatvara izmeĎu 14 do 24 poprečih nabora,

koji se naizmjenice spuštaju s dorzalne ili diţu s ventralne stijenke i upadaju jedni prema

drugima, poput svrdla. Portio vaginalis cervicis u svinja nije razvijen, jer cervikalni kanal

prelazi bez oštre granice u vaginalni kanal. Sluznica cervikalnog kanala nema materničnih

ţlijezda, cerviks funkcionira poput ţlijezde, jer ima puno ţljezdanih stanica koje tokom

estrusa i gravidnosti izlučuju sluz. Trup maternice je kratak ( oko 5 cm ) i sadrţi septum.

Rogovi maternice kod krmača su izrazito dugi, zavijeni u nekoliko vijuga poput tankog

crijeva, ( izmeĎu 100 i 180, u prosjeku oko 150 cm ). Maternica je najčešće smještena u

abdomenu, kod negravidnih ţivotinja više na lateralnoj trbušnoj stijenci, a kod gravidnih na

lateralnoj i ventralnoj stijenci. Vezana je lepezastim mišićnim širokim ligamentima, ( lig.

latum uteri ). Endometrijum maternice leţi izravno, bez submukoze, na unutrašnjem dijelu

mišićnog sloja. Pokriven je jednoslojnim cilindričnim epitelom koji povremeno ima

trepetljike. U propriji sluznice su maternične ţlijezde ( glandulae uterinae ) čiji se broj

smanjuje prema grliću maternice. Maternica dakle predstavlja poseban okoliš cerviksom

odvojen od vanjske sredine. Vanjska komponenta ţenskog spolnog sistema uključuje: vulvu,

vaginu i dio cerviksa, prekrivena je višerednim pločastim epitelom, čija debljina varira

zavisno o stadiju ciklusa. Tokom anestrusa prevladava epitel bazalnog tipa koji ima velike

jezgre i malu količinu citoplazme. Kako se pribliţava estrus epitel postaje zreliji tako da

većinu stanica u estrusu čine površinske epitelne stanice s piknotičnim jezrama ili bez jezgri.

U distalnom dijelu vagine, ispod epitela, normalno su prisutni limfoidni folikuli. Vagina

krmača i nazimica je duga 10 – 12 cm, a predvorje je 7 – 8 cm. Odnos duţine vagine i

predvorja je 3 : 2. Stijenka vagine je deblja od maternične. Cerviks ima ulogu očuvanja

produkta oplodnje u maternici do kraja gravidnosti, takoĎer proizvodi sluznični čep koji

sprečava ulazak mikroorganizama i različitih tvari iz kranijalnog dijela vagine. Njegovo

proširenje vaţan je dio svakog poroda. Vagina i vulva osiguravaju transportni put koji

predstavlja unutrašnje mjesto za polaganje sjemena. Na taj način se spermiji štite od

isušivanja i dodatne kontaminacije mikroorganizmima i materijalima koji bi kasnije iritirali ili

inficirali maternicu ili jajovod. Vagina takoĎer ima ulogu u smanjenju kontaminacije

cerviksa, posebno tokom graviditeta. Prilikom poroda predstavlja izlazna vrata za fetus.

Mliječna ţlijezda potječe od mamarnog grebena kojeg formira ventrolateralni ectoderm.

Mamarni pupoljci prodiru u mezenhim, a njihov broj je jednak broju ţlijezdi. Od svakog

pupoljka nastaju klice, a njihov broj odreĎuje broj otvora, odnosno papilarnih kanala, 3 u

svinje. Kako se pribliţava pubertet, posredovanjem prolaktina, hormona rasta i inzulina

sličnog činitelja rasta dolazi do grananja kanala i razvijanja alveola. Pojavom laktacije, razvoj

mliječne ţlijezde dostiţe vrhunac. Postoje varijacije u regresiji mliječne ţlijezde izmeĎu

pojedinih vrsta ţivotinja nakon prestanka laktacije. Kada sekrecija u potpunosti prestane,

ostatak tekućine u ţlijezdi se resorbira. Ţlijezdu u involuciji infiltriraju leukociti, najbrojniji

su makrofagi ( McGavin i Zachary 2008 ). Krvne ţile se nalaze u ligamentima ( mezovariju,

mezosalpinksu i mezometriju ). Arteria spermatica interna, se odvaja od aorte i grana u ramus

ovaricus opskrbljuje krvlju jajnike, ramus uterinus ( art.. uterine cranialis ), ponekad se

razvije i ramus tubarius koji ide na jajovod. Oni opskrbljuju krvlju kranijalni dio maternice i

jajovode. Arteria uterine media se odvaja od arteriae umbilicalis u nekoliko ogranaka koji se

nalaze u mezometriju i preko maternice čine anastomoze te prelaze na tijelo i rogove

maternice. Tokom gravidnosti arteria uterine media odeblja. Arteria uterine caudalis se odvaja

od arteriae hypogastricae, i opskrbljuje krvlju kaudali dio maternice i rodnicu. U vezivnom

tkivu sluznice se nalaze limfne pukotine koje su prekrivene endotelom, u mišićnom sloju

maternice dobro su izraţeni limfni kapilari i pukotine te odvodne limfne cijevi. U sluznici i

serozi se nalaze limfne kapilere, odvodne cijevi prate krvne ţile i ulijevaju se u zdjelične i

leĎne limfonodule. Limfni system poroĎajnih organa i inervecija čine: lymphonoduli

lumbalea aortici, ilici med., hypogastrici, iz rodnice i predvorja: Inn. Sacrales int. ext.,

anorectales i inguinales superficiales. Ţivci pripadaju simpatiškom ţivčanom sistemu. Dolaze

do plexusa spermaticusa internusa i plexusa hypogastricusa. Dijelom je prisutan i

parasimpatikus, uglavnom uklopljen u cerebrospinalni system ( nervus pudendalis i n.

haemorrhoidalis caudalis koji inervira stidnicu ). Maternica sadrţi i neke autonomne ţivčane

centre ( velike ţivčane stanice i ţivčana vlakna ).

Generalno govoreći, funkcija ţenskog spolnog sistema je osiguranja mjesta začeća, razvoja in

a kraju raĎanja ţivog potomstva. Svaki anatomski dio spolnog sistema ima odreĎenu

funkciju.

2.3 Gestacija

Visoko energetska ishrana izaziva višu stopu ovulacije kod svinja kada se hrane u ograničenom

trajanju, ali broj ovulacija je predominirajuće uslovljen genetskim porijeklom. Optimalno trajanje

visoko energetskog reţima je 11 do 14 dana prije očekivanog estrusa ili parenja. Pojačan unos

proteina tokom kratkih perioda ima malo uticaja na stopu ovulacije. Stender i sar. (2005) su

uporeĎivali obrok sa normalnim nivoom proteina i sa niskim nivoom proteina.Grla čiji su obroci

bili sa niskim nivoom proteina manje su konzumirala hranu, i ostvarila su manji prirast od grla u

oglednoj grupi, a istovremeno su imala i veću debljinu leĎne slanine i manji procenat mesa. Da

nebi došlo do odlaganja pojave puberteta, nazimice moraju konzumirati najmanje 35 MJ DE/dan,

tokom perioda od odabiranja za priplod do osjemenjavanja (Thacker 2002). Manji nedostatak

proteina, ili disbalans aminokiselinskog sastava u obroku, nema značajnijeg uticaja na starost

nazimica kod pojave puberteta (Aherne i sar.1985).

Davanje inzulina sa kratkoročnim i dugoročnim dejstvom u kombinaciji sa visoko energetskom

ishranom je stalno povećalo stopu ovulacije i redukovalo folikularnu atreziju. Reproduktivne

performanse se mjere brojem ţivoroĎene prasadi, ukupnom teţinom svinja pri prašenju ili

zalučivanju koje krmača donese na svijet tokom godine dana. Stopa oplodnje kod krmača je

obično visoka (>90%). Iako su krmače plodnije od nazimica, one gube veći dio svojih embriona

tokom prvih 40 dana. Sa svakih 10% inbridinga kod majke, javlja se 0.5 do 0.8 manje jajnih

ćelija a 0.5 manje oploĎenih jaja i 0.8 manje embriona do 25-tog dana ( Hafez i sar., 2000). Stopa

ovulacije raste sa narednim gestacijama, veličina legal dostiţe maksimalan nivo od 4-tog do 5-tog

pariteta. Broj oprašenih svinja se povećava izmeĎu prvog i četvrtog legla, ali i do osmog legla,

ţivo raĎanje opada dok se povećava broj mrtvoroĎenih jedinki. Kada se veličina legla dovede u

vezu sa starosti majke, reproduktivna performansa opada poslije 4.5 godina. Preme NRC

normatvima ishrana tokom suprasnosti bazira se na smjesama sa 13% sirovih proteina za krmače

i 14% sirovih proteina za nazimice. Ove potrebe se usklaĎuju sa tjelesnom masom pri pripustu (

BCS ) Generalno, formula koja uzima u obzir efekat energije i proteina u hrani, na rast fetusa, je

ona koju predlaţe Walker i Young (1992). Malo je podataka dostupno o razvoju i energetskom

nakupljanju unutar mliječne ţlijezde. Iz mjerenja koje su proveli Noblet i sur. (1985), jasno je

da mliječna ţlijezda počinje rasti znatnije na početku posljednje trećine graviditeta. Ukupna

energija zadrţana u maternici i mliječnoj ţlijezdi iznosi oko 1,1, 1,6 i 2,2 MJ / d, 70, 90, i 110 d

graviditeta, za 12 plodova. Kod krmača koje su se više puta prasile, vrlo malo je podataka o

hemijskim i energetskim parametarima neto prirasta teţine tokom graviditeta.(Everts, 1995).

Mjerenja promjene u teţini tkiva od parenja do prašenja su raĎena (Dourmad i dr. 1996).

Dostupne informacije o energetskim potrebama suprasnih krmača omogućuju nam da razvijamo

preporuke za niz situacija.Energetske preporuke moraju biti projektovane u skladu očuvanja

performansi od graviditeta, do laktacijskog perioda. Rast tkiva i tjelesne karakteristike krmače se

mijenjaju tokom uzastopnih pariteta. Dakle, metabolički zahtjevi energije moge varirati od 30 do

45 MJ / d. Posebnu paţnju treba posvetiti regulaciji unosa hrane u laktaciji krmača.

Tabela 5. Hranidbeni zahtjevi za nazimice

Tip Razvojna faza (kg)

22+ 45+ 70+ 115+

Protein 18 17 16 15

Lizin 1.0 0.9 0.8 0.7

Ca 0.85 0.8 0.75 0.75

Ukupni P 0.75 0.7 0.65 0.65

Dostupni P 0.49 0.45 0.4 0.4

Carlson, M.S. 2002. Nutritional Considerations for Breeding Swine. Proceedings of Sow

Management Short Course.

2.3 Laktacija

Tritton i sar. (1993), i King (1994) su uočili da je količina lizina tokom prve laktacije pod

uticajem veličine legla krmača. Ovi autori su otkrili da dolazi do povećanja od 1,20 praseta u

narednom prašenju kada su nazimice imale u hrani 1,30% lizina više tokom prve laktacije u

odnosu na ishranu sa manjim sadrţajem lizina. Optimalna količina lizina u ovom istraţivanju se

podudara sa količinom lizina koja je potrebna kako bi se smanjio negativan balans azota (King i

sar.1993).

Bikker i sar. (1994) konstatuju da se sa povećanjem unosa lizina krivoliniski povećava prosječan

dnevni prirast, konverzija hrane i deponovanje proteina. U toku laktacije gubitak teţine zbog

mobilizacije masti i proteina, je uobičajen kod krmača (McNamara i Pettigrew 2002).

Ettle i sar.(2003) su uočili da je konzumacija i konverzija hrane bila veća u obrocima sa manjim

nivoom energije, od obroka sa većim nivoom energije, ali to nije imalo uticaja na prirast. Tavares

i sar. (2000) su konstatovali da različit nivo energije nije imao uticaja na prirast i konzumaciju

hrane, ali je bio ispoljen uticaj na konverziju hrane koja se povećala sa povećavanjem nivoa

energije u hrani.

Veličina legla se moţe smanjiti ishranom sa vrlo niskim udjelom energije u prve četiri nedelje

suprasnosti (Kongsted 2005), a posebno tamo gdje su krmače u vrlo lošem stanju (Tokach i

sar.1999). Od 75 do 100 dana suprasnosti je kritični period za razvoj mliječne ţlijezde (Tokach i

sar.1999). Period od 100 do 112 dana suprasnosti je takoĎe kritičan period u kome dolazi do

brzog razvoja ploda. Unošenje hrane bi trebalo povećati za 1-2 kg u ovom periodu kako bi se

spriječio gubitak teţine kod krmača. Nemogućnost povećanja unošenja hrane u ovom periodu je

rezultat ulaska krmača u katabolično stanje pred prašenje (Tokach i sar.1999). Od 112 dana pa do

prašenja preporučeno je hraniti krmače sa 2 kg hrane dnevno (Tokach i sar.1999).

Gill (2006) je ispitivao visok i nizak odnos lizina i DE. Nazimice koje su hranjene niţim

odnosom L : DE su na kraju porasta imale manju tjelesnu masu 117,9 kg i dnevni prirast od 592

g, dok su one koje su hranjene sa većim odnosom lizina i energije ostvarile tjelesnu masu od

133,6 kg, i dnevni prirast od 720g.

Kim i sar. (1996) su uočili da je rast mamarne ţlijezde uslovljen ishranom aminokiselinama i

energijom u vrijeme laktacije. Rast mamarne ţlijezde kod laktirajućih krmača maksimiziran je

kad krmače konzumiraju 55g ukupnog lizina i 16.9 Mcal ME dnevno za vrijeme laktacije.

( Grafikon 1.)

Grafikon 1. Sadrţaj proteina individualno po mamarnoj ţlijezdi ( g/ţlijezdi ) za krmače koje su

dobile različit iznos energije i proteina u laktaciji ( Kim i sar., 1996).

(Nielsen i sar., 2002) su istraţili da su potrebe za lizinom po leglu ( 1.92 Liz/dnevno, ili 7.65

esenc. Aminokisel./dnevno) veće od tkivne akumulacije aminokiselina. ( Tabela 6.)

Tabela 6. Iskorištene aminokiseline od strane mamarne ţlijezde po povećanju legla. (Kim i sar.,1999) i

(Nielsen i sar., 2002).

Tip Liz. Thr. Met. Val. Leu. Ile.

Zadrţane, g/d 1.92 1.00 - 1.35 2.08 0.83

Tkivo, g/d 0.13 0.18 0.05 0.24 0.35 0.17

Nestalo, % 93.2 82.0 - 46.3 79.3 79.5

Produkcija mlijeka je relativno van uticaja skromnih dijetarnih proteinskih ograničenja, zato

krmače imaju značajan kapacitet mobilizacije tjelesnih proteina u cilju obezbjeĎivanja

aminokiselinskih potreba za sintezu proteina mlijeka ( Revell i sar., 1998). Ozbiljna restrikcija

proteinske komponente u vrijeme laktacije, smanjuje produkciju mlijeka ( Jones i Stahly, 1999;

Knabe i sar., 1996). Krmače reagiraju na pojačan unos proteina većom produkcijom mlijeka

(King i sar., 1993) Pokušaji povećanja produkcije mlijeka ishranom bogatom proteinima

zahtijeva uravnoteţen unos aminokiselina, posebno limitirajućih esencijalnih aminokiselina

(Copper i sar., 2001). Ishrana proteinima uvoĎenjem stomačne kanile ne povećava produkciju

mlijeka, mada smanjuje gubitak maternalnog tkiva u vrijeme laktacije (Pluske i sar., 1998).

Koncentracija vezanih proteina u mlijeku krmače je slična izmeĎu 7-og i 21 dana laktacije ( Wu i

Knabe, 1994). (Tabela 7.)

Tabela 7. Aminokiseline u mlijeku krmače Od 7 do 21 dana laktacije (Kim i Wu, 2004).

Aminokiseline g/L mlijeka (18%ST) g/kg DM

Esencijalne aminokiseline

Arg.

His.

Ile.

Leu.

Lys.

Met.

Phe.

Pro.

Thr.

Trp.

Val.

1.43 ± 0.08

0.92 ± 0.05

2.28 ± 0.10

4.46 ± 0.17

4.08 ± 0.15

1.04 ± 0.04

2.03 ± 0.11

5.59 ± 0.26

2.29 ± 0.14

0.66 ± 0.02

2.54 ± 0.09

7.69 ± 0.43

4.95 ± 0.27

12.3 ± 0.54

24.0 ± 0.92

21.9 ± 0.81

5.59 ± 0.22

10.9 ± 0.59

30.1 ± 1.4

12.3 ± 0.75

3.55 ± 0.11

13.7 ± 0.49

Za kilogram prirasta prasadi potrebno je oko 3,70 - 4 kg mlijeka. To znači da bi krmača koja doji

10 prasadi trebalo prosječno dati 8-10 litara mlijeka dnevno da bi prirast prasadi bio oko 200-250

g.Visoka mliječnost se moţe postići adekvatnom ishranom krmača koje su selekcionisane na

visoku proizvodnju mlijeka. Za visoku proizvodnju mlijeka, krmača mora konzumirati adekvatnu

količinu hrane, što često predstavlja nerješiv problem ( Maletić 2012 ).

Zrelo krmačino mlijeko sadrţi 5.5% sirovog proteina (Tilton i dr., 1999; Renaudeau i Noblet,

2001). Sirovi protein se sastoji od signifikantnog iznosa ureje ( 6.0 mmol/L obranog mlijeka)

amonijaka 1.4 mmol/L obranog mlijeka) dušika ( Wu i Knabe, 1994). Prema tome proteinski nivo

u mlijeku trebao bi se determinisati po kvantifikovanim pojedinačnim aminokiselinama ( Kim i

Wu, 2004). Veća konzumacija hrane i veći porast tjelesne mase u periodu suprasnosti dovode

takoĎe do smanjenja konzumacije u laktaciji i većeg gubitka tjelesnih rezervi. Krmače u laktaciji

jedu manje ako su hranjene po volji tokom suprasnosti.Veća mliječnost je najčešće praćena

većim apetitom. Apetit do punog hranjenja se obično formira za prvih pet dana laktacije. Lučenje

mlijeka zahtijeva odgovarajuću količinu proteina u obroku, pa je neophodno povećati učešće

proteinskih hraniva biljnog ili ţivotinjskog porijekla. Koliko ţivotinja uzima aminokiselina iz

mlijeka, moţemo znati ako precizno odredimo koncentraciju aminokiselina u mlijeku (Tabela

7.) Dostupni podaci pokazuju da je aminokiselinski profil prazme (Wu i sar., 1999) značajno

različit u odnosu na aminokiseline iz uzoraka mlijeka krmače (Trottier i sar., 1997; Kim i sar.,

2004). Ovakva razlika se reflektuje na transport iz mamarnog tkiva i neophodnu transformaciju

aminokiselina ( sinteza i katabolizam ) u mamarnom tkivu (O’Quinn i sar., 2002).

Grafikon 2. Produkcija mlijeka kod laktirajućih krmača sa 10 prasadi (Toner i sar.,1996).

Ukoliko krmače ne dobiju adekvatnu količinu aminokiselina, maternalni tkivni proteini ( posebno

skeleton mišićni ) se mobiliziraju u cilju potpore produkcije mlijeka. Pretjerana mobilizacija

proteinske komponente rezultira reproduktivnim problemima u narednom paritetu (Jones i Stahly,

1995). Optimiziranje hranidbenih zahtjeva krmača u laktaciji, nije limitirano maksimalnom

produkcijom mlijeka za sisajuću prasad, više ide ka tome da se odrţi optimalna kondicija za

naredni paritet (NRC, 1998; Kim and Easter, 2003). Mobilizacija aminokiselina se dogaĎa u

različitim tkivima i u različitom odnosu (Escobar, 1998; Kim and Easter, 2001). Mišići su najveći

donor aminokiselina u periodu pothranjenosti i neadekvatne opskrbe proteinom, no reproduktivni

trakt sudjeluje najvećim dijelom u dietarnom proteinu ( Kim and Easter, 2001 ). Dourmad i sar.,

(1998) su dokazali da visokoproduktivne svinje trebaju najmanje 55 g/d Lizina da bi se

minimizirali tkivni gubici istog, takoĎer isti iznos je neophodan u cilju što boljeg razvoja

mamarne ţlijezde (Kim i sar., 1999). Odrţanje krmača u anaboličkom stanju u vrijeme laktacije

nije dovoljno za poboljšanje fertilnosti (Zak i sar., 1998).

Kim i sar., (2001) sugerišu da idealan obrok za krmače u laktaciji predstavlja koncept udjela

različitih aminokiselina neophodnih za tkivni proteine, proteine mlijeka i hranidbene proteine.

Ovaj koncept rezultira konačno dobrim obrokom za krmače u laktaciji.

Razmotrivši ove faktore idealan aminokiselinski udio obroka odgovara očekivanom maternalnom

gubitku proteina u vrijeme laktacije ( Tabela 8).

(Tabela 8). Idealan aminokiselinski udio obroka koji limitira tkivnu mobilizaciju aminokiselina u vrijeme laktacije

(Kim i sar., 2001).

Očekivani gubitak tjelesne mase za 21 dana

(kg)

Nivo tkivne mobilizacije (%)

75-80

50

33-45

40

12-15

20

6-8

5

0

0

7-0

(NRC)

1998

Idealan aminokiselinski uzorak

(% Liz)

Lis. 100 100 100 100 100 100

Thr. 75 69 63 60 59 62

Val. 78 78 78 77 77 85

Leu. 126 123 118 115 115 114

Ile. 60 59 59 59 59 56

Arg. 22 38 59 69 72 56

Poredak limitirajućih aminokiselina

Prvi

Drugi

Treći

Thr.

Liz.

Val.

Liz.

Thr.

Val.

Liz.

Thr.

Val

Liz.

Val.

Thr.

Liz.

Val.

Thr

Liz.

Val.

Thr

Kondicijsko stanje ţivotinje i očekivani nivo mobilizacije aminokiselina su vaţni faktori koji

moraju biti razmatrani kod sastavljanja obroka u laktaciji. Dinamički idealan koncept precizno

odreĎuje aminokiselinske potrebe krmača u laktaciji. Za krmače koje uzimaju malo raspoloţivog

obroka i podlijeţu narednoj tkivnoj mobilizaciji za vrijeme laktacije (prvoprasne i drugoprasne

krmače), treonin je kritična aminokiselina, a budući da je valin vaţan za krmače koje uzimaju

više obroka i imaju limitirajući tkivnu mobilizaciju (višeprasne krmače) za vrijeme laktacije

(Kim i sar., 2001). Kako bilo, lizin je primarno limitirajuća aminokiselina kod obadvije

kategorije. Uspostava idealnog dinamičkog koncepta počiva na individualnom pristupu

očekivane tkivne mobilizacije i kondicijskog stanja ţivotinje.

Soltwedel (2005) i Soltwedel i sar. (2003, 2005). Istraţivanja u novije vrijeme baziraju se na

limitirajućem nivou aminokiselinskog udjela obroka krmača u laktaciji, gdje iste u 21 dana

očekivano izgube 25 kg tjelesne teţine. Ovo moţe korespondirati sa 30% razine tkivne

mobilizacije izračunato od strane (Kim i sar., 2001). Korištenjem plazma urea dušika kao

indikatora aminokiselinskog nedostatka, utvrĎeno je da je lizin prvo limitirajuća, treonin

drugolimitirajuća aminokiselina u obroku. Najčešći problem je obezbjeĎenje adekvatne količine

kvalitetnih proteina pošto su potrebe u hranljivim materijama velike. Za visoku proizvodnju

mlijeka hranom se mora obezbijediti i do 1000 g proteina/dnevno, odnosno oko 50g lizina

dnevno. Ovo se teško moţe obezbijediti korišenjem hrane sa 15 - 16 % proteina, i to je naješći

razlog smanjenja mlliječnosti krmača, i smanjenog prirasta prasadi na sisi.

2.2. Reproduktivni pokazatelji ( interval zalučenje estrus)

Odmah nakon prašenja, periferni nivo progesterone, estrona, estradiola i relaksina u krvi opadaju

do baznih nivoa tokom rane laktacije. Iako estrus moţe da se javi u roku od 1 – 3 dana nakon

prašenja, krmače ne uspijevaju da začmu zato što su ovarijalni folikuli nezreli i obično ne dolazi

do ovulacije. Ograničavanje ishrane primiparnih krmača tokom laktacije nije imalo uticaja na

koncentracije LH ili estradiola u plazmi ili na kasnije reproduktivne performanse. ( Hafez i sar.).

Sa izuzetkom postpartum estrusa, krmače rijetko iskazuju estrus tokom laktacije. Ovarijalna

morfologija tokom anestralnog perioda ukazuje na odsustvo gonadotropne stimulacije. Prosječni

prečnik ovarijalnog folikula opada (npr. sa 4 na 2 mm) u toku prve nedelje poslije prašenja, a

onda postepeno raste ( npr. više od 5 mm) do pete nedelje laktacije. Teţina maternice i duţina

brzo opadaju 21 do 28 dana nakon prašenja, zatim obe ostaju konstantne. Endometrijum je tanji,

a meternične ţljeţde manje brojne, posebno u bazalnom dijelu blizu miometrijuma. Tokom

laktacijonog anestrusa, dolazi do sinteze umanjenog otpuštanja FSH i redukovanog LH.

Koncentracije prolaktina u perifernoj plazmi su visoke na poroĎaju, povećavaju se u odgovoru na

sisanje prasiće i opadaju poslije zalučivanja. Estrogen bio endogenog ili egzogenog porijekla,

izaziva nalete LH, FSH i prolaktina kod postpartum krmača. ( Hafez i sar. 2000). Odvajanje

krmače od prasića poslije 3 – 5 nedelja laktacije ima za rezultat folikularni razvoj, estrus i

ovulaciju u roku od 4-8 dana. Negativan energetski bilans u toku laktacije ima svoj uticaj na

interval zalučenje estrus (Whittemore i Morgan 1990, Clowes i sar 2003).

U normalnim uslovima estrus kod krmača se ispoljava 45 dana po zalučenju. Pošto neke krmače

povaĎaju poslije tri nedelje, dok druge ne uspijevaju uopšte da budu oploĎene, prosječno vrijeme

od zalučenja do oplodnje trebalo bi da bude u prosjeku za sve krmače u zapatu 12 dana.

Iskustva iz prakse su pokazala da ishrana krmača u periodu po odlučenju prasadi treba da se vrši

po volji, odnosno da bude povećana za nekih 30% u odnosu na potrebe. Ovakva ishrana

(»flushing«sistem) dovodi do većeg obima ovulacije i ranije pojave estrusa. MeĎutim, ukoliko je

laktacija trajala kratko i nisu izgubljene veće količine tjelesnih rezervi, »flushing« sistem je

najčešće bez značaja. U slučaju velikih gubitaka tjelesnih rezervi apetit toliko opada da nije

moguće primjeniti »flushing« sistem. Duţina trajanja ovakve ishrane treba da je najviše 15 dana.

Ukoliko estrus izostane nakon ovog perioda očigledno je da uzrok nije uhrani, veću nekom

drugom problemu pa dnevni obrok treba svesti na oko 2 kg. Bitan faktor koji utiče na veličinu

legla je i duţina laktacije. (Costa i sar 2004). Gill (2007) navodi da će se duţina korištenja

krmača u proizvodnji povećati ako se bude izbjegao brzi prirast prije prvog osjemenjavanja.

Holm i sar., (2005) su utvrdili genetske korelacije izmeĎu perioda od zalučenja do pripusta i

drugih reproduktivnih pokazatelja. Zbog nepovoljne genetske korelacije selekcija na smanjen

period od zalučenja do pripusta smanjuje se vjerovatnoća ulaska u estrus. Tantasuparuk i

sar.(2000) navodi da bi period od zalučenja do pripusta mogao da se koristiti za procjenu

dugovječnosti krmača i ukupne proizvodnje prasadi..

ZAKLJUČAK

Gledano s fiziološkog stajališta, ishrana predstavlja nagonski refleks uzimanja hrane, radi

podmirivanja potreba organizma. Svinja spada u kategoriju omnivore, što znači da uzima hranu

biljnog i ţivotinjskog porijekla, pri čemu je usred procesa domestifikacije način ishrane više

baziran na hranu biljnog porijekla. Probavni sistem svinje jednostavne je graĎe, prilagoĎen

probavi ugljikohidratnih i proteinskih krmiva. Fundamentalna funkcija probavnog sistema je

priprema hranjivih tvari putem probavnog sistema za process resorpcije. Resorpcija kao

mehanizam izmjene hranjivih tvari se odvija pasivno fizikalno hemijski putem difuzije, osmoze,

inhibicije, električnog potencijala itd, aktivno djelovanjem enzimskih sistema s obje strane

stanične membrane, te pojavom pinocitoze i fagocitoze. ( Stilinović 1993).

Fundusne ţlijezde razvijene su u samo jednom dijelu ţelučane sluznice, dok u drugom dijelu

ţeluca vlada alkalna reakcija. Bakterijska mikroflora pomoću enzima razgraĎuje ugljikohidrate

do niţih masnih kiselina, u debelom crijevu takoĎer postoji mikroflora sa istom funkcijom. (

Kralik i dr., 2007 ). Anatomska karakteristika svinje je njuška u obliku rila, koje joj sluţi za

rovanje, dok donjom usnom ubacuje hranu u usta. Ukoliko ne ruje, hranu ubacuje zubima i

jezikom. Probava u ţelucu se obavlja djelovanjem ţelučanog soka manjim dijelom I

amilolitičkog enzima ptijalina, koji cijepa molekulu škroba u dekstrine, zatim sekundarno u

maltozu. Ţelučani sok kod svinja ima pH reakciju 1.07 - 2, luče ga ţlijezde prave sluznice u

području kardije, koje luče sluz i HCO¯3 u području sinusa fundusa ţlijezde (glandulae gastricae

propriae), i pilorusne ţijezde (Ganong, 1981). Ţelučani sok se sastoji od organskih i anorganskih

komponenti. Organske su: pepsin, renin, lizozim, ţelučana lipaza i ţelučana sluz. Anorganske:

solna kiselina (HCL), Na, K, Mg, Ca, H, kloridi, fosfati, sulfati u ioniziranom stanju i voda. U

ţelučanom soku se nalazi i gastricin proteolitički enzim koji sudjeluje u razgradnji mliječnih

bjelančevina ( Junqueira i sar., 1984). Probava u crijevima gdje vlada alkalna reakcija ( Ph = 7.93

– 8.55 )praćena je lučenjem pankreasnog soka gdje su inkorporirani proteolitički, lipolitički i

amilolitički enzimi. Razgradnja proteina do polipeptida ide pomoću tripsina, kimotripsina,

karboksipeptidaze i elastaze. Razgradnja lipida putem pankreasne lipaze, razgradnja skroba na

jednostavne saharide se odvija djelovanjem amilolitičkih enzima. U duodenumu se ţučne soli

miješaju sa mastima, stvarajući emulgirane kapljice masti, podloţne razgradnji pankreasne lipaze.

Ţučne kiseline pomaţu resorpciji vitamina topivih u mastima, povoljno utječući na peristaltiku

crijeva. (Kralik i sar., 2007).

Polisaharidi, oligosahariji se razgraĎuju na monosaharide, koji dalje podlijeţu procesu resorpcije

i transporta portalnim krvotokom u jetru i ostale organe. Najveći dio glukoze se resorbuje u

duodenumu i jejunumu. ( Stilinović, 1993).

Bjelančevine se u ţelucu razgraĎuju djelovanjem pepsina na polypeptide. U duodenumu su

aktivne pankreasne i crijevne peptidase, kao i aminopeptidaze. Dipeptidi se razgraĎuju na

aminokiseline koji se javljaju kao L ( resorbiraju se aktivnim transportom pomoću Na+ I posebnih

prenositelja ) i D izomeri ( resorbiraju se pasivno).

S obzirom na specifične prenositelje L-aminokiseline se dijele u skupine ( Ganong, 1989).

Bazne aminokiseline

Aminokiseline, kao što su prolin i hidroksiprolin, koji se resorbuju zajedno sa Na+

Neutralne aminokiseline

Oko 2 – 5% bjelančevina ne probavi se u tankom crijevu, nego odlazi dalje u debelo gdje

podlijeţu procesu probave od strane mikroflore, tj djelovanjem bakterija.

Jedan od izazova modernog svinjogojstva je kako ishranom povećati proizvodnju mlijeka i

veličinu legla. Danas krmače odrţavaju stopu rasta legla od 2 – 3 kg/dan ( Etienne i dr., 2000).

Što korespondira sa produkcijom mlijeka 8 – 12 litara/dan i više ( Noblet i dr., 1998 ). Teţina

krmača i zralost ( 260 – 290 kg) rasla je paralelno sa povećanjem hranihdenih zahtjeva ( Noblet

dr., 1998; Dourmad i dr., 2001). Poznavanje potreba pojedinih kategorija svinja i sastav hrane

osnovni su elementi prilikom sastavljanja obroka za svinje. Normativi (NRC, 1998) za ishranu

svinja obuhvataju, pored potreba za energijom i proteinima još 12 mineralnih elemenata, 10

aminokiselina i 12 vitamina, masti su neophodne u obliku esencijalnih masnih kiselina, kao i

voda. Osnovna je karakteristika dobro izbalansiranog obroka da je ekonomično sastavljen od

raznovrsnih hraniva, ukusan i dobrog kvaliteta. Primjerice ukoliko imamo jeftin proteinski

dodatak na raspolaganju, moţemo ga povećati u obroku, vodeći računa o efektima izlučivanja

azota. Obrok za svinje uobičajene je formulacije, najveći dio obroka čine ţitarice, koje su

siromašne vlaknima i bogate energijom. Kukuruz je u smjesama svinja zastupljen sa 60 -80% i

uglavnom sluţi kao dobar izvor energije, tu su i sirak, ječam i pšenica. Ţitarice su obično

deficitarne u proteinima (kvantitativno i kvalitativno) kao i vitaminima i mineralima. U

organizmu svinja, ugljikohidrati se kao rezerva energije nalaze u obliku glikogena u jetri i

mišićima, gdje prema potrebi prelaze u glukozu i šećer koje organizam mobilirizira zavisno o

potreba za energijom. Gubitak tjelesne masti tokom laktacije je niţi kod krmača kojima je davana

hrana bogatija škrobom, nego kod onih kojima je davana hrana bogatija mastima, takoĎer gubitak

proteina je veći kod krmača hranjenih restriktivnije. Dakle, krmače koje dobijaju obilniji i obrok

bogatiji škrobom posebno prvih 20 dana laktacije, dijelom ga koriste za smanjenje negativnog

energetskog balansa, a dijelom za laktaciju i ishranu prasadi (Brand 1998).

PREGLED LITERATURE

1. Aherne.F.X. and Kirkwood, R.N.(1985): Nutrition and sow proliferacy. J. Reprod. Fertil.

2. ARC., 1981: The Nutrient Requirements of Pigs. Commonwealth Agricultural Bureaus,

Slough, UK

3. Bikker, P.,M. W.A.Verstegen, R.G.Campbell, and B.Kemp.1994. Digestible lysine

requirement of gilts with high genetic potential

4. Clowes, E.J., F.X. Aherne, G.R., Foxcroft, and V.E. Baracos. 2003. Selective protein loss in

lactating sows is associated with reduced litter growth and ovarian function.J. Anim.

Sci.81:753–764. [Abstract/FreeFullText]

5. Costa, E. P., Amaral Filha,W.S., Costa, A.H.A., Carvalho, F.F.,Santos, A.K. and Silva, A.F.

(2004): Influence of the lactation lenght in the Subsequent litter size of sows.

Anim.Reprod.,v.l,n.1,p.111-114.

6. Curtis, S.E. 1981. Environmental Management in Animal Agriculture. Iowa State Univ.

Press, Ames. p 97-122.

7. Dewey, C.E., Martin, S.W., Friendship, R.M., Kennedy, B.W. and Wilson, M.R. (1995).

Associations between litter size and specific sow level management factors in Ontario swine.

Preventive Veterinary Medicine 23:101-110.

8. Dolenec, Ţ. 1994. Svinjogojstvo. Zagreb.

9. Dourmad JY, Etienne M, Noblet J. 1996: Reconstitution of body reserves in multiparous

sows during pregnancy: effect of energy intake during pregnancy and mobilization during the

previous lactation. J AnimSci. 1996 Sep;74(9):22119.

10. Dourmad, J.Y., D. Guillou, B. Seve, and Y.Henry. 1996. Response to dietary lysine supply

during the finishing period in pigs. Livest. Prod. Sci. 45 : 179-186.

11. Dourmad, J.Y., J.Noblet, and M.Etienne.1998. Effect of protein and lysine supply on

performance, nitrogen balance, and body composition changes of sows during

lactation.J.Anim.Sci.76:542–550.[Abstract/FreeFullText]

12. Ganong, W.F. (1989): Review of Medical Physiology, XIV Ed., Lange Medical Book,

Appleton and Lange, Norwalk-San Mateo.

13. Gaughan, J. B., R.D.A. Cameron, G. McL. Dryden, and M. J. Josey. 1995. Effect of selection

for leanness on overall reproductive performance in Large White sows. Anim. Sci. 61:561

14. Gill, B.P. 2006. Body composition of breeding gilts in response to dietary protein and energy

balance from thirty kilograms of body weight to completion of first parity. J.

Anim.Sci.84:19261934.

15. Gill, P. (2007) : Nutritional Menagement of The Gilt for Life time Productivity Feeding

for Fatness? London Swine Conference Todey’s Challenges...Tomorrow’s Opportunities.

16. Escobar, J.1998. Modeling changes in the body composition of primiparous lactating sows as

affected by four dietary regimens.MS thesis.Univ.Illinois,Urbana.

17. ETTLE, T.; ROTH-MAIER, D. A.; ROTH, F. X. Effect of apparent ideal digestible lysine to

energy ratio on performance of finishing pigs at different dietary metabolizable energy levels.

Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition, München, v. 87, n. 7/8, p. 269-279,

2003.

18. Everts,H., and R.A. Dekker.1995. Effect of protein supply during pregnancy and lactation on

body composition of sows during three reproductive cycles. Livest. Prod. Sci.43:137–147.

19. Hafez, E.S.E. and B. Hafez.2000. Reproduction in Farm Animals

20. Holm B., Bakken M., Klemetsdal G., Vangen O. (2005): Genetic correlations between

reproduction and production traits in swine.J.Anim.Sci.82:(12)345.

21. H.V.D.Brand, 1998. Energy partitioning and reproduction in primiparous sows: Effectsof

dietary energy source, Department of Animal Sciences, Wageningen Institute of Animal

Science, Wageningen, The Netherlands.

22. Foxcroft, R.G. (2002): Gilt Management for the New Millennium – Research to Reality. Can.

Res.Chairin Swine Reprod. Physiology.Univ.Alberta, Canada.Pp.2–13.

23. Kim, S. W., D. H. Baker, and R. A. Easter. 2001a. Dynamic ideal protein and limiting

aminoacids for lactating sows: The impact of aminoacid mobilization. J. Anim. Sci. 79 :

2356–2366. [Abstract/FreeFullText]

24. Kim, S.W. & Easter, R.A. Nutrient mobilization from body tissues as influenced by litter size

in lactating sows. Journal of Animal Science 78: (2001) 2172–2178.

25. King, R.H.1994.Feeding gilts and sows of the new genotypes to optimize reproductive

performance. North Carolina Pork Producers Conference, Fayetteville, NC January 11 to 12,

1994

26. King, R.H. and Brown, W.G.(1993): Interrelationships between dietary protein level, energy

intake, and nitrogen retention in pregnant gilts.J.Animal.Sci.71:2450-2456.

27. Kongsted, A.G. (2005): Effect of energy intake on pregnancy rate and litter size with

particular reference to group housed non lactating sows a review. Department of

Agroecology, Danish Institute of Agricultural Sciences, P.O. Box 50, DK8830 Tjele.

28. Jones, D.B., and T.S. Stahly.1995. Impact of aminoacid nutrition during lactation on

subsequent reproductive function of sows. J.Anim.Sci.73(Suppl.1):183(Abstr.)

29. Jones, D.B., and T.S. Stahly.1999a. Impact of aminoacid nutrition during lactation on body

nutrient mobilization and milk nutrient output in primiparous sows.J. Anim.Sci.77:1513–

1522.[Abstract/FreeFullText]

30. Jones, D.B., and T.S. Stahly.1999b. Impact of aminoacid nutrition during lactation on

luteinizing hormone secretion and return to estrus in primiparous sows.J.Anim. Sci.77:1523–

1531.[Abstract/FreeFullText]

31. McNamara, JP and JE Pettigrew. (2002): Proteins and fats used in lactating sows: I. Effects

on milk production and body composition. J.Anim. Sci.80:24422451.

32. Nielsen, T.T., N.L.Trottier,H. H.Stein, C.Bellaver, and R.A.Easter. 2002.The effect of litter

size and day of lactation on aminoacid uptake by the porcine mammary glands.

J.Anim.Sci.80:2402–2411.[Abstract/FreeFullText]

33. Noblet, J., W. H. Close, R. P. Heavens, and D. Brown. 1985. Studies on the energy

metabolism of the pregnant sow. Uterus and mammary tissue development. Br. J. Nutr.

53:251.

34. O’Quinn, P.R., Knabe, D.A. & Wu, G. Arginine catabolism in lactating porcine mammary

tissue. Journal of Animal Science 80: (2002) 467–474.

35. Renaudeau, D., and J.Noblet. 2001. Effects of exposure to high ambient temperature and

dietary protein level on sow milk production and performance of piglets.J.Anim.Sci.79:1540–

1548.[Abstract/FreeFullText]

36. Revell, D.K., I.H.Williams, B.P.Mullan, J.L. Ranford, and R.J.Smits. 1998(a). Body

composition at farrowing and nutrition during lactation affect the performance of primiparous

sows: I.Voluntary feed intake, weight loss, and plasmametabolites. Journal of AnimalScience

76 : 17291737.

37. Revell, D.K., I.H.Williams, B.P.Mullan, J.L. Ranford, and R.J.Smits.1998(b). Body

composition at farrowing and nutrition during lactation affect the performance of primiparous

sows: II.Milk composition, milk yield, and pig growth.JournalofAnimalScience76:17381743.

38. Rupic, V. 2005. Reprodukcija domacih ţivotinja, Hrvatska mljekarska udruga, Zagreb.

39. Soltwedel, K.T. A re-evaluation of amino acid requirements for lactating sows. Ph.D. Thesis.

University of Illinois, Urbana, Illinois, USA (2005).

40. Soltwedel, K.T., Easter, R.A. & Pettigrew, J.E. Threonine is more limiting than valine in diets

of lactating sows with high body protein loss. Journal of Animal Science 81 (Suppl. 2):

(2003) 33 (Abstr.).

41. Stančić, B. and Šahinović, R. (1994) : The infuence of backfat thickness on the puberty

attaintment in gilts. Proc. 45 th EAAP, 58. Septembar., 1994., Edinburgh, UK. P4.30, p.336.

42. Stančić, B., Ţivkov, M. (1994): Prenatalno preţivljavanje u svinja (pregled). Veterinarski

glasnik, 49 (23) 133-140.

43. Stilinović, Z., Fiziologija probave i resorpcije u domaćih ţivotinja. Školska knjiga Zagreb,

1993.

44. Stender,D., Johnson,C., Hummel, D. and Roush, W. (2005): Decreasein Protein Levelin Final

Finishing Phase of High Lean Gain Swine. Iowa State University, Western Research and

Demonstration Farm.

45. Tantasuparuk, W., 2000. Sow reproductive performance in Thailand (effects of climate,

breed, parity, lactation length, weight loss during lactation and weaning to service interval).

Ph.D. Thesis. Swedish University of Agricultural Sciences, Uppsala, Sweden.

46. Tavares,S.L., Lopes Donzele, J.,Oliveira, R.F., Surez Ferreira, A.andKill, J.L (2000):

Digestible energy levels for gilts in a high temperature environment. Archivos

Latinoamericanos de Produccion Animal vol.8, No.1.

47. Thacker, A.P. (2002).: Feeding Replacement Gilts. Dep. Anim. Sci., Univ. Saskatchewan,

pp.1–5.

48. Tilton, SL, PS Miller, AJ Lewis, DE Reese, and PMErmera.(1999): Adding fat diets of

lactating sows: I. Effects on milk production and composition and carcass composition of

litter at weaning. J.Anim.Sci.77:24912500

49. Tritton, S.M., R.H.King, R.H.Campbell, and A.C. King, 1993: Manipulating Pig Production

IV. Australiasian Pig Science Association, Werribbee, Australia (Ascited in King, R.H.1994).

Feeding gilts and sows of the new genotypes to optimize reproductive performance. North

Carolina Pork Producers Conference, Fayetteville, NC January 11 to 12, 1994.

50. Walker, B., and B. A. Young. 1992. Modelling the development of uterine components and

sows body composition in response to nutrient intake during pregnancy. Livest. Prod. Sci.

30:251.

51. Whittemore, C.T., and C.A. Morgan.1990. Model components for the determination of

energy and protein requirements for breeding sows: A review. Livest. Prod. Sci. 26:1.

52. Wilson, M.E., H.Stein, N.L. Trottier, D.D.Hall, R.L. Moser, D.E. Orrland, R.A.

Easter,1996:Effects of Iysine intake on reproductive performance in first parity

sows.J.Anim.Sci.74(Suppl.1):63(Abstr.)

53. Wu, G., and D. A. Knabe. 1994. Free and protein bound amino acids in sow’s colostrum and

milk. J.Nutr.124:415–424.[Abstract/FreeFullText].

54. Wu, G., T. L. Ott, D. A. Knabe, and F.W.Bazer.1999. Aminoacid composition of the fetal

pig. J.Nutr.129:1031–1038. [Abstract/FreeFullText].

55. Zak, L.J., Williams, I.H., Foxcroft, G.R., Pluske, J.R., Cegielski, A.C., Clowes, E.J. &

Aherne, F.X. Feeding lactating primiparous sows to establish three divergent metabolic

status: I. Associated endocrine changes and postweaning reproductive performance. Journal

of Animal Science 76: (1998) 1145–1153.