Genetische manipulatie van voedsel

Een ware nachtmerrie of een wondermiddel?

Door Jana Roothoofd en Emely Adams

Office Management – Intercultural Relations Management

Academiejaar 2013 – 2014

Docent: L. Lauryssen

Thomas More Campus Mechelen

Zandpoortvest 60, 2800 Mechelen

1

Inhoudsopgave

Inleiding......................................................................................................... 2

1 Definitie................................................................................................... 3

2 Geschiedenis............................................................................................4

3 Technieken...............................................................................................53.1 Transformatieproces..................................................................................................5

3.2 Technieken................................................................................................................. 5

3.2.1 Agrobacteriumtechnologie.............................................................................................5

3.2.2 Elektroporatie.................................................................................................................6

3.2.3 Genenkanon...................................................................................................................6

4 Redenen...................................................................................................7

5 Voordelen................................................................................................ 85.1 Natuur en biodiversiteit..............................................................................................8

5.2 Gezondheid van mensen............................................................................................8

5.3 Landbouw...................................................................................................................8

5.4 Andere........................................................................................................................9

6 Nadelen..................................................................................................106.1 Natuur en biodiversiteit............................................................................................10

6.2 Gezondheid van mensen..........................................................................................10

6.3 Gezondheid van dieren.............................................................................................11

6.4 Andere......................................................................................................................11

Besluit..........................................................................................................12

Bronnen....................................................................................................... 13

2

InleidingGgo’s zijn tegenwoordig een hot item. Het is een thema dat gemakkelijk discussies veroorzaakt. Wetenschappelijke tijdschriften staan er vol van en ook op televisie verschijnen er regelmatig reportages over dit onderwerp.

De gentechnologie blijft zich verder ontwikkelen, het onderzoek naar genetische manipulatie staat niet stil. Het is dus zeer waarschijnlijk dat het in de toekomst een nog grotere trend zal worden. Dit heeft onze interesse gewekt. Vooral de genetische manipulatie van voedsel heeft onze aandacht getrokken, omdat het iets is waarover de meesten niet al te veel weten. Voeding is ook een belangrijk onderdeel van het dagelijkse leven. Vele mensen staan nogal sceptisch tegenover deze technologie of zijn er zelfs radicaal tegen. Men aanvaardt het niet dat eten genetisch gemanipuleerd zou zijn en men denkt vaak dat het schadelijk is voor de gezondheid en het milieu.

Ook wij kennen nog niet zo veel over dit onderwerp. We vragen ons af of deze afkeurende houding wel terecht is, maar tegelijkertijd is er bij ons toch ook enige twijfel over de genetische manipulatie. Dit werkje is dan ook de ideale manier om onze kennis omtrent genetische manipulatie te verruimen.

Met dit intern rapport willen we een zo volledig mogelijk beeld geven over het thema. Daarom beginnen we met het definiëren van het begrip ggo’s. Vervolgens bekijken we de geschiedenis van de genetische manipulatie. Daarna leggen we het proces ervan uit, gevolgd door de belangrijkste technieken die gebruikt worden om genetische manipulatie toe te passen. Verder bespreken we ook het doel van genetische manipulatie van voedsel. Tenslotte bespreken we de voor- en nadelen. We sluiten af met een korte conclusie en ons eigen ethisch standpunt.

3

1 DefinitieGGO’s zijn organismen die een genetische manipulatie (ofwel genetische modificatie), hebben ondergaan. Genetische manipulatie of modificatie is het veranderen van de genen van een organisme en is een onderdeel van de gentechnologie. (http://www.gentech.nl/info/wat_is_genetische_manipulatie)

Genetische modificatie is letterlijk ‘het genetisch modificeren van organismen’. In feite komt het erop neer dat de genen, de bouwstenen van het DNA, worden aangepast. Dit gebeurt in een vroeg stadium van het leven, of zelfs nog voor het leven begint. Het aangepaste DNA vermenigvuldigt zich wanneer het organisme groeit. Genetische modificatie kan ook later in het leven gebeuren, maar dan moet het op veel cellen worden toegepast.

Genetische modificatie is dus het veranderen van de erfelijke achtergronden die een plant of dier heeft meegekregen. Dit kan verschillende doelen hebben, zoals het bestrijden van ziekten, de productie verhogen of de kwaliteit van producten verhogen.

Het betreft uitsluitend het aanbrengen van genetische aanpassingen zonder gebruik te maken van het natuurlijke voortplantingsproces van het organisme. Hierbij is sprake van verandering van één of meerdere genen in een cel.

Genetische modificatie heeft een groot aantal verschillende toepassingen. Wij zullen ons beperken tot de genetische modificatie met betrekking tot de voedselproductie. (http://wetenschap.infonu.nl/techniek/86396-wat-is-genetische-modificatie-of-genetische-manipulatie.html)

4

2 GeschiedenisBegin jaren ’70 was een mijlpaal in de ontwikkeling van genetische modificatie. Men ontdekte toen namelijk dat de kroongalbacterie een DNA-stukje van zijn plasmide overdroeg naar het plantengenoom van zijn gastheer. Een plasmide is een cirkelvormige DNA-streng en maakt de uitwisseling van genetische informatie tussen bacteriën mogelijk. Men merkte hierbij ook op dat dit stukje DNA de plant aanzette tot de vorming van kroongallen op de wortels. Dit zijn autonome kankergezwellen of tumoren. Dit was de allereerste vorm van genetische modificatie. Dankzij deze ontdekking kon men extra eigenschappen toevoegen aan organismen.

Een twintigtal jaren later in 1994 werd het eerste genetisch gemanipuleerde voedsel in de Verenigde Staten op de markt gebracht. Het betrof het ggo-tomatenras 'Flavr Savr', dat langer houdbaar was dan de andere toenmalig bestaande rassen. In 1996 werd zowel in de Verenigde Staten als in Engeland ggo-tomatenpuree geïntroduceerd.

In datzelfde jaar werd ook de eerste lading genetisch gemodificeerde Amerikaanse soja verscheept naar Europa. Al snel begon men op grote schaal genetisch gemanipuleerde consumentenproducten op de markt te brengen. (http://www.biodome.nl/Genetische%20manipulatie.htm; http://www.biw.kuleuven.be/aee/clo/wp/demont2003e.pdf)

Uit een studie van april 1999 blijkt dat de biotechnologie in Europa destijds één vierde van die van de Verenigde Staten bedroeg. Het grootste aantal genetische manipulaties gebeurde in Groot-Brittannië. België komt op een achtste plaats met maar liefst vijftig bedrijven, waarvan de bekendste PGS is in Gent. Gent is het Belgisch knooppunt van de gentechnologie.

In 2000 lag de goedkeuringsprocedure van biotechnologie in de EU stil. Het bannen van de biotechnologie in Europa zou echter zorgen voor hoge kosten voor de consument. Biotechproducten zouden immers de wereldprijzen verlagen. (Albrecht, 2001)

5

3 Technieken3.1 TransformatieprocesOm genetische wijzigingen te bekomen, werkt men met drie verschillende stappen die samen het transformatieproces van het organisme vormen. We starten met een niet-gemodificeerd organisme. Op het einde van het proces bekomen we datzelfde organisme, maar dan met nieuwe eigenschappen.

Het transformatieproces bestaat uit drie delen, waarbij de eerste fase de incubatie van het plantenweefsel is. Dit is het eigenlijke inbrengen van DNA in de plant en gebeurt door één van de drie bovenstaande technieken toe te passen. Daarna volgt de selectie van getransformeerde plantencellen op een selectie-medium (petrischaaltje). Tot slot wordt de volledige plant geregenereerd. Het wordt ook wel vegetatieve vermeerdering genoemd en betekent dat men weefsel kweekt waaruit een geheel nieuwe plant kan groeien.

3.2 TechniekenEr zijn verscheidene manieren om de genetische manipulatie te bekomen. Hierrond worden nog steeds onderzoeken gedaan en verbeteringen gezocht. Wij bespreken daarom enkel de belangrijkste en meest gebruikte technieken bij planten. Deze zijn:

de Agrobacteriumtechnologie het genenkanon elektroporatie

3.2.1 AgrobacteriumtechnologieDe agrobacteruimtechnologie betekende het begin van de genetische manipulatie. Deze techniek is enkel toepasselijk op tweezaadlobbige planten. Hieronder beschrijven we eerst hoe de techniek werkt en daarna vertellen we nog iets over het Ti-plasmide van de betreffende bacterie.

Ti-plasmide is de korte naam voor het Tumor inducerend plasmide van de bacterie Agrobacterium tumefaciens en wordt gebruikt bij genetische modificatie. Dankzij het plasmide is het mogelijk om eenvoudig vreemde genen, ook wel transgenen genoemd, in planten in te brengen. De schadelijke delen worden uit het plasmide geknipt vooraleer men ze gaat toepassen op de plant waarvan men enkele eigenschappen wil wijzigen.

De agrobacteriumtechnologie steunt op de eigenschap van de Rhizobium radiobacter bacterie. De bacterie doet namelijk een tumor ontstaan bij de plantenwortels. Dit is een natuurlijke vorm van genetische manipulatie. Het brengt een DNA-segment (T-DNA) in de kern van de plant dat dan op een willekeurige plaats gaat samensmelten met het oorspronkelijke DNA van de plant. Het resultaat is een “genetisch gewijzigde” plantencel.

Als het T-DNA eenmaal is ingelast in het erfelijk materiaal van de plantencel doen zich geen herschikkingen meer voor. Indien uit deze getransfereerde cel een plant wordt gegenereerd zullen alle cellen van deze plant, dezelfde T-DNA-kopie op dezelfde plaats behouden. Dit wil zeggen dat de nakomelingen van deze plant ook dit DNA zullen behouden.

Deze methode is zeer nauwkeurig en efficiënt, waardoor het voor planten ook vandaag nog één van de meest gebruikte systemen is. (http://www.vib.be/nl/landbouw-en-milieu/Pages/Genetisch-gewijzigde-planten-zijn-een-Gentse-uitvinding.aspx)

6

3.2.2 ElektroporatieDe Agrobacteriumtechnologie werkt niet voor eenzaadlobbige gewassen, waardoor alternatieve methoden werden uitgewerkt. Om DNA in protoplasten te krijgen gaat men gebruik maken van elektroporatie. Het membraan van de protoplast wordt tijdelijk doorlaatbaar gemaakt door een elektrische ontlading. Vervolgens kan het DNA met een uiterst fijne naald direct in een protoplast worden gespoten. Het DNA wordt goed opgenomen en met goed rendement in het chromosoom ingelast, opnieuw zoals met het T-DNA, wordt het in elke getransformeerde cel geplaatst.

3.2.3 GenenkanonEen ander alternatief is het”fysische inschieten” van het DNA, een methode die ook particle gun (genenkanon) wordt genoemd. Dit bestaat uit een deklaag van goud of wolfraamdeeltjes met vele kopieën van het genconstruct, om vervolgens deze deeltjes in het plantenweefsel binnen te schieten. (http://bwm.trefcon.nl/media/pdf/Transgene%20planten.pdf)

7

4 RedenenVelen weten niet juist wat het exacte doel is van biotechnologie en genetische modificatie. Het antwoord hierop krijgen we in het boek “Biotechnologie en genetische manipulatie: tussen hype en hysterie”, geschreven door Johan Albrecht: biotechnologen manipuleren voedsel om de natuur te optimaliseren zodat er zo beter kan voldaan worden aan de behoeften van de consument en producent. Genetische modificatie biedt verschillende voordelen voor beide groepen.

Gewassen genetisch veranderen gebeurt om ze bijvoorbeeld resistent te maken tegen ziektes en plagen, insecten, herbiciden en onkruidverdelgers. Een andere reden is de verandering of toevoeging – en daarbij ook vaak de verbetering – van eigenschappen van gewassen. Ook om de opbrengst van gewassen en voedselkwaliteit te verhogen en om ziekten te genezen, modificeert men organismen genetisch.

Bovendien wordt er veel gebruik gemaakt van genetische modificatie omdat het vele malen sneller gaat dan fokken en veredelen. Dit laatste is het proces waarin men gunstige eigenschappen in gewassen combineert met allerlei methoden. Dankzij genetische modificatie kan men in slechts één generatie tijd een enorme verandering realiseren. Bij veredelen of fokken kost het veel meer generaties om dezelfde verandering te verkrijgen. Daarnaast is het ook mogelijk dingen voor elkaar te krijgen die niet kunnen met veredelen of fokken. Zo kunnen we extra vitamines die van natura niet aanwezig zijn in een plant enkel toevoegen aan deze plant door het DNA te veranderen en dus niet door te fokken of te veredelen. In de landbouw worden onder meer gewassen zoals granen, maïs, rijst, aardappelen, soja en tomaten gemanipuleerd.(http://wetenschap.infonu.nl/techniek/86396-wat-is-genetische-modificatie-of-genetische-manipulatie.html; http://www.nongmoproject.org/learn-more/; Albrecht, 2001)

8

5 VoordelenIn het vorige hoofdstuk kwamen we al te weten dat genetische manipulatie wordt toegepast met als doel de natuur te optimaliseren zodat er beter kan voldaan worden aan de behoeften van de consument en producent. Het is dus de bedoeling dat er veel voordelen worden gecreëerd voor beide groepen. Er zijn voordelen voor iedere mens wat gezondheid betreft. De landbouwers genieten van gunstigere omstandigheden dankzij de aanpassingen in het DNA van organismen. Niet alleen de mens maar ook de natuur heeft baat bij genetische modificatie. In wat hieronder volgt, staan de voornaamste voordelen beschreven. (Albrecht, 2001)

5.1 Natuur en biodiversiteitGenetische modificatie van planten zorgt ervoor dat de planten inactief zijn. Hierdoor zullen ze stoppen met groeien tijdens korte perioden van droogte. Zo wordt het weinig aanwezige water in de bodems niet ‘verspild’ en komt de leefbaarheid van de bodem niet in het gedrang.

5.2 Gezondheid van mensenEen ander voordeel is dat er voedingswaarde kan worden toegevoegd aan het voedsel. Als we dit toepassen op veelgebruikte producten in de derde wereld, dit zijn vaak producten die niet voldoende voedingsstoffen bezitten, zoals rijst, kunnen we de problemen in de derdewereldlanden aanpakken. We kunnen bijvoorbeeld het aantal gevallen van blindheid als gevolg van een tekort aan vitamine A reduceren door dit toe te voegen aan het voedsel. (http://www.milieuloket.nl/9353000/1/j9vvhurbs7rzkq9/vhurdyxq65wi )

Genetische manipulatie wordt bij soja toegepast op twee mogelijke manieren. Een van die manieren geeft een bijdrage aan onze gezondheid. Het DNA van soja wordt zo gewijzigd dat productie van onverzadigde sojavetten mogelijk wordt. Deze zijn beter voor onze gezondheid dan de verzadigde variant.

Verder kan men ook gewassen aanpassen zodat ze een lager cholesterolgehalte bevatten. Nog een andere toepassing is het voorkomen van eventuele allergische reacties. Een voorbeeld hiervan is het produceren van koeien die melk zonder BLG geven. Sommige mensen zijn allergisch voor deze stof, waardoor ze de ‘normale’ melk van een koe dus niet mogen drinken. Of de melk van de transgene koe volledig allergievrij is, is echter nog niet zeker. (http://www.nieuws.be/nieuws/Transgene_koe_maakt_melk_zonder_allergie-eiwit_996dd4ab.aspx)

5.3 LandbouwMen kan gewassen aanpassen aan de omgevingsfactoren, wat vaak heel gunstig is voor de lanbouwers. Het produceren van gewassen die minder water nodig hebben is één van de voorbeelden. Zo’n aangepast gewas biedt voordelen voor Afrika, waar het erg droog is. Mislukking van oogst wordt hierdoor veel minder waarschijnlijk. (http://www.scientias.nl/genetische-gemodificeerd-voedsel/93704)

Hierboven zeiden we al dat men soja genetisch modificeert om twee verschillende redenen. Enerzijds zorgt men voor een verandering die een goed effect heeft op onze gezondheid. Anderzijds maakt men het resistent tegen herbiciden, wat een voordeel biedt voor de landbouwer: hij moet slechts één onkruidverdelger gebruiken en wint hiermee zowel tijd als geld. (Albrecht, 2001)

9

5.4 AndereGewassen kunnen ook genetisch gemanipuleerd worden met als simpel doel de smaak te verbeteren. In 2001 ontwikkelden wetenschappers een tomatensoort die zoeter van smaak is door een verhoogd suikergehalte. Bovendien zou diezelfde tomatenstruik 60 procent meer tomaten opleveren. misschien is dit ook mogelijk voor andere producten, zoals aardappelen en rijst. Dat is tenminste wat de wetenschap hoopt. (http://www.vandaag.be/wetenschap/31266_zoetere-tomaat-ontwikkeld-met-betere-opbrengst.html)

In een artikel van 14 maart 2014 staat dat de boeren zouden moeten beginnen met het planten van genetisch gemodificeerde gewassen volgens professor Mark Walport, wetenschappelijk adviseur van de regering van het Verenigd Koninkrijk. Hij zegt dat het niet wetenschappelijk bewezen is dat zulke genetisch aangepaste gewassen schadelijk zouden zijn voor de mens en het milieu. Ze zouden zelfs bijdragen tot een betere gezondheid. Hij beweert ook dat ze het belang van pesticiden zullen verminderen en dat ze kunnen helpen de honger te verlagen. (http://www.telegraph.co.uk/earth/agriculture/geneticmodification/10696804/Its-time-for-GM-crops-adviser-tells-David-Cameron.html)

10

6 NadelenDan komen we bij de keerzijde van de medaille. Er zijn immers ook nadelen van het genetisch wijzigen van voedsel. Deze zijn de steunpijlers van de tegenstanders. Zij halen zowel terechte als onterechte problemen aan. Sommige van deze beweringen worden teniet gedaan door experimenten en logische redeneringen, anderen worden er juist door bevestigd. Hieronder zien we welke tegenargumenten de tegenstanders juist geven en komen we meer te weten over de al dan niet bewezen nadelen van genetisch gemanipuleerde voeding.

6.1 Natuur en biodiversiteitEerst en vooral leidt de natuur, meer bepaald de biodiversiteit, onder de negatieve kant van genetische modificatie van voedsel. Er ontstaan soms nieuwe en betere planten ten koste van reeds bestaande planten. Ook kan onkruid vermeden worden dankzij de biotechnologie. Dat is misschien wel handig en positief voor ons, maar voor de natuur is dit niet zo voordelig.

In het hoofdstuk over de voordelen van genetisch gemanipuleerd voedsel vermeldden we al dat genetische manipulatie kan zorgen voor gewassen die resistent zijn tegen ziektes en plagen, insecten, herbiciden en onkruidverdelger. Dit klinkt heel positief, maar eigenlijk is dat niet zo. Immers, wanneer een gewas resistent gemaakt wordt tegen een bepaald bestrijdingsmiddel, is het niet per se resistent tegen andere middelen. Bovendien kan het maken van gewassen die niet vatbaar zijn voor onkruidverdelgingsmiddelen wel eens schadelijk zijn voor het milieu. Men moet dan meer met gif spuiten, wat slecht is voor de fauna en flora. (http://www.scientias.nl/genetische-gemodificeerd-voedsel/93704)

Een ander tegenargument, dat bovendien wel degelijk bewezen is door onderzoek, is dat het resistent maken van gewassen tegen schadelijke insecten schadelijk is voor andere insecten. Het gevolg hiervan is dat de biodiversiteit in gevaar dreigt te komen. Dit werd onderzocht door enkele wetenschappers. Men liet larven van de monarchvlinder pollen van genetisch gewijzigd graan eten. Het gevolg was voor sommige larven fataal, maar ze stierven niet allemaal. De schadelijkheid van dit graan kan betwist worden, want de larven van deze vlinders eten gewoonlijk enkel melkkruid. Het argument is dus niet waterdicht. (Biotechnologie en genetische manipulatie: tussen hype en hysterie)

Kruisbestuiving vormt eveneens een probleem. Dit is de bestuiving tussen enerzijds een niet-genetisch gemodificeerd gewas en anderzijds een gewas dat wel genetisch is gemodificeerd. In zo’n geval worden gewassen veranderd, terwijl dit eigenlijk niet de bedoeling was. Het is moeilijk om ze te identificeren en het risico bestaat er dan in dat er producten op de markt komen zonder dat men weet of ze al dan niet genetisch gemodificeerd zijn. (http://www.scientias.nl/genetische-gemodificeerd-voedsel/93704)

Als laatste is genetische manipulatie niet natuurlijk volgens critici. Ook het feit dat biotechnologie de capaciteit heeft de grenzen tussen soorten te overschrijden is een tegenargument dat nogal vaak te horen is. (Albrecht, 2001)

6.2 Gezondheid van mensenNaast het beklemtonen van de nadelen voor de natuur, beweren critici ook dat genetisch gemanipuleerd voedsel schadelijk is voor de gezondheid. Zij denken dan bijvoorbeeld aan het overdragen van antibioticaresistentie via inname van genetisch gemodificeerd voedsel waarbij markergenen, die resistent zijn tegen antibiotica, werden toegevoegd. (http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/biotechnologie/genetisch-gemodificeerd-voedsel-en-landbouw)

11

Toch is deze kritiek aanvechtbaar, want het is onwaarschijnlijk dat zoiets zou gebeuren. Er zijn dan ook verschillende tests uitgevoerd om dit te controleren. Hieruit blijkt dat de resistentie niet werd overgedragen op bacteriën, muizen, kippen,… Als het bij een mens dan toch het geval zou zijn, zijn we nog altijd veilig aangezien we deze genen samen met andere genen en ons voedsel verteren. (Biotechnologie en genetische manipulatie: tussen hype en hysterie)

Eerder zeiden we al dat de modificatie van bepaalde gewassen een meerwaarde kan zijn voor allergieën. Het omgekeerde is echter ook waar. Er kunnen ook juist onverwacht en onbedoeld allergenen gecreëerd worden bij het ruilen van DNA. Mensen die van dit voedsel eten, kunnen dan mogelijk allergische reacties krijgen.

Er wordt sinds kort ook gevreesd voor geboorteafwijkingen en voortplantingsproblemen als gevolg van genetische manipulatie van voedsel. Zo werden er pesticiden gevonden in het bloed van een baby aan wie genetisch gemodificeerde voeding werd toegediend. De gevolgen op lange termijn zijn moeilijk aan te tonen. Het is mogelijk dat er eigenlijk giftige stoffen geproduceerd worden bij genetische modificatie. Dit kan dan ernstige gevolgen hebben; we zullen er misschien (bijna) van sterven.

6.3 Gezondheid van dierenNiet alleen de gezondheid van de mens is in gevaar, ook dieren zijn reeds slachtoffer geweest van de negatieve kant van genetisch gemodificeerd voedsel. Volgend gruwelijk verhaal bewijst dit. Een Deense varkenshouder bemerkte op langere termijn verschillende problemen bij zijn varkens als gevolg van het toedienen van genetisch gemodificeerd voer. Het ging om zwellingen, maagzweren, veelvuldig voorkomen van diarree en varkens met misvormingen. Het gebruik van genetisch gemanipuleerd voedsel is echter moeilijk te voorkomen door het gebrek aan leveranciers van niet-genetisch gemodificeerd diervoeder. (http://www.gewoon-nieuws.nl/2013/12/gruwelijke-misvorming-en-afwijkingen-bij-biggen-door-gmo-voer-2/)

Een ander voorbeeld van gevaar voor dieren is een poging om de honger uit de wereld te helpen. Men wilde grotere dieren maken zodat er meer eten werd geproduceerd, met alle gevolgen van dien. Artritis, O-benen en schele ogen waren enkele ‘bijwerkingen’. (http://www.hln.be/hln/nl/15420/Doomsday/article/detail/1543849/2012/12/18/Ziektes-mogelijk-resistent-door-genetische-manipulatie.dhtml)

6.4 AndereNatuurlijk moet genetisch gemodificeerd voedsel goedgekeurd worden op vlak van veiligheid vooraleer het op de markt komt. Dit gebeurt door EFSA, de Europese autoriteit voor voedselveiligheid. Er worden dan ook heel veel testen uitgevoerd om zeker te kunnen zijn van de veiligheid van het product. Zo komen we bij een laatste nadeel: de erg hoge kosten van deze tests en controles. (http://www.scientias.nl/genetische-gemodificeerd-voedsel/93704)

12

BesluitVoor we begonnen aan ons opzoekwerk hadden we nog geen echte mening gevormd. Dat kwam door onze beperkte kennis over het onderwerp. We wisten te weinig om een gegrond standpunt te kunnen innemen.

Tijdens het doornemen van onze bronnen, merkten we dat er nog altijd veel kritiek is op genetische modificatie. Dit vinden we begrijpelijk, maar zelf zijn we relatief pro ggo’s. Er worden zowel positieve als negatieve effecten ondervonden bij genetische manipulatie van organismen, maar volgens ons overstijgen de voordelen de nadelen.

We houden wel in ons achterhoofd dat er nog altijd informatie uit de bus kan komen, waaruit kan blijken dat manipuleren toch niet zo onschuldig is als wij wel denken. Belangrijk is dan ook dat dit onderwerp verder onderzocht wordt zodat er meer duidelijkheid is over de al dan niet schadelijke gevolgen van genetische manipulatie. Bij voldoende wetenschappelijk onderzoek en een veilige omgang met ggo’s zijn wij er van overtuigd dat genetische manipulatie van organismen, en dus ook van ons voedsel, zeker kan bijdragen tot een betere samenleving.

13

Bronnen

(z.a.). (2010). Zoetere tomaat ontwikkeld met betere opbrengst. In Vandaag.be (24,7). Geraadpleegd 12 maart 2014, http://www.vandaag.be/wetenschap/31266_zoetere-tomaat-ontwikkeld-met-betere-opbrengst.html.

(z.a.). (2012). Transgene koe maakt melk zonder allergie-eiwit. In nieuws.be: haal meer uit het nieuws. Geraadpleegd 16 maart 2014, http://www.nieuws.be/nieuws/Transgene_koe_maakt_melk_zonder_allergie-eiwit_996dd4ab.aspx.

Albrecht, J. (2001). Biotechnologie en genetische manipulatie: tussen hype en hysterie. Antwerpen: Standaard Uitgeverij.

ASEED Europe. (z.d.). V Milieueffecten. In Gentech.nl. Geraadpleegd 26 maart 2014, http://www.gentech.nl/info/gentech_en_milieu.

ASEED Europe. (z.d.). Wat is Genetische Manipulatie? Uitleg en woordenlijst. In Gentech.nl. Geraadpleegd 13 maart 2014, http://www.gentech.nl/info/wat_is_genetische_manipulatie.

Cok, J. (2013). Gruwelijke misvormimng en afwijkingen bij biggen door GMO-voer. In Gewoon nieuws. Geraadpleegd 16 maart 2014, http://www.gewoon-nieuws.nl/2013/12/gruwelijke-misvorming-en-afwijkingen-bij-biggen-door-gmo-voer-2/.

Demont, M., Tollens, E. (2003). Boeren kunnen verdienen aan gentechnologie [pdf]. Geraadpleegd 17 maart 2014, http://www.biw.kuleuven.be/aee/clo/wp/demont2003e.pdf.

Geukens, S. (2012). Ziektes mogelijk resistent door genetische manipulatie. Geraadpleegd 7 maart 2014, http://www.hln.be/hln/nl/15420/Doomsday/article/detail/1543849/2012/12/18/Ziektes-mogelijk-resistent-door-genetische-manipulatie.dhtml.

Hogenkamp, J. (2013). Genetisch aangepast voedsel: een vloek of een zegen?. In scientas.nl: nieuws ove wetenschap & technologie. Geraadpleegd 8 maart 2014, http://www.scientias.nl/genetische-gemodificeerd-voedsel/93704 .

Hogenkamp, J. (2013). Is genetisch gemodificeerd voedsel nu veilig of niet? De wetenschap kan het niet eens worden. In scientas.nl: nieuws over wetenschap & technologie. Geraadpleegd 7 maart 2014, http://www.scientias.nl/veiligheid-genetisch-gemodificeerd-voedsel-gewassen/93716.

Info_lisa. (2011). Wat is genetische modificatie of genetische manipulatie? In InfoNu. Geraadpleegd 13 maart 2014, http://wetenschap.infonu.nl/techniek/86396-wat-is-genetische-modificatie-of-genetische-manipulatie.html.Knapton, S. (2014). It's time for GM crops, adviser tells David Cameron. In The Telegraph. Geraadpleegd 17 maart 2014, http://www.telegraph.co.uk/earth/agriculture/geneticmodification/10696804/Its-time-for-GM-crops-adviser-tells-David-Cameron.html.

Non-gmo project. (2014). GMO FACTS. Geraadpleegd 17 maart 2014, http://www.nongmoproject.org/learn-more/.PDC Informatie Architectuur. (z.d.). Genetische modificatie. In Milieuloket. Geraadpleegd 12 maart 2014, http://www.milieuloket.nl/9353000/1/j9vvhurbs7rzkq9/vhurdyxq65wi.

14

Rijksoverheid. (z.d.). Genetisch gemodificeerd voedsel en landbouw. Geraadpleegd 7 maart 2014, http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/biotechnologie/genetisch-gemodificeerd-voedsel-en-landbouw.

van Telgen, M.D. (2005). Genetische manipulatie. In BioDome.nl. Geraadpleegd 13 maart 2014, http://www.biodome.nl/Genetische%20manipulatie.htm.

Wiepkema, P.R., Birfelder, E.J., Hartman, G.T., Stiekema, W.J., Visser, R.G.F. (2002). Transgene planten: onderzoek, communicatie en ethiek. In Cahiers Bio-Wetenschappen en Maatschappij [pdf]. Geraadpleegd 17 maart 2014, http://bwm.trefcon.nl/media/pdf/Transgene%20planten.pdf.