insani münasibətlərin, həm insan cəmiyyətində gedən

Tolerantlıq, dözümlülük çox geniş anlayışdır. O, həm insani münasibətlərin, həm insan cəmiyyətində gedən proseslərin, həm də dövlətlərarası, millətlər-arası, dinlərarası münasibətlərin bir çox cəhətlərinə aiddir. … O, təkcə dinlərin bir-birinə dözümlülüyünü deyil, həm də bir-birinin adətlərinə, mənəviyyatına dözümlülük, mədəniyyətlərə dözümlülük deməkdir.

Heydər Əliyev

DÖVLƏT VƏ DİNİ C T İ M A İ F İ K İ R T O P L U S U

№ 8 (37) AVQUST 2015

REDAKSİYA HEYƏTİ:Allahşükür Paşazadə Tarix elmləri doktoru, professorBəxtiyar Əliyev Psixologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvüƏli Əhmədov Fəlsəfə elmləri doktoru, professorƏli Həsənov Tarix elmləri doktoru, professorFazil Mustafa Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoruGövhər Baxşəliyeva Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvüGülçöhrə Məmmədova Memarlıq doktoru, professorİlham Məmmədzadə Fəlsəfə elmləri doktoru, professorMübariz Qurbanlı Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoruNizami Cəfərov Filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Sabir Həsənli İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoruSakit Hüseynov Fəlsəfə elmləri doktoru, professorSəlahəddin Xəlilov Fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Teymur Kərimli Filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü Urxan Ələkbərov Biologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvüVasim Məmmədəliyev Filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü Yaqub Mahmudov Tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü

Redaktor: Sadiq Mirzəyevİxtisas redaktoru: Güney Namazova

Texniki redaktor: Oqtay OrucovMəsul katib: Saleh Aslanov

REDAKSİYANIN ÜNVANI: Bakı şəhəri, Əhməd Cavad küçəsi, 12.

Telefon: (+99412) 492-65-23Qeydiyyat № 1674 / Tiraj: 2000 / www.scwra.gov.az

Toplunun “Rəsmi guşə”sində AzərTAc-ın materiallarından istifadə edilib.Toplunun materiallarından istifadə edərkən istinad zəruridir.

İSSN 2220-8542

MÜNDƏRİCAT

3

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı

Dövlət və Din - № 8 (37) AVQUST 2015

BU SAYIMIZDARƏSMİ GUŞƏAzərbaycanda dini mədəniyyətin, tolerantlığın, dinlərarası və mədəniyyətlərarası dialoqun təbliğinin gücləndirilməsinə dair əlavə tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ............... 5Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində bu ilin 6 ayının yekunlarına həsr olunan kollegiya iclası keçirilib ............................................... 6TƏDBİRDini maarifləndirmə və milli-mənəvi dəyərlərin təbliği çərçivəsində tədbirlər təşkil olunub ..................................................................... 11“Dövlət və Din” ictimai fikir toplusu mükafatlandırılıb ..................................... 12CƏMİYYƏT VƏ DİNElsevər Səmədov – Dini radikalizmlə mübarizədə multikultural dəyərlərin yeri və rolu ........................................................................................ 13Aliyə Mürsəlova – Vərəsəlik hüququnun tarixi barədə ....................................... 24Гасанага Маммедли – Сакрализация религиозных ценностей в процессе эволюции религии ............................................................................................ 30GERÇƏKLİKAynur İsrafilova – Mədəniyyətlərarası dialoq və Bakı prosesi .......................... 44FƏRQLİ BAXIŞİradə Zərqan – Postmodern dünya “etiraf” və “cihad” arasında ......................... 50ARAŞDIRMAAytək Məmmədova – İbn Sina irsinin görkəmli müdafiəçisi – Nəsirəddin Tusi ............................................................................ 56Tərxan Paşazadə – Azərbaycan-ərəb əlaqələrində ədəbi tərcümələr .................. 62İlqar İsmayılzadə – İslamda Quranın məqamı ................................................... 73Nuru İmanov – Şeyx Tusinin “ət-Tibyan” və “əl-İstibsar” kitabları barədə ....... 83TARİXƏ PƏNCƏRƏ Samir Məmmədov – I Şah Təhmasibin hərbi strategiyasında geriyə çəkilmə üsulu .......................................................................................... 89Şahlar Şərifov – Peyğəmbərlərin hicrət səbəbləri .............................................. 97PUBLİSİSTİKACahandar Əlifzadə – İslamin insana baxışı ...................................................... 108Emin İmanlı – “Üç növ” İslam .......................................................................... 111İZAHLI LÜĞƏT

Bu sayda işlədilmiş terminlərin izahı .................................................................116

4

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


www.scwra.gov.aze-mail: [email protected]

RƏsMİ guşƏ

5

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


AZƏRBAYCANDA DİNİ MƏDƏNİYYƏTİN, TOLERANTLIĞIN, DİNLƏRARASI VƏ MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI DİALOQUN TƏBLİĞİNİN GÜCLƏNDİRİLMƏSİNƏ

DAİR ƏLAVƏ TƏDBİRLƏR HAQQINDAAZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN

SƏRƏNCAMI

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq qərara alıram:

1. Azərbaycanda dini mədəniyyətin, tolerantlığın, dinlərarası və mədəniyyətlərarası dialoqun təbliğinin gücləndirilməsini təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının 2015-ci il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan “Dini mədəniyyətin inkişafı” fonduna 3,0 (üç) milyon manat ayrılsın.

2. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi bu Sərəncamın 1-ci hissəsində nəzərdə tutulan məbləğdə maliyyələşməni müəyyən olunmuş qaydada təmin etsin.

İlham Əliyev

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri, 5 avqust 2015-ci il.

RƏsMİ guşƏ

6

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


DİNİ QURUMLARLA İŞ ÜZRƏ DÖVLƏT KOMİTƏSİNDƏ BU İLİN 6 AYININ YEKUNLARINA HƏSR OLUNAN KOLLEGİYA İCLASI KEÇİRİLİB

Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində iyulun 31-də cari ilin 6 ayının yekunları və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan kollegiya iclası keçirilib.

İclasda Dövlət Komitəsinin sədri Mübariz Qurbanlı hesabat məruzəsi ilə çıxış edib. Bildirilib ki, Komitə cari ilin birinci yarısında vəzifəsindən irəli gələn funksiyaların həyata keçirilməsi istiqamətində fəaliyyətini davam etdirib, mövcud qanunvericiliyi, Prezident İlham Əliyevin tapşırıq və tövsiyələrini rəhbər tutub, milli və dövlətçilik maraqlarının qorunmasını prioritet hesab edib. Hesabat dövrü fəaliyyətimizdə effektivliyin və operativliyin artırılması, eləcə də dövlət-din münasibətlərinin daha səmərəli təşkilinin təmin edilməsi məqsədilə Komitədə aparılmış struktur dəyişikliyi ilə yadda qalıb. Belə ki, Prezident İlham Əliyevin müvafiq Sərəncamına əsasən, Dövlət Komitəsinin Əsasnaməsinə edilmiş dəyişikliyə uyğun olaraq, əvvəlki 9 bölgə şöbəsinin əsasında müvafiq dislokasiyalar üzrə yeni 15 bölgə şöbəsi, Komitənin mərkəzi aparatında 3 şöbə və 3 sektor yaradılıb. Eyni zamanda, Komitənin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi istiqamətində zəruri işlər görülüb.

Qeyd edilib ki, hesabat dövründə Komitənin fəaliyyət sahələrinə uyğun olaraq çoxsaylı tədbirlər həyata keçirilib. Dini durumun öyrənilməsi, dini icmaların fəaliyyətinə nəzarətin gücləndirilməsi, radikal cərəyan və təriqətlərin fəaliyyətinin aşkarlanması, dini obyektlərin tikintisi barədə məlumatların yenilənməsi, dini təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinin araşdırılması və əlamətdar dini mərasimlərlə bağlı tədbirlər görülüb. Din adı ilə milli və dövlət maraqlarımıza zidd, milli-mənəvi dəyərlərimizə yad ideoloji təlimlərin yayılmasına qarşı mümkün vasitələrlə mübarizə davam etdirilib, bu istiqamətdə qabaqlayıcı, profilaktik və inzibati tədbirlər həyata keçirilib.

Vurğulanıb ki, Dövlət Komitəsi Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının və Nazirlər Kabinetinin müvafiq tapşırıq və tövsiyələrini nəzərə almaqla işini günün tələblərinə uyğun qurub, aidiyyəti dövlət qurumları ilə əlaqəli fəaliyyət göstərib. Həyata keçirilmiş birgə tədbirlər nəticəsində ölkədə dini radikalizmlə mübarizə, qeyri-qanuni ibadət yerlərinin fəaliyyətinin dayandırılması, dini nifrəti və ayrı-seçkiliyi ehtiva edən, eləcə də ölkəyə qeyri-qanuni idxal edilmiş dini təyinatlı ədəbiyyat və məmulatların satışının qarşısının alınması istiqamətində ciddi uğurlar əldə edilib. Ölkəyə qeyri-qanuni idxal olunmuş və ya respublika ərazisində istehsal edilən, dini nifrəti və ayrı-seçkiliyi ehtiva edən ədəbiyyat və məmulatların satışının qarşısının alınması məqsədilə də mütəmadi tədbirlər həyata keçirilib.

RƏsMİ guşƏ

7

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


Diqqətə çatdırılıb ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin və Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, ilk Avropa Oyunlarının Təşkilat Komitəsinin sədri Mehriban Əliyevanın gərgin səyləri və zəhməti nəticəsində yüksək səviyyədə keçirilmiş birinci Avropa Oyunlarında iştirak edən idmançıların və digər qonaqların dini tələbatının ödənilməsi məqsədilə Olimpiya Kəndinə müxtəlif dini konfessiyalardan din xadimlərinin cəlb edilməsi istiqamətində işlər uğurla həyata keçirilib. Həmin din xadimləri Dövlət Komitəsindən olan nümayəndələrin rəhbərliyi altında Olimpiya Kəndində olub, iştirakçıların dini ayinlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı tələbatları yüksək səviyyədə ödənilib.

Cari dövrdə “Azərbaycanda dini icmalara maliyyə yardımı göstərilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinə ayrılmış 2,5 milyon manat vəsaitdən müsəlman və qeyri-müsəlman dini qurumlarına ayırmalar həyata keçirilib. Həmin vəsaitin bölgüsü zamanı Komitədə yenidən dövlət qeydiyyatından keçmiş qeyri-müsəlman təmayüllü dini qurumlar və onların təəssübkeşlərinin sayı nəzərə alınıb. Ümumilikdə qeyri-islam dini qurumlarına 400 min manat vəsait ayrılıb. Həmçinin ayrılmış maliyyə vəsaitinin bölüşdürülməsi məqsədilə dini icmalardan milli-mənəvi dəyərlərimizin təbliğinə, dini maarifləndirmə işinin aparılmasına, gənclərin zərərli vərdişlərdən uzaqlaşdırılmasına xidmət edən layihələrin qəbuluna başlanılıb və layihələrlə bağlı müvafiq ekspert rəyi verilməsi üçün Komitədə qiymətləndirmə komissiyası yaradılıb. Hesabat dövründə qiymətləndirmə komissiyası bir qrup dini icmanın layihəsinə baxıb və müsbət rəy verdikdən sonra Komitə həmin layihələri maliyyələşdirib. Hazırda bu istiqamətdə işlər davam edir.

Komitə cari ilin birinci yarısında milli maraqlarımıza zidd, qeyri-ənənəvi dini cərəyanların yayılmasının qarşısını almaq üçün qabaqlayıcı amil kimi maarifləndirmə

RƏsMİ guşƏ

8

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


tədbirlərinə üstünlük verib. Hesabat dövründə bu məqsədlə bir sıra tədbirlər həyata keçirilib. Belə tədbirlərdən biri kimi “Ənənəvi İslam dəyərləri və müasirlik” mövzusunda 12 regional konfrans keçirilib. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi ilə Dövlət Komitəsinin müvafiq şöbələri sıx əməkdaşlıq edir, birgə tədbirlər təşkil olunur.

“Azərbaycan gəncliyi 2011-2015-ci illərdə” Dövlət Proqramında ölkə gənclərinin milli-mənəvi, ümumbəşəri dəyərlərə hörmət ruhunda tərbiyə olunması ilə bağlı nəzərdə tutulmuş vəzifələrin icrasını təmin etmək məqsədilə Komitə müvafiq dövlət qurumları ilə birgə silsilə xarakterli maarifləndirici tədbirlər keçirib.

Dini qurumların dövlət qeydiyyatına alınması prosesi cari ilin altı ayında da davam etdirilib, onların ümumi sayı 632-yə çatıb. Ötən dövrdə 672 adda dini məzmunlu ədəbiyyata baxılıb, dini dözümsüzlüyü, ayrı-seçkiliyi və radikallığı təbliğ edən 147 adda kitabın ölkəyə idxalının və yayılmasının qarşısı alınıb.

Cari ilin birinci yarısında ölkədə dini durumun təhlili də həyata keçirilib, zərərli dini cərəyanların təbliğat üsul və metodlarının analizi, bu cərəyanların təbliğində geosiyasi amillərin rolu, zərərli cərəyanların ölkədə yayılma coğrafiyası və hədəfə aldığı sosial bazanın xarakterik cəhətləri, eləcə də bütün bunlardan yarana biləcək mümkün təhdidlər araşdırılıb, həmçinin ayrı-ayrılıqda fərqli din və məzhəblərə mənsub cərəyan ardıcıllarının etiqadi baxışlarının davranışlarındakı təzahür formaları təhlil edilib. Regionlarda vətəndaşların qəbul günləri qrafikinə uyğun olaraq respublikanın 6 bölgəsində vətəndaşlar Komitə sədri tərəfindən qəbul edilib. Qəbul zamanı qaldırılan məsələlərin bəziləri yerində həll edilib, bəziləri isə nəzarətə götürülərək həlli istiqamətində müvafiq iş aparılıb.

Bildirilib ki, hesabat dövründə xarici əlaqələr sahəsində işlər davam etdirilib, Komitə tərəfindən ölkəmizin tolerantlıq, dinc birgəyaşayış təcrübəsinin yayılması, müttəfiq ölkələrlə radikal dini qruplara və təriqətlərə qarşı birgə mübarizə aparılması, Ermənistanın təcavüzkarlıq siyasətinin pislənilməsi məqsədilə təbliğat xarakterli tədbirlər planlı şəkildə həyata keçirilib.

Diqqətə çatdırılıb ki, görülən bütün bu işlərlə yanaşı, dini durumdakı bəzi nöqsanların tam şəkildə aradan qaldırılması hələ də mümkün olmayıb. Belə ki, dini icmalarla işin günün tələblərinə uyğun qurulması, onların aktiv fəaliyyətinin təmin edilməsi, bütün ibadət evlərində sağlam dini mühitin formalaşdırlması qarşımızda duran əsas vəzifələrdir. Bütün hallarda kənar təsirlərə qarşı mübarizə daha da gücləndirilməlidir. Dindən bir vasitə kimi yararlanmağa çalışan xarici dairələrin ideoloji həmlələri qarşısında hər birimiz sayıqlığımızı daha da artırmalıyıq.

Daha sonra Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə İdarəsinin rəisi Vüqar Babayev çıxış edərək deyib ki, Azərbaycanda din və vicdan azadlığı tam şəkildə təmin edilib, dindarlar üçün hər cür şərait yaradılıb.

RƏsMİ guşƏ

9

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


Bildirilib ki, bu gün Naxçıvan Muxtar Respublikasında da milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasına və təbliğinə xüsusi diqqət yetirilir, dini bayramlarımız yüksək səviyyədə qeyd edilir, ziyarətgahlarımız, məscidlərimiz təmir və ya bərpa olunur. Muxtar respublika ərazisində 209 məscid, 16 dini icma fəaliyyət göstərir. Qeydiyyatdan keçmiş 638 din xadiminə hər biri iki dəstdən ibarət yay və qış geyim forması pulsuz olaraq verilib, onların dini sahədə biliklərinin artırılması məqsədilə Naxçıvan şəhərində və rayonlarda təkmilləşmə kursları təşkil olunub.

Qeyd edilib ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasında dini bayramlar, ayinlər və yas mərasimlərinin milli-mənəvi dəyərlərimizə və ənənələrimizə uyğun şəkildə keçirilməsi məqsədilə bir sıra tədbirlər görülüb. Məscidlərdə İslam dininin əsaslarına uyğun olaraq ibadətlər təşkil edilir. Tolerantlıq prinsipləri ciddi şəkildə qorunur. Müxtəlif məzhəblərə mənsub insanların məscidlərdə birgə ibadət etmələri təmin olunub, radikal və dini nifrət yayan cərəyanlara qarşı müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədilə bölgələrdə maarifləndirmə işləri aparılıb.

Dövlət-din münasibətlərinin daha yüksək səviyyədə tənzimlənməsi məqsədilə hər ay Naxçıvan şəhərindəki “Heydər” məscidində icma rəhbərləri ilə iclaslar təşkil olunur.

Vurğulanıb ki, 2014-cü il avqustun 20-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin Sərəncamı ilə Muxtar Respublikada dövlət orqanlarının dini qurumlarla qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkil edilməsi, multikulturalizm və dövlət-din münasibətlərinin daha dolğun tənzimlənməsi məqsədilə multikulturalizm və dini məsələlər üzrə komissiyalar yaradılıb. Muxtar Respublikada İslam dini üzrə ixtisaslı kadrların hazırlanması üçün 2015-ci ildə “Naxçıvan” Universitetində dinşünaslıq ixtisası açılıb.

Dövlət Komitəsinin dini qurumlarla iş üzrə şöbəsinin müdiri Əliheydər Zülfüqarov çıxış edərək Ramazan ayı ilə bağlı təşkil edilən tədbirlərdən, Komitənin keçirdiyi monitorinqlərdən danışıb.

Millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri Kamal Abdullayev çıxış edərək bildirib ki, Azərbaycanda dövlət-din münasibətləri sağlam təməl üzərində formalaşıb və inkişaf edir. Milli-mənəvi dəyərlərin inkişafına dövlət tərəfindən hərtərəfli diqqət və qayğı göstərilir.

Dövlət müşaviri deyib ki, əsas məsələ məscidlərdə, dini müəssisələrdə ümumi maarifçilik prinsiplərinin qoyulmasıdır. Ümumi maarifçilik bu gün bizim dindarlarımıza da, məscid əhlimizə də lazımdır. Məscidlərdə təkcə dini kitab yox, dünyəvi kitablar da olmalıdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi vasitəsilə bu istiqamətdə iş aparmaq, məscidləri mütəmadi olaraq dünyəvi kitablarla zənginləşdirmək olar. Məscidlərdə böyük klassiklərimizin əsərləri olmalıdır.

RƏsMİ guşƏ

10

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


Din xadimlərinin, xüsusilə gənc din xadimlərinin qruplar şəklində xaricə səfərlərə göndərilməsinin önəmini qeyd edən Kamal Abdullayev bildirib ki, bu cür elmi və dini səfərlərin təşkil edilməsi onların dünya dinləri haqqında təsəvvürlərini, biliklərini artırar. Maarifçilik nöqteyi-nəzərindən, intellektual səviyyənin yüksəldilməsi baxımından bu məsələ əhəmiyyətlidir.

Dövlət müşaviri radikalizmlə, zərərli dini ədəbiyyatla ciddi mübarizə aparıldığını da diqqətə çatdırıb. Əlavə edib ki, bu mübarizədə ən səmərəli vasitə maarifləndirmə işidir.

Multikulturalizmin Azərbaycanın dövlət siyasətində prioritet istiqamət olduğunu vurğulayan Kamal Abdullayev “Azərbaycan multikulturalizmi” fənninin 7 xarici ölkə universitetlərində tədrisi barədə məlumat verib, bu universitetlərin sırasına növbəti semestrdən bir sıra Avropa universitetlərinin də daxil olacağını diqqətə çatdırıb.

Dövlət müşaviri ölkəmizdə bütün etnik qruplar və müxtəlif dinlərə mənsub insanların sülh içərisində yaşadıqlarını deyib. O, Azərbaycanda məscidlərlə yanaşı, çox sayda kilsə və sinaqoqların normal fəaliyyət göstərdiyini vurğulayıb. Əlavə edib ki, Azərbaycanda dini və milli zəmində ayrı-seçkiliyin izi belə yoxdur.

İclasda cari ilin birinci yarısının yekunları və qarşıda duran vəzifələrlə bağlı müzakirələr aparılıb, təkliflər səsləndirilib.

Dövlət Komitəsinin hesabat dövründə gördüyü işlər qənaətbəxş hesab edilib.

11

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TƏDBİR

DİNİ MAARİFLƏNDİRMƏ VƏ MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏRİN TƏBLİĞİ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ

TƏDBİRLƏR TƏŞKİL OLUNUB

Prezident İlham Əliyevin 27 noyabr 2014-cü ildə imzaladığı Sərəncama əsasən, ölkədə dini maarifləndirmə və milli-mənəvi dəyərlərin təbliği işini daha da gücləndirmək məqsədilə dini icmalara maliyyə yardımı göstərmək üçün Azərbaycan Respublikasının 2014-cü il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Prezidentin Ehtiyat Fondundan Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinə (DQİDK) 2,5 milyon manat vəsait ayrılıb. Həmin maliyyə vəsaiti hesabına maarifləndirmə işinin aparılması məqsədilə Dövlət Komitəsinin dəstəyi ilə tədbirlər təşkil edilir.

Bu qəbildən tədbirlər iyulun sonu-avqust ayında Bakı şəhəri Qaradağ rayonu Müşfiqabad qəsəbə məscidi dini icması, Cəlilabad şəhər “Cümə” məscidi və Aşurlu kənd məscidi dini icmaları, Zaqatala rayonu Sumaylı kənd məscidi və Göyəm kənd “Cümə” məscidi dini icmaları, Biləsuvar şəhər “Cümə məscidi” dini icması, Biləsuvar rayon Bəydilli kənd “Cümə məscidi” dini icması, Şəki rayonu İnçə kənd məscidi dini icması, Oğuz şəhəri “Cümə” məscidi dini icması, İsmayıllı şəhər “Cümə” məscidi dini icması, İsmayıllı rayonu Diyallı kənd məscidi dini icması, Masallı rayonu Hişkədərə kənd məscidi və Hacıtəpə kənd məscidi dini icmaları, Astara rayonu Şahağac kənd məscidi, Sığaloni kənd məscidi, Şüvi kəndi “Cümə” məscidi və Pensər kəndi “Hacı Teymur” cümə məscidi dini icmaları, Şabran rayonu Dağbilici kənd məscidi və Zeyvə kənd məscidi dini icmaları, Quba rayonu İkinci Nügədi kənd “Molla Hud” məscidi dini icması, Lerik rayonu Monidigah kənd məscidi dini icması, Lənkəran rayonu Separadi kənd məscidi, Şıxakəran kənd məscidi və Aşağı Nüvədi qəsəbə dini icmaları, Lənkəran şəhəri “Böyük Bazar” cümə məscidi dini icması tərəfindən, eyni zamanda Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin bölgə şöbələrinin Hacıqabul və Kürdəmir Rayon İcra Hakimiyyətlərinin birgə təşkilatçılığı ilə keçirilib.

“Narkomanlığa qarşı mübarizədə dindarların rolu”, “Tolerantlıq və dini dözümlülük Azərbaycan milli kimliyinin ayrılmaz hissəsi kimi”, “Zərərli vərdişlərlə mübarizədə dini və milli dəyərlərin rolu”, “Gənclərimizin zərərli vərdişlərdən qorunması və vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsi”, “Gənclər arasında dini maarifləndirmə kursunun təşkili”, “İslamda vəhdətin qorunması və təbliği”, “Gənclərimizin dini radikal təsirlərdən qorunması”, “Ənənəvi İslam dəyərləri və adət-ənənələrimizin təbliği”, “İslam dinində və cəmiyyətdə zərərli vərdişlərə münasibət”, “İslam birlik dinidir”, “İslam dinində məzhəblərarası vəhdət”, “Milli-mənəvi dəyərlərimiz və gənclik” və s. mövzularda təşkil olunmuş tədbirlərdə Dövlət Komitəsinin rəhbər şəxsləri, əməkdaşları, müstəqil ekspertlər, təhsil işçiləri, dini icmaların üzvləri, ağsaqqallar, dindarlar, ziyalılar və gənclər iştirak ediblər.

Prezident İlham Əliyevin dini icmalara dini maarifləndirmə və milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunması ilə bağlı maliyyə yardımının ayırması barədə Sərəncamını

12

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TƏDBİR

dövlətin dinə olan növbəti qayğısı kimi qiymətləndirən natiqlər əmin olduqlarını bildiriblər ki, dövlət başçısının bu qərarı dini icmaların fəaliyyətində aktivlik yaradacaq, layihələr çərçivəsində keçirilən tədbirlərdə cəmiyyəti narahat edən neqativ halların aradan qaldırılması üçün səy göstəriləcək, gənclərə İslam dini və milli-mənəvi dəyərlərimiz haqqında verilən ətraflı məlumat və izahatlar öz bəhrəsini verəcək. Qeyd olunub ki, bütün ölkə boyu həyata keçirilən layihələr çərçivəsində sağlam dini biliklərə söykənən maarifləndirmənin aparılması ilə yanaşı, İslamda vəhdətin qorunması və təbliği istiqamətində də işlər görüləcəkdir. Tədbirlərdə Azərbaycan xalqının ənənəvi dini və milli ənənələri, adətləri barədə geniş məlumat verilib, bildirilib ki, bu dəyərlərin qorunması və təbliğinin dini radikalizmlə mübarizədə son dərəcə vacibdir. Vurğulanıb ki, dini radikalizm heç bir cəmiyyətə fayda gətirmir, yalnız minlərlə günahsız insanın ölümü ilə nəticələnən faciələrə, ölkələrin xarabazara çevrilməsinə yol açır. Gənclərin ekstremist təmayüllü dini cərəyanlara qoşulmaması üçün milli-mənəvi dəyərlərə söykənən həqiqi dini dəyərlərlə bəslənməsi, dövlətinə bağlı, sədaqətli, vətənpərvər tərbiyə olunması önəmlidir.

Tədbirlərin sonunda dini icmalara ayırdığı diqqətə və qayğıya görə Prezident İlham Əliyevə və DQİDK-nın sədri Mübariz Qurbanlıya minnətdarlıq ifadə edilib.

“DÖVLƏT VƏ DİN” İCTİMAİ FİKİR TOPLUSU MÜKAFATLANDIRILIB

Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin “Dövlət və Din” ictimai fikir toplusu “Ortaq Dəyərlər” İctimai Birliyi tərəfindən aparılmış monitorinqin

nəticələrinə əsasən, “Azərbaycan dövlətin din siyasətini peşəkar səviyyədə təbliğ edən mətbu orqan” nominasiyası üzrə mükafata layiq görülüb.

Bununla bağlı keçirilmiş tədbirdə çıxış edən İctimai Birliyin sədri Aqil Camal bildirib ki, rəhbəri olduğu qurum bu ilin may-avqust ayları ərzində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə “Dövlətin din siyasətinin təbliği: kütləvi informasiya vasitələrində dini maarifləndirmə işi” mövzusunda layihə həyata keçirib. Layihə çərçivəsində bir sıra kütləvi informasiya vasitələrində monitorinq aparılıb, ölkə mətbuatında dini maarifləndirmə işinin durumu öyrənilib.

Tədbirdə, həmçinin “Azərbaycan dövlətinin din siyasətini peşəkar səviyyədə təbliğ edən televiziya proqramı” nominasiyası üzrə İctimai Televiziyada yayımlanan “Din və Cəmiyyət” proqramı və “Mediada azərbaycançılıq, Azərbaycan milli ideologiyası və din mövzusunda davamlı yaradıcılığına görə” fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərov mükafatla təltif olunub.

13

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


CƏMİYYƏT VƏ DİN

DİNİ RADİKALİZMLƏ MÜBARİZƏDƏ MULTİKULTURAL DƏYƏRLƏRİN YERİ VƏ ROLU

Elsevər SƏMƏDOV,Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

AÇAR SÖZLƏR: din, dövlət, cəmiyyət, radikalizm, dini plüralizm, multikulturalizm.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: религия, государство, общество, радикализм, религиозный плюрализм, мултикультурализм.KEY WORDS: religion, society, religious pluralism, radicalism, multiculturalism.

Hər din yalnız təlqin etdiyi dünyagörüşünün qurtuluş yolu olduğunu iddia edərək öz doktrinalarını ən mükəmməl sayır, digərlərini yanlış və ya təhrifə uğramış kimi dəyərləndirir. Bu baxımdan bütün dini-fəlsəfi cərəyanlara, dinlərə nəzər yetirdikdə müşahidə edirik ki, onların hər biri dini təlqinlərində digərlərini ya inkar edir, ya da problemə plüralizm çərçivəsindən baxır. Üçüncü tərəf (ateizm) isə tamamilə “Metafizik Mütləq” anlayışını inkar edir.

Hər üç halda dinlərarası münasibətlərdə gərginlik artır, uçurumlar dərinləşir. Beləliklə, dini fundamentalizm və radikalizm halları ortaya çıxmış olur. Bu baxımdan dini radikalizm hər bir din və ya dini-fəlsəfi təlimdə mövcuddur. Dünya dinlərinin tarixinə nəzər yetirsək, görərik ki, dini radikalizm kənardan və ya daxildən onun ehkamlarına və dəyərlərinə müdaxilələr olduğu zaman meydana gəlir. O zaman din refleksiv olaraq öz ehkam və təlqinlərini qorumaq üçün müdafiəyə keçir. Bu prosesdə din özünüqoruma yönündə ifrata varmadıqda fundamentalizmə, ifrata vardıqda isə radikalizmə yuvarlanmış olur. Bu iki məfhumun fərqli yol olmasına baxmayaraq, dini radikalizmə gedən yol dini fundamentalizmdən keçir. Ona görə də hər iki anlayışa aydınlıq gətirmək lazımdır.

Dini fundamentalizm – ehkamları qorumaq adı ilə meydana çıxaraq, tarixi-tənqidi düşüncəyə, modern fəlsəfəyə, sosializmə, ateizmə, dünyəviliyə (sekulyarizm), darvinizmə və liberal teologiyaya qarşı mövqe tutan dini dünyagörüşüdür. Dini radikalizm isə özünü əsasən dini siyasətdə göstərir; yəni din əsl məqsədindən uzaqlaşaraq, fərqli yönlərdə müxtəlif şəkillərdə təzahür edir.

Fundamentalizm termin kimi Qərb dünyasında meydana çıxsa da, ötən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq İslam daxilində sələfi düşüncəyə sahib hərəkatlar üçün istifadə edilmişdir. İslam dünyasında fundamentalizm vaqiəsi 1970-ci illərdə neftin qiymətinin artması və 1979-cu il İran inqilabının təsiri ilə daha da dərinləşmişdir. Ancaq dini fundamentalizmin İslam dünyasında ortaya çıxan versiyası, əslində, daha geniş ihya (dini canlanma) hadisəsinin parçası olduğu üçün tərifini vermək və ya sərhədini göstərmək o qədər də asan deyildir. Fundamentalizm müasir dünyada yanlış olaraq dini mozaikanın

14

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



ən önəmli ünsürü halına gəlmişdir. Digər mənada fundamentalizm XX əsrin dini, siyasi, ideoloji və sosial-mədəni fenomenidir. Məşhur stereotipə görə, fundamentalizm sosioloji baxımdan kiçik qapalı cəmiyyətlərin dar qayda-qanunlarına bağlı qalaraq müasir dəyərlərlə ayaqlaşa bilməməsi ilə əlaqələndirilmiş və mədəniyyət ünsürü olaraq intellektual səviyyəsi aşağı hal kimi dəyərləndirilmişdir [1, s. 159]. Teoloji baxımdan fundamentalizm liberalizm, primitivizm və ifrat qanunçuluqla əlaqələndirilir. Bəzən isə modernizmə qarşı çıxdığı üçün gerilik kimi tərif edilir. Ən önəmlisi isə fundamentalizm dini hərəkat və canlanma problemi olmaqdan çox, sosial analizlərin problemi kimi tanınmış və bu səbəbdən də sosial-siyasi fenomenə çevrilmişdir. Digər tərəfdən o, modernizmə və ya hər hansı sosial-siyasi narahatlığa qarşı həyata keçirilən fərdi və ictimai etirazların dini şəkil qazanmış formasıdır. Modern fenomen olmasına baxmayaraq, İslam fundamentalizminin kökləri İslam tarixinin ilk dövrlərinə aid modellər və simvollarla ifadə edilən tarixi ihya fenomenlərinə qədər uzanır. Bu nöqtədə İslam dünyasında ortaya çıxan ifrat ənənəçiliyə əsaslanan hərəkatlarla, dini canlanma hərəkatları arasında bənzərliklər diqqəti çəkməkdədir. Hər ikisinin də ortaya çıxmasında imperializmin izləri müşahidə edilir.

Orta əsrlərdə böyük müsəlman dövlətlərinin, xüsusən də Osmanlı imperiyasının zəifləməsi ilə əlaqədar Qərb İslam dünyası üzərində nəzarəti ələ aldı. Fransa Mərakeş, Tunis, Əlcəzair və Suriyaya; Britaniya Misir, Fələstin, İraq, Körfəz ölkələri, Hindistan və Malayziyaya; Rusiya isə Orta Asiya və Qafqaza hakim oldu. Qərb müstəmləkə halına gətirdiyi ölkələri uzun zaman əldə saxlamaq üçün öz dünyəvi hüquq sistemini həmin ərazilərdə yaydı. İslam hüququ sadə və dar çərçivədə evlilik, boşanma və vərəsəlik kimi sahələrdə işləyirdi. Demokratiya, iqtisadi tərəqqi və sülh vəd edən qərbli imperialistlər XX əsrin birinci yarısında geri çəkilməyə başlayınca özlərindən sonra “III dünya ölkələri”nə çevrilmiş məmləkətlər qoyub getdilər. Bəzi reformistlər qarşılaşdıqları problemləri hökumətlərin dünyəvi təbiəti ilə əlaqələndirirdilər. Bütün müsəlmanlar hüququn cəmiyyətin əxlaqi təməli olduğuna, islamçılar isə həqiqi müsəlman cəmiyyətinin ancaq İslam hüququnun qaydaları ilə idarə edilməsinə inanırdılar. İslam hüquq qanunvericiliyinə qayıdışın müsəlman dünyasının tərəqqisi üçün yeganə ümid olacağına inanan islamçılar yeni və islamçı hökumətlər üçün mübarizə aparmağa başladılar. Beləliklə, “Siyasi İslam” termini ortaya çıxdı. Buna görə də bəzi elm adamları reformist qruplar və bu qruplara bağlı olanlarla əlaqədar fundamentalizm yerinə “siyasi İslam” və ya “islamçılıq” ifadəsini istifadə edirlər. Bilindiyi kimi, ənənəvi İslam prinsipləri üzərində duran üləmadan da, sələfi reformist modernizmdən də fərqli anlayış olan siyasi islamçılıq, xüsusən müxtəlif formalar altında inqilabi xarakterə sahibdir. 1980-ci illərdə isə siyasi islamçılıq inqilabi deyil, reformist hərəkata start verdi. Ona görə də bəzi tədqiqatçılar bu son fəaliyyətlərə diqqət edərək siyasi islamçılığı “neo-fundamentalizm” adlandırmışlar. “İhya hərəkatları” və ya “İslami ihyaçılıq” dedikdə, İslam ölkələrində dinin siyasi və ictimai sahədə yenidən göz önünə alınması anlaşılır.

Ümumiyyətlə, İslam fundamentalizmini iki aspektdən dəyərləndirmək mümkündür: reformistlər və radikal dini cərəyanlar. Reformistlər İslam dəyərlərinin, dünyagörüşünün

15

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



müasir dünya ilə ayaqlaşmasına və bu aspektdə dini xurafatı, mövhumatı aradan qaldırmağa çalışmışlar. Radikal dini təriqətlər isə daha kəskin çıxış edərək, bu yolda mübarizəni və şiddəti seçmişlər. Bu səbəbdən də İslam fundamentalizmini reformistlər (ihyaçılar) və radikal dini cərəyanlar adı altında tədqiq etməyə çalışmalıyıq.

Reformistlər (ihyaçılar). Orta əsrlərdə Qərbdə başlayan elmi, texniki, sosial inkişaf və dəyişikliklər İslam dünyasını da təsiri altına aldıqca müsəlman dünyasında da oyanışın zamanı gəlmişdi. Şərq-Qərb fərqliliyinin olmasına baxmayaraq, əslində, hər ikisi bir bütünü təşkil edirdilər. Qərb Şərqdən ilhamlanaraq tərəqqisini yaşayırdı. XIX əsrdə isə İslam dünyasının aydınları inkişafdan geri qalmış mədəniyyətlərini yenidən ayağa qaldırmaq üçün Qərbin orta əsrdəki təcrübəsinə müraciət edərək, geriləməkdə olan İslam dünyasını oyatmağa çalışırdılar. Məhz bu dövrdə İslam modernizmi ortaya çıxdı. Misir, Suriya və Türkiyədə nüfuz qazanan Cəmaləddin Əfqani və Məhəmməd Abduh İslam modernizminin ən parlaq təmsilçiləri idilər. Hindistanda isə Seyid Əhməd Xan Yaxın Şərqdə fəaliyyət göstərən həmkarlarından fərqli metod seçdi. Yaxın Şərq mötəzilənin təsiri altında ikən Əhməd Xan İslam filosoflarının rasionalizmini yaymağa cəhd göstərdi. Hindistanda Seyid Əmir Əlinin “İslamın ruhu” adlı əsəri modernizm cizgisi ilə müdafiə mexanizmini ortaya qoydu. Məhəmməd İqbal isə İslam modernizmini daha da inkişaf etdirdi. Onun “İslamın yenidən təşəkkülü” adlı əsəri buna bariz nümunədir. Ümumiyyətlə, XIX əsrin sonları-XX əsrin əvvəllərində İslam dünyasında modernizmin izləri görünürdü. Bu oyanış və reform izləri çar Rusiyasının işğalı altında olan müsəlman cəmiyyətlərində də müşahidə edilirdi. Rusiyanın tərkibində yaşayan türk xalqlarının milli oyanış sədaları imperiya ərazilərinə yayıldı. Azərbaycana da öz təsirini göstərən bu milli oyanış tarixdə “cədidçilik” və ya “üsuli cədid” adlanır. Hərəkatın liderləri arasında Əbdünnasr Kursavi, Şəhabəddin Mərcani, Kuyum Nasiri, Musa Carullah Bigiyev, Hüseyn Feyzixan kimi ziyalıları göstərə bilərik [2, s. 101]. Krım tatarı İsmail Qaspıralı bu hərəkatın rəhbərlərindən olaraq təhsil, səyahət və sosial əlaqələr vasitəsilə müasir düşüncəsini öz insanına, qardaş qəbul etdiyi xalqlara çatdırmağı arzulamışdır [3, s. 201]. Onlar xalqı qərbliləşdirmək məqsədi deyil, Avropadakı inkişafdan istifadə edərək İslam cəmiyyətinə itirdiyi gücünü yenidən qazandırmaq üçün çalışırdılar [4, s. 94]. Bu ziyalıların düşüncələrindən təsirlənən Azərbaycan ziyalıları da olmuşdur. Xüsusilə, İsmail bəy Qaspıralının yaradıcılığı Azərbaycan ziyalılarına böyük təsir göstərmişdir. İsmail bəyin cədid məktəblərini dəstəkləməsi ilə Bakı əsas cədid təhsili verən mərkəz halına gəlmişdi (1905) [5, s. 278]. Bununla yanaşı, Azərbaycanda XIX əsrin sonlarında zəngin tacirlərin və ziyalıların dəstəyi ilə “üsuli cədid” məktəbləri açılmağa başlamışdır. Seyid Əzim Şirvani tərəfindən açılan cədid məktəblərini Mirzə Rza, Molla İbrahim Xəlil, Molla Əbuhəsən və Mirzə İsmail Qüdsi davam etdirmişlər. Bu məqsədlə Avropa mədəniyyəti və texnikasını tanımaları Azərbaycanda elmi inkişaf dövrünün başlanğıcını təşkil etmişdir [6, s. 76-77].

XIX əsrin sonlarında Azərbaycanın bütün sosial-mədəni həyatını dəyişdirən əhəmiyyətli hadisələr baş vermişdir. Avropada, Rusiyada və Türkiyədə təhsil alan bir qrup insan Azərbaycanın sosial-mədəni həyatını dəyişdirməyə çalışmışlar. Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov,

16

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Əlimərdan bəy Topçubaşov, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Nəcəf bəy Vəzirov, Seyid Əzim Şirvani və s. kimi mütəfəkkirlər yetişmişdir. Bu ziyalılar da üsuli-cədid hərəkatından təsirlənərək sosial-mədəni həyatın inkişafı istiqamətində reformist düşüncələri təbliğ edən xeyli işlər görmüşlər. Elm və ədəbiyyat sahəsindəki nəhəng əsərlər həmin dövrdəki problemləri - Azərbaycan xalqının maariflənməsi, milli-mənəvi dəyərlərin aşılanması, dini həyatın doğru istiqamətdə formalaşması - əks etdirirdi. Bu ziyalılar xalqı inkişafa aparan yollardan olan məktəb və təhsil uğrunda mübarizə aparırdılar. Onlar maarifçi ideoloji cərəyanın meydana gəlməsində mühüm yer tutaraq onun yayılması və inkişaf etməsi üçün əllərindən gələni etmişlər [7, s. 193].

Lakin bəzi tədqiqatçılar Məhəmməd Abduhdan sonra klassik İslam modernizminin gücünü itirdiyini qeyd edirlər. Hamilton Gibbe klassik modernizmin bu səbəblərə görə uğur qazanmadığı fikrindədir: 1) modernistlər sosial inkişaf və xalq kütləsinin dərin psixologiyası arasında tarazlıq qura bilməmişdilər; 2) tarixi tənqid metodunu istifadə etməmişdilər; 3) Qərbi bir bütün olaraq qəbul edə bilməmişdilər. Məsələn, Qərb rasionalizmindən az təsirləndikləri halda, millətçilik baxımından Qərb romantizminin təsiri altına düşmüşlər.

Hamiltonun klassik modernizmin uğursuz nəticələri ilə bağlı yürütdüyü fikirlərdə müəyyən həqiqətlər olsa da, klassik modernizm təmsilçilərini emosionallıqda ittiham edərək, onların romantizmin təsiri altında qalmalarını söyləməsi o qədər də doğru deyil. Çünki istər Məhəmməd İqbal, Cəmaləddin Əfqani, Məhəmməd Abduh, istərsə də Rusiya tatar müsəlmanları – Musa Cərullah Biqiyev, İsmayıl bəy Qaspıralı və s. ziyalılar İslam dünyasının oyanması və tərəqqisi üçün konkret addımlar atmışlar. Onların, xüsusən maarifçilik sahəsində xidmətləri danılmazdır. Bu fikir adamları ideyalarını yaymaq üçün İslam dünyasını gəzərək, getdikləri yerdə maarifləndirici jurnal və ya qəzetlər nəşr etdirərək missiyalarını yerinə yetirməyə çalışmışlar. Lakin sürətlə inkişaf edən Qərb kapitalını artırır, hər gün yeni torpaqlar ələ keçirir və onları müstəmləkə halına salırdı. Bununla da, Avropa inkişaf tempini daha da sürətləndirirdi. Marafonda Qərbin arxasınca qaçan Şərq bütün cəhdlərə baxmayaraq, yenə də ona çata bilməmişdir.

1930-cu ildən sonra getdikcə güclənən və bəzi İslam ölkələrində siyasi güc halına gələn hərəkatlar bəzən klassik modernizm sonrası ihya hərəkatları, bəzən isə neo-fundamentalizm adlandırılırdı. Yeni reformistlərə görə, Qərb tutqunluğundan uzaqlaşmadıqca xalis müsəlman kimi formalaşmaq mümkün deyildir. Fəzlür Rəhman Malik yeni reformistlərin müsbət yönlərini qeyd edərkən bildirir: “Bu hərəkatlar nəticəsində sosial-siyasi və iqtisadi məsələlərin müsəlmanlar tərəfindən ciddiyə alınması xalqçılıq və demokratiyanın inkişafına, nəticədə isə azadlığın əldə edilməsinə imkan yaratmışdır. Klassik modernizmin bəzi ifrat cəhətlərini və xətalarını aradan qaldırmışdır. Müasir İslam təhsilinin formalaşmasını təmin etmişdir. Ayrıca, bəzi yerlərdə adət-ənənəçiliyin gücünü azaltmışdır”. Fəzlür Rəhman, eyni zamanda yeni reformistlərin mənfi tərəflərini də qeyd etmişdir. O, yeni reformistlərin (ihyaçıların) müsəlman dünyasının problemlərini həll edən hərəkat olmadığını bildirmişdir. Ən önəmlisi yeni reformistlərin intellektualizm və

17

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



rasionalizmdən uzaq olduqlarını açıq şəkildə ifadə etmişdir [8, s. XIX]. Fəzlür Rəhman misirli radikal ideoloq Seyid Kutub (1906–1966), Müsəlman Qardaşları Birliyinin qurucusu Həsən əl-Bənna (1906–1949) və cihada ilk dəfə sistematik yanaşan, Pakistanın Hindistandan ayrılması üçün mübarizə aparan Məvdudi (1903-1979) kimi yeni ihyaçıları nəzərdə tutaraq bu fikirləri söyləmişdir [9, s. 44-46].

Müasir İslam modernizmi isə hələlik təşkilati forma almamışdır. Bir çox tədqiqatçılara görə, müasir modernizmin ən tutarlı siması Fəzlür Rəhmandır. İslamın önəmli problemlərini yeni müstəvidə şərh etməsi, Qurani-Kərimin bəzi ayələrinin təfsir olunması probleminə yeni müstəvidən yanaşması, ictihad qapılarının açılması məsələsinə münasibəti və s. yanaşmaları onun modernist olduğu qənaətini yaradır.

Radikal dini qruplar dini məfhumları öz ideologiyalarına uyğun izah edərək, şiddəti insanlara dinin əsası kimi aşılamağa çalışırlar. Bir çox terrorçu qrup İslam dünyasının bu gün geri qalmasının səbəbini müsəlmanların Sonuncu Səmavi Dinin təməli kimi gördükləri cihada biganə yanaşmaları ilə əlaqələndirirlər. Müvəffəqiyyətin yolunun silahlı mübarizədən keçdiyini iddia edən və İslamdan uzaqlaşmış liderləri iqtidardan uzaqlaşdırmaq üçün şiddətə müraciət edən terrorçu hərəkatlar əsasən gəncləri hədəf almışlar. Bu cür islami qruplar hər şeyi bidət hesab edir, bunları bilərəkdən və ya bilməyərəkdən mənimsəyənlərin dindən çıxdıqları hökmünü verərək cihadın sahəsini genişləndirməyə çalışırlar. Onlar İslam dünyasının həm fiziki, həm də mədəni istilaya məruz qaldığını bildirmək, mübarizələrinin səbəbinin müsəlmanları Qərbin istilasından qurtarmaq olduqları fikrini irəli sürməklə ətraflarına xeyli insan toplamağı bacarırlar. Həmçinin müsəlmanları dini ehkamlarla idarə olunmayan siyasi sistemlərlə mübarizə

18

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



edənlər adlandıran bu militan dini qruplar terrorizmi mübarizə yolu kimi qələmə verirlər. Onlar simvolik mənalar daşıyan ənənəvi təkfir, cahiliyyə, darül-islam, darül-hərb, cihad və hakimiyyə kimi dini terminləri öz mənafelərinə uyğun yozaraq dini düşüncələrinin təməlinə yerləşdirmişlər [10, s. 47].

Militan İslam qrupları bütün cəmiyyətləri cahil adlandıraraq onlara qarşı şiddəti normal qəbul edirlər. Onlar özlərindən olmayanlar barəsində İslamdan öncəki dövrü ifadə edən “cahiliyyə” terminini işlədirlər. Bu cür radikal qruplarda belə bir fikrin formalaşmasında həyatının ilk 40 ilini cahiliyyə dövrü kimi dəyərləndirən, bu dövr ərzində qazandığı elmləri İslamdan uzaq sayan, hər cür elm və elmi mənbələrlə mübarizə etməyi özünə borc bilən misirli radikal ideoloq Seyid Kutubun rolu olmuşdur. Ümumiyyətlə, radikal qruplar vəzifə borcu bildikləri cihadı bütün inancsızlarla, dindən dönmüş hesab etdikləri müsəlmanlarla mübarizə yolu kimi qəbul etmişlər [11, s. 82-95]. Kökləri İbn Teymiyyəyə qədər uzanan radikal fanatiklər həqiqi bir xəlifənin liderliyi altında, dini ehkamların yaşandığı cəmiyyətin qurulacağına inanaraq mübarizəyə başlamışlar [12, s. XII].

XX əsrin ikinci yarısından sonra geniş vüsət tapan bu cərəyanlar ortaya çıxma səbəblərindən bugünkü fəaliyyətlərinə kimi birmənalı qarşılanmamışlar. Yaranma səbəbləri başlanğıcda İslam dünyasının əzilməsinə, imperializmə qarşı olsa da, sonralar bu radikal dini qrupların bəziləri fəaliyyətlərini görünüşdə başladıqları missiya üzərində davam etdirmiş kimi göstərərək, reallıqda isə dünyada İslamın imicini zədələməyə çalışmışlar. Yəni İslamafobiyanın yaranmasına səbəb olmuşlar. Xüsusən də, 11 sentyabr hadisələri bu prosesləri daha da sürətləndirmişdir. Dünyanın hər yerində bununla əlaqəli terrorçu fəaliyyətlər İslamın şiddət və terror dini kimi dəyərləndirilməsinə gətirib çıxarmışdır.

Bu gün qonşu ölkələrdən gələn bəzi qüvvələrin maddi və mənəvi dəstəyi ilə ölkəmizdə müxtəlif səpgidə və təfəkkürdə təbəqə formalaşmaqdadır. Bir qrup dindar bu qüvvələrdən təsirlənərək dövlətin siyasətinə, qanunvericiliyinə və dəyərlərinə fanatikcəsinə etiraz edir və öz gizli missiyalarını həyata keçirməyə çalışırlar. Bu insanlar üçün dövlətin nə qanunu, nə də milli-mənəvi dəyərləri əhəmiyyət daşıyır. Onlar üçün hansısa əcnəbi və ya yerli dini liderin radikal fətvası hər şey deməkdir. Bu cür radikal dini təfəkkürlü insanlar gələcəkdə potensial təhlükə kimi cəmiyyətin bəlasına çevrilə bilər. Elə hansısa dini liderin fətvası ilə onlarla azərbaycanlının Suriyada gedən vətəndaş müharibəsinə qoşulması da bunun nəticəsidir. Bəs cəmiyyəti radikalizm təhlükəsindən necə qorumalı, eyni zamanda bu problemin sağlam şəkildə aradan qaldırılması üçün hansı işlər görülməlidir? Təbii ki, bunun üçün konkret tədbirlər planı hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir:

1) Dünyəvilik prinsipləri daha da gücləndirilməli;

2) Dini, milli və mənəvi dəyərlərin tədrisi, öyrənilməsi, tədqiqi və təbliği kənar, yaxud qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən deyil, birbaşa dövlət strukturları tərəfindən həyata keçirilməli;

19

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



3) Dövlət vətəndaşlarının dini-fəlsəfi dünya görüşlərinin və bədii etik-estetik təfəkkürlərinin formalaşdırılması üçün düşünülmüş dövlət proqramı tərtib etməlidir.

Azərbaycan dünyəvi dövlətdir. Dinin dövlətdən ayrı olması Konstitusiyada göstərilmişdir. Bu səbəbdən də dövlətin sosial, siyasi, iqtisadi və hüquqi fəaliyyətini müəyyənləşdirən qanunlar qəbul olunarkən dinin bu mövzudakı əmr və qadağalarına görə deyil, sosial ehtiyaclara görə qəbul edilir. Ona görə də dövlət bu gün ölkənin ümumi istiqbalı üçün lazım olan tədbirləri görməyə, yəni vətəndaşları və cəmiyyəti zərərli, fanatik, radikal dini-siyasi qrup və təşkilatlardan qorumağa davam etməlidir. Bu istiqamətdə dövlətin sekulyar dəyərləri, prinsipləri daha kəskin və aydın qoyulmalıdır.

Dini, milli və mənəvi dəyərlərin tədrisi, öyrənilməsi, tədqiqi və təbliği kənar, yaxud qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən deyil, birbaşa dövlət strukturları tərəfindən həyata keçirilməsi məsələsi gələcək üçün olduqca əhəmiyyət daşıyan problemləri əhatə edir. Belə ki, bunlar qeyd edilərkən, milli-mənəvi dəyərlərin ehtiva olunduğu dini-fəlsəfi dərsliyin Təhsil Nazirliyinin nəzdində fəaliyyət göstərən təhsil müəssislərinin dərs proqramlarında yer alması nəzərdə tutulur. Bu problemlərin tədqiqi, öyrənilməsi və elmi əsaslandırılması məsələsi isə birbaşa elmi müəssisələrə həvalə olunmalıdır. Bu dərsliklər dinin fəlsəfi, mənəvi və humanist istiqamətlərini, onun bölücü deyil, bütünləşdirici tərəflərini əhatə etməlidir. Bu kitablar mütəxəssislər tərəfindən hazırlanmalı və hazırlanma prosesində dərsliyin elmiliyi sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etdirilməlidir. Bu dərsliklərdə materiallar əsla məzhəbə, təriqətə və hansısa dini istiqamətə görə deyil, məzhəbüstü və ümumi dini dəyərlərə əsaslanan ideallara yönəlməlidir. Bunun üçün məzhəb və təriqətlər vasitəsi ilə ölkədə digər dövlətlərin siyasi təbliğatlarını müşahidə edirik. Ümumiyyətlə, Azərbaycan müsəlman ölkəsi olduğu üçün din-dövlət və din-cəmiyyət quruculuğunda müsəlman kimliyi hakim olmalıdır. Digər din və mədəniyyətlərə isə qanun daxilində tolerant yanaşma, hörmət və ehtiram göstərilməlidir. Ümumilikdə götürdükdə, bütün bunlar azərbaycançılıq, müasirlik, millilik və müsəlman üst kimliyi nəzərdə tutularaq həyata keçirilməlidir.

Ümumiyyətlə, hər bir dövlət vətəndaşlarının dini-fəlsəfi dünyagörüşlərinin, bədii etik təfəkkürün və estetik zövqün formalaşdırılması üçün düşünülmüş dövlət proqramı tərtib etməli, bunların həyata keçirilməsi üçün bəzi əhəmiyyət daşıyan anlayış və konsepsiyalara yenidən nəzər salmalı, onları nəzəri müstəvidən təcrübi müstəviyə keçirməlidir. Belə ki, bu anlayış və konsepsiyalar bunlardır:

1) Humanizm;

2) Multikulturalizm.

Bildiyimiz kimi, humanizm – “insan mərkəzli” fəlsəfi anlayışdır. O, psixoloji dərinliyi olan subyektiv deyil, fəlsəfi təməli olan obyektiv məfhumdur. Humanizm, eyni zamanda fövqəltəbii güclərin varlığı ilə maraqlanmayan etik əsaslı dünyagörüşüdür.

20

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Prinsipləri bütün radikal, fanatik və mövhumatçı dini, milli təfəkkürə, təşkilata və qurumlara qarşı mövqe tutmaqdadır. Bu baxımdan humanizm insanı fanatik duyğulardan uzaqlaşdırıb, etik-fəlsəfi dünyagörüşünün formalaşmasına xidmət edir. Məhz buna görə humanizm və onun prinsipləri təbliğ edilməlidir.

Multikulturalizm isə cəmiyyətdə bütün dinlərin, millətlərin və mədəniyyətlərin tolerant mühitdə yaşamalarıdır. Yəni cəmiyyətin rəngarəngliyi, əslində, zənginlik kimi dəyərləndirilir. Bu baxımdan mutikulturalizm dini plüralizm, dini müxtəliflik və dini tolerantlıq kimi anlayışları özündə ehtiva edir.

Dini plüralizm – dinlərin bütünləşdirici ünsürlərini əsas götürərək bu tendensiyaya uyğun fəlsəfi dünyagörüşünü əsaslandırmağa çalışmaqdır. Məsələyə bu aspektdən yanaşdıqda deyə bilərik ki, üç cür yanaşma mövcuddur: eksklüzivist, inklüzivist və plüralistik [13, s. 143]. İnhisarçı (eksklüzivist) dünyagörüşünə sahib insanlar iddia edirlər ki, dünyada xoşbəxtlik, xeyir, qurtuluş, kamillik kimi insanı yüksəldən amillərə yalnız onların təlqin etdikləri dinlərin vasitəsi ilə çatmaq mümkündür. Plüralizm tərəfdarları isə bunlardan fərqli olaraq, hesab edir ki, bütün dinlərin ehkam və dəyərləri müxtəlif olsa da, onların hər birinin özünün həqiqət anlayışı özlüyündə doğrudur. Bu o deməkdir ki, insanları dini, irqi və mədəni müxtəliflikləri səbəbləri ilə qınamaq, onları qəbul etməmək doğru deyildir. Əksinə, bütün bu kimi müxtəlifliyi zənginlik və rəngarənglik kimi dəyərləndirmək lazımdır. Con Hik, Vilfred Kantvel Smit və Ninian Samart kimi filosoflar bu problemi fəlsəfi müstəvidə əsərlərində işıqlandırmışlar [14, s. 17]. Onlar düşüncə və yanaşmaları səbəbi ilə dini çoxluğu qəbul edərək universalizmə meyil göstərmişlər. Ümumiyyətlə, universal yanaşma inhisarçı yanaşma ilə heç bir halda uzlaşmır. Belə ki, inhisarçılar iddia edir ki, qurtuluş yalnız Xristianlıqdadır. Məsih isə qurtuluşu təmin edən yeganə varlıqdır. Con Hik kimi teoloqlar isə qurtuluş və xoşbəxtliyin sadəcə Xristianlıqda deyil, bütün dinlərdə olduğunu müdafiə edir. İnhisarçı fikirlərlə çıxış edən Karl Bart isə fəlsəfəsinin təməlinə İsa Məsihi yerləşdirir. Çünki o qeyd edir ki, mütləq həqiqət olaraq İsa Məsih insanlığın tək xilaskarıdır. Bununla da, Karl Bart kimi inhisarçılar ənənəvi Xristianlığın təmsilçisi qismində çıxış edirlər.

Bu baxımdan hər bir dində fundamentalizmin, radikalizmin toxumları ola və gələcəkdə cəmiyyətdə sosial parçalanmaya, yaxud digər mənfi hallara gətirib çıxara bilər. Plüralist filosoflar dünyada bütünləşdirici ünsürləri əsas götürərək universal dəyərləri insanlara təlqin edirlər. Ümumiyyətlə, Qərb cəmiyyətində XIX əsrin ortalarından etibarən humanizmin cərəyan kimi təşəkkül tapması ilə Xristianlıqda bəzi dini dünyagörüşləri formalaşmışdır. Onlardan biri də məhz uniterian universalistlərdir. Belə ki, Xristianlığın protestant cərəyanı arasında təşəkkül tapan uniterian universalistlər postmodern fəlsəfənin və həyat tərzinin tərəfdarıdırlar. Onlar bütün insanları cinsindən, irqindən, millətindən asılı olmayaraq, əsl dəyər kimi qəbul edib, humanizmi özlərinin dini dünyagörüşü kimi təlqin edirlər. Onlara görə, bütün dinlər, məzhəblər, cərəyanlar, fəlsəfələr doğrudur. Yetər ki, inandığını doğru yaşaya biləsən. Məhz, cəmiyyətdə dini müxtəliflik bu deməkdir.

21

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Azərbaycan cəmiyyəti multikultural dəyərlər üzərində qurulmuş və inkişaf etmiş cəmiyyətdir. Ölkəmizdə əsrlərdir ki, müxtəlif xalqların, mədəniyyətlərin və dinlərin tolerant mühitdə yaşamaları danılmaz həqiqətdir. Sadəcə bu dəyərlərin mahiyyətini insanlara anlatmaq lazımdır. Bu istiqamətdə maarifləndirmə işləri intensiv aparılarsa, inanırıq ki, yaxın gələcəkdə cəmiyyətimizdəki tolerant mühit daha da güclənəcək və inkişaf edəcəkdir.

Eyni zamanda, bildiyimiz kimi, cəmiyyətdə uzaq keçmişdən gələn adət-ənənələr, qəbul olunmuş əxlaqi prinsip və normalar günümüzədək yaşamaqdadır. Bəzən bunlar cəmiyyətdə hüquqi qanunlardan daha işlək, hətta ondan daha da etimadlı görünür. Axı bəzən biz tarixlilik məsələsini unudaraq, bunların reformasiyadan keçmə zərurətini qəbul etmək istəmirik. Cəmiyyət olaraq, bildiyimiz yalnız bir həqiqət var və o, zamanın keçməsinə baxmayaraq, dəyişmək bilmir. Bu isə bizim dünyagörüşümüzün, təfəkkürümüzün inkişafına təsir edir. Postmodernizm fəlsəfəsində bunların bir izahı var: tək bir həqiqət, tək bir doğru deyil, çox həqiqət və çox doğru mövcuddur. Bu istiqamətdə postmodern filosof Mişel Fuko “Pozitiv və çox istiqamətli olanı seçmək, təki müxtəlifliyə, cərəyanları qurumlara, hərəkətli qurumları isə sistemlərə dəyişmək lazımdır. Faydalı olanın qəlibləşmiş deyil, dəyişkən olduğuna inanın” [15, s. 274] ifadələrini qeyd edərək, insanlara öz tövsiyələrini verir.

Beləliklə, cəmiyyətə sağlam təfəkkürlü vətəndaş qazandırmaq üçün dərin dini-fəlsəfi dünyagörüşünə, bədii-etik təfəkkürə və yüksək estetik zövqə sahib insan yetişdirmək lazımdır. Bu da dövlətin düşünülmüş, planlı və uzaqgörən siyasətinə əsaslanan proqramın tərtib olunmasına və onun həyata keçirilməsinə bağlıdır. Dövlət bütün bunları sistemli şəkildə həyata keçirərsə, gələcəkdə cəmiyyətdə problem və təhlükə yaradan radikal, fanatik, mövhumatçı fərdlər ortaya çıxmaz. Əgər qeyd edilənlər dövlət nəzarətindən çıxarsa, dini ehtiyaclar və tələblər qeyriləri tərəfindən təmin edilərsə, o zaman daha da radikal, fanatik, cəmiyyət üçün təhlükə yaradan qüvvələr və fərdlər formalaşa bilər.

ƏDƏBİYYAT1. Martin van Bruinessen. Muslim Fundamentalism: Something to be understood or to be explained away?

Islam and Christian-Muslim Relations, 5:2 (1995).

2. Akdes Nimet Kurat. Kazan Türklerinin “Medeni Uyanış” Devri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXIV, Sayı 3–4, Temuz-Aralık 1966.

3. Edward S.Lazzerini. Gaspıralı İsmail Bey: Modernizim Söylemi ve Ruslar (tərcümə edən: Yonca Anzerlioğlu). Türkiye Günlüğü Dergisi, Sayı 50, Mart-Nisan 1998.

4. Ahmet Kanlıdere. Kazan Tatarları Arasında Tecdit ve Cedit Hareketi (1809–1917). Türkiye Günlüğü Dergisi, Sayı 46, 1997.

5. Ira M.Lapıdus. Modernizme Geçiş Sürecinde İslam Dünyası (tərcümə edən: İ.Safa Üstün). İstanbul: 1996.

6. Erol Kaymak. Sultan Galiyev ve Sömürgeler Enternasyonali. İstanbul: 1993.

22

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



7. A.Şükürov. Fəlsəfə. Bakı: 1997.

8. Fazlur Rahman. İslam. Selçuk Yayınları, 1996.

9. C. Bennett. The Concept of Violence, War an Jihad in Islam, Dialogue and Alliance, 18 (1), Spring/Summer 2004.

10. D. Zaidan. A Comparative Study of Selected Themes in Christian and Islamic Fundamentalist Discourses, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 30 (1), 2003.

11. M. Knapp. The Concept and Practice on Jihad inIslam, Parameters, 33 (1), Spring 2003.

12. J. Esposito. Unholy War: Terror in the Name of Islam. Oxford University Press, 2003.

13. Adnan Aslan. Batı Perspektifinde Dini Çoğulculuk Meselesi. İstanbul: İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı 2, 1998.

14. Adnan Aslan. Dini Çoğulculuk Problemine Yeni Bir Yaklaşım. İstanbul: İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı 4, 2000.

15. Səmədov Elsevər. Postmodernizm və etik, milli-mənəvi dəyərlər, Mədəni Müxtəliflilik sosial-siyasi dəyər kimi, Kulturoloqların II Milli Forumu, Bakı, 2010.

23

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Эльсевар СамедовМЕСТО И РОЛЬ МУЛЬТИКУЛЬТУРАЛЬНЫХ ЦЕННОСТЕЙ

В БОРЬБЕ С РЕЛИГИОЗНЫМ РАДИКАЛИЗМОМ

РЕЗЮМЕ

Рассмотрев все религиозно-философские течения и религии, мы приходим к выводу, что каждое из этих религиозных мировоззрений либо отрицает другую ре-лигию, либо же подходит к чуждой идее с плюралистической точки зрения. Однако существует и иной взгляд на вещи, т.е. атеистический подход, который в корне от-рицает понятие «Метафизическая Абсолютность». В любом случае, разный подход к метафизической тематике создает напряженность в межрелигиозных отношени-ях. И таким образом возникают явления религиозного фундаментализма и радика-лизма.

С данной призмы в статье исследована тема религиозного радикализма и по-рождающих её причин. Отмечается, что главным фактором в борьбе с религиозным радикализмом является религиозный плюрализм. Кроме того, в статье затронута тема высоких толерантных традиций Азербайджана.

Elsevar SamadovPOSITION AND ROLE OF MULTICULTURAL VALUES IN THE

FIGHT AGAINST RELIGIOUS RADICALISM

SUMMARY

By analyzing all religious and philosophical movements and religions, we come to conclusion that either each of these religious views denies the other one, or approaches to other concept from pluralistic point of view. However there is also another view such as atheist approach which ultimately denies “Metaphysical Absoluteness”. In any case different approach to metaphysical subject creates tension in interreligious relations. Consequently religious fundamentalism and radicalism develop.

From this perspective the article studies religious radicalism and its causes. It is noted that the main factor in the fight against religious radicalism is religious pluralism. Besides that the article touches on high tolerance traditions in Azerbaijan.

24

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



VƏRƏSƏLİK HÜQUQUNUN TARİXİ BARƏDƏ

Aliyə MÜRSƏLOVA,Bakı Dövlət Universitetinin

İlahiyyat fakültəsinin doktorantı, [email protected]

AÇAR SÖZLƏR: vərəsəlik, cahiliyyə, miras, sünnə, icma, varis.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: наследование, невежество, наследство, сунна, община, наследник.KEY WORDS: inheritance, jahiliyya (ignorance), heritage, sunnah, community, successor.

İslam hüququ dini və ictimai müəssisədir. Ümumiyyətlə, ictimai müəssisə olaraq hüquq təsiretmə, təsirlənmə və tədricən kamilləşmə qanunlarına tabedir. Bu qanunauyğunluğa əsasən İslam hüququ da bir çox mərhələdən keçərək, tədricən inkişaf etmişdir. İslam hüququnun təşəkkül tapdığı dövrdə Suriyada Roma, İraqda isə İran (fars) hüququ hakim olmuşdur. Bundan başqa, cahiliyyə dövründəki ərəblərin də özlərinə məxsus hüquq sistemi var idi. Məqalədə, əsasən, İslam hüququnun bir sahəsi olan vərəsəlik hüququnun tarixini, eyni zamanda mənbələrini araşdırmağa çalışacağıq.

Vərəsəlik hüququnun tarixi

Mədəni və oturaq millətlərə nisbətən fərqli, vəhşi xarakter və davranışlara sahib, mədəni-əxlaqi səviyyəsi aşağı və tək Allah inancından uzaq olduqları üçün İslamdan əvvəlki ərəblər “cahiliyyə dövrünün ərəbləri” adlandırılırlar [1, s. 42]. Sonuncu Səmavi Dinin ilk xitab etdiyi cəmiyyət olan cahiliyyə ərəblərinin ictimai quruluşunda bədəvilik, qəbiləçilik və köçərilik hakim olmuş və bu xüsusiyyətlər onların birləşməsinə maneçilik törətmişdir. Çünki bir soya bağlı qəbilə özünü digərlərindən üstün görmüş, qəbilədaxili fərdlər həmrəylik içində yaşamış, yalnız bir-birinə yardım göstərmişlər. Bu vəziyyət fasiləsiz qəbilələrarası döyüşlərə, basqın və yağmalamalara gətirib çıxarmışdır. Davamlı müharibələr və köçlər güclü, qüvvətli kişilərə ehtiyac yaratdığı üçün qız övladlarına

25

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



mənfi münasibət bəslənilmiş, ictimai, iqtisadi və coğrafi şərtlər səbəbi ilə bədəvi ərəblər əkinçilik, ticarət və sənətkarlıqla məşğul olmamışlar. Bədəvi ərəblərin bu vəziyyətlərinin əksinə, cənubda yerləşən şəhərlərdə məskunlaşmış ərəblər əkinçilik, ticarət və müxtəlif sənətkarlıq sahələrində xeyli inkişaf etmişlər.

Cahiliyyə dövrü ərəblərinin bu cür mənfi xüsusiyyətləri ilə yanaşı, əhdə vəfa, qonaqpərvərlik, igidlik, qonşuluğa riayət, əfv kimi müsbət davranış qaydaları da olmuşdur. Məhz bu ictimai, iqtisadi və siyasi vəziyyət, şübhəsiz, İslamdan əvvəl ərəblərin hüquqi həyatlarına da təsir göstərmişdir.

Məlumdur ki, İslam dini ərəblərə bədəvi həyat şəraitində yaşadığı mühitdə, yazıb-oxumağı bilmədiyi, məktəblərin və mədrəsələrin mövcud olmadığı dövrdə gəlmişdir. Onlar bütün elmi məlumatları nəsildən-nəslə şifahi şəkildə ötürür və hafizələrində əzbər saxlayırdılar [2, s. 3]. Şəri hökmlər ərəblərə nəsx olunmuş, pozulmuş şəkildə İsmail və İbrahimin dinindən gəlmişdir [2, s. 4].

Ərəblərin ümumi hökmləri olmadığı kimi, şəri və qəza məhkəmələri də yox idi. Onlar arasında mübahisə, yaxud münaqişə baş verdikdə qəbilə başçısına və ya kahinə müraciət olunar, qanunların yerinə örfə və adət-ənənəyə görə hökm verilərdi [3, s. 17-21]. Hökmün icrası üçün müəyyən üsul mövcud deyildi, əksər hallarda andiçmə, qarşılıqlı lənətləmə, ulduz falı və s. kimi primitiv üsullardan istifadə olunurdu. Bu zaman hökm verənin və ya haqq sahibinin nüfuzu böyük rol oynayırdı [4, s. 43]. Həmin dövrdə güclü olan haqlı çıxdığı üçün ədalətdən danışmaq qeyri-mümkündür.

Bədəvi ərəblərdə qan qohumluğundan asılı olmayaraq, istədikləri adamlara mallarından dilədikləri qədər vəsiyyət edə bilərdilər. Ölənin böyük oğulları varis sayılırdı. Qadınlar, qızlar və silah tuta bilməyən oğlan uşaqları isə varis ola bilməzdilər. Miras qoyanın böyük oğulları yoxdursa, onun qardaşı, əmisi, əmisi uşaqları və s. kişi qohumları varis hesab olunurdu. Bundan əlavə, övladlıq, qardaşlıq və ya miras müqaviləsi bağlamaq surəti ilə varis olmaq mümkün idi [4, s. 43].

Cahiliyyə dövründə ərəblər miras bölgüsündə Sami ümmətinin hökmlərindən də istifadə edirdilər. Bu hökmlər qız övladları, ana, həyat yoldaşları və bacılardan yan keçirdi, yəni miras bölgüsündə qadınlara pay ayrılmırdı. Ölənin mirasının çox hissəsinə qohumlardan yalnız kişilər sahib çıxa bilərdi. Miras bölgüsünün ədalətsiz aparılması qohumlar arasında münaqişələrə də gətirib çıxarırdı [5, s. 11]. Oğlu olmayan ailə başçısı öldükdə, miras kişi qohumlar arasında bölüşdürüldüyündən, ailəsi müflisləşirdi.

Lakin Qurani-Kərimin nazil olmasından və İslam dininin yayılmasından sonra ərəblər savadlanmağa başladı, səhv düşüncələr dəyişdi.

Hicrətin III ilində (625-ci il) Uhud savaşından sonra ənsardan Səd ibn ər-Rəbinin yoldaşı Məhəmməd peyğəmbərin (s) yanına gələrək, deyir: “Ya Rəsulullah, bu iki qız

26

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Uhudda şəhid olan Sədin qızlarıdır, əmiləri bu ikisinin malını əllərindən aldı”. Peyğəmbər (s) buyurur: “Bu mövzuda Allah hökmünü verəcəkdir”. Bu səbəbdən Qurani-Kərimin “Nisa” surəsinin 11-12-ci ayələri nazil olur. Peyğəmbərimiz (s) uşaqların əmilərini çağırtdırıb, buyurur: “Sədin iki qızına mirasın üçdəikisini, analarına səkkizdəbirini ver, qalan mal sənin haqqındır” [6, s. 3; 4, s. 81].

Hökmlərlə bağlı ayələrin nazil olması ilə hüquq sistemi meydana gəldi. Bu sahə ilə məşğul olanlara fəqihçilər deyildi. Fəqihçi dövlət qanunlarını bilən, İslam və digər dinlərin hüququ ilə fərdi və ümumi şəkildə məşğul olan şəxs idi. Beləliklə, Roma və fars qanunları unuduldu [2, s. 6].

Hicrətin 10-cu ilində (632-ci il) Vida həccindəki xütbəsində Rəsulullah (s) buyurmuşdur: “Şübhəsiz Allah-Təala, haqq sahibi hər mirasçıya haqqını vermişdir, artıq varisə vəsiyyət (ilə mal vermək) yoxdur” [6, s. 6; 4, s. 94-95].

Vərəsəlik hüququnun mənbələri

İslam elmlərinin bütün sahələrində olduğu kimi, İslam hüququnun da ilk və əsas qaynağı Qurani-Kərimdir. “Bəqərə” surəsinin 180-181-ci ayələrində mirasla bağlı buyurulur: “Sizin hər birinizi ölüm haqlayan zaman qoyub gedəcəyiniz maldan valideynlərinizə, yaxın qohumlarınıza verilməsi üçün ədalət üzrə (malın üçdə birindən çox olmamaq şərtilə) vəsiyyət etməyiniz zəruridir. Müttəqilərə (bu) vacibdir. (Ölənin vəsiyyətini) eşitdikdən sonra onu dəyişənlər günah sahibi olarlar. Şübhəsiz ki, Allah (hər şeyi) eşidəndir, biləndir”.

Qurani-Kərimdə mövcud olan üç ayə miras hüququnun təməl ölçü və əsaslarını müəyyən etməkdədir [7, s. 246]. Miras hüququnda vərəsəlik bölgüsü ilə bağlı başlıca hökmlər “Nisa” surəsinin 11, 12 və 176-cı ayələrində geniş izah olunur. Həmin surənin 7-ci ayəsində mirasın ümumi qiymətləndirilməsindən və ədalətli bölgüdən söhbət açılır. Surənin 11-12-ci ayələrində təfsilatlı pay bölgüsünə bu cür başlanılır: “Allah övladınız haqqında sizə tövsiyə buyurur ki, oğula iki qız hissəsi qədər pay düşür. Əgər (ölən şəxsin) qızlarının sayı ikidən artıqdırsa, mirasın üçdə iki hissəsi onlara çatır. Əgər təkcə bir nəfər qızdırsa, mirasın yarısı onundur. Övladı olduğu təqdirdə vəfat edənin ata və anasının hər birinə mirasın altıda bir hissəsi verilir. Əgər onun övladı olmayıb, varisi yalnız ata və anadan ibarətdirsə, (malın) üçdə bir hissəsi anaya aiddir. (Qalan hissə tamamilə ataya çatar). Əgər ölmüş şəxsin qardaşları və bacıları varsa, ananın hissəsi altıda birdir. (Yerdə qalan hissə yenə atanın payına düşür). Bu bölgü ölən şəxsin vəsiyyəti yerinə yetirildikdən və ya borcu ödənildikdən sonra aparılır. Valideynlərinizdən və övladlarınızdan hansı birinin (xeyri və) mənfəət cəhətdən sizə daha yaxın olduğunu bilmədiyiniz üçün bu (bölgü) Allah tərəfindən müəyyən edilmişdir. Həqiqətən, Allah (hər şeyi) biləndir, hikmət sahibidir! (Ey kişilər!) Əgər (vəfat etmiş) arvadlarınızın uşağı yoxdursa, onların vəsiyyəti yerinə yetirildikdən və ya borcu ödənildikdən sonra qoyub getdikləri malın yarısı sizindir. Onların övladları olduqda isə mirasın dörddə biri sizə çatır. Əgər sizin uşağınız yoxdursa,

27

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



vəsiyyətiniz yerinə yetirildikdən və ya borcunuz ödənildikdən sonra qoyub getdiyiniz malın dörddə biri arvadlarınızın payına düşür. Övladınız olduqda isə mirasın səkkizdə biri onlara çatır. Əgər (vəfat etmiş) kişi və qadının (ata-anası və övladı olmayıb) eyni anadan tək bir qardaşı və ya bir bacısı varsa, onların hər birinə mirasın altıda biri düşür. Onların sayı birdən artıq olduqda isə hamısı həmin malın üçdə birinə şərikdir. Bu, (vərəsələrə) zərər toxunmadığı halda edilən vəsiyyətin yerinə yetirilməsindən və ya borcun ödənilməsindən sonra icra olunur. (Bütün bunlar) Allah tərəfindən (bəndələrə) tövsiyə olunmuşdur. Allah (hər şeyi) biləndir, həlimdir!”

Qurani-Kərimin “Nisa” surəsinin 12-ci ayəsinin sonunda qardaşlar, ana bir, ata ayrı qardaşlar, 176-cı ayədəkilər isə hər iki valideyni, ya da atası eyni olan qardaşlar kimi təfsir edilmiş və ölənin övladı olmadığı təqdirdə, qardaşların miras payları belə açıqlanmışdır: “(Ya Rəsulum!) Səndən fətva istəyirlər. De: “Atası və övladı olmayan şəxs (şəxsin mirası) haqqında Allah sizə belə fətva verir: Övladı (və atası) olmayan bir şəxs vəfat etdikdə onun (atabir-anabir və ya yalnız atabir) bir bacısı varsa, qoyub getdiyi malın yarısı bacıya çatır. Övladı (və atası) olmayan bir qadın vəfat etdikdə qardaşı onun varisidir (malının hamısı onun payına düşür). Əgər vəfat edən şəxsin iki (və ya daha artıq) bacısı varsa, mirasın üçdə ikisi onlara çatır. Əgər varislər qardaş və bacılardan (bir qardaş, bir bacı və ya bir neçə bacı-qardaşdan) ibarət olarsa, kişiyə (qardaşa) qadına (bacıya) düşən payın iki misli verilir”. Allah bunu sizə doğru yoldan çıxmamağınız üçün aydınlaşdırır. Allah hər şeyi biləndir!” (Nisa, 176).

Vərəsəlik hüququnda bəzən “Ənfal” surəsinin 75-ci “...Qohumlar Allahın Kitabında (lövhi-məhfuzda və ya Quranda irs, varislik baxımından) bir-birinə daha münasibdirlər (yaxındırlar). Həqiqətən, Allah hər şeyi biləndir! (Məkkənin fəthinə qədər mühacirlər və ənsar qohumluq əlaqələrindən asılı olmayaraq bir-birinin varisi hesab edilirdilər. Məkkənin fəthindən sonra bu hökm ləğv olunub varislik hüququ yalnız qohumlara aid edildi)” və “Əhzab” surəsinin 6-cı “...Qohumlar (bir-birinə vərəsə olmaq baxımından) Allahın Kitabında möminlərdən və mühacirlərdən daha yaxındırlar. Amma (qohum olmayan) dostlarınıza (vəsiyyətlə) bir yaxınlıq edə (bir irs qoya) bilərsiniz. Bu (hökm) kitabda (lövhi-məhfuzda) yazılmışdır. (İslamın ilk dövrlərində siğə qardaş olanların, birlikdə Mədinəyə hicrət edənlərin bir-birinə vərəsə olmaq ixtiyarı var idi. Sonralar bu hökm ləğv edilib varislər məsələsində üstünlük qohumlara verildi. Qohum olmayan möminlərin bir-birinə vərəsə olması isə yalnız vəsiyyət yolu ilə mümkün hesab edildi)” ayələrinə də işarə edilir. Burada qohumlardan bəzilərinin digərlərindən üstün tutulduğu ifadə edilir [8, s. 234-236].

Məhəmməd peyğəmbərin (s) hədislərində də varislik və miras məsələsinə toxunulmuşdur. Allah Rəsulundan (s) nəql olunan hədisdə buyurulur: “Bu elmi öyrənin və öyrədin. Bu elm dinin yarısıdır. Ümmətimin hər şeydən əvvəl unudacağı və tərk edəcəyi bu elm olacaq” [9, bab 1, hədis 2719; 7, s. 59].

28

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Abdullah ibn Ömərdən rəvayət olunduğuna görə, Peyğəmbər (s) buyurmuşdur ki, bir müsəlmanın vəsiyyət etmək istədiyi bir şey olduğu halda, vəsiyyətnaməsini yazılı şəkildə başının altına qoymadan iki gecə yatması doğru deyildir [10, s. 1; 8, s. 1; 6, s. 3; 9, s. 2].

Həmçinin Əbu Ümamədən Həzrət Peyğəmbərin (s) “Şübhəsiz, Allah hər haqq sahibinə haqqını vermişdir. Artıq varisə vəsiyyət yoxdur”, - deyə buyurduğu nəql olunur [10, s. 1; 11, s. 5; 3, s. 5; 9, s. 6].

Vərəsəlik bəhsi çoxşaxəli və qarışıq bölmədir; varisə nə qədər pay düşəcəyi, varisin hansı şərtlər və vəziyyətlərdə həmin paya sahib ola biləcəyi, qohumların vaciblik dərəcəsi və s. kimi mühüm məsələlər başlanğıcını Qurani-Kərimdən götürsə də, daha sonra Peyğəmbərin (s) hədislərində və sonrakı dövrlərdə İslam hüquqçularının fətvalarında təfsilatı ilə açıqlanır.

Beləliklə, ölüm – miras hüququ qaydalarını hərəkətə gətirən təbii və hüquqi hadisədir. Baş verdiyi an ilk növbədə ölənin özündən sonra qoyduğu malından təchiz və təkfini qarşılanır. Sonra varsa, insanlara borcları ödənilir. Sonra malın üçdəbirindən çox olmayan vəsiyyəti yerinə yetirilir. Və nəhayət, qalan malı varisləri arasında bölünür.

ƏDƏBİYYAT

1. Hanbel, Ahmed bin Muhammed. El-Müsned. Beyrut: Darul-Fıkh Yayınları, IV, 186 s.

3. Nesai, Ahmed bin Şuayb Ebu Abdurrahman. Es-Sünen. Çağrı Yayınları, 1981, 8 c.

4. Karaman Hayreddin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004, 383 s.

5.

6. Schacht Joseph. İslam Hukukuna Giriş (trc. Mehmet Dağ, Abdulkadir Şene). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1986, 331 s.

7. Qısa İslam Ensiklopediyası. Bakı: Elm və təhsil, 2012, 2 с. (I c., 320 s).

8. Müslim, Ebul-Huseyn Müslim bin El-Haccac. El-Camius-Sahih. Çağrı Yayınları, 1992, 5 c.

9. İbni Mace, el-Hafız Ebu Abdillah Muhammed bin Yezid el-Kazvini. Es-Sünen (Tahkik Eden: Muhammed Fuad Abdulbaki). İhyaut-Tesriil-Arabiyyeti, 1975.

10. Buhari, Ebu Abdullah Muhammed bin İsmail. El-Camius-sahih. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992, 8 c.

11. El-Hafız, Ebu Davud Süleyman bin el-Esas. Es-Sünen. Çağrı Yayınları, 1992.

29

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Алия МурсаловаОБ ИСТОРИИ НАСЛЕДСТВЕННОГО ПРАВА

АННОТАЦИЯ

В статье речь идёт о праве наследования в Исламе. Исследуя данную тему, ав-тор анализирует источники права наследования в шариате, а также приводит сведе-ния о правовых проблемах наследования в доисламском арабском обществе. Отме-чается, что в Священном Коране и сунне пророка Мухаммеда подробно излагаются тонкости права наследования.

Aliya Mursalova ON THE HISTORY OF INHERITANCE RIGHTS

ABSTRACT

The article deals with the inheritance rights in Islam. Studying the current theme, the author reviews sources of inheritance rights in sharia law, as well as gives information about issues of inheritance rights in pre-Islamic Arabian society. It is noted that nuances of inheritance rights are explicitly expressed in the Holy Quran and sunnah of the Prophet Muhammad.

30

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



САКРАЛИЗАЦИЯ РЕЛИГИОЗНЫХ ЦЕННОСТЕЙ В ПРОЦЕССЕ ЭВОЛЮЦИИ РЕЛИГИИ

Гасанага МАММЕДЛИ,Научный сотрудник отдела «Религиоведения

и философские проблемы культуры» Института Философии и Права НАНА

КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: сакральное, система сакрализации, нуминозное, феноменология религии.AÇAR SÖZLƏR: sakrallıq, sakrallaşma sistemi, numinoz hisslər, dinin fenomenologiyası.KEY WORDS: sacral, system sacralization, numinous, phenomenology of religion.

Сакральное в богословии (теологии) означает божественную принадлеж-ность, то есть по божественному наитию. Понятие сакрального, также сопряжена и с натурфилософией. Если капнуть глубже, то мы всегда находим что-то необъяс-нимое в природных явлениях. И это дает повод высказаться, что сакральное можно найти и увидеть там, где объект исследования окутан с ореолом таинственности. «Религиозное чувство возвышенного - это особое содрогание, какое мы испытыва-ем в ночную пору в лесу или в горном ущелье; только в данном случае оно порож-дается мыслью о присутствии сверхъестественного» [1].

Сакральное (от лат. Sakrum - священное) – поклонение особо ценным идеа-лам, священный трепет перед неизвестным. Сакраментальное – священное, святое, заветное. Это - особое чувство, которое приходит после долгих экзистенциальных переживаний. Оно охраняется, трепетно почитается, предвкушая таинственные знания. Все это, безусловно, связано со священными предчувствиями. Святыни охвачены ореолом таинственности, эту таинственность они чувствуют во время безмерного доверия к объекту поклонения. И то верно, что многие современные паломники, несмотря на большую осведомленность и приобретенные знания, осоз-нанно идут к этому притяжению, зная, что их ожидает таинственное, священное переживание. Эти «переживания» не поддаются словесному разъяснению, много трансцендентности, потому что без имманентного вхождения в лабиринты созна-ния невозможно все это прочувствовать. Останавливаясь на «священном», мы при-ближаемся к смысловому значению сакральност.

Говоря о ценностях, в особенности о сакральном, приходится дольше останав-ливаться на целевой принадлежности его. Многие базовые ценности (естественно, речь идет о религиозных базовых ценностях) подвержены сакрализации. Потому что они по своей сути всегда ищут добро во зле, ищут в безвыходном положении

31

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



«невидимый» путь спасения, зачастую находят и притягивая своим озарением, этим получают божественную святость (сакральное).

Для того чтобы понять, как сакрализуются эти ценности, разумеется, имеется в виду религиозные ценности, надо взглянуть вовнутрь этих явлений. Раскрывая имманентную сущность этих явлений, которая по своей сути является феноменом, можно определить его значимость в процессе эволюции религии. Также, сакраль-ность питает надежду верующим, которые так трепетно относятся к ней. Всплеск переживаний, эмоций, вера в сверхъестественность не покидает их, потому что без-заветная вера господу со временем должна оправдать себя воздаянием за все пере-житое и перенесенное. Иначе, сакральность потеряла бы свою притягательность, таинственность и святость.

Каждое явление имеет системное изложение. Без системной привязки не сможет состояться объект. Лишь после этого можно составить целостную карти-ну. Естественно, сакральность имеет метафизическую сущность, она не доступна рациональному раскладу, поэтому мы попытаемся определиться с системой сакра-лизации: во-первых, идеи, которые считаются священными, суммируются, форма воплощения святых должна иметь знаковый оттенок и состояться как сакрамен-

32

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



тальный символ; во-вторых, должно быть место проведения и сопровождаться разными специфическими действиями, то есть обрядами и церемониями. Системе требуется довольно длительное время, чтобы элементы задействовали как отлажен-ный механизм. Она суммарный результат традиций прошлого и настоящего вре-мени. Сакрализация поддерживается из внутренней экзистенции самой веры и ее авторитетами. Это − показатель того, что религиозная рефлексия обеспечивается положительными аргументами для удовлетворения феноменальных притязаний на образование сакральности.

Когда избранный объект сакрализуется в нее верят сильнее, чем эмпириче-ским наработкам. Иногда говорят о святости Бога (хотя это крайне нетактично с религиозной точки зрения), то подразумевается беспредельная вера к Нему людей, вера в Его всесовершенство и Его милость, и любовь ко всем земным обитателям. Сакральное чувство, вне сомнений,- цельное, и сомнение, даже самое малое, для него - очень опасно. Но вера бывает разная, и к ней относятся как к спасителю, который всегда сможет прийти на подмогу. Он испытывает больше волнений, когда единоверец становится еретиком, ревизионистом. Кажется, что это - боязнь, рав-носильная потерять самое дорогое на свете. Боязнь охватывает его, когда начинает сомневаться в своей вере. Ведь так много отдано всему этому. Поэтому, система ценностей всегда для верующего имела первостепенное значение. Система ценно-стей, если даже она сакрализована, не может быть постоянной. Потому что время, которое все изменяет, и его также не минует процесс, который может стать обра-тимым, все относительно меняется и обмирщение священных идеалов продолжа-ет усиливаться. Внутри конфессии возникают диссидентские или же еретические пересуды, и это дает трещину в религиозном «мировоззрении» у единоверцев, так как они не смогли постигнуть божественную суть истины. Она тогда становится уязвимой в процессе идеологической деформации, меняется ее отношение к рели-гиозным ценностям. Но, к счастью, в процентном отношении они не велики. «Ре-форматоры», если есть идеологическая стабильность, то они сами себя изживают. Словом, перегибы, переливы существуют во всех религиозных концепциях. Тем не менее, религия в борьбе за существование находит более приемлемые способы самозащиты. Однако, чтобы предотвратить дальнейшие нападки на догматические атрибуты, по востребованию, само стихийно пробивает новое концептуальное на-правление – теодицея. Предназначение ее - разработать целенаправленную систе-му ориентации для более лучшего понимания и освоения схоластики религиозных постулатов. Это даже не оправдание и не защита религиозных ценностей, а, скорее всего, самоутверждение самости религии, для которой характерны извилины. Что-бы система сакрализации не давала сбои, чтобы не расколоться на разные секты, не стать чем-то обыденным, профанным, не утратить связь с прихожанами, или же во-все не деформировать до неузнаваемости прежние формы понимания и чувствова-ния сакральной святости идеологического объекта, надо последовательно раскрыть философскую суть и сделать тщательный анализ религиозного мировоззрения.

33

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Когда религия становится более обыденным, земным, происходит профана-ция высшей ценности, тогда у людей возникает тяга, желание иметь доступ к свя-щенному, тоска по сакральному.

Священная клятва и проклятие в системе сакрализации занимает особое ме-сто. Клятва создает особый настрой верующего и придает ее жизни священный ко-лорит, ответственность и обязанность перед святостью, причастие ее в сакральной системе. Проклятие же разрывает все связи с сакральной реальностью, его ложное убеждение не может успокоить его злость и презрение, к которому оно направлено.

Сакральное отношение высшей степени – является святость, праведность, беззаветная любовь Богу. Святые люди малочисленны, но они всегда были ориен-тирами для простых верующих. «Сакральное, божественное – это сверхчувствен-ная природа клятвы и проклятия, здесь воплощаются основные мировоззренческие установки религиозного сознания. Бог выступает и наблюдателем, и свидетелем принесение клятвы, и конечной целью, во имя которой она совершается, и той гроз-ной силой, которая должна покарать клятвопреступника: от его имени будет преда-вать анафеме» [2]. Безмерной любовью к абсолюту сакрализуется любовь человека к человеку.

Сакрализация – одна из функций религии. Если загрузить сакральное со-циальным содержанием, то оно, отвечает и даже согласует все функции религии, которые исходят из сущности ее. Нередко сакрализуются связи людей с главой, народом, государством. Здесь проявляются разные формы миропонимания. Без ши-роких дефиниций невозможно определить уровень социологизма, ее социальной связи с верующими.

Священник IV века епископ Дорофей это прояснил таким образом: «Пред-ставьте себе круг, и в центре его Бог. От окружности круга люди стремятся к Богу. Пути их жизни – это радиусы от окружности к центру. Поскольку они делаются ближе друг к другу в любви своей и поскольку они любят друг друга, постольку они делаются ближе к Богу» [3].

Мы уже имеем возможность отличить феномен религии от других форм со-знания или же наблюдать метаморфозы эволюционного развития. Все это консоли-дирует людей и дает определенное представление духовных скитаний верующих людей, независимо от социальной стратификации, хотя иерархическая принадлеж-ность имеет существенное влияние на психологию людей, ощущение внутренней целостности. Общество сплачивается за счет интеграционных элементов, которые необходимо выпестовать из познавательного процесса. Религия когнитивная – это не необдуманное высказывание. Если проследить ее эволюционный путь разви-тия, то можно найти ответы на многие запутанные вопросы. Бог рационален во всех Своих деяниях, Он создал человека и передал ему рациональное суждение, то

34

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



есть «чувство логического», без которого невозможно управлять обществом. Это - методология жизни. Разумеется, там также, превалирует метафизические пред-ставления, они, во многом, необъяснимы, потому что феномен логичны, а феномен настолько очаровывает индивида, что даже недоступное познанию привлекает его и озадачивает его сознание. Анализ процесса эволюции религии доказывает, что многие вопросы, касающиеся с трансценденцией, находили объяснение дальней-шего развития религиозного сознания. Поступательное ее развитие – от древних ве-рований до современной, более развитой религии – наглядное тому свидетельство. Это - пройденный путь духовного становления человечества, которое по сей день продолжается, и ему нет конца. Здесь весьма существенную роль представляет ми-фология, философия, наука, культура и т.д.

Однако ни одна из этих категориальных взглядов не сакрализует основные ценности. Миф не сакрален, если религия не освятила его. Философия сама явля-ется методологией, и она существует дискуссиями, но религия, если не придаст ей религиозную окраску, она не сможет выйти из метафизического лабиринта. Искус-ство, само по себе, в поисках красоты, и никогда ни одно произведение специально не творилось для разъяснения блуждающих чувств, пока религия не потребует это-го, она может поставить на службу эту красоту и придать ей сакральность.

Наука, открывая естественные законы, как бы она рационально не была, со-прикасается неизведанным таинственным миром, замалчивая многие ответы в по-исках истины. Она не может отрицать религию, потому что философия религии постоянно подпитывает науку разной тематикой, здесь сакральность проявляется по всей полноте, требуя от науки всеобъемлющего ответа на многие мировоззрен-ческие вопросы. Именно процедура сакрализации базовых ценностей принципи-ально отличает религию от всех форм миро отношения и институтов общества.

Дюркгейм, определяя дефиниции религии, охарактеризовал взаимосвязь ин-дивида и социума с Богом, определение религии как поиск и установление сакраль-ных связей, обеспечивающих индивиду или социальным группам потребную це-лостность. Эта дефиниция, которая дана, чтобы отличить религию от всех других форм сознания, играет консолидирующую роль в сплочении людей. Процедура са-крализации базовых ценностей отличает религию от всех гуманитарных наук.

Сакральное сопряжено с таинственностью, невыразимостью. Оно непосред-ственно связано и раскрывается с понятием эзотеризма. По высказываниям, он да-ется только особо посвященным и в этом - слишком много запутанного, неясного. В античной философии эзотерическое понималось, как скрытое учение, которое передавалась от учителя к избранным ученикам.

Противоположная сторона эзотеризма является экзотеризм – то есть профан-ное, общедоступное знание, то есть доступное всем. В любом глубинном учении

35

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



существуют моменты, где переход к эзотеризму необходим, но возможности, ча-стые переходы к эзотеризму обрамляли путь, по которому идет пытливый ум. Вза-имодополняемость друг друга - это и есть диалектическая категория – сущность и явление. В религиозном учении сочетается эзотерическая и экзотерическая сторо-ны. Но, нужно еще отметить одну немаловажную деталь, что эзотеризм не очень склонна к религиозным трактовкам. Эзотеризм сопряжен с сущностью бытия – ве-роисповеданием, нравственностью и мистическим озарением.

Мистика (греч. таинственный), мистерия – это человек, способный проницать в сокровенное и святое. Под мистикой понимают общение человека с Богом. Подоб-ное общение достигается через озарение, экстаз. Переживание в экстазе настоящей встречи со Всевышним. Элементы мистики свойственны многим религиозным на-правлениям в древности (конфуцианство, брахманизм, орфики, пифагорейцы и т.д.). Мистика в той или иной степени присущ почти всем идеалистическим философиям, например, неотомизму, персонализму и некоторым формам экзистенциализма [4].

Мистицизм берет свое начало с древних религий, по сей день он по-разному трактуется в разных религиях и в богословии. Пантеисты под этим подразумевают растворения человека в безличной сверхсиле (это- также идентично понимается и в суфизме).

Мистическое, из-за своей имманентной сущности, находящееся в системе те-истического учения, здесь непосредственно происходит «общение человека с Бо-гом», причем для этого также придумывали разные методы медитационного ха-рактера. Это давало пищу для размышления, и даже использовалось в некоторых случаях в целительных целях.

Индуизм, пифагореизм, платонизм, также в современной без религиозной среды – в теософии и антропософии – способствовали развитию мистицизма. От-части мистическое путают с некоторыми необычными явлениями – призраками, с непонятными видениями, впадение в транс и т.д., которое формирует ложное пред-ставление о мистицизме. Мистическое состояние может достигнуть далеко не каж-дый верующий, оно редко кому выпадает.

Мистерии Исиды и Осириса в Египте, Таммуза в Вавилонии, элевсинские, орфические, фракийские в Греции, Вакха и Аттиса в Риме и др. свидетельствуют о ее существовании издревле.

Мистицизм входит в основу религии и усиливает его сакрализацию. Но с дру-гой стороны мистицизм имеет тенденцию к противоположности в самой религии, т.е. имеет возможность «образовать религию в религии» [5].

36

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Также, отличали статичную религию церквей и динамичную религию мисти-ков, первая - социальна, консервативна, вторая – личная, меняющаяся. Крайним формам мистики тяготеют не многие ищущие, остальные же верующие доволь-ствуются подчинением догматическому учению и принудительному авторитету [6].

Говоря о базовых ценностях, естественно, мы имеем в виду, прежде всего цен-ности религиозные. Потому что прежде чем говорить о религиозных ценностях, нам нужно будет разъяснить понятие сакрального. Хотя они тесно сплетены иде-ологически, но каждый в отдельности вносит смысловой оттенок предыдущему слову, т.е. сакральность в религиозном аспекте конкретно выводит предмет, и да-ется ориентир, в котором попутно не включаются сопутствующие идеологические направления. Конкретика выводит лишь сакральную ценность, которую религия впитала в себя. Этим отсекаются разные традиционные, схоластические элемен-ты, чтобы не была сумятицы в определении религиозной ценности, ведущая к са-кральным переживаниям. Для ясности потребуется определить понятие, структуру и функцию религиозных ценностей.

Каждое вероисповедание определяет отношение человека с Богом, и не толь-ко, оно нивелирует отношение людей, определяет каждого индивида в обществе и в целом в мире. «Ценностный фактор» уже заложен в идее Бога, так как из это-го центра отбираются и придаются содержание ценностных приоритетов, который превращается в священный субстрат. Бог выступает как воплощение эталонных морально-нравственных качеств, из которых каждая конфессия конструирует соб-ственную версию ценностей, предпочтений и запретов. Религиозные ценности - это проявление и доступ к сакральности. Религиозные ценности – это императивы и предписания, идеалы и эталоны поведения, установленные Богом и рассматрива-емые, как обязательные для человека. Вера в Бога, равна, как и ценности, осно-ванные на такой вере, - неотъемлемые и исторически закономерные компоненты человеческой культуры, особая «наука жизни», удовлетворяющая фундаменталь-ные потребности общества и личности [7]. Здесь учитывается не только содер-жание, преподнесение выразительным словом, также метаморфозы религиозных ценностей в изменяющемся историческом отрезке времени. Происходит поэтапное эволюционное развитие религиозного сознания, ценности, которые представляли простое, доступное обыденному сознанию в виде заповедей, как бы профанное, перевоплощается в систематизированное догматическое учение. Развитое религи-озное сознание нивелировала религиозные ценности, доводя ее до совершенства, учитывая иные нравственные ценности цивилизации и общечеловеческое культур-ное наследие. Религиозные ценности отвечали современному образу мышления благодаря культурной диффузии. Правомерно говорить о том, что религиозные цен-ности имеют различные уровни развития, например, религиозные ценности, выво-димые из священных книг и из проповедей религиозных духовных лиц и также, их осмысление в пределах философии религии.

37

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Религиозные ценности - неотъемлемая часть религиозного сознания, идеоло-гии и психологии, призваны утверждать истинность религии в самом важном ее структурном компоненте – учении о человеке. Всякое представление о бытии здесь связывается с идеей Бога. Она преобладает над всеми существующими идеями. Фе-номен религии сооружалась, возводилась на базе ранних религиозных верований, и дальнейшее развитие религиозного сознания предопределила и начертала границы моральных и религиозных ценностей. Стадиальное развитие духовного потенциала давала возможность проследить эволюционное развитие религии и ее последова-тельную модернизацию, в зависимости от интеллектуального развития общества. Религиозные ценности не существуют в «чистом виде», как эманация метафизи-ческих идей. Священные писания играют огромную роль, в том числе, и разные традиции, слова духовных лидеров, решение авторитетных религиозных собраний и т.д. Часто бывает, что интерпретация религиозных ценностей, их модернизация перенимается из светских учений. Это позволяет им дополнять пробелы, иногда даже видоизменяться в зависимости от социальной среды, от развития общечело-веческой культуры. Заповеди в Писаниях иногда варьируются от желания адапти-роваться во временном пространстве идей. Бывает несовпадение религиозных цен-ностей священными канонами, модифицированный вариант идет в противоречие с религиозными устоями, это признается даже известными теологами многих кон-фессий. В таком случае здесь происходит компромиссный вариант, где берется за основу современное, более научное изложение канонических правил. Э.Ренан до-вольствуется таким изложением: «Религия Иисуса не знает ограничений. У церкви были свои этапы и фазы развития. Она заключала себя в круг символов, которые были и будут временными. Иисус же основал абсолютную религию, не исключаю, не определяющую ничего, кроме чувства. Символы его – не установленные догма-ты; это – образы, поддающиеся бесконечным толкованиям» [8].

Роль Иисуса в создании великой религии бесспорна, но в тоже время, как под-мечает Ренан, «что христианство – явление слишком сложное, чтобы оно было делом одного человека. В известном смысле, все человечество поработала над ним» [8].

Религиозные системы, как сложная мега система, за долгую историю развития произвели внутри системы символы, разные идеи, традиции, обычаи и т.д. которые вошли в общечеловеческую культуру как универсальные ценности. Религиозные ценности всегда влияли на мирские отношения, доводя их своими проповедями религиозно-нравственного содержания, также требования безропотного подчине-ния некоторым законам и каноническим правилам, которые могут действовать, в хорошем смысле, на жизнедеятельность людей, в целом на общество. В религиоз-ной среде религиозные ценности рассматриваются, как рефлексия посягательств от иносказаний, идеологий враждебных, политических режимов и от кризисных ситу-аций. Папа Иоанн Павел II по этому поводу красноречиво высказался, «после Вто-рой мировой войны она (церковь) непрестанно повторяла, что и личности не только материальные, но и духовные блага, как, равно как и духовные ценности. Ценность

38

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



общественного строя и экономической системы определяется в той мере, в какой они создают условия развитию начал, заложенных в человеке Творцом» [9]. Место религии в современном мире, если реалистически закрепилось и получило уважи-тельное почтение со стороны верующих, то это во многом зависит от использования религиозных ценностей, без затейливого желания превратить ее в мозаичное панно. Многие добродетели, наполненные смысловой нагрузкой тождественной этим цен-ностям, всегда давали всходы в пробужденном сознании. Однако, человеческие ини-циативы в совершении добра неполноценны, и чтобы они увенчались успехом, «не-обходим дар благодати, исходящей от Бога». Совместно с человеческой свободой, без которой он не мыслим, как разумное существо, в нем таинственно присутствует божий промысел, который наделяет действие живительной энергией. Человеческие деяния резонируют от этого заряда энергии, поглощая все негативное.

Таким образом, религиозные ценности по природе амбивалентны, взаимно, системно, в зависимости от полученного стартового толчка может выступать с бла-городным порывом и воздействовать на положительное решение многих вопросов.

Сакральная составляющая религиозных ценностей всегда присутствует в структуре человека религиозного, она не подвластна никаким секуляризационным и атеистическим анализам, у нее специфическая конструкция, и элементы этой кон-струкции тысячелетиями обкатывалась во всех всевозможных вариациях, доводя этот механизм до совершенства. Хотя совершенству нет предела, все измеряется со-отношением времени и эпохальных событий. Но, каждый временной промежуток, несомненно, оставлял свой отпечаток. Словом, получается религиозная мозаика, на котором четко и ясно виден пройденный путь религиозного сознания.

Сакральное в любых условиях проникает в обыденное, профанное, сохраняет глубинное воздействие на нравственно-этические взгляды и на поведение. Одна-ко, в философии и в современной теологии анализ сакрального рассматривается как единственно важный субстрат обращения человека в религиозную веру. Суть религии – это не только теологическая доктрина, нравственные устои, это также налаживание связи со священным, неизведанным опытом, который подчиняет себе «необузданную энергию», делая ее управляемой. Многие теологи высказываются в сомнении понять божественное, сверхъестественное, как бы опасаясь умалить таинственное чувство озарения в соприкосновении с сакральностью. Социолог ре-лигии М.Йингер считает, что приобрести экзистенциальный опыт может не всякий: «Сверхъестественный взгляд на мир стал для них бессмысленным; их отталкивает хвастливый, культовый национализм; спокойнее всего они чувствуют себя в рамках тихого, спокойного секуляризма, движимого праздным любопытством и, возможно, желанием помочь разрешить некоторые человеческие проблемы» [10].

Многие, наверно, согласятся с этим тезисом, зачем же себя удручать обиль-ными на невзгоды житейских событий, придавать человеческим переживаниям раз-

39

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



ную религиозную, политическую, социальную окраску. Тогда, в чем польза рели-гии? Какую выгоду можно извлечь из нее?

Религия, как божественная парадигма, проникла в глубину человеческого су-ществования, там она создала потребность в себе. Если мы приходим к умозаключе-нию о том, что лучше пройти стороной, не подвергая опасности свое существование, и нести бремя тяжести житейских невзгод, которые могут создать непредвиденные ситуации. Тогда, зачем мы не хотим понять, что религию мы сами осознанно созда-ли, чтобы упорядочить хаос, в котором мы все живем. Она плод наших мучительных исканий, если даже ее не было бы, мы должны были ее придумать. Потому что пыт-ливый человеческий разум ищет рациональное семя в каждом явлении, когда невоз-можно проделать полный анализ объекта, то всегда остаются вопросы, на которые требуется больше проницательности, чтобы отвести завесу тайны.

Необходимо найти оптимально сбалансированные соотношения между мета-физическими и земными измерениями бытия, которые привносят немало затруд-нений теологам разного вероисповедания. Излишний крен в сторону метафизиче-ского измерения приводит к радикальным настроениям, пренебрежение к земным благам, падение интереса верующего к разным религиозным объединениям. Если крен перемещается в другую сторону, то есть к земным благам, тогда он таит опас-ность потери «своего лица», растворение в разных идеологических концепциях, и восприятие религии как одной из ее модификаций.

Субъекты, выступающие как жизненные феномены, проявляются как пер-соналии понимаемой: «Бог не творит сущностей, не придает им окончательного вида, чтобы заставить их существовать. Бог творит существующие субъекты или основания, бытийствующие в своей индивидуальной природе, которая их конста-тирует…» [11]. Социальная роль религии идентично понимается и протестантским теологом П.Тиллихом: «число верующих людей в так называемый иррелигиозный период может быть большим, чем в религиозный». Он убежден, что «осознание присутствия безусловного» вникает и сопутственно направляет все функции и фор-мы культуры. В таком состоянии и уровне божественное – не проблема. Религия есть животворящая энергия, внутренняя сила, предельный смысл всякой жизни, ибо сакральное возбуждает, питает, вдохновляет всю реальность и все стороны су-ществования [12].

Рудольф Отто (1869-1937) один из основателей феноменологии религии, ори-гинально описал понятие священного в своей книге «Священное». Священное, по его мнению, есть составленная категория и не исчерпывается рациональным и мо-ральным моментами. Он в своей книге пишет: «Как такое священное содержит в себе совершенно своеобразный момент, ускользающий от рационального, а потому оно, как arreton, inefabule, само по себе недоступно для понятийного постижения». «Сакральное – Совершенно иное (Guns Andere). Оно духовно, совершенно, самодо-

40

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



статочно, вечно, трансцендентно и сверхчувственно. Оно едино, целостно, недели-мо, дано нам априорно. Его бытие выше всякого существования. Оно личностно и табуируется как высшая ценность. Поскольку священное полностью иррациональ-но, невыразимо в понятиях и определениях, то остается либо молчать о нем, либо обозначать его такими особыми идеограммами, которые лишь приблизительно ин-формируют нас о соответствующих переживаниях верующего» [13].

Однако, по утверждению Отто, процесс эволюции религии в некоторой степе-ни рационализировало понятие «священное»: «То, что в религии иррациональный момент всегда остается живым и бодрствующим, предохраняет ее от превращения в рационализм. То, что она в полноте хранит рациональный момент, предохраняет религию от падения в фанатизм и мистицизм, помогает ей стать религией культуры и человечности. Наличие обоих этих моментов в здоровой и совершенной гармо-нии задает масштаб, позволяющий говорить о превосходстве одной религии над другой. В соответствии с этим мы говорим о превосходстве христианства над его земными сестрами – религиями. На глубоком иррациональном фундаменте возно-сятся строения его чистых и ясных понятий, чувств и переживаний» [13].

Священное не сводится также к моральному моменту: «У нас вошло в при-вычку говорить о священном в переносном, а не в изначальном смысле. Мы пони-маем его как абсолютный нравственный предикат, как нечто совершенное благое» [13]. Отто высказывается о том, что слово священное не являет в себе строгое определение. Хотя в священном есть и моральные моменты, оно отличается этим, даже получается в определенной степени некий избыток. Слова, завуалированные в святости и схожие по смыслу слова, во всех древних языках отличаются именно с избытком морального.

Нуминозное. Если снять из священного эти два момента – рациональное и моральное – тогда образуется момент присутствия в этом явлении, то есть «нуми-нозное» (лат. Numen – божество, божественное начало). Религия существует и эво-люционирует благодаря нуминозному, которая составляет ее сущность, это и ясно констатирует ее последующее, поэтапное развитие, которое присуще ее приурочен-ным законам. Из представления трансцендентности и непостижимости божества, Отто выводит образ всемогущего нуминозного объекта (в котором есть и гневное, и ужасное). Он завуалирован завесой тайны и повергает человека в ужас. Перед могуществом Бога человек чувствует себя «прахом и пеплом». По выражению А. П. Забияко, это есть теология «страшного Бога» [14].

Однако, вместе с тем, сакральное (это и таинственное) выводится из челове-ческой сути, из его конституции, и не позволяет приуныть; это божественное таин-ство вселяет и большую надежду, возлагает на счастливое будущее. Без этой надеж-ды он погибнет, и жизнь остановится. А ведь чувство священного амбивалентно.

41

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Нуминозное чувство - интуитивное, эмоциональное блуждание чувств, кото-рое словами передать крайне трудно. Это - «чувство логического», но не подвласт-но элементарной логике, это - соприкосновение с божественной тайной. Чувство нуминозного - неповторимо уникальное, оно свободно, самостоятельно, никакие чувства его не порождает, и не выхолащивает, и не развиваются из других чувств «это - качественно своеобразное, оригинальное, изначальное чувство, причем не во временном, а в принципиальном смысле» [13].

Например, М.А.Пылаев толкует это выражение таким образом: во-первых, ощущение нуминозного - исключительно религиозное чувство, во-вторых, нуми-нозное обозначает некоторую изначальную данность (первую реальность), которая позднее приобретает рассудочно-дискурсивную определенность в названиях свя-щенных существ различных религий [15].

«Чувство тварности» является основой чувства нуминозного. В связи с этим, Отто отмечает в нуминозном четыре раздельные идеи: 1. чувство тварности; 2. тай-ну, повергающую в трепет; 3. восхищение; 4. безусловную ценность. Здесь выде-ляется в виде контекста – трепетная тайна, которая включает в себя; а) трепет; б) величие; г) тайну. Сакральное не зависит от человеческих вожделений и требует безотказного, безоговорочного подчинения.

Мирчо Элиаде своеобразно подходит к сакральному. Изучив отношения к этим явлениям Отто, Шлейермахера и Вебера, он указал на противоречии между са-кральным и профаном, назвав их диалектическим противоречием. Если сакральное противостоит профанному, то вместе с тем земная жизнь (иерофания) становится многообразным, благодаря источнику неразгаданной энергии. Священное творит мир в мифологическом времени, а профанное пребывает в историческом времени. По разумению М. Элиады иной раз профанное становится сакральным через ие-рофанию, а сакральное иногда десакрализуется и превращается в профанное [16].

Например, протестантизм десакрализовал Священное Предание, церковную иерархию, таинство, мощи святых.

ЛИТЕРАТУРА1. Джеймс У. Многообразие религиозного опыта. М.: 1993, с. 32.

2. Орехов С.И. Клятва и проклятие как элементы религиозного культа // Отношение человека к иррациональному. Свердловск: 1989, с. 213.

3. Ладыженский М.В. Свет незримый. СПб.: 1998, с. 234.

4. Философский словарь (под ред. И.Т. Фролова). М.: 1986, с. 285.

5. Минин П. Мистицизм и его природа. Сергиев Пасад, 1913, с. 10.

42

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



6. Бергсон А. Два источника морали и религии. М.: 1994, с. 36.

7. Философия: университетский курс. М.: ФАИР-ПРЕСС, 2003, с. 528.

8. Ренан Э. Жизнь Иисуса. М.: Политическая литература, 1991, с. 408.

9. Пивоваров Д.В. Философия религии. М.: Академический Проект, 2006, с. 219

10. Yinger M. The seintitic study of religion. 1970, p. 11.

11. Моритен Ж. Краткий очерк о существующем // Проблемы человека в западной философии. М.: 1988, с. 225-242.

12. Тиллих П. Теология культуры. М.: 1995, с. 227-228.

13. Отто Р. Священное. АНО «Издательство С.-Петербургского университета», 2008, с. 182-185, 61, 62.

14. Забияко А.П. Категория святости. Сравнительное исследование лингворелигиозных традиций. М.: 1998, с. 163.

15. Пылаев М.А.Феноменология религии Рудольфа Отто. М.: 2000, с. 19.

16. Элиаде М. Священное и мирское. М.: МГУ, 1994, c. 144.

43

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı



Həsənağa MəmmədliDİNİN TƏKAMÜL PROSESİ NƏTİCƏSİNDƏ DİNİ DƏYƏRLƏRİN

SAKRALLAŞMASI

XÜLASƏ

Məqalədə dinin baza dəyərlərinin sakrallaşması haqqında danışılır. Sakrallıq anlamının dini təcrübə vasitəsilə dərki qeyd olunur. Məzmunca fenomen olduğuna görə onların immanent mahiyyət daşıdığının şahidi oluruq. Çünki sakrallaşma dinin spesifik funksiyasıdır.

Numinozluq elə müqəddəs hisslərdir ki, həmişə metafizik aləmin cazibə sahəsindədir. O məqamlarda insan məhəbbəti də sakrallaşır, lakin bu məhəbbət indiyə qədər birmənalı izahını tapa bilməyib. “Dəyər faktoru” Tanrı ideyasının əsasında qoyulub, çünki bu mərkəzdə (ideyada) dəyər prioritetləri seçilir və onlara mahiyyət verilir. Bundan sonra o, müqəddəs substrata çevrilir. Dini dəyərlər – sakrallığın təzahürüdür. Numinoz hisslər ilahi sirrin duyğusu ilə yaşamaqdır. Bu mahiyyətcə özünəməxsus, orijinal, səmimi, ilkin təəssüratdır.

Hasanaga MammadliSACRALIZATION RELIGIOUS VALUES IN THE

EVOLUTION OF RELIGION

SUMMARY

The article is about sacralisation of fundamental values and explanation of sacredness, which is comprehended by experience. Moreover, the article covers explanation of the sacralisation system, which acts in the context of religious phenomenology.

Numinousness is a sacred feeling that inclined to the absolute. This sacralises a human love, which is still unambiguously interpreted. “Evaluative factor” is laid in an idea of God, as from this centre provides and takes the content for valuable priorities, which is at the same time becomes a sacred substrate. Religious values are the reflection of sacredness. This feature is a peculiar, original, initial and sincere feeling.

44

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


gERÇƏKLİK

MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI DİALOQ VƏ BAKI PROSESİ

Aynur İSRAFILOVA,Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin

Hüquq və qeydiyyat şöbəsinin əməkdaşı,Azərbaycan Mədəniyyət və İncəsənət

Universitetinin doktorantı

AÇAR SÖZLƏR: mədəniyyətlərarası dialoq, mədəniyyət, qloballaşma, tolerantlıq.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: межкультурный диалог, культура, глобализация, толерантность. KEY WORDS: intercultural dialogue, culture, globalization, tolerance .

2007-ci ilin may ayında Avropa Komissiyası mədəni sahədə üç prinsipə əsaslanan Avropa Strategiyasını irəli sürdü: mədəni müxtəliflik və mədəniyyətlərarası dialoq; mədəniyyət - yaradıcılıq katalizatoru kimi; mədəniyyət – beynəlxalq əlaqələrin açar komponenti kimi. Əslində, multikulturalizm özü yeni anlayış deyil; çoxmədəniyyətlilik dünya yaranandan mövcuddur. Bəşər tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, dialoq ibtidai icma quruluşundan başlayaraq insanların həyatına bu və ya digər dərəcədə nüfuz etmişdir. Ancaq yalnız müasir dövrdə mədəniyyətlər ilk növbədə informasiya, sonra isə siyasi-iqtisadi cəhətdən bir araya gələ bilmişlər.

Mədəniyyətin özünün nə olduğunu anlamadan mədəniyyətlərarası dialoq konsepsiyasını başa düşmək və onun çərçivəsini müəyyənləşdirmək çətindir. Ümumilikdə, mədəniyyət özündə hər cür yaşayış tərzi, inanc və dəyərləri, həmçinin onların bədii ifadəsini birləşdirir. Bir qayda olaraq, onlar nəsildən-nəslə ötürülürlər, ancaq demək olar ki, heç vaxt sarsılmazlıq və toxunulmazlıq xarakteri daşımırlar. Mədəniyyətlər dəyişir, zamana uyğunlaşır və yeni forma alırlar. Dəyərlər yenidən nəzərdən keçirilir, inanclar dəyişikliyə məruz qalır. Cəmiyyət getdikcə daha çox multikultural hal alır, qloballaşma sayəsində müxtəlif mədəniyyətlərin nümayəndələri arasında ünsiyyət və rabitə yüksək həddə çatır. Xalqlar digər mədəniyyətlərin, adət-ənənələrin mövcudiyyəti barədə daha çox informasiya əldə edə bilirlər. Bütün bunların nəticəsi olaraq, fərdi bütünlüklə konkret mədəniyyətə aid etmək mümkün olmur; o, özünün dəyərlər və əxlaqi normalar toplusu olan şəxsiyyətə çevrilir. Bu xüsusiyyət isə özlüyündə dialoqu qaçılmaz edir [1]. Bu da o deməkdir ki, dünyanın gələcəyi mədəniyyətlərarası münasibətlərdən asılıdır. Xalqlar bir-birinin varlığını qəbul etməli, bir-birinə hörmətlə yanaşmalı və müasir dünyanın birgəyaşayış prinsiplərinin məsuliyyətini anlamalıdırlar. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 1-ci maddəsi də mədəniyyətlərarası dialoqun ilkin şərtlərini ortaya qoymağa kömək edir: “Bütün insanlar öz ləyaqətləri və hüquqları etibarilə azad və bərabər

45

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


gERÇƏKLİK

doğulurlar. Onlara ağıl və vicdan bəxş edilib və onlar bir-birinə münasibətdə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar” [2].

Belə bir situasiyada son illər dünya xalqları arasında dialoqun təşviqi və inkişafında Azərbaycan mühüm rol oynamaqdadır. Bu gün real coğrafi və geomədəni imkanlara malik olan Azərbaycan Avropa Şurasına, eyni zamanda ISESCO-ya üzv olan dövlətdir. Azərbaycanın həm İslam dövlətləri, həm də Qərb ölkələri ilə dostluq və əməkdaşlıq münasibətləri vardır. Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycan müxtəlif etnosların və millətlərin, fərqli dinlərə sitayiş edən insanların tarixən mehriban dostluq və qardaşlıq şəraitində yaşadığı tolerant ölkədir.

Mədəniyyətlərarası dialoq və multikulturalizm bu gün dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biridir. Bu məqsədlə müxtəlif beynəlxalq tədbirlərə ev sahibliyi etməklə o, mədəniyyətlər arasında dialoq və əməkdaşlığın inkişafına bilavasitə dəstək və töhfələr verir.

Belə mötəbər tədbirlərdən biri 2015-ci il 18-19 may tarixlərində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin himayəsi və UNESCO, BMT-nin Sivilizasiyalar Alyansı, Avropa Şurası, Avropa Şurasının Şimal-Cənub mərkəzi, ISESCO, BMT-nin Ümumdünya Turizm Təşkilatının tərəfdaşlığı ilə “Müştərək təhlükəsizlik üçün mədəniyyətləri paylaşaq” devizi altında keçirilən III Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu idi.

46

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


gERÇƏKLİK

Bu mühüm siyasi, həmçinin ictimai-tarixi hadisənin kulturoloji aspektdən dəyərləndirilməsi bir sıra proseslərin başlanğıc səbəblərinə işıq salır. Həmin təşəbbüslərin bu gün yüksək dəyər qazanan unudulmaz tarixçəsi var. Belə ki, “Bakı prosesi” çərçivəsində ilk dəfə 2008-ci ilin dekabr ayında Avropa Şurasına üzv dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin iştirakı ilə ölkəmizin paytaxtında “Mədəniyyətlərarası dialoq Avropa və onun qonşu regionlarında davamlı inkişafın və sülhün əsasıdır” mövzusunda konfransın keçirilməsi ilə yeni formatın əsası qoyulmuşdu.

Avropa və ona qonşu regionlardan 48 ölkənin, 8 beynəlxalq təşkilatın, həmçinin çoxsaylı beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının iştirak etdiyi həmin konfransda Azərbaycanın təşəbbüsü ilə “Mədəniyyətlərarası dialoqun təşviqinə dair Bakı Bəyannaməsi” qəbul edilmiş, beləliklə, sivilizasiyalar arasında dialoqun inkişafını nəzərdə tutan Bakı prosesinə və bu prosesin uğurla davam etdirilməsi məqsədilə Azərbaycan tərəfindən irəli sürülən “Sənətçilər dialoq naminə” layihəsinə start verilmişdi.

Burada bəzi məqamların şərti prinsiplərə bölünməsi vacibdir:

I prinsip – Bakı prosesindən öncəki rolların şərtləri;

II prinsip – təşkilati və coğrafi məsələlər;

III prinsip – Bakı prosesinin perspektiv istiqamətləri;

IV prinsip – həmin prosesin prioritet mövzuları və aktual layihələri.

Bu prinsiplər Bakı prosesinin intensivliyi ilə həyata keçirilmişdir. Hələ 2009-cu ilin oktyabrında paytaxtımızda baş tutmuş İslam ölkələri mədəniyyət nazirlərinin VI konfransına Azərbaycanın təşəbbüsü ilə İslam ölkələri ilə yanaşı, bir sıra Avropa dövlətləri də dəvət olunmuşdu. Həmin konfransın ilk günü Avropa Şurasına üzv dövlətlərlə İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv dövlətlər arasında perspektiv baxımdan bir çox yeni layihələrin reallaşmasına yol açan “Mədəniyyətlərarası dialoq” mövzusunda dəyirmi masa keçirilmiş və bəyannamə qəbul edilmişdi.

2011-ci ilin aprel ayında isə dövlətimizin başçısının dəstəyi ilə Bakıda 1-ci Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu yüksək səviyyədə təşkil olunmuşdu. Beləliklə, dünyanın siyasi-mədəni düzümündə kulturoloji mühitin, ölkələrin və xalqların qarşılıqlı münasibətlərinin tənzimlənməsi, mədəniyyətlərarası təsir və bəhrələnmələrin təzahür faktı səmərə verməyə başlamış və Azərbaycanın təşəbbüsləri beynəlxalq dəstək alaraq önəm qazanmışdı.

Həmin prosesin elmi-nəzəri baxımdan dəyərləndirilməsi, meyarlarının müəyyənləşdirilməsi, mövcud problemlərin əsas və ikinci dərəcəli olmaması həqiqəti, tərəflərin fəaliyyətinə həlledici müsbət təsir göstərmişdir.

47

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


gERÇƏKLİK

Ölkəmizin tərəfdaş qismində tanıdığı dövlətlərin paytaxtlarında və beynəlxalq qurumların baş qərargahlarında müxtəlif formatlı təqdimatlar, o cümlədən 2013-cü il dekabrın 18-də paytaxtımızda Bakı prosesinin 5 illik yubiley mərasimi təşkil olunmuşdu. Həmin tədbirdə Böyük Britaniyanın Koventri Universitetinin Sülh, Etimad və Sosial münasibətlər İnstitutunun direktoru Mayk Hardla bərabər ölkəmizin nüfuzlu şəxslərinin, dövlət rəsmilərinin, ziyalıların iştirakı gələcək fəaliyyətin vüsətini təmin etmişdi.

Məhz bundan sonra, yəni 2014-cü ilin mart ayında London şəhərində “Mədəniyyətlərarası dialoq üçün “Bakı prosesi”nin 5 illik yubileyinə həsr olunmuş, UNESCO, BMT-nin Sivilizasiyalar Alyansı, Avropa Şurası, Avropa Şurasının Şimal-Cənub Mərkəzi, ISESCO, BMT-nin Ümumdünya Turizm Təşkilatı, Ərəb Liqası və Böyük Britaniyanın Koventri Universitetinin Sülh, Etimad və Sosial Münasibətlər Mərkəzinin yüksək vəzifəli şəxsləri, həmçinin bu ölkənin nüfuzlu siyasətçilərinin, parlament üzvlərinin və elm xadimlərinin qatıldığı tədbir keçirilmişdi.

Qeyd etdiyimiz III Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun zəngin fəaliyyət proqramı daxilində onun mövzu aktuallığının konseptual mahiyyəti tərəflərin maraq dairəsini müəyyən etmişdi. Belə ki, burada mədəniyyətlərarası dialoqun bütün sahələrdə inkişaf tendensiyaları, dünyada səslənən müasir qlobal çağırışlar, dini-ideoloji qarşıdurmalar barədə müzakirələr aparılmış, mədəni və sosial transformasiyalar fonunda ümumbəşəri dəyərlərin qorunması üçün siyasətçilərin, dövlət xadimlərinin, elm adamlarının fikirləri dinlənilmişdi. Müzakirələr zamanı mədəni hüquq, ekstremizmə qarşı mübarizədə dini plüralizm və dəyərlərin qorunması, mədəniyyətlərarası dialoqun qurulmasında beynəlxalq təşkilatların rolu və əməkdaşlığı plenar sessiyaların əsas mövzusu kimi nəzərdən keçirilmişdi. Bundan başqa, forum çərçivəsində təhsilin, gənclərin, incəsənətin, turizmin, mədəniyyətlərin yaxınlaşmasına həsr edilən müxtəlif sessiyalar, mədəniyyət və turizm nazirlərinin II Beynəlxalq konfransı, həmçinin ilk dəfə UNESCO-nun mədəniyyət və dinlərarası dialoq üzrə kafedra rəhbərlərinin ümumi toplantısı və digər tədbirlər baş tutmuş, təbii ki, mədəniyyətlərin dialoq konsepsiyasını ehtiva edən xüsusi mədəni proqramın hazırlanması da nəzərdə tutulan tədbirlər sırasına daxil edilmişdi.

Qeyd olunmuş müxtəlif məzmunlu tədbirlər içərisində beynəlxalq ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olan, elmi-nəzəri fikri məşğul edən politoloji, sosioloji, kulturoloji tədqiqatların başlıca predmentinə çevrilən problemlərə ən prinsipial mövqedən münasibət bildirilməsinin, konstruktiv təkliflərin səslənməsinin elmi-praktik əhəmiyyəti danılmazdır.

III Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunda “Dialoq transformasiya vasitəsi kimi. Zorakı ekstremizmə qarşı mübarizə: dini plüralizmin təşviqində və müştərək rifah halının yüksəldilməsində dini liderin rolu” mövzusunda baş tutan plenar iclasdakı çıxışında Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Mübariz Qurbanlı mövcud reallıqda müşahidə edilən vəziyyətdən çıxış yolunu belə dəyərləndirmişdir: ölkələrin hökumətləri dini plüralizmin təşviqini bir öhdəlik olaraq, öz üzərlərinə götürməli; bu, həmin ölkələrin qanunlarında, qəbul etdikləri konvensiyalarda

48

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


gERÇƏKLİK

öz əksini tapmalı; tolerantlığa zidd təbliğat aparan ölkələr haqqında müəyyən addımlar atılmalıdır.

M.Qurbanlının fikrincə, bu gün dünya elə bir vəziyyətə gəlib çatıb ki, səlahiyyət sahiblərinin həlledici mövqe bildirməsi çox vacibdir. Onun “Dinin ən böyük silahı sözdür. O zaman təəssüf doğur ki, söz əvəzinə silaha əl atılır. Din silaha əl atanda terror, qan, dağıntı üzə çıxır” qənaəti dünya miqyasında müşahidə olunan real mənzərəni ifadə edir.

Ayrı-ayrı siyasi-kulturoloji tədqiqatların, o cümlədən analitiklərin qənaətlərinə görə, bəşər tarixinin çağdaş yüzilliyinin perspektivlərini müəyyən etmək, mütərəqqi konsepsiyaların təqdimatının, aktual ideyaların mədəniyyətlərarası proseslərin real bazisinə çevriləcəyinə inam, ölkələr və xalqlar arasında qarşılıqlı bəhrələnmələrin beynəlxalq aləmdə sülhün, təhlükəsizliyin, tolerantlığın, demokratik təsisatların inkişafını şərtləndirəcəyi şübhəsizdir.

O da şübhəsizdir ki, ölkəmizin paytaxtı Bakı şəhərinin dünyanın ictimai-mənəvi proseslərinin həyatverici mərkəzinə çevrilməsi Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin uzaqgörən və dürüst siyasi kursunun uğurlu nəticəsidir.

ƏDƏBİYYAT1. Акулова Анна Александровна. Попов Михаил Юрьевич. Межкультурный диалог как фактор раз-

вития общеевропейского гуманитарного пространства.

2. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi. https://az.wikipedia.org/wiki/%C3%9Cmumd%C3%BCnya_insan_h%C3%BCquqlar%C4%B1_b%C9%99yannam%C9%99si

3. İ.Əliyev. III Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun açılış mərasimində çıxışı. “Azərbaycan” qəzeti, 19 may 2015.

4. İ. Əliyev. “İki sahil” qəzeti, 14 mart 2014.

5. Ramiz Mehdiyev. “Şəxsiyyətlər” (Личности) jurnalı, dekabr 2013.

6. Kamal Abdullayev. AZƏRTAC, Bakı, 18 may 2015.

49

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


gERÇƏKLİK

Айнур ИсрафиловаМЕЖКУЛЬТУРНЫЙ ДИАЛОГ И БАКИНСКИЙ ПРОЦЕСС

РЕЗЮМЕ

В статье говорится о 3-м Всемирном форуме по межкультурному диалогу, ко-торый является для Азербайджана важным, как в политическом, так и в культурном аспекте. Отмечается, что данный форум является оценкой ряда социально-истори-ческих процессов, происходящих в мире.

На основе отдельных исследований, автор приходит к выводу, что современ-ный век в истории человечества станет основой доверия и сотрудничества между народами, а также приоритетным вопросом на международной арене станет вопрос безопасности, толерантности и взаимоуважения.

Aynur Israfilova“BAKU PROCESS” AND INTERCULTURAL DIALOGUE

SUMMARY

The article deals with the 3rd World Forum on International Dialogue which is of importance for Azerbaijan from political and cultural aspects. It is noted that the mentioned Forum is the assessment of a number of socio-historical events occuring in the world.

On the basis of some particular political and cultural studies, the author comes to the conclusion that the modern age in the history of mankind will be the basis of credence and cooperation between the peoples, as well as the primary issue in the international sphere will be security, tolerance and mutual respect.

50

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


FƏRQLİ BAXIş

POSTMODERN DÜNYA “ETİRAF” VƏ “CİHAD” ARASINDA

İradə ZƏRQAN, AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq

İnstitutunun böyük elmi işçisi,dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru,

[email protected]

AÇAR SÖZLƏR: sülh, İslam, etiraf, böyük cihad, düşüncə.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: мир, Ислам, исповедь, великое джихад, мысль.KEY WORDS: peace, Islam, confession, the great jihad, thought.

Vaxtilə fransız mütəfəkkiri Rene Dekart (1596-1650) demişdi: “Düşünürəmsə, deməli, mövcudam”. XXI əsrin reallıqları isə filosofları belə bir sual qarşısında qoymuşdur: “Düşünmək üçün mövcud olmaq lazımdır. Amma necə?”

Bəşəriyyətin düçar olduğu mənəvi böhran, ekoloji fəlakət təhlükəsi, milli və konfessional münaqişələr, ideologiya mübarizəsinin gərginləşməsi, eləcə də mədəniyyətlərin inteqrasiyası proseslərinin xarakteri bizi sülh haqqında düşünməyə vadar edir. Fundamental həyat problemləri ilə məşğul olan fəlsəfənin mühüm vəzifələrindən biri, bəlkə də birincisi sülh mövzusudur.

Sülhə mane olan hallar kimi “təbii seçmə”, “cəngəllik qanunları”, sinfi mübarizə, insan şüurunun inkişaf müxtəlifliyi, mədəni təkamül fərqləri, müxtəlif sivilizasiyalar və

51

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


FƏRQLİ BAXIş

s. amillər göstərilə bilər. Qeyd olunan aspektlərdə işlənmiş tədqiqatların rəngarəngliyinə baxmayaraq, dünya müharibələrdən qurtula bilmir, bəlkə də, istəmir. XX əsrdə baş verən iki dünya müharibəsinin dərsləri unudulmadan XXI əsr yeni lokal konfliktlərlə qarşımızdadır. Düşünürəm ki, alimlər müharibənin qarşısını ala bilməsələr də, sülh yolları axtarılmalıdır.

Məşhur ingilis filosofu Tomas Hobbsa (1588-1679) görə, müharibə qeyri-təbii haldır. Təbii, normal olan hal isə sülh və onun qorunmasıdır. İ.Kant (1724-1804) “Əbədi sülh” konsepsiyasında sülhün şərtlərini, L.Tolstoy (1828-1910) “Hərb və sülh” romanında sülhün vacibliyinin bədii obrazını ifadə etsələr də, həmin əsərlərdə sülhlə bağlı bədbin notlar yox deyildir. Qəbrin üstündəki “əbədi sülh” yazısı (İ.Kant), “müharibənin baş verməməsi üçün insanların qanı əvəzinə su doldurmaq lazımdır” (L.Tolstoy) ifadəsi, ilk insanın qətlindən günümüzə qədərki reallıqlar, mifoloji, dini, elmi mənbələr bizə çox şey deyir. Bütün hallarda problemin mərkəzində insan durur, postmodern dünyanın reallıqları isə bir qədər fərqlidir...

Müharibəyə təsir mexanizmi, güc amili kimi baxılan müasir dövrdə sülh arzusu sadəlövhlük kimi də görünə bilər. Qərb alimləri cəmiyyəti idarə etmək üçün dəyərlərdən fərqli mexanizmlər üzərində işləyirlər. Həmin təsir mexanizmləri “etiraf” amilindən qaynaqlanır və individualizmə təkan verir. Bu tendensiya nəticə etibarilə hamının “bir dünyəvi gücə” tabe etdirilməsi, yaxud bir gücün yerdə qalan kütləni idarə etməsini asanlaşdırmağa xidmət edir.

İslam fəlsəfəsində isə “böyük cihad” - nəfslə mübarizə məqsədi daşıyan tərbiyə üsulu, hiss və emosiyaların cilovlanması təlimi işlənmişdir. Qurandan qaynaqlanan nəfslə mübarizə metodu - “böyük cihad” 7 mərtəbədən ibarətdir: 1) “nəfsi əmmarə” – insanın nəfsinə qul olan halı; “nəfsi ləvvamə” – nəfsinin zərərini anlayan halı; “nəfsi mülhimə” – ilhamlı halı; “nəfsi mutmainnə” - şad, xoş, qane olan halı; “nəfsi raziyə” – insanın razı halı; “nəfsi mərziyə” – insanın Allah rizasını anlama halı; “nəfsi kamilə” – nəfsin tam cilovlanmış halı.

“Etiraf” bir şəxsin səhv və xətalarının, günahlarının başqa insan qarşısında dillə ifadəsi, nəticə etibarilə təskinlik və bəraət formasıdır. Cihad isə təskinlik və bəraət almaq deyildir. İnsanın heç bir kənar təsir altında qalmadan öz vicdan işi, Uca Yaradanın ölçülərinə (Qurana) müvafiq, hamı üçün və hər kəsə açıq özünü yetişdirmə üsuludur. “Etiraf” halı nəfsi tərbiyə mərtəbələrinin yalnız ikincisinə - “nəfsi ləvvamə” (peşman nəfs) halına uyğun gəlir. İslam fəlsəfəsinin bir qolu olan sufi təlimində isə insan yetişdirməyin bu haldan daha dərin 5 səviyyəsi qeyd olunur. Müasir Qərb nəzəriyyələrində insan psixologiyası ilə əlaqədar bu vacib məqamlar nəzərə alınmır. Belə ki, qarşı tərəfin güclənməsi üçün tərəf müqabilinin etirafı kifayət edir. Rəqabətin hökm sürdüyü şəraitdə etirafdakı məlumat rəqibin gücünün zəif tərəfini müəyyən etməyə imkan verir. Bu, üstünlük qazanmaq üçün heç də kiçik məsələ deyildir. Qərb sivilizasiyasında “etiraf” əsasında yaradılan idarə mexanizmləri insanların və qrupların tez bir zamanda mobilizasiyasına şərait yaradır.

52

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


FƏRQLİ BAXIş

İslamın hədəfi insanı insandan asılı etmək olmadığından, tələsməyə də ehtiyac duyulmur. İslamın yayıldığı erkən çağlardan etibarən müsəlman alimlərinin bir sıra nəsilləri səbir və təmkinlə, “böyük cihad” metodu ilə yetişmişlər. Bu tendensiya sayəsində sufilər, təriqətlər, sufizm fəlsəfəsi yaranmışdır.

İnsan yetişdirməyin İslam metodu hamını, hər kəsi azad, könüllü birləşdirmək funksiyasına xidmət edir. İslam fəlsəfəsindəki “böyük cihad” təkcə müsəlman tərbiyə mexanizmi deyil, insan şüurunun təkamül metodu, ümumvəhdət fəlsəfəsinə aparan yoldur.

“Etiraf” və “böyük cihad” metodlarının müqayisəsindən göründüyü kimi, İslamda insan tərbiyəsi daha dərin, fundamental mahiyyət kəsb edir...

Sülh mədəni inkişafın nəticəsi olduğu kimi, mədəniyyətin mütərəqqi xarakterinin qarantı da sülh amili ilə əlaqədardır. XXI əsrin müharibələri sivilizasiyaların müxtəlifliyi və toqquşması deyil, sadəcə düşüncəsizliyin nəticəsi – həsəd, təkəbbür, tamahkarlıq müharibələridir. Ona görə də, sülh yollarını düşüncə mədəniyyətində, antropoloji, qneseoloji (idrak), epistemoloji (bilik) müstəvidə aramaq lazım gəlir. İnsanlar arasındakı sülh mövqeləri sosial-psixoloji, fəlsəfi-etik, iqtisadi, geocoğrafi, hüquqi və siyasi maraqların kəsişməsində deformasiyaya uğrayır. Mövzunun dini-antropoloji müstəvidə geniş təhlilinə ehtiyac vardır.

Postmodern dünya dözümsüzlük, güc, ekstremizm və zorakılıqdan əziyyət çəkir. Cəmiyyətdə universal dəyərlərin yerini maddi maraq düşkünlüyü, qərəzlilik, qəsbkarlıq, siyasətin mənəviyyatı üstələməsi, iqtisadiyyatın siyasəti əvəz etməsi, ikili standartlara əsaslanan prinsiplər tutur. Bəşəriyyəti fəlakətə sürükləyən problemlərin nəzəri-praktik həlli tapılmır, primitiv mübarizə üsullarına geniş meydan açılır. Elmi-fəlsəfi müstəvidə problemdən çıxış yollarının tapılmaması, fəlsəfi ideyaların yetərsizliyi, hətta “yeni dinlər (tanrısız dinlər) yaratmaq” təşəbbüslərində təzahür edir.

Halbuki səmavi dinlərdə, xüsusilə son və tamamlanmış hikməti ifadə edən İslam dinində bəşəriyyətin vəzifəsi bütün aydınlığı ilə yekunlaşır: “Ey iman gətirənlər! Hamınız bir yerdə sülhə (İslama) gəlin! Şeytanın yolu ilə getməyin, çünki o sizin açıq düşməninizdir!” [1, əl-Bəqərə, 208]. “Allah (bəndələrini) salam - əmin-amanlıq yurduna (Cənnətə) çağırır və istədiyini doğru yola salır” [1, Yunus, 25]; (Ey insanlar!) Sizə Rəbbinizdən bir öyüd-nəsihət, ürəklərdə olana (cəhalətə, şəkk-şübhəyə, nifaqa) bir şəfa, möminlərə hidayət və mərhəmət (Quran) gəlmişdir! (Ya Rəsulum!) De: “Allahın neməti və mərhəməti ilə - ancaq onunla sevinsinlər. Bu onların yığdıqlarından (fani dünya malından) daha xeyirlidir!” [1, Yunus, 57-58].

Həqiqətən, müasir müharibələrdə döyüş vasitələri, əməliyyatların sürəti və həcmi, məhvetmə gücü və xarakteri dəyişsə də, səbəb dəyişməzdir: maddi maraq və qəsbkarlıq. İnsan təhlükəni hiss etdikdə iki yoldan birini seçir: ya ondan qorunur, ya da təhlükə obyektini məhv edir. Təbii ki, qorunma imkanı məhdud olduqda, o, məhz zorakılığa əl atır.

53

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


FƏRQLİ BAXIş

Nəticədə cinayət baş verir. Qurani-Kərimdə buyurulur: “Allah istər ki, üzərinizdə olanı (ağırlığı) yüngülləşdirsin, çünki insan (şəhvətini cilovlamaq və itaətin çətinliyinə dözmək baxımından) zəif yaradılmışdır” [1, Nisa, 28].

Məlumdur ki, sivilizasiya ilə müqayisədə, insan antropoloji və qneseoloji cəhətdən çox az dəyişmişdir. Keçən əsrin əvvəllərində Əli bəy Hüseynzadə bu barədə yazırdı: “Tarixi dövrlərə təqsim üçün vəhşət və heyvaniyyət ilə mədəniyyət və insaniyyətdən daha mətin əsas olamaz! İnsaniyyəti heyvaniyyətdən, mədəniyyəti vəhşətdən təfriq edəcək bir əlamət varsa, o da qətl və qitalın, xunxarlığın və xunrizligin ortadan rəf olmasıdır... İstanbul fəth edildi, Amerika kəşf olundu, müqatilə, səfkidəmə xitam buldumu, bəşəriyyət heyvanlıqdan xilas oldumu? Əsla!.. Vəhşətində, heyvaniyyətində bu günə qədər israr edib durmuşdur!..”

Mütəfəkkirin fikirləri bu gün də aktualdır. Müasir dünyada gedən proseslər, Orta Şərqdə baş verən hadisələr bəşər düşüncəsinin ümumilikdə dəyişmədiyinin göstəricisidir. Bəşəri problemlər insanı insanlıqdan uzaqlaşdırır. Ona görə də, zaman-zaman ötən tarixə nəzər salmaq, bəşəri dəyərləri, ilahi fitrəti xatırlamaq, əməllərin hesabını düşünmək, saflaşmaq və bərpa olmaq lazım gəlir. Müqəddəs mətnlər, xüsusilə də İslamın müqəddəs kitabı Quran insanı mənəvi cəhətdən təmizləyir və gücləndirir. Keçmişdə olduğu kimi, müasir dövrün də təhlükəli tendensiyası gücə-güc fəlsəfəsidir. Müasir elm bu fəlsəfənin arxasınca gedə bilməz, çünki dövr tamamilə yeni, təhlükələr isə böyükdür.

Sonuncu Səmavi Kitabda deyilir: “Sizdən əvvəl neçə-neçə nəsilləri (ümmətləri) peyğəmbərləri özlərinə açıq-aşkar möcüzələr gətirdikləri halda (onlara) zülm etdikləri və iman gətirəsi olmadıqları üçün məhv etdik. Biz günahkarları belə cəzalandırırıq” [1, Yunus, 13].

Diqqətəlayiq haldır ki, Məhəmməd peyğəmbərin (s) din uğrunda apardığı 28 qəzvədən 16-sının döyüşsüz və itkisiz olmasına baxmayaraq [2], yalnız Hüdeybiyə sülhü Qurani-Kərimdə fəth kimi təsdiqlənmişdir. Müsəlmanlar və qeyri-müsəlmanlar arasında bağlanan Hüdeybiyə müqaviləsinin 8 şərti ilk baxışda müsəlmanların əleyhinə görünsə də, sonrakı hadisə və proseslər həmin müqavilənin, doğrudan da, sülh, qələbə, İslamın dünyaya inteqrasiyasının ən güclü təməli olduğunu göstərdi. Deməli, əsl fəth, əsl qələbə - müharibəyə imkan verməməkdir.

ƏDƏBİYYAT1. Qurani-Kərim (Ərəb dilindən tərcümə edənlər: Ziya Bünyadov və Vasim Məmmədəliyev). Bakı:

Azərnəşr, 1992, 714 s.

2. Mahmudov Elşad. Sebepleri ve sonuçları açısından Hz. Peygamberin savaşları. İstanbul: İSAM, 2010, 510 s.

54

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


FƏRQLİ BAXIş

3. Əliyev Heydər. Allahın yolunda hamımız bir olaq. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1993, 32 s.

4. Paşazadə A. Ş. Qafqazda İslam. Bakı: Azərnəşr, 1991, 224 s.

5. Məmmədəliyev Vasim. Quran və elm. Bakı: 2006, 129 s.

6. Həsənli Sabir. Haqqa doğru. Bakı: Elm və həyat, 1998, 320 s.

7. Musayev Salman. İslamda sülh və dözümlülük konsepsiyaları. Bakı: Qismət, 2005, 136 s.

55

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


FƏRQLİ BAXIş

Ирада ЗарганаеваПОСТМОДЕРНИСТКИЙ МИР МЕЖДУ

«ПРИЗНАНИЕМ» И «ДЖИХАДОМ»

РЕЗЮМЕ

В данной статье речь идёт о таких глобальных проблемах человечества как нетерпимость, экстремизм и насилие. Отмечается, что до сих пор не находят реше-ния теоретические и практические проблемы, которые ведут человечество к траге-дии и создают условия для примитивных методов борьбы.

Кроме того, автор утверждает, что духовный кризис, которому подверглось человечество, экологические бедствия, национально-религиозные конфликты, идеологическая борьба, а также трудности интеграции разных культур заставля-ют задумываться людей о достижении мира. В это дело смогут внести свою лепту небесные религии, так как они, в том числе и Ислам, призывают людей к миру и согласию.

Irada ZarganayevaPOSTMODERN WORLD BETWEEN

“CONFESSION” AND “JIHAD”

SUMMARY

The article deals with such global challenges of the humankind as intolerance, extremism and violence. It is mentioned that still theorotic and practic solutions are not offered for the problems leading the mankind to adversity, in contrary primitive methods of struggle are widely spread.

It is also noted in the article that moral crisis, danger of ecological disasters, national and confessional conflicts, aggravation of fight of ideologies, as well as the character of process of the integration of cultures forces people to think over the issue of peace again. Divine religions could contribute to this issue, as all of them, including Islam call people to peace and cohesion.

56

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

İBN SİNA İRSİNİN GÖRKƏMLİ MÜDAFİƏÇİSİ – NƏSİRƏDDİN TUSİ

(Ensiklopedik alim İbn Sinanın anadan olmasının 1035 illiyi münasibətilə)

Aytək MƏMMƏDOVA,AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun

Dinşünaslıq və mədəniyyətin fəlsəfiproblemləri şöbəsinin aparıcı elmi işçisi,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə [email protected]

AÇAR SÖZLƏR: İbn Sina, Nəsirəddin Tusi, Şərq peripatetizmi, şərh ədəbiyyatı.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: Ибн Сина, Насир ад-Дин Туси,восточный перипатетизм ,KEY WORDS: Ibn Sina, Nasiraddin Tusi, East peripateism.

Müsəlman Şərqində orta əsrlərdə həm dini, həm də dünyəvi elmlər yüksək inkişaf etmişdi. Dini elm-lər fəqih-mütəkəllimlərin (hüquqşünas-sxolastların), dünyəvi elmlər isə əsasən peripatetiklərin və işra-qilərin əsərlərində öz ək-sini tapmışdır. Şərq peri-patetizminin mükəmməl sistemi böyük türk filosofu Əbunəsr Farabi (874-950) tərəfindən yaradılmışdır.

Bu təlimin Azərbaycanda ilk böyük nümayəndəsi ensiklopedik alim İbn Sinanın (980-1037) məşhur şagirdi Əbülhəsən Bəhmənyar (993-1066) olmuşdur.

Müsəlman ölkələrində peripatetik fəlsəfənin inkişaf etdirilməsində Bəhmənyarın, ondan təhsil almış alimlərin və onların şagirdlərinin böyük rolu vardır. Öz müəllimi İbn Sina kimi Bəhmənyar da bir sıra görkəmli alimlər yetişdirmişdir. Onların arasında ən məşhuru Əbülabbas Fəzl ibn Məhəmməd Ləvkəri Mərvidir.

57

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov mənbələr əsasında apardığı araşdırmaları nəticəsində bildirmişdir ki, orta əsrlərdə müsəlman ölkələrində fəlsəfə, məntiq və təbiətşünaslıq sahəsində böyük uğurlar qazanılmasında İbn Sinanın şagirdi Bəhmənyarın xidməti misilsizdir. O, son əsrlərə gəlib çıxan alimlər nəslinin yetişməsində də böyük xidmətlər göstərmişdir. Azərbaycan filosofunun istedadlı şagirdlərindən Əbülabbas Ləvkərinin sayəsində Xorasanda fəlsəfə elmləri intişar tapmışdı [1, s. 179].

Zakir Məmmədov göstərmişdir ki, böyük filosof, riyaziyyatçı, rübailər ustası kimi məşhur olan Ömər Xəyyam (1048-1131) da Bəhmənyarın şagirdidir [2].

Şərq filosoflarının yaratdıqları fəlsəfi təlimlər onların şagirdləri tərəfindən inkişaf etdirilərək məktəblərə çevrilmişdir. Elmin müxtəlif sahələrinə dair qiymətli əsərləri ilə elm və mədəniyyət tarixində özünəməxsus mövqe qazanmış Nəsirəddin Tusi (1201-1274) Bəhmənyar məktəbinin nümayəndəsi olmuşdur. Belə ki, Bəhmənyardan başlanan müəllim-şagird ardıcıllığı, yəni onun məktəbinin ənənələri Nəsirəddin Tusi tərəfindən davam etdirilmişdir. Bununla da, alimin fəlsəfi məktəbi öz ardıcıllarını hazırlamışdı.

Bu dövrdə müxtəlif baxışlarda sinkretik meyillərlə yanaşı, kəskin ideya ixtilafları da özünü göstərirdi. Nəsirəddin Tusinin və onun təsis etdiyi Marağa rəsədxanasının alimlərinin elmi fəlsəfənin böyük nailiyyətlər qazanmasında misilsiz xidmətləri olmuşdur. Onlar dərin məzmunlu orijinal əsərlər yazmaqla bərabər, əvvəlki elmi-fəlsəfi irsin şərh və təbliğ edilməsində qızğın fəaliyyət göstərirdilər. Marağa rəsədxanası nəzdindəki mədrəsədə bilavasitə Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi ilə peripatetik fənlərlə yanaşı, başqa elmi-fəlsəfi təlimlər də öyrənilirdi. Onun şagirdlərindən İbn Kəmmunə İsraili (...-1284), Qütbəddin Şirazi (1236-1311) İşraqilik fəlsəfəsinin banisi, azadfikirlilik üstündə 1191-ci ildə 37 yaşında edam edilmiş Azərbaycan filosofu Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin kitablarına qiymətli şərhlər yazmışlar.

Görkəmli filosofların məşhur traktatları əsasında yaradılmış şərh ədəbiyyatı XIII əsrdən başlayaraq daha da genişləndirilmişdir. İbn Sinanın “İşarələr və qeydlər” (“əl-İşarat va-t-tənbihat”) kitabı şərh ədəbiyyatının bariz nümunələrindəndir.

Ensiklopedik alim bu əsəri ömrünün son çağlarında qələmə almışdır. Türkiyənin məşhur mütəfəkkiri Hilmi Ziya Ülkən (1901-1974) İbn Sinanın “İşarələr və qeydlər” kitabından bəhs edərkən yazır: “Çox kiçik yaşda yazmağa başlayan İbn Sinanın əsərləri olduqca çoxdur. Bir qismi bütün sistemini ehtiva edən ensiklopedik əsərlər, bir qismi isə fəlsəfənin müxtəlif məsələlərinə aid qələmə aldığı dağınıq kitablardır. Birincilər arasında ən məşhuru Məşşai fəlsəfəsinin sistematik əsəri olan “Şəfa”dır. Burada məntiq və riyaziyyatdan tutmuş, bütün təbiət elmlərindən, o cümlədən metafizikadan bəhs olunur. İbn Sina sonralar bu müfəssəl əsərini qısaldaraq “Nicat” adı ilə üç kiçik cildə salmışdır. Daha sonra “Nicat”ı da qısaltmış və zamanla düşüncələrində bəzi düzəlişlər edərək “əl-İşarat va-t-tənbihat”ı qələmə almışdır. Ömrünün son dövrlərinə aid olan “İşarat” kitabı isə onun ən müxtəsər, lakin ən sistemli və mükəmməl əsəridir” [3, s. 191].

58

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

İbn Sinanın “İşarələr və qeydlər” kitabı müxtəlif dövrlərdə filosof və mütəfəkkirlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Əsərlə bağlı Fəxrəddin Razi (1148-1210), Nəcməddin Naxçıvani (...-1253), Siracəddin Urməvi (1198-1283), Nəsirəddin Tusi, İbn Kəmmunə İsraili, Bürhanəddin Nəsəvi (...-1289) kimi alimlərin şərhləri və haşiyələri məşhurdur. Şərhçilərin bu kitaba münasibəti, müəyyən mənada, onların fəlsəfə tarixində tutduqları mövqeyi ifadə edirdi. Mütəkəllimlər (sxolastlar) bu qiymətli əsəri əsas etibarilə təkzib etməyə çalışır, peripatetik filosoflar isə elmi fəlsəfə tərəfində durur, mütərəqqi fikirlərin təhrifinə yol vermirdilər. Mütəkəllim Fəxrəddin Razinin və filosof Nəsirəddin Tusinin şərhləri bu ideya mübarizəsinin aparıcı istiqamətlərini təmsil edirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Fəxrəddin Razinin yaradıcılığında hüquq və sxolastik ilahiyyat aparıcı mövzu olmuş, fəlsəfi məsələlər məhz həmin mövqedən nəzərdən keçirilmişdir. Bu baxımdan onun İbn Sinanın irsinə münasibəti səciyyəvidir. O, “İşarələr və qeydlər” kitabı üzərində geniş dayanmış, “İşarələrin şərhinə dair işıqlandırmalar kitabı”nı (“Kitab ənarət fi şərh əl-İşarat”), “İşarələrin özəyi” (“Lübab əl-İşarat”) traktatını yazmışdır.

Fəxrəddin Razinin şərhində fəlsəfi müddəalar araşdırılıb aydınlaşdırılmaq əvəzinə, dolaşdırılıb təkzib edilmişdir.

Sonralar Azərbaycan filosofu Nəsirəddin Tusi Fəxrəddin Razinin “İşarələr və qeydlər” kitabına yazdığı şərhə belə münasibət bildirmişdir: “Şərhi xeyirli olmuş görkəmli alim, dinin fəxri, nəzər əhlinin padşahı Məhəmməd ibn Ömər ibn Hüseyn Xətib Razi (Allah onun xeyir əvəzini versin) onu şərh etmiş, ... əmanət qoyulanın tapılmasına araşdırmanın ən uzaq yolları ilə gəlib çatmışdır”.

Nəsirəddin Tusi Fəxrəddin Raziyə “fəzilətli şərhçi” kimi ehtiramla yanaşsa da, İbn Sinaya qərəzli münasibətinə görə onu kəskin tənqid etmiş, həmin şərhə qarşı özünün şərhini yazmışdır. Filosofun fikrincə, Fəxrəddin Razi “mükalimə əsnasında müsahibinə cavab verərkən mübaliğəyə yol vermiş, onun müddəalarını heçə endirməkdə mötədillik həddini aşmışdır. Beləliklə, onun bu davranışı qarayaxmadan başqa bir şey deyil. Bu səbəbdən bəzi hazırcavablar onun şərhini təhqir adlandırmışlar”.

Nəsirəddin Tusinin İbn Sinanın “İşarələr və qeydlər” kitabına həsr etdiyi şərhi “İşarələrdə çətin problemlərin həlli” (“Həll müşkilat əl-İşarat”), yaxud “Problemlərin həlli” adlandırılmışdır. Mütəfəkkir “İşarələr və qeydlər” kitabını yüksək qiymətləndirərək yazır: “İbn Sinanın əsərlərindən və kitablarından, onun özünün adlandırdığı kimi, “İşarələr və qeydlər” kitabı mətləblərə işarələri əhatə edir, mühüm şeylər olan bəhslər üzərində qeydlərlə doludur, qiymətli daşlar kimi bütün gövhərlərlə bərabər tutulur, əksəri dəqiq mənalar məcrasında axan kəlmələri ehtiva edir, yığcam ibarələrə dair ecazkar bəyanatları, maraqlı sözlərlə gözəl olan xülasələri özündə cəmləyir” [4, s. 5].

59

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Azərbaycan filosofu “İşarələr və qeydlər” kitabına ondan xahiş edildiyi üçün şərh yazdığını bildirmişdir: “Himmət sahibləri onun mənalarını qiymətləndirməyi, üzərində dayanmağı məndən xahiş etdilər. Onun mənaları ilə tanış olmadan onların istəklərinin yerinə yetirilməsini qənaətbəxş saymıram”. Nəsirəddin Tusi öz dəyərli şərhini Fəxrəddin Razinin şərhinə münasibət bildirməklə yazmışdır.

Mütəfəkkir əsərləri şərh edərkən obyektiv və mənəvi məsuliyyət hissi ilə yanaşmağı tövsiyə etmişdir: “Şərhçilərin şərtlərindəndir ki, şərhini öz üzərinə götürdüyü əsər üçün imkan və bacarıq daxilində əllərindən gələn köməyi əsirgəməsinlər, naqis şərhçilər və inkarçı təfsirçilər olmamaq üçün həmin sənət sahibinin müdafiə üsulu ilə izahını öz üzərinə götürdüyü işi müdafiə etsinlər.

Hərgah onlar ifadəsi dürüst şəkildə mümkün olmayan bir şeyə rast gəlsələr, o zaman ədalət və insaf yolunu tutub, haqsızlıq və təhqirdən saqınıb genişləndirməklə, yaxud aydınlaşdırmaqla onun üzərinə diqqət yönəltməlidirlər” [4, s. 5].

Nəsirəddin Tusi “İşarələr və qeydlər” kitabına yazdığı şərh üzərində iyirmi ilə yaxın işləmiş və onu 1246-cı ildə tamamlamışdır. Müəllif bu şərhi ağır şəraitdə - Ələmut qalasında, bir növ, həbsdə olarkən qələmə almışdır.

Məlumdur ki, Nəsirəddin Tusi görkəmli alim kimi tanındığı bir vaxtda - XIII əsrin iyirminci illərində Nasirəddin Möhtəşəmin dəvəti ilə Kuhistana getmiş, İsfahanda olmuşdur. Türkiyəli alim Hilmi Ziya Ülkən İsmaili məzhəbinin XIII əsrdə ən parlaq dövrü olduğunu xatırladarkən, Xorasanda bu məzhəbə mənsub alimlərin toplandığını qeyd edir: “İsmaili məzhəbinin ən məşhur simalarından biri, o dövrdə Kuhistan valisi olan ədəbiyyatçı Nasirəddin Əbülfəth ibn Mənsur ətrafına zamanın tanınmış təsəvvüf, fəlsəfə və riyaziyyatçı alimlərini toplayırdı. Xoca Nəsrəddin Tusi prinsip baxımından İsmaililiklə eyni kökdən gələn İmamiyyə məzhəbindən olduğu üçün Nasirəddinin məclisinə qatılmaqda gecikmədi və orada çox yaxşı qarşılandı”. Nəsirəddin Tusi sonra müəyyən narazılıq üzündən İsmaililərin iqamətgahı olan Ələmut qalasına salınmışdı. Azərbaycan filosofu Ələmut qalasındakı zəngin kitabxanadan istifadə edərək elmi yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. Lakin alimə qaladan kənara çıxmaq qadağan edilmiş və o, burada bir növ sürgün həyatı keçirmişdir. Monqol xaqanı Hülakü xan 1256-cı ildə Ələmut qalasını tutub İsmaililər dövlətinin hakimiyyətinə son qoyduqdan sonra Nəsirəddin Tusi azad olmuşdur” [5, s. 132].

Mütəfəkkir Ələmut qalasında yaşadığı dövrdə qələmə aldığı “İşarələr və qeydlər” kitabı haqqında yazmışdır: “Onun əksər hissəsini ən çətin vəziyyətdə və ürəkbulandırıcı dövrdə qələmə almışam. Həmin dövrün hər çağı qüssə, üzücü, əzab, təəssüf və böyük həsrətlə dolu idi. O yerlərdə hər an cəhənnəm odu yanır, üstündən qaynar su tökülürdü. Heç vaxt gözlərim yaşsız, ürəyim kədərsiz olmurdu. Dərdim dəmbədəm çoxalır, qayğı və qəmim artırdı” [6, s. 243].

60

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Şərq peripatetikləri ortodoksal İslam ideoloqlarının - mühəddis (hədisçi) və qatı sünni fəqihlərin, əşərilərin, habelə bəzi mötədil sufilərin tənələrinə daim məruz qalmışlar. İslam ideoloqları peripatetizmin sisteminə daxil olan fənləri gah birbaşa din adından küfr elan edir, gah da onları dərindən öyrənərək yalana çıxarmağa, gözdən salmağa çalışırdılar.

Müsəlman Şərqində XIII əsrdə və sonrakı dövrlərdə ideoloji mübarizə ortodoksal İslam ideoloqları ilə dünyəvi elmlərin nümayəndələri arasında kəskinləşmişdir. Təəssübkeş İslam ideoloqları İbn Sina məktəbinin nümayəndələrinə, o cümlədən Nəsirəddin Tusiyə mənfi münasibət bəsləyirdilər. Məntiq və təbiətşünaslıqla məşğul olan filosoflar isə İbn Sinanın ardıcıllarına ehtiramla yanaşır, onların əsərlərinə dolğun şərhlər və haşiyələr yazırdılar [7, s. 17].

Beləliklə, elmi fəlsəfənin qüdrətli müdafiəçisi Nəsirəddin Tusi öz sələflərinin ideyalarını yaradıcılıqla davam etdirmişdir. Azərbaycan filosofu “İşarələr və qeydlər” kitabına yazdığı şərhdə İbn Sinanın mütərəqqi fəlsəfi fikirlərini ortodoksal İslam ideoloqlarının hücumlarından cəsarətlə qorumuş, inkişaf etdirmişdir. Bu şərh sonrakı filosoflar üçün örnək olmuşdur.

ƏDƏBİYYAT

1. Məmmədov Zakir. Bəhmənyarın fəlsəfəsi. Bakı: 1983.

2. Məmmədov Zakir. Ömər Xəyyamın müəllimi. “Ədəbiyyat qəzeti”, 13 may 1994-cü il.

3. Ülken Hilmi Ziya. İslam Düşüncesi. Türk Düşüncesi Tarihi Araştırmalarına Giriş. İstanbul: IV Baskı, 2005.

4. Tusi Nəsirəddin. Problemlərin həlli (Tərcümə edən: Zakir Məmmədov (əlyazma)).

5. Ülken Hilmi Ziya. İslam felsefesi kaynakları ve tesirleri. Ankara: 1967.

6. Məmmədov Zakir. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı: 1994.

7. Məmmədova A.Z. Nəsirəddin Tusinin fəlsəfi məktəbi. Bakı: 2011.

61

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Айтек МамедоваВЫДАЮЩИЙСЯ ЗАЩИТНИК НАСЛЕДИЯ

ИБН СИНЫ - НАСИР АД-ДИН ТУСИ

Р Е З Ю М Е

В статье говорится о той важной роли, которую сыграли великий учёный-эн-циклопедист Ибн Сина и его известные последователи в развитии перипатетической школы в странах мусульманского Востока. Так, например, известный азербайджан-ский философ Бахманяр является продолжателем традиций школы Ибн Сины.

В статье повествуется о комментариях Насир ад-Дина Туси к книге Ибн Сины «Указания и примечания». Отмечается, что отношение обозревателей к книге в определённом смысле выражает занимаемые ими в истории философии позиции. Схоласты пытались опровергнуть этот ценный труд, философы перипатетической школы были на стороне научной философии, не допуская искажения прогрессив-ных идей. Комментарии Фахруддин ар-Рази и Насир ад-Дина Туси составляли два противоположных полюса этой идейной борьбы.

Aytek MammadovaNASIRADDIN TUSI - AN OUTSTANDING DEFENDER

OF IBN SINA HERITAGE

SUMMARY

The article deals with the important role of the great scholar and encyclopedist Avicenna and his well-known followers in the development of the Peripatetic school in the Muslim countries of the East. For instance the famous Azerbaijani philosopher Bahmanyar is considered as the follower of the Avicenna school.

The article also gives information about Nasiraddin Tusi’s commentary on Avicenna’s book of «Remarks and Admonitions». It is noted that the approaches of the reviewers of the book express their position in the history of the philosophy. Scholastics tried to refute this valuable work, however the philosophers of the Peripatetic school defended the scientific philosophy by avoiding distortion of the progressive ideas. The commentaries of Fakhruddin ar-Razi and Nasiraddin Tusi comprise two opposite poles regarding this ideological war.

62

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

AZƏRBAYCAN-ƏRƏB ƏLAQƏLƏRİNDƏƏDƏBİ TƏRCÜMƏLƏR

Tərxan PAŞAZADƏ,Tədqiqatçı

[email protected]

AÇAR SÖZLƏR: tərcümə, Azərbaycan ədəbiyyatı, ərəb ədəbiyyatı, ərəbşünaslıq.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: перевод, азербайджанская литература, арабский язык, арабистика. KEY WORDS: translation, Azerbaijani literature, Arabic literature, Arabic studies.

Azərbaycanda digər xalqların ədəbiyyat və ədəbi-nəzəri konsepsiyalarının tədqiqi işində ərəb ölkələrinin xüsusi yeri vardır. Ölkəmizdə ərəbşünaslığın rolu, ərəb ədəbiyyatının tərcümə və araşdırılması problemləri mütəmadi olaraq diqqəti cəlb etməkdədir. Bu prosesə XX əsrin II yarısından sonra Azərbaycanda ərəbşünaslığın yüksək templə inkişafı, ərəb ölkələrilə əlaqələrin güclənməsi də ciddi təsir göstərmişdir.

Tədqiqatçılar Azərbaycan və ərəb xalqlarının ədəbi əlaqələrinin tarixini VII əsrə aid edirlər. Belə ki, İslam dininin meydana gəlməsilə ərəb-İslam mədəniyyətinin Şərq dünyasındakı hegemonluğu dil faktoruna da öz təsirini göstərmişdir. Nəticədə, Azərbaycan-ərəb ədəbi əlaqələrinin ilk təzahürü birinci növbədə Azərbaycan müəlliflərinin öz əsərlərini ərəb dilində yazmaları formasında meydana çıxmışdır. Bu baxımdan şərqşünas alim Faiq Əliyev «Azərbaycan-ərəb ədəbi əlaqələri» adlı tədqiqat əsərində «məvali» adlanan həmin şairlərin yaradıcılığını hələlik ilk yazılı ədəbi əlaqə faktı kimi istinad edilməli olan yeganə mənbə sayır [1, s. 21]. M.Mahmudov da məvali şairlərin ədəbi irsindən qalmış nümunələr əsasında Azərbaycan-ərəb ədəbi əlaqələrinin formalaşmasını VII əsrin II yarısına aid edir [2, s. 5]. Məvali şairlərdən Mədinəyə köçmüş və orada yaşayıb-yaratmış azərbaycanlı şairlərdən «Nisai» təxəllüsü ilə şeirlər yazan İsmayıl ibn Yəsar, Musa Şəhavət və Əbül Abbas əl-Əmanın adlarını çəkmək olar. Peyğəmbər şəhəri Mədinədə ərəbdilli poeziyanın ilk nümunələrini yaratmış bu şairlər geniş biliyə və dərin zəkaya malik olduqlarından İslamda böyük rütbə sayılan mövla rütbəsinə layiq görülmüşdülər. Təbii ki, ərəbdilli Azərbaycan ədibləri ərəb ölkələrinin mədəni ədəbiyyatına öz töhfələrini vermiş və qarşılıqlı əlaqələrin inkişafında mühüm rol oynamışlar. Bu ənənə orta əsrlərdə davam etmiş və bir çox klassikimiz əsərlərini ərəb dilində yazmışdır.

Tərcümələr XX əsrdə Azərbaycan-ərəb ədəbi əlaqələrinin üç əsas istiqamətindən biri olmuşdur. Digər 2 istiqamət isə tədqiqatlar və ədəbi mövzular idi [3].

63

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Ərəb ədəbiyyatı Azərbaycan dilində

Ərəb bədii ədəbiyyatından Azərbaycan dilinə tərcümələrə nəzər saldıqda bunun özünü 2 əsas formada göstərdiyini görə bilərik:

• birbaşa – orijinaldan tərcümə;

• vasitəli – digər dillər vasitəsilə edilən tərcümə.

Bu tərcümələr ayrı-ayrı kitablar şəklində və müxtəlif dövrü mətbu orqanlarda nəşr edilmişdir. Ərəb ədəbiyyatı nümunələri kitab şəklində, əsasən, üç formada çap olunmuşdur:

1. Ərəb ədəbiyyatı nümunələrini əhatə edən toplu nəşrlər;

2. Ayrı-ayrı ərəb ölkələrini əhatə edən müstəqil tərcümə kitabları;

3. Yalnız bir ədibin əsərlərinin toplandığı müəllif kitabları.

Hələ XX əsrin əvvəllərində – 1906-1913-cü illərdə Axund Mir Məhəmməd Kərim Mircəfərzadə əl-Bakuvi ərəb ədəbiyyatında tarixi roman janrının banisi, görkəmli Misir yazıçısı Corci Zeydanın silsilə romanlarını dilimizə tərcümə etmişdir. İslam tarixi və Azərbaycan tərcüməşünaslığı baxımından böyük əhəmiyyət daşıyan bu romanlardan dördü – «Ərmənusa əl-Misriyyə», «Kərbəla yanğısı», «On yeddi ramazan», «Əzrayi Qüreyş» alimin sağlığında işıq üzü görmüş, digər tərcümələri isə günümüzədək gəlib çıxmamışdır [4, s. 170-171].

Sonralar ərəb şifahi xalq ədəbiyyatının bir çox nümunələri də Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur ki, onlardan «Ələddin və sehirli çırağı» (1939), «Dostlar. Ərəb nağılı» (1940), «Əlibaba və qırx quldur» (1949), «Oxuyan piyalə» (1958), «Dəniz səyyahı Sindibad» (1959) və «Min bir gecə» nağıllarını misal göstərə bilərik. Burada bir məsələyə də diqqət yetirmək yerinə düşər. Sovet illərində tərcümə olunmuş əsərlərin bir qismi həmin dövrdə hakim olan əhval-ruhiyyəni ifadə edirdi. Bu baxımdan tərcümə olunan şeir və kiçik hekayələrin əksəriyyəti SSRİ ilə dostluq münasibətlərini ifadə edirdi.

Ümumiyyətlə, «ərəb ədəbiyyatı» anlayışı geniş mənada müxtəlif ərəb ölkələrinin – Misir, Liviya, Sudan, Suriya, Livan, İraq, İordaniya, Əlcəzair, Küveyt və digərlərinin – ümumilikdə 21 ərəb ölkəsinin ədəbiyyatını əhatə edir. Bu ölkələrin və onların ədəbi fikrinin inkişaf tempi müxtəlif mərhələlər üçün fərqli xarakter daşıdığı kimi, bədii nümunələrin Azərbaycan dilinə tərcüməsi prosesində də müəyyən özünəxas xüsusiyyətlər müşahidə olunur. Həmin aspektdən yanaşdıqda XIX əsrin II yarısından etibarən yeni ərəb ədəbiyyatının inkişafı prosesində ön plana çıxan Misir, Suriya, Livan, sonralar isə İraq ədəbiyyatından tərcümələrə daha çox təsadüf etmək olar.

1958-ci ildə nəşr olunmuş «Ərəb hekayələri» kitabı da məhz Misir, Livan, Suriya və İraq ədəbiyyatı nümunələrini əhatə edən toplu nəşrlərdəndir. Burada Misir

64

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

ədəbiyyatından Mahmud Teymur, Əbdürrəhman Əlhəmis, İsa Übeyd, Bintəşşati, Əbdürrəhman Əşşərqəvi, İbrahim Əbdəlhəlim, Məhəmməd Sidqi, Yusif Cövhər, Mahmud Bədəvi, Məhəmməd Teymur, Şihadə Übeyd, Yusif İdris, Suriya və Livan yazıçılarından Valəddin Egün, Cibran Xəlil Cibran, Əbdəlməsih Həddad, Vəsvi Əlbüni, Məhəmməd İbrahim Dəkrüb, Emil Yusif Əvvad, Məvahibəlqiyalı, Dilavər, Səlmə Saiq və İraq nasirlərindən isə Əhmədsəid, Zünnün Əyyub kimi mütəfəkkirlərin hekayələrindən nümunələr toplanmışdır. Müqəddimə müəllifinin «oxuculara təqdim etdiyimiz bu kitaba ərəb ədəbiyyatında realist cərəyanın yarandığı dövrdən başlayaraq, ta son illərədək ərəb ölkələrində yaranmış ədəbi əsərlərdən nümunələr daxil edilmişdir» kimi fikirlərinə də, əsasən, kitabda yeni və müasir

ərəb bədii ədəbiyyatından nümunələr təqdim edilir [5, s. 8]. Hekayələri Azərbaycan dilinə ruscadan X.Hasilova, E.İbrahimov, R.Nağıyev, S.Rəhman, Y.Şirvan, İ.Novruzov, M.Tahirov, N.Nağıyev, A.Həsənov, Ə.Yusif, C.Məmmədov, Ə.Mehdiyeva, ərəb dilindən isə İ.Şəms tərcümə etmişdir [5].

Ərəb ədəbiyyatından toplu formasında nəşr olunmuş kitablar içərisində «Sülh və Dostluq» (1958), «Bir gözəlin qəlbi» (1970), «İnsan və quş» (1974) tərcümə kitabları da Azərbaycanda ərəb ədəbiyyatının öyrənilməsi və təbliğində mühüm mənbələrdəndir.

1958-ci ildə nəşr olunmuş «Sülh və dostluq» kitabına Misir, Suriya və İraq yazıçılarının əsərləri daxil edilmişdir. Bu kitabda Misir yazıçılarından Kamil Ömərin «O, iki dəfə öldü», Məmun əş-Şinavinin «Kaş hər vaxt», «Oyan sevgilim», Zeynəb Məhəmməd Hüseynin «Mən kölə deyiləm», Suriya yazıçısı Vəsfi Krunflinin «Şəfəq söküləni gözləyir», İraq ədibi Məhəmməd əl-Nəqdinin «Neft fəhləsi» kimi əsərləri təqdim olunmuşdur. Əsərləri Azərbaycan dilinə R.Rza, T.Əliyev, R.Axundov, O.Sarıvəlli, Ə.Ziyatay, İ.Soltan tərcümə etmişlər. Kitaba daxil edilmiş əsərlər ərəb ölkələrinin sosial-siyasi həyatını əks etdirir [6].

Ötən əsrin 70-ci illərindən Azərbaycan ərəbşünaslığında yeni inkişaf mərhələsinə keçid başlanmışdı ki, nəticədə həmin dövrdə orijinaldan tərcümələr intensiv xarakter almışdı.

1970-ci ildə Qurbanəli Süleymanov tərəfindən ərəb dilindən tərcümə olunmuş «Bir gözəlin qəlbi» kitabı görkəmli Misir yazıçısı Mahmud Teymur və XX əsrin əvvəllərində ABŞ-da fəaliyyət göstərmiş mühacir ərəb ədəbiyyatının məşhur nümayəndəsi Livan mənşəli Cibran Xəlil Cibranın əsərlərindən nümunələri əhatə edir. M.Teymurun «Bir

65

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

gözəlin qəlbi», «Mənəm qatil, Həsən ağa», «Misirdə qadınlar belə xoşbəxtliklər üçün doğulmamış», «Hacı Şələbi», «Uşaq» və C.X.Cibranın «Banlı Marta», «İki zahid», «Göz», «Kədərim doğularkən», «Sevincim doğularkən» kimi əsərləri orijinaldan tərcümə sahəsində qazanılmış ən uğurlu nümunələrdəndir. Kitabda, eyni zamanda Edman Səbrinin «Zülmətdən qaçan», Yusif Cövhərin «Arzu və həqiqət», Yusif İdrisin «Bu… bu da oyundur?» kimi əsərləri də oxuculara təqdim olunmuşdur [7].

Görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın müqəddimə yazdığı ərəb hek-ayələrini toplu formasında təqdim edən «İnsan və quş» (1974) kitabı da həm ərəb ədəbiyyatının bir sıra görkəmli nümayəndələrilə tanışlıq, həm də orijinaldan tərcümə sahəsindəki inkişafı nümayiş etdirmək baxımından diqqəti cəlb edir. Müqəddimədə təd-

qiqatçı ərəb ədəbiyyatının inkişaf xüsusiyyətlərini araşdırır, ay-rı-ayrı ərəb ölkələrində ədəbi fikrin özünəməxsusluğu ilə bağlı məsələlərə diqqəti yönəldir, Misir, Suriya, Livan və İraq ədəbiyyatının spesifik cəhətləri və yazıçıların yaradıcılıq key-fiyyətlərinə nəzər salır. Aida İmanquliyevanın tərcüməsində görkəmli Livan ədibi Mix-ail Nüaymənin «Qu-qu saatı», «Umyaqubun toyuğu», «İnsan

və quş», «Buz əriyəcək», Suheyl İdrisin «Azadlıq», Sahib Cəmalın «Yusif», Məhəmməd Dibin «Hasin Dermək», eləcə də M.Qarayevin tərcüməsində Faruq Munibin «İbrahim», Hənna Minanın «Mənim şəhərim», Fuadət-Təkərlinin «Yadlar», Edman Səbrinin «İt oğrusu», Mahmud əz-Zahirin «Üsyan», Bədi Həqqinin «Kədərli torpaq» və digər ərəb yazıçılarının hekayələri təqdim olunmuşdur. Kitabda verilən hekayələrdə ərəb həyatının aid müxtəlif məsələlər öz əksini tapmışdır [8].

Orijinaldan tərcümələr arasında görkəmli alim Vasim Məmmədəliyevin ərəb dilindən tərcümə etdiyi əsərlər və nümunələr mövzu baxımından çeşidlidir. Misal üçün, ərəb dilinə tərcümələr arasında «Xaqani Şirvani. Rübailər», «Cəlil Məmmədquluzadə. Hekayələr», «H.Araslı. Xaqani Şirvani» kitabçaçı, rus müəllifi professor A.Rojdestvenskinin «Fikrət Əmirov» monoqrafiyası və F.Əmirovun «1001 gecə» baletinin librettosunu göstərmək olar. Onu da qeyd edim ki, Azərbaycan oxucuları Livan şairi Mişel Süleymanın şeirləri ilə V.Məmmədəliyevin sətri tərcüməsi, xalq şairi Nəbi Xəzri və Cabir Novruzun poetik tərcüməsi əsasında tanış olmuşlar. Ərəb müəllifi Nizar Səlimin Nailə Nəzirova ilə birgə yazdığı «Təmmuzun qayıdışı» baletinin librettosunun Azərbaycan dilinə tərcüməsi də V.Məmmədəliyevə məxsusdur. Onun tərcümə etdiyi bir çox nümunələr Azərbaycan Radio və Televiziya Verilişləri Şirkətinin ərəb dilində verilişlərində yayımlanmışdır [9].

Mixail Nüaymənin «Kipriklərin pıçıltısı», Azərbaycan dilində, tərcüməçi Mahir Həmidov

66

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Toplu halında nəşr olunmuş kitablar arasında 1968-ci ildə işıq üzü görmüş Şərq novellalarından ibarət «Allah, sən haradasan?» kitabını da qeyd etmək lazımdır. Burada hind, türk, İran, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrilə yanaşı, Qurbanəli Süleymanov ərəb dilindən çevirdiyi C.X.Cibranın «Kafər Xəlil» hekayəsi də təqdim edilmişdir.

Ayrı-ayrı ərəb ölkələrinin müstəqil tərcümə kitabları arasında Misir, Suriya və İraq ədəbiyyatı çoxluq təşkil edir. Bu baxımdan «Misir hekayələri» (1957), Suriya şair və yazıçılarının əsərlərindən ibarət «Ümid nəğmələri» (1968) və İraq ədəbiyyatının nümunələrini təqdim edən «Ağ günlərin sorağında» (1983) kitabları maraq doğurur.

«Misir hekayələri» kitabı H.Hacıyevin müqəddiməsi, onun və Məmməd Əkbərin rus dilindən tərcümələri əsasında tərtib edilmişdir. Kitabda yeni ərəb ədəbiyyatı və müasir Misir yazıçılarının hekayə və novellalarından nümunələr təqdim olunmuşdur. Buraya Mahmud Teymurun «Səbuhə», «Naciyə», «Məktub», «Şeyx Nəim, İmam, ya da çoxarvadlı», Məhəmməd Teymurun «İbtidai məktəbdə dərs», «Göyərti var! Turp var!», Mahmud Bədəvinin «Həqiqi kişi», Yusif Cövhərinin «Sahibsiz pişiklər», «Məhəbbət ölümə qalib gəlir», Əbdürrəhman əş-Şərqəvinin «Mənsur əfəndi və onun qızları», Bint əş-Şatinin «Onlar kişi tərbiyə etmək istəyirdilər», Yusif İdrisin «Saat beş» kimi əsərləri daxil edilmişdir. Misir əhalisi, xüsusilə xırda sənətkar və kəndli həyatı bu hekayə və novellaların əsas mövzusudur. Yeni dövr ərəb ədəbiyyatında çox geniş yayılmış qadın və cəmiyyət problemi, eləcə də XX əsr ərəb ədəbiyyatına xas antiimperialist ənənə qeyd olunan əsərlər üçün xarakterikdir [10].

1968-ci ildə nəşr olunan «Ümid nəğmələri» kitabı isə Suriya yazıçılarının bir qrupunun – X.Kərzun, M.Bədəvi, N.əl-Hisami, Ş.Nuri, Ə.Süleyman əl-Əhməd, V.əl-Bünni, Ü.əl-İdlibi, N.əl-Kayyali, H.Mina, M.Sibai, A.Əbu Şənab, S.Bağdadi, N.əl-Bəhrani kimi ədiblərin şeir və hekayələrinin toplusundan ibarətdir. Əsərləri ruscadan Azərbaycan dilinə N.Həsənzadə, A.Abdulla, E.Borçalı, M.İsgəndərzadə, S.Almazov, S.Əsəd, M.Mirkişiyev, N.Nağıyev, İ.Qarayev, M.Təvəkkülova tərcümə etmişdir. «Ümid nəğmələri» kitabına daxil olan əsərlər XX əsrin 50-ci illərində yazılmış bədii nümunələrdən ibarətdir [11].

İraq ədəbiyyatından nümunələrin daxil olduğu «Ağ günlərin sorağında» kitabı 21 İraq şair və yazıçısının şeir və hekayələrini əhatə edir. Kitabda görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın İraq ədəbiyyatı haqqında müqəddiməsi verilmişdir. Məcmuəyə daxil olan C.Sidqi əz-Zahavi, M.ər-Rusafi, M.Mehdi əl-Cəvahiri, M.Saleh Bəhrul-Ülüm, Ə.Xəlil, H.Mərdan, B.əl-Heydəri, Ş.Xusbak, E.Səbri, Q.Fərman, Y.Həddad və digər ədiblərin təqdim olunan əsərlərinin əsas mövzusu XX əsrin əvvəllərində İraqda baş verən siyasi-ictimai hadisələr, Şərqdə qadın problemi, vətən mövzusu, müasir həyata və inkişafa çağırışdır. Kitaba daxil olan əsərlər V.Cəfərov, S.Rüstəm, Ağacəfər, T.Əyyubov, O.Sarıvəlli, B.Vahabzadə, M.Qarayev, C.Novruz, M.Dilbazi, Ə.Cəmil, Ə.Muradxanlı, M.Araz, M.Qarayev, Z.Əlizadə, Q.Süleymanov, M.Qənbərov və A.İmanquliyeva tərəfindən tərcümə edilmişdir.

67

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Ərəb dilindən tərcümə olunmuş müxtəlif əsərlərin toplu nəşrlərindən başqa, ayrı-ayrı yazıçıların əsərləri də kitab formasında çap edilmişdir. Suriya yazıçısı Hanna Minanın «Göy lampalar» (1960), Əbül Fərəcin «Maraqlı əhvalatlar» (1961), Mövlüd Məmmerinin «Ədalət yuxuda ikən» (1963), Malik Həddadın «Çevrilmiş səhifə» (1965), Mişel Süleymanın «Yerdən doğan günəş» (1978), Məhəmməd Dibin «Qadağan olunmuş yerlər. Novellalar» (1983) adlı çap məhsulları müəllif kitablarıdır.

Suriya yazıçısı Hanna Minanın «Göy lampalar» povesti K.Mehdiyev tərəfindən tərcümə edilmişdir. II Dünya müharibəsi illərində Suriya cəmiyyətinin problemlərini əhatə edən əsərin müharibəyə etiraz motivləri, əsasən, həmin dövrdə ərəb ədəbiyyatından tərcümə olunmuş əsərlərlə birləşir.

Orta əsr Suriya ədəbiyyatının nümayəndəsi, həyatı daim səyahətlərdə keçmiş Əbül Fərəc Bar-Ebreyin topladığı müxtəlif lətifələr, rəvayətlər «Maraqlı əhvalatlar» kitabında toplanmışdır. Əsərləri Avropa və Şərq dillərinə tərcümə olunmuş Əbül Fərəcin kitabında 700-dən çox əhvalat bəhs edilir.

Hacı Hacıyevin tərcümə etdiyi Əlcəzair yazıçısı Mövlud Məmmerinin «Ədalət yuxuda ikən» romanı II Dünya müharibəsi və ondan sonrakı dövrdə Əlcəzairin kənd həyatını əks etdirən əsərlərdəndir. Digər Əlcəzair yazıçısı Məlik Həddadın «Çevrilmiş səhifə» romanı 1987-ci ildə Henrix Böllun «O illərin çörəyi» əsərilə birlikdə yenidən nəşr edilmişdir.

Görkəmli şairlərimiz Nəbi Xəzri və Əliağa Kürçaylı tərəfindən ərəb dilindən tərcümə edilən «Yerdən doğan günəş» kitabı müasir ərəb poeziyasının məşhur simalarından olan, ərəb xalqlarının öz azadlığı uğrunda apardığı mübarizələrdə fəal mövqe tutduğuna görə dəfələrlə həbs olunmuş Livan şairi Mişel Süleymanın əsərlərindən ibarətdir. Şeirləri rus, çex, bolqar, fransız, alman dillərinə tərcümə edilən müəllifin əsərləri Azərbaycan dilində də gözəl səslənir [12, s. 7]. Kitaba daxil edilən əsərlərdə azadlıq, dostluq motivləri güclüdür. Nəşrdə Mişel Süleymanın «Xalqın qüdrəti», «Əsrin adamı», «Arzu çiçəyi», «Daşların dili», «Mühacir quş», «Odlu xatirələr», «Səfərə çağırış» və s. bu kimi ümumilikdə 24 şeiri və «Nəğmə, ölüm və son gecə» adlı birpərdəli pyesi təqdim edilmişdir [12].

Məhəmməd Dibin «Qadağan olunmuş yerlər» kitabı Əziz Gözəlov tərəfindən fransız dilindən tərcümə olunaraq nəşr edilmişdir. Kitaba ərəb yazıçısının «Kafedə», «Maraqlı toy», «Tanış», «Mənsurə», «İntizar», «Qadağan olunmuş yerlər» kimi novellaları daxil edilmişdir.

Son illər ərəb dilindən tərcümə edilmiş əsərlər, əsas etibarilə, orijinaldan tərcümə olunur və ərəb ədəbiyyatının müxtəlif mərhələlərini əhatə edir.

1990-cı ildə Gövhər Baxşəliyevanın ön söz və tərcüməsində X əsr ərəb ədəbiyyatçısı və musiqiçisi Əbülfərəc İsfahaninin «Bir Məcnun vardır» əsəri nəşr edilmişdir. Kitaba

68

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

daxil olan şeirlərin tərcüməsi Ağasəfaya aiddir. Bu kitab Ə.İsfahaninin «Kitab əl-Əğani» («Nəğmələr kitabı») adlanan əsərinin iki fəslini – Məcnun adı ilə tanınmış Bənu Amir qəbiləsinə mənsub Qeys ibn Müləvvəh haqqındakı fəsillərin «Bir Məcnun vardı» sərlövhəsi ilə tərcüməsindən ibarətdir. Burada Məcnunun həyatından və sevgilisindən bəhs olunur. Gövhər Baxşəliyevanın nəşrə yazdığı «Məhəbbətin əbədiliyi» başlıqlı müqəddimə orta əsrlərdə məhəbbət poeziyası və Məcnun şeirlərinin tədqiqi baxımından da əhəmiyyətlidir.

Son dövrün maraqlı tərcümə nümunələrindən biri də Səyavuş Sərxanlı tərəfindən 1999-cu ildə çevrilərək nəşr olunmuş «Qəribliyə düşən eşq» kitabıdır. Burada müasir Küveyt şairi Əbdül Əziz Səid əl-Babtinin şeirləri toplanmışdır. «Qərib sevgi nəğmələri. Sənə həsr edirəm», «Vəfa», «Məhəbbət güc gələndə», «Kainatın nəğməsi», «Eşqə dönməyəcəyəm», «Ruhun qardaşı», «Keçən ömür» kimi şeirlər gözəl sənət nümunələrindəndir.

Ərəb ədəbiyyatından tərcümə prosesində Azərbaycan müəllifləri hekayə janrında yazılmış əsərlərə xüsusi yer ayırmışlar. Bu tendensiya son illər də davam etməkdədir. 2004-cü ildə nəşr olunmuş ərəb yazıçılarının hekayələrindən ibarət «Şəhidlər bu həftə qayıdacaqlar» kitabı Eldar Məmmədovun ön söz və tərcüməsində təqdim olunur. Müəllif bu ənənəni davam etdirməsini hekayə janrının müasir ərəb ədəbiyyatında şeirdən sonra ən çox işlənən ədəbi forma olması ilə əsaslandırır [12, s. 3]. Kitab bir sıra ərəb ölkələrinin nümayəndələrini əhatə edir. Misir yazıçılarından Yusif İdris, Nəcib Məhfuz, Mahmud əl-Bədəvi, Yusif əş-Şaruni, Əhməd Rəcəb, Hüda Cad, Faruq Munib, Həsən Mühəssib, Əlcəzair yazıçıları ət-Tahir Vattar, Əbdülhəmid Ben Həddiqə, Fələstinli nasir Taufiq Zəyyad və Samirə Əzzam, İraq ədibləri Mehdi İsa əs-Saqar, Meysəlun Hadi, Livan yazıçısı Mahun Abbud, Sudanlı yazıçılar ət-Tayyib Zərruqun və nəhayət İordaniya ədibi İsa ən-Naurinin əsərləri kitaba daxil edilmişdir. Tərcüməçi hər bir əsərin əvvəlində müəllif barədə qısa məlumat verir, oxucu ilə tanışlıq yaratmağa çalışır. Kitaba daxil olan hekayələr ərəb həyatının müxtəlif sahələrini - ərəb xalqının azadlıq mübarizəsindən tutmuş, kəndli qızının faciəsinədək ərəb dünyasında baş verən çeşidli hadisələri əhatə edir [13].

Son illərin tərcümə əsərləri arasında Misir yazıçısı, ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüş yeganə ərəb ədibi Nəcib Məhfuzun «Güzgülər» romanı da maraqlı əsərlərdəndir [14]. XX əsr Misir həyatının böyük bir dövrünü canlandıran romanın tərcüməsi diqqətəlayiqdir.

Azərbaycan ədəbiyyatı ərəb dilində

Ərəb dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə ilə müqayisədə Azərbaycan bədii ədəbiyyatına aid nümunələrin ərəb dilinə tərcümə prosesində eyni intensivlik müşahidə olunmur. Lakin bu sahədə həm azərbaycanlı mütəxəssislər, həm də ərəb müəlliflərinin fəaliyyətini görmək olar. Ərəb ədəbiyyatşünaslığında Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simaları – X.Şirvani, N.Gəncəvi, M.Füzuli, İ.Nəsimi, M.P.Vaqif, M.V.Vidadi,

69

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

C.Məmmədquluzadə, S.Vurğun və digər məşhur şair və ədiblərimizin əsərləri tədqiqata cəlb olunmuş, ədəbi-bədii irsimizin bir sıra nümayəndələri haqqında məqalə və kitablar ərəb dilinə tərcümə edilmişdir. Ərəb mənbələrində klassik şairlərimizdən İ.Nəsimi, M.Füzuli, Ş.İ.Xətai, M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, Q.Zakir, M.Ə.Sabirin qəzəl, müxəmməs və rübailərinin tərcümələrinə təsadüf olunur. Ərəb mənbələrində Azərbaycanın XX əsr şair və yazıçılarının əsərlərinə daha çox rast gəlinir. Onlardan S.Vurğun, S.Rüstəm, M.Rahim, R.Rza, M.Gülgün, N.Xəzri, O.Sarıvəlli, X.Rza, H.Bülluri, C.Novruz, B.Vahabzadə kimi şairlərimizin müxtəlif əsərləri ərəb dilinə tərcümə olunmuşdur.

«Azərbaycan ədəbiyyatı Şərq mənbələrində (İraq, İran, Əfqanıstan, Türkiyə, Bolqarıstan)» (1980) adlı biblioqrafik göstəricilər kitabında İ.Nəsiminin «Çünki bildim, möminin könlündə beytü-Allah var» misralı qəzəli və rübailəri (1971, 1974), M.Füzulinin «Yıxma canım naleyi biixtiyarımdan saqın» (1971) və digər qəzəlləri, Ş.İ.Xətainin bir neçə qəzəli, eləcə də məşhur «Neylərəm ol cənnəti, içində dildar olmasa» (1971), M.P.Vaqifin müxəmməsi (1973), «Çox zamandır, yarın həsrətindəyəm» misralı şeiri (1972), M.V.Vidadinin «Gəl çəkmə cahan qeydini sən, can belə qalmaz» şeiri (1972), Q.Zakirin «Aşiq və Məşuq» haqqında (1974), M.Ə.Sabirin «Paradır» (1972), «Təraneyi-şairanə» (1972), «Vermərəm…» (1973) və digər əsərlərin ərəb mənbələrində öz yerinin olduğu qeyd edilir.

Əsərləri ərəb dilinə tərcümə olunan XX əsr Azərbaycan yazıçılarının, demək olar ki, əksəriyyətinin yaradıcılığında ərəb, eləcə də beynəlxalq məsələlər mövzusu xarakterik idi. Azərbaycan müəllifləri tərcümə prosesində belə əsərlərə daha çox üstünlük vermişlər. Bu baxımdan B.Vahabzadənin «Salam olsun şanlı İraq torpağına» (1973), Q.Qasımzadənin «Ərəbin qızğın qanı», R.Rzanın «Əlcəzair meydanında», M.Rahimin «Bağdad gecələri», O.Sarıvəllinin «Ərəb qadını» və digər əsərləri qeyd etmək olar.

Bağdadda 1971-ci ildə nəşr edilən «Ərəb ellərinə Azərbaycan nəğmələri» kitabında da qeyd olunan cəhətlərə diqqət yetirilmişdir. Burada M.Rahimin «Bağdad gecələri», R.Rzanın «Şəttül-ərəb», S.Rüstəmin «Ərəb dostlarıma», O.Sarıvəllinin «Ərəb qadını», T.Bayramın «Əlcəzair qızı» şeiri, B.Vahabzadənin «Yollar və oğullar» və digər əsərlər daxil edilmişdir. Kitab türkmən alimi Sinan Səidin ön sözü ilə nəşr olunmuşdur. 1975-1980-ci illərdə Bağdad Universitetinin jurnalistika fakültəsinin dekanı olmuş Sinan Səidin də Azərbaycan ədəbiyyatının ərəb dilinə tərcüməsi sahəsində xidməti böyükdür. O, Süleyman Rəhimovun «Ata və oğullar» hekayələr toplusunu, «Dost əlləri» şeirlər toplusunu («Azərnəşr», 1964), «Molla Pənah Vaqif», «Mirzə Ələkbər Sabir», «Cəlil Məmmədquluzadə» monoqrafiyalarını ərəb dilinə çevirmişdir [15].

Azərbaycan müəllifləri tərəfindən ərəb dilinə tərcümə olunaraq 1964-cü ildə Bakıda nəşr edilmiş «Dost əlləri» kitabında da, əsasən, eyni prinsipə əməl edilmişdir. Nəşrdə R.Rzanın «Cəbəllüttariq», «Əlcəzair meydanında», «Şəttül-ərəb», «Ağ fil», S.Rüstəmin «Yeddi zənci», «Robsonun nəğməsi», Ə.Cəmilin «Yaşasın sülh cəbhəsi»,

70

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

M.Rahimin «Ərəb kəfən toxudu», M.Dilbazinin «Afrika yaşadıqca», «Ananın çağırışı», M.Rəfibəylinin «Cəmilə» və s. əsərlər yer almışdır.

Ərəb dilinə tərcümə olunmuş əsərləri əhatə edən toplu nəşrlərdən başqa, ayrı-ayrı yazıçı və şairlərimizin bədii nümunələri də bu dildə çap edilmişdir. M.Hüseynin «Abşeron» romanı hələ 1954-cü ildə ərəb dilinə tərcümə olunaraq Qahirədə nəşr işıq üzü görmüşdür. 1977-ci ildə isə görkəmli şairimiz Nəbi Xəzrinin «Məhəbbət… və fəlakət gözləri» kitabı Beyrutda çapdan çıxmışdır. N.Xəzrinin əsərləri görkəmli Livan şairi Mişel Süleymanın Azərbaycan ədəbiyyatı barədə məlumat verən müqəddimə və tərcüməsi ilə buraxılmışdır. Kitaba şairin «Axtar sən məni», «Şahid», «Mənim ürəyim», «Dəniz lövhəsi», «Dağ», «Ulduzlar», «Günəşli üfüqlər Vətənim» və digər şeirləri, «Şəhidlər və şairlər» poeması daxil edilmişdir.

Səməd Vurğunun 1976-cı ildə Moskvada nəşr olunan «Şeirlər» kitabı [16], eləcə də Rəsul Rzanın Sudan şairi Cili Əbdürrəhman tərəfindən ərəb dilinə tərcümə olunan və 1978-ci ildə Moskvada işıq üzü görən «Lenin» poeması da bu sahənin uğurlu işlərindəndir. S.Vurğunun «Şeirlər» kitabına şairin «Nizami», «Aşıq qardaşıma», «Xatiratım», «Dağlar», «Belə dedilər», «Bahar düşüncələri» və digər əsərləri daxildir.

Görkəmli yazıçı Fərman Kərimzadənin «Qarlı aşırım» romanı da Yusif Abdo tərəfindən ərəb dilinə tərcümə olunmuş və 1980-ci ildə Daşkənddə nəşr edilmişdir.

Qeyd edim ki, müvafiq mövzu ilə bağlı görkəmli alimlərimiz Aida İmanquliyeva və Faiq Əliyevin birgə müəllifliyi ilə 1990-cı ildə dərc olunmuş «Azərbaycan ədəbiyyatı ərəb ölkələrində» adlı məqalə də dəyərli informasiya mənbəyidir [17]. Həmçinin R.Əliyevin 1991-ci ildə nəşr olunmuş «Nizami Gəncəvi ərəb dilində» kitabı da Azərbaycan ədəbiyyatının ərəb dilinə tərcüməsinin tədqiqi baxımından dəyərli əsərdir. Tanınmış tədqiqatçı-şərqşünas İmamverdi Həmidovun «Elm» nəşriyyatı tərəfindən çap edilmiş «Azərbaycan ədəbiyyatı klassikləri ərəb ədəbiyyatşünaslığında» monoqrafiyası isə müasir ədəbiyyatşünaslığı elmi-informativ və analitik təhlil yükü ilə xeyli zənginləşdirmişdir [18].

Azərbaycanda ərəb ədəbiyyatına və mədəniyyətinə olan maraq, qarşılıqlı əlaqələrinin inkişafına ciddi təsir göstərən ədəbi tərcümələr sahəsində yeni nailiyyətlər bu gün də davam edir. Bu sahədə müvafiq ölkələrin elmi-ədəbi, nəşriyyat və mətbu qurumları arasında ədəbi nümunələrin qarşılıqlı tərcüməsi və nəşri ilə bağlı fəaliyyətləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəzinin bu qəbildən gördüyü işlər də təqdirəlayiqdir. Məsələn, Azərbaycanın şair və yazıçılarının əsərlərindən ibarət geniş formatda antologiya ərəb dilinə tərcümə edilir, Misir ədəbiyyatının görkəmli yazıçısı Nəcib Məhfuzun «Yol» və «Miramar» romanları, eləcə də hekayələri isə Azərbaycan dilinə tərcümə edilir və s. Bundan başqa, Misir ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən sayılan Tofiq əl-Həkim, Mahmud Teymur və s. kimi yazıçıların yaradıcılığı da diqqət mərkəzindədir [19].

71

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

İnteqrasiya prosesinin genişlənməsinin təsiri altında yayılan və ədəbiyyatın mühüm qoluna çevrilən tərcüməçilik müxtəlif xalqların mədəniyyəti, elmi, adət-ənənələri, tarixi və mentalitetilə yaxından tanış olmağa, həmin mühitə virtual şəkildə də olsa, daxil olmağa əlverişli şərait yaradır. Çünki tərcümə mədəniyyətləri yaxınlaşdırmaq və milli düşüncənin inteqrasiyası kimi mütərəqqi rola sahibdir.

ƏDƏBİYYAT

1. Faiq Əliyev. Azərbaycan-ərəb ədəbi əlaqələri. Bakı: Yazıçı, 1987.

2. Mahmudov M. Ərəbcə yazmış azərbaycanlı şair və ədiblər. VII-IX əsrlər. Bakı: Elm, 1983.

3. Tərxan Paşazadə. Azərbaycan - ərəb ədəbi əlaqələrində tərcümənin rolu. «Dövlət və Din» İctimai fikir toplusu, Bakı: mart 2010, № 3, səh. 131-140.

4. Məmmədəli Babaşlı. Axund Mir Məhəmməd Kərim Mircəfərzadə əl-Bakuvinin həyat və yaradıcılığı. «Dövlət və Din» İctimai fikir toplusu, Bakı: mart 2008, № 1 (5).

5. Ərəb hekayələri. Bakı: Azərnəşr, 1958.

6. Sülh və dostluq. Bakı: 1958.

7. Bir gözəlin qəlbi. Bakı: 1970.

8. İnsan və quş. Bakı: Azərnəşr, 1974.

9. İmamverdi Həmidov. İstedadın Vasim Məmmədəliyev zirvəsi. Bakı: «Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 5 oktyabr 2012, №39, səh. 7.

10. Misir hekayələri. Bakı: 1957.

11. Ümid nəğmələri. Bakı: 1968.

12. Mişel Süleyman. Yerdən doğan günəş. Bakı: Yazıçı, 1978.

13. Şəhidlər bu həftə qayıdacaqlar. Bakı: Azərnəşr, 2004.

14. Nəcib Məhfuz. Güzgülər. Bakı: 2006.

15. İraq bizə iraq deyil (Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin xüsusi kitabçası), Bakı nəşriyyatı, 2002. səh. 30.

16. Əliyev A. Ərəb oxucularına töhfə (S.Vurğunun Şerlər kitabının ərəb dilində çapdan çıxması haqqında). «Bakı» qəzeti, 7 oktyabr 1976.

17. İmanquliyeva Aida, Əliyev Faiq. Azərbaycan ədəbiyyatı ərəb ölkələrində». Tərcümə sənəti: Məqalələr məcmuəsi», Bakı: Elm», 1990, səh. 263-278.

18. Zaman Əsgərli. Klassik şairlərimiz ərəb ədəbiyyatşünaslığında». Bakı: «Azərbaycan» qəzeti, 4 mart 2009, səh. 7.

19. «Xəzər» jurnal. Bakı: 26 yanvar 2015.

72

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Тархан ПашазадеХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ПЕРЕВОДЫ

В АЗЕРБАЙДЖАНО-АРАБСКИХ ОТНОШЕНИЯХ

РЕЗЮМЕ

В развитии международных отношений между Азербайджаном и арабским миром важную роль играют литературные связи. История азербайджано-арабских литературных взаимоотношений восходит к VII веку н.э. В ХХ веке литературные связи продолжали развиваться в основном в трёх направлениях: исследования, ху-дожественные темы и переводы.

Эта статья посвящена последнему направлению – переводу. Перевод сближа-ет культуры и играет прогрессивную роль в интеграции национальной мысли. В настоящее время достигнуты новые успехи в сфере переводческой деятельности, которая способна оказать существенное влияние на развитие азербайджано-араб-ских литературных отношений.

Tarkhan PashazadaLITERARY TRANSLATIONS

IN AZERBAIJANI-ARAB RELATIONS

SUMMARY

Literary relations have great important in development of international relations of Azerbaijan with Arab World. The history of Azerbaijan and Arab World’s literary relations is mostly referred VII century by researchers. And in 20th century Azerbaijan-Arab relations developed in three directions more. They are researches, literary subjects and translations.

This article deals with the last direction. Translation makes different cultures close and has great role in national integration. Now the achievements also continue in the area of translation that has influence on development of literary relations between Azerbaijan and Arab World.

73

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

İSLAMDA QURANIN MƏQAMI

İlqar İSMAYILZADƏ,İlahiyyat elmləri doktoru,

[email protected]

AÇAR SÖZLƏR: İslam, Quran, Quran öndərliyi, sünnə, hədis.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: Ислам, Коран, сунна, хадисы. KEY WORDS: Islam, Quran, sunnah, hadith.

Müsəlmanlar arasında bəzən İslam maarifi və elmləri sahəsində hansı məxəzin daha üstün və əhəmiyyət daşıdığını aydınlaşdırmaq mövzusunda mübahisələrə rast gəlinir. Belə ki, əksəriyyətdən fərqli olaraq, bir qisim müsəlman Quranın deyil, digər dini mənbələrin daha üstün olduğunu dilə gətirmişlər və bu, günümüzdə də davam etməkdədir. Lakin təqdim edilən bütün dəlilləri nəzərdən keçirdikdə, İslam maarifi və elmləri sahəsində yalnız Quranın üstün olduğu qənaətinə gəlmək mümkündür. Digər dini mənbələr isə yalnız Quran çərçivəsində mötəbər sayıla bilər.

Araşdırmada İslam qaynaqlarına birbaşa müraciət olunaraq Quranın yeri və məqamı barədə məlumat verilmiş, dini nöqteyi-nəzərdən aydınlaşdırılmışdır. Bu baxımdan tədqiqatda birbaşa İslam mənbələrinə müraciət edərək sonuncu səmavi din baxımından Quranın məqamı və onun hansı dərəcədə etibarlı sayılması məsələsi barədə danışacağıq.

Quran barədə ümumi anlayış

Qurani-Kərim on dörd əsr öncə sonuncu peyğəmbər Həzrət Məhəmmədə (s) nazil olan kitabın adıdır. Kitabın əsas hədəfi dinindən, irqindən, rəngindən və baxışından asılı olmayaraq, bütün insanları doğru yola yönəltməkdən ibarətdir. Bunu Quranın çoxsaylı ayələrindən də görmək mümkündür: “Həqiqətən, bu Quran (bütün bəşəriyyəti) ən doğru yola (islama) yönəldir, yaxşı işlər görən möminlərə böyük bir mükafata nail olacaqları ilə müjdə verir!” [1, İsra, 9]. Digər ayədə isə oxuyuruq: “...Biz Quranı sənə hər şeyi (dini hökmləri, halal-haramı, günahı və savabı) izah etmək üçün, müsəlmanlara (və ya Allahın vəhdaniyyətini qəbul edən bütün insanlara) da bir hidayət, mərhəmət və müjdə olaraq nazil etdik!” [1, Nəhl, 89].

Quran heç də elmi, ensiklopedik, cəbr, həndəsə, fizika, astronomiya və s. mövzulardan bəhs edən kitab deyil, özünün də dəfələrlə bəyan etdiyi kimi, insanların doğru yola yönəlməsi üçün göndərilmiş hidayət, moizə və hikmət kitabıdır. Əlbəttə, Quran dinləyicilərinin fərqini, eləcə də dünyanın sonunadək bütün millətləri və dövrləri nəzərə alaraq hidayət və öyüd-nəsihət metodunda bəzən elmi mövzulara toxunmuş, on dörd əsr öncə bəşər övladının zehnindən keçməyən bəzi elmi kəşfləri birbaşa, yaxud dolayı

74

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

yollarla bəyan etmişdir. Həmçinin o, insanların doğru yola yönəlməsi üçün bəzən öyüd-nəsihət, qədim əhvalatlar, təmsil, elmi ecazkarlıq, bəzən də digər mövzulara toxunaraq öz dinləyicilərinin nəzərini cəlb etməyə müvəffəq olmuşdur.

Müqəddəs Quran həm də Məhəmməd peyğəmbərin (s) davamlı möcüzəsi sayılır. İslam etiqadına əsasən, bu müqəddəs Kitabın bütün kəlmə, ayə və surələri Allah-Təala tərəfindən Həzrət Peyğəmbərə (s) vəhy edilmiş və ərsəyə gəlməsində bəşər rolu olmamışdır.

Sonuncu Səmavi Kitabın önəmli xüsusiyyətlərindən biri də onun təhrifə məruz qalmamasıdır. Bunu sübut etmək üçün əqli dəlillərə, tarixi faktlara, Quranın şəffaf mənalı ayələrinə, səhih və mötəbər hədislərə və s. əsaslanmaq olar. Unutmayaq ki, bu səmavi Kitab ilahi zəmanətlə qorunub saxlanmış həqiqətdir. Bu barədə Qurani-Kərimdə belə buyurulmuşdur: “Şübhəsiz ki, Quranı Biz nazil etdik və sözsüz ki, Biz də onu (hər cür təhrif və təbdildən; artırıb-əskiltmədən) qoruyub saxlayacağıq!” [1, Hicr, 9].

Ayədə işlənmiş təkid ədatlarını nəzərə alaraq, Quranın Allah-Təala tərəfindən nə dərəcədə qorunduğunu bəyan etmək heç də çətin deyil. Müqəddəs Kitabın digər ayəsində buyurulur: “Özlərinə Quran gəldiyi zaman onu yalan hesab edənlər (mütləq cəzalarına çatacaqlar). O (Quran), şübhəsiz ki, çox dəyərli (qiymətli) bir kitabdır. Nə öncə, nə də sonra batil ona yol tapa bilməz (Şeytan onun bir sözünü, bir hərfini belə dəyişə bilməz). O, hikmət sahibi, şükrə (tərifə) layiq olan (bütün işləri bəyənilən Allah) tərəfindən nazil edilmişdir” [1, Fussilət, 41-42].

Bu ayədə Quranın “Əziz” (məğlubedilməz, güclü, möhkəm) adlandırılması onun nə vaxtsa təhrif olunacağının, müəyyən bir şeyin ona əlavə edilməsi və ya müəyyən şeyin ondan azala bilməsi fikrinin mümkünlüyünü əsaslı şəkildə inkar edir.

Beləcə, on dörd əsr öncə iyirmi üç il ərzində Həzrət Peyğəmbərə (s) nazil olmuş müqəddəs Quran İslam dini və maarifində əvəzedilməz bir məqama malik olmuş və dünyanın sonunadək bu məqamını qoruyacaqdır [2, s. 501-529; 3, s. 40-58].

Quranın hər sahədə önəmli sayılmasına dair sübutlar

Sonuncu Səmavi Kitabın ayələrini və hədisləri əsas tutaraq onun İslam maarifi baxımından hər bir sahədə hər şeyin fövqündə dayandığını söyləyə bilərik. Onun tutduğu önəmli məqamı aşağıda təqdim olunan dəlillərlə sübut etmək mümkündür:

1. Quranın bütün səmavi kitabların fövqündə dayanması;

Allah-Təala Qurani-Kərimdə buyurur: “(Ya Rəsulum!) Biz (Quranı) sənə haqq olaraq, özündən əvvəlki kitabı (bütün ilahi kitabları) təsdiq edən və onu qoruyan (və ya onların doğruluğuna şahid) olaraq endirdik...” [1, Maidə, 48].

75

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Bu ayə Quranın haqq olaraq Allah-Təala tərəfindən nazil edildiyi və özündən öncəki səmavi kitabları təsdiq edərək onlara hakim olduğunu göstərir.

2. Quranın məğlubedilməzliyi;

Sonuncu Səmavi Kitabda belə deyilir: “...O (Quran), şübhəsiz ki, çox dəyərli (qiymətli) bir kitabdır. Nə öncə, nə də sonra batil ona yol tapa bilməz (Şeytan onun bir sözünü, bir hərfini belə dəyişə bilməz). O, hikmət sahibi, şükrə (tərifə) layiq olan (bütün işləri bəyənilən Allah) tərəfindən nazil edilmişdir” [1, Fussilət, 41-42].

Bu ayədə müqəddəs Quranın “Əziz” adlandırılması onun müxaliflər və qara əllər qarşısında ilahi güc və iqtidara malik olduğunun göstəricisidir.

3. Quranın tam mənada doğru-düzgün olması;

Müqəddəs Kitabımızda buyurulur: “Həmd olsun O Allaha ki, Kitabı (Quranı mənasında və sözlərində) heç bir əyriliyə (yanlışlığa və ziddiyyətə) yol vermədən Öz bəndəsinə (Muhəmmədə) nazil etdi! (Allah kafirləri) Öz dərgahından gələcək şiddətli bir əzabla qorxutmaq, yaxşı əməllər edən möminlərə isə gözəl mükafata (Cənnətə) nail olacaqları ilə müjdə vermək üçün onu doğru-düzgün (qiyamətə qədər bütün bəşəriyyətə haqq yolu göstərən bir nur) olaraq endirdi” [1, Kəhf, 1-2].

Burada Quranın “Qəyyim” xüsusiyyəti ilə təqdim edilməsi onun tamamilə doğru-düzgün olması, həmçinin belə bir yolda yalnız özünə arxalanması anlamını yetirir. Halbuki Qurandan başqa heç bir dini məxəz (hədislər toplusu və s.) bu xüsusiyyətə malik deyil.

76

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

4. Quranın yeganə sığınacaq yeri olması;

Allah-Təala Qurani-Kərimdə buyurur: “(Rəbbinin kitabından sənə vəhy olunanı oxu. Onun sözlərini heç kəs dəyişdirə bilməz. (Allahdan) başqa heç bir sığınacaq tapa bilməzsən! (Pənah yalnız Allahadır!)” [1, Kəhf, 27].

Adətən Quran mütərcimləri və təfsirçiləri ayənin son hissəsini “Ondan (Allahdan) başqa heç bir sığınacaq tapa bilməzsən!” kimi tərcümə və izah etsələr də, əslində, məlum ayənin “siyaq”ı (ayəyə hakim olan ümumi aura) əsasında onun Allaha deyil, Qurana aid olduğu aydınlaşır. Məlum ayədə əsas söz “tilavət”, “vəhy olan”, “Rəbbinin kitabı” və “Onun sözləri” haqqındadır. Nəticə etibarı ilə ayənin sonunda işlənmiş şəxs əvəzliyinin də Qurana aid edilməsi labüddür. Bu isə Quranın hər sahədə önəmli olduğunu göstərir.

5. Quranın üstün özəllikləri;

Uca Yaradan buyurur: “Biz Quranı sənə hər şeyi (dini hökmləri, halal-haramı, günahı və savabı) izah etmək üçün, müsəlmanlara (və ya Allahın vəhdaniyyətini qəbul edən bütün insanlara) da bir hidayət, mərhəmət və müjdə olaraq nazil etdik!” [1, Nəhl, 89].

Məlum ayədə Quranın Allah-Təala tərəfindən nazil olması ilə yanaşı, onun hər bir şeyi izah edən, həmçinin Yaradana təslim olan bütün insanlar üçün hidayət, mərhəmət və müjdə amili olduğu bildirilmişdir.

6. Quranın hərtərəfli ehtivası;

Müqəddəs Kitabda buyurulur: “...Biz Kitabda (Quranda) heç bir şeyi nəzərdən qaçırmadıq (əskiltmədik). Sonra onlar (bütün canlılar, bütün məxluqat) Rəbbinin hüzuruna cəm ediləcəkdir” [1, Ənam, 38].

Bu ayəyə görə Quranda insanların hidayət tapması ilə bağlı heç bir şey nəzərdən kənarda qalmamışdır. Bu da onun hərtərəfli ehtivasının göstəricisidir.

Digər bir ayədə isə deyilir: “Biz bu Quranda insanlar üçün hər cür məsəl çəkib (mənasını) onlara izah etdik. Lakin onların (Məkkə əhlinin) əksəriyyəti küfrdən başqa bir şeyə razı olmadı (nemətimizə nankor olub yalnız küfrü seçdi)” [1, İsra, 89].

Məlum ayəyə əsasən Quranda insanların hidayət tapması və doğru yola yönəlməsi hədəfi ilə müxtəlif məsəllər çəkilmiş və hər bir mövzudan bəhs edilmişdir. Bütün bunlar Qurani-Kərimin üstün və möhtəşəm məqamını göstərən ayələrin müəyyən nümunələridir.

7. Peyğəmbərin (s) Quran barədə söylədiyi təriflər;

Qurani-Kərimin İslam dinində hərtərəfli öndərliyini sübut edən dəlillərdən bir qismi Məhəmməd peyğəmbərin (s) hədislərində öz əksini tapmışdır. Misal kimi bu hədisləri təqdim etmək olar: “... (Ey insanlar!) Fitnələr qaranlıq gecələr kimi sizi bürüdükdə

77

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Qurana üz tutun! Çünki o, həqiqətən də, şəfaəti (vasitəçiliyi) qəbul olunmuş bir şəfaətçi və pisliklərdən verdiyi xəbərləri təsdiq edilmiş bir kitabdır. Hər kəs onu özünə rəhbər qərar versə, (Quran) onu Cənnətə tərəf aparar, amma hər kəs onu arxada qoysa, (Quran) onu Cəhənnəmə tərəf çəkər. O, ən yaxşı yolu göstərən göstəricidir. O, elə bir kitabdır ki, onda təfsil (təfərrüatlar), bəyan və təhsil (həqiqətləri əldə etmək imkanı) mövcuddur. O, (haqqı batildən) ayırandır. Zarafat və bihudə bir kitab deyil. Onun zahiri və batini (mənaları) vardır. Zahiri hökm, batini isə elmdir. Onun zahiri çox gözəl, batini isə olduqca dərindir...” [4, c. 2, s. 598-599].

Digər hədisdə isə keçir: “Quran hər bir azğınlıqdan (çıxış üçün) hidayət, hər bir korluqdan aydınlıq, hər bir büdrəmədə güzəşt, hər bir zülmətdə aydınlıq, hər bir hadisədə nur, həmçinin hər bir həlakdan qorunmaq, hər bir azğınlıqda inkişaf (nicat yolunu tapmaq), hər bir fitnə və səhvi bəyan edən və (insanı) dünyadan axirətə çatdıran vasitədir. Onda sizin dininizin kamilliyi mövcuddur. Qurandan üz döndərən Cəhənnəmə tərəf yönələr” [4, c. 2, s. 600-601].

Bu iki hədisdə Quranın üstün xüsusiyyətləri sadalanmış və həyatın hər hansı sahəsində ondan üz çevirən şəxslərin azğınlığa mübtəla olması aydın tərzdə bəyan edilmişdir. Həmin hədislərdə Quran üçün sadalanmış üstün xüsusiyyətlər heç bir şeyin onunla müqayisə edilməyə qabil olmadığını sübuta yetirir.

8. Quranın haqq meyarı olması;

Sonuncu Səmavi Kitabın hər sahədə öndərliyi, eyni zamanda istər hədis və rəvayətlər, istərsə də hansısa ideya, fikir, yaxud rəftar barədə haqq meyarı sayıldığını sübut edən dəlillər Peyğəmbər (s) və onun Əhli-beytindən (ə) nəql edilmiş və dini məxəzlərdə “Hədisul-ərz” (Təqdimetmə hədisi) adlanan çoxsaylı hədislərdən ibarətdir. Burada onlardan bir neçəsini təqdim edirik:

Həzrət Məhəmməd (s) buyurur: 1) “Məndən sizə bir hədis çatdıqda, onu Allah kitabı (Quran) və ağıllarınızın höccəti ilə müqayisə edin. Onlarla (Quran və ağıl ilə) müvafiq olduqda, həmin hədisi qəbul edin, əks təqdirdə isə onu divara vurun (kənara qoyun!)” [5, c. 5, s. 368]; 2) “Həqiqətən, hər bir haqq (iş və söz) üçün bir həqiqət və hər bir düz (iş və söz) üçün bir nur vardır. Beləliklə, (Аllah Kitabı) Quran ilə uyğun gələnləri qəbul edin və Оnunla müхalif olanları tərk edin” [4, c. 1, s. 69]; 3) “Mənim hədisimi (Аllah Kitabı) Quranla müqayisə edin. Əgər Quranla uyğun gəlsə, o hədis mənimdir və mən onu söyləmişəm” [6, c. 1, s. 179]; 4) “Məndən sizə müəyyən bir hədis rəvayət edildikdə, onu Allah kitabına (Qurana) təqdim edin! Beləliklə də, həmin hədis Quranla müvafiq olduqda, onu qəbul edin, əks təqdirdə isə onu rədd edin” [7, c. 10, s. 44].

Həzrət Əli (ə) buyurur: “Xilafət mənə həvalə olunduqda, Allahın Kitabı və bizim üçün təyin edib göstəriş verdiyi fərmana, həmçinin Peyğəmbər (s) tərəfindən sünnə olaraq təyin edilmiş göstərişlərə baxıb onlara itaət etdim...” [8, 205-ci xütbə]; “Quran əmr edən və

78

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

çəkindirəndir. Sakit (samit) və eyni halda natiqdir. (Quran) Allahın insanlar üzərində olan höccətidir. O, insanlardan Quranla bağlı əhd-peyman almış və onları Quran əmanətində saxlamışdır. (Allah) Quranla Öz nurunu tamamlamış və dinini kamilləşdirmişdir. Həm də Peyğəmbərinin (s) canını Allahın hidayət mesajını insanlara Quran vasitəsilə çatdırdıqdan sonra aldı...” [8, 183-cü xütbə].

İmam Baqir (ə) Cabir ibn Yəzid adlı səhabəsinə etdiyi vəsiyyətində fikir, danışıq və rəftarlarını Qurana təqdim etməsi ilə bağlı belə söyləmişdir: “Bizim dostlarımızın cərgəsinə o vaxt daxil ola bilərsən ki, həmyerlilərin sənə “sən pis adamsan!” söylədikdə bundan kədərlənməyəsən, “sən dəyərli insansan!” söylədikdə də bu tərifdən sevinməyəsən! Əslində, özünü Allahın Kitabında (Quranda) olanlara təqdim et. Əgər (özünü Qurana təqdim edərkən) Quran yolunda hərəkət etdiyini, onun qadağalarını tərk edib, istədiklərini şövqlə həyata keçirdiyini və onun cəzalarından qorxduğunu görsən, öz yolunda möhkəm ol və sevin! Çünki belə olan təqdirdə onların sənin barəndə danışdıqları (mənfi sözlər) sənə ziyan yetirə bilməz. Lakin (özünü Qurana təqdim edərkən) Qurana zidd hərəkət etdiyini və davranışının Quranla müxalif olduğunu görsən, səni hansı şey (tərif və dəstək) məğrur edə bilər?!» [9, s. 284; 10, c. 75, s. 162-163].

İmam Sadiq (ə) buyurur: “Hər bir şey Quran və sünnəyə qaytarılır və Quran ilə uyğun gəlməyən hər bir şey (söz, rəftar, fikir, hədis və s.) bəzədilmiş yalandır” [4, c. 1, s. 69. 11, c. 1, s. 9].

Verilən hədislərdə Qurani-Kərimin önəmli və əvəzedilməz xüsusiyyəti bəyan edilmiş, dini sahədə hər bir hədis, rəvayət, fikir, ideya, söz, əməlin və s. yalnız Quranla müxalif olmadığı təqdirdə məqbul sayılacağı bildirilmişdir. Bu, bir daha Quranın üstünlüyünə dəlalət edir.

Hədislərdə söylənildiyi kimi, Həzrət Peyğəmbərin (s) və imamların hədisləri Quranla müxalif olduğu təqdirdə heç bir əhəmiyyətə malik deyil və belə hədislər kənara atılmalıdır. Əlbəttə, bizim düşüncəmizə görə Peyğəmbər (s), imamlar, həmçinin dəyərli səhabələr heç zaman Quranla zidd danışmamışlar. Əslində, bu qəbil ixtilaflar hədis ravilərinin səhvi, hədisin yazılışında yol verilmiş yanlışlıqlar, hədis saxtakarları və s. bu kimi səbəblərdən meydana çıxmışdır. Bəzi insanlar hədis və rəvayətlərdə baş vermiş bu cür anlaşılmazlıqları əsas gətirərək, sünnədən üz döndərmiş və yalnız Quranı əsas götürmüşlər. Bu cür yanlış təsəvvür nəticəsində müsəlmanlar arasında bir sıra ixtilaflar meydana gəlmiş və bidətlər yaranmışdır.

Sünnədə bu kimi qüsurların mövcudluğunu inkar etmirik. Lakin unutmayaq ki, həmin qüsurlardan amanda qalmaq üçün çıxış yolu sünnənin ümumilikdə inkar və tərk edilməsi deyil. Çünki İslam Peyğəmbəri (s) və onun Əhli-beyti (ə) tərəfindən sünnə qorunmuş və düzgün olanını əldə etmək üçün xüsusi meyarlar təqdim edilmişdir ki, bu da hədis və rəvayətlərin Quran, daha sonra isə sağlam ağıl hökmü ilə müxalif olmamasından ibarətdir.

79

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Araşdırmaya əsasən, Qurani-Kərim bütün sahələrdə hər şeyin və hər bir fikrin fövqündə dayanır. Odur ki, şəriət hökmlərinin əldə edilməsi, etiqad və inanclarla bağlı fikirlərin təqdim olunması, əxlaq, etik normalar, həmçinin həyatımızın hər bir sahəsində öncə müqəddəs Quran, daha sonra isə sünnə əsas götürülməlidir.

Hədis və rəvayətlər (sünnə) yalnız Qurani-Kərim və sağlam ağıl hökmü ilə müxalif olmadığı təqdirdə məqbul sayıla bilər. Odur ki, heç bir zaman sünnəni Quranla bərabər tutmaq olmaz. Əslində sünnə yalnız Quran və sağlam ağıl çərçivəsində, həmçinin Qurani-Kərim və sağlam ağıl hökmü ilə müxalif olmadığı təqdirdə mötəbər və məqbul sayılır. Deməli, məhz Qurani-Kərimin öndərliyi və sünnənin Quran və ağıl çərçivəsində mötəbər sayıldığı təqdirdə İslam ümməti səadət və nicata nail ola bilər. Əks təqdirdə, nicat yolu və səadətdən danışmağa dəyməz. Mövcud vəziyyət də bunu təsdiq edir.

Biz Quran əhli olaraq hər bir (dini inanclar və etiqadlar, şəriət hökmləri, əxlaq və etika qaydaları və s.) sahədə Quranın öndə yer tutmasını istəyirik. Lakin unutmayaq ki, Quranı üstün tutan şəxs onun sünnə ilə əlaqədar ayələrinə qarşı biganə yanaşmamalıdır.

Beləliklə, Qurani-Kərimin üstünlüyü və hər şeyin fövqündə dayandığını sübut edən ayə və hədislərin əsas nümunələrini diqqətlə nəzərdən keçirdikdən sonra aşağıdakı nəticələri əldə etmək mümkündür:

1. Sonuncu Müqəddəs Kitabın bütün sahələrdə hər şeyin fövqündə dayanması və hər sahədə önəmli olması məfkurəsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu gün müsəlmanlar arasında müxtəlif mövzuları ehtiva edən ixtilaf, çəkişmə, fikir ayrılıqları və digər acınacaqlı halların əsas səbəbi məhz onların, xüsusilə də, din alimlərinin həmin prinsipə etinasız yanaşmasından irəli gəlir.

2. Bu prinsipi təsdiq edən dəlil-sübutlar həddindən artıq çox, eyni zamanda tutarlı sayılır. Belə ki, həmin sübutlar barədə əlavə izaha ehtiyac da duyulmur. Odur ki, Quranın İslam maarifi baxımından hər bir sahədə hər şeyin fövqündə dayanması məsələsi xüsusi əhəmiyyətə malik olmaqla yanaşı, çox aydın və şəffaf tərzdə tutarlı dəlil və sübutlara söykənir.

3. Quran ayələrində bu müqəddəs Kitab Allah-Təalanın “əl-Mühəymin” və “əl-Əziz” xüsusiyyətləri ilə vəsf edilmişdir. Qurani-Kərimdə buyurulur: “O Özündən başqa heç bir tanrı (məbud) olmayan, (bütün məxluqatın) ixtiyar sahibi, müqəddəs (pak) olan, (bəndələrinə) salamatlıq, əmin-amanlıq bəxş edən, (hər şeydən) göz-qulaq olub (onu) qoruyan, yenilməz qüdrət (qüvvət) sahibi, (hamını istədiyi hər hansı bir şeyə) məcbur etməyə qadir olan, (hər şeydən) böyük (hər şeyin fövqündə) olan Allahdır. Allah (müşriklərin) Ona qoşduqlarından (şəriklərdən) ucadır” [1, Həşr, 23].

Bu ayədə Allah-Təalanın uca sifətləri sırasında həmin iki sifət sadalanmış və beləliklə, Onun hər şeyə hakim, yenilməz qüdrət və qüvvət sahibi olduğu bildirilmişdir.

80

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Həmin iki xüsusiyyət Qurani-Kərim barədə də işlənmişdir. Quranın “Mühəymin” adlanması onun hər şeyə hakim olması, hər şeyi qoruması və nəzarəti altında saxlamasını, “Əziz” adlanması isə bu səmavi Kitabın heç bir təhrif, dəyişmə, əlavə, qüvvədən salınma, ümumiyyətlə, hansısa sahədə məğlubiyyətə uğramamasını bəyan etmək üçündür.

Halbuki hədis və rəvayətlərdən təşəkkül tapmış sünnə bu xüsusiyyətə malik deyil. Çünki o, tarix boyu müxtəlif insanların saxtalaşdırma, təhrif, artırma, əskiltmə, sui-istifadə, səhv, yaxud naqis anlamaq və s. bu kimi zərbələrdən sığortalanmamışdır.

4. Quranın “Qəyyim” xüsusiyyəti ilə təqdimi onun tamamilə doğru-düzgün olması və yalnız özünə arxalanması bu müqəddəs Kitabın üstünlüyünə dəlalət edir.

5. Təqdim edilən ayələrin birində (Kəhf, 27) Quranın İslam Peyğəmbəri (s) üçün yeganə sığınacaq və pənah yeri adlanması bir daha bu müqəddəs Kitabın öndərliyi və üstünlüyündən xəbər verir. Bu da Quranın hər bir sahədə önəmli olduğunu göstərir.

6. Hədislər, rəvayətlər, habelə hansısa fikir, ideya və s. həqiqət meyarları sayılan Quran, sünnə və sağlam ağıl hökmü ilə müxalif olmadığı təqdirdə məqbul sayılması barədə buyurulmuş xüsusi göstərişlər ilk növbədə Quranın hər bir sahədə önəmli, hakim və üstün olduğunu sübut edir.

Beləliklə, Quranın üstünlüyü ilə bağlı qeyd olunanlar həyatımızda yalnız Sonuncu Səmavi Kitaba sığınmaq və sünnədən əl çəkmək deyil. Əslində, sünnəni Quran kölgəsi və çərçivəsində qəbul etmək anlamındadır. Müsəlman kimi həm Qurana, həm də Quran və ağıl çərçivəsində olan sünnəyə ehtiyacımız var. Müsəlmanlar, xüsusilə də, din xadimləri bu prinsip əsasında birləşsələr, İslam ümməti arasında hakim olan bir çox ixtilaf öz həllini tapar, həmçinin digər xoşagəlməz fikir, söz və davranışlar aradan qalxar.

ƏDƏBİYYAT1. Qurani-Kərim (ərəb dilindən tərcümə edənlər: Z. M. Bünyadov və V. M. Məmmədəliyev). Bakı: Qismət,

2006.

2. İsmayılzadə, İlqar. Quran elmləri ensiklopediyası. Qum: Beynəlxalq İslam Elmləri Akademiyası, birinci çap, 2006.

3. İsmayılzadə, İlqar. Qurani-Kərim olduğu kimi (Qurani-Kərimin təhrif olmaması barədə elmi araşdırma). Qum: Beynəlxalq əl-Mustafa Universiteti, birinci çap, 2010.

4. Kuleyni, Əbu-Cəfər Məhəmməd ibn Yaqub. əl-Üsul minəl-kafi (tədqiq: Əli Əkbər Qəffari). Tehran: Darul-kutubil-İslamiyyə, üçüncü çap, h. q. 1388.

5. Nişapuri, Hüseyn ibn Əli Xüzai. Təfsiri-Əbül-Fütuh Razi (Rəvzul-cinan və rəvhul-cənan fi təfsiril-Quran) (təshih: Məhəmməd Cəfər Yahəqqi və Məhəmməd Məhdi Nasih, Bünyade pejuheşhayi astani-qüdsi Rəzəvi. Məşhəd: h. ş. 1372.

6. Hindi, Əlauddin Əli Müttəqi. Kənzül-ümmal fi sünənil-əqvali vəl-əfal (təhqiq: Şeyx Bəkri Həyyani və

81

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Şeyx Səfvətus-səqa). Beyrut: Müəssisətur-risalə, 1989.

7. Razi, Məhəmməd Razi Fəxrəddin ibn Ziyaəddin Ömər. Təfsiri-Fəxr Razi (ət-Təfsirul-kəbir və məfatihul-ğəyb). Beyrut: Darul-fikr, üçüncü çap, 1985.

8. Rəzi, Seyid. Nəhcül-bəlağə. Qum: Müəssisətun-nəşril-İslami, h. q. 1417.

9. Hərrani, Həsən ibn Şöbə. Tuhəful-uqul ən Alir-Rəsul. Qum: Müəssisətun-nəşril-İslami, h. q. 1404.

10. Məclisi, Məhəmməd Bаqir. Bihаrul-ənvаr. Bеyrut: Müəssisətul-vəfа, ikinci çаp, 1983.

11. Sələmi Səmərqəndi, Əbün-Nəzr Məhəmməd ibn Məsud ibn Əyyaş. Təfsirul-Əyyaşi (təhqiq: Seyid Haşim Rəsuli Məhəllati). Tehran: əl-Məktəbətul-İslamiyyə, h. q. 1380.

12. Əbdül-Baqi, Məhəmməd Fuad. əl-Möcəmül-müfəhrəs li əlfazil-Quranil-Kərim. Qum: İsmailan, birinci çap, h. q. 1379.

13. İsmayılzadə, İlqar. İlahi sirlər (Qurani-Kərimin Azərbaycan dilində tərcüməsi və qısa təfsiri). Qum: Qurani-Kərim Elmi Araşdırmalar Mərkəzi, birinci çap, 2010.

14. İsmayılzadə, İlqar, «Əhli-beyt (ə) Quran və hədis baxımından», «Beynəlxalq İslam Elmləri Akademiyası», Qum, birinci çap, 2007.

15. Kəşşi, Məhəmməd ibn Ömər. Ricalul-Kəşşi. Məşhəd: Enteşarate Daneşgahe Məşhəd, h. ş. 1348.

16. Kuleyni, Əbu-Cəfər Məhəmməd ibn Yaqub. Üsuli-kafi. (tərcümə, ixtisar və şərh: İlqar İsmayılzadə). Bakı: Nurlar nəşriyyatı, 2013.

17. Qunduzi, Şeyx Süleyman. Yənabiul-məvəddət. Beyrut: Müəssisətul-Ələmi lil-mətbuat, 1997.

18. Nisai, Hafiz Əhməd ibn Şüəyb. Xəsaisu Əmiril-möminin Əliyyibni Əbi-Talib (təhqiq: Məhəmməd Kazim Mahmudi). Qum: Məcməu ehyais-siqafətil-İslamiyyə, birinci çap, h. q. 1419.

19. Nişapuri, Hafiz Əbu-Аbdullah Hakim. əl-Müstədrək ələs-Səhihəyn. Beyrut: Darul-mərifət, birinci çap, 1986.

20. Тirmizi, Əbu-İsa Məhəmməd ibn İsa. Sünəni-Tirmizi (təhqiq: İbrahim Ətvə İvəz və başqaları). Beyrut: Daru ehyait-turasil-ərəbi, tariхsiz.

21. Təbərani. əl-Möcəmül-kəbir. Beyrut: Daru ehyait-turasil-ərəbi, h. q. 1404.

82

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Ильгар ИсмаилзадеМЕСТО КОРАНА В ИСЛАМЕ

АННОТАЦИЯ

В статье речь идёт о месте и роли Корана в жизни мусульман. Отмечается, что священная книга Ислама является главным источником нравственно-этических норм и права мусульман.

На основе анализа мусульманских источников и мнений мусульманских богословов, автор приходит к заключению, что среди мусульманских источников именно Коран занимает важное место в сфере исламского просвещения и мусуль-манских наук. Остальные же источники могут считаться достоверными только в свете Священного Писания мусульман.

Ilgar IsmayilzadaTHE POSITION OF QURAN IN ISLAM

ABSTRACT

The article deals with the position and role of the Quran in the life of muslim. It is noted that the holy book of Islam is the primary source of moral and ethic norms and rights of muslim.

On the basis of the analysis of the muslim resources and opinions of the theologians, the author comes to the conclusion that among muslim sources, Quran is of the most important in the field of Islamic awareness and Islamic sciences. The other sources are considered reliable only in the light of the holy scriptures of muslims.

83

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ŞEYX TUSİNİN “ƏT-TİBYAN” VƏ “ƏL-İSTİBSAR” KİTABLARI BARƏDƏ

Nuru İMANOV,AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adınaƏlyazmalar İnstitutunun doktorantı

AÇAR SÖZLƏR: Şeyx Tusi,“Ət-Tibyan”,“Əl-İstibsar”.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: Шейх Туси, “Ать-Тибйан”, “Аль-Истибсар”.KEY WORDS: Sheikh Tusi, “At-Tibyan”, “Al-Istibsar”.

Şeyx Tusi kimi tanınan məşhur fəqih, təfsir, kəlam və hədis alimi Əbu Cəfər Məhəmməd ibn əl-Həsənul-Tusi hicri 385-ci ilin ramazan ayında (995-ci il) İranın Tus şəhərində kasıb ailədə dünyaya göz açmışdır. 1018-ci ilədək bu şəhərdə yaşayan Şeyx Tusi 23 yaşında təhsilini davam etdirmək üçün dövrünün elm mərkəzi olan Bağdada köçmüş, burada Şeyx Müfid və Seyid Mürtəza kimi alimlərin yanında elmini artırmışdır [1, c. 1, s. 3]. Gənc ikən ictihad dərəcəsinə çatan Şeyx Tusi 30 yaşında ustadı Şeyx Müfidin tövsiyəsi ilə özünün məşhur “Əhkamül-Təzhib” əsərini qələmə almışdır. Bu kitab onun gənc yaşda ictihad dərəcəsinə çatdığının ən böyük dəlilidir. Şeyx Tusi Seyid Mürtəzanın vəfatından sonra şiə məktəbinin öndəri olmuşdur. Həmin dövrdə müxtəlif bölgələrdən İslam alimləri və mühəddisləri dərslərdə iştirak etmək üçün Şeyxin yanına toplaşmışdı.

ARAşDIRMA

84

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

1054-1058-ci illərdə Səlcuq Sultanı Toğrul bəy tərəfindən Bağdadda təşkil olunan hücumlarda şiə məhəllələri yağmalanmış və bəzi kitabxanalar məhv edilmişdir. Həmin dövrdə Şeyx Tusinin də yazdığı əsərlər, o cümlədən kitabxanası bir neçə dəfə şəhər meydanına daşınaraq yandırılmışdır. Bu səbəbdən Şeyx Tusi 1056-cı ildə Nəcəf şəhərinə köçmüşdür. Həmin dövrdə Nəcəfdə cahillik, təəssübkeşlik, qorxu, vəhşət hakim olsa da, bura İraqın digər şəhərlərinə nisbətən daha təhlükəsiz idi. Şeyx Tusi Nəcəfdə məskunlaşdıqdan qısa müddət sonra şəhərdə yeni elm mərkəzi qurmuşdur. Həmin mərkəz günümüzədək fəaliyyətini davam etdirməkdədir. O, İshaq ibn Babaveyh əl-Qummi, Əbu əs-Salah əl-Hələbi, Əbu Bəkr Əhməd ibn Hüseyn ibn Xuzayi ən-Nişaburi, Əbu İbrahim Cəfər ibn Əli ibn Cəfər əl-Hüseyni, Əbu Əli Həsən ibn Şeyxu-t-Taifə Məhəmməd ibn əl-Həsən ət-Tusi və Əli ibn Əbdu-s-Səməd ət-Təmimi əs-Səbzəvari kimi təxminən üç yüz alim yetişdirmişdir.

Tanınmış İslam alimi 1068-ci ildə Nəcəfdə vəfat etmiş və yaşadığı evdə dəfn olunmuşdur. Hazırda həmin ev “Şeyx Tusi məscidi” adlanır [2, s. 130].

Şeyx Tusi İslam elmləri sahəsində müxtəlif kitablar qələmə almışdır. Biz məqalədə onlardan ikisi - “ət-Tibyan fi təfsiril-Quran” və “əl-İstibsar” barədə bəhs edəcəyik.

1) Təfsirə dair “ət-Tibyan fi təfsiril-Quran” əsəri 10 cilddən ibarətdir. Müfəssir öncə hər surənin adına, məkki və ya mədəni olduğuna işarə etmiş, daha sonra qiraət ixtilaflarını, sözlərin lüğəvi mənalarını, ayələrdəki qrammatik məsələləri araşdırmış və nəhayət, ayələri şərh və təfsir etmişdir. Müəllif əsərdə rəvayətləri nəql etməklə yanaşı, müxtəlif elmlərə diqqət yetirməklə özündən əvvəlkilərin və müasirlərinin görüşlərini dəyərləndirmişdir. Bu baxımdan əsər Quran təfsiri ilə bağlı müxtəlif elmləri, o cümlədən sərf, nəhv, hədis, kəlam və tarix kimi elmləri ehtiva edir. Ondan öncə şiə təfsirçiləri yalnız səhabə, yaxud imamlardan rəvayətlər nəql etməklə və ya lüğətlə bağlı bəzi məsələlərə işarə etməklə kifayətlənirdilər. Nümunə kimi Fırat Kafinin, Əyyaşinin, Əli ibn İbrahim Qumminin təfsirlərini göstərmək olar. Əhli-sünnə təfsirçiləri arasında da yalnız Təbəri başqalarının görüşlərini nəql etməklə yanaşı, onların tənqidinə və daha səhih rəvayətlərin seçiminə çalışmışdır.

Şeyx Tusi əsəri qələmə alarkən ustadları olan Şeyx Müfidin, Seyid Mürtəzanın və başqalarının yaradıcılığından faydalanmış, dəfələrlə onların adını çəkmişdir. Müəllif təfsirin ön sözündə zamanına qədər heç bir şiə aliminin Quranı tam təfsir etmədiyini göstərir. “Ət-Tibyan” təfsirinin əvvəlində Ayətullah Ağa Bozorg ət-Tehrani müəllifin əsərlərini əlifba sırası ilə sıralamış və 47 əsəri barədə qısa məlumat vermişdir. “Ət-Tibyan” özündən sonrakı müfəssirlərə qaynaq olmuş ilk təfsirlərdəndir. Əbu Əli ət-Təbərsi əsər haqqında demişdir: “O, Haqq nurunun iqtibas edildiyi, həqiqətin ətrinin zahir olduğu bir kitabdır...” [1, c. 1, s. 19].

Şeyx Tusi təfsirin yazılış səbəbini belə açıqlayır: “... Köhnə və yeni dostlarımızın heç birinin Quranı tam təfsir və onun məna elmlərini ehtiva edən bir kitab üzərində

85

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

işləmədiyini gördüyüm üçün belə bir əsəri ərsəyə gətirməyi vacib bildim. Bəziləri öz rəvayətlərini, nəqllərini və hədis kitablarında tapdıqlarını toplamağa çalışmışlar... Bunlardan heç birisi topladıqlarını mükəmməl hala gətirməyə və ehtiyac duyulan təfsiri yazmağa cəhd göstərməmişdir. Quranın təfsirinə cəhd edən ümmətin alimlərini iki qrup olaraq gördüm. Biri Təbəri və bənzərləri kimi Quranın tam mənalarını və bütün sahələri ilə bağlı söylənənləri toplamağa çalışan böyük təfsir sahibləri, digəri isə ancaq qərib kəlmələri və ləfzlərin mənalarını zikr edən qısa təfsir sahibləridir. Orta yolu tutanlar isə anladıqlarını yazıb, anlamadıqlarını tərk etmişlər, əz-Zəccac, əl-Fərra və bu ikisinə bənzər dilçi alimlər bütün gücünü qrammatika ilə əlaqədar mövzulara sərf etdilər.

Mufəddəl ibn Sələmə və digərləri isə linqvistika və ləfzlərin ayrılmasından çox danışdılar. Əbu Əli əl-Cübbai kimi mütəkəllimlər himmətlərini kəlami mənalara sərf etdilər...” [1, c. 1, s. 22].

Şeyx Tusi əsərinin yazılış qayəsini bu cür ifadə etdikdən sonra iki fəsil açır. Birinci fəsildə Quran təfsirinə başlamazdan öncə bilinməsi vacib olan əsasları araşdırmışdır. İkinci fəsildə Quranın adlarının, surə və ayələrinin mənalarını izah etmişdir.

Təfsirdə Amr ibn Ubeyd, Vasil ibn Ata, Əbu Əli əl-Cübbai, ər-Rummani, əl-Bəlxi kimi Mötəzilə müəlliflərinin görüşlərinə tez-tez rast gəlinir. Şeyx Tusi əsərdə Təbərinin fikirlərindən yararlanmasına baxmayaraq, bir çox məsələdə onu tənqid etmişdir. Məsələn, “Bəqərə” surəsinin 114-cü ayəsini təfsir edərkən məscidləri xaraba qoyan zalımların ərəb müşrikləri olduğu fikri irəli sürülsə də, Təbərinin bu şəxsləri Qureyş müşrikləri olaraq görməsini zəif sayır və onun görüşünü mənimsəmədiyini ifadə edir [1, c. 1, s. 125].

Şeyx Tusinin “ət-Tibyan” təfsirində toxunduğu məsələlərdən biri də Qurani-Kərimin təhrifi iddiası olmuşdur. O bu iddia ilə bağlı fikrini belə ifadə etmişdir: “Bil ki, Quran Nəbinin (s) doğruluğuna böyük bir dəlildir, hətta ən böyük və ən məşhur möcüzədir. Quranın artıqlığı və nöqsanı haqqında danışmaq ona (Qurana) yaraşmaz...

Rəvayətlərimiz onun oxunmasını, onda olana bərk sarılmağı və mövzulara aid ixtilaflı xəbərləri ona (Qurana) ərz etməyi üstün tutur. Nəbidən (s) rəvayət olunmuş bu xəbəri heç kimsə rədd edə bilməz. Peyğəmbər buyurmuşdur: Mən sizə bərk sarıldığınız təqdirdə sapmayacağınız iki ağır əmanət buraxıram: biri Allahın Kitabı, digəri isə nəslim Əhli-beytdir. Bu ikisi Kövsər hovuzunun başında mənə dönüncəyə qədər bir-birindən ayrılmazlar. Bu hədis Quranın hər əsrdə mövcud olduğunun dəlilidir. Çünki onun (Rəsulullahın) gücümüz çatmayacağı bir şeyə bərk sarılmağı əmr etməsi mümkün deyil. Necə ki, Əhli-beyt və onun sözünə tabe olunmasının vacib olduğu alimlər hər vaxt olmuşdur. Quran səhihliyinə dair icma edilən kitab olaraq aramızda olduqca onun təfsiri, mənaları ilə məşğul olmağımız və ondan başqasını tərk etməyimiz lazımdır...”

V əsrdən etibarən şiə alimlər tərəfindən yazılmış təfsirlərdə qiraət məsələlərinə də toxunulmuşdur. Belə ki, Şeyx Tusinin “Əshabımız qarilər arasında məşhur bir qiraətin

86

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

caiz və hər hansı şəxsin üstün tutduğu bir qiraəti seçməkdə sərbəst olduğu barədə icma etmişdir” fikri də qiraətə münasibətdə tolerantlığın göstərici kimi xarakterizə edilə bilər [1, c. 1, s. 23].

Təfsirin əlyazmaları Misirdə əl-Əzhər məscidinin kitabxanası, Sultan Məhəmməd Fəttah kitabxanası, İstanbuldakı Sultan Əbdülhəmid Xan kitabxanası, Tehrandakı Hacı Hüseyn Malek kitabxanası, Zəncanda Şeyx İslam kitabxanasında qorunur.

Əsər 1945-ci ildə iki cild şəklində Əli ibn Şirazinin düzəlişləri ilə Tehranda, 1965-ci ildə isə Ağa Bozorg Tehraninin təqdimatı və Əhməd Həbib Qasir əl-Amilinin təhqiqi ilə 1957-ci ildə Nəcəfdə çap olunmuşdur [3].

2) “əl-İstibsar fi ma ixtələfə min əl-əxbar” Şeyx Tusinin ikinci hədis məcmusu və şiələrin dördüncü hədis qaynağıdır. Üç cilddən ibarət bu kitabın birinci və ikinci cildi ibadət mövzularını, üçüncü cildi isə fiqhi mövzuları əhatə edir. Müəllif 925 bab və 5511 hədisi ehtiva edən bu əsəri yazmasının məqsədini belə açıqlamışdır: “Təhzibul-Əhkam” olaraq tanınan, haram və halala aid hədisləri ehtiva edən kitabımızı oxuyan əshabın bu kitabın kamil olduğunu, ancaq müxtəsər bir əsərin də faydalı olacağını bildirməsinə görə...” [4, c. 1, s. 14].

“Kutubu-Ərbəə” adlandırılan dörd mötəbər hədis kitabından biri olan “əl-İstibsar” əsərində Şeyx Tusi ixtilaflı hədisləri bir araya gətirib cəmləşdirməyin misilsiz iş olduğunu qeyd edir. Şeyx rəvayətləri mütəvatir və qeyri-mütəvatir olmaqla iki qismə böldükdən sonra qeyri-mütəvatirləri də iki yerə ayırmışdır: a) Qərinə ehtiva edən hədislər; mütəvatir rəvayətlər qədər faydalı hesab olunur. Daha sonra bəzi qərinələrə işarə etmişdir; b) Əhəd olub qərinə ehtiva etməyən hədislər; şeyxə görə bu hədislərə zidd hədis olmadığı təqdirdə onlara tabe olmaq mümkündür, lakin zidd hədis olarsa, təadul və təracih qaydalarına görə əməl edilməlidir [4, c. 1, s. 25].

O, “əl-İstibsar”da sonuncu ravi xaric, digər sənədləri silərək müşəyyixədən bəyan etmişdir. Bu baxımdan “Təhzib” və “əl-İstibsar” arasında ortaq cəhətlər aşağıdakılardır:

a) Şeyx Müfidin “əl-Muqniə” əsərinin əsas götürülməsi;

b) Sənədlərin silinərək müşəyyixəyə aid edilməsi;

c) Rəvayətlər arasında ziddiyyətin aradan qaldırılmağa çalışılması və birləşdirilməsi cəhdləri.

“Əl-İstibsar” və “Təhzib” arasındakı fərqə gəlincə, Tusi “Təhzib”də Şeyx Müfidin görüşünə əsasən, səhih rəvayətləri zikr etmiş və ardınca zidd rəvayətləri qeyd edərək bunları birləşdirməyə çalışmışdır. Halbuki “İstibsar”da “əl-Muqniə”dəki ibarələri nəql

87

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

etməyi vacib bilməmiş və rəvayətlərdən ancaq bir neçəsinə işarə etmiş və ixtilafları aradan qaldırmağa çalışmışdır.

Bozorg ət-Tehraniyə görə, “əl-İstibsar”ın əski nüsxələri Nəcəfdə yerləşən “Seyyid Hadi Kaşiful-Ğita” kitabxanasında və Qumdakı “Ayətullah Nəcəfi Məraşi” kitabxanasında mövcuddur. Şeyx Əbdurrza Tufeylinin “Cəlaəl Əbsar fi Şərhi İstibsar” adlı əsəri isə “əl-İstibsar”ın şərhidir.

“Seyyid Hadi Kaşiful-Ğita” kitabxanasındakı nüsxə Cəfər ibn Əli Məşhədinin xətti ilə Şeyx Tusinin öz əlyazmasından köçürülmədir və hicri 573-cü ildə yazılmışdır. Digər nüsxə VIII əsrdə qələmə alınmışdır [5].

Beləliklə, Şeyx Tusiyə qədər şiə məzhəbində tam mənada dirayət təfsiri mövcud olmamışdır. Bu baxımdan Şeyx Tusi bu təfsiri qələmə almaqla ilkə imza atmışdır. “Ət-Tibyan” təfsiri hazırda yazılan təfsirlərin əsas qaynaqlarından biridir. Onun “əl-İstibsar” adlı qiymətli hədis məcmusu isə “Kutubu-Ərbəə”yə daxil olduğu üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu səbəbdən qeyd olunan hər iki qiymətli əsərin ilahiyyatçı alimlərimiz tərəfindən araşdırılmasına ehtiyac vardır.

ƏDƏBİYYAT

1. Şeyx Tusi. Ət-Tibyan fi təfsiril-Quran. Beyrut: Müəssəsətu Dərul-Kitəb, h. 1409.

2. Wahid Akhtar. An Introduction to Imamiyyah Scholars: Shaykh al-Ta’ifah al-Tusi: Life and Works, Al-Tawhid, vol. IV, № 2. Tehran: 1987, p. 126-167.

3. http://en.wikipedia.org/wiki/Shaykh_Tusi

4. Şeyx Tusi. Əl-İstibsar, 3 cilddə. Tehran: h. 1390.

5. http://www.wikifeqh.ir

88

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


ARAşDIRMA

Нуру ИмановO КНИГАХ ШЕЙХА ТУСИ “АТ-ТИБЙАН” И “АЛЬ-ИСТИБСАР”

АННОТАЦИЯ

В статье речь идёт о таких богословских трактатах известного мусульман-ского учёного Шейха Туси как «ат-Тибйан» и «аль-Истибсар». Автор даёт краткую информацию об этих книгах. Также, в статье затрагиваются интересные факты из жизни Шейха Туси.

Nuru ImanovABOUT THE BOOKS OF “AT-TIBYAN” AND “AL-ISTIBSAR”

BY SHEIKH TUSI

ABSTRACT

The article is about theological treatise, “At-Tibyan” and “Al-Istibsar”, by well-known Muslim scholar Sheikh Tusi. The article also deals with interesting facts about the life of Sheikh Tusi.

89

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

I ŞAH TƏHMASİBİN HƏRBİ STRATEGİYASINDA GERİYƏ ÇƏKİLMƏ ÜSULU

(STRATEJİ GERİLƏMƏ)

Samir MƏMMƏDOV,AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq

İnstitutunun dissertantı

AÇAR SÖZLƏR: orta əsrlərdə hərbi strategiya, müsəlman hərb sənəti, hərbi hüquq, İslamda hərbi müddəalar, I şah Təhmasibin hərbi strategiyası, “əl-karr və-l-farr” taktiki üsulu.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: военная стратегия в средние века, мусульманское военное искусство, военное право, военные положения в исламе, военная стратегия шаха Тахмасиба I, тактический прием «аль-карр ва–ль-фарр».KEY WORDS: military strategy in the Middle Ages, the Muslim martial art, martial law, the military arranged in İslam, military strategy Shah Tahmasib I, tactic “al-carr Island-eh-farr”.

XXI əsrdə süni şəkildə formalaşdırılmış yanaşmaların doğurduğu ciddi və təhlükəli problemlərin, ilk növbədə, müsəlmanlar üçün dəhşətli faciəyə çevrilmiş və İslam şüarları altında təşkil olunmuş hərbi münaqişələrin meydana çıxması İslamda hərb sənətinin, onun əsl mahiyyətinin və yüksək insani dəyərlərinin elmi araşdırılması məsələsini ön plana çıxarmışdır.

İslam dini ilə bağlı dəyərlər Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlər sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir. Mədəniyyətimizin tarixi keçmişi və bu günü həmin dəyərlərlə bilavasitə bağlıdır. 16-17 aprel 2015-ci il tarixində Bakıda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi və Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin birgə təşkilatçılığı ilə keçirilmiş “İslam maarifçiliyi və müasir dövr” mövzusunda keçirilmiş Beynəlxalq konfransda qeyd edilmişdir ki, “Bu dəyərlərin qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi Azərbaycanda dövlət siyasətinin mühüm prioritetlərindəndir” [1, s. 7; 2, s. 2]. Azərbaycan xalqının hərb tarixi ilə sıx bağlı olan müsəlman hərb sənəti də bu dəyərlərlə vəhdət təşkil edir. Odur ki, tarixi keçmişimizdə tətbiq edilən müsəlman hərb sənətinin hərbi-tarixi, hərbi-hüquqi və dini mahiyyətinin elmi cəhətdən hərtərəfli araşdırılması İslam maarifçiliyi yolunda xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu baxımdan Azərbaycanda orta əsrlərdə mövcud olmuş dövlətlərdə

90

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

müsəlman hərb sənətinin tətbiqinin öyrənilməsi bu işdə çox önəmlidir. Belə dövlətlərdən ilk olaraq möhtəşəm Azərbaycan Səfəvilər dövlətini xatırlamaq lazımdır. Azərbaycan Səfəvilər dövləti XVI əsrin əvvəllərində Azərbaycan və qonşu regionlarda yaşayan türkdilli, sonradan qızılbaşlar adlanmış tayfaların hərbi-dini hərəkatı nəticəsində, dini şüarlar altında yaranmışdır. Qızılbaş tayfaları ardıcıl və məqsədyönlü hərbi yürüşləri ilə qısa müddətdə Azərbaycanın və İranın böyük hissəsini tutmuş, hərəkatın dini lideri İsmayıl Səfəvi yeni dövlətin başçısı kimi özünü 1501-ci ildə Təbrizdə şah elan etmişdir. Şah Səfəvi dövlətində “Səfəviyyə” dərviş ordeninin irsi şeyxi hesab edilirdi [3, s. 45].

Səfəvilər dövlətinin hərbi strategiyası ilkin dövrlərdə açıq-aşkar hücum xarakterli olmuş, hərbi rəqiblərə endirilən zərbələr operativliyi və qətiyyəti ilə səciyyələnmişdir, baş vermiş bir sıra vuruşmalarda Səfəvi qoşunları sayca çox olan düşmən qüvvələrini darmadağın edib məğlubiyyətə uğratmışlar. Məsələn, 1500-cü ildə Gülüstan qalası yaxınlığında Şirvan ordusunu məğlub etdikdən sonra, 1501-ci ildə Şərur düzündə İlyas bəy Əlvəndin başçılıq etdiyi 30 minlik Ağqoyunlu qoşununa qarşı təxminən 7 min qızılbaş döyüşçüsü vuruşmuş və Ağqoyunlular üzərində qələbə qazanmışlar. 1503-cü ildə Həmədan yaxınlığında Ağqoyunlu Muradın 70 minlik qoşununa qarşı 12 minlik qızılbaş döyüşçüsü vuruşmuş və yenə də Ağqoyunlu ordusunu məğlub etmiş, sayca az olan qızılbaş qoşun hissələri düşmən üzərində bir çox başqa qələbələr çalmış və fəthlər etmişlər [4, s. 40-46].

Lakin 1514-cü ildə Osmanlı qoşunlarının işğalı ilə əlaqədar Səfəvi ordusunun hərbi strategiyası dəyişdi. I Şah İsmayıl qarşı tərəfin sayını, hazırlığını, odlu silahla kifayət qədər təchiz olunmasını nəzərə alaraq açıq döyüşə girməkdən ehtiyat edirdi. Odur ki, “kiçik müharibə” strategiyasına başladı. Belə ki, Səfəvi ordusu geriyə çəkilərək, düşmənin ölkə daxilinə hərəkətini çətinləşdirmək məqsədilə yollar dağıdılır, ərzaq və yem ehtiyatları məhv edilir, su mənbələri yararsız hala salınır, əhali isə başqa yerlərə köçürülürdü [5, s. 115; 6, s. 193]. Lakin bu hərbi strategiyaya tam riayət olunmadı, strateji səhvə yol verilərək 23 avqust 1514-cü ildə Maku şəhəri yaxınlığındakı Çaldıran düzündə iki ordu arasında döyüş baş verdi. Bu vuruşmada Səfəvi ordusu ağır məğlubiyyətə uğradı, bundan sonra Səfəvilər Osmanlı ordusu ilə bu cür irimiqyaslı döyüşlər aparmadı. I Şah Təhmasib (1514 – 1576) dövlət başına gələndən sonra güclü və sayca çox olan Osmanlı qoşunları ilə irimiqyaslı strateji döyüşə girməkdən ehtiyat edirdi və əvvəlki təcrübəni nəzərə alırdı. Tanınmış alim O.Əfəndiyev öz əsərində şahın silahdaşlarından birinə verdiyi cavabı qeyd edir: “Mən atamın qaydası ilə hərəkət etməyəcəyəm. Bu düşmən çox güclüdür. Mən onunla qarşı-qarşıya durmayacağam, lakin Həsən padşah (Ağqoyunlu hökmdarı Həsən bəy Bayanduri - S.H.) Sultan Əbu Səidə qarşı necə hərəkət etmişdisə, o cür onun ətrafında dövrə vurub, onun adamlarının qoşundan kənara çıxmasına, sonra isə ora qayıtmasına yol vermədən hərəkət edəcəyəm”. [4, s. 84-85]. Qeyd edilməlidir ki, Şah Təhmasib Ağqoyunlu hökmdarı Həsən bəy Bayandurinin 1468-ci ilin payızında Azərbaycana soxulmuş teymuri Əbu Səidin qoşununa qarşı aparılan blokada əməliyyatını nəzərdə tuturdu. Ağqoyunlu hökmdarı böyük qüvvə ilə Muğanda yerləşmiş düşmənlə açıq döyüşə girmədi və onlar dayandıqları yerdə mühasirəyə düşərək tamamilə buxovlandılar. Bir müddət sonra Əbu

91

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Səidin qoşununda aclıq başlandı, əsgərlərin vəziyyətləri gündən-günə pisləşdi, nizam-intizam tədricən pozuldu və ordu dağılmağa başladı. Nəticə etibarilə əsgərlər qaçmağa üz qoydular, Əbu Səid isə əsir alındı [7, s. 81-82].

Osmanlı sultanı Süleyman Qanuni (1520-1566) I Şah Təhmasibə məktubla müraciət edərək açıq döyüşə dəvət etsə də, o, buna razı olmadı. Səfəvi hökmdarı Osmanlı sultanına məktubunda belə cavab verdi: “Bütün varlılardan yüksək olan şəni uca böyük Allah Quranda buyurur ki, kafirlərlə cihad və ğəzada özünüzü ölümə verməyin: “...Öz əlinizlə özünüzü təhlükəyə atmayın...” Bir halda ki, Allah bizə kafirlərlə müharibədə belə, təhlükəyə düşməyi qadağan edir, mən iki müsəlman ordusu arasında müharibəyə necə fətva verim və sayca on adam bərabərində bir adam olmayan ordumu döyüşə apararaq bu müsəlmanları təhlükəyə necə salım..? Bir də adı böyük olan Allah buyurmuşdur ki, bir müsəlman iki kafirlə vuruşmasın. Bəs biz, təxmini hesabla, bir nəfərimizin müqabilində 10 nəfərdən artıq qüvvə olduğu halda nə edək?! Şəni uca olan böyük Allahın əmrinin əksinə hərəkət etmək özünü bilə-bilə oda vurmaqdır. Ancaq divanə və məst adamlar sərfəsiz müharibəyə əl atar, ağılsızlıq və cəhalət qüruruna qapılaraq özlərini ölüm və fəlakət uçurumuna salarlar” [8, s. 35]. Şahın Osmanlı sultanına cavabından görünür ki, o, müharibənin hərbi strategiyasını seçərkən dini müddəalara müraciət edir, ordu və dövlət üçün hərbi baxımdan təhlükəli tədbirlərə əl atmırdı.

Eyni zamanda, ölkəyə soxulmuş orduya qarşı mübarizənin labüdlüyünü nəzərə alan Şah Təhmasib başqa hərbi strategiyaya üstünlük verdi. Yeni strategiyanın mahiyyəti yenə də onun “Təzkirə”sində açıqlanmışdır. Şah Təhmasib ulu dədə-babalardan hərbi miras kimi gəlib çatmış və hələ bizim eradan əvvəl qədim türklər, skiflər tərəfindən məharətlə tətbiq edilmiş hərbi strategiyaya əl atdı. Yuxarıda göstərildiyi kimi, Osmanlılara qarşı bu strategiyanı onun atası Şah İsmayıl Xətai başlamış, ondan da əvvəl Ağqoyunlu hökmdarı Həsən bəy Bayanduri teymurilərə qarşı tətbiq etmişdi. Bu hərbi strategiyanı qədim yunan və Roma müəllifləri “kiçik müharibə” adlandırmışlar. “Kiçik müharibə”nin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, skiflər işğal niyyəti ilə ölkəyə soxulmuş daha qüvvətli və sayca çox olan düşmənlə irimiqyaslı döyüşə girmirdilər. Onlar əvvəlcədən düşünülmüş şəkildə geriyə çəkilir, düşmən bu yolla aldadılaraq ölkənin daxilinə cəlb edilirdi. Sonra isə ardı-arası kəsilməyən, qəfil hücum və basqınlara, pusqulara məruz qalır, belə kiçik miqyaslı döyüşlərdə tamamilə üzülüb əldən düşür və itkilər verərək tədricən zəifləyirdi. Arasıkəsilməz kiçik döyüşlərdə sayı getdikcə azalan düşmən tədricən ruhdan düşüb döyüş qabiliyyətini də itirirdi. Skiflərin bu tipli kiçik döyüşlərdə hərbi taktikası düşmənin canlı qüvvəsinə tutarlı zərbələr endirib, qəflətən gəldikləri kimi, bir anda döyüş meydanını tərk etməkdən ibarət idi və onlar bu taktikanı əsrlər boyu məharətlə tətbiq edirdilər. Skiflərin bu hərbi strategiyasının bir mühüm xüsusiyyəti var idi. Belə ki, düşmənin keçə biləcəyi bütün yolları bağlanılır, ərzaq və yem ehtiyatları məhv edilir, düşmən ordusunun at və mal-qarası qaçırılır, tarlalar, düzənliklər yandırılır, su quyuları basdırılır və ya zəhər tökülürdü. Bu tədbirlər nəticəsində xeyli zəifləmiş düşmən böyük itkilər verib geriyə çəkilməyə məcbur edilir, skiflər isə düşmənin qalan hissəsini qırıb axırına çıxırdılar [9, s. 138-146]. Qədim yunan tarixçisi Herodot (e.ə. 490/480-424) skiflərin döyüş strategiyası

92

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

haqqında belə yazırdı: “Tanıdığımız xalqlar sırasında yalnız skiflər başqa xalqlardan daha müdrik bir şey icad etmişlər. Onların bu mühüm kəşfi ondan ibarətdir ki, üzərinə hücum edən düşmənə xilas olmaq imkanı verilmir və əgər özləri bunu istəmirlərsə, onları heç kim yaxalaya bilmir. Çünki nə şəhər, nə də möhkəmləndirilmiş qalaları varsa, hər kəs öz evini özü ilə daşıyırsa, hamısı at üstündə mahir oxatandırsa, əkinçiliklə deyil, heyvandarlıqla məşğul olurlarsa, bunlar necə yenilməz və basılmaz olmasınlar?” [9, s. 119]. Tarixdən məlum olduğu kimi, belə hərbi strategiyanı tətbiq etmiş skiflər fars qoşunları üzərində faktiki qələbə qazanmış və farslar skif torpaqlarından qaçmağa məcbur olmuşlar.

Şah I Təhmasib məhz bu hərbi strategiyanı tətbiq etmiş və Osmanlı ordusu bütün gücünə, silahına və sayına baxmayaraq, Səfəvi qoşunları üzərində qələbə qazana bilməmişdir. O, yuxarıda sadalanan “kiçik müharibə”nin bütün istiqamətlərini ustalıqla həyata keçirmiş və bu barədə özünün “Təzkirə”sində ətraflı yazmışdır. Məsələn, “kiçik müharibə”nin mühüm əsaslarından biri olan maddi təminat məsələsi Şah Təhmasib tərəfindən birbaşa nəzərə alınır və hərbi strategiya bu amilin də üzərində qurulurdu. Belə ki, ətraflı kəşfiyyat məlumatlarına əsaslanan I Təhmasib dərin təhlil və hesablamalardan sonra Osmanlıların ərzaq və yem ehtiyatları haqqında yazırdı: “...Səhih xəbər verənlərdən eşitmişəm və hesablamışam ki, Xandigarın (Osmanlı sultanı Süleyman Qanuni – S.M.) qulluqçularından başqa 300 min qoşunu vardır. Əgər hər birinin bir xidmətçisi, yük və minik heyvanı olsa, bunların sayı 600 min nəfər və minik heyvanı olar. Hər adam və minik heyvanına hər gün 2 mən (çəki vahidi) azuqə lazımdır. Bu da hər gün 15 min xərvar (1 xərvar – 300 kq) olar. Ehtimala görə, özləri ilə 500 min, ya 600 min dəvə yükü azuqə gətiriblər bu onlara bir aydan artıq bəs etməyəcəkdir. Biz bütün yerlərdə taxılı mal-qaraya yedirib yandırmışıq ki, onlarla üzbəüz müharibə etməyək. Belə bir vəziyyətdə onların halı necə olacaq?! Əgər bir ay irəli gəlsələr, qayıdanda nə çarə qılacaqlar və azuqəni haradan əldə edəcəklər?!” [8, s. 56].

Odlu silahla təchiz olunmuş və sayca çox olan Osmanlı qoşunları ilə böyük döyüşdə qalib gələ bilməyəcəyini başa düşən I Şah Təhmasib başqa hərbi üsullar da tətbiq etmişdir. Bunlardan qarşı tərəfdən zəbt edilmiş ərazilərə uzaq məsafəli basqınların təşkil edilməsi, bir neçə istiqamətdən endirilən və diqqəti yayındıran zərbələr, düşmən qüvvələrinin qaldığı yerlərdə (həm qala və istehkamlarda, həm də çöl şəraitində) buxovlanması, onlara pusqu qurulması, aldadılaraq əvvəlcədən hazırlanmış tələyə salınıb məhv edilməsi, düşmənin qoşun hissələrinə ardıcıl, müxtəlif istiqamətlərdən və qüvvəsi tədricən artan zərbələrin endirilməsi, döyüşlərdə qoşun qüvvələrinin eşelonlanması, strateji və taktiki kəşfiyyatın geniş istifadəsi, düşməni onun üçün coğrafi baxımdan əlverişsiz əraziyə çəkməklə döyüşməyə məcbur edilməsi və başqa-başqa üsullar böyük sərkərdə I Şah Təhmasibin hərbi strategiyasının ayrılmaz tərkib hissələri idi [10, s. 335]. Onun tətbiq etdiyi bəzi üsullar Osmanlı mənbələrində də təsdiqini tapır [9, s. 11-12, 15, 21, 25 və d.]. Qeyd olunmalıdır ki, bu üsullar təxminən 300 il sonra - 1812-ci ildə rus ordusu tərəfindən fransızlara qarşı aparılan müharibədə də tətbiq edilmişdir.

93

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Səfəvilərin geriyə çəkilmə hərbi strategiyasının dini-hüquqi əsasları İslam hüququnda öz əksini tapmış və müsəlman hərb sənətinin mühüm müddəalarından olmuşdur. Əlbəttə, müsəlman hərb nəzəriyyəçiləri qeyd etdikləri kimi, müsəlman ordusu düşmənlə qarşılaşan zaman qəhrəmancasına vuruşmalı, şücaət göstərməli, mətin, dözümlü olmalı, yenilməzlik və möhkəmlik nümayiş etdirməli, komandanlığın əmrlərinə müvafiq olaraq döyüşməlidir. İmam Əli (ə) döyüşdə qaçmaqdan çəkinilməsini tələb edirdi: “(Döyüş meydanından) qaçan şəxs bilməlidir ki, öz Rəbbini qəzəbləndirib və özünü məhv edib. Həqiqətən, fərarilik Allahla düşmənçiliyə, əbədi xarlığa, daimi rüsvayçılığa və həmin şəxsin həyatının korlanmasına səbəb olur. (Döyüşdən) qaçan şəxs öz ömrünü uzadan deyil, onunla ölməsi nəzərdə tutulmuş gün arasında fasilə yaranmayacaq və o, Rəbbini razı sala bilməz. Həqiqətən də, insanın bu xisləti gerçəkləşməmişdən qabaq ölməsi bu sifətə düşməsindən və onları qəbul etməsindən daha yaxşıdır” [11, s. 208]. Həzrət Əli (ə) döyüş və müharibə zamanı fürsəti əldən verməməyi və əlverişli şəraitdən, vaxtdan məharətlə istifadə olunmasını

tövsiyə edirdi [11, s. 166, 203, 206]. Lakin düşmən qüvvələri, məsələn, iki dəfədən artıq çoxluq təşkil etdikdə, hətta başqa taktiki məqsəd olmadan belə, şəriətin tələblərinə (İmam Şafei) görə, geriyə çəkilməyə icazə verilirdi, lakin bu, planlı şəkildə və müvafiq hərbi rəisin göstərişinə əsasən həyata keçirilməli idi. Belə qayda qoşunun lüzumsuz məhv edilməsinin qarşısının alınmasından irəli gəlirdi [12, s. 44, 52-53; 13, s. 139]. Düşmənə qarşı qəhrəmancasına vuruşmağın və zəruri hallarda geriyə çəkilməyin hüquqi əsasları barədə Qurani-Kərimdə belə buyurulmuşdur: “(Düşməni aldatmaq məqsədilə yalandan özünüzü qaçan kimi göstərib) təkrar döyüş üçün bir tərəfə çəkilən və ya (kömək məqsədilə müsəlmanlardan ibarət) başqa bir dəstəyə qoşulan istisna edilməklə, kim belə bir gündə düşmənə arxa çevirib qaçarsa, sözsüz ki, Allahın qəzəbinə uğramış olar. Onun məskəni Cəhənnəmdir. Ora nə pis dönüş yeridir” [14, Ənfal, 16].

94

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

İmam Əli (ə) geriyə çəkilməyin taktiki xüsusiyyətlərinə dair döyüşlərin birində buyurmuşdur: “Arxasınca hücum gələn fərarilik və ya sonrası həmlə olan geriləmə sizə ağır gəlməsin” [11, s. 206].

Geriyə çəkilmə döyüş üsulu IX-XVI əsrlərdə təkcə Səvəfi ordusunda deyil, başqa Azərbaycan ordularında da tətbiq edilirdi. Məsələn, Şirvanşahlar dövlətinin hərbi strategiyasına əsasən, düşmən hücum edərkən Şirvan qoşunu ya təcavüzün qarşısını alır, ya da düşmən qüvvəsi çox olduqda “strateji aldatma” kimi hərb üsulu tətbiq edirdi. Yəni ordu geriyə, dağlıq ərazilərdəki qalalara çəkilməklə düşmən ölkə daxilinə çəkilir və “dağ müharibəsi” üsulu tətbiq edilirdi.

Strateji geriyə çəkilməni orta əsr mənbələrində “əl-karr və-l-farr” adlanan taktiki hərb fəndindən fərqləndirmək lazımdır. Belə ki, “əl-karr və-l-farr” üsulu ildırım sürətli hücumdan sonra qəsdən geriyə çəkilməklə düşməni əvvəlcədən hazırlanmış tələyə, yəni pusqu qurulmuş yerə çəkib orada məhv etməkdən ibarət idi. Qeyd etmək lazımdır ki, “əl-karr və-l-farr” üsulu Azərbaycanda geniş tətbiq olunmuş hərbi hiylə növlərinə aid edilirdi. Məsələn, bu üsulu 944-cü ildə Bərdəni ələ keçirən ruslara qarşı Salarilər sülaləsindən olan Mərzuban ibn Məhəmməd tətbiq etmiş, nəticədə düşmən ciddi itkilər vermişdir [15, s. 115]. I Şah Təhmasibin qoşunları tərəfindən “kiçik müharibə” üzrə də bu və digər hərbi üsullar ustalıqla tətbiq edilmişdir [16, s. 26].

Təəssüf ki, məqalənin həcmi mövzu ilə bağlı I Şah İsmayılın və I Şah Təhmasibin müsəlman hərb sənətində mühüm olan geriyə çəkilmə hərbi strategiyası ilə əlaqədar bütün müddəaları təfsilatı ilə açıqlamağa imkan vermir. Lakin yazılanlardan da aydın olur ki, Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin ordularında böyük Azərbaycan sərkərdəsi I Şah Təhmasib tərəfindən tətbiq edilmiş hərb sənəti İslam dininin müddəalarına əsaslanmış, qanlı müharibə alovunda yoxlanılmış və onun doğruluğu sübuta yetirilmişdir. Gənc yaşlarından əlində qılınc dövlət və millət uğrunda vuruşmuş I Şah Təhmasibin Azərbaycan şahları və sərkərdələri sırasında xüsusi yeri var.

Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, müsəlman hərb sənətinin təyinatı insanların öldürülməsi, ölkələrin fəth edilməsi deyil, müsəlman dövlətinin təcavüzlərdən müdafiəsi, İslam dininin qorunması, müsəlmanların və ölkədəki digər din mənsublarının təhlükəsiz və firavan yaşamalarının təmin edilməsi olmuşdur.

ƏDƏBİYYAT1. “Azərbaycan” qəzeti, № 81 (6935), şənbə, 18 aprel 2015-ci il.

2. “Haqqın nuru”, № 14 (259), Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin həftəlik dini-ictimai qəzeti, cümə, 24-30 aprel 2015-ci il.

3. Məmmədova Ş. “Xülasət ət-təvarix” Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı: Elm, 1991, 120 s.

95

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

4. Əfəndiyev O. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Azərnəşr, 1993, 301 s.

5. Эфендиев О. Образование Азербайджанского государства Сефевидов. Баку: изд-во АН Азерб.ССР, 207 с.

6. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. Üçüncü cild. (XIII-XVIII əsrlər). Bakı: Elm, 1999, 584 s.

7. İbrahimov C. Qaraqoyunlu dövləti. Bakı: Azərnəşr, 1948, s. 83

8. Şah Təhmasibin təzkirəsi (fars dilindən tərcümə və müqəddimə: Ə.H.Rəhimov). Bakı: Azərnəşr, 1996, 128 s.

9. Историки Греции (Пер. с древнегреч. Сост. и предисл. Т.Миллер. Прим. М.Гаспарова и Т.Мил-лер). М.: Художественная литература, 1976, 430 с.

10. İmam Ebul-Hasan el-Maverdi. El-Ahkamus – Sultaniyye. İslamda Hilafet ve Devlet hukuku. Ankara: Bedir yayınevi, İstanbul, 1976, 292 s.

11. Ayətullah Məhəmməd Məhəmmədi Reyşəri. Həzrət Əli ibn Əbu Talib (ə)-in ensiklopediyası. Bakı: Nurlar, 2013, 600 s.

12. Maмедов С.Г. История военного искусства Азербайджана. Очерки (С древнейших времен до XVII века). Баку: Nafta-Press, 1997, 385 c.

13. İmam Muhammed. Siyer-i kebir. İslam devletler hukuku (Şerh: İmam Serahsi, çeviri: M.Said Şimşek, İbrahim Sarmış). Ankara: Dağıtım Pazarlama Ansiklopedik yayın, 1980, 328 s.

14. Qurani-Kərim (Ərəb dilindən tərcümə edənlər Z. Bünyadov və V. Məmmədəliyev). Bakı: Azərnəşr, 1991, 711 s.

15. Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т тарих (Пер. П. К. Жузе. Материалы по истории Азербайджана). Баку: АзФАН, 1940, 183 с.

16. Ибрахим Эфенди Печеви. История (Извлечения по истории Азербайджана и сопредельных стран и областей периода 1520-1640) (Пер. с турецкого З.М.Буниятова). Баку: Элм, 1988, 100 с.

96

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Самир МамедовОТСТУПЛЕНИЕ В ВОЕННОЙ

СТРАТЕГИИ ШАХА ТАХМАСИБА I(СТРАТЕГИЧЕСКОЕ ОТСТУПЛЕНИЕ)

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются вопросы применения метода стратегического от-ступления, которое применял шах Азербайджанского государства Сефевидов Тах-масиб I (1514 – 1576) во время войны с османами. Стратегическое отступление применялось ещё древними скифами до нашей эры в войне против войска персов. Автор обосновывает ту идею, что азербайджанский полководец руководствовался не только историческим опытом прошлого, но и исламскими положениями, регули-рующими применениe таких маневров.

Samir MammadovDEVIATION IN THE MILITARY STRATEGY

OF SHAH TAHMASIB(STRATEGIC RETREAT)

SUMMARY

The article studies the issues of the strategic retreat method which was implemented by ShahTahmasib during the war with Ottomans. The strategic retreat was applied by the ancient Scythians BC during the war against Persians. The author justifies the idea that Azerbaijani commander managed not only historical experiment but also Islamic positions regulating the appliance of such political moves.

97

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

PEYĞƏMBƏRLƏRİN HİCRƏT SƏBƏBLƏRİ

Şahlar ŞƏRİFOV,Bakı İslam Universitetinin müəllimi,

ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru

AÇAR SÖZLƏR: Allah, peyğəmbərlər, hicrət, qövmlər, din. КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: Аллах, пророки, переселение, племена, религия.KEY WORDS: Allah, prophets, hijrah, tribes, religion.

Uca Yaradanın göndərdiyi vəhy elçiləri tövhid mübarizəsinin necə çətin olduğunu yaşadıqları həyat tərzi ilə insanlara nümayiş etdirmişlər. Ən yaxın bildikləri insanlar tərəfindən təklənmək, inam, əqidə uğrunda çox şeyi arxada qoyaraq hicrət etmək bu mübarizənin ən çətin tərəflərindəndir. Çünki insan ən çətin anlarında, ilk növbədə, öz yaxınlarından dəstək gözləyir. Ancaq insanların hidayəti üçün vəzifələndirilmiş peyğəmbərlər baxımından bu, həmişə belə olmamışdır. Qövmlərini Allaha iman etməyə çağırdıqda onlara qarşı çıxanlar çox vaxt öz doğmaları olmuşdur. Kimisini atası tərk etmişdir bu yolda, kimisini həyat yoldaşı, kimisini oğlu. Lakin məqsəd Allahın dinini təbliğ etmək olduğundan, onlar öz yollarından, əqidələrindən dönməmişlər.

Həzrət Adəmdən (ə) Həzrət Məhəmmədədək (s) olan bütün peyğəmbərlər bu fədakarlığı göstərmişlər. Hicrət isə bu fədakarlıqların ən böyüyüdür. Çünki hicrət vətənini, mal-mülkünü geridə qoymaq kimi çətinlikləri də özü ilə gətirir. Vəhyin yayılması və ictimailəşməsi ancaq hicrətdən sonrakı rifah mühitində mümkün olduğu üçün bir çox peyğəmbər bu qapıdan keçmişdir.

Hicrət ilahi dinin güclü təməllər üzərində kök salıb, yayılması üçün edilən səfərdir. Həzrət Adəmin (ə) Cənnətdən Yer üzünə göndərilməsi də bu məqsədlə olduğu üçün ilk hicrət sayıla bilər.

Həzrət Nuh (ə) isə hicrəti ən məşəqqətli halı ilə yaşamışdır. Qövmünün Allaha iman etməsi üçün var gücü ilə çalışmasına baxmayaraq, ona inanmayanlardan biri elə öz oğlu olmuşdur. Həzrət Nuh (ə) Tufan hadisəsindən öncə böyük hazırlıqlarla yanaşı, xalqının sağ qalması üçün yorulmadan həqiqəti çatdırmağa davam etmişdir. Məhvə layiq olan qövmündən və oğlundan ayrılmaq vaxtı yetişdikdə, Allahın buyurduğu kimi, iman edənlərlə birgə gəmiyə minmiş və hicrətinə başlamış, Allah-Təala da gəmidəkiləri salamatlığa çıxararaq Yer üzünün xəlifələri etmişdi [1].

Əlbəttə, peyğəmbərlərin missiyaları bir idi: insanlara Allahın buyruqlarını çatdırmaq, Ona necə ibadət etməyi göstərmək, savab və cəza mənbələri barədə xəbər vermək: “...Biz, peyğəmbər göndərməmiş (heç bir ümmətə) əzab vermərik!” [2, İsra,

98

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

15]. Peyğəmbərlər yalnız dini təbliğ etməmiş, həm də onu açıqlamış, öyrətmiş, hətta bu yolda çətinliklərə qatlaşmış, onlara iman gətirməyənlər tərəfindən sıxışdırılmışlar. Odur ki, həm inananlara qarşı olan hücumlardan qorunmaq, həm də dinin başqa ərazilərə yayılaraq daha çox tərəfdar toplamaq baxımından hicrət qaçılmaz olmuşdur.

Həzrət Musadan (ə) öncəki toplumlar əsas etibarilə qəbilə quruluşuna malikdir. Burada əsasən qəbilə böyükləri hakim mövqeyə sahib olduqlarından fərdi düşüncə və qərarlar sərt reaksiya ilə qarşılanırdı. Bu səbəbdən peyğəmbərlər göndərildikləri ibtidai toplumlarda kollektiv olaraq rədd edilmişlər.

Həzrət Musanın (ə) hicrəti dönüş nöqtəsidir. Musa (ə) tövhid inancı işığında ordu quran və sosial idarəetməni bacaran ilk peyğəmbərdir. Mənbələrdə ondan sonra qövmü həlak edilən heç bir peyğəmbərə rast gəlinmir.

Həzrət Musanın (ə) hicrətinə keçməzdən öncə Qurani-Kərimdə adları çəkilən digər peyğəmbərlərin hicrəti ilə yaxından tanış olaq:

1. Həzrət İbrahimin hicrəti: Allah-Təala İbrahim peyğəmbəri (ə) “Hənif”, “Müslim”, “Həlim”, “Əvvah”, “Münib” və “Siddiq” kimi ləqəblərlə хatırlamış, ilahi nеmətlərə şükür еdən, Uca Yaradana tabе olan, sağlam ruha malik, ilahi əmrlərə mükəmməl şəkildə əməl еdən, Allahın mömin və saleh bəndəsi, хеyirхah kimi sifətlərlə tərif etmişdir. O, Allahın хəlili, dоstu məqamına yеtişmiş, еlm, hikmət, kitab və şəriət vеrilmiş ulul-əzm pеyğəmbərlərdən biridir. Allah-Təala nübuvvət məqamını оnun nəslində qоymuş, Öz hidayət еtmə mənsəbini оna vеrmiş, onu təklikdə vahid ümmət adlandırmış və Kəbəni оnun əli ilə tikdirərək bütün insanların qibləsi qərar vеrmişdir.

Həzrət İbrahimin (ə) qövmü bütlərə sitayiş edirdi. Atası Azər isə büt düzəldib satmaqla məşğul olurdu (İslam mənbələrinə görə, Azər İbrahimin (ə) əmisi olmuşdur. Lakin atasının vəfatından sonra onu himayə etdiyi üçün İbrahim (ə) hörmət əlaməti olaraq ona ata demişdir). Həzrət İbrahim (ə) hələ kiçik yaşlarından bütlərə qarşı çıxmış və onlara ibadəti doğru saymamışdır. Bir gün şəhərdə heç kimin olmadığı vaxt İbrahim (ə) bütlərin hamısını sındırıb, baltasını da ən böyük bütün çiynindən asır. Geri qayıdan şəhər sakinləri bu mənzərəni gördükdə dərhal ondan şübhələnirlər və “Bütlərimizi sən sındırdın?”, - deyə ondan soruşurlar. Həzrət İbrahim (ə) buyurur: “Bu böyük bütdən soruşun. Balta onda olduğu üçün və özündən başqasına ibadət edilməsin istəməməsi üçün sındıra bilər”. Şəhər əhli etiraz edir: “Sən çox yaxşı bilirsən ki, onlar danışmırlar”. Bu cavabı gözləyən İbrahim peyğəmbər (ə) dərhal söyləyir: “Elə isə tək olan Allahı buraxıb, nə sizə, nə də özünə heç bir faydası toxunmayan bütlərə ibadət etməyin”.

Daha sonra Nəmrudun qarşısına çıxarılan İbrahim (ə) ona da tutarlı cavablar vermişdir. Həzrət İbrahim (ə): “Mənim Rəbbim yaşadan və öldürəndir”, - söylədikdə Nəmrud: “Mən də yaşadır və öldürürəm”, - deyib, zindanda olan iki nəfərdən birini edam etdirmiş, digərini isə sərbəst buraxmışdır. Onun bu hərəkətinin qarşılığında Həzrət

99

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

İbrahim (ə) söyləmişdir: “Mənim Rəbbim günəşi Şərqdə çıxarıb Qərbdə batırır. Sən də onu Qərbdə çıxarıb Şərqdə batır”. Bu sözlər qarşısında aciz qalan Nəmrud cavab verə bilməmişdir.

Quran qissələrindən aydın olur ki, Həzrət İbrahim Nəmrudun zülmündən xilas edilmiş və bərəkətli torpaqlara, yəni Qüdsə hicrət etmək əmrini almışdır. O, xanımı Sara, qardaşı oğlu Lut və ona inanan bir qrup insanla birlikdə Nəmrudun təzyiqlərindən qurtulmaq üçün yurd-yuvasını tərk edərək cənuba doğru irəliləmişdir. Əgər Həzrət Musa (ə) və Həzrət Məhəmməd (s) yeni toplum qura biləcək, yeni mədəniyyət sisteminə təməl ola biləcək qədər mömin toplumla birgə hicrət etmişdisə, Həzrət İbrahim (ə) hicrət edərkən arxasında belə bir camaat yox idi.

2. Həzrət Lutun hicrəti: İbrahim peyğəmbərin (ə) qardaşı oğlu Həzrət Lut (ə) Sədum xalqına peyğəmbər göndərilmişdir.

Sədum xalqı yollarını azmış, qadınlardan imtina edərək kişilərdən zövq alırdılar. Artıq onlara Allah qatından əzab gəlməli idi.

Allah bu iş üçün iki mələk göndərdi. Elçilər əvvəlcə yaxınlıqda yaşayan Həzrət İbrahimə (ə) baş çəkdilər. Ona Sədum xalqını həlak etmək üçün göndərildiklərini bildirdilər. Həmçinin Həzrət İbrahimi (ə) növbəti il doğulacaq İshaq və onun oğlu Yaqubla müjdələdilər. İbrahim (ə) bu işə əngəl olmaq üçün çox yalvardı. Lakin Lut qövmü əfv edilmədi. Mələklər Lut qövmünün yaşadığı yerə gəlib, Həzrət Lutun (ə) qonağı oldular. Lut (ə) qövmünün onlara təcavüz edəcəyindən qorxurdu. Həqiqətən, qövmün azğınları qısa müddət ərzində evi mühasirəyə alıb, gələn müsafirlərin onlara verilməsini istədilər. Bu barədə Qurani-Kərimdə buyurulur: “(Mələklər) dedilər: “Ey Lut! Biz sənin Rəbbinin elçiləriyik. Onlar əsla sənə toxuna bilməzlər. Gecənin bir vaxtında ailənlə birlikdə çıx get. Heç kəs dönüb geri baxmasın. Təkcə övrətin istisnadır. Onlara toxunacaq əzab övrətinə də toxunacaqdır. Onların (ölüm) vaxtı səhərdir. Səhər yaxın deyilmi?” (Lut tayfasının məhvi barəsində) əmrimiz gəldiyi zaman o yurdun altını üstünə çevirdik və üzərinə odda bişmiş (bir-birinə bitişik) bərk daşlar yağdırdıq” [2, Hud, 81-82].

Ümmətsiz hicrətə məcbur olan nəbilər təkcə Həzrət İbrahim (ə) və Həzrət Lutdan (ə) ibarət deyil.

100

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

3. Həzrət Hudun hicrəti: Ad qövmünə peyğəmbər olaraq göndərilmiş Həzrət Hud (ə) onlara yalnız Allaha ibadət etmələrini, bütlərdən əl çəkmələrini, Allahdan başqa ilah olmadığını xəbər vermişdi. Ancaq qövmü onun sözlərini inkar edərək demişdi: “Biz sənin söylədiklərini qəbul edib, atalarımızın dinindən dönən deyilik. Əgər özünü peyğəmbər sayırsansa, onda bizə vəd etdiyin əzabı gətir”.

...Bütün tayfa quraqlıq üz vеrdiyindən yağış gözləyirdi. Bəziləri yazırlar ki, hətta tayfadan bir qrupu Məkkəyə Allahın Еvinin yanında yağış üçün dua еtməyə göndərmişdilər. Amma bilmirdilər ki, quraqlıq Allahın qəzəbi, оnların bütpərəstliyi, işlərində Ona şərik qоşmaları və haqqa dəvəti qəbul еtməmələrindən irəli gəlirdi. Bəli, qürur və təkəbbür bəzən insanları еlə bir bədbəxtçiliyə düçar еdir ki, Allahın göndərdiyi salеh bəndələrin sözlərini еşitmək istəmirlər. Tariхdə belə nümunələr çохdur.

Bir gün uzaqdan böyük qara buludun оnlara tərəf gəldiyini gördülər. Еlə güman еtdilər ki, bu, yağışın yağacağına işarədir və sеvincək qışqırdılar: “Bu bizə çохlu rəhmət, yağış gətirən buludlardır”. Amma bilmirdilər ki, bulud şəklinə düşüb оnlara tərəf gələn Allahın dəhşətli əzabıdır. Buna görə də Hud (ə) оnlara хatırladaraq dеdi: “Хеyr, bu, sizin səbirsizliklə gözlədiyiniz əzabdır. Bu, elə bir küləkdir ki, əzabı çох dərdlidir. Еlə bir küləkdir ki, qarşısına çıхanı məhv еdib aparacaq”.

Birdən külək əsməyə başladı. Bu küləyin xüsusiyyətləri barədə deyilir:

1. “Əqim küləyi”. Ərəb sözü оlub, sоnsuz qadına, ya nəsli artmayan kişiyə dеyilir. Küləyin belə adlandırılmasının səbəbi özü ilə şər və əzabdan başqa bir şеy gətirməməsi idi. Yəni еlə bir külək ki, nə ağacları tоzlandırır, nə havanı saflaşdırır, nə də hеyvanlara faydası var, hər şeyi qurudub məhv еdir. Nеcə ki, dünyanı vəsf еdəndə dеyirlər: “Əqim dünya”, yəni “hеç kəsə hеç nə vеrməyən dünya”.

2. “Sərsər küləyi”. Mənaları barədə müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Bir nеçə hədisdə sоyuq külək mənasında keçdiyi bildirilmişdir. Ancaq bəzi dilçilərə görə, şiddətli küləyə dеyilir [3, IX cild, səh. 189-190].

3. “Atiyə küləyi”. Yəni tüğyan və fəğan еdən külək. Rəvayətdə dеyilir ki, küləyin iхtiyarı оnu qоruyanların əlindən çıхdı və həddən artıq bərk əsməyə başladı. Onlar qоrхuya düşərək Allaha ərz еtdilər: “Biz günahsız bəndələrin də həlak оlmasından qоrхuruq”. Allah Cəbraildən yеrə еnərək, оnun artığını geri qaytarmasını istədi” [4, səh. 306].

Külək elə şiddətlə əsirdi ki, hətta qüvvətli, ucabоy insanları yеrindən qaldırıb о yan-bu yana atır, xurma ağaclarını kökündən qоparıb yеrə çırpırdı. Qabağına çıхan hər şеyi məhv еdir, çürümüş sümük kimi üyüdüb una döndərirdi.

Bu külək yеddi gеcə eyni şiddət və sоyuqluqla əsdi. Hamını cansız hеykəllərə döndərdi.

101

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Vəhb ibn Münəbbihdən nəql оlunur ki, ərəblərin “əyyamul-əcus” (qоca qarı günləri) adlandırdığı günlər həmən bu yеddi gеcə və səkkiz gündür. Belə ki, bir qarı küləyin şiddət və sоyuğundan qоrхaraq balaca bir mağarada gizlənmişdi. Amma külək оnu mağarada da yaхaladı. Nəhayət, səkkizinci gün canını tapşırdı.

Həmin günlərdə Hud (ə) və оnun davamçıları çох hündür оlmayan divarla hasarlanmış bir yеrə tоplaşmışdılar. Şiddətli külək о yеrə yеtişəndə sürətini azaldır və nəsim külək şəklinə düşürdü. Külək оnların üz-gözlərinə nəvaziş еdir, havanı saflaşdırır və ruhlarını oxşayırdı. Qurani-Kərimdə buyurulur: “(Hud tayfasının məhvi barəsində) əmrimiz gəldikdə Bizdən bir mərhəmət olaraq Hudu və onunla birlikdə iman gətirənləri xilas etdik və onları şiddətli əzabdan qurtardıq!” [2, Hud, 58].

Çох keçmədi ki, bütlər qurumuş ağacın gövdəsitək yеrə düşdü, еvləri, abadlıqları хarabalıqlara çеvrildi. Yaşıl bağlar, münbit tоrpaqlar və çох sayda əhalidən addan savayı bir şеy qalmadı. Ancaq Allah оnlara yalnız bu dünyanın хarеdici əzabını dadızdırmışdı. Halbuki aхirət əzabı daha dəhşətli, daha qоrхulu və daha çətindir.

Quran Ad qövmünün hеkayətini söyləyəndən sоnra Məkkənin müşriklərinə və Peyğəmbərin (s) düşmənlərinə хitab еdərək buyurur: “(Ey Məkkə əhli!) And olsun ki, Biz onlara verdiyimiz imkanı (var-dövləti, qüdrəti) sizə verməmişdik. Biz onlara qulaq, göz və qəlb vermişdik, lakin nə qulaqları, nə gözləri, nə də qəlbləri onlara heç bir fayda vermədi. Çünki onlar Allahın ayələrini (bilə-bilə) inkar edirdilər. Onları istehza etdikləri (əzab) sardı” [2, Əhqaf, 26]. Başqa bir ayədə isə deyilir: “(Ya Peyğəmbər!) Əgər (Məkkə müşrikləri sənin bu sözlərindən sonra haqdan, imandan) üz döndərsələr, de: “Mən sizi Ad və Səmud ildırımı kimi bir ildırımla (bu tayfaları məhv etmiş tükürpədici bir səslə, müdhiş bir əzabla) qorxuduram!” [2, Fussilət, 13].

Bu fəlakətdən sonra Hud (ə) Həzrəmuta hicrət edərək yaхınlıqdakı Tеyrim şəhərində məskunlaşdı. Ömrünün qalan hissəsini оrada kеçirdi və 807 yaşında dünyanı tərk еdərək Həzrəmutda dəfn оlundu [5, s. 179]. Başqa rəvayətə görə isə fəlakətdən sоnra səhabələri ilə birlikdə Məkkəyə gеtdi və оrada fani dünyaya vida еdərək Hicri-İsmaildə dəfn оlundu [6, s. 22]. Amma birinci görüş həqiqətə daha yaхındır. İmam Əlidən (ə) nəql оlunan bir hədisdə dеyilir ki, Hudun (ə) qəbri Həzrəmutda qırmızı qumlu təpədədir [7, XI cild, səh. 360].

4. Həzrət Salehin hicrəti: Həzrət Saleh (ə) Səmud qövmünə göndərilmişdir. O da öz qövmünü bir olan Allahı tanıyıb, yalnız Ona ibadət etməyə çağırdı, Allahın onları torpaqdan yaradıb, nemətlər verdiyini, Ona yönəlmələrini, məğfirət diləyib tövbə etmələrini söylədi. Lakin onlar Həzrət Salehin (ə) dəvətini rədd etdilər. Saleh (ə) onlara Allahın iradəsilə dəvə möcüzəsini göstərsə də, onlar həmin dəvəni kəsdilər. Bunun nəticəsi olaraq üç gün sonra dəhşətli səslə məhv edildilər. Həzrət Saleh (ə) və möminlər bu müsibətdən qurtularaq başqa bölgəyə hicrət etdilər.

102

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

5. Həzrət Şüeybin hicrəti: Quranda Həzrət Şüeyb (ə) Həzrət Musanın (ə) qayınatası olaraq zikr edilir. Mədyən xalqına peyğəmbər göndərilmişdir. Bu qövmdə hiyləgərlik və saxtakarlıq çox yayılmışdı. Şüeyb (ə) onlara nəsihətlər verərək doğru yola qayıtmağa dəvət etmişdir. Quranda deyilir: “Mədyən əhlinə də qardaşları Şüeybi (peyğəmbər göndərdik). O dedi: “Ey qövmüm! Allaha ibadət edin. Sizin Ondan başqa heç bir tanrınız yoxdur. Ölçünü və çəkini əskiltməyin…” [2, Hud, 8]; “...Bir görün fitnə-fəsad törədənlərin axırı necə oldu!” [2, Əraf, 86]. Mədyən xalqı da deyilən sözlərə və xəbərdarlıqlara əməl etmədi və şiddətli zəlzələ nəticəsində həlak oldu.

Həzrət Musa və İsrailoğullarının Misirdən çıxmaları

Qurana görə, Həzrət Musa (ə) bir gün şəhərdə gəzərkən bir misirli ilə ibraninin dalaşdığını görür. Musa (ə) kimin haqlı, kimin haqsız olduğuna baxmadan, ibraniyə kömək məqsədilə misirlini yumruqla vurub öldürür. Amma sonra əməlindən peşman olur. Növbəti gün ibraninin başqası ilə dalaşdığını görür. İbraninin haqsız olduğunu anlayır və onu azğın adlandırır. Bu zaman ibarani: “Ey Musa, dünən bir cana qıydın, bu gün də məni öldürmək istəyirsən?” - deyir. Hadisənin hamı tərəfdən eşidildiyini bilən Musa (ə) artıq Misirdə qala bilməzdi. Buranı tərk edərək Mədyənə gəlir. Orada Həzrət Şüeyblə (ə) tanış olur. Səkkiz il ona çobanlıq etdikdən sonra qızı ilə evlənir. Vaxt tamam olduqdan sonra Həzrət Musa (ə) geri qayıdarkən Tur dağına yaxın bir yerdə alov görür: “(Musa) odun yanına gəlib çatdıqda vadinin sağ tərəfində olan mübarək (bərəkətli) yerdəki ağacdan belə bir nida gəlir: “Ya Musa! Aləmlərin Rəbbi olan Allah Mənəm!” [2, Qasas, 30]. Burada Allah tərəfindən peyğəmbər seçilən Musaya (ə) iki möcüzə verilir: əlindəki əsasını yerə atarkən ilana, yaxud əjdaha çevrilməsi və əlini qoynuna salıb çıxardarkən gözqamaşdırıcı şəkildə parlaması. Sonra Firon və adamlarının yanına gedərək bu iki möcüzə ilə Allah tərəfindən peyğəmbər seçildiyini onlara bildirməsi əmr edilir.

Həzrət Musanın (ə) Misirə geri dönməklə vəzifələndirilməsi və qardaşı Harunun da (ə) ona köməkçi seçilməsi Quranda bir neçə surədə bəyan edilmişdir (Məsələn, “Ali-İmran” və “Qasas” surələri).

Ayələrdən anlaşılır ki, Firon ilk görüşdə Musa (ə) və Harunu (ə) ciddi qəbul etməmiş, İsrailoğulları tərəfindən də xoş qarşılanmamışdılar: “Musa açıq-aşkar ayələrimizlə (Firon əhlinin) yanına gəldikdə onlar: “Bu (sənin tərəfindən) uydurulmuş sehrdən başqa bir şey deyildir. Biz öz ulu babalarımızdan bu barədə (sizin təbliğ etdiyiniz din, risalət haqqında) heç bir şey eşitməmişik!” – dedilər” [2, Qasas, 36].

...Sehrbazlarla Musa (ə) arasında baş verən mübahisədə sehrbazların məğlub olmaları və Həzrət Musaya (ə) iman gətirmələri baş tutacaq hicrət üçün önəmli bir nöqtə idi. Vaxt ötdükcə Firon və tərəfdarlarının təzyiqi artdığı üçün İsrailoğullarının Misirdəki güzəranı çətinləşirdi. Hicrətə faktiki hazırlıq Tövrata görə on beş gün əvvəl başladı. Bütün İsrailoğullarına hazırlanmaları üçün əmr verildi. Hər adam başına azı bir qoyun tədarük

103

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

görülməsi və gizlicə bəslənməsi tapşırıldı. Misirdən çıxmağa bir həftə qalmış evlərdən çörək mayalarının atılması və mayasız çörək yeyilməsi istənildi.

Hicrətdən öncə Həzrət Musa (ə) hamını bir yerə yığdı. Tövratda buna “Müqəddəs yığıncaq” adı verilir. Bu yığıncaqda yəhudi qövmündən Allahın əmrlərinə və Həzrət Musaya (ə) itaət edəcəklərinə dair and içmələri istənildi, bunun qarşılığında onlara Misirdən salamat çıxmaq və Allahın razılığına nail olaraq cənnətə girmələri vəd edildi. İsrailoğulları Həzrət Musaya (ə) bağlı qalacaqlarına və Allahdan başqa heç bir varlığa ibadət etməyəcəklərinə dair söz verdilər.

Hicrət edildi, lakin Firon da təqibə başladı. Təqib Qırmızı dənizin sahillərinə qədər davam etdi. Allahın əmri ilə Həzrət Musa (ə) əsasını dənizə vuran kimi dəniz yarıldı. Musa (ə) və ümməti bu yol vasitəsilə dənizi keçdikləri halda, Firon və əsgərləri boğularaq məhv oldular. Firon son anda ölüm qorxusu ilə iman etdiyini söyləsə də, qəbul olunmadı.

Zülmdən xilas olan yəhudilər hicrətdən sonra da öz çirkin əməllərindən əl çəkmədilər. Həzrət Musa (ə) Allahdan gələn vəhyləri almaq üçün Tur dağına çıxarkən qövmünün idarəsini qardaşı Harunun (ə) ixtiyarına buraxdı. Geri döndükdə qövmünün qızıldan düzəltdikləri buzova sitayiş etdiklərini gördü. Lakin İsrailoğullarının bu azğınlığı Həzrət Musanın (ə) dönüşündən sonra və şəxsən onun müdaxiləsi ilə aradan qaldırılmışdır.

Məhəmməd peyğəmbərin hicrəti

İslamda üç növ hicrət var:

1- Ümmətin Peyğəmbərsiz (s) hicrəti (ilk müsəlmanların Həzrət Məhəmmədin (s) göstərişi ilə Həbəşistana hicrəti);

2- Peyğəmbərin (s) ümmətsiz hicrəti (Həzrət Məhəmmədin (s) Taifə gedişi);

3- Peyğəmbər (s) nəzarətində hicrət (yəni Mədinəyə hicrət).

Taifə hicrət: Rəsulullah (s) miladi 620-ci ildə onu himayə edən əmisi Əbu Talibin vəfatından sonra himayəsiz qaldığı üçün məkkəli müşriklərin təzyiqi daha da artmışdı. Onların təzyiqindən xilas olmaq üçün Allah Rəsulu (s) çarələr axtarmağa başlamışdı. Bu məqsədlə o, köləsi Zeyd ibn Harisə ilə birlikdə Taifə getdi və taiflilərdən onu himayə etmələrini istəmişdi. Lakin təklifi qəbul edilməmişdi və taifli liderlərin göstərişi ilə Həzrət Peyğəmbər (s) uşaqlar tərəfindən daşa tutulmuşdu. Buna rəğmən, Peyğəmbər (s) onlar üçün Allahdan məğfirət diləmişdi.

Mədinəyə hicrət: Mədinəyə hicrətin əsas səbəbləri Məkkə müşriklərinin müxtəlif işgəncə və əziyyətlərlə yeni dinin yayılmasına əngəl olmaları idi.

104

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Hicrət çıxış yolu və qurtuluş ümidi kimi hələ peyğəmbərliyin beşinci ilində gündəmə gəlmiş və Allah Rəsulunun (s) tövsiyələri ilə bəzi möminlər Həbəşistana hicrət etmişdilər. 615 və 616-cı illərdə Həbəşistana edilən iki hicrətdən sonra müsəlmanlar həm zehni, həm mənəvi baxımdan, bir qismi də faktiki olaraq gələcəkdə yaşayacaqları “Böyük Mədinə hicrətinə” hazırlanmışdılar.

Həzrət Musa (ə) kimi Həzrət Məhəmməd də (s) hicrətdən öncə ona inananları bir yerə toplayaraq beyət almışdı. İslamda hicrət öncəsi ilk yığıncaq gecə vaxtı Əqəbə adlı yerdə gizli şəkildə təşkil edilmişdi. Burada iştirak edənlərdən Allaha şərik qoşmamaq, oğurluq və zina etməmək, uşaqları öldürməmək, kiməsə iftira atmamaq, xeyirli işə müxalif olmamağa dair əhd alınmışdı. Sözündə durana cənnət vəd edilmişdi. I Əqəbə görüşündən sonra növbəti il II Əqəbə görüşü baş tutmuşdur. Bu görüşdə iştirak edən və Bəni-Nəccar soyundan olan Əsəd ibn Zürarə bu sözləri söyləmişdi: “Özümüzü, övladlarımızı, qadınlarımızı qoruduğumuz kimi, səni də qoruyacağıq. Əgər bu əhdimizi pozsaq, Allahın əhdini pozan bədbəxt insanlar olaq. Ya Rəsulullah! Özün üçün arzu etdiyin əhdini bizdən al. Rəbbin üçün də istədiyin şərti bizə söylə”.

Peyğəmbər (s) cavabında belə buyurmuşdu: “Uca Allah üçün söyləyəcəyim şərtim budur: Ona şərik qoşmayın, namazı qılın, zəkatı verin. Özüm üçün istəyəcəyim budur: Allahın Peyğəmbəri olduğuma şəhadət edin, özünüzü, uşaqlarınızı və qadınlarınızı qoruduğunuz şeylərdən məni də qoruyun”.

Bu görüşlərdən sonra İslamı qəbul edən mədinəli müsəlmanlar Allahın Rəsulunu (s) və möminləri Mədinəyə dəvət etmiş və onların bu dəvətləri qəbul olunmuşdu. Əvvəlcə Həbəşistan hicrətində olduğu kimi, başlarında peyğəmbər olmadan bir qrup müsəlman Mədinəyə hicrət etmişdi. Ardınca yanında bir nəfər olmaqla Həzrət Məhəmməd (s) Mədinəyə gəlmişdi.

Rəsulullahın (s) hicrəti səkkiz gün davam etmişdir. O, bir müddət Quba adlı məntəqədə qalmış və bu müddət ərzində Quba məscidi inşa edilmişdir. Bu məscid Quranda “Təqva məscidi” adı ilə zikr edilir. Qubadan yola düşərək Mədinəyə gələn Peyğəmbər (s) İslamda ikinci məscid olan “Məscidun-Nəbəvi”ni tikdirdikdən sonra bir çox islahatlar həyata keçirmişdir. Məscidin bir tərəfində müsəlmanların qalması üçün bir otaq da tikilmişdir. Bu otağa “Suffa”, burada yaşayanlara isə “Əshabi-Suffa” deyilirdi.

Mühacirlər (Məkkədən Mədinəyə hicrət edənlər) hər şeylərini geridə qoyub gəldikləri Mədinənin havasına, adətlərinə, çalışma şərtlərinə öyrəşməmişdilər.

Həzrət Məhəmməd (s) mühacirlərdən 45 və ənsardan da 45 nəfəri Ənəs ibn Malikin evinə yığaraq onları bir-birinə qardaş elan etdi. Bu qardaşlıqla mühacirlər mədinəli qardaşlarına hər şeydə, həmçinin mirasda da şərik olurdular. Miras hüququ Bədr döyüşünə qədər bu özəlliyini qorudu. Daha sonra bu hökm Quran ayələri ilə dəyişdirildi.

105

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Hicrət ərəfəsində Mədinədə üç böyük yəhudi qəbiləsi - Bəni Qaynuqa, Bəni Qureyzə və Bəni Nadir qəbilələri məskunlaşmışdı. İslamı və Həzrət Məhəmmədin (s) peyğəmbərliyini qəbul etməyən yəhudilər tərəfindən hər an müsəlmanlara qarşı təhlükə gözlənilirdi. Bütün bunları nəzərə alan Rəsulullah (s) Mədinədə asayişi bərpa etmək üçün yəhudilərlə müsəlmanlar arasında müqavilə imzaladı. Müqaviləyə görə hər iki tərəf bir-birinə ədalətli davranmalı idi.

Peyğəmbərlərin uşaq ikən etdikləri hicrətlər:

Həzrət İbrahimin (ə) uşaqlıq hicrəti: İbrahim peyğəmbər (ə) Babil hökmdarı Nəmrud ibn Kənanın hakimiyyəti dövründə anadan olmuşdur. Nəmrudun kahinləri, münəccimləri ona xəbər vermişdilər ki, tezliklə bir uşaq dünyaya gələcək və sənin dinini dəyişdirəcək. Bu səbəbdən Nəmrud həmin il doğulan uşaqların öldürülməsi barədə göstəriş vermişdi. Eyni ildə dünyaya gələn İbrahimi (ə) ata-anası mağarada gizlətmiş və o, burada boya-başa çatmışdır.

Həzrət İsmailin (ə) uşaqlıq hicrəti: Həzrət İbrahimin (ə) xanımı Həcər Həzrət İsmaili (ə) dünyaya gətirdikdən sonra İbrahimin (ə) birinci xanımı Sara onu qısqanmağa başladı. Buna görə də İbrahim (ə) Allahın əmrinə əsasən Həcərlə İsmaili götürərək Şamdan Məkkəyə gəldi və onları Məscidul-Həramın yaxınlığında yerləşən Zəmzəm quyusunun yuxarısındakı böyük bir ağacın yanına qoyub getdi.

Həzrət Yusifin (ə) uşaqlıq hicrəti: Yusif peyğəmbərin (ə) uşaqlıq hicrəti Qurani-Kərimin “Yusif” surəsində ətraflı şəkildə bəyan olunmuşdur. Qardaşları Yusifi (ə) qısqandıqları üçün onu uzaq bir yerə aparıb, öldürməyə qərar vermişdilər. Atalarından çətinliklə icazə aldıqdan sonra uzaq yerə gedən qardaşlar Yusifi (ə) bir quyuya atmışdılar. Lakin bir karvan tərəfindən xilas edilən Yusif peyğəmbər (ə) Misirə aparılaraq buranın əmirinə satılmışdı.

Həzrət Musanın (ə) uşaqlıq hicrəti: Musanın (ə) doğulması İbrahimin (ə) dünyasına gəlməsinə bənzəyir. Eyni ilə kahinlər Firona xəbər vermişdilər ki, Bəni-İsrail tayfasında dünyaya göz açacaq bir uşaq onun səltənətinə son qoyacaqdır. Firon yeni doğulacaq uşaqların öldürülməsi barədə fərman versə də, Allah-Təala Həzrət Musanı (ə) ölümdən qoruyur. Anası onu bir səbətə qoyaraq Nil çayına atır və çayın axını səbəti Fironun sarayına gətirib çıxarır. Həzrət Musa (ə) sarayda böyüyüb boya-başa çatır.

Həzrət Məhəmmədin (s) uşaqlıq hicrəti: Məkkə adətinə uyğun olaraq, yeni doğulan uşaqlar başqa bir süd anasına verilirdi. Peyğəmbərin (s) süd anası Həlimə isə həmin il qıtlıq olduğundan, əmizdirəcək uşaq axtarırdı. Bir karvanla Məkkəyə gələn Həlimə oğlu Abdullahla birlikdə dəvəsi xəstə olduğu üçün digərlərindən geridə qalmışdı. Varlı ailələrin uşaqlarını götürən karvan əhli Həzrət Peyğəmbəri (s) yetim olduğu üçün özləri ilə aparmağa razı olmamışdılar.

106

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Qəbiləsinin yanına əliboş qayıtmaq istəməyən Həlimə Rəsulullahı (s) götürərək evinə gəlmiş və onun gəlişi ilə Həliməgilin evləri bərəkətlənmişdi. Beləliklə, Həzrət Məhəmməd (s) də uşaq ikən hicrət etmişdi.

Göründüyü kimi, peyğəmbərlər müxtəlif səbəblərdən hicrəti yaşamışlar. İlahi dinlərdə hicrətlər baş verməsəydi, bəlkə də heç bir din sosial cəhətdən formalaşmağı, özünə çoxlu tərəfdar toplamağı bacarmayacaqdı və qısa zaman ərzində yoxa çıxacaqdılar.

ƏDƏBİYYAT1. Ümmühan Hande Özçırak. Peygamberlerin Ortak Kaderi: Hicret. http://www.siyerinebi.com/tr/

peygamberlerin-ortak-kaderi-hicret

2. Qurani-Kərim (ərəb dilindən tərcümə edənlər: Z.M.Bünyadov və V.M. Məmmədəliyev). Bakı: Qismət, 2010.

3. Şeyx Təbərsi. Məcməül-bəyan.

4. Təfsiri-Qummi.

5. Kənzul-fəvaid.

6. Məsudi. İsbatul-vəsiyyə.

7. Əllamə Məclisi. Biharul-ənvar.

107

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Шахлар ШерифовПРИЧИНА ПЕРЕСЕЛЕНИЯ ПРОРОКА

АННОТАЦИЯ

Статья посвящена теме переселения пророка Мухаммеда в Медину. Отме-чается, божьи посланники на собственном примере показывали людям, насколько трудным является проповедовать единобожие. Одной из трудных сторон этой борь-бы является вынужденное покидание своих родных мест, изгнание и переселение.

По мнению автора, без вынужденных переселений ни одна небесная религия не смогла бы социально окрепнуть и обрести множество сторонников, а также была бы обречена на исчезновение.

Shahlar SharifovTHE REASONS OF PROPHETS’ MIGRATION

SUMMARY

The article deals with the theme of the Prophet Muhammad’s migration to Medina. It is noted that divine envoys in their own example showed people the difficulty of preaching the Oneness of God. One of the diffucult phases of this stuggle is involuntary abandonment of homeland, persecution and migration.

According to the author, without forcible migrations not any divine religion would improve socially and gain adherents and even could disappear.

108

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


PuBLİsİsTİKA

İSLAMIN İNSANA BAXIŞI

Cahandar ƏLİFZADƏ,Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla

İş üzrə Dövlət Komitəsinin Dinşünaslıq ekspertizası şöbəsinin müdir müavini

Humanitar və dəqiq elmlərin yüksək səviyyədə inkişafına baxmayaraq, insan haqqında söylənilən yanlış təsəvvürlər tarixin müəyyən mərhələlərində elə bir dərəcəyə çatmışdır ki, bəzən insanlar ilahiləşdirilmiş, bəzən dəyərsiz varlıq kimi qiymətləndirilmişdir. Lakin İslam insanla bağlı irəli sürülən yanlış təsəvvürləri heç vaxt qəbul etməmişdir. O, insanı mütləq ixtiyar sahibi adlandıran, digər tərəfdən isə ona heç bir qüdrət və iradəyə malik olmayan düşüncələrdən fərqli olaraq, həqiqi qiymətini vermiş, layiq olduğu şəkildə tanıtdırmış və onun başqa məxluqlardan üstünlüyünü göstərmişdir.

İslam nöqteyi-nəzərindən insanların müxtəlif istək və meyilləri vardır. Öz ali hədəfinə çatmaq istəyən şəxs bunların vasitəsilə kamillik dərəcəsinə yüksələ bilər. Bu baxımdan cismi, əqli və ruhi istəklərlə yaşayan insan davranışlarını təhlil edərkən gerçəkliklə araşdırmaq lazımdır.

İslam iki ziddiyyətli qütb arasında yerləşir. O, sonu görünməyən mütləq və heyvani azadlığın qarşısında dayanan, insani ehtirasları məğlub edən əqidələr silsiləsini insanlara təqdim edir. İnsanın mütləq azadlığını dəstəkləyən avstriyalı məşhur psixoloq Ziqmund Freyd və onun tərəfdarları bəşəriyyətin, hətta heyvanlardan da artıq sərbəstlik qazanmaq hüququna layiq olduğunu iddia edirlər.

Unutmaq lazım deyil ki, İslam xəyali aləm üçün nəzərdə tutulan nəzəriyyələr toplusu deyil. O, bəşəriyyətə dolğun mənalı həyat bəxş etmək üçün Allah tərəfindən göndərilib.

İslami tərbiyə insanın istək və meyillərini tənzimləyir, saflaşdırır. Onları məntiqlə, daha düzgün istiqamətə yönəldir. İnsan sağ ikən maddi tələbatlarını təmin etmək, mənəvi, ruhi təmayüllərinə cavab vermək zərurəti ilə qarşılaşır. Yalnız hər iki istiqamətdə tarazlıq əldə edən fərd və ya cəmiyyətin həyatı həqiqi səadət və xoşbəxtliyə çevrilər.

Sonuncu səmavi dinin təlimləri və insanlar üçün təyin etdiyi hökmlər onun malik olduğu güc və imkan çərçivəsindədir. Yəni İslam fərd üçün hansısa vəzifə təyin edərkən ilk növbədə onun təbii xüsusiyyətlərini və imkanlarını nəzərə alır.

İnsanın vücudu həddindən artıq mürəkkəb və sirli olduğundan, onun yaşayışı ilə bağlı qanunlar da çətin və mürəkkəb şəkildə olur. Heç kəs iddia edə bilməz ki, həmin

109

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


PuBLİsİsTİKA

qanunları tam dəqiqliyi ilə bilir, səhv və ya günahlardan uzaqdır. Həmçinin özünün səadət yollarını tam mənada dərk etdiyini söyləyə bilməz.

Bəşəriyyətin malik olduğu elmin məhdudiyyətlərini də bu mövzuda nəzərə almalıyıq. Məşhur fransız fizik, doktor Karel müasir elmlər barəsində belə yazır: “İnsanlar özlərini daha yaxşı tanımaq üçün çox çalışmışlar. Dünyada baş verən hadisələri, varlıqları tədqiq edən alimlər indiyədək çoxlu kəşflər etmişlər. Lakin bütün bu məlumatlarla yanaşı, insan özü haqqında çox cüzi biliyə malik olduğunu yenicə dərk etməyə başlamışdır.

Həqiqət budur ki, uzun müddət insanla bağlı tədqiqat aparıb bu sahədə kifayət qədər məlumat əldə etdiyni düşünən alimlər də onun vücuduna aid olan bir çox suallar qarşısında aciz qalırlar. Aydın məsələdir ki, mütəxəssislərin əldə etdiyi məlumatlar kəşf olunmayanlarla müqayisədə, həddən artıq azdır və demək olar ki, hələ öz ibtidai mərhələsini yaşayır”.

İlahi qanunlarla bəşəri qanunlar arasındakı əsas fərq bəşəri qanunların yalnız ictimai nizam-intizamı bərqərar etmək məqsədi daşımasındadır. İslam ictimai nizam-intizamı qorumaqla yanaşı, fərdi həyatın bütün sahələrində islah və tərbiyə məsələsinə də yüksək diqqət yetirir. Dinimizin hədəfi cəmiyyəti intizamlı, əxlaqlı və əməldə düzgün görməkdir. O, insan ruhunu kamilləşdirmək istiqamətində hərəkət edir; həyatın bütün sahələrilə bağlı öz prinsipləri var. İslam təbiətlə insanın münasibətində, maddi və mənəvi həyatın uyğunlaşmasında, fərdlərin cəmiyyətlə təmasında kamillik tələb edir.

İslam ürək paklığı və əməlin düzgünlüyünə böyük diqqət göstərir. Pak əməl həmişə mükafatını alır, çünki o, xalislik prinsipinə əsaslanır.

110

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


PuBLİsİsTİKA

Bir çox Qərbin mütəfəkkir İslamın dərin elmi biliyə əsaslandığını və kamil din olduğunu etiraf etmişlər. Aydındır ki, müsəlman aliminin İslam şəriətini tərifləməsi heç də təəccüblü deyildir. Lakin qeyri-müsəlman şəxsiyyətlərin İslamın böyüklüyünü, kamilliyini etiraf etməsi mühüm məsələdir. Bələ şəxsiyyətlərin dinimizə ehtiramla yanaşmağa sövq edən İslamın mütərəqqi qanunlarıdır.

Onlardan biri – Neapol Universitetinin məşhur professoru doktor Vagilyeri Qurani-Kərim barəsində belə deyir: “Biz bu kitabda elm xəzinəsinin mövcud olduğunu görürük. Bu elm ən böyük filosofların, alimlərin istedadlarından çox-çox yüksəkdədir. Həmin dəlillər sübut edir ki, Quran hansısa, hətta ən savadlı şəxsin əsərinin məhsulu ola bilməz. Quran Allahın həqiqi möcüzəsidir. O, yalnız göyləri və yeri əhatə edən Allah tərəfindən göndərilə bilər”.

Məşhur ingilis yazıçısı Bernard Şou “Məhəmməd Allahın elçisidir” əsərində yazır: “Məhəmmədin dinində qəribə bir təravət və həyatvericilik olduğu üçün mən həmişə ona böyük ehtiramla yanaşmışam. Fikrimcə, İslam yeganə dindir ki, bütün əsrlərdə həyatın müxtəlif sahələrində yaşayış üçün ən düzgün yollar göstərir. Mən bu dinin gələcəkdə, hətta Avropada qəbul ediləcəyi xəbərini indidən söyləyirəm. Orta əsrlərdə xristian rahiblər cəhalət və təəssüb üzündən İslamı Məsihliyə zidd din kimi qələmə verirdilər. Mən İslam Peyğəmbəri haqqında şoxlu tədqiqat aparmışam və belə bir nəticəyə gəlmişəm ki, o, nəinki Məsihiliyə qarşı olmamış, hətta onu özündən əvvəlki ayin kimi təsdiq etmişdir. Əqidəmə görə, əgər belə bir şəxsiyyət dünyaya rəhbərlik etsəydi, bəşəriyyət bütün problemlərini həll edər, yer üzündə sülh, ədalət və həqiqi səadət bərqərar olardı”.

Lev Tolstoy isə belə deyir: “Məhəmməd üçün təkcə vəhşi və qaniçən bir milləti yüksək tərəqqi və mədəniyyətə çatdırmaq işi kifayət qədər iftixarlı hesab edilə bilər. Onun şəriəti ağıl və hikmətlə uyğun olduğundan, gələcəkdə bütün dünyada hökmranlıq edəcək”.

111

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


PuBLİsİsTİKA

“ÜÇ NÖV” İSLAMEmin İMANLI,

Beynəlxalq əl-Mustafa Universitetinin magistrı, [email protected]

AÇAR SÖZLƏR: İslam, həqiqət, düşüncə, davranış.КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: Ислам, истина, мышление, деяние.KEY WORDS: Islam, truth, thought, behavior.

Yanlış anlaşıldığı təqdirdə acı fəsadlarla nəticələnə biləcək önəmli bir mövzu barədə yazmaq istəyirəm. Bu gün İslamla bağlı bir çox problemlərin kökü məhz bu məsələyə gedib çıxır. İslama qarşı kiminsə bədbin olması, bu dindən yayınması, kiminsə onu düzgün qavramaması, terrorda ittiham etməsi və s. bu kimi problemlər, zənnimcə, üç fərqli İslamı bir-birindən ayıra bilməməkdən irəli gəlir. Çıxış yolu ancaq onları bir-birindən ayırmaqdadır. Üç fərqli İslam nə deməkdir? Məgər İslam üç növdür? Axı bu necə mümkün ola bilər? Allah bir İslam göndəribsə, o zaman “üç növ» İslam anlayışı nə deməkdir? Bu çoxluq haradan qaynaqlanır?

Həqiqət, düşüncə və davranış anlayışları

Qeyd olunan sualları cavablandırmaq üçün üç anlayışı bir-birindən ayırmalıyıq: həqiqət, düşüncə və davranış. Həqiqət həmişə insan idrakının fövqündə dayanır, yəni onun varlığı bizim varlığımızdan, dərkimizdən asılı deyil. Bu isə o deməkdir ki, biz var olsaq da, olmasaq da, yəni dərk etsək də, etməsək də, həqiqət həmişə olub, var və olacaq. Biz sadəcə o həqiqəti anlaya, dərk edə və qavraya bilərik. Həqiqəti qavramaq düşüncə şəklində həyata keçir. Bizim düşüncələrimiz əslində həqiqət barədəki təsəvvürlərimizdir. Məsələn, mən hansısa nəsnə və ya olay barədə düşüncəyə sahibəmsə, bu o deməkdir ki, həmin həqiqət barədə müəyyən təsvirə, dərkə malikəm. Bir sözlə, ondan məlumatlıyam. İnsan həqiqəti bildikdən, onun barəsində hansısa düşüncəyə sahib olduqdan sonra həmin həqiqətin mahiyyətinə uyğun davranış sərgiləyə bilir. Məsələn, fərz edək, susuzuq və qarşımızda maye var. Hansısa yolla bilirik ki, bu maye sudur. Bu zaman necə davranacağıq? Aydındır ki, susuzluğumuzu yatırmaq üçün onu içəcəyik. Deməli, içmək su adlı həqiqətin qarşısında sərgilədiyimiz davranışdır.

İnsan bəzən həqiqəti doğru şəkildə qavramayaraq, yanlış düşüncə ilə səhv davranış nümayiş etdirə bilər. Bu, tamamilə normaldır. Demək, insan həmişə həqiqəti olduğu kimi anlamır. O, bəzən anlama prosesində səhvə yol verə bilər ki, bu da həmin həqiqət qarşısında yanlış davranışa gətirib çıxaracaqdır. Çünki davranış insanın düşüncəsindən asılıdır, düşüncə yanlışdırsa, davranış da yanlış olacaqdır.

112

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


PuBLİsİsTİKA

İslam həqiqət, düşüncə və davranış kimi

Yuxarıdakı qeydlərə əsasən, İslamı da həqiqət, düşüncə və davranış şəklində nəzərdə tutmaq olar. Yəni İslamı həqiqət, düşüncə və davranış kimi nəzərdən keçirə bilərik. Biz şərti olaraq bu üç mərhələni “İslam bir” (İslam-həqiqət), “İslam iki” (İslam-düşüncə) və “İslam üç” (İslam-davranış) adlandırırıq. Əlbəttə, bu üçlü bölgü təkcə İslam dini ilə bağlı deyil, onu hər bir dinə, məsələn, Xristianlıq və ya Yəhudilik kimi səmavi dinlərə də tətbiq etmək mümkündür. İndi isə gəlin, bu «üç növ» İslamı izah edək:

1. İslam bir

“İslam bir” dedikdə, İslam dini həqiqət kimi nəzərdə tutulur; elə bir həqiqət ki, varlığı bizim dərkimizdən asılı deyil. Bu həqiqət özünü bizim üçün “müqəddəs mətnlər” şəklində təzahür etdirir. Başqa sözlə, İslam dini müqəddəs mətnlər şəklində bəşəriyyətə təqdim olunan həqiqətlər toplusudur. Müqəddəs mətnləri formalaşdıran isə təkcə Allahın iradəsidir. Yəni Allah öz əzəli elmi, qüdrəti əsasında bu müqəddəs mətnləri insanlar üçün təyin edib göndərmişdir. Bəs, onda bu müqəddəs mətnlər nədən ibarətdir? Müqəddəs mətnlər Quran ayələri və Peyğəmbərin (ə) sünnəsini əks etdirən mötəbər hədislərdir. Deməli, “İslam bir” dedikdə, müsəlmanların müqəddəs mətnlər məcmusu, yəni Quran və mötəbər hədislər nəzərdə tutulur. Elə buradan aydın olur ki, din bir həqiqət kimi iki ünsürü özündə ehtiva edir: müqəddəslik (sanctity) və avtoritetlik (authority). Bu da o deməkdir ki, dini mətnlər (Quran və mötəbər hədislər) həm müqəddəs, həm də nüfuzludur. Bu əsasla, insanlar onlara həm sayğı göstərməli, həm də tabe olmalıdır.

2. İslam iki

“İslam iki” müsəlman alimlərinin 14 əsr boyunca dini mətnlər barədə təqdim etdiyi təfsirlər, izahlar, şərhlər (oxunuşlar, qiraətlər), dərklər və yozumların məcmusu deməkdir. Yəni biz “İslam bir” barəsində olan bu təfsirlərin, şərhlərin, oxunuşların, yozumların toplusunu “İslam iki” adlandırırıq. Burada İslamı bir həqiqət kimi deyil, düşüncə kimi realizə edirik. Bu isə o deməkdir ki, “İslam bir”i, yəni müqəddəs mətnləri qavramaq “düşüncə” şəklində həyata keçir. Bizim düşüncələrimiz isə, əslində, “İslam bir” barədəki təfsirlərimiz, şərhlərimiz, oxunuşlarımız və yozumlarımız deməkdir. Müsəlman alimlərinin (teoloqlar, əxlaq alimləri, fəqihlər, filosoflar və ariflər) tarix boyu İslamla bağlı qələmə aldıqları kitablar, əsərlər məhz onların “İslam bir” barədəki dərklərini əks etdirir. Buradan bizə aydın olur ki, “din” ilə “dini bilik” arasında fərq qoyulmalıdır. Din – müqəddəs mətnlər (Quran və mötəbər hədislər) şəklində bəşəriyyətə təqdim olunan həqiqətlər toplusudur, dini bilik isə insanların o mətnlərdən dərk etdikləri, qavradıqları, anladıqlarıdır. Dini bilik həmişə dini əks etdirmir, bəzən əks etdirməyə də bilər. Odur ki, dinlə dini biliyi bir-birindən ayırmalıyıq. Bunu etmədikdə, “dini bilik” adına, yəni “İslam iki” adına bizə təqdim olunan hər şeyi dinə, yəni “İslam bir”ə aid edəcəyik. Bu isə yanlışdır! Ona görə ki, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, həqiqət həmişə insan idrakının fövqündə dayanır, yəni onun varlığı bizim dərkimizdən asılı deyil. Biz sadəcə o həqiqəti

113

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


PuBLİsİsTİKA

anlaya, dərk edə və qavraya bilərik. Lakin bəzən həqiqəti doğru şəkildə, yəni olduğu kimi qavramamağımız mümkündür. Demək, insan həmişə həqiqəti olduğu kimi anlamır, bəzən anlama prosesində səhvə yol verir.

Bir çox müsəlman alimlər, o cümlədən böyük İslam mütəfəkkiri Cavadi Amuli “Dini bilik şəbəkəsində ağılın statusu” adlı əsərində dini biliyi dindən ayırmağın vacibliyini qeyd etmişdir. Bu məqamda əsaslı bir sual yaranır: dini biliyin dini düzgün əks etdirməsini haradan bilmək olar? Necə təyin etmək olar ki, dini bilik eynilə dində olan həqiqəti bizə aşılayır? Sualı qısa və konkret cavablandırsaq, deyə bilərik ki, bunu təyin etmək üçün yeganə yol “əsaslandırma”dır (justification). Yəni məzmun və forma baxımından qüsursuz olan sübut əsasında isbatlamalıyıq ki, dini bilik din ilə üst-üstə düşür və ona adekvatdır.

3. İslam üç

“İslam üç”ə gəlincə, bu, İslam yaranandan indiyədək müsəlmanların tarix boyu sərgilədikləri davranışların və bu davranışlardan qaynaqlanan nəticələrin məcmusudur. Deməli, burada “İslam bir” həqiqət və ya düşüncə kimi deyil, əksinə, davranış kimi nəzərdə tutulur. Yəni “İslam üç” tarix boyu və bu gün müsəlmanların dünyada gündəlik praktik əməllərində sərgilədikləri davranışlar və bu davranışların dünyaya göstərilməsidir.

«Üç növ» İslamda bağlılıq, islahat və yanlışlıq əmsalı

Yuxarıda qeyd olunanlara əsasən, hər üç İslamın həm bir-biri ilə kəsişmə nöqtələri, həm də ayrılma nöqtələri ola bilər. Bu o deməkdir ki, bəzi hallarda hər üçü – “İslam bir”, “İslam iki” və “İslam üç” eyni ola bilər. Yəni “İslam iki” “İslam üç”ü olduğu kimi əks etdirə və “İslam üç” də “İslam iki” sayəsində doğru davranış qaynağına çevrilə bilir. Başqa cür ifadə etsək, bəzi hallarda müsəlmanlar dinin təlimlərini doğru şəkildə dərk edir və nəticədə onları doğru şəkildə həyata keçirirlər. Bu zaman üç İslam bir-birini tamamlayır.

114

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


PuBLİsİsTİKA

Bəzi hallarda isə belə olmur, yəni “İslam iki” “İslam bir”i olduğu kimi əks etdirir, ancaq müsəlmanlar arasında tətbiq olunan İslam isə müəyyən səbəblərdən dolayı onlarla uyğun gəlmir. Burada üçüncü hal da təsəvvür etmək olar, yəni bəzi hallarda nə “İslam iki”, nə də “İslam üç” “İslam bir”i əks etdirir. Bu zaman müsəlmanlar arasında tətbiq edilən “İslam bir” davranış kimi yanlış düşüncənin məhsulu olduğundan, səhv nəticələrə yol açır, çünki “İslam iki” “İslam bir”i əks etdirmədiyinə, onunla üst-üstə düşmədiyinə görə müsəlmanlara yanlış bilgi, düşüncə aşılayır və nəticədə dünyada, cəmiyyətdə yanlış davranışların şahidi oluruq. Xurafat, mövhumat və cəfəngiyat da elə buradan üzə çıxır. Yəni “İslam iki” və “İslam üç” “İslam bir”i əks etdirməyəndə və ya “İslam üç” “İslam bir”i əks etdirən “İslam iki” ilə üst-üstə düşməyəndə, qeyd olunan hadisələr cəmiyyətdə təzahür edir.

Deməli, prinsip olaraq, müsəlman şəxs dindar olmaq nöqteyi-nəzərindən “İslam bir”ə bağlı olmalı və onu müdafiə etməlidir. Onu da unutmamalıyıq ki, “İslam bir”i əks etdirən “İslam iki” də “İslam bir” hökmündə olub, eyni statusu daşıyır. Bundan əlavə, aydın olur ki, dini sahədəki islahatlar “İslam iki” və “İslam üç”də aparılmalıdır. “İslam bir” isə Allahın əzəli elmi, iradəsi və qüdrətinin məhsulu olduğundan, bəşəri islahatların fövqündə dayanır. Çünki o, tamamilə qüsursuz və kamildir. Digər maraqlı məqam isə ondan ibarətdir ki, “İslam üç”də olan yanlışlıq əmsalı “İslam iki”dəki yanlışlıq əmsalından daha böyükdür. Bu isə o deməkdir ki, “İslam üç” heç də həmişə gerçək İslamı təmsil etmir və belə bir İslamdan heç zaman “İslam bir”in də məhz belə olması qənaətinə gəlmək olmaz.

Beləliklə, qeyd olunanlardan aşağıdakı nəticələri əldə etmək mümkündür:

1. İslam dini də varlıq aləmində olan bəzi reallıqlar kimi, mahiyyət etibarilə, üç növ realizə oluna bilər: həqiqət, düşüncə və davranış kimi. Məhz buradan “İslam bir”, “İslam iki” və “İslam üç” anlayışlarını əldə edirik.

2. İslam dinini araşdıranlar, kənardan onu izləyənlər üç fərqli İslamı bir-birindən ayırmalıdırlar. Necə ki, hansısa bir uyğun reallıq – nəsnə və ya olayın, mahiyyət etibarilə, həqiqət, düşüncə və davranış kimi realizəsində belə edilir.

3. İslahat və reformalar yalnız “İslam iki” və “İslam üç”də aparılmalıdır. Çünki həqiqət islahatdan sığortalanmışdır, düşüncə və davranışda isə belə bir sığorta mövcud deyil.

4. Bu gün dünyada səsləndirilən “fundamentalist İslam” və “modern İslam” adları, əslində, insanların “İslam iki” barədə olan anlayışları və təsəvvürləridir.

5. “İslam iki” və ya “İslam üç”ü tənqid etməklə, onu yanlış saymaqla heç vaxt “İslam bir”i tənqid etmək, onun yanlışlığı qənaətinə gəlmək doğru olmaz. Bu məntiqi baxımdan səhv metoddur, çünki düşüncəyə və davranışa irad bildirmək məntiqi cəhətdən heç də həqiqətə irad bildirmək deyil. Odur ki, İslamı araşdıranlar üç fərqli İslamı bir-birindən diqqətlə ayırmalıdırlar.

115

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


PuBLİsİsTİKA

6. Bu gün dünyamızda bəşəriyyət qarşısında İslam adına rəhmsizlik, din adına ən iyrənc zorakılıq növlərini nümayiş etdirən, Allah adına bütün insanlıq meyarlarını pozan radikal ekstremist cərəyanlar, o cümlədən İŞİD heç bir şəkildə “İslam bir”i təmsil etmir. Hətta əksər müsəlman alimlərinin tarix boyu təqdim etdiyi “İslam iki” ilə də yaxından-uzaqdan heç bir əlaqəsi yoxdur.

ƏDƏBİYYAT1. Mustafa Məlikian. Din və modern dünyada məna böhranı (Din və bohran-e məna dər donya-ye cədid).

Tehran: 1388.

2. Cavadi Amuli. Bilik aynasında şəriət (Şəriət dər ayine-ye mərefət). Qum: 1386.

3. Cavadi Amuli. Dini bilik şəbəkəsində ağılın statusu (Mənzelət-e əql dər həndəse-ye mərefət-e dini). Qum: 1391.

4. Heydər Hubbullah. Dini plüralizm (ət-Təəddudiyyə əd-Diniyyə). Beyrut: 2001.

116

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


İZAHLI LÜĞƏT

BU SAYIMIZDA İŞLƏDİLMİŞ TERMİNLƏRİN İZAHI

DİRAYƏT – Təfsir növlərindən biridir. Bu təfsir növü dinin ümumi prinsipləri, dil və ədəbiyyata istinad edilərək yazılan təfsirlərin ümumi adıdır.

EPİSTEMOLOGİYA – Məlumatın təbiəti, əhatəsi və qaynağı ilə maraqlanan fəlsəfə bölməsidir. Məlumat fəlsəfəsi də adlandırılır.

İNTELLEKTUALİZM – İstər psixologiyada, istərsə də metafizikada ağlın (intellektin) əhəmiyyətinə üstünlük verən istənilən dünyagörüşü belə adlanır. Bu termin xüsusilə ingilis platoniki Ralf Kedvortun fəlsəfə sisteminin tərkibinə daxildir.

İŞRAQİLİK – Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi tərəfindən yaradılan fəlsəfi təlimin adıdır (“işraqiyyə” ərəb dilindən tərcümədə “şəfəq”, “parıltı” deməkdir). Əsası Sührəvərdinin “İşıq haqqında”, “İşraq hikməti” və “İşığa dair traktat” adlı əsərlərində qoyulmuşdur.

İşraqilik təlimində bütün varlığın vahid işıqdan yaranması qəbul olunur. Burada işıq, eyni zamanda həqiqətdir, bərabərlikdir, düzgünlükdür. Filosof inanırdı ki, dünyəvi proses işığın qələbəsi ilə başa çatacaqdır. Buradan da Zərdüştiliyin onun dünyagörüşünə təsiri aydın duyulmaqdadır.

İşraqilərə görə, həqiqətin bilgisi mənəvi kamillik, qəlbə gələn işraq yolu ilə əldə edilir. Bütün nurlar Nurlar nuru olan “Nur əl-Ənvar”dan (heç nəyə ehtiyacı olmayan İlkin Səbəb, Vacib Varlıq) süzülür. Bu nur Tanrının özüdür. İnsan nura sahib ola bilirsə, o, var olan hər şeyə hökm edə, onları dəyişdirə bilər. İnsan kəşf yolu ilə tədricən zülmətdən nura yüksəlir. Bu təlimin davamçılarının fikrincə, insanın bədəni maddidir və bütün maddi olanlar zülmətdir. Ruh bədəndən fərqli olaraq mücərrəd varlıqdır, nurdur və ölümə məhkum deyildir.

QƏRİNƏ – Ərəb sözü olub, lüğətdə “əslində” mənasını bildirir. Bir sözün həqiqi deyil, məcazi mənada işlədilməsi; əksi isbat olunana qədər doğru qəbul edilən şey; bilinən hadisələrə əsasən bilinməyən hadisələrin varlığını qəbul etmək deməkdir.

QNESEOLOGİYA – Yunan mənşəli söz olub, “qnozis” - bilik, “loqos” - söz, təlim deməkdir. İdrak nəzəriyyəsi kimi tərif edilən qneseologiya fəlsəfənin idrakın mənbələrindən, imkanlarından və vasitələrindən bəhs edən şöbəsidir.

117

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


İZAHLI LÜĞƏT

MÜŞƏYYİXƏ – İslamda şeyx adını almış şəxslər deməkdir.

PERİPATETİZM – Bu fəlsəfi məktəbin baniləri Platon və Aristotel hesab olunur. Onun kökləri antik dünyanın məşhur filosofu Aristotelin Afrikada təşkil etdiyi fəlsəfi məktəbə qədər gedib çıxır (e.ə. 335/4) və özündə fərqli tədris üsulunu əks etdirir. Belə ki, Aristotel öz tələbələrinə dərs keçərkən piyada gəzintiyə üstünlük verərmiş. Onun bu tədris üsulu yunan dilində “peripatetikos” adlanırdı. Sonradan filosofun tələbələri və onun fəlsəfi irsini davam etdirən filosoflar bu nəzəri sistemi mənimsəyib, daha da inkişaf etdirərək peripatetizm fəlsəfi məktəbini formalaşdırdılar.

Orta əsrlərdə isə peripatetik ifadəsi ilə sxolastlar nəzərdə tutulurdu. Belə ki, sxolastikanın banisi sayılan Akvinalı Foma başda metafizika və ruh barəsində təlim olmaqla, bir çox şeyi Aristotel fəlsəfəsindən mənimsəmişdi.

IX əsrdən etibarən peripatetizm ərəbdilli filosoflar tərəfindən daha da inkişaf etdirilmişdir. Şərq dünyasında Məşşailik kimi tanınan Şərq peripatetizminin tərkib hissəsi olaraq azərbaycanlı filosoflar da bu zəngin fəlsəfə məktəbinə öz töhfələrini vermişlər.

PRİMİTİVİZM – Bəşər tarixinin erkən dövrlərində ibtidai insanlar arasında həyatın daha yaxşı, daha dürüst və etik olduğunu müdafiə edən inanc axınıdır. Primitivçiliyə görə, insan sivilizasiyasının inkişafı və təkamülü nəticəsində bu dəyərlər pozuntuya məruz qalmışdır. Bu axın sivilizasiyanın və texnologiyaların inkişafının insana fayda və ya zərər verdiyi kimi məsələləri müzakirə edir.

SİNKRETİZM – Oksford Universitetinin izahlı lüğətində bu termin “fərqli din, mədəniyyət və ya düşüncə məktəblərinin birləşməsi” şəklində izah edilmişdir. Bu metod müxtəlif düşüncə məktəblərinin təlim və üsullarını qarışdıraraq bir-birinə zidd olan inancları birləşdirmək və ya birləşdirməyi sınamaq məqsədi daşıyır. Xüsusilə teologiyada və din mifologiyasında bir-birindən fərqli olan ənənələrin birləşdirilməsi və müqayisəsinə yönələn, bununla da, fərqli inancların təməlində yatan ortaq cəhəti üzə çıxararaq onlara daha əhatəli yanaşan hər hərəkət və təcrübə barəsində bu termin istifadə edilə bilər.

SXOLASTİKA – yunanca “schole” (elmi söhbət, məktəb) sözündən əmələ gəlmiş sxolastika hərfi mənada “məktəb fəlsəfəsi” deməkdir. Sxolastika orta əsrlər dövrü üçün xarakterik olan dini fəlsəfə növüdür. Sxolastlar Xristianlıq dini etiqadını rasionallıqla əsaslandırmaq və sistemləşdirmək niyyətində idilər. Bunun üçün isə onlar antik filosofların ideyalarından istifadə edirdilər. Teologiyaya üstünlük vermək, ehkamçı ilkin şərtləri rasionalist metodika ilə birləşdirmək və formal məntiq problemlərinə maraq sxolastikanın səciyyəvi cəhətləridir.

İZAHLI LÜĞƏT

118

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


TƏADUL – Termin kimi mənası hədislərin müəyyən əlamətlərinə görə eyni səviyyədə, yaxud eyni üstünlükdə tutulmasıdır.

TƏCHİZ – Lüğətdə “hazırlamaq, təmin etmək, gəlinə cehiz hazırlamaq” mənalarını verən təchiz dini məfhum kimi cənazənin yuyulmasından qəbirə qoyulmasınadək görülməli olan işləri ifadə edir. Buraya ölünün yuyulması (qasil), kəfənlənməsi (təkfin), tabuta qoyulması, cənazə namazından sonra qəbiristana aparılması (təşyi) və qəbirə qoyulması (dəfn) daxildir.

TƏRACİH – Termin kimi hədislərin müəyyən əlamətlərə görə bir-birindən üstün tutulmasıdır.

Hazırladı: Güney NAMAZOVA

119

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


MÜƏLLİFLƏRİN NƏZƏRİNƏ

1. Jurnalda digər nəşrlərə təqdim edilməmiş yeni tədqiqatların nəticələri olan yığ-cam və mükəmməl redaktə olunmuş elmi məqalələr dərc edilir.

2. Məqalənin mətni jurnalın redaksiyasına A4 formatda, “14” ölçülü hərflərlə, yuxarıdan və aşağıdan 2 sm, soldan 3 sm, sağdan 1 sm məsafə ilə, 1,5 intervalla, Azərbay-can və rus dilində Times New Roman şriftində 1 nüsxədə çap edilərək elektron variantda jurnalın məsul katibinə təqdim edilir.

3. Məqalədə müəllifin işlədiyi müəssisə və həmin müəssisənin ünvanı, müəllifin elektron poçt ünvanı göstərilməlidir.

4. Elmi məqalənin sonunda elm sahəsinin və məqalənin xarakterinə uyğun olaraq müəllifin gəldiyi elmi nəticə, işin elmi yeniliyi, tətbiqi əhəmiyyəti, s. aydın şəkildə ve-rilməlidir.

5. Mövzu ilə bağlı elmi mənbələrə istinadlar olmalıdır. Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla nöm-rələnməli və [1] və ya [1, s.119] kimi işarələnməlidir. Eyni ədəbiyyata mətndə başqa bir yerdə təkrar istinad edilərsə, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əvvəlki nömrə ilə göstərilməlidir.

6. Ədəbiyyat siyahısında verilən hər bir istinad haqqında məlumat tam və dəqiq olmalıdır. İstinad olunan mənbənin biblioqrafik təsviri onun növündən (monoqrafiya, dərslik, elmi məqalə və s.) asılı olaraq verilməlidir. Eyni məqalələrə, simpozium, konf-rans və digər nüfuzlu elmi tədbirlərin tezislərinə istinad edərkən məqalənin, məruzənin və ya tezisin adı göstərilməlidir. İstinad olunan mənbənin biblioqrafik təsviri verilərkən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının “Disser-tasiyaların tərtibi qaydaları” barədə qüvvədə olan təlimatının “İstifadə edilmiş ədəbiyyat” bölməsinin 10.2-10.4.6 tələbləri əsas götürülməlidir.

7. Məqalənin sonundakı ədəbiyyat siyahısında son 5-10 ilin elmi məqalələrinə, monoqrafiyalarına və digər etibarlı mənbələrinə üstünlük verilməlidir.

8. Məqalənin yazıldığı dildən əlavə digər 2 dildə xülasə verilməlidir. Məqalələrin həcminin 8-10 səhifə, xülasələrin isə 5-8 sətir olması tövsiyə edilir.

9. Məqalənin müxtəlif dillərdəki xülasələri bir-birinin eyni olmalı və məqalənin məzmununa uyğun gəlməlidir. Müəllifin və ya müəlliflərin gəldiyi elmi nəticə, işin elmi yeniliyi, tətbiqi əhəmiyyəti və s. xülasədə yığcam şəkildə öz əksini tapmalıdır. Xülasələr elmi və qrammatik baxımdan ciddi redaktə olunmalıdır. Hər bir xülasədə məqalənin adı, müəllif və ya müəlliflərin tam adı göstərilməlidir.

10. Hər bir məqalədə UOT indekslər və ya PACS tipli kodlar və açar sözlər göstə-rilməlidir. Açar sözlər üç dildə (məqalənin və xülasələrin yazıldığı dillərdə) verilməlidir.

11. Məqalənin keyfiyyətinə, göstərilən faktların doğruluğuna və digər məlumatlara görə müəllif cavabdehlik daşıyır.

12. Dini mövzuda yazılmış elmi-kütləvi məqalələrin nəşrə hazırlanmasına aid bey-nəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq müqəddəs və görkəmli din xadimlərinin adı çəkilərkən xü-susi xitab formasından istifadə olunması məqsədəuyğun hesab edilir.

120

Azə

rbay

can

Resp

ublik

ası D

ini Q

urum

larl

a İş

üzr

ə D

övlə

t Kom

itəsi

nin

Jurn

alı


К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ

1. В журнале издаются безукоризненно отредактированные, краткие научные статьи, которые являются результатом новейших исследований, не предоставленных другим изданиям.

2. Текст статьи предоставляется ответственному секретарю журнала в электронном варианте, напечатанном в 1 экземпляре, шрифтом Times New Roman на азербайджанском и русском языках, в формате А4, с “14” размером букв, в интервале 1,5, на расстоянии от полей страницы сверху и снизу 2 см, слева 3 см, справа 1 см.

3. В статье должно быть указано учреждение, где работает автор, адрес данного учреждения и электронная почта автора.

4. В заключение статьи в ясной форме необходимо показать соответствующий характеру статьи научный результат, к которому пришёл автор, научное новаторство работы, практическую значимость и прочее.

5. Научная ссылка в связи с темой обязательна. Список литературы, данный в конце статьи должен быть пронумерован по порядку встречаемых в статье ссылаемых литератур и обозначен как {1} или {1, стр.119}. Если в статье будет ссылка на одинаковую литературу, тогда данная литература должна быть помечена прежним номером.

6. Информация о каждой ссылке в списке литератур должна быть полной и точной. Библиографическое описание ссылаемого источника зависит от её типа (монография, учебник, научная статья и т.д.). При ссылке на одинаковые статьи, симпозиумы, конференции и тезисы прочих влиятельных научных мероприятий должно быть указано название доклада или же тезиса. При библиографическом описании ссылаемого источника необходимо основываться на требования имеющей силу инструкции о “Порядке оформления диссертаций” Высшей Аттестационной Комиссии при Президенте Азербайджанской Республики пункта 10.2-10.4.6 части “Использованная литература”.

7. В списке литературы, данной в конце статьи нужно отдать предпочтение научным статьям, монографиям и прочим надёжным источникам последних 5-10 лет.

8. Должно быть дано резюме на языке статьи и ещё 2 языках дополнительно. Рекомендуется, чтобы объём статьи был в пределах 8-10 страниц, а резюме 5-8 строк.

9. Резюме статьи на разных языках должно быть идентичным и соответствовать содержанию статьи. Научный результат, к которому пришёл автор или авторы, новаторство научной работы, практическая значимость и прочее должны быть в краткой форме отображены в резюме. Резюме должно быть серьёзно отредактировано с научной и грамматической точки зрения. В каждом резюме нужно в полном виде указать название статьи, имя автора или же авторов.

10. В каждой статье следует указать индексы UOT или коды типа PACS и ключевые слова. Ключевые слова должны быть даны на трёх языках (на языках статьи и резюме).

11. Автор несёт ответственность за качество статьи, достоверность указанных фактов и прочих сведений.

12. При упоминании имён святых и видных религиозных деятелей считается целесообразным использовать особую форму обращения, основываясь на международную практику относительно подготовки к печати научно-популярных статей, написанных на религиозную тему.

insani münasibətlərin, həm insan cəmiyyətində gedən

Documents

Transcript of insani münasibətlərin, həm insan cəmiyyətində gedən