INDUSTRIA NXJERRËSE SHQIPTARE

MND në industrinë e naftës, sistemi fiskal dhe korrupsioniMND në industrinë e naftës, sistemi fiskal dhe korrupsioni [email protected] Shqipëri 2019 0
MND në industrinë e naftës, sistemi fiskal dhe korrupsioni Një përshkrim i marrëveshjeve të ndarjes së prodhimit të nënshkruara midis qeverisë shqiptare dhe kompanive ndërkombëtare të naftës
Eduart Gjokutaj Studime Fiskale Shqiptare Industria e Naftës, Sistemi Fiskal dhe Korrupsioni
INDUSTRIA NXJERRËSE SHQIPTARE DHE
MND në industrinë e naftës, sistemi fiskal dhe korrupsioni [email protected] Shqipëri 2019 1
MND në industrinë e naftës, sistemi fiskal dhe korrupsioni
Studime Fiskale Shqiptare Industria e Naftës, Sistemi Fiskal dhe Korrupsioni
Qendra ALTAX është një nismë studiuesish shqiptarë me synimin e një qasje të re në ndihmë të politikës fiskale dhe ekonomike shqiptare me qasje drejt politikës fiskale evropiane. Qëllimi kryesor është që të promovojë edukimin me sistemin fiskal dhe përshtatjen e tij sipas ambjentit ekonomik, të ndihmojë tatimpaguesit dhe palët e interesuara (studentët, ekspertët në terren, studiuesit) nëpërmjet ekspertizës të jenë të informuar mbi ambjentin fiskal dhe klimën ekonomike. Nga ana tjetër bashkëpunimi me akademikë dhe ekspertë fiskale ndihmon për të zgjeruar dhe për të krijuar një audiencë të plotë në ndihmë të rritjes së kapaciteteve fiskale në Shqipëri dhe Kosovë.
NE JU NDIHMOJMË TË PAGUANI TAKSAT! NE JU NDIHMOJMË TË MOS PAGUANI BAKSHISH PËR TAKSAT!
Studime Fiskale Shqiptare Industria e Naftës, Sistemi Fiskal dhe Korrupsioni
Nr. 2019/06/03 www.altax.al [email protected] Datë 10.06.2019 Tiranë, Shqipëri
© ALTAX Studime Fiskale Shqiptare Qershor 2019
Përgatitja dhe shpërndarja nga
Një përshkrim i marrëveshjeve të ndarjes së prodhimit të nënshkruara midis qeverisë shqiptare dhe kompanive ndërkombëtare të naftës. Probleme, adresime dhe analiza
Fjalë kyç: MND, ekonomi, Rentë, taksë, industri nxjerrëse, korrupsion, sistem fiskal
Klasifikimi JEL: H20, H30, H50, L95
Dokumenti është përgatitur nga ekspertët e ALTAX, në serinë e përmbledhjeve tematike, me synimin që të kthehet në një burim diskutimi për gjithë të interesuarit, ose për ta përdorur në funksion të diskutimeve dhe analizave të politikave për shpërndarjen e barrës fiskale dhe zbatimin në praktikë në kuadër të politikës decentralizimit dhe forcimit të financave lokale. Autorësia është e ©ALTAX. Cilido që do të përdorë të dhëna apo pjesë nga ky botim, është i detyruar të shënojë autorësinë si referencë në publikimet që do të përdorë. Dokumenti gjendet te faqja në internet www.altax.al Nëse keni kërkesa apo pyetje dërgojini te [email protected]
Acknowledgment
(ENGLISH) ALTAX CENTER is an Albanian think-tank initiative assisted by tax experts and fiscal and economy analysts, aiming at a new approach to Albanian-European fiscal and economic policy. The primary goal is to promote education and culture of communication, help and assist the taxpayers and interested parties (students, field experts, civil servants) with the proper technical expertise. On the other side, the cooperation with the academics and field experts helps to expand and create a comprehensive audience in help of increasing of young analysts’ capacities in Albania and Kosovo. One of our key goals is to achieve a more efficient and less complex tax system for all. Our comments and recommendations on tax issues are made solely in order to achieve this aim; we are an entirely apolitical organization.
ALTAX represents the interest of taxpayer and is founded to help, increasing the knowledge and education about the implementation in the right way of fiscal policies and public finances management. We are organized and work based on the principle “Right from the start”.
WE HELP YOU TO PAY TAXES! WE HELP YOU NOT TO PAY BRIBE FOR TAXES!
Konsideratë
(ALBANIAN) Qendra ALTAX është një nismë studiuesish dhe analistësh fiskalë shqiptarë me synimin e një qasje të re analize dhe diskutimi në ndihmë të politikës fiskale dhe ekonomike mbarëshqiptare me qasje drejt politikës fiskale dhe ekonomike evropiane. ALTAX është një qendër studimore fiskale dhe ekonomike dhe punon që të rritë mirëkuptimin e qeverisë dhe publikut për çështje të lidhura me ndershmërinë e sistemit ekonomik, fiskal ne shoqërinë civile ne Shqipëri, si dhe kryerjes së shërbimeve publike vendore dhe qendrore të duhura dhe të qëndrueshme. Një nga qëllimet tona kyçe është arritja e një sistemi tatimor më efikas dhe më pak kompleks për të gjithë. Komentet dhe rekomandimet tona për çështjet tatimore bëhen vetëm për të arritur këtë qëllim. Ne jemi një organizatë tërësisht apolitike.
ALTAX përfaqëson interesat e taksapaguesve, si një qendër kërkimore të pavarur fiskale, në rolin e një komentatori të financave publike, politikës fiskale, ligjit tatimor, edukimit fiskal, politikave sociale dhe pabarazive sociale në shpërndarjen e mirëqenies duke vlerësuar zhvillimin e politikave me qëllim promovimin e zhvillimit në Shqipëri të krahasuara me vendet në rajon dhe botë.
NE JU NDIHMOJMË TË PAGUANI TAKSAT! NE JU NDIHMOJMË TË MOS PAGUANI BAKSHISH PËR TAKSAT!
Terma dhe sqarime
AEA Shoqata Shqiptare e Energjisë
ALBPETROL SH.A. Kompania shtetërore e naftës dhe gazit
AML Parandalimi Pastrimit të Parave të Pista
DPT Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve
KLSH Kontrolli i Lartë i Shtetit
MND Marrëveshje me Ndarje Prodhimi
PBB Prodhimi i Brendshëm Bruto
TVSH Tatimi mbi Vlerën e Shtuar
PËRMBAJTJA
1 Të dhënat mbi industrinë e naftës Faqe 8
2 Treguesit fiskalë dhe pesha në buxhet Faqe 9
3 MND dhe specifikat që kanë në rastin e Shqipërisë Faqe 10
4 Sistemi fiskal dhe pjesa e përfitimit nga qeveria Faqe 11
5 Hapat e ardhëm në rimodelimin e MND Faqe 12
6 Korrupsioni, qeverisja korporative dhe alokimi i fondeve të naftës Faqe 14
7 Të mësojmë nga industria e naftës për të zhvilluar qeverisjen Faqe 17
Përmbledhje Faqe 19
Parathënie
Shqipëria prodhoi 910.000 tonë naftë bruto në vitin 2018 dhe 956,000 tonë naftë bruto në vitin 2017, më pak rreth 5 për qind krahasuar me 2017 dhe 47 për qind më pak në krahasim me prodhimin pik të vitit 2014 prej 1.36 milion tonë.
Industria e prodhimit të naftës është eksportuesja e dytë më e madhe në Shqipëri dhe punëson më shumë se 3,000 vetë.
Sipas të dhënave zyrtare, investimi i përgjithshëm në kërkimin dhe eksplorimin e naftës dhe gazit në të paktën vitet e fundit llogaritet të jetë realizuar deri në 1.25 miliardë euro, ku 1/3 e tij është investuar direkt nga kompania Shell, e cila është bërë aktive në 6 vitet e fundit, duke programuar edhe investime të tjera prej € 42.5 milion duke filluar nga 2018 pas një zbulimi shumë pozitiv në fushën naftëmbajtëse Shpiragu-2.
Pesha e taksave ndaj PBB-së nga industria nxjerrëse e naftës dhe gazit llogaritet në një përqindje që varion nga 1.4% në 1.5%.
Qeveria shqiptare ka nënshkruar që nga viti 2004 e deri më sot gjithsej 16 marrëveshje të përgjithshme për eksplorimin e naftës dhe gazit, nga të cilat 7 kompani janë angazhuar në nxjerrjen e naftës bruto në pjesën jugore të Shqipërisë dhe 4 kompani të angazhuara në aktivitete eksploruese.
Marrëveshjet e Ndarjes së Prodhimit (MND-të) lejojnë qeverinë të mbajë pronësinë e burimeve të saj të naftës, por të japë të drejtat e eksplorimit dhe prodhimit brenda një zone të përcaktuar dhe për një periudhë të kufizuar, te një kompani private e naftës ose konsorcium (kontraktori). Sipas strukturës aktuale të MND, kompanitë e naftës konsiderohen si kontraktorë për të ndërmarrë operacione të naftës në një zonë të caktuar dhe veprojnë pa rriskuar buxhetin, me shpenzimet e tyre dhe më e rëndësishmja ato monitorohen dhe janë nën kontrollin e institucioneve shqiptare (AKBN).
Një rëndësi e madhe te MND-të ka sistemi fiskal. Qëllimi i një sistemi fiskal nga këndvështrimi i qeverisë është të tërheqë investimet dhe të ketë pjesë sa më të madhe përfitimi (si të ardhura të fituara pa operuar vetë, pa kosto prodhimi). Shqipëria respekton korrektësinë e MND-ve ekzistuese dhe Shqipëria paguan kompensim për kompanitë e naftës nëse shkaktohen ndryshime në legjislacionin tatimor shqiptar. Kjo do të thotë që zbatimi i ligjeve tatimore në kundërshtim me atë që është rënë dakord në MND-të nuk rrit të ardhurat shtesë për kompanitë që operojnë nën kushtet e MND-së.
Një rrisk serioz për monitorimin e MND-ve është niveli i kapaciteteve dhe korrupsionit i administratës, që është autoriteti përgjegjës për të monitoruar zbatimin dhe performancën e MND.
Qeveria ka ndërmarrë disa hapa inkurajuese për të përmirësuar qeverisjen e sektorit të naftës dhe për të rritur përgjegjshmërinë e sektorit.
Abstract
Albania produced 910.000 metric of tons of crude oil in 2018 and 956,000 metric tons of crude oil in 2017, down about 5 percent compared to 2017 and about 47 percent less compared to the peak 2014 production of 1.36 million metric tons.
The oil industry produces Albania’s second largest exports and employs more than 3,000 people.
According to official data the total investment in the research and exploration of oil and gas at least in last years accounts up to €1.25 billion, where the 1/3 of that is invested directly from Shell company, which is active in last 6 years, with adding apparent investment of €42.5 million starting from 2018 after a very positive discovery in the Shpiragu-2 oilfield.
The tax share to GDP from oil and gas extractive industry account in a variable percentage from 1.4% to 1.5%.
The government of Albania has been signed, since 2004 in total 16 total oil and gas exploration and production sharing agreements (PSA), of which 7 companies engaged in extracting crude oil in the southern part of Albania and 4 companies engaged in exploration activities.
PSAs allow government to retain ownership of its oil resources but grant the rights of exploration and production within a specified area, and for a limited period, to a private oil company or consortium (the contractor). Under the current PSA structure, the oil companies are appointed as contractors to undertake petroleum operations in a certain area, and they operate at their sole risk, at their own expense and more importantly under the control of the Albania institutions (i.e. AKBN).
A big importance in the PSAs is held by fiscal system. The goal of a fiscal system from a government’s point of view is to attract investment and capture the maximum government take (as income earned without any enterprise, without any cost of production, to get the excess of rental value over and above the actual cost of production). Albania respect with correctness the existing PSAs and that Albania is paying out compensation to oil companies due to changes in the Albanian tax legislation. This means that the application of the tax laws contrary to what has been agreed upon in the PSAs does not raise addition revenue.
A serious risk is also the capacities and corruption level of the proper administration, which is the proper responsible authority to monitor the PSA implementation and performance.
The Government has taken several encouraging steps to improve oil sector governance and enhance the accountability of the sector.
Hyrje
Shqipëria vlerësohet si një nga vendet më të pasura të Evropës në rezervat hidrokarbure në shelfin kontinental me një rezervë deri në 220 milionë fuçi dhe 5.7 miliard metra kub gaz natyror. Sipas Shoqatës Shqiptare të Energjisë (AEA), Shqipëria vlerësohet të ketë rezerva deri në 277 milionë fuçi. Zona e naftës Patos-Marinëz-Kolonjë njihet si fusha më e madhe naftëmbajtëse në Evropën kontinentale. Në total, janë nënshkruar 16 marrëveshje për eksplorimin e naftës dhe gazit me ndarje prodhimi (MNP), nga të cilat 7 kompani janë angazhuar në nxjerrjen e naftës bruto në pjesën jugore të Shqipërisë dhe 4 kompani të angazhuara në aktivitete eksploruese.
Investimi gjithsej në kërkimin dhe eksplorimin e naftës dhe gazit në të paktën vitet e fundit llogaritet të jetë realizuar deri në 1.25 miliardë euro, ku 1/3 e tij është investuar direkt nga Shell Company, e cila është aktive në tregun shqiptar në 6 vitet e fundit, duke ssynuar për investime të tjera shtesë që planifikohen në shumën prej 42.5 milion € duke filluar nga 2018 pas një zbulimi shumë pozitiv në fushën e naftës Shpiragu-2.
Sipas të dhënave zyrtare, Bankers Petroleum, prodhuesi më i madh i naftës në vend, i cili në mesin e vitit 2016 u ble plotësisht nga kompania Geo Jade e Kinës, përbën shumicën dërrmuese prej 89 përqind të prodhimit të përgjithshëm vendas, ndërsa Albpetrol sh.a. prodhimi (kompania shtetërore) përbën rreth 6% të prodhimit vendor.
1. Të dhënat mbi industrinë e naftës
Shqipëria prodhoi 910.000 tonë naftë bruto në vitin 2018 dhe 956,000 tonë naftë bruto në vitin 2017, më pak rreth 5 për qind krahasuar me 2017 dhe 47 për qind më pak në krahasim me prodhimin pik të vitit 2014 prej 1.36 milion tonë. Ekspertët nga industria nxjerrëse thonë se kompanitë që investojnë në industri nuk kanë arritur të mbulojnë kostot përkatëse, dhe rrjedhimisht Shqipëria ka përfituar më pak se 2 për qind të vlerës së prodhimit deri tani. Prodhimi më i lartë i naftës në Shqipëri daton që nga viti 1974, kur shteti i atëhershëm komunist prodhoi 2.25 milion tonë të barabartë me rreth 38,408 fuçi naftë në ditë në një industri që përfshinte 34 ndërmarrje shtetërore dhe punësonte rreth 25,000 njerëz. Industria e prodhimit të naftës është eksportuesja e dytë më e madhe në Shqipëri dhe punëson më shumë se 3,000 vetë.
Pjesa më e madhe e naftës së nxjerrë në Shqipëri eksportohet e papërpunuar, duke e bërë atë një produkt me vlerë të shtuar të ulët dhe vetëm një pjesë e saj shkon në rafinerinë lokale, Ballsh dhe Fier, e cila ka ndryshuar pronësi disa herë pas privatizimit të dështuar të vitit 2008, duke falimentuar dhe mbyllur disa herë në dekadën e fundit.
Qeveria shqiptare merr nga eksporti vetëm rentën1, si taksë kombëtare me normën 10 përqind, pasi asnjë kompani aktualisht nuk paguan normën e tatimit mbi fitimin që
1 Renta minerare llogaritet si detyrim mujor i subjektit taksapagues, zotërues i lejes së shfrytëzimit, në çastin kur ai shet apo eksporton mineralin apo nënproduktin e prodhuar. Ministria e Financave dhe Ekonomisë ka nxjerrë për konsultim publik në 6-mujorin e parë 2019 një projektligj mbi regjimin fiskal në sektorin hidorkarbur, duke përcaktuar sesi do të funksionojë përllogaritja dhe mbledhja e taksës së rentës
aplikohet në nivelin 50 përqind të fitimit që deklarohet në pasqyrat financiare vjetore. Sipas kontratave aktuale, koncesionarët duhet të fillojnë të paguajnë tatimin mbi fitimin, pasi të kenë përmbushur kostot e investimeve. Kontrolli i Lartë i Shtetit (KLSH) përfundoi një auditim të performancës për "Procedurat dhe Rezultatet e Marrëveshjeve të Naftës në Shqipëri" në fillim të vitit 2017, duke vënë në dukje se ndikimi në ekonomi prej përdorimit të aseteve nëntokësore ka qenë minimal, si në aspektin e efektit mbi punësimin dhe në të ardhurat buxhetore.
2. Treguesit fiskalë dhe pesha në buxhet
Pesha e taksave ndaj PBB-së nga industria e naftës dhe gazit llogaritet në një përqindje që ndryshon nga 1.4% në 1.5%. Pagesa e taksës mbi pagën dhe kontributeve shoqërore e shëndetësore llogaritet në nivelin mesatar vjetor prej 7.7% të totalit të të ardhurave tatimore dhe doganore, dhe një peshë prej 5.8% të të ardhurave tatimore të buxhetit. Taksa nacionale e rentës ka një peshë prej 10% të taksave kombëtare dhe një mesatare prej 1.2% ndaj të ardhurave tatimore dhe doganore. TVSH ka një peshë prej 2% ndaj totalit të TVSH-së së mbledhur për buxhetin dhe peshë mesatare vjetore prej 0.9% ndaj të ardhurave tatimore dhe doganore. Tatimi mbi Fitimin ka një peshë prej 10.1% ndaj totalit të tatimit mbi fitimin të mbledhur për buxhetin dhe mesatarisht një peshë sa 1.1% e të ardhurave tatimore dhe doganore. Taksat e punës llogariten të mbajnë një peshë mesatare vjetore prej 5.3% ndaj tatimit mbi të ardhurat personale dhe kontributeve të sigurimeve shoqërore dhe shëndetësore të mbledhura për buxhetin dhe një peshë mesatare prej 1.5% ndaj të ardhurave tatimore dhe doganore. Taksat dhe detyrimet e tjera përbëjnë një peshë mesatare prej 3% të mesatares së të ardhurave tatimore dhe doganore.
minerare, duke e zhvendosur në këtë mënyrë nga ligji i taksave kombëtare. Sipas projektligjit, renta do të llogaritet duke aplikuar një normë prej dhjetë për qind të vlerës së tregut të naftës së nxjerrë.
në %
7.7 5.8 1.5
Renta Minerare 10 1.2 TVSH 2 0.9 Tatim Fitimi 10.1 1.1 Tatimet mbi Punën 5.3 1.5 Të tjera 3 Burimi: Ministria e Financave dhe Ekonomisë
Pesha e taksave dhe tatimeve në industrinë e naftës, 2015-2018 (mesatare)
Pagesat e kryera
Taksat mbi pagën, duke përfshirë pagesat për sigurime shoqërore dhe shëndetësore dhe tatimin mbi të ardhurat personale përbëjnë rrjedhën kryesore të të ardhurave që kontribuojnë në buxhetin e shtetit në mënyrë kolektive nga sektorët nxjerrës të naftës dhe gazit.
Renta minerare përbën fluksin kryesor të të ardhurave nga sektori nxjerrës i naftës dhe gazit në Buxhetin e Shtetit.
Ndarja e prodhimit të naftës përbën grupin e dytë më të madh të të ardhurave të mbledhura nga sektori i naftës. Shoqëritë private të naftës transferojnë mesatarisht në vitet e fundit sasinë e prodhimit të naftës prej 50 - 55 mijë ton.
Të tjera taksa e detyrime përfshijnë taksat e mbledhura nga Administrata Doganore Shqiptare duke përfshirë TVSH-në e paguar për importet, taksën e karbonit, akcizën, taksën e qarkullimit dhe taksat e tjera doganore. Këto flukse parash përfshihen në kuadër të raportimit si flukse materiale nga licencat, si dhe ishin pjesë e rakordimit.
Megjithatë, TVSH-ja e mbledhur për importet është kthyer pjesërisht ose tërësisht tek operatorët e licencuar bazuar në kriteret e paracaktuara, si rrjedhojë nevojiten të dhëna shtesë për të përfunduar rakordimin në total me të ardhurat e raportuara nga institucionet shtetërore për sektorët në fokus2.
3. MND dhe specifikat që kanë në rastin e Shqipërisë
Që nga futja në vitin 1960 të Marrëveshjes për Ndarjen e Prodhimit në Indonezisë (MND), forma moderne e tyre ka fituar një avancim të jashtëzakonshëm sidomos në vendet në zhvillim me burime të bollshme, të cilat shpeshherë nuk kanë aftësitë e kërkuara ose njohuritë teknike për të menaxhuar eksplorimin dhe shfrytëzimin3.
Nevoja për të hyrë në marrëveshje hidrokarbure vjen kryesisht nga kufizimet e shtetërore (mungesa e kapitalit), rritja e shpejtë e kërkesës për karburante, luhatjet e çmimit të naftës (e lidhur kjo me mekanizmat e ndarjes së riskut), mungesa e teknologjisë, specializimi i kufizuar në këtë fushë. Marrëveshjet hidrokarbure kanë si qëllim të përcaktojnë si ndahet prodhimi i naftës midis zotëruesve të kapitalit (privat, publik ose të përzierë) dhe zotëruesit të burimeve natyrore (në këtë rast shtetit).
Qeveria kur nënshkruan një Marrëveshje me specifika të tilla synon zhvillimin e hidrokarbureve, inkurajimin e pjesëmarrjes së sektorit privat, duke i lënë një sasi prodhimi të mjaftueshëm, kontraktori ka për objektiv studimin nga pikëpamja e riskut të zbulimit, së bashku me kohën e nevojshme në dispozicion, si dhe të drejtën e shitjes të një pjese të konsiderueshme të prodhimit për mbulimin e kostove.
2 AlbEITI Report 2016 3 Marcia Ashong, COST RECOVERY IN PRODUCTION SHARING CONTRACTS: OPPORTUNITY FOR STRIKING IT RICH OR JUST ANOTHER RISK NOT WORTH BEARING?
MND-të lejojnë qeverinë të mbajë pronësinë e burimeve të naftës, por të japë të drejtat e eksplorimit dhe prodhimit brenda një zone të përcaktuar dhe për një periudhë të kufizuar, në një kompani private të naftës ose konsorcium (kontraktori). Sipas strukturës aktuale të MND-ve, kompanitë e naftës emërohen si kontraktorë për të ndërmarrë operacione të naftës në një zonë të caktuar dhe veprojnë në rriskun e tyre të vetëm, me shpenzimet e tyre dhe më e rëndësishmja pranojnë të jenë kontrollin e institucioneve shqiptare (AKBN).
Në njohjen e kostos që blihen nga kompanitë e naftës, MND shpërndan një pjesë të prodhimit tek ata, në mënyrë që të mbulojë shpenzimet që ato kanë në proces; kjo njihet si Kostoja e Rikuperueshme. Në këtë drejtim dizajni i klauzolës së Kostos së Rikuperueshme në MND shihet veçanërisht si e rëndësishme për kompanitë e naftës. Rikuperimi i Kostos është unik kryesisht për shkak se ai përfshin një nga dy mënyrat përmes të cilave zakonisht vendoset pjesa e kontraktorit, kostoja e naftës dhe ndarja e fitimit të naftës. Por në kohë të rrezikshme për eksplorim (fusha që nuk arrijnë të nxjerrin shpenzimet, apo dhe eksplorimi i deteve të thella) investitorët po kërkojnë garanci shtesë dhe rikuperim të kostove dhe mund të mos jetë e mjaftueshme që të zbatohet e gatshme kjo formulë për perspektiva të tilla.
4. Sistemi fiskal dhe pjesa e përfitimit nga qeveria
Rëndësi të madhe në MND ka sistemi fiskal. Qëllimi i një sistemi fiskal nga pikëpamja e qeverisë është të tërheqë investimet dhe të kapë përfitime maksimale (si të ardhura të fituara pa patur ndonjë kompani, pa kosto prodhimi, për të marrë tejkalimin e vlerës së përfitueshme mbi koston aktuale të prodhimi).
Në këtë kontekst, përparësia kryesore e MND-ve për kompanitë e naftës është se ato do të paguajnë tatim fitimi vetëm kur aktivitetet e shfrytëzimit janë fitimprurëse. Përfitimet për qeverinë janë se në rastin e projekteve të suksesshme do të marrin gjatë gjithë kohëzgjatjes së prodhimit më shumë të ardhura sesa ato që mund të ishin në rastin e llojeve të tjera të kontratave
Sistemi fiskal për sektorin e hidrokarbureve aplikon këto lloje taksash:
- Tatim mbi fitimin me një normë prej 50% të fitimit bruto për vitin përkatës fiskal, që duhet të paguhet në përputhje me MND përkatëse, ku përcaktohet edhe niveli i kostos së mbulimit të shpenzimeve (rikuperueshme). - Taksa kombëtare e rentës mbi naftën dhe gazin që arrin në 10% të shitjeve. - TVSH gjatë zhvillimit dhe fazave të prodhimit. - Taksat e punës për punonjësit - Taksat lokale
Përveç kësaj, akciza mund të vendoset në disa artikuj të importuar sipas Ligjit për Akciza.
Shqipëria respekton korrektësinë e MND ekzistuese. Në rastet kur sistemi fiskal pëson ndryshime qeveria paguan kompensimin për kompanitë e naftës për shkak të
ndryshimeve në legjislacionin tatimor shqiptar. Kjo do të thotë që zbatimi i ligjeve tatimore në kundërshtim me atë që është rënë dakord në MND-të nuk rrit të ardhura shtesë. Sidoqoftë, ajo ndërlikon procedurat dhe rrit shpenzimet për të gjitha palët e përfshira, pasi tatimi i ndryshuar duhet të paguhet paraprakisht sipas përcaktimeve ligjore dhe më tej pasuar nga një kërkesë për kompensim sipas kushteve të MND-ve bëhet rimbursimi i shumës së mbipaguar apo përdoret për pagesa të ardhme të tatimeve të tjera që lindin si detyrime.
Aktualisht legjislacioni tatimor përmban disa kufizime që kanë efekt negativ në taksimin e kompanive të naftës, për shembull çështja e periudhës së bartjes së humbjeve, që është shumë e shkurtër krahasuar me periudhën e kërkimit dhe eksplorimit për një kompani që investon shumë para në këtë kohë. Periudha është shumë e shkurtër për industrinë nxjerrëse, ku fillimisht nevojiten investime të mëdha dhe ku aktivitetet do të fillojnë vetëm për të gjeneruar të ardhura pas një periudhe më të gjatë kohore (nganjëherë pas më shumë se 10 vitesh).
I gjithë sistemi fiskal për hidrokarburet duhet të harmonizohet me rregullat dhe specifikat e industrisë, në mënyrë që të arrihet tatimet e dëshiruara për shumë më tepër se sot nga ana e qeverisë. Përndryshe, situata do të vazhdojë të jetë jo aq fitimprurëse për buxhetin e qeverisë. Përvojat nga dekadat e fundit tregojnë se buxheti nuk ka përfituar nga pjesa e llogaritur që duhet të merrte nga kompanitë e naftës.
KUTIA 1. Shembull për përfitimin e pjesës që i përket qeverisë nga MND Sipas marrëveshjes me ndarje prodhimi të nënshkruar për këtë vendburim, shteti shqiptar vitet e para përfiton prodhimin para ekzistues për puset e marrë në dorëzim nga Albpetrol ShA dhe 1% të prodhimit gjithsej. Bazuar në Planin e zhvillimit fillestar, në vitin 2009 dhe më pas në atë të ndryshuar në vitin 2011, kontraktori XY do të arrinte që me të ardhurat të mbulonte shpenzimet (kostot) hidrokarbure (pra R>1), duke bërë të mundur që të përfitohej nga pala shqiptare 50% e fitimit si dhe 3% e prodhimit gjithsej. Në fakt edhe pas 12 viteve shfrytëzim të vendburimit të Patos-Marinzës, kompania XY nuk ka arritur të dalë me fitim, duke i kufizuar përfitimet e shtetit shqiptar vetëm në 1% të prodhimit, në 10 % të rentës minerare, si dhe në zvogëlim të vazhdueshëm të prodhimit paraekzistues4.
5. Hapat e ardhëm në rimodelimin e MND
Meqenëse Shqipëria është në procesin e hartimit të një akti të ri mbi tatimin mbi të ardhurat e korporatave, duket se është koha e duhur që ai të jetë i përshtatur me ndryshimet që kanë ndodhur gjatë dy viteve të fundit në modelin e Marrëveshjes së Ndarjes së Prodhimit, e përshtatur sipas ndryshimeve në ligjin bazë “Për hidrokarburet”, si një zhvillim modeli Shqiptar5, si dhe te ligjet fiskale që rregullojnë tatimin dhe kuadrin rregullator të kompanive të naftës.
Sektori i hidrokarbureve kërkon shumë investime para se të pritet ndonjë të ardhur prej tij. Kjo nënkupton që aktivitetet kanë humbje përgjatë një numri vitesh dhe se bartja e humbjeve duhet të jetë e mundur për një periudhë që është dukshëm më e gjatë se sa parashikohet si në bazë të ligjit ekzistues, po ashtu edhe të projektligjit për tatimin mbi të
4 KLSH, Procedura dhe rezultatet e marrëveshjeve hidrokarbure në Shqipëri, 2016 5 Ligj Nr.6/2017, FZ. 26, datë20.02.2017
ardhurat e korporatave. Prandaj, referenca e veçantë për tatimin e sektorit të hidrokarbureve përfshihet në ligjin "Për sistemin fiskal në sektorin e hidrokarbureve", i azhornuar në vitin 2018.
Ligji për Hidrokarburet, 20186 siguroi një bazë më transparente për dhënien e licencave në sektorin e naftës, si dhe udhëzime mbi aspektet kryesore të taksës kombëtare të rentës për ndarjen e prodhimit, rikuperimin e kostove, ndarjen e fitimeve dhe taksimin në përgjithësi. Ligji gjithashtu kërkon që Këshilli i Ministrave të miratojë të gjitha MND dhe gjithashtu kërkon që ato të publikohen në gazetën zyrtare. Megjithatë, mungesa e transparencës për disa kushte kontraktuale (siç është shuma e bonusit të nënshkrimit) mund të maskojë pagesat ilegale tek zyrtarët publikë. Për më tepër, përjashtimet e dhëna kompanive të naftës nuk publikohen në fund të çdo viti fiskal dhe kostot operative të kërkuara prej tyre vërehet se nuk auditohen apo nuk auditohen sipas referencave të kuadrit ligjor.
Për më tepër, kushtet specifike të MND-ve janë negociuar rast pas rasti midis qeverisë dhe kompanive të naftës në sektorin privat. Këto negociata janë komplekse dhe njihet nga autoritetet nevoja e transparencës për tu zhvilluar të hapura ndaj abuzimit nga ana e kompanive. Mbajtja konfidenciale e këtyre negociatave mund të krijojnë stimuj për korrupsionin.
Këto terma të rishikuara në kuadër të modelimit të MND-ve, të cilat pritet të ndikojnë më shumë se 2/3 e prodhimit të naftës që nga viti 2021, ulin tavanet për shpenzimet e mbuluara nga kompanitë dhe ndoshta do të rrisin pjesën e qeverisë në fitimet e ardhme të kompanive. Kushtet e reja kanë për qëllim të kompensojnë kompanitë e naftës për kosto relativisht më të larta në një mjedis të ulët të çmimit të naftës dhe për të tërhequr interesin për fushat e naftës në Shqipëri dhe fushat e paarritshme në det, ku operacionet e eksplorimit dhe zhvillimit janë të shtrenjta
Në përgjithësi, qëllimet e modelimit të MND -ve synojnë stabilitetin e klauzolës fiskale.
Për të arritur rezultatin e dëshiruar në çdo rast negocimi duhet të merret me kujdes:
- Një garanci e besueshme minimale për investitorin ndaj veprimeve të Qeverisë që do t'i japi sigurinë, se është duke u vepruar brenda logjikës legjitime të pritshme të investitorit; - Një zvogëlim i fushëveprimit të rrisqeve, të cilat aktualisht janë të vështira për t'u administruar nga institucionet; - Ndryshim i balancuar i fleksibilitetit të ligjit për Qeverinë, që nga ana tjetër kufizon keqpërdorimin e dispozitave të ekuilibrit ekonomik; - Vendosja e një kufiri të besueshëm në kohën kur një klauzolë agresive do të zbatohet për projektin, pa dekurajuar investimet; - Sqarimi i kohës se kur duhet të bëhet kompensimi; - Sigurimi i udhëzimeve të mjaftueshme për një ekspert të mundshëm, ku të jetë e qartë se formulimi i klauzolës në vetvete nuk sjell rrisk për të krijuar mosmarrëveshje.
6 azhornimi dhe përshtatja me tregun dhe ekonominë e politika e ligjit të Hidrokarbureve 1993
6. Korrupsioni, qeverisja korporative dhe alokimi i fondeve të naftës
Pjesa e përfitimit të qeverisë prej efekteve të MND-së së naftës mund të krijojë stimuj për "korrupsion" në faza të ndryshme të zinxhirit të rritjes së vlerës së naftës duke përfshirë eksplorimin, zhvillimin, prodhimin dhe tregtimin. Nëse mbeten të pazgjidhura, këto dobësi mund të rezultojnë në keqpërdorim të fondeve të sektorit publik. Burimet kryesore të identifikuara të rreziqeve të korrupsionit në menaxhimin e të ardhurave të naftës janë (i) Marrëveshjet e Ndarjes së Prodhimit (MND); (ii) raportimi jo adekuat i buxhetit dhe keq alokimi i fondeve të naftës jashtë buxhetit; dhe (iii) kompania kombëtare e naftës, AlbPetrol sh.a.
Të ardhurat e naftës nga mjedisi fiskal dhe operacional në rastin e MND mund të krijojnë dobësi për korrupsion bazuar në përvojat e menaxhimit të kaluar të sektorit të hidrokarbureve, të cilat treguan se shenjat serioze të mungesës së transparencës në lidhje me zbatimin e MND-ve krijuan mjedis ta pafavorshëm për të ardhurat e buxhetit dhe një përfitim minimal prej zbatimit të MND. Nga ana tjetër, mungesa e auditimit të kostove të raportuara nga kompanitë e naftës krijoi terrenin për më shumë ryshfet dhe një keqmenaxhim të sistemit fiskal, bazuar në formulën e rikuperimit të kostos.
Por një rrisk serioz është edhe niveli i kapaciteteve dhe korrupsionit të administratës së duhur, që është autoriteti i vetëm përgjegjës për të monitoruar zbatimin dhe performancën e MND-ve. AKBN ka mungesa ekspertësh të kualifikuar dhe me përvojë, kështu që qeveria nuk njihet dot me të dhënat e duhura parashikuese për periudhat e ardhshme të prodhimit të naftës dhe parashikime të tjera ekonomike dhe fiskale. Pasiguria e vlerësimeve të fitimeve prej industrisë së naftës që rrjedhin nga luhatshmëria e çmimeve të tregut e komplikon menaxhimin e të ardhurave të parashikuara që pritet të vijnë prej prodhimit të naftës. Parashikimi i të ardhurave të naftës vuan nga dobësi të cilat kanë diktuar edhe disa ndikime me peshë në buxhet, si është rasti i zbatimit të politikave fiskale për sektorin me paqartësi dhe mospërshtatje me kuadrin ligjor ndërkombëtar fiskal për këto tip marrëveshje.
Në fillim të këtij viti, Ministria e Financës dhe Ekonomisë në bashkëpunim me Ministrinë e Infrastrukturës dhe Energjisë, pas një pune të zgjatur prej më se dy vitesh kanë lançuar një projekt ligj, i cili është në proces konsultimi publik dhe me ekspertë të sektorit në funksion të adresimit të mjaft çështjeve të karakterit teknik dhe ekonomik e fiskal që kanë prurë vështirësi në zbatimin në praktikë të MND.
Nga ana tjetër, AKBN dhe Ministria e Infrastrukturës dhe Energjisë po punojnë ngushtë me AlbPetrol sh.a. dhe Ministrinë e Financave dhe Ekonomisë për të përshtatur metodologjinë për projeksionet e prodhimit të naftës në funksion të përllogaritjeve të buxhetit. Megjithatë, ende nuk ka një metodologji të qartë për parashikimin e naftës dhe gjithashtu ka mospërputhje midis vlerësimeve të prodhimit të naftës, të ardhurave të naftës sipas sasive të prodhuara nga kompanitë e naftës deri në fund të vitit dhe të dhënave të mbledhura nga Ministria e Financave dhe Ekonomisë. Për më tepër, përputhjet midis vlerës së prodhimit nga shitjet e naftës bazuar në kushtet e MND me shumat e raportuara nga Thesari ka qenë dhe vijon të jetë problematikë e pazgjidhur.
Agjencitë qeveritare shpesh nuk kanë vëmendjen e vazhdueshme në lidhje me operacionet jashtë buxhetit, duke përfshirë financimin e investimeve të shkëmbyera me naftë dhe shpenzimeve të tjera. Nga ana tjetër, përvojat kanë treguar se performanca e agjencive qeveritare nuk funksionon së bashku për të bashkëpunuar dhe koordinuar kapacitetet dhe logjistikën. Një tjetër problem i pazgjidhur është mungesa e transparencës në furnizimet me naftë drejt rafinerisë/ve lokale.
Dobësi tjetër me ndikim të madh, por e pa vënë re është mungesa e transparencës rreth qeverisjes administrative, duke përfshirë edhe bashkëveprimin me strukturën për parandalimin e pastrimit të parave të pista. Kompania shtetërore e naftës ka treguar shenja të një transparence jo të plotë në lidhje me shitjet e naftës, rezervat dhe marëdhëniet me operatorët dhe tregtarët. AlbPetrol sh.a. nuk e ka përmirësuar ende modelin e qeverisjes korporative, i cili në rastin e monitorimit të MND-ve, së bashku me AKBN, agjencia e cila është përgjegjëse për të monitoruar performancën e MND-ve duhet të jenë në të njëjtin nivel të aftësive dhe njohurive si homologët e tyre, të cilët janë kontraktorët.
Korrupsioni gjatë procesit të monitorimit të MND-ve është shumë i zakonshëm në juridiksione të ndryshme në Evropë (Maltë, Kroaci, Poloni) por edhe në Azerbajxhan, Kurdistan dhe vende të tjera, të cilat zbatojnë modele të kontratës si MND-ja që zbatohet në Shqipëri.
Në këtë ambjent rregullator qeveritë duhet të marrin në konsideratë menaxhimin e fondeve të naftës për drejtime transparente të shpenzimeve jobuxhetore.
Rose-Ackerman, 1996 dhe Banka Botërore, 2007 i konkludojnë studimet e tyre duke thënë se "nëse qeveritë nuk kanë stimuj për të zbatuar politika adekuate për përzgjedhjen e projekteve dhe prokurimin publik, ata ka të ngjarë që në mënyrë diskrete të shpërndajnë alokimet e shpenzimeve për të favorizuar projekte që u lejojnë atyre të mbledhin ryshfet dhe me anë të të cilave përafrojnë nxitjet politike". Ndërkohë, grupime pranë qeverisjeve dhe koalicioneve qeveritare që përfaqësojnë “agjentët privatë” të tregut të brendshëm me interesa të fokusuara në industrinë e naftës kanë synim dhe nxitin që të vijojë status quo e një qeverisje të dobët. Ata shpesh kanë fuqinë për të ndikuar në hartimin e politikave të sektorit duke përfshirë miratimin e ligjeve, dhënien e të drejtave ekskluzive dhe “lehtësive” dhe përjashtimeve tatimore në një mënyrë që procesi dikton vetëm një rezultat : të nxjerrin përfitime politike ose ekonomike, personale apo partiake në kurriz dhe duke përdorur shpenzimet publike.
Shqipëria si vend eksportues i naftës, ku buxheti në vite ka arkëtuar shuma të rëndësishme buxhetore, mund t’i përdorë ato për të zbutur ndikimin afatshkurtër të problematikave që ka sjellë shfrytëzimi i vendburimeve, por edhe ato që krijohen aktualisht nga transporti e depozitimi i saj. Nevojitet plani rezervë për të ardhurat e buxhetit, me qëllim kompensimin e efekteve negative nga industria e prodhimit të naftës. Ky plan duhet kërkuar sa te gazi natyror dhe ai i lëngshëm, por mbi të gjitha te një sektor privat i prodhimit të energjisë elektrike, që tashmë ka arritur të marrë 1/3 e tregut të shitjes së energjisë brenda vendit. Ndërkohë, fokusi duhet të rritet në përmirësimin e
menaxhimit të burimeve natyrore dhe në përmirësimin e efikasitetit të shpenzimeve buxhetore duke e emërtuar shpenzimin buxhetor duke e krahasuar me kthimin mbrapsht të kontributeve që merren nga sektori. Nëse hartohen këto mini-bilance brenda buxhetit të madh të qeverisë, ku secili kontribuues duhet të përmbushë nevojat e veta (politika sociale, investime), atëherë edhe transparenca e qeverisjes do të krijojë premisat e duhura për bashkëqeverisjen me qytetarët.
Një ushtrim i bërë nga ekspertët e ALTAX7 për periudhën 2014-18 ndihmon në identifikimin e shumave të konsiderueshme të të ardhurave të naftës jashtë buxhetit. Këto shuma kanë të bëjnë me pjesën e para prodhimit të naftës të kontraktuar nga AlbPetrol sh.a. me kompanitë e naftës (35 - 40 milionë euro). Nëse ato do të jenë pjesë e një fondi të veçantë, ato mund të jenë një burim i mirë fondesh për të financuar projektet e infrastrukturës lokale dhe projekte të tjera sociale dhe ekonomike që ndihmojnë mirëqenien dhe jetesën e punëtorëve në industrinë nxjerrëse.
Mungesa e transparencës gjatë fazës së shpërndarjes së projektit ofron mundësi për ndikim nga njerëzit dhe grupet të cilët mund të përfitojnë financiarisht nga projektet. Dëshmitë deri në nivel anekdotash na kujtojnë se kontrata të vlefshme shpesh janë shpërndarë për anëtarët dhe koalicionet qeverisës. Në kundërshtim me mungesën e transparencës dhe llogaridhënies për zbatimin e llogarive jashtë buxhetit ka ndodhur që shpenzimi i të ardhurave jashtë buxhetore të kompanive publike të mbetet jashtë kontrollit të buxhetit, siç është rasti i marrëveshjeve të këmbimit të naftës. Rrisku i korrupsionit i lidhur me marrëveshje të tilla është shqetësues se projektet e zgjedhura që ndihmojnë në investime të natyrave të ndryshme kanë anashkaluar proceset zyrtare që zbatohen nga buxheti për përzgjedhjen, kualifikimin dhe monitorimin.
Gjatë zbatimit, proceset e dobëta të prokurimit dhe kontrollet e brendshme krijojnë mundësi të gjera për vendimmarrje jo optimale dhe keqpërdorim të fondeve publike. Prokurimi publik është veçanërisht i ndjeshëm ndaj korrupsionit në qoftë se i jep autoritetit publik zgjedhje të tepërt kur përzgjidhen ofertuesit e sektorit privat, në qoftë se proceset nuk janë transparente dhe kornizat rregullatore dhe institucionale janë të dobëta. Projektet nganjëherë (PPP nuk tenderohen) tenderohen në një proces konkurrues, por publiku nuk ka qasje në informacionet e plota, të besueshme dhe në kohë lidhur me procesin e prokurimit.
Megjithatë, nuk ka të dhëna në dispozicion për tenderim publik kundrejt prokurimit të drejtpërdrejtë. Rrisqet e tjera të korrupsionit përfshijnë (a) kontrollet e pamjaftueshme të procesit të prokurimit, (b) mungesa e mekanizmave për vendosjen e sanksioneve kur shkelen rregulloret dhe (c) kapaciteti i dobët i nëpunësve civilë përgjegjës për kryerjen e transaksioneve të prokurimit në ministritë e linjës.
Shumë nga problemet që lidhen me këtë menaxhim "të dështuar" dhe mungesë të monitorimit të performancës i kanë rrënjët te grupet e interesit që vit pas viti kanë ndikim në rritje në 'kapjen e shtetit', të cilët në mënyrë rutinore përdorin autoritetin e
7 See www.altax.al
qeverisë për të forcuar interesat e tyre dhe për të nxjerrë përfitime më tepër në kurriz të promovimit të një vizioni zhvillimor dhe rritjes së mirëqenies kolektive.
7. Të mësojmë nga industria e naftës për të zhvilluar qeverisjen
Por, pse u mor rasti i naftës si shembull për te treguar gjithë procesin se çfarë ndodh me ekonominë dhe buxhetin?
Është fakt se ekonomia dhe buxheti janë shume te lidhura me korrupsionin dhe politiken dhe nuk duhet te shikohen te ndara nga njëra tjetrën, pasi është e njohur se politika nuk jeton dot pa korrupsionin dhe ky I fundit gjenerohet vetëm nëpërmjet ekonomisë dhe fondeve te buxhetit.
Korrupsioni vepron si një taksë mbi kapitalin, por ndryshe nga taksat e buxhetit, ai është i paqartë dhe i paparashikueshëm. Institucionet dhe qeverisja e dobët çojnë në paqëndrueshmëri politike, kosto të larta të transaksioneve, korrupsion dhe mbrojtje të dobët të të drejtave pronësore, pasiguri dhe pakthyeshmërinë e pritshme të investimeve të kryera. Sipas literaturës, korrupsioni dhe sjelljet e përfitimit prej pozicionit zyrtar dhe politik dekurajojnë investimet vendase dhe investimet e huaja direkte. Në fakt, vonesat, shtrembërimet, format e ndryshme të marrjes së përfitimeve, si rryshfetet rritin pasigurinë për rimarrjen e kapitalit të investuar, por rrisin dhe koston e prodhimit/shërbimit, të cilat në fund të fundit ulin përfitueshmërinë ekonomike. Tarifat e paligjshme dhe kostot e transaksionit rrisin paprekshmërinë e investimeve sepse ato përgjithësisht janë të pariparueshme pas rishitjes së kapitalit.
Literatura8 për rritjen ekonomike në vendet me burime natyrore ja atribuon performancën e tyre ekonomike zhgënjyese një "mallkimi" që i referohet paradoksit që vendet me një bollëk të burimeve natyrore shpesh dështojnë të rriten me shpejtësi në krahasim me vendet që nuk i kanë burime të tilla.
Një argument i mprehtë në këtë drejtim është p.sh. pasuria natyrore e naftës e ngadalëson rritjen në momente zhvillimi ekonomik, sepse mund të krijojë ambjent korrupsioni dhe përfitimi për gjithë pushtetarët dhe aristokratët e rinj të ekonomisë, si dhe një efekt vorbullash sociale që ndikojnë negativisht në rritjen afatgjatë (Tornell dhe Lane, 1999).
Disa nga studimet e fundit 9 në këtë drejtim tregojnë se marrëdhënia mes pasurisë që gjenerohet prej shfrytëzimit të naftës, rritjes ekonomike dhe korrupsionit varet nga cilësia e institucioneve, veçanërisht nga prania e një sistemi kontrolli dhe balancimi që kufizon abuzimin e pushtetit politik dhe keqpërdorimin e mundësisë për të përfituar nga pasuria kombëtare. Korrupsioni gjithashtu mund të çojë në bashkëpunim midis agjentëve publikë dhe privatë kur marrëveshjet ekzistuese institucionale lehtësojnë nxjerrjen e përfitimit në kurriz të pasurisë publike. Marrëveshje të tilla vazhdojnë kur ka mungesë
8 Sachs and Warner, 1994 9 Bhattacharyya and Hodler, 2009 and Elbadawi and Soto, 2016
transparence në lidhje me transaksionet financiare të lidhura me naftën dhe llogaridhënien e kufizuar të zyrtarëve publikë për transaksione të tilla.
Në këtë kontekst, potenciali i pasurisë së naftës që do të konvertohet në investimet publike për të kontribuar në reduktimin e varfërisë dhe rritje ekonomike ende nuk është materializuar plotësisht në Shqipëri. Performanca e përgjithshme social-ekonomike ka qenë e ndikuar nga lufta e pistë politike dhe nga mungesa e stabilitetit të politikave zhvillimore. PBB për frymë, ka mbetur nën nivelin e vendeve të tjera të BB6 (me përjashtim të shtetit më të ri të Kosovës). Simptoma të tjera të performancës së dobët përfshijnë rritjen e paqëndrueshme, mbingarkimin e borxhit dhe vijimësia e një niveli varfërie të konsiderueshme. Pavarësisht zvogëlimit të varfërisë në mes të 2015 dhe 2018 (nga 37.4% në 33.8%), krahasimet me vendet e tjera kufitare me Shqipërinë na tregojnë se niveli i varfërisë në Shqipëri është më i lartë se në vendet fqinje 10.
Fuqia e kompanive që shfrytëzojnë ndër të tjera edhe burimet natyrore, si dhe fuqia e parasë po i transformojnë qeveritë përfaqësuese të tyre në pseudo-demokraci plutokratike. Brenda dekadave të fundit tregu i brendshëm është shndërruar në një treg kaotik për kapitalizmin e parregulluar, një perëndim i ri i egër për përfitime nga fonde dhe asete publike, njësoj si një kazino që nuk ofron stabilitet dhe siguri për lojtarin, por prodhon pasiguri dhe gjeneron konflikte në vijimësi.
Shqetësimi në lidhje me rolin dhe përgjegjësitë e qeverisë për ekonominë ringjallet sot edhe nga përtëritja e mendimit marksist. Marksi nuk e vë në dyshim efikasitetin e modelit industrial të prodhimit. Por ai pyeste me forcë se si përfitimet e atij modeli do të ndikonin në popullatë në përgjithësi, duke rritur e forcuar disa kapitalistë në statusin e një aristokracie të re dhe duke reduktuar fuqinë e çmuar ndikuese të proletariati në një faktor të prodhimit duke e konsideruar fuqinë e tyre në një kuptim si fuqia që matet me kuaj fuqi. Rezultati që me të drejtë parashikoi ishte një rritje e madhe dhe zhvillim i fuqisë ekonomike së bashku me një përqendrim në rritje të pasurisë dhe privilegjit në shoqërinë evropiane. Ai arriti në përfundimin se asgjë më pak se revolucioni politik mund ta transformojë sistemin ekonomik mbizotërues në atë që me të vërtetë promovon mirëqenien e masave.
Fuqia ekonomike ka infiltruar politikën si pushtet pas grupimeve politike dhe nuk mund të hiqet lehtë nga pozicioni i saj që ka hedhur rrënjë.
Fuqia e rritur e ekonomisë vjen nga aftësia e saj për të siguruar stimuj dhe mundësi maksimale për qytetarët për të zhvilluar dhe shprehur energjitë dhe aftësitë e tyre në një mënyrë që i shërben interesave të grupeve shoqërore më të gjera, se sa vetëm aristokratët.
Menaxhimi i të ardhurave të sektorit të naftës dhe investimet publike janë të ndjeshme ndaj korrupsionit për shkak të transparencës dhe llogaridhënies së kufizuar. Bashkëpunimi ndërmjet zyrtarëve publikë dhe aktorëve privatë lehtëson praktikat korruptive, duke përfshirë keqpërdorimin e fondeve dhe veprimeve që reduktojnë
10 Reform Momentum Needed, Western Balkans Regular Economic Report No.15, Spring 2019
efikasitetin e investimeve publike, me pasoja makrofiskale që mund të dëmtojnë ekonominë.
Potencialet e mundshme të rritjes ekonomike mund të jenë të rëndësishme nëse reformat kundër korrupsionit përqendrohen në
a) zvogëlimin e ryshfetit ndaj zyrtarëve publikë, b) përmirësimin e proceseve transparente të investimeve publike, c) uljen e evazionit fiskal dhe d) përmirësimin e qeverisjes korporative së sektorit të naftës.
Në varësi të magnitudës së reformave të miratuara, ekonomia mund të rritet deri në 0.8 përqind në vit gjatë 10 viteve të ardhshme dhe borxhi mund të bjerë me 1 deri në 1.5 përqind të PBB-së çdo vit për të njëjtën periudhë. Vetëm përmirësimet në qeverisjen e sektorit të naftës mundet të përbëjnë një efekt nxitës deri në 4 për qind të rritjes dhe deri në një të katërtën e reduktimit të nivelit të borxhit publik.
Institucionet e angazhuara në komunikimin, monitorimin dhe kontrollin e transaksioneve në sektorin e naftës tashmë kanë ndërmarrë masa konkrete për të sinjalizuar qëndrimin e tyre më të rreptë ndaj kontrollit të korrupsionit. Qeveria gjithashtu ka identifikuar disa masa për të përmirësuar efikasitetin e investimeve publike duke përfshirë reformat në kontabilitetin publik, zbatimin e buxhetit dhe kontrollet e brendshme dhe të jashtme të kontratave.
Ato janë zotuar që,
i) të publikojnë informacione të hollësishme për nivelin dhe përbërjen e investimeve publike;
ii) të kryejnë analiza për ndjekjen e investimeve për të përmirësuar efikasitetin e tyre;
iii) të forcojnë kontrollet e jashtme duke miratuar një ligj mbi organizimin dhe funksionet e institucionit të lartë të auditimit të shtetit në vitin 2014 si dhe rregulloret e tij zbatuese; dhe
iv) të ristrukturojnë sistemin e auditimit të brendshëm dhe të krijojnë një mekanizëm për të koordinuar punën e institucioneve të auditimit të brendshëm dhe të jashtëm.
Përmbledhje
Përmirësimi i qeverisjes së sektorit të naftës është thelbësor për të ndihmuar qeverinë të realizojë potencialin e plotë të të ardhurave nga pasuria kombëtare e naftës, veçanërisht pas pritshmërive nga investimet e reja, ku parashikohet të rritet prodhimi i naftës që nga viti 2021.
Qeveria ka ndërmarrë disa hapa inkurajuese për të përmirësuar qeverisjen e sektorit të naftës dhe për të rritur përgjegjshmërinë e sektorit.
Janë bërë gjithashtu përpjekje për të rritur transparencën e informacionit që shkëmbehet ndërmjet Ministrisë së Financave, Ministrisë së Infrastrukturës dhe Energjisë, si dhe midis AKBN dhe DPT. Qeveria me nismën e Ministrisë së financave dhe Ekonomisë dhe operatorëve të sektorit hidrokarbur ka filluar diskutimin me publikun të një projekt-ligji lidhur me rregullat e reja të cilat duhen vendosur në lidhje me sistemin e taksave në sektorin e naftës. Kompania shtetërore është e angazhuar nga Qeveria për të publikuar pjesërisht marrëveshjet për ndarjen e prodhimit të naftës dhe ka rënë dakord të publikojë disa informacione rreth kontratave të mbështetura nga nafta që u japin kompanive të tjera të drejta për pjesën qeveritare të prodhimit të naftës.
Projektligji është strukturuar me fokus adresimin e çështjeve me regjimin ekzistues, specifikimin me qartësi të regjimit fiskal për operacionet hidrokarbure dhe ndërlidhjen e tij me regjimin rregullator ( bazuar në ligjin për hidrokarburet (kërkimi dhe prodhimi) i 1993). Në këtë kontekst, renta e hidrokarbureve trajtohet në projektligj, duke u zhvendosur nga ligji i taksave kombëtare. Diskutimet publike fokusohen për “operacionet hidrokarbure”, siç përcaktohet nga ligji i sektorit. Projektligji synon një regjim fiskal për operacionet hidrokarbure të modifikuar sipas zhvillimeve të fundit të tregut hidrokarbur. Nga ana tjetër, projekt-ligji tenton të qartësojë çështjet e shumta që kanë prezantuar vështirësi në zbatimin në praktikë të MND, por edhe të bëjë një lidhje harmonike midis marrëveshjeve dhe legjislacionit aktual tatimor për sektorin hidrokarbur.
Duhet të merren parasysh reformat plotësuese të sektorit të naftës. Së pari, shteti duhet të kontrollojë kostot e rikuperueshme të pretenduara nga kompanitë e naftës. Së dyti, për të zvogëluar rrisqet e korrupsionit që kanë të bëjnë me transaksionet e naftës, AlbPetrol sh.a. dhe AKBN duhet të publikojnë informacion të hollësishëm mbi vëllimet e naftës, çmimet, shitjet dhe blerësit. Këto masa duhet të plotësohen me një kuadër të zgjeruar që përfshin politikat për parandalimin e pastrimit të parasë dhe kontrollin tatimor, të cilat pengojnë dhe zbulojnë transaksione të paligjshme që lidhen me transaksionet në sektorin e naftës. Përveç kësaj, duke ja kaluar për auditim dhe mbikëqyrje nga ekspertizë e pavarur (auditim i jashtëm) të gjitha transaksionet financiare ndërmjet AlbPetrol sh.a. dhe buxhetit të qeverisë do të ndihmonte në rritjen e llogaridhënies së qeverisë për përdorimin e të ardhurave të naftës.
Nëse zbatohet në mënyrë efektive, këto masa duhet të zvogëlojnë dobësitë e Shqipërisë ndaj korrupsionit dhe të ndihmojnë vendin të korrin dividentët e rritjes së pritshme.
Përderisa këto reforma duhet të kontribuojnë në një nivel transparence më të madhe dhe në një model qeverisje korporative më të mirë, përfitimet do të varen nga sa mirë zbatohen dhe si janë palët e interesit në përputhje me detyrimet e raportimit sipas kuadrit të ri. Për më tepër, masat duhet të kombinohen me një reformë të kushteve të MND dhe masave për të zvogëluar rrisqet e korrupsionit në sektorin e naftës. Skadimi i afatit apo largimi i disa kompanive që kanë firmosur MND me qeverinë gjatë disa viteve të ardhshme ofron një mundësi që të rinegociohen kontrata me kushte më të mira në interes të pjesës takuese për buxhetin dhe qeverinë.
Referenca
Decision Support Unit, Oxford, UK, Private Sector Development in fragile and conflict-affected states
Sturm Michael, Gurtner François, and Gonzalez Alegre Juan, Fiscal Policy challenges in oil-exporting countries, European Central Bank, 2009
Deloitte Audit Albania, Nisma për Transparencë në Industrinë Nxjerrëse në Shqipëri, Raporti për vitin 2016
World Bank Group, Western Balkans Regular Economic Report, Reform Momentum Needed, Spring 2019
Ministria e Financave dhe Ekonomisë, Shqipëri, Treguesit analitikë fiskalë, 2009 – 2018
KLSH, Shqipëri, Procedura dhe rezultatet e marrëveshjeve hidrokarbure në Shqipëri, 2016
Melina Giovanni, Selim Hoda, Verdugo-Yepes Concepcion, IMF Working Papers, Macro-Fiscal Gains from Anti-Corruption Reforms in the Republic of Congo, June 2019
Qendra ALTAX është një nismë studiuesish shqiptarë me synimin e një qasje të re në ndihmë të politikës fiskale dhe ekonomike shqiptare me qasje drejt politikës fiskale evropiane. Qëllimi kryesor është që të promovojë edukimin me sistemin fiskal dhe përshtatjen e tij sipas ambjentit ekonomik, të ndihmojë tatimpaguesit dhe palët e interesuara (studentët, ekspertët në terren, studiuesit) nëpërmjet ekspertizës të jenë të informuar mbi ambjentin fiskal dhe klimën ekonomike. Nga ana tjetër bashkëpunimi me akademikë dhe ekspertë fiskale ndihmon për të zgjeruar dhe për të krijuar një audiencë të plotë në ndihmë të rritjes së kapaciteteve fiskale në Shqipëri dhe Kosovë.
INDUSTRIA E NAFTËS – SISTEMI FISKAL - KORRUPSIONI

INDUSTRIA NXJERRËSE SHQIPTARE

Documents

Transcript of INDUSTRIA NXJERRËSE SHQIPTARE