InterConnectIME

C Nie

uwsb

rief

De chips van de toekomst

Nieuw spin-off-bedrijf 3E

Innovatie doet kost productontwikkeling met 80% dalen

IMEC en Alcatel Bell Space ontwikkelen samen chip

Oprichting trainingscentrum door IMEC

Nr. 5, halfjaarlijks / april 1999

woord vooraf2 InterConnect april 1999

In de voorbije drie jaar na Flanders Technology International ‘96 is er heel

wat weg afgelegd. Vlaanderen doet het uitstekend. En ook IMEC heeft de

voorbije jaren niet stilgezeten. Het is geëvolueerd tot het grootste onafhan-

kelijke onderzoekscentrum in micro-elektronica in Europa. Meer dan 800

werknemers, een totaal budget van bijna 3 miljard BEF en wereldwijde sa-

menwerking met meer dan 600 bedrijven en onderzoeksinstituten.

Tevens werd de volgende stap in IMEC’s strategie duidelijk zichtbaar: het

valoriseren van IMEC’s wereldpositie in onderzoek en ontwikkeling naar

Vlaanderen toe. Dat dit geen holle woorden zijn, bewijzen de vele getuigen.

Zoals de 8 nieuwe bedrijven die in de periode ‘96-’99 werden opgericht. Of

de 100 Vlaamse bedrijven waarmee IMEC in de voorbije jaren samen-

werkte. Of het nieuwe KMO-IT Centrum, een initiatief van Fabrimetal-

Vlaanderen, WTCM en IMEC om Vlaamse KMO’s te helpen bij de innova-

tie van hun producten en productieprocessen. En natuurlijk de uitbouw van

een nieuw micro-elektronica trainingscentrum om tegemoet te komen aan

de tekorten aan geschoold personeel in de sector. In dit FTI’99 nummer

kan u meer lezen over deze initiatieven.

Aan de vooravond van het millennium worden de resultaten van de op-

bouw van een nieuw industrieel weefsel meer en meer duidelijk. IMEC

draagt zeker haar steentje bij. Zo werd in de voorbije 12 maanden niet

minder dan 4 miljard BEF geïnvesteerd in Vlaanderen, mede omwille van

IMEC. En dit is nog maar het begin.

Jan Wauters

Wetenschappelijk redacteur

woord vooraf

Het laat u misschien koud water in uw elektronische appara-

tuur zit. Nochtans krioelt hetin ons dagelijks leven van

chips. Daarom trachten we indeze bijdrage toch een tipje

van de sluier op te lichten vande uitdagingen waar chipont-werpers vandaag de dag mee

geconfronteerd worden.

Bijna 40 jaar geleden verkon-digde Moore, één van de op-richters van het micro-elektro-nicabedrijf Intel, dat de mini-mum afmetingen van transisto-ren elk jaar met 13% afnemen,of dat het aantal transistorenper eenheid oppervlak van eengeïntegreerde schakeling (de‘IC’) ruwweg elke 2 jaar ver-dubbelt. Ondertussen is ditnaar alle waarschijnlijkheid deindustriële wetmatigheid diehet langst meegaat, en nog lijkter geen eind in zicht. Of toch?Steeds meer transistoren pereenheid oppervlak houdt ookin dat de totale afmetingen vande chip afnemen. Bovendiendaalt de prijs. In de voorbije 50jaar daalde de prijs per compo-nent met een factor 100 mil-joen, en de afmetingen van decomponent met een factor mil-jard.

De consument eist…Deze snelle evolutie van IC’sheeft veel te maken met desteeds zwaardere eisen die deconsument stelt (denk maaraan GSM’s, draagbare PC’s):hoge snelheden, kleinere afme-tingen, lager gewicht, minderverbruik en op de koop toe al-les aan lagere prijs. Zeg nuzelf…En dus moet de techno-logie geavanceerder.

SIA RoadmapDe Semiconductor Industry As-sociation (SIA), een verenigingdie de belangen van de micro-elektronicaindustrie vertegen-woordigt, brengt om de paarjaar een zogenaamde “road-map” uit. Deze roadmap voor-spelt het pad dat de industriezal volgen bij de introductie vannieuwe generaties technolo-gieën, en de uitdagingen diehiermee gepaard zullen gaan.Zo werd bij het uitbrengen van

de laatste roadmap de tijd tus-sen de introductie van nieuwegeneraties van drie naar tweejaar teruggebracht. Met anderewoorden, er is minder tijd omnieuwe technologieën te ont-wikkelen.

Onder een kwart micronRuim een derde vande totale kost vaneen IC gaat naarde processtapdie optische li-thografie ge-noemd wordt.Dit is eentechniek waar-bij een patroonvan het ont-werp aangebrachtwordt op de silici-umschijf. Dit gebeurtdoor belichting van eenfotogevoelige laag bovenophet silicium doorheen een op-

3april 1999 InterConnecttechnologie

Wat zit er morgen in uw GSM?

De chips van de toekomst

technologie

tisch masker. De belichte delenkrijgen een andere chemischesamenstelling en via etsen kanhet patroon van het masker opde schijf verkregen worden. De

grootste uitda-ging zit in hetbelichtingstoe-stel. Kleinereafmetingen ver-gen namelijkkleinere golf-lengtes van het

licht; vergelijk het met het teke-nen van dunne lijntjes: daar hebje ook een dun potlood voornodig. En dat is precies hetmoeilijke, om kleinere en klei-nere golflengtes te gebruiken.Eind vorig jaar introduceerdede industrie IC’s met minimuminterne afmetingen van eenkwart micron (“0,25 microntechnologie”). Dit vereist golf-lengtes van 365 nm (0,365 µm)of 248 nm (0,248 µm), d.i. diepultraviolet. Via speciale technie-ken kan een optisch lithografie-toestel ook aangewend wordenvoor lijnbreedtes kleiner dande golflengte. Zo kan 248 nmlithografie lijntjes tekenen die

slechts 0,18 µm breed zijn.Maar de volgende generatie,0,13 µm, zal weer een aanpas-sing van de golflengte eisen. Endit is geen eenvoudige stap. DeNederlandse firma ASML heeftals eerste in de wereld een der-gelijk toestel ontwikkeld in eeninternationaal consortium ge-leid door IMEC. Met een golf-lengte van 193 nm kunnen lijn-tjes getekend worden die am-per 0,10 µm, of 1/100.000stevan een centimeter zijn. Een vande eerste toestellen wordt bin-nenkort in IMEC geïnstalleerd.

Hoe klein kan eentransistor zijn?Bij miniaturisatie duiken steedsnieuwe uitdagingen op. Vandaagbereikt men door die doorge-dreven schaling belangrijke li-mieten. Zo ontstaat er het pro-bleem van het poortoxide (d.i.de isolatielaag tussen de poorten de rest van de transistor (ziekader)). Indien dat oxide te dunwordt, kan het doorslaan, en detransistor faalt. Eind vorig jaarontdekten onderzoekers vanIMEC en tegelijkertijd ook vanIBM dat het standaard gebruiktepoortoxide niet meer betrouw-baar blijft indien het dunnerwordt dan 2,5 nm. Momenteelonderzoekt men alternatievematerialen en structuren.

Laag na laagMisschien wel de grootste uit-daging is die van de metallisatie.Elke transistor moet immersverbonden worden om tot eenvolledige schakeling te komen.

Hoe meer transistoren op eenkleine oppervlakte, hoe dichterde geleidingsbaantjes tussen detransistoren dienen te liggen.Concreet wordt op elk actiefelement van de transistor eersteen silicidelaagje gelegd om eengoede geleiding te verzekerentussen transistorelement en ge-leider. Tot nu toe was dit TiSi2maar dit materiaal schaalt heelmoeilijk onder 0,35 µm afme-tingen. Daarom schakelt de in-dustrie nu over naar CoSi2.IMEC ontwikkelde in dit ver-band een heel betrouwbare enreproduceerbare techniek omCoSi2 te deponeren. Hierbijwordt gebruik gemaakt van eentitaan beschermlaagje.De grote transistordichthedendwingen ingenieurs tot het aan-brengen van geleidende verbin-dingen in verschillende lagenboven elkaar, gescheiden doorisolatielagen: “multilaag metalli-satie”. IMEC’s 0,35 µm procestelt niet minder dan 5 alumini-umlagen telkens gescheidendoor een oxidelaag.Ook hier rijst het probleem vanschaling. Bij steeds fijnere me-taalbaantjes wordt de vertragingvan het signaal groter door degrotere weerstand en capaci-teit, en voor heel kleine afme-tingen zelfs vergelijkbaar of gro-ter dan de inherente vertragingin de transistor. Daarom scha-kelt men nu meer en meer overnaar het gebruik van koper i.p.v.aluminium, omwille van haar30% lagere weerstand. Alleen,dit is niet zo eenvoudig als hetlijkt. Heel wat problemen dui-ken hier op. Koper is immers

4 InterConnect april 1999

Met een golflengte van 193 nmkunnen lijntjes getekend worden

die amper 0,10 µm, of 1/100.000 ste

van een centimeter zijn.

Roadmap (bron: SIA).

technologie 5april 1999 InterConnect

een grote vervuiler in de toe-stellen van het productiepro-ces. Bovendien diffundeert hetgemakkelijk. Tenslotte is hetheel moeilijk te etsen, wat hetaanmaken van fijne metaalbaan-tjes erg moeilijk maakt. Last butnot least wil men overschake-len naar nieuwe isolatiemateria-len met kleinere diëlektrischeconstante, om dezelfde gelei-ding te kunnen garanderen. Aldeze uitdagingen worden nuvolop aangepakt in onderzoeks-centra, en de eerste processenmet koper zijn reeds in de persaangekondigd. Ook hier heeftde micro-elektronicaindustrieweer een antwoord gevonden.De uitdagingen zijn niet een-

voudig, maar de micro-elektro-nicasector heeft in de voorbije40 jaar op een opmerkelijkewijze met een verrassendesnelheid nieuwe en risicovolletechnologische oplossingen ge-vonden EN geïmplementeerd inhaar productieprocessen. Geenenkele andere industrie doethaar dat na, zeker als men kijktnaar het prijskaartje van elkenieuwe technologiegeneratie.Zelfs voor een onderzoeksin-stelling als IMEC vereist dit elkjaar grote financiële inspannin-gen. Maar dankzij de steun vande Vlaamse regering en desteeds toenemende inkomstenuit samenwerkingen met be-drijven uit de ganse wereld, kan

Meer dan 95% van moderne ge-ïntegreerde schakelingen wor-den gefabriceerd in het zoge-naamde CMOS-proces.CMOS staat voor complemen-tary metal oxide silicon.Basis is de MOSFET-transistor,of MOS field effect transis-tor, waarin een elektrischestroom doorheen een kanaalvan bron (“source”) naar af-voer (“drain”) vloeit. Dezestroom doorheen het kanaalwordt gecontroleerd door depoort (“gate”), die elektrischgeïsoleerd is van het kanaal. Ka-rakteristieke lijnbreedtes ver-wijzen naar de poortlengte. InIMEC’s prototypelijn is dit 0,35micron, maar via specialeschrijftechnieken kunnen reedslijnbreedtes van amper 0,08 mi-cron bereikt worden. De ele-menten bron en afvoer worden

IMEC aan de spits van O&O inmicro-elektronica staan.In een volgend nummer gaanwe dieper in op een aantal ver-schillen tussen de evolutie vanIC productieprocessen, de evo-lutie van ontwerp en van ICverpakkingen. En om te eindi-gen dit: is er een eind in zichtaan de wet van Moore? Stoptde introductie van nieuwe ge-neraties processen ergens?Wel, experts zijn het er nietover eens. Feit is dat onderzoe-kers er de voorbije jaren steedsin slagen om op een inventievemanier nieuwe oplossingen aante reiken. En dit zal in de ko-mende jaren ook wel het gevalzijn.

Dwarsdoorsnede van eenMOSFET-transistor

verkregen door dopering vanzones silicium met atomen dieeen elektron teveel(n-type silicium) ofte weinig (p-type)bezitten. De aan-duiding p++ of n++verwijst naar sterkedopering. Elke com-ponent dient elektrisch geïso-leerd te worden van anderecomponenten. Isolatie is dusvereist.Traditioneel gebeurt dit dooroxideren van kleine gebiedjes,maar voor heel kleine afmetin-gen dient men nu over te gaannaar zogenaamde “shallowtrench isolation”, waarin eenaantal diepe putjes naast elkaargemaakt worden in het silicium,die dan vervolgens opgevuldworden met isolatiemateriaal.Bovenop de actieve elementen

wordt een silicidelaag aange-bracht, waarna geleiders beves-tigd worden (“het back-endproces”). Dit laatste is vandaageen set alternerende lagen me-taal/isolatie. Momenteel gaatde industrie langzaam over naarkoper i.p.v. aluminium (zietekst).

Oxide

TiSi2

Bron Poort Poortoxide Afvoer

Wcontact

Oxide

Al

n+ n+

Oxide

Vlaamse interactie

Tijdens deze Flanders Techno-logy International ziet eennieuw bedrijfje het levenslicht,3E. Deze IMEC spin-off, eenjoint venture met de Neder-landse firma Ecofys, is een inge-nieurs- en projectbureau ge-richt op de ontwikkeling van in-novatieve energiesystemen enproducten, en de kwalitatieve,betrouwbare en economischverantwoorde toepassing er-van.Het initiatief is afkomstig vandrie enthousiaste ingenieurs dieactief zijn in de sector vanduurzame energie, en ruime er-varing bezitten in onderzoek,ontwikkeling en management.Zij zagen dat er een duidelijkgebrek was aan dergelijke dien-sten op de markt. In België zijnzij alleszins uniek. Er bestaannamelijk wel studiebureaus diegelijkaardige diensten aanbie-den, maar dan alleen als neven-activiteit. Ook sommige toele-veranciers vallen onder dezenoemer. Datgene wat 3E diffe-rentieert van dergelijke bedrij-ven is het onafhankelijke karak-

ter. 3E is namelijk het enige bu-reau dat onafhankelijk ope-reert, los van één of meer fa-brikanten.Bovendien kunnen zij als onaf-hankelijk bureau beleidsadviesverstrekken aan overheidsin-stanties, of aan energiebedrij-ven. Dat zij een gat in de marktgevonden hebben, is dus welduidelijk.Het bedrijf start met driewerknemers, waarvan één pas

6 InterConnect april 1999

eind juni. Volgens het 3E-teamis uitbreiding in de nabije toe-komst zeker mogelijk. Er ligtimmers een grote hoeveelheidconcrete ideeën op tafel. Mo-menteel wordt gezocht naareen vestiging in het Brusselse.Het bedrijf gaat deze maandvan start.

Voor meer informatie,tel. 016-281281

Nieuw spin-off bedrijf 3E ziet de zon schijnen in de sector

van duurzame energie

Activiteiten in onderzoek, productontwikkeling,

projectontwikkeling, technisch en beleidsadvies in:

• Fotovoltaïsche zonneënergie

• Zonneboilers & -verwarming

• Windenergie

• Energie in gebouwen

• Duurzame energievoorziening

• Energie- & milieubeleid

De firma Unitron besliste on-langs simulatiesoftware te in-troduceren in de ontwikkelingvan RF-producten zoals video-

schakelaars en antennever-sterkers. Dit is een gevolg vaneen project dat gecofinancierdwerd door de Europese Com-missie in het ESPRIT project

Electronic System Design BestPractice Action. IMEC bege-

leidde het project.

Unitron is een KMO met 27werknemers. Hun productenworden veelal speciaal aange-past aan de noden van de klant,en worden in kleine volumesverkocht. Momenteel beschiktUnitron over 700 verschillendeproducten. Omdat de gemid-delde levensduur van een pro-duct vrij kort is, is productont-wikkeling enorm belangrijkvoor het bedrijf. Dat is ook temerken, niet minder dan 5 vande 27 mensen, of 20% van destaf, houdt zich hier full timemee bezig.

KMO’sDe aanzet tot het project wasde vraag of het aanwenden vansimulatiesoftware bij de pro-ductontwikkeling significant konbijdragen en bovendien finan-cieel aantrekkelijk kon zijn.Unitron koos voor HewlettPackard’s EESOF dat speciaalontwikkeld werd voor dit typevan toepassingen en sinds kortook beschikbaar is voor KMO’somdat het nu niet alleen opUNIX workstations draait

maar tevens op Windows-geba-seerde PC’s.

IteratiesZonder simulaties vergde deontwikkeling van een productheel wat inspanningen. Gemid-deld waren zo’n 5 iteraties no-dig, soms zelfs 10. En dit bete-kende telkens de ontwikkelingvan het elektronisch bord, hetmonteren van de componentenen het testen van het prototy-pe.

VoordelenIntroductie van simulatiesoft-ware heeft duidelijk een aantalvoordelen opgeleverd. Zoalsbvb. dat slechts één enkele ite-ratie nodig is. Het resultaat iseen sterke reductie van de ont-werptijd en een besparing van60 en zelfs 80%. Unitron kan nuproducten ontwerpen die quacomplexiteit vroeger niet haal-baar waren via de oude metho-de van prototype en iteratie.Via de nieuwe ontwerpomge-ving worden toestellen tevenscomputergestuurd. Dit maakt

bordproductie een stuk goed-koper en sneller. En het verbe-tert ook de kwaliteit door deverbeterde controle van de to-leranties.Andere voordelen zijno.m. de automatische generatievan documentatie en de moge-lijkheid van hergebruik van ont-werpblokken.Voor 1999 verwacht het bedrijfeen stijging van de omzet vanminstens 50%, misschien zelfs100%.

7april 1999 InterConnectVlaamse interactie

Kost productontwikkelingdaalt met 80%door gebruik vansimulatiesoftware

Vlaamse interactie

De implementatie van dunne-film multi-chip module techno-logie in een nieuwe seriële bus

interface resulteerde in eengevoelige vermindering van deontwikkelingskosten en in min-

der gewicht, belangrijk voorruimtemissies.

Het bedrijf besliste om met desteun van FUSE (First Userprogramma van de EuropeseUnie, zie vorige InterConnectnummers) een geavanceerde enmeer concurrentiële oscillatorte ontwikkelen die gebruikt kanworden in o.m. demodulatorsen frequentie-synthesizers. Dekern is een meer geavanceerdeseriële bus interface (SBI).

MCM-DDunne-film MCM-D technolo-gie is een techniek waarinmeerdere geïntegreerde scha-kelingen op één substraat, be-staande uit meerdere dunne la-gen, met elkaar verbondenworden en dan samen in éénenkele verpakking gestopt wor-den. Alcatel Bell Space (ABS)stapte als enige in dit marktseg-ment over van standaard “sur-face mount” technologie naardunne-film multi-chip modules(MCM-D) omwille van devoordelen die MCM-D biedtvoor hun producten. Zo is erde besparing op componenten,de grotere dichtheid van deverpakking (de SBI wordt ver-pakt in één enkele keramischebehuizing), de fijne lijndichtheid

en de gevoelige verminderingvan vermogen.

Economische voordelenHet resultaat is een gevoeligeverbetering van ABS’s concur-rentiële positie door de sterkekostreducties. Zo is er de be-sparing op de eenmalige ont-wikkelingskost van 50.000EURO per missie, de reductievan het aantal componentenvan 4.000 EURO en de bespa-ring in gewicht van 750 gramper frequentiegeneratoreen-heid.

FUSE en IMECABS voerde het project uit alseen FUSE experiment met deactieve ondersteuning vanIMEC in alle stappen van hetproject. IMEC was namelijk nietalleen Technology TransferNode voor FUSE, maar heeftook sinds jaar en dag wereldex-pertise op het vlak van MCM-Dtechnologie. Onderzoekers vanIMEC ontworpen het MCM-substraat, zorgden voor de as-semblage en verpakking, en ga-ven training aan mensen vanABS.

8 InterConnect april 1999

IMEC en Alcatel Bell Space ontwikkelen samen

seriële bus interface

Voor meer informatie overFUSE projecten,Bart De MeyIMEC Kapeldreef 75, 3001 LeuvenTel. 016/281 249Fax 016/281 584e-mail: demey@imec.be

Alcatel Bell Space & Defense iseen bedrijf dat 80 werknemerstelt. Het ontwikkelt en fabri-ceert apparatuur voor de ruim-tevaart, zoals telemetriesta-tions, controle- en datadistribu-tienetwerken, elektrisch grond-transport, user stations en mul-timedia gateways. Klanten zijnhet Europese ruimtevaartagent-schap ESA en commerciëleluchtvaart.

Seriële bus interface-chip: 16-bits bidirectionele serieel naar parallel convertor, deel van een communicatiesatelliet.

Vlaamse interactie 9april 1999 InterConnect

...Vandaag ging het derde semi-narie van het KMO-IT Cen-trum, “Van veldbus tot indus-trieel communicatienetwerk”,door in de gebouwen van Fa-brimetal /ALM in Berchem. On-derwerp was de veldbus enhaar toepassingsmogelijkheden.KMO-IT wou met een aantalvoordrachten en infostandsKMO’s concrete antwoordengeven op een aantal vragen indeze materie. Zoals welkeveldbus voor welke toepassingmeest geschikt is. Of hoe openzijn de verschillende veldbussenen protocollen.

Deze namiddag kwamen demeest gebruikte types veldbus-sen voor machinebesturing enprocesindustrie overzichtelijkaan bod: Profibus, CANbus,DeviceNet, AS-Interface en In-terbus. Deelnemende bedrijvenwaren EPT, Promatic-B, PhoenixContact, Pepperl & Fuchs,Rockwell Automation, Omron,ABB, EIA en Getronics.Dat een goede keuze van in-dustrieel netwerk belangrijk

kan zijn, werd onder meer aan-gegeven door Eric Claesen (Ka-tholieke Hogeschool Limburg):“De totale traditionele bedra-ding in een wagen bedraagt algauw 1 a 2 km. Door een juistekeuze aan netwerk kan dit ge-reduceerd worden tot een paarhonderd meter.”Opvallende spreker was zon-der twijfel Hugo Goris (Roc-kwell Automation) die metControlNet sterk de nadruklegde op het belang van eengoed communicatiemodel. Hijbeantwoordde meteen ook devraag waarom een eenvoudigdoch geavanceerd model pasnu op de markt is: “We hebbenlang op de technologie moetenwachten om het model te ver-talen in chips, zeg maar silicium.Nu is die technologie er.“ Het slotwoord werd gegevendoor de nieuwe directeur vanhet KMO-IT Centrum, GeertKlewais.Het volgende seminarie van hetKMO-IT Centrum tracht eenhelder inzicht te geven in indus-triële besturingen, zowel hard-

ware oplossingen als via eensoftware-gebaseerde aanpak.

Het seminarie zal trachten teverduidelijken hoe geautomati-seerde besturingen de efficiën-tie van een productieproces enhet succes van producten ver-hogen. Voor meer informatieover het programma of hoe hetKMO-IT Centrum contacteren,zie “Agenda”.

KMO-IT Centrum zetveldbussen op een rijtje

Antwerpen,4 maart 1999

“We hebben lang op de technologiemoeten wachten om het model tevertalen in chips, zeg maar silicium.Nu is die technologie er.“

Vlaamse interactie10 InterConnect april 1999

van het KMO-IT Centrum. Wijdenken meer aan het gebruikvan IT in de producten zelf, ofin hun productieproces, zowelhardware als software. Dus ookhardware, zoals sensoren ensturingen, automatisatie in ze-kere zin. Een andere topic waarwe willen aan werken is bvb. depenetratie van KMO’s in dewereld van het Internet, zoalsproductcatalogi op het net.”

IMEC : “Kennen jullie adviseursde sector door en door, of zijnjullie gewoon een doorgeefluikvan informatie?”Geert :“Dat laatste mag helemaal nietde bedoeling zijn. Onze functieis tweeërlei. Ten eerste is hetonze taak om snel te kunnenfilteren en focuseren waar hetop IT-vlak meest interessant isom te investeren in middelen.Zo winnen KMO’s tijd en geld.Maar vergeet niet dat wij geencommerciële consultants zijn.Daarnaast zitten wij temiddenvan een rijk informatienetwerkzodat we snel kunnen doorge-ven of snel tot een conclusiekunnen komen. Het centrumheeft trouwens zeker niet totdoel om lange-termijn projec-ten uit te werken.”

IMEC : “Zijn jullie dan helemaalgeen concurrenten van consul-tancy bureau’s?”Geert :“Neen, wij zijn drempelverla-gers omwille van onze gesubsi-dieerde korte-termijn projec-ten. We willen vooral een bar-rière overbruggen tussen KMOen leverancier. Uiteindelijkbrengt de leverancier de oplos-sing aan.”

IMEC : “Even naar het semina-rie van vandaag. Wat is uw re-actie? Bent u een tevredenman?”Geert :(denkt even na) “Ik vond hetvooral interessant te observe-ren hoe verschillende spelers inde wereld van veldbussen eenmooie waaier aan toepassingennaar voor brachten, elk methun eigen sterke punten. MaarKMO’s willen verder gaan, zoalsworkshops per type veldbus.Zo groeien nieuwe ideeën ommeer gerichte en vrij prakti-sche seminaries te houden, sa-men met KMO’s en leveran-ciers.”IMEC : “Hoe wordt de keuzevan de onderwerpen bepaald?Wordt op voorhand een lijstsamengesteld?”

Een gesprek met Geert Klewais,directeur van het KMO-IT Centrum

IMEC : “Wat is IT voor hetKMO-IT Centrum?”Geert :“De IT benadering van het cen-trum is eigenlijk een buiten-beentje. IT is typisch software,programmatie, softwarepakket-ten voor gegevensbeheer e.d.Dit is niet het eigenlijke doel

Vlaamse interactie 11april 1999 InterConnect

Geert :“Dit seminarie is een onder-deel van een serie. Het volgen-de gaat over PLC’s. Veldbussenduiken zowel in fabriekshallenals grote machines meer enmeer op. Heel dikwijls wordenzij geplaatst door de leveran-cier. Daarom plannen wij omop dit onderwerp verder tegaan, met vooral praktischesessies.”

IMEC :“Hier komen we dan ophet terrein van opleiding?”Geert :“Nog niet nee. We moeten in-derdaad heel gericht werken.Sensibiliseren. Hoe breder hetonderwerp, hoe meer mensenaangesproken worden. Bij enge-re onderwerpen spreek je min-der mensen aan, maar die ste-ken er wellicht meer bij op.Nu zijn we vooral bezig met teluisteren, naar wat bedrijvenbeweegt, interesseert. We wil-len ons aanpassen naar die no-den. Dit vergt wat tijd. Er is bo-vendien een grote verscheiden-heid aan KMO’s. Sommige staanheel veraf van het meer acade-mische, van technologische ont-wikkelingen. Andere hebbendaar heel wat affiniteit mee. Devraag is, kunnen wij onze

KMO’s thema’s aanbieden zo-dat zij het de moeite vindenom zich te verplaatsen naarons? Tot op vandaag is dit nogniet volledig zo, en we hebbennog altijd geen thema’s gevon-den waarin het zeker is dat bijelk thema een 50-tal KMO’szullen opdagen. Trouwens, jekan dat echt niet voor alleKMO’s doen.”

IMEC : “Zal dit niet naar bovenkomen bij jullie audits?”Geert :“Ja, natuurlijk. We moeten bijaudits ook durven vragen: alswe iets organiseren, wat be-weegt u dan, waar wil ik eennamiddag aan spenderen. Som-mige KMO’s zijn zelfs verrastals we die vraag stellen.We wil-len zo veel mogelijk een bandcreëren waarin interactie mo-gelijk is, i.p.v. ex-cathedra stel-lingen te gaan verkondigen. Wemogen niet de pretentie heb-ben dat wij weten wat KMO’sbezighoudt. Dat is nu juist ookonze taak om dat uit vissen.”

IMEC :“Alvast veel succes!”

training

Nijpend tekortEen recente enquête bij de gro-te halfgeleiderfabrikanten toon-de aan dat alhoewel financiëlesteun van de overheid cruciaalis bij nieuwe investeringen, debeslissende factor vandaag hetal dan niet aanwezigzijn van een goedeopleidingsinfrastruc-tuur is. We kunnener niet meer onder-uit. Er is een enorm tekort aanjuist geschoolde mensen. En ikleg de nadruk op “juist”, wantde high-tech industrie geeft nietalleen werk voor hoog ge-schoolden. Neen, een belangrijkdeel van het personeel zijnmensen met een opleiding se-cundair onderwijs, niveau A3 enA2. Dat hoeft in feite niet teverwonderen, want productievan IC’s is net als in een autofa-briek het doorlopen van eengroot aantal productiestappen.Dit betekent dat ruim tweederde van een productieëen-heid operatoren en technicizijn. En die zijn vandaag de dagal even moeilijk te vinden als in-formatici of secretariaat.

Complementair aanonderwijsVlaanderen staat wereldwijdbekend om haar uitstekend on-derwijs. Op Vlaamse bodem,slechts 13.512 km2, vinden weniet minder dan 6 universitei-

ten en 29 industriële hogescho-len terug. Door de snel veran-derende maatschappij naar eeninformatiemaatschappij moetenmensen op korte termijn nieu-we vaardigheden en kennis aan-leren. Vaak wordt dan ook kri-tiek geuit op het onderwijssys-teem als zou dit niet snel ge-noeg aanpassen aan die nieuwenoden. Nochtans moeten wehiermee sterk oppassen. Dezelange-termijn studieprogram-ma’s zijn noodzakelijk omwillevan hun algemene vorming, destevige theoretische fundamen-ten, het aanleren van hoe eenprobleem aan te pakken en opte lossen en het aanleren vaneen groot aantal basisvaardig-

12 InterConnect april 1999

MTC wil antwoord bieden aan tekort

goed-geschoold personeel in de sector

Met dit nieuwe initiatief wil

IMEC haar rol van industrië-

le training naar een nieuwe

dimensie brengen. Naast de

goed uitgebouwde trai-

ningsprogramma’s op

het gebied van ontwerp

van geïntegreerde schake-

lingen, zal IMEC nu ook ge-

richte training verzorgen van

operatoren, technici en procesin-

genieurs uit de micro-elektroni-

casector, en korte trainingspro-

gramma’s in IC technologie voor

aanverwante sectoren.

Oprichting micro-elektronica trainingscentrum

door IMEC

training 13april 1999 InterConnect

heden. Korte-termijn opleidin-gen kunnen veel beter georiën-teerd zijn naar de industrie toe,kunnen sneller aangepast wor-den en leren gerichte vaardig-heden aan.Beide types programma’s zijndus noodzakelijk. IMEC’s indus-triële training is precies gerichtop het tweede type.

MTCNaast de trainingsprogramma’sop het gebied van IC ontwerp(zie ook onze websitewww.imec.be/training), namIMEC onlangs het initiatief omindustriële training te verzor-gen voor procesoperatoren,onderhoudstechnici en proces-ingenieurs in de halfgeleiderin-dustrie.Dit betekent dat IMEC trainingorganiseert voor het gansegamma van procesoperatorentot ontwerpingenieurs:- Projecttraining met industrië-

le partners- Training van proces- en ont-

werpingenieurs- Specialisatiecursussen voor-

proces- en ontwerpingenieurs- Inleiding tot IC technologie

ProjecttrainingDoor de groeiende high-techindustrie in Vlaanderen hebbenmeer en meer bedrijven noodaan procesoperatoren en on-derhoudstechnici. De sectordoet het immers goed, en be-drijven plannen bijkomende in-vesteringen. Voorbeelden hier-

van zijn CS2, een IC-verpak-kingsbedrijf uit Zaventem, Alca-tel Microelectronics uit Ouden-aarde en Heraeus, actief in sen-soren voor de autoindustrie(Haasrode).De eerste projecten zijn reedsgeïdentificeerd. Samen met hetbedrijf en de VDAB wordt daneen trainingsprogramma vooroperatoren en/of technici uit-gewerkt. Het MTC zal zich ineen latere fase ook richten tothet geven van cursussen voormensen die willen doorgroeienin een bedrijf, naar een nieuwefunctie die zij zouden kunnenvervullen indien zij de juiste op-leiding daarvoor krijgen.

IngenieursAfgestudeerde ingenieurs heb-ben doorgaans weinig kaas ge-geten van IC technologie. Daar-om start IMEC eind dit jaarmet een volledig programmadat hierop ingaat: diep-submi-cron procestechnologie, ge-avanceerde elektronische com-ponenten en IC-productietech-nieken. Bovendien wordt hetgamma cursussen in IC-ont-werp uitgebreid. Tenslotte zul-len kort-lopende gespeciali-seerde cursussen gegeven wor-den voor ervaren ingenieursdie zich wensen bij te scholenin de meest recente technolo-gieën.

Inleiding tot IC technologieTenslotte krijgt IMEC meer en

meer de vraag naar het inrich-ten van cursussen in IC techno-logie voor ingenieurs die nietwerkzaam zijn in de micro-elektronica-industrie, maar welte maken krijgen met dezetechnologieën. Voorbeeld isProton World International (zieInterConnect 4), waarvoorIMEC een cursus inrichtte voorhun sales mensen om meer ge-wapend te zijn bij hun contac-ten met IC-toeleveranciers.Dergelijke cursussen zullen re-gelmatig - en op vraag - gege-ven worden voor bedrijven uitsectoren zoals telecommunica-tie, software en ontwerp.Bovendien plant IMEC ookéén-daagse cursussen waarineen inleiding gegeven wordt totde wereld van IC-technologievoor niet-technologen. Onder-werpen zijn: het vakjargon, ba-siskennis IC-technologie, de IC-markt en de spelers. De doel-groep hiervoor is managers uitniet-technologische disciplineszoals economen, accountants,juristen, enz.

Voor meer informatie omtrent het MTC en haar opleidingsprogramma’s:

Jan WautersMicro-elektronica Trainings CentrumIMEC/BDUKapeldreef 75B-3001 LeuvenTel. 016-281687 Fax 016-281576e-mail jan.wauters@imec.bewww.imec.be/mtc

agenda14 InterConnect april 1999

SeminariesDe volgende seminaries gaan door in het auditorium in IMEC, Kapeldreef 75, 3001 Heverlee (Leuven), du-ren ongeveer 1 uur en worden in het Engels gegeven. U kan zich via het antwoordkaartje laten inschrijvenop de e-mail circulaire waardoor u steeds op de hoogte gehouden wordt van nieuwe seminaries. De lijst isook terug te vinden op onze Internet site: www.imec.be/seminars/. De titels tussen vierkante haakjes gevenhet onderwerp weer waar de preciese titel niet bekend was bij het ter perse gaan. Mogelijkerwijze kan eenseminarie onderhevig zijn aan late wijzingen.

datum uur spreker titel26 april 1999 11u Bert Brijs RBS ? Up to the limits!

03 mei 1999 11u Reiner Windisch The worlds highest efficiencies in light-emitting diodes

10 mei 1999 11u Brice De Jaeger Development of HDP PMD stack

17 mei 1999 11u Laura Fe Specular reflection infrared spectroscopy studies of sol-gel prepared ferroelectric Pb(Zr,Ti)O3 thin films

31 mei 1999 11u Martin Creusen Plasma Process-Induced Damage (P2ID): an overview

07 juni 1999 11u Hans Boeve Spin-dependent transport and its implementation in nonvolatile memory elements.

14 juni 1999 11u Patrick Mercken Hybridization of IR detector arrays using In Bump Bonding

Seminarie KMO-IT Centrum “Trends in industriële automatiseringen”6 mei 1999, Salons Georges, Leuven

Programma:13 u 00 Automatisering van besturingen (Eric Claesen, Katholieke Hogeschool Limburg) 13 u 20 FPGA gecontroleerde stepping motoren: een kostbesparing van 34% !

(Christian Van Hautte, Gilbos) 13 u 50 Van PLC/SCADA naar geïntegreerde besturingen (Ron De Keersmaeker, ABB)14 u 30 Demonstraties aan de infostands 15 u 30 Windows CE in de visualisering (Siemens)16 u 10 De impact van Internet op automatiseringen (Johan Cools, Groupe Schneider)16 u 50 Soft-PLC vindt zijn doorbraak in de machinebesturing (Ludwig Wijns,Telerex) 17 u 30 Slotbeschouwing en receptie

Infostands: ABB, EIA, Getronics, Groupe Schneider, Omron, Phoenix Contact, Promatic-B, Siemens,Telerex,…

IMEC Vlaamse Bedrijvendag - editie 19998 juni 1999, Flanders Expo, Gent

Ook dit jaar organiseert IMEC haar Vlaamse bedrijvendag voor de Vlaamse industrie. Tijdens deze dagwordt IMEC’s technologie en expertise in micro-elektronica en informatie- en communicatietechnologie(ICT) voorgesteld via concrete toepassingen. Dit jaar gaat de IVB’99 door in Flanders Expo Gent. De be-drijvendag wordt opgevat als een beurs met diverse standen, opgedeeld volgens de marktsectoren waarinde bedrijven opereren en waarin IMEC O&O-activiteiten heeft.

Voor meer informatie:Katrien Pollefeyt, KMO-IT Centrum

Kapeldreef 75, 3001 LeuvenTel. 016-297231 Fax 016-297233

e-mail katrien.pollefeyt@kmo-it.bewww.kmo-it.be

Agenda

Voor meer informatie:Franciska Vanheusden

IMECKapeldreef 75, 3001 Leuven

Tel. 016-281804Fax 016-281576

e-mail: vheusden@imec.be

opleidingen 15april 1999 InterConnect

17 mei 1999, IMEC,Leuven

Dit seminarie geeft een intro-ductie tot de nieuwe generatieFPGA’s (field programmablegate array). Door de sterkeevolutie in snelheid, densiteit,prijs en functionaliteit wordtprogrammeerbare logica nietenkel meer gebruikt voor “gluelogic” of als “prototype tool”.Vandaag de dag hebben de pro-grammeerbare logica compo-nenten hun weg gevonden inzowel ASIC (application specificintegrated circuit) als discretecomponentenapplicaties.

Onlangs werd een nieuw initia-tief gelanceerd dat telecommu-nicatie technologie wil promo-ten in Europa.Vijf topinstituten,CSEM (Zwitzerland), EURE-COM (Frankrijk), NationalTechnical University Athene(Griekenland), VTT (Finland)en IMEC bundelen hun krach-ten in een nieuw Europees te-lecommunicatienetwerk, HER-

MES, genoemd naar de bood-schapper in de Griekse mytho-logie. De dagelijkse coördinatieligt bij IMEC.HERMES zal als een enkele en-titeit functioneren in de inter-actie met de industrie en metactiviteiten als globale marke-ting, training en disseminatie.Het netwerk tracht de snelleen efficiente uitwisseling van in-

Door gebruik te maken vangrondig uitgewerkte voorbeel-den en real-time demonstratieszal op dit symposium een dui-delijk overzicht gegeven wor-den over voordelen van ont-werp inherent aan de laatstegeneratie van programmeerba-re logica componenten van Xi-linx.

De deelnemer zal begeleidworden doorheen het gammavan productoplossingen:

• Laag geprijsde, gemakkelijke te gebruiken en hoog pro-ductie volume componenten;

• Hoge-densiteit, hoog-perfor-mante FPGA’s;

• Multi-development systeem-software ontwikkeld om aanspecifieke ontwerpcriteria tevoldoen;

• CORE’s voor programmeer-bare logica, die toelaten “topdown” te werken en sys-teemniveau ontwerp te doen.

Ook krijgt men tussen de ses-sies ruim de mogelijkheid omkennis te maken met de soft-ware-, core- en ontwerp part-ners van Xilinx.

Xilinx TechnicalApplication Symposium

Nieuws

HERMES:nieuw Europees netwerk van onderzoeks-instituten actief in telecommunicatie

Voor meer informatie en inschrijvingbetreffende dit seminarie, gelieve u tewenden tot onze website :www.sei-benelux .com

Voor meer informatie:Marc EngelsIMECKapeldreef 75, 3001 Leuven Tel. 016-281617 Fax 016-281515e-mail marc.engels@imec.be

formatie tussen de partners tebevorderen.Het initiatief zal de Europeseleidersrol in de wereld van detelecommunicatie verder ver-sterken. Later zullen andere on-derzoeksinstituten wellicht aan-sluiten bij HERMES.

InterConnectColofon

Verantwoordelijk uitgever:Prof. Roger Van Overstraeten

Redactie:Jan Wauters

Public Relations:Marianne Van den Broeck

Voor meer informatie:Jan Wauters, IMEC

Kapeldreef 75B-3001 Leuven

tel. 016 - 28.14.90fax 016 - 28.15.76

e-mail: wautersj@imec.bewww.imec.be

Gra

fisch

e vo

rmge

ving

:Vi

erka

nt g

rafis

ch /

Roge

r Van

de W

iele