İktisatçı gözüyleİktisatçı gözüyle

İŞ ETİĞİ,İŞ ETİĞİ, DENETİMDENETİM VE VE

OYUN TEORİSİOYUN TEORİSİ

MEHMET BAÇMEHMET BAÇ Sabancı ÜniversitesiSabancı Üniversitesi

Etik ve gözlenen davranışEtik ve gözlenen davranış

EtikEtik, kişinin , kişinin içselleştirdiğiiçselleştirdiği, onun , onun tercihlerini etkileyen, tercihlerini etkileyen, ““doğru, iyi ve güzeldoğru, iyi ve güzel” ” olanı belirleyen kurallar olanı belirleyen kurallar topluluğudur.topluluğudur.

Etik ve gözlenen davranışEtik ve gözlenen davranış

(Öğrenci): 3-5 kuruş versem şu ödevi (Öğrenci): 3-5 kuruş versem şu ödevi birisine yaptırabilir miyim acaba? birisine yaptırabilir miyim acaba?

(Vergi Memuru): Şu vatandaşa (Vergi Memuru): Şu vatandaşa çaktırmadan 100 lira fazla mı çaktırmadan 100 lira fazla mı ödeteyim? Yoksa normal vergisini mi ödeteyim? Yoksa normal vergisini mi alayım? alayım?

Etik ve gözlenen davranışEtik ve gözlenen davranış

(İşveren): Şu atıklarımı çevreye mi (İşveren): Şu atıklarımı çevreye mi boşaltayım? Yoksa paraya kıyıp bir boşaltayım? Yoksa paraya kıyıp bir arıtma sistemi mi kurayım? arıtma sistemi mi kurayım?

(İşçi): Şef de şantiye turuna çıkmışken (İşçi): Şef de şantiye turuna çıkmışken bizimkilerle sohbete mi takılsam? bizimkilerle sohbete mi takılsam? Yoksa şu önümdeki dosyalara mı? Yoksa şu önümdeki dosyalara mı?

Etik ve gözlenen davranışEtik ve gözlenen davranış

Kişinin davranışını belirleyen Kişinin davranışını belirleyen tek şey etik değildir. tek şey etik değildir.

Dış koşullar ve kurallar da Dış koşullar ve kurallar da oldukça etkilidir. oldukça etkilidir.

Etik ve gözlenen davranışEtik ve gözlenen davranış

Bireyler, genelde oldukları gibi Bireyler, genelde oldukları gibi görünmezler, vegörünmezler, ve

göründükleri gibi olmazlargöründükleri gibi olmazlar

Etik ve gözlenen davranışEtik ve gözlenen davranış

Uzun vadede, dış koşullar ve Uzun vadede, dış koşullar ve kurallar da birey etiği üzerinde kurallar da birey etiği üzerinde etkilidir.etkilidir.

Sıkı ve doğru uygulanan kurallar, Sıkı ve doğru uygulanan kurallar, belli bir süre sonra bireylerin o belli bir süre sonra bireylerin o kuralları kendi tercihleri gibi kuralları kendi tercihleri gibi uygulamalarını sağlayabilir.uygulamalarını sağlayabilir.

Etik ve kurumsal davranışlarEtik ve kurumsal davranışlar

Kurum ve firmaların etiğini yönetici ve Kurum ve firmaların etiğini yönetici ve çalışanları belirler. çalışanları belirler.

Kurumlar arası rekabet koşulları, Kurumlar arası rekabet koşulları,

Kurum içi görev, kurallar, yetki ve Kurum içi görev, kurallar, yetki ve sorumluluk dağılımı, sorumluluk dağılımı,

Teşvik ve Denetim mekanizmaları.Teşvik ve Denetim mekanizmaları.

Etik,Etik,kurumsal, kurumsal, bireyselbireysel ve ve toplumsaltoplumsalamaçların amaçların bütünlük bütünlük arzetmesini arzetmesini sağlarsağlar

►Kurumsal Kurumsal amaçlaramaçlar

►Bireysel amaçlarBireysel amaçlar

►Toplumsal Toplumsal amaçlaramaçlar

►Bireylerin etik davranacağı Bireylerin etik davranacağı varsayımı üzerine kurulu bir varsayımı üzerine kurulu bir sistem kötüye kullanıma sistem kötüye kullanıma açıktır.açıktır.

► Toplumsal çıkarlara uygun Toplumsal çıkarlara uygun bireysel davranış elde etmek bireysel davranış elde etmek için iyi tasarlanmış ve iyi için iyi tasarlanmış ve iyi uygulanan kurallar gerekir.uygulanan kurallar gerekir.

Bir gıda ürün geliştirme müdürü...Bir gıda ürün geliştirme müdürü...

İçeriği zararlı olabilecek, bağımlılık İçeriği zararlı olabilecek, bağımlılık yaratan ancak son derece lezzetli bir yaratan ancak son derece lezzetli bir çocuk bisküvisi geliştirildi..çocuk bisküvisi geliştirildi..

►Kurumsal çıkarlar +++Kurumsal çıkarlar +++►Bireysel çıkarlar +++Bireysel çıkarlar +++►Toplumsal çıkarlar - - -Toplumsal çıkarlar - - -

Bir gıda ürün geliştirme müdürü...Bir gıda ürün geliştirme müdürü...

Yetkin olmayan bir yakınını firmada işe Yetkin olmayan bir yakınını firmada işe aldı...aldı...

►Bireysel çıkarlar +++Bireysel çıkarlar +++►Kurumsal çıkarlar - - - Kurumsal çıkarlar - - - ►Toplumsal çıkarlar - -Toplumsal çıkarlar - -

Nasıl yapmalı?Nasıl yapmalı?

►Bireyleri karar ve Bireyleri karar ve davranışlardan davranışlardan sorumlu kılabiliyor sorumlu kılabiliyor muyuz?muyuz?

Nasıl yapmalı?Nasıl yapmalı?

►Zorluklar var:Zorluklar var:

Karar ve Davranışları Karar ve Davranışları gözlemleyebilmek gerekgözlemleyebilmek gerek

►Davranışları direkt göremeyebiliriz. Davranışları direkt göremeyebiliriz. SONUÇLARINI yeterli süre içinde SONUÇLARINI yeterli süre içinde görebiliyor muyuz? görebiliyor muyuz?

►Görebilsek dahi, sonuçları NESNEL ve Görebilsek dahi, sonuçları NESNEL ve İSPATLANABİLİR şekilde ölçebiliyor İSPATLANABİLİR şekilde ölçebiliyor muyuz?muyuz?

Kurum içi saydamlık:Kurum içi saydamlık:

Kim, ne karar veriyor? Hangi kritere göre Kim, ne karar veriyor? Hangi kritere göre karar veriyor?karar veriyor?

► Yöneticiler, birimlerindeki karar ve davranışları Yöneticiler, birimlerindeki karar ve davranışları direkt göremeseler de bunların yarattığı sonuçları direkt göremeseler de bunların yarattığı sonuçları ve sorumlu aktörleri doğru belirleyebilmeli. ve sorumlu aktörleri doğru belirleyebilmeli.

► Yönetici davranışında saydamlık artışı “keyfi” Yönetici davranışında saydamlık artışı “keyfi” kararları azaltır, çalışanların “oyunun kurallarını” kararları azaltır, çalışanların “oyunun kurallarını” bilip ve buna göre davranmalarını sağlarbilip ve buna göre davranmalarını sağlar

TEŞVİK SİSTEMLERİ:TEŞVİK SİSTEMLERİ:

Ödül – Ceza yöntemi kullanarak Ödül – Ceza yöntemi kullanarak bireyleri daha fazla “iyi” ve bireyleri daha fazla “iyi” ve “doğru” davranmaya sevketmek...“doğru” davranmaya sevketmek...

►Ama özenle düşünülmesi gerek...Ama özenle düşünülmesi gerek...

MADDİ TEŞVİKLER...MADDİ TEŞVİKLER...Aylığı 300 dolar olan çocuk yuvasında, Aylığı 300 dolar olan çocuk yuvasında,

akşam geciken velilere her gecikme akşam geciken velilere her gecikme için 3 dolar ceza konmuş...için 3 dolar ceza konmuş...

Ve sonuçta, geciken veli sayısı...Ve sonuçta, geciken veli sayısı...

Kan bağışı yapan her kişiye küçük bir Kan bağışı yapan her kişiye küçük bir miktar para verilmeye başlanmış...miktar para verilmeye başlanmış...

Ve sonuçta, kan bağışı yapan insan Ve sonuçta, kan bağışı yapan insan sayısı... sayısı...

Sonuca dayalı teşvik sistemiSonuca dayalı teşvik sistemi

YöneticiYönetici

Sonuç denetimiSonuç denetimi

ÇalışanÇalışan Doğru karar Yanlış kararDoğru karar Yanlış karar

İyi sonuç Kötü sonuç İyi sonuç Kötü sonuç

Kurum içi denetimKurum içi denetim

YönetimYönetimDenetçi – çalışan oyunuDenetçi – çalışan oyunu

Amir – denetçiAmir – denetçi

ÇalışanÇalışan

az efor çok efor az efor çok efor

Çalışanın maaşı: 100; Çalışanın maaşı: 100; az eforda yakalanma cezası: 60; az eforda yakalanma cezası: 60; çok efor sarfetmenin maliyeti: 50.çok efor sarfetmenin maliyeti: 50. Denetçinin kontrol maliyeti: 20Denetçinin kontrol maliyeti: 20

Denetçiye az eforda yakalama ödülü: 30Denetçiye az eforda yakalama ödülü: 30

DenetçiDenetçi

ÇalışanÇalışan

KONTROL ETKONTROL ET

ETMEETME

AZ EFORAZ EFOR 30 – 20 =30 – 20 =

1010

100 – 60 =100 – 60 = 4040

00

100100

ÇOK EFORÇOK EFOR-2020

100 – 50 =100 – 50 = 50 5000

100 -50 =100 -50 = 5050

Tipik denetim oyunlarında kesin tahmin Tipik denetim oyunlarında kesin tahmin imkansız. imkansız.

Oyun teorisine göre (Nash Dengesi): Denetçi Oyun teorisine göre (Nash Dengesi): Denetçi %66 olasılık (2/3) ile denetleyecek, Çalışan da %66 olasılık (2/3) ile denetleyecek, Çalışan da

%86 olasılık (5/6) ile az efor sarfedecek.%86 olasılık (5/6) ile az efor sarfedecek.

DenetçiDenetçi

ÇalışanÇalışan

KONTROL ETKONTROL ET

ETMEETME

AZ EFORAZ EFOR 30 – 20 =30 – 20 =

1010

100 – 60 =100 – 60 = 4040

00

100100

ÇOK EFORÇOK EFOR-2020

100 – 50 =100 – 50 = 50 5000

100 -50 =100 -50 = 5050

Denetçiyi kim denetleyecek?Denetçiyi kim denetleyecek? Varsayalım ki Çalışan az eforda yakalandı... Varsayalım ki Çalışan az eforda yakalandı...

Çalışan rapor etmemesi için Denetçiye 40 lira Çalışan rapor etmemesi için Denetçiye 40 lira rüşvet önerirse Denetçi bunu kabul eder, zira rüşvet önerirse Denetçi bunu kabul eder, zira

(rüşvet) 40 > 30 (denetçinin ödülü)...(rüşvet) 40 > 30 (denetçinin ödülü)...

DenetçiDenetçi

ÇalışanÇalışan

KONTROL ETTİKONTROL ETTİ

AZ EFOR sarfettiAZ EFOR sarfetti 30 – 20 =30 – 20 =

1010

100 – 60 =100 – 60 = 4040

BU TÜR “HİLELİ ORTAKLIK” BU TÜR “HİLELİ ORTAKLIK” NEDEN ZARARLI?NEDEN ZARARLI?

Çalışan biliyor ki yakalanırsa 60 lira ceza Çalışan biliyor ki yakalanırsa 60 lira ceza yerine Denetçiye 40 lira verip yerine Denetçiye 40 lira verip kurtulacak kurtulacak

CAYDIRICILIK AZALIYORCAYDIRICILIK AZALIYOR

Denetçinin hileli ortaklığa Denetçinin hileli ortaklığa girmemesi için:girmemesi için:

Denetçiye verilen ödülün Çalışanın Denetçiye verilen ödülün Çalışanın cezasından az olmaması gerek!cezasından az olmaması gerek!

ÖDÜL YÖNTEMİYLE ETKİN DENETİM ÖDÜL YÖNTEMİYLE ETKİN DENETİM SAĞLAMAK ÇOK MALİYETLİ BİR İŞ.SAĞLAMAK ÇOK MALİYETLİ BİR İŞ.

Hangi denetim?Hangi denetim?

► Çoklu, bağımsız denetimler Çoklu, bağımsız denetimler (denetçileri rekabete sokan)(denetçileri rekabete sokan)

Denetçi 1 Denetçi 2Denetçi 1 Denetçi 2

ÇalışanÇalışan

Etkin denetim yapmayan (ya da hileli Etkin denetim yapmayan (ya da hileli ortaklığa giren) denetçi sorumlu ortaklığa giren) denetçi sorumlu tutulabilir: Denetimde rekabet. tutulabilir: Denetimde rekabet.

►Mümkün olduğu ölçüde insan faktörü Mümkün olduğu ölçüde insan faktörü içermeyen denetim (elektronik ortam)içermeyen denetim (elektronik ortam)

►Objektif, ölçülebilir kriterlere, geçerli Objektif, ölçülebilir kriterlere, geçerli kanıtlara dayalı denetim.kanıtlara dayalı denetim.

►Alternatif bilgi kaynaklarını tıkamayan Alternatif bilgi kaynaklarını tıkamayan denetim (“Alarm düdüklerini” kullanan denetim (“Alarm düdüklerini” kullanan ve koruyan – “Peer review”)ve koruyan – “Peer review”)

► iç raporlama dışarıyaiç raporlama dışarıya► şikayetşikayet

► Çalışan 1 Çalışan 2Çalışan 1 Çalışan 2

Yasal Düzenlemeler Yasal Düzenlemeler – Alarm – Alarm DüdükleriDüdükleri

►ABD: Sarbanes-Oxley YasasıABD: Sarbanes-Oxley Yasası (2002) özel sektörde kurum içi ve (2002) özel sektörde kurum içi ve dışına şikayette bulunan çalışanı dışına şikayette bulunan çalışanı koruma amaçlı..koruma amaçlı..

►Avrupa Konseyi Parlamenterler Avrupa Konseyi Parlamenterler Toplantısı Kararı (Nisan 2010).Toplantısı Kararı (Nisan 2010). Üye ülkeler koruma yasalarını Üye ülkeler koruma yasalarını uygulamaya başlayacak.uygulamaya başlayacak.