İKT103U - İKTİSADA GİRİŞ I.pdf

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2615

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1583

‹KT‹SADA G‹R‹fi-I

YazarlarProf.Dr. Mustafa ÖZER (Ünite 1)

Yrd.Doç.Dr. Meltem ERDO⁄AN (Ünite 2)Doç.Dr. Ahmet T‹RYAK‹ (Ünite 3)

Doç.Dr. Sezgin AÇIKALIN - Yrd.Doç.Dr. Necati Ç‹FTÇ‹ (Ünite 4)Prof.Dr. Erinç YELDAN (Ünite 5-6)

Yrd.Doç.Dr. Erkan ÖZATA (Ünite 7)Doç.Dr. Ekrem GÜL - Doç.Dr. Aykut EK‹NC‹ (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. Mustafa ÖZERDoç.Dr. Ahmet T‹RYAK‹

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n

Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Recep Çolpankan

GrafikerlerAyflegül Dibek

Hilal Küçükda¤aflanAysun fiavl›

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

‹ktisada Girifl-I

ISBN 978-975-06-1282-4

4. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 120.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Nisan 2014

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

‹ktisad›n Temel Kavramlar›na Girifl......................................... 2‹KT‹SADIN TANIMI....................................................................................... 3TEMEL ‹KT‹SAD‹ KAVRAMLAR.................................................................... 4K›tl›k, Tercih ve F›rsat Maliyeti..................................................................... 4‹stekler ve ‹htiyaçlar...................................................................................... 6Mallar ve Hizmetler....................................................................................... 6

Mallar ....................................................................................................... 6Hizmetler ................................................................................................. 7

Fayda, De¤er ve Fiyat ................................................................................... 8Üretim ve Üretim Faktörleri.......................................................................... 8Temel Karar Birimleri.................................................................................... 10‹KT‹SADIN YÖNTEM‹................................................................................... 11‹KT‹SADIN BÖLÜMLER‹ ............................................................................... 12Mikro ‹ktisat ve Makro ‹ktisat ...................................................................... 12Pozitif ve Normatif ‹ktisat ............................................................................. 13ÜRET‹M ‹MKÂNLARI MODEL‹ ..................................................................... 13Modelin Varsay›mlar› .................................................................................... 13Üretim ‹mkânlar› Tablosu............................................................................. 14Üretim ‹mkânlar› E¤risi ................................................................................. 14‹ktisadi Kavramlar ve Üretim ‹mkânlar› E¤risi ............................................ 15

K›tl›k, Tercih ve F›rsat Maliyeti .............................................................. 15Üretimde Etkinlik .................................................................................... 16‹flsizlik ...................................................................................................... 17

‹ktisadi Büyüme ........................................................................................... 17‹KT‹SAD‹ SORUN VE ‹KT‹SAD‹ S‹STEMLER ............................................... 18Özet................................................................................................................ 20Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 22Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 23Okuma Parças› .............................................................................................. 24Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 26Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 27

Arz, Talep ve Piyasa Dengesi ................................................. 28ARZ VE TALEP .............................................................................................. 29Talep ve Talep Edilen Miktar ....................................................................... 29Talep fiedülü ve Bireysel Talep E¤risi ......................................................... 30Piyasa Talep E¤risi ........................................................................................ 31Talepteki De¤iflmeler (Kaymalar)................................................................. 32

Gelir ......................................................................................................... 33Malla ‹liflkili Mallar›n Fiyat›..................................................................... 33Zevk ve Tercihler .................................................................................... 33Beklentiler................................................................................................ 33Al›c› Say›s›................................................................................................ 34

Arz ve Arzedilen Miktar ................................................................................ 34Arz fiedülü ve Arz E¤risi ............................................................................... 35Arz Edilen Miktardaki De¤iflme ve Arzdaki De¤iflme................................. 36

Girdi Fiyatlar›ndaki De¤iflmeler ............................................................. 38Teknolojik Geliflmeler............................................................................. 38Beklentiler................................................................................................ 39Üretici (Sat›c›) Say›s›ndaki De¤iflmeler .................................................. 39

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Vergi ve Sübvansiyonlar ......................................................................... 39P‹YASA DENGES‹.......................................................................................... 39Piyasa Dengesindeki De¤iflmeler ................................................................. 40

Talepteki De¤iflmelerin (Kaymalar›n) Piyasa Dengesine Etkisi ........... 40Arzdaki De¤iflmelerin (Kaymalar›n) Piyasa Dengesine Etkisi .............. 41Arz ve Talepteki Birlikte Kayman›n Piyasa Dengesine Etkisi .............. 42

Özet ............................................................................................................... 43Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 44Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 45S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 45Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 46

Talep ve Arz Esneklikleri ve Uygulamalar› .......................... 48ESNEKL‹K NED‹R VE NEDEN HESAPLANIR?.............................................. 49TALEP ESNEKL‹KLER‹................................................................................... 50Talebin Fiyat Esnekli¤i.................................................................................. 50Talep Esnekli¤ini Etkileyen Faktörler .......................................................... 53

Mal Tüketici ‹çin Zorunlu Mal› M› Yoksa Lüks Mal M›?....................... 54Mal veya Hizmetin Yak›n ‹kamelerinin Var Olup Olmad›¤›................ 54Piyasan›n Nas›l Tan›mland›¤› ................................................................. 54Zaman ..................................................................................................... 55

Esnekliklerine Göre Talep E¤rileri ............................................................... 55Tam ‹nelastik (S›f›r Esnek) Talep E¤risi ................................................ 56‹nelastik (Esnek Olmayan) Talep E¤risi ................................................ 56Birim Esnek Talep E¤risi ....................................................................... 57Esnek Talep E¤risi ................................................................................. 57Sonsuz Esnek (Tam Esnek) Talep E¤risi ............................................... 58

Do¤rusal (Lineer) Talep Do¤rusu ve Talep Esnekli¤i ................................ 58Do¤rusal Talep E¤rilerinde Toplam Gelir ‹le Talep Esnekli¤i ‹liflkisi ....... 59Toplam Gelir ‹le Talep Esnekli¤i Aras›ndaki ‹liflki Nedir?.......................... 60Talebin Gelir Esnekli¤i.................................................................................. 62Çapraz Talep Esnekli¤i ................................................................................. 62Arz Esnekli¤i.................................................................................................. 63Arz Esnekli¤ini Etkileyen Faktörler .............................................................. 64Arz E¤rileri ve Esneklik ................................................................................ 64

S›f›r Esnek Arz E¤risi (fs = 0) ................................................................ 64‹nelastik Arz E¤risi (0 > fs > 1) ............................................................. 65Birim Esnek Arz E¤risi ............................................................................ 65Esnek Arz E¤risi (fs > 1) ........................................................................ 66Tam Esnek Arz E¤risi (fs = ∞)............................................................... 66

ARZ VE TALEP ESNEKL‹KLER‹ UYGULAMALARI ..................................... 67Köyden Kente Göç: Tar›mda Teknolojik ‹lerlemeler, Esneklik veÇiftçi Geliri ................................................................................................... 67OPEC Petrol K›s›nt›lar› Türkiye’nin Petrol Faturas›n› Nas›l Etkiler? ........... 68Neden AVM’lerde Hep Fiyat ‹ndirimleri Olur? Tüketicileri Çok mu Seviyorlar? ...................................................................................................... 69Neden Devlet Hep Benzin, Do¤algaz, Sigara ve Alkol GibiÜrünlerin Vergi Oranlar›n› veya Fiyatlar›n› Art›r›r? ..................................... 69Vergi Yükü Kime Yüklenir? .......................................................................... 70Özet ............................................................................................................... 71Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 72Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 73S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 73Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 74

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

Tüketici ve Üretici Tercihlerinin Temelleri ......................... 76G‹R‹fi .............................................................................................................. 77Rasyonel Davran›fl ......................................................................................... 77Karar Alma..................................................................................................... 78Marjinal Analiz............................................................................................... 78TÜKET‹C‹ DENGES‹ .................................................................................... 79Tercih ve Fayda............................................................................................. 79Toplam ve Marjinal Fayda ............................................................................ 79Tüketici Dengesi: Fayda Maksimizasyonu................................................... 82ÜRET‹C‹ TERC‹H VE KARARLARI................................................................ 84K›sa Dönem................................................................................................... 85Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki Üretim ............................................... 86Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki Ürün E¤rileri ..................................... 87Uzun Dönemde Üretim................................................................................. 89Faktör Bilefliminin Seçimi ............................................................................. 89Özet ............................................................................................................... 92Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 93Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 94S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 94Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 95

Üretim ve Maliyet Analizi....................................................... 96‹fiLETMELER‹N ÜRET‹M KARARLARI........................................................... 97Üretim Teknolojisi ve Üretim Fonksiyonu .................................................. 97ÜRET‹M FONKS‹YONUNDAN ÜRET‹M MAL‹YETLER‹NE ......................... 100Marjinal ve Ortalama Maliyetler ................................................................... 101Marjinal Ürün ve Marjinal Maliyet E¤rileri Aras›ndaki ‹liflkiler................... 102UZUN DÖNEMDE MAL‹YET E⁄R‹LER‹N‹N YAPISI ................................... 105Özet................................................................................................................ 107Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 109Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 110Okuma parças› .............................................................................................. 111Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 111S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 112Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 113

Tam Rekabet Piyasas› ............................................................. 114G‹R‹fi .............................................................................................................. 115REKABETÇ‹ P‹YASALARIN TANIMI............................................................. 115REKABETÇ‹ B‹R ‹fiLETMEN‹N GEL‹R, MAL‹YET VE KÂRLARI .................. 116KÂRLARIN ÇOKLULAfiTIRILMASI ‹LKES‹ .................................................... 117MARJ‹NAL GEL‹R VE MAL‹YET E⁄R‹LER‹ .................................................. 119REKABETÇ‹ ‹fiLETMELER‹N KISA DÖNEMDE ARZ E⁄R‹S‹....................... 120REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN DÖNEM KARARLARI ................................ 122REKABETÇ‹ P‹YASALARDA UZUN DÖNEM DENGES‹.............................. 123Özet................................................................................................................ 125Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 126Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 127Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 128S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 128Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 129

‹ ç indek i ler v

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Eksik Rekabet Piyasalar› ......................................................... 130EKS‹K REKABET P‹YASALARINA G‹R‹fi...................................................... 131TEKEL P‹YASASI ........................................................................................... 131Piyasaya Girifl Engelleri................................................................................. 132Tekelci Fiyatlar ve Üretim Miktar›................................................................ 132

Tekelcinin Talebi ve Gelirleri ............................................................... 132Kâr› Maksimize Eden Fiyat ve Miktar .................................................... 135

K›sa Dönemde Tekelci Dengesi................................................................... 136Uzun Dönemde Tekelci Dengesi ................................................................. 137Tekelde Fiyat Farkl›laflt›rmas› ....................................................................... 138Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Koflullar›................................................................. 139Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Türleri .................................................................... 139Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Refah Etkisi............................................................ 140Tekel Piyasas› ile Tam Rekabet Piyasas›n›n Karfl›laflt›r›lmas› ..................... 140TEKELC‹ REKABET P‹YASASI ...................................................................... 141Tekelci Rekabet Piyasas›n›n Temel Özellikleri ........................................... 142Tekelci Rekabet Piyasas›nda Talep E¤risi.................................................... 142Tekelci Rekabet Piyasas›nda Fiyat ve Miktar›n Belirlenmesi...................... 142Tekelci Rekabette K›sa Dönem Dengesi ..................................................... 143Tekelci Rekabette Uzun Dönem Dengesi ................................................... 143Tam Rekabet Piyasas› ile Tekelci Rekabet Piyasas›n›n Karfl›laflt›r›lmas›.... 144OL‹GOPOL P‹YASASI ................................................................................... 146Oligopol Piyasas›n›n Varsay›mlar›................................................................ 146Oligopol Modelleri ........................................................................................ 147Kartel Teorisi ................................................................................................. 147Dirsekli Talep Teorisi.................................................................................... 149Fiyat Liderli¤i Teorisi..................................................................................... 150PIYASA TÜRLERININ GENEL DE⁄ERLENDIRMES‹ .................................... 150Özet................................................................................................................ 151Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 153Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 154Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 155S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 155Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 156

Kamusal (Sosyal) Mallar, D›flsall›klar, Asimetrik Bilgi ve Sosyal Tercih............................................................................ 158

P‹YASA BAfiARISIZLIKLARI .......................................................................... 159KAMUSAL (SOSYAL) MALLAR...................................................................... 159Bir Kamu Mal›n›n Etkin Sunumu ................................................................. 162Fayda-Maliyet Analizi .................................................................................... 164DIfiSALLIKLAR ............................................................................................... 164Negatif D›flsall›klar ........................................................................................ 166Pozitif D›flsall›klar.......................................................................................... 168D›flsall›¤a Karfl› Çözümler ............................................................................. 169

D›flsall›klar Sorunu Çözümü: Devlet Müdahaleleri ............................... 170AS‹METR‹K B‹LG‹ ......................................................................................... 173Ters Seçim ..................................................................................................... 174Ahlaki Tehlike ............................................................................................... 175SOSYAL TERC‹H ........................................................................................... 175DEVLET VE P‹YASA...................................................................................... 176Özet ............................................................................................................... 178Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 179Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 180S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 180Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 180

‹ ç indek i lervi

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Önsöz

Anadolu Üniversitesinin uzaktan ö¤retim yapan fakültelerinin ö¤rencileri ola-

rak, kendine has bir dili ve yöntemi olan iktisat bilimine bir girifl niteli¤indeki ilk

kitapla karfl›laflmaktas›n›z. Bu dilini konuflamad›¤›n›z bir ülkeye gitmeye benzer.

Nas›l böyle bir ülkede gidece¤iniz yeri ö¤renmek, al›flverifl yapabilmek ve ülke

yurttafllar› ile iletiflim kurabilmek için o ülkenin dilini ö¤renmek zorunda iseniz,

iktisada Girifl I dersinden baflar›l› olabilmeniz ve içinde bulundu¤unuz iktisadi

çevreyi ve dünyay› daha iyi anlay›p, analiz edebilmek için çok say›da yeni kav-

ram ve terimi olan bu yeni dili de iyi ö¤renmeniz gerekmektedir. Çünkü iktisat is-

ter tüketici olal›m, ister üretici olal›m isterse iflçi, memur veya ö¤renci olal›m he-

pimizin yaflam›n› etkilemektedir. Ayr›ca iktisatla her yerde karfl›laflma olas›l›¤›n›z

vard›r. ‹ktisatla bir gazeteyi okudu¤unuzda veya televizyonda bir haber program›

izledi¤inizde karfl›laflabilirsiniz.

‹flte elinizdeki bu kitab› okuyarak, gazetelerde ve televizyonlarda veya baflka

iletiflim araçlar›nda yer verilen ekonomi haberlerini daha iyi anlama yetene¤i ka-

zanabilir, herkesin yaflam›n› etkileyen temel kurumlar ve iliflkilerle ilgili sa¤l›kl›

bilgi sahibi olabilirsiniz. Dahas›, içinde yaflad›¤›n›z toplumun her alan›nda söz ko-

nusu olan karar verme süreçlerini anlamak için gerekli bir düflünme çerçevesi ge-

lifltirebilirsiniz. Çünkü biz inan›yoruz ki, bir kifli bir kere bir iktisatç› gibi düflün-

me yetene¤i kazan›rsa, hiçbir zaman flimdiki ile ayn› olmayacakt›r.

Bu nedenle bu kitab› okuduktan sonra, bu kitapta ö¤rendi¤iniz kavramlar›, ki-

flisel, ifl yaflam›yla ilgili ve sosyal konulara uygulayabilmenizi beklemekteyiz ve

bunu da yapman›z için sizleri teflvik etmekteyiz. Kitab›n sadece sizleri bu konuda

bilgilendirmek ve bunlar› gerçek yaflamda nas›l uygulayabilece¤inizi göstermek

amaçlar›yla yaz›ld›¤›n› unutmay›n›z. Onun içinde her üniteyi okumadan önce,

ünitenin amaçlar›n› ve okuduktan sonra da bu amaçlar do¤rultusunda neler ö¤-

rendi¤inizi sizlere üniteler de sorulan sorular› yan›tlayarak kontrol etmeye çal›fl›-

n›z. Umar›z kitap bu amaçlara hizmet eder ve siz ö¤rencilere yararl› olur.

Editörler

Prof.Dr. Mustafa ÖZER

Doç.Dr. Ahmet T‹RYAK‹

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹ktisad› ve temel kavramlar›n› tan›mlayabilecek;‹ktisatç›lar›n teorilerini gelifltirirken kulland›klar› bilimsel yöntemi aç›klayabilecek;Mikro iktisat ile makro iktisat ve pozitif iktisat ile normatif iktisat aras›ndakifarkl›l›klar› aç›klayabilecek;Üretim imkânlar› e¤risini kullanarak k›tl›k, f›rsat maliyeti, etkinlik ve iktisadibüyüme gibi önemli iktisadi kavramlar› aç›klayabilecek;Tüm toplumlar›n yan›t bulmak zorunda olduklar› temel sorular› ve iktisadisistemleri tan›mlayabilecek bilgi ve beceriler kazanacaks›n›z.

‹çindekiler

• ‹ktisat• K›tl›k• F›rsat maliyeti• Üretim faktörleri (kaynaklar)• ‹flgücü• Sermaye• Toprak• Giriflimcilik• Model• ‹ktisadi büyüme• Üretimde etkinlik• Üretim (Sermaye) mallar›• Tüketim mallar›• Mallar• Hizmetler

• Mikro iktisat• Makro iktisat• Pozitif iktisat• Normatif iktisat• Üretim imkânlar› e¤risi• Artan f›rsat maliyeti yasas›• ‹ktisadi sorun• ‹ktisadi sistem• Sosyalizm• Kapitalizm• Karma ekonomi• Ceteris paribus• Terkip hatas›• Nedenseme yanl›fll›¤›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

‹ktisada Girifl-I‹ktisad›n TemelKavramlar›na Girifl

• ‹KT‹SADIN TANIMI• TEMEL ‹KT‹SAD‹ KAVRAMLAR• ‹KT‹SADIN YÖNTEM‹• ‹KT‹SADIN BÖLÜMLER‹• ÜRET‹M ‹MKÂNLARI MODEL‹• ‹KT‹SAD‹ SORUN VE ‹KT‹SAD‹

S‹STEMLER

1‹KT‹SADA G‹R‹fi-I

‹KT‹SADIN TANIMI‹ktisad›n bugün yayg›n olarak kullan›lan tan›m›na ulafl›l›ncaya kadar, iktisad›n ya-p›s› ve kapsam›n› belirlemeye dönük çeflitli giriflimler olmufltur. Bu kapsamda ilkolarak Kanadal› iktisatç› Jacob Viner’in çabalar›ndan bahsetmek mümkündür. Vi-ner’e göre iktisat, ‘iktisatç›lar›n yapt›¤› ifl’ ti.

Jacob Viner’den sonra, yaklafl›k 80 y›l öncesine kadar yayg›n bir biçimde kulla-n›lan iktisat tan›m›n›; ünlü ‹ngiliz iktisatç›s› Alfred Marshall yapm›flt›r. Marshall’agöre iktisat, ‘s›radan ifl yaflam›nda insano¤lunun incelenmesi’ dir. Ne yaz›k ki, neViner’in ne de Marshall’›n tan›mlar›n›n, iktisad›n yap›s›n› ve kapsam›n› çok iyi birbiçimde vurgulad›¤›n› söylemek mümkün de¤ildi. Kald› ki Marshall’›n kendisi bi-le, tan›m›n›n s›n›rl›l›klar›n› kabul ederek, ‘iktisat ile ilgili yap›lacak her k›sa aç›kla-man›n, yanl›fl yönlendirici’ oldu¤unu ifade etmifltir.

‹ktisad›n günümüzde kullan›lan tan›mlar›nda ise esas olarak s›n›rs›z isteklerekarfl›, bu istekleri tatmin etmede kullan›lacak kaynaklar›n k›t olmas› durumu olank›tl›k gerçe¤ine vurgu yap›lmaktad›r. Bu geliflmede, en önemli rolü ünlü iktisatç›-lardan Lionel Robbins’in oynad›¤›n› söylemek mümkündür. Çünkü Lionel Rob-bins, ‹ktisat Biliminin Yap›s› ve Önemi (The Nature and Significance of EconomicScience) adl› kitab›nda iktisad›, “alternatif kullan›m alanlar›na sahip k›t kaynaklarile amaçlar aras›ndaki iliflkiyi inceleyen bir bilim dal›” biçiminde tan›mlam›flt›r.

Lionel Robbins’in iktisat tan›m›, biraz detayland›r›larak ve geniflletilerek günü-müzde yayg›n olarak kullan›lan iktisat tan›m› elde edilmifltir. Örne¤in, Amerikal›iktisatç› Paul A. Samuelson iktisad›, ‘farkl› mallar› üretmek ve toplumdaki farkl›gruplar ve kifliler aras›nda flimdi veya gelecekte tüketilmek amac›yla da¤›tmakiçin; insanlar ve toplumun k›t kaynaklar› nas›l kulland›klar›n incelenmesi’ olaraktan›mlamaktad›r.

Di¤er yayg›n kullan›lan tan›mlarda ise iktisat, ‘insanlar›n k›tl›kla mücadele eder-ken nas›l tercih yapt›klar›n›n incelenmesi’ veya sadece ‘ k›tl›k bilimi’ veya biraz da-ha detayland›r›larak, ‘k›t veya s›n›rl› kaynaklar›n, s›n›rs›z istek ve gereksinimleritatmin etmek için nas›l kullan›ld›¤›n› incelenmesi’ olarak tan›mlanmaktad›r.

Biz ise yukar›daki tan›mlardan önemli ölçüde farkl›laflmadan iktisad›, insano¤-lunun, toplumun siyasi gerçekleri, karar-verme mekanizmalar› ve sosyalgelenekleri veri iken; sonsuz olan istek ve arzular›m›z›, k›t kaynaklarla na-s›l koordine edece¤ini inceleyen bir sosyal bilim olarak tan›mlayaca¤›z.

‹ktisad›n TemelKavramlar›na Girifl

Jacob Viner (1892-1970)Viner’in iktisat yaz›n›na bafll›cakatk›lar›, k›sa ve uzun dönemmaliyet e¤rileri ile gümrükbirli¤inde ‘’ticaret yarat›c›’’ ve‘’ticaret sapt›r›c›’’ etkilerinanalizidir.1937 y›l›nda yazd›¤›,‘’Uluslararas› Ticaret Teorisinde‹ncelemeler’’ adl› eseri; ‹ktisadidüflünce tarihi alan›nda bafll›cakatk›lar›ndan biri olarakgösterilmektedir.

Alfred Marshall (1842-1924)“‹ktisad›n ‹lkeleri’’ adl› eserindegünümüz iktisad›nda kullan›lanbir çok kavram yer almaktad›r.Bunlar aras›nda, bu kitaptas›kça rastlayaca¤›n›z, tüketiciart›¤›, ceteris paribus varsay›m›,fiyat de¤ifliminin yaratt›¤› gelirve ikame etkileri, marjinal fayda,ortalama maliyet, marjinalmaliyet, marjinal gelir, ortalamagelir, esneklik gibi kavramlarvard›r. Ayr›ca Marshall, “Para,kredi ve Ticaret’’ adl› eserindede miktar denklemini ele alarakyeniden yorumlam›flt›r.

Lionel Robbins (1898-1984)“‹ktisat Biliminin Yap›s› veÖnemi’’ adl›, eseri onauluslararas› bir flöhretkazand›rm›flt›r. Eserde iktisattapozitif ve normatif konular›birbirinden ay›rm›flt›r. Robbins,iktisatç›n›n ne oldu¤u ile dahaçok ilgilenmesi gerekti¤inibelirtmektedir.

Paul Samuelson (1915-2009)‹ktisatta matemati¤i yo¤unolarak kullanan Samuelson,iktisadi analizlerde analitik vemetodolojik tekniklerigelifltirmifltir. ‹ktisat teorisininönemli konular›n› basitlefltirmesive yeniden ele almas›ndakikatk›lar›ndan dolay› Nobelödülüne lay›k görülmüfltür.Enflasyon ve iflsizlik gibi iktisadisorunlar üzerine yo¤unlaflm›fl,bu sorunlar›n çözümü içinmakroekonomik politika teorilerigelifltirmifltir. Keynesyen veNeoklasik yaklafl›mlar›birlefltirerek, ana ak›m iktisad›noluflturulmas›nda ‘’NeoklasikSentez’’i meydana getirmifltir.

Burada k›t kaynaklarla kastedilen üretim faktörleri ya da girdiler dedi¤imiz ve dahasonra ayr›nt›l› olarak tan›mlayaca¤›m›z, iflgücü, toprak, sermaye ve giriflimcilik kaste-dilmektedir.

‹ktisad›n bu tan›m›nda yer alan ve aç›klanma gereksinimi duyulan baz› önemlikavramlar vard›r. Bunlardan ilki, koordinasyon (eflgüdüm) kavram›d›r. Koordinas-yon sözcü¤ü ile çok say›da farkl› fley kastedilebilir. Ancak iktisatta koordinasyonile her ekonominin yan›t›n› bulmak zorunda oldu¤u, hangi mallar ne miktarlarda,nas›l ve kimin için üretilecek sorular›n›n yan›tlar›n›n nas›l bulunaca¤› kastedilir.

Bu üç sorunun yan›t› ileriki k›s›mlarda verilmeye çal›fl›lacakt›r.

‹kincisi ise istek kavram›d›r. ‹stek ile insanlar›n s›n›rs›z gelirleri olmas› duru-munda sat›n alabilecekleri fleyler kastedilmektedir. Yani burada istek ile vurgulan-mak istenilen fley, s›n›rs›z gelirle karfl›lanmak istenen duygulard›r. ‹steklerimiz içe-risine fayda veya tatmin sa¤layan her türlü iste¤imiz girmektedir.

Sizce neden insanlar ve toplumlar bir tercih yapmak zorundad›r?

TEMEL ‹KT‹SAD‹ KAVRAMLARBu k›s›mda sizlere iktisat biliminin, iktisat alan›n› tan›mlayan temel anahtar kavram-lar›ndan baz›lar›n› tan›tmaya çal›flaca¤›z. Burada sözünü etti¤imiz anahtar kavram-lar›, bir flark›da defalarca yinelenen notalarla karfl›laflt›rabilirsiniz. Çünkü anahtardedi¤imiz bu temel iktisadi kavramlarla hem bu derste hem de di¤er iktisat dersle-rinizde sürekli olarak karfl›laflacaks›n›z. fiimdi bu kavramlar› tan›maya çal›flal›m.

K›tl›k, Tercih ve F›rsat MaliyetiK›tl›k, iktisat biliminin en temel kavram› ve ister zengin ister fakir; ister geliflmifl is-terse azgeliflmifl olsun; tüm toplumlar›n yüzleflmek zorunda oldu¤u temel iktisadisorundur. K›tl›k yaflam›n bir gerçe¤idir ve dünyan›n her yerinde söz konusu olanbir sorundur. K›tl›k, zamanda dahil olmak üzere, her iste¤imizi tatmin etmek içinher fleyden yeterli miktarda elde edemeyece¤imizi ifade eder. K›tl›k, insan istekle-rinin, bu istekleri tatmin etmek için gerekli mal ve hizmetleri üretmekte kullan›la-cak kaynaklardan fazla olmas› nedeniyle ortaya ç›kar. Bu nedenledir ki, gerçek ya-flamda istedi¤imiz her fleye sahip olamay›z.

K›tl›¤› halk dilindeki mal k›tl›¤› ile kar›flt›rmamak gerekir. Örne¤in, deprem böl-gelerinde yaflanan baflta temel g›da maddeleri olmak üzere birçok mal ve hizmetyetersizli¤ini ya da piyasada bulunamay›fl›n› k›tl›k sorunu olarak adland›rmamakgerekir. Ayr›ca k›tl›k sorununu fakirlik ile de kar›flt›rmamak gerekir. Çünkü dünya-n›n en zengin insan› olsan›z bile sizde herkes gibi s›n›rl› bir zamanla karfl› karfl›yakalmaktas›n›z. Dolay›s›yla gelir düzeyi düflük olanlar daha fazla k›tl›k sorunu ilekarfl›lafl›r, ya da düflük gelirler daha fazla k›tl›k yarat›r diye bir durum söz konusude¤ildir.

Sizce, k›tl›k, k›t kaynaklar demek midir?

K›tl›k sorunu nedeniyle hem tercihlerimiz s›n›rlan›r hem de s›n›rl› tercihler ara-s›nda bir seçim yapmak zorunda kal›r›z. ‹stedi¤imiz her fleyi elde edemeyece¤imi-

4 ‹kt isada Gir ifl- I

‹ktisat: ‹nsano¤lunun,toplumun siyasi gerçekleri,karar-verme mekanizmalar›ve sosyal gelenekleri veriiken; sonsuz olan istek vearzular›m›z›, k›t kaynaklarlanas›l koordine edece¤iniinceleyen bir sosyal bilimdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

M A K A L EM A K A L E

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




K›tl›k: Temel iktisadisorundur ve isteklerimizin,bu istekleri tatmin etmekiçin kullanabilece¤imizs›n›rl› kaynaklardan fazlaolmas› durumudur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

‹stek: ‹nsanlar›n gelirlerinins›n›rs›z olmas› durumundaalabilecekleri fleydir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


2

ze göre, varolan seçenekler aras›nda bir tercih yapmak durumunday›z. Bir baflkadeyiflle, istedi¤imiz her fleyi elde edememekten dolay›, neyi elde edece¤imize venelerden de vazgeçece¤imize karar vermemiz gerekmektedir. Yani hangi istekleri-mizi tatmin edece¤iz, hangilerini etmeyece¤iz bunlar›n karar›n› oluflturmal›y›z. Bu-nu yaparken, tercihlerimizin fayda ve maliyetlerini de¤erlendirmemiz gerekir. Bu-na göre de isteklerimiz aras›nda, önceli¤ine göre bir s›ralama yapmam›z, yani han-gi istekleri öncelikle tatmin edece¤imizi belirlememiz gerekir. Örne¤in, dizüstü bil-gisayar›n›z› yenileyece¤inize ya da yeni iki tane pahal› kot pantolon alaca¤›n›zakarar vermelisiniz.

K›tl›k nedeniyle neden tercih yap›l›r?

K›tl›k sorunu nedeniyle tercih yapmak zorunda oldu¤umuzu biliyoruz. Yapt›¤›-m›z tercih sonucunda ise baz› f›rsatlardan vazgeçeriz. Yapt›¤›m›z her tercih sonu-cunda ya baflka bir fleyi üretmek ya da tüketmek f›rsat›ndan vazgeçmifl oluruz. Ör-ne¤in, sizin bu üniteleri okumaya ay›rd›¤›n›z zaman, yapaca¤›n›z di¤er faaliyetle-re ay›raca¤›n›z zaman› k›salt›r. Baflka bir ders çal›flabilir, ders çal›flma yerine uyu-yabilir, televizyon seyredebilir veya zaman›n›z› baflka bir flekilde de¤erlendirebilir-diniz. Bu seçenekler içerisinde sizin için en iyi ikinci seçenek, okudu¤unuz ünite-lerin f›rsat maliyetidir. ‹flte bir tercih yapt›¤›n›z zaman, vazgeçti¤iniz en de¤erlialternatif, tercihinizin f›rsat (alternatif) maliyeti olmaktad›r. Burada yapt›¤›n›z terci-hin f›rsat maliyetinin, vazgeçti¤iniz di¤er tüm alternatifler de¤il, sadece vazgeçti¤i-niz ikinci en de¤erli alternatif oldu¤unu bilmeniz gerekmektedir. K›saca, insanla-r›n arzu ve istekleri genellikle sahip olduklar› kaynaklardan fazla oldu¤u için, in-sanlar›n yapt›¤› her tercihin bir f›rsat maliyeti vard›r.

F›rsat maliyeti, sadece bireysel tercihler sonucunda oluflmaz. Ayn› zamanda birtoplumu ve hatta dünyay› tümüyle ilgilendiren kararlarla da iliflkili olabilir. Örne-¤in bir ülkede daha fazla nükleer denizalt› m›yoksa daha fazla ekmek mi üretilmesi konu-sunda tercih yap›lmak zorunda kal›nd›¤›n› dü-flünelim. Bir nükleer denizalt› üretimi için yak-lafl›k yüz milyarlara ulaflan de¤erde toprak,emek (iflgücü) ve sermaye kullan›l›r. Ayn› mik-tarda kaynak ile milyonlarca insana yetecek ka-dar ekmek üretilebilir. Bu nedenle e¤er nükle-er denizalt› üretilmeye karar verilirse, bununkarfl›l›¤›nda yüz binlerce ek ekmek üretimin-den vazgeçilmifl olur. ‹flte bir tane daha fazlanükleer denizalt› üretmenin f›rsat maliyeti, üre-tilmeyecek ekmek say›s› olacakt›r. Benzer fle-kilde, nükleer denizalt› yerine ekmek üretmeyekarar verilirse, üretilen ek ekmeklerin f›rsat ma-liyeti de vazgeçilen nükleer denizalt› say›s› olur.

K›tl›k gerçe¤i ve k›tl›k ile iliflkili kavramlar›flekil 1.1 de görmek mümkündür.

51. Ünite - ‹kt isad›n Temel Kavramlar ›na Gi r ifl

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

F›rsat maliyeti: Bir fleyi eldeetmek için veya bir iste¤itatmin etmek için vazgeçilenen iyi alternatiftir.

fiekil 1.1

S›n›

rs›z

‹ste

kler

S›n›

rl›

Kay

nakl

ar

KITLIK

TERC‹HLER

FIRSAT MAL‹YET‹

K›tl›kla ‹liflkiliKavramlar

‹stekler ve ‹htiyaçlar‹stekler ile ihtiyaçlar ayn› fleyler de¤ildir. ‹stekler, gelir s›n›rs›z iken tatmin edilmekistenen duygular iken; ihtiyaç s›n›rl› gelirle tatmin edilmek istenen duygular fleklin-de tan›mlanabilir. ‹htiyaç terimi günlük hayatta s›kça kullan›l›r. Genellikle insanlar,sahip olmad›¤› ancak arzulad›¤› bir fleyi anlatmak için bu terimi kullan›rlar. Bunakarfl›l›k, iyi veya kötü olsun, ço¤u insan›n s›n›rs›z istekleri vard›r. Fayda sa¤layanfarkl› mal ve hizmetleri arzular›z. Bu nedenle isteklerimiz içerisine, zorunlu ya datemel dedi¤imiz beslenmek, bar›nmak ve giyinmek gibi isteklerden tutun da, par-füm, yat ve spor arabalara kadar lüks diye adland›rabilece¤imiz isteklerimiz gir-mektedir. Beslenmek, giyinmek ve bar›nmak gibi baz› isteklerin biyolojik neden-leri vard›r. Oysa baz› özel tür g›da, giyinmek ve bar›nmak istekleri gibi di¤er istek-ler ise toplumun geleneklerinden ya da adetlerinden kaynaklan›r.

‹stekler, zorunlu ve zorunlu olmayan istekler olarak iki gruba ayr›labilir. Bes-lenmek, bar›nmak ve giyinmek gibi insano¤lunun yaflamas› için gerekli istekler zo-runlu istekleri olufltururken; spor arabalara binmek ve yatlarla seyahat gibi isteklerde zorunlu olmayan istekler olmaktad›r.

Zorunlu ve zorunlu olmayan istekleri, birbirinden kesin olarak ay›rmak müm-kün de¤ildir. Çünkü isteklerin derecesi ve flekli, insanlar›n yaflad›¤› toplumun ya-p›s›na, yafla, cinsiyete ve sosyal s›n›flar ve mesleklere göre de¤ifliklikler gösterebil-mektedir. Örne¤in, geliflmemifl bir toplumda otomobil zorunlu bir istek durumun-da de¤ilken; geliflmifl ekonomilerde, yaflam otomobile ba¤›ml› olarak organizeedildi¤inden, zorunlu bir istektir. Bu ekonomilerde otomobille al›flverifle gitmek, ifltakip etmek, ifle gidip gelmek daha ekonomik olabilmektedir.

Zamanla, yeni ve daha geliflmifl ürünler üretildikçe, iktisadi istekler de hem de-¤iflmekte hem de artmaktad›r. Bugün ço¤u ülkelerde insanlar, cep telefonlar›,‹pod’lar, dijital kameralar gibi on, yirmi y›l önce var olmayan ürünleri istemeyebafllad›lar. Ayr›ca, belli isteklerin tatmin edilmesi, baflka istekleri tetikleyebilmekte-dir. Ortalama bir binek otomobile sahip bir kifli, daha lüks bir otomobil alma is-te¤ini her zaman göstermektedir.

Mallar ve Hizmetler‹ktisatta, nispeten k›t, faydal› ve baflkalar›na transfer edilebilen mallar ve hizmet-ler, yani iktisadi ürünler ilgi konusudur. Çünkü bunlar sayesinde iktisadi istekleri-mizi tatmin edebiliriz. Hem k›t hem de faydal› olduklar› için, elde edilme karfl›l›-¤›nda bir fiyatlar› vard›r. ‹ktisatta mal deyimi, genel olarak mallar ve hizmetleri tü-müyle temsil etmek üzere de kullan›l›r. fiimdi iktisadi ürünleri, yani mallar ve hiz-metleri s›ras›yla tan›maya çal›flal›m.

MallarMallar, bireylerin tatmin veya mutluluk elde ettikleri tüm nesneler olarak tan›mla-n›r. Mallar içerisine soludu¤umuz havadan tutun da, g›da ürünleri, otomobiller,cep telefonlar› ile ›s›nmam›z› sa¤layan günefl ›fl›¤› da girmektedir. Mallar, öncelik-le iktisadi ve serbest mallar olarak ikiye ayr›l›r. ‹ktisadi mal, elde edebilmek içinmutlaka belli bir çaba harcanmas› veya bir bedel ödenmesi gereken mald›r. Bununnedeni de her istedi¤imizde bu mallar› do¤adan serbestçe sa¤laman›n mümkün ol-mamas›d›r. Baflka bir ifade ile k›t kaynaklar› kullanan ve bu yüzden di¤er mallarcinsinden belirli bir sosyal maliyeti olan mallara iktisadi mal denmektedir. Ekmek,benzin, tereya¤› gibi.


‹stekler: Gelir s›n›rs›z ikentatmin edilmek istenenduygulard›r.

‹htiyaç, s›n›rl› gelirle tatminedilmek istenen duygulard›r.

Mallar: Bireylerin tatminveya mutluluk elde ettikleritüm nesneler olaraktan›mlan›r.

‹ktisadi Mallar: S›f›r fiyattabile, talep edilen miktar›, arzedilen miktar›ndan fazlaolan mallard›r.

Serbest mallar, do¤ada her istendi¤inde bulunabilen ve çaba sarf etmeden eldeedilebilen mallard›r. Havay› her solumak istedi¤imizde bilinçsizce soluruz ve bununiçin ek bir çaba veya bir bedel ödemeyiz. P›nar kenar›ndayken, su da serbest mald›r.

Serbest mallar›n mevcut miktarlar›, hiç bir bedel ödemeyi gerektirmeseler bile;insanlar›n istediklerinden fazlad›r. Serbest mal›n bir maliyeti yoktur. K›t kaynakla-r› kullanmaz. Üstelik bir serbest mal›n tüketimini artt›rmakla baflka mallar›n tüke-timinden vazgeçmek gerekmez.

Serbest mallar paylaflt›r›lmalar› konusunda da bir soruna neden olmazlar. K›tkaynaklar›n alternatif kullan›mlar için da¤›t›m› sorunu, serbest mallar söz konusuoldu¤unda ortaya ç›kmaz. Serbest mallar k›t olmad›klar› için herhangi bir amaçlaherhangi bir miktarda kullan›labilirler. Serbest mallar›n daha önce de de¤indi¤imizgibi do¤adaki miktar›, insanlar›n ihtiyaçlar›ndan daha fazla oldu¤u için toplum ta-raf›ndan s›f›r maliyetle elde edilebilirler.

Bir mal›n serbest veya iktisadi olmas› duruma göre de¤iflebilir. Soludu¤umuzhava bile serbest bir mal iken, su alt›ndaki dalg›çlar ve uzayda araflt›rma yapan as-tronotlar için birer k›t mald›r. Do¤ada varolan içilebilir bir su kayna¤› yak›n›nakamp yap›ld›¤›nda, su serbest bir mal iken; bir çölde kayboldu¤unuzda oldukçak›t bir mal durumuna düfler. Dolay›s›yla belli mallar› kesin olarak serbest veya ik-tisadi mal olarak belirlemek mümkün de¤ildir.

‹ktisadi mallar›, tüketim ve üretim mallar› olmak üzere ikiye ay›rabiliriz. Tüketimmallar›, tüketicinin ihtiyaçlar›n› do¤rudan karfl›layan mallard›r. Bu aç›dan bak›ld›-¤›nda bu mallara nihai mal ad› da verilir. Bu tür mallar, er veya geç kullan›lma du-rumundad›rlar. ‹ktisadi mal olma özelliklerini kaybettikleri anda yok olurlar. Yedi-¤imiz g›da maddeleri, giydi¤imiz elbise bunlara örnektir. Üretim mallar› ise di¤erüretim mallar› ya da tüketim mallar› üretiminde kullan›lan mallard›r. Otomobil üre-timinde kullan›lan robot, bir f›r›nc›n›n f›r›n› veya üniversite laboratuvalar›ndaki bil-gisayarlar, birer üretim mal› konumundad›rlar. Bu mallara, sermaye mallar› veya ya-t›r›m mallar› da denilmektedir. Bir mal, kullan›m amac›na ba¤l› olarak üretim mal›ya da tüketim mal› konumuna gelebilir. Örne¤in bir otomobil bir gezinti için kulla-n›labilece¤i gibi, bir sat›fl eleman› taraf›ndan da kullan›labilir. Birinci durumunda birtüketim mal› konumunda iken, ikincisinde üretim mal› durumuna geçer.

Nihayet mallar›, faydal› olabilecekleri yaflam uzunlu¤unu yans›tacak biçimde,dayan›kl› veya dayan›ks›z mallar olarak da ay›rabiliriz. Dayan›kl› mallar elde edil-dikten sonra uzun süre, en az üç veya daha fazla y›l, fayda sa¤layan mallard›r. Buz-dolab›, otomobil, bilgisayar gibi. Asl›nda bu mallar› kullan›rken tüketmeyiz. Tüket-ti¤imiz o mal›n bize sa¤lad›¤› yararlard›r. Yiyeceklerimizi sa¤l›kl› biçimde saklamak,seyahat etmek, internete girmek gibi. Dayan›kl› mallar, robot gibi sermaye mal› ola-bilece¤i yan›nda; otomobil gibi tüketim mal› da olabilir. Dayan›ks›z mallar ise fay-da sa¤lad›¤›nda yok olan, biten mallard›r. Ekmek, çikolata, peynir gibi.

HizmetlerBir di¤er iktisadi ürün türü hizmetlerdir. ‹steklerimizi tatmin etmekte kulland›¤›-m›z, ancak maddi özelli¤i olmayan nesnelere de hizmet denir. Tüketiciler taraf›n-dan sat›n al›nan zihinsel veya fiziki eme¤i içerir. Hizmetler içerisinde, saç t›rafl›,musluk tamiri, hastanede bak›m, internet eriflimi, lokanta yeme¤inin haz›rlanmas›,araba bak›m›, ö¤renim ve konser gibi e¤lenceler de yer al›r. Hizmetler, insanlar ve-ya üretici varl›klar taraf›ndan yarat›l›r ve hizmetleri sunan kifli veya varl›klardan ba-¤›ms›z olarak düflünülemez. Ayr›ca mallar›n aksine dokunulamazlar ve üretildikle-ri anda tüketilirler. Dolay›s›yla, stoklanabilme özelikleri yoktur ve mülkiyeti de birbaflkas›na devredilemez.


Tüketim mal›: Tüketicilertaraf›ndan isteklerinikarfl›lamakta do¤rudankullan›lan mallard›r.

Üretim (sermaye/yat›r›m)Mal›: Di¤er üretici mallar› yada tüketici mallar›üretiminde kullan›lanmallard›r.

Dayan›kl› mal: düzenliolarak kullan›ld›¤›nda, en azüç y›l fayda sa¤layanmald›r.

Dayan›ks›z mal: tüketicilertaraf›ndan isteklerinikarfl›lamakta do¤rudankullan›lan vekullan›ld›klar›nda yok olanmallard›r.

Hizmetler: Tüketicilercesat›n al›nan fiziki veyazihinsel emek veyayard›md›r. Difl hekimleri,avukatlar, e¤itimciler vetoptan ve perakendesat›c›lar›n yard›mlar› birerhizmettir. Bunlar›n herhangibir fiziksel özelli¤i yoktur.

Tüketici: ‹steklerini tatminetmek için mallar vehizmetleri kullananinsanlard›r.

Hizmetleri de kiflisel ve ticari hizmetler olarak ikiye ay›rmak mümkündür. Ber-berler, hizmetçiler, diflçiler ve operatör doktorlar›n sunduklar› hizmetler kiflisel hiz-metleri olufltururken; kiflisel olmayan, bankac›l›k, ticaret ve sigortac›l›k gibi üretimorganizasyonu oluflturan bir hizmet s›n›f› vard›r ki bunlara da ticari hizmetler ad›verilir.

Fayda, De¤er ve FiyatFayda, bir kiflinin bir mal›n tüketiminden elde etti¤i doyumdur. Örne¤in, susuzlukbir ihtiyaç ve su da bu ihtiyac› tatmin etti¤i için faydaya sahiptir. Bir mal veya hiz-metin faydas›, o mal veya hizmetin bir iste¤i giderme özelli¤idir.

‹ktisatta tan›mland›¤› biçimiyle fayda kavram›, günlük dildeki anlam›ndan belliaç›lardan ayr›l›r. Bir fleyin faydal› olabilmesi için ahlâk veya yasalara uygun olma-s› gerekmez. Önemli olan fayda sa¤layan fleyin insanlar›n isteklerini tatmin özelli-¤ine sahip olmas›d›r. Bu anlamda kokain kullanmak, yasalarca kullan›lmas› yasakolmas›na ra¤men uyuflturucu ba¤›ml›s› bir kimse için faydal›d›r. ‹ktisatta fayda ob-jektif yani toplum taraf›ndan genel kabul gören bir fayda kavram› de¤ildir. ‹ktisa-di fayda, sübjektif yani bireye göre de¤iflen bir faydad›r.

Herhangi bir mal veya hizmetin de¤eri, o mal veya hizmetin f›rsat maliyeti cin-sinden ölçülür. Örne¤in, birey, bir kazak alacak paray› kazanmak için befl saat ça-l›flmaya raz›d›r. O halde, kaza¤›n o kifliye göre de¤erinin befl saatlik dinlenmedendaha fazla oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu aç›dan bakt›¤›m›zda de¤er, belli bir mal ve-ya hizmetin, di¤er mal veya hizmetlerle de¤ifltirilebilece¤i oran demektir. De¤eriolan bir mal veya hizmet istekleri tatmin etme özelli¤ine sahiptir. Buna karfl›l›k, is-tekleri karfl›layan her mal›n, bir de¤eri yoktur. Örne¤in, soludu¤umuz hava yaflama-m›z için gerekli ama, vurgulad›¤›m›z anlamda bir de¤ere sahip de¤ildir.

Gerçek yaflamda bir mal› elde etmek için karfl›l›¤›nda mutlaka baflka bir mal ver-meyiz. Yani, her zaman mallar› mallarla de¤ifltirmek zorunda kalmay›z. Bunun içinpara kullan›r›z ve bütün mallar›n de¤erini para ile ifade ederiz. Mal ve hizmetinstandart para birimi cinsinden ölçülen de¤eri fiyat olarak tan›mlan›r. Mal fiyatlar›n›karfl›laflt›rd›¤›m›zda, asl›nda yapt›¤›m›z fley, farkl› mallar›n de¤ifltirilebilece¤i oranla-r› karfl›laflt›rmakt›r. Yine hava örne¤imize dönersek, normal koflullarda teneffüs et-ti¤imiz havan›n arz› çok fazla oldu¤u için kimse karfl›l›¤›nda bir fley vermek isteme-yecektir. Bu nedenle hava iktisadi bir de¤ere ve bir fiyata sahip olamayacakt›r.

Üretim ve Üretim FaktörleriÜretim, iktisadi ürünlerin miktar›n› veya faydas›n› art›rmak veya yararl› hizmetlersunmak amac›yla harcanan tüm çabalar› ifade eder. Bir baflka deyiflle üretim, istek-leri tatmin etmek için fayda yarat›lmas›d›r. Dolay›s›yla hem mal, hem de hizmetle-rin yarat›lmas›, iktisatç› aç›s›ndan üretimdir. Üretim mallar› ve ticari hizmetlerinkullan›m›n› sa¤layan üretimin temel amac›, tüketim mallar› ile kiflisel hizmetlersa¤layarak fayda yaratmakt›r.

Üretim söz konusu oldu¤unda, çiftçi, fabrika iflçisi, sürücü, doktor veya aktöraras›nda ayr›m yap›lmaz. Günlük anlamda üretim nesnelerin yap›ld›¤›, imal edildi-¤i veya fabrikalaflt›r›ld›¤› bir süreç olarak alg›lan›r. Ancak bu günlük tan›m bile,üretimin temel unsurlar› hakk›nda bilgi vermesi aç›s›ndan önemlidir. Üretimin te-mel unsurlar›,

• Girdilerin ç›kt›ya dönüfltürülmesi ve• Farkl› girdilerin bir bileflimi olarak ç›kt›d›r.


Bira üretimini ele al›rsak, üretimin anlam›; malt, su, fleker gibi girdilerin bira el-de etmek için dönüfltürülmeleri olacakt›r. Ayn› flekilde üretim dedi¤imizde binler-ce iflçinin çal›flt›¤› otomobil üreten fabrikalar›, bilgisayar üretimini veya mobilyaüretimini düflünebiliriz. Bunlara ilave olarak doktor, ö¤retmen veya avukatlar›n ça-balar›n› da üretim olarak düflünebiliriz.

Üretim faaliyeti ile flekil, yer, zaman ve mülkiyet faydas› yarat›l›r. fiekil faydas›,mallar›n kimyevi ve fiziksel yap›lar›n›n de¤ifltirilmesi ile, yer faydas› mallar›n daha çokolarak bulundu¤u bir yerden daha az bulundu¤u bir yere tafl›nmas›yla, zaman fayda-s› mallar›n en fazla istenildikleri zaman haz›r bulundurulmalar› ile ve nihayet mülki-yet faydas› da mallar› onlara en fazla de¤er atfeden kifliye ulaflt›rmak ile yarat›l›r.

Üç tür üretimden söz etmek mümkündür. Bunlardan ilki, do¤ada haz›r bulunanmallar›n üretimi ile ilgili olan birincil üretimdir. Kömür, alt›n, kurflun, ham petrolç›kar›m› ile çiftçilik ve bal›kç›l›k bu tür üretimin örneklerindendir. ‹kinci üretim tü-rü, ikincil üretimdir. ‹kincil üretim, birincil üretim sonucunda elde edilen ürünler-den karmafl›k ürünlerin elde edilmesidir. ‹kincil üretim mühendislerin, dekoratör-lerin, hal›c›lar›n, seramikçilerin ve çelik iflçisinin gerçeklefltirdi¤i üretimdir. Nihayetüçüncü tür üretim hizmet üretimidir. Buradaki üretim, ticari hizmet ve kiflisel hiz-met üretimi olarak ikiye ayr›l›r. Toptanc›l›k, perakendecilik, bankerlik, sigortac›l›kve ithalat ve ihracatç›l›k ticari hizmet üretiminin çeflitli örnekleri iken; doktor, difl-çi, hemflire, ö¤retmen ve polis gibi kiflilerin sundu¤u hizmetler ise kiflisel hizmetüretimi içerisinde yer al›r.

Üretimde kullan›lan kaynaklara üretim faktörleri, kaynaklar ya da üretim girdi-leri denir. Üretim faktörleri, toprak, emek, sermaye ve giriflimciliktir.

Üretim sürecinde kullan›lan tüm do¤al kaynaklar, toprak içerisinde yer al›r. Ya-ni, bir üretim faktörü olarak toprak dedi¤imizde akl›m›za sadece tar›m alanlar› de-¤il, mineral kaynaklar, atmosferdeki gazlar, ormanlar ve okyanuslar gelmelidir.Topra¤›n kullan›m› karfl›l›¤›nda yap›lan ödemelere rant denir.

Emek (iflgücü), mal ve hizmet üretimine katk› yapan kiflilerin tüm fiziksel ve zi-hinsel faaliyet ve eylemlerini ifade eder. ‹flle ilgili olarak ö¤retmen, profesyonelfutbolcu ve nükleer fizikçinin yapt›¤› tüm faaliyetler emek olarak de¤erlendirilir.Emek tan›m› içerisinde, insanlar›n giriflim yetenekleri yer almaz. Emek, insan›nsundu¤u bir kaynak olmas› ile di¤er faktörlerden ayr›l›r. Emek, belirli bir zamansüresi içerisinde çal›flmak için ayr›lan zamanla ölçülür. Emek hizmetleri karfl›l›¤›yap›lan ödemelere, ücret denir.

Sermaye, üretim için girdi olarak kullan›lan üretim mallar› ile tüketicilerin elle-rinde olmayan tüketim mallar› stoklar›ndan oluflur. Gerçekte, geçmiflte üretilmiflancak tüketilmeyen herhangi bir mal bugün sermayeyi temsil eder. Sermaye insanyap›m› bir kaynak oldu¤u için, insanlar›n bugün sermaye üretimi için ay›rd›klar›kaynaklar›, gelecekte art›rmalar› mümkündür. ‹ktisatç› aç›s›ndan sermaye, reel, fi-ziki ve insan yap›m› üretici varl›klar olarak tan›mlan›r. Bu kapsamda, tüm fabrika,da¤›t›m ve depolama araçlar›, makine ve aletler sermaye olarak de¤erlendirilir. Fi-nansal varl›klar bu tan›m içerisinde yer almaz. Sermayenin kullan›lmas› sonucu ya-p›lan ödemelere faiz denir.

‹ktisatta kullan›lan sermaye tan›m› ile finansta kullan›lan sermaye tan›m› aras›nda önem-li fark vard›r. Finansal sermaye hisse senedi, bono ve para gibi finansal varl›klara karfl›l›kkullan›l›r.


Toprak: Mal ve hizmetüretiminde kullan›lan,fabrika arazisi, do¤almineraller, iklim ve su gibido¤al kaynaklard›r

Emek (iflgücü): Mallar vehizmetleri üretmek içinkullan›lan insanlar›n fizikive zihinsel çabalar›d›r.

Üretim faktörleri: Mal vehizmet üretmek içinkullan›lan miktar› s›n›rl› veemek, sermaye, toprak vegiriflimcilik olaraks›n›fland›r›lan nesnelerdir.

Sermaye: Mallar vehizmetlerin üretimindekullan›lan makine veekipman gibi unsurlard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

Giriflimcilik, toprak, emek ve sermaye gibi üretim faktörlerini, mallar› üretmekamac›yla bir araya getirmek, yeni ifl olanaklar› yaratmak ve mevcut iflleri yapmadakullan›lmak üzere yeni yöntemler gelifltirmek için; baz› insanlar›n sahip olduklar›özel yeteneklerdir. Giriflimci di¤er kaynaklar› kullanma karfl›l›¤› ücret, faiz ve rantödedikten sonra kalan paray› geliri olarak tutar. Bu paraya kâr denir. Kâr, giriflim-cinin ifl riski alma, üretken kaynaklar› organize etme ve yeni bulufllar› ortaya ç›kar-ma karfl›l›¤›nda ald›¤› bir ödül olarak düflünülür. Giriflimci üretimin tüm riskini üst-lendi¤i için bu yönü ile di¤er üretim faktörlerinden ayr›l›r. Özetle giriflimci, emek,sermaye ve topra¤› mal ve hizmet üretmek için bir araya getirir. Temel iflletme po-litika kararlar›n› oluflturur. Yeni ürünler, yeni üretici teknikler veya yeni iflletme ve-ya organizasyon biçimleri gelifltirmeye çal›fl›r ve bütün bu ifllemleri gerçeklefltirir-ken bütün ifl risklerini üstlenir.

fiekil 1.2’de üretim faktörleri (kaynaklarla) ile istekler ve ihtiyaçlar aras›ndakiiliflki görülmektedir.

fiekil 1.2’den de görüldü¤ü gibi, üreticiler, faktör sahiplerinden sat›n ald›klar›üretim faktörlerini, toplumun isteklerini tatmin etmek için mal ve hizmetlere dö-nüfltürmektedirler.

Temel Karar Birimleri‹ktisadi aktörler de denilen, temel karar birimleri, hanehalk›, firmalar ve devlettir.Her karar birimi, insan›n yaflamdaki rolünden çok, insan›n iktisadi fonksiyonlar›n›tan›mlar. Bu nedenle, bir insan gün boyunca, bu iktisadi fonksiyonlardan birdenfazlas›n› gerçeklefltirebilir.

Hanehalk›, ayn› çat› alt›nda yaflayan ve ortak finansal kararlar alan tüm insan-lar olarak tan›mlanabilir. Hane halklar› tek kifliden oluflabilece¤i gibi birden fazlakifliden de oluflur. Ayr›ca hanehalk›n› oluflturan kiflilerin akraba olmalar› gerek-mez. Örne¤in ayn› evde kalan ö¤renciler gibi. Hane halklar›, üretilen mal ve hiz-metlerin tüketicisi; üretici kaynaklar›n sahibi veya arz edicisidir. Tüketiciler olarakhanehalk›, firmalar taraf›ndan üretilen mal ve hizmetleri sat›n al›r. Tüketicilerin sa-t›n ald›klar› mal ve hizmetlerin miktar›, tüketicilerin s›n›rl› gelirleri ve mal ve hiz-met fiyatlar›nca k›s›tlan›r. Tüketici, belli bir sat›n alma gücü ile harcad›¤› her lira-dan mümkün oldu¤u kadar fazla doyum elde etmeye çal›fl›r. Faktör sahibi olarakhane halklar›, sahip olduklar› faktörleri veya kaynaklar› firmalara satarlar ve bu fle-kilde gelirlerini maksimize etmeye çal›fl›rlar.

Firmalar, üretici kaynaklar› kullanan ve ne üretilece¤ini kararlaflt›ran flah›s flir-ketinden devlete kadar bütün üretici birimlerdir. Firmalar, di¤er firmalara, hanehalklar›na veya merkezi otoritelere (devlete) satt›¤› mallar› üretmek için üretimfaktörleri kullanan birimlerdir. Firmalar›n ekonomide oynad›klar bafll›ca iki rol var-d›r: üretim faktörlerini sat›n almak ve ürettikleri mallar› satmak.


Giriflimcilik: Üretimfaktörlerini mal ve hizmetüretmek için bir arayagetiren ve bunun için risküstlenen ve karfl›l›¤›nda dakar elde eden insan ifllevidir.

Toprak‹flgücü

SermayeGiriflimci

Kaynaklar›n malve

hizmetedönüflmü

‹stekler ve ihtiyaçlar›ntatmini

Üretim FaktörleriSahipleri Üreticiler Toplum

fiekil 1.2

Üretim Faktörleri ile‹stekler ve‹htiyaçlarAras›ndaki ‹liflki

Devlet, firmalar taraf›ndan üretilen mallar›n bir k›sm›n› sat›n al›r. Hane halklar›-n›n gelirlerinin bir k›sm›n› vergi olarak toplar. Devlet, ayr›ca çeflitli mal ve hizmet-leri bizzat üretebilir. Bunlar›n yan›nda devlet, mülkiyet haklar›n› düzenler ve özel-likle firmalar›n faaliyette bulunduklar› piyasalar ile ilgili düzenlemeleri yaparak; fir-malar, tüketiciler ve kaynak sahipleri ile ilgili tüm düzenlemeleri hayata geçirir.

‹KT‹SADIN YÖNTEM‹Tüm do¤al bilimler ve di¤er sosyal bilimlerde oldu¤u gibi, iktisat bilimi de yöntemolarak bilimsel yöntem kullan›r. Burada dört aflamadan oluflan bir süreç izlenir:

• Sürecin birinci aflamas›nda, gerçek yaflamla ilgili gözlemler yap›l›r. Gerçekdünyada davran›fllar ve sonuçlara bak›l›r.

• Bu gözlemler kullan›larak, neden-sonuç iliflkilerine bir aç›klama getirilir (hi-potez).

• Bu aç›klaman›n ne kadar geçerli oldu¤unu belirlemek için, formüle edilenaç›klama; belli olaylar›n sonuçlar› ile bu olaylara iliflkin hipotezden kestirilen(hipoteze dayan›larak elde edilen) sonuçlar karfl›laflt›r›larak teste tabi tutulur.

• Hipotez gerçeklerle sürekli olarak teste tabi tutulur ve e¤er hipotezin geçer-li oldu¤u yönünde bulgular elde edilirse; hipotez bir teoriye dönüfltürülür.Çok iyi test edilmifl ve öngörüleri gerçek yaflamdan elde edilen sonuçlarla(gerçeklerle) desteklenmifl ve iktisatç›lar aras›nda genel kabul görmüfl birteori, iktisadi bir yasa ya da ilke olarak de¤erlendirilir.

‹ktisatç›lar, üretim, tüketim ve de¤iflim faaliyetlerinde bulunan tüm iktisadi bi-rimlerin davran›fllar›n› aç›klamak için teoriler gelifltirirler. ‹ktisatç›lar›n gelifltirdikle-ri gerek teoriler ve ilkeler ve gerekse modeller olsun, bunlar›n tamam› bilinçli ola-rak belli bir amaçla basitlefltirilmifl çerçevelerdir. Oysa iktisadi gerçekli¤in kendisioldukça karmafl›k ve tam olarak anlafl›lamayacak kadar da flafl›rt›c›d›r. Bu nedenlede iktisatç›lar, teorilerini, ilkelerini ve modellerini gelifltirirken, biraz da bu zorun-luluktan dolay›, olaylar› kar›fl›kl›klar›ndan ar›nd›rmakta ve olaylar› basitlefltirmek-tedirler.

Bu gelifltirilen iktisadi ilkeler ve modeller sayesinde bir ekonominin iflleyifl me-kanizmas› ve iktisadi davran›fllar rahatl›kla analiz edilebilme yetene¤i kazan›lmak-tad›r. Modeller sayesinde iktisadi sistemdeki neden-sonuç iliflkilerini rahatl›kla ir-deleyebilmekteyiz. ‹yi bir biçimde oluflturulmufl teoriler sayesinde iyi analizler veaç›klamalar yap›labilmekte ve hatta iyi kestirimler de oluflturulabilmektedir. ‹yi birmodel, amac›m›za göre yeterli ayr›nt›ya sahip olan modeldir. Ayr›ca, iktisatç›lar birteoriyi de¤erlendirirken, varsay›mlar›n›n gerçeklik derecesine göre de¤il; teorininne kadar iyi kestirim yapt›¤›na göre de¤erlendirilir.

Ayr›ca bu iktisadi ilkelerle ilgili bilinmesi gereken baz› konular da vard›r. Herfleyden önce bu iktisadi ilkelerin, iktisadi davran›fl veya ekonominin kendisi ile il-gili bir genellefltirmeden ibaret oldu¤u unutulmamal›d›r. Çünkü bu ilkeler, tipik yada ortalama olarak adland›r›lan bir tüketicinin, iflçinin ve firman›n e¤ilimleri olarakifade edilmektedirler. ‹kincisi, bu teoriler oluflturulurken, iktisatç›lar ceteris pari-bus, yani di¤er fleyler sabitken varsay›m›n› kullanmaktad›rlar. Bir de¤iflken d›fl›n-da di¤er tüm de¤iflkenlerin sabit kald›¤›n› varsaymaktad›rlar. Örne¤in, herhangi birmal›n fiyat› ile sat›n al›nan miktar› aras›ndaki iliflkiyi düflünelim. Bu iliflki analizedilirken, mal›n kendi fiyat› d›fl›nda kalan ama sat›n al›nan miktar› etkileyen, tüke-ticinin geliri, tüketicilerin zevk ve tercihleri gibi etkenler sabit varsay›lmakta ve sa-dece mal›n kendi fiyat›n›n de¤iflti¤i varsay›larak analiz yap›lmaktad›r. Çünkü busayede bu iki de¤iflken aras›ndaki iliflkiye yo¤unlafl›labilmektedir. Nihayet ço¤u ik-


Ceteris paribus veya di¤erfleyler sabitken: iki de¤iflkenarars›ndaki iliflkiyi analizederken, di¤er de¤iflkenlerinsabit varsay›ld›¤› analizarac›.

tisadi modellerin, bu kitapta oldu¤u gibi, grafikle gösterilebilece¤ini de bilmek ge-rekmektedir.

Bütün bunlarla beraber, iktisadi teorileri ve modelleri gelifltirirken çok yanl›flsonuçlara yol açabilecek iki nedenseme hatas›ndan da kaç›nmak gerekmektedir.Bunlar, terkip hatas› ve nedenseme yanl›fll›¤›d›r.

Burada sözünü etti¤imiz terkip hatas›, birey için iyi veya do¤ru olan bir fleyin,grup içinde mutlaka iyi veya do¤ru olaca¤› biçiminde alg›lanmas›ndan kaynaklan-maktad›r. Örne¤in, futbol maç›na giden bir taraftar maç› ayakta izleyerek, keyiflibir maç izleyebilir, pozisyonlar› daha iyi görebilir. Ancak ayn› fleyi bütün seyircileryapt›¤› anda bu herkesin de maç› iyi izleyece¤i anlam›na gelmez. Veya büyükkentlerde kalabal›kta yaflamay› sevmeyen bir kifli, küçük bir Ege sahil kasabas›natafl›nd›¤›nda mutlu olabilmektedir. Bu durum, ayn› gerekçeyle benzer hareketi ya-pan herkesin de mutlu olaca¤› anlam›na gelmez.

Nedenseme yanl›fll›¤› ise, olaylar›n zamanlamas› nedeniyle yap›lan neden-so-nuç iliflkisine dair de¤erlendirme hatalar›n› içerir. Bu yanl›fll›k nedeniyle, arka ar-kaya olan iki olaya bakarak, birinci olay ikinci olay›n gerçekleflmesine neden oldubiçiminde yanl›fl bir sonuca ulafl›labilmektedir. Örne¤in, pazartesi günü saat 14:00sular›nda araban›z› y›katt›¤›n›z› ve hemen yar›m saat sonrada müthifl bir ya¤murunya¤maya bafllad›¤›n› varsayal›m. Bu durumda olaylar›n s›ras›na bakarak, ya¤murya¤d›, çünkü ben arabay› y›katt›m fleklinde bir de¤erlendirme ile ya¤an ya¤murunnedeni olarak araba y›katmay› göstermek yanl›fll›¤›ndan kaç›nmak gerekir. Yaniya¤an ya¤murun nedeni olarak araban›z› y›katman›z› göstermemeniz gerekir.Özellikle günlük görsel ve yaz›l› medyada yap›lan hisse senedi piyasas›na iliflkingünlük de¤erlendirmelerde bu tür nedenseme yanl›fll›klar›n› s›kça görmek müm-kündür. Borsa indeksindeki de¤iflmeleri hiç ilgisi olmayan olaylarla aç›klama gibi.

Bir iktisat teorisi neden gelifltirilir?

‹KT‹SADIN BÖLÜMLER‹‹ktisat, iktisatç›lar›n sorduklar› sorular›n tipine göre dört farkl› kategoriye ayr›l›r.Bunlar, Mikro ve Makro ‹ktisat ile Pozitif ve Normatif ‹ktisatt›r.

Mikro ‹ktisat ve Makro ‹ktisatMikro iktisat, iktisad›n insan davran›fl› ve insanlar›n piyasa, endüstri ve firma gibinispeten küçük birimlerle iliflkili tercihlerini inceleyen bölümüdür. Burada temelyo¤unlaflma konular›, bireysel firmalar ve hane halklar› ile özellikle ürün ve kay-nak piyasalar›d›r. Mikro iktisad›n temel konular› aras›nda, tüketici davran›fl›, fayda-maliyet analizi, firmalar›n kârlar›n›n belirlenmesi ve ürün piyasalar›nda fiyatlamayer al›r. Mikro iktisatta bir ekonominin bireysel parçalar› analiz edilmeye çal›fl›l›r.

Makro iktisat ise iktisad›n, bir bütün olarak ekonomiyi ve toplulaflt›r›lm›fl eko-nomik davran›fl› inceleyen bölümüdür. Makro iktisat, milli gelir, para, bankac›l›k,enflasyon, ekonomik büyüme gibi makro konular› inceler. Mikro iktisatta iktisatç›-lar tek bir fiyat üzerinde incelemede bulunurlarken, makro iktisatta genel fiyat dü-zeyi üzerinde dururlar. Mikro iktisat belirli bir mal veya hizmetin talebi ile ilgilenir-ken, makro iktisat mal ve hizmetlerin toplam talebi ile ilgilenir.

Her ne kadar mikro iktisat ve makro iktisad›n inceleme alan› içerisinde de¤er-lendirilen kendilerine özgü yo¤unlaflt›klar› ayr› alanlar› olsa da, ço¤u iktisadi so-runlar›n hem mikro iktisad› hem de makro iktisad› ilgilendiren yönleri oldu¤u için;mikro ve makro iktisat baz› ortak düflünce ve araçlar kullan›rlar. Örne¤in PSP


Terkip hatas›: Birey için iyiveya do¤ru olan bir fleyintoplum için de iyi veya do¤ruolaca¤› biçimindeki yanl›flgörüfl.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

Ekonomi: K›t olan kaynaklar›alternatif kullan›m alanlar›aras›nda da¤›tan birmekanizmad›r. Bumekanizma sayesinde ne-nas›l-kimler için üretileceksorular›n›n yan›t› bulunmayaçal›fl›l›r.

Mikro iktisat: Ekonomidekipiyasalar ve bireysel kararbirimlerinin incelenmesi.

Makro iktisat: Ekonomininiflleyiflinin bir bütün olarakincelenmesi

oyunlar›n›n icat edilmesi ile multimedya ürün piyasas›n›n geliflimini ele alal›m. Bu-rada mikro iktisat kapsam›nda ele al›nacak konu, PSP oyunlar›n›n fiyatlar› ve mik-tarlar› iken; makro iktisat kapsam›nda, bu geliflmelerin bir ekonomide toplam har-cama düzeyi ve istihdam üzerindeki etkileri aç›klanmaya çal›fl›l›r.

Bir baflka aç›dan bak›ld›¤›nda, bu iki iktisat branfl› aras›ndaki fark sadece kav-ramsal düzeyde kalmaktad›r. Çünkü gerçek yaflamda, makro iktisadi sonuçlar,mikro davran›fllara ba¤l› iken; mikro davran›fllar makro sonuçlardan etkilenmekte-dir. Bir ekonominin nas›l iflledi¤ini tam anlam›yla anlayabilmek için ekonominintüm kat›l›mc›lar›n›n nas›l davrand›¤›n› ve yapt›klar› bir eylemde neden öyle dav-rand›klar›n› çok iyi kavramak gerekmektedir.

‘Kaba¤›n fiyat›, neden otomobil fiyat›ndan daha fazla dalgalanma gösterir?’ biçimindekibir soru, sizce mikro iktisadi mi yoksa makro iktisadi mi bir konudur.

Pozitif ve Normatif ‹ktisatMikro ve makro iktisat ayr›m› incelemek istedi¤imiz ayr›nt› düzeyi ile ilgili iken, birsorunu analiz etme amac›na ba¤l› olarak da, iktisad›, pozitif ve normatif iktisat ola-rak ay›rabiliriz.

Hem mikro hem de makro iktisad›n pozitif ve normatif iktisad›n ö¤elerini içerebilece¤iniunutmay›n›z.

Pozitif iktisatta, ne oldu¤u ile ilgilenilir. Pozitif iktisat, gerçekler ve neden-so-nuç iliflkileri üzerine odaklan›r. Burada tan›mlama, teori gelifltirme ve teorilerin s›-namas› yap›l›r. Pozitif iktisat de¤er yarg›lar› içermez. ‹ktisadi olaylarla ilgili bilim-sel aç›klamalar oluflturulmaya çal›fl›l›r. Örne¤in, Türkiye’de gelir vergisi oranlar›düflürüldü¤ünde, ekonomi daha h›zl› büyür mü? E¤er büyürse, hangi oranda bü-yür? Bu büyümenin toplam istihdam üzerinde ne tür etkisi olacakt›r gibi sorularpozitif iktisat sorular›d›r.

Normatif iktisatta ise iktisadi olaylar ne olmas› gerekir, ne olmas› daha iyidir ba-k›fl aç›s›ndan irdelenmeye çal›fl›l›r. Normatif iktisat, ekonomi ile ilgili sorunlar› ta-n›mlamak ve çözümler sunmak için kullan›l›r. Normatif iktisatta de¤er yarg›lar›nadayan›larak, ekonominin nas›l olmas› ve arzulanan amaçlara ulaflmak için ne türpolitikalar tavsiye edilmesi gerekti¤i belirlenir. Yani pozitif iktisatta sadece gerçek-ler önemli iken, normatif iktisatta de¤er yarg›lar›n› kullanmak gereklidir. Örne¤in,bir iktisatç›, baz› yurttafllar›n yarar ama baz›lar›n›n da zarar görece¤i bir kamu har-cama kesintisini tavsiye ediyorsa, o iktisatç› normatif analiz yap›yor demektir.

‘Gelir vergisindeki bir art›fl, büyüme oran›n› yavafllat›r’ biçimindeki bir ifade, sizce norma-tif mi yoksa pozitif mi bir ifadedir.

ÜRET‹M ‹MKÂNLARI MODEL‹fiimdiye kadar k›tl›k, tercih ve f›rsat maliyeti gibi çok önemli iktisadi kavramlar›aç›klamaya çal›flt›k. fiimdi üretim imkânlar› modeli ad›n› verdi¤imiz ilk iktisadi mo-delimiz yard›m›yla, önemli iktisadi kavramlar› sizlere aç›klamaya çal›flal›m.

Modelin Varsay›mlar›Modelin dört temel varsay›m› vard›r. Bunlar:

1. Tüm üretim faktörlerinin miktar› sabittir. Yani iflçi say›s›, makine ve ekip-man miktar›, kamyon ve di¤erlerinin say›s›nda bir de¤ifliklik yoktur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Pozitif iktisat: ‹ktisadikonularda ne oldu¤ununincelenmesidir.

Normatif iktisat: ‹ktisadiolaylarda ne olmas›gerekti¤inin incelenmesidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

6

2. Tüm kaynaklar tam olarak kullan›lmaktad›r. ‹steyen herkes ifl bulabilmekteve kullan›lmayan kaynak söz konusu olmamaktad›r.

3. Varolan teknoloji de¤iflmemekte ve ayn› kalmaktad›r. Yeni icatlar söz konu-su olmamaktad›r.

4. Ekonomide biri üretim mal› (sanayi robotu), di¤eri de yüksek teknolojili da-yan›kl› tüketim mal› olmak üzere (cep telefonu) iki mal üretilmektedir.

Üretim ‹mkânlar› TablosuTablo 1.1. de yer alan üretim imkânlar› tablosu, yukar›daki varsay›mlar geçerliiken, ekonomide üretilebilecek cep telefonu ve sanayi robot bileflimlerini göster-mektedir.

Tabloda, üretilebilecek befl farkl› cep telefonu ve sanayi robotu bileflimi veril-mifltir. A alternatifi, e¤er tüm kaynaklar sanayi robotu üretiminde kullan›l›rsa 10,000adet sanayi robotu üretilebilece¤ini ve hiç cep telefonu üretilmeyece¤ini göster-mektedir. Buna karfl›l›k E alternatifi, e¤er tüm kaynaklar cep telefonu üretimindekullan›l›rsa maksimum 4,000.000 adet cep telefonu üretilebilece¤ini ve hiç sanayirobotu üretilmeyece¤ini göstermektedir. Bu alternatiflerin çok gerçekçi oldu¤unusöylemek pek olas› de¤ildir, çünkü bir ekonomide böyle uç alternatifler yerine B,C, ve D alternatiflerinde oldu¤u gibi tüketim (cep telefonu) ve sermaye mallar›n›n(sanayi robotu) farkl› bileflimleri üretilir. A alternatifinden E’ye do¤ru hareket edil-di¤inde ise, üretilebilecek cep telefonu say›s› artarken, sanayi robotu say›s› azal-maktad›r. Görüldü¤ü gibi, tüm kaynaklar›n tam olarak kullan›ld›¤› bir ekonomide,bir maldan daha fazla üretebilmek için, di¤erinden vazgeçmek gerekmektedir.

Üretim mallar›n›n üretilen miktar›n›n artt›r›lmas›, buna karfl›l›k tüketim mallar›n›n mik-tar›n›n azalt›lmas› ne anlama gelir?

Üretim ‹mkânlar› E¤risiTablo 1.1 deki üretim imkânlar› tablosunda yer alan üretim olas›l›klar›, üretim im-kânlar› e¤risi ad›n› verdi¤imiz ve flekil 1.3 de yer alan bir e¤ri ile de gösterilebilir.Üretim imkânlar› e¤risi, bir toplumun, mevcut tüm kaynaklar ve teknoloji ile üre-tebilece¤i mallar ve hizmetlerin alternatif bileflimlerini gösterir.

E¤ri üzerindeki her nokta, iki maldan üretilebilecek maksimum ç›kt› bileflimleri-ni vermektedir. E¤ri üretilebilecek mal miktarlar›n›n s›n›r›n› gösterir. Bu nedenlee¤er sahip olunan kaynaklar tam olarak kullan›l›yorsa, e¤ri üzerindeki noktalar üre-tilebilecek mal bileflimleri olmaktad›r. E¤ri üzerinde sol yukardan sa¤ afla¤›ya do¤-ru inildikçe, 1 milyon tane daha fazla cep telefonu üretmek için, her defas›nda da-ha fazla sanayi robotu üretmekten vazgeçmek gerekmektedir. Üretim imkânlar› e¤-


Teknoloji: Bir toplumun malve hizmetleri nas›l üretece¤ikonusunda kullanabilece¤ibilgi havuzudur.

Üretim

Alternatifleri

Cep Telefonu

(milyon adet)

Sanayi Robotu

(bin adet)

A 0 10

B 1 9

C 2 7

D 3 4

E 4 0

Tablo 1.1Üretim ‹mkânlar›Tablosu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


7

Üretim imkânlar› e¤risi:Sabit teknoloji ve tümkaynaklar›n kullan›lmas› ileüretilebilecek tüm olas› malüretim bileflimlerini gösterene¤ridir.

risi orijine göre içbükey e¤-ridir. Bu e¤rinin e¤imi, ikimal aras›ndaki f›rsat maliye-tini verir. E¤rinin orijine gö-re içbükey olmas› da iki malaras›nda f›rsat maliyetininsol yukardan sa¤ afla¤›yado¤ru inildikçe artaca¤›n›göstermektedir. Örne¤in, Aalternatifinden, B alternatifi-ne hareket edildi¤inde, 1 ta-ne daha fazla cep telefonuüretmenin maliyeti, 1 tanedaha az sanayi robotu üret-mektir. Ayn› flekilde B’denC’ye; C’den D’ye ve D’denE’ye hareket edildi¤inde ya-ni daha fazla cep telefonlar›üretmek tercih edildi¤inde;önemli bir iktisadi ilkeyle tan›flm›fl oluruz: toplum aç›s›ndan her defas›nda ek bir ta-ne daha fazla cep telefonu üretmenin f›rsat maliyeti artmaktad›r. Örne¤in, A’danB’ye harekette 1 tane daha fazla cep telefonu üretmek için sadece 1 tane sanayi ro-botundan vazgeçmek gerekirken; B’den C’ye harekette 2; C’den D’ye 3 ve nihayetD’den E’ye harekette 4 tane sanayi robotundan vazgeçmek zorunda kal›nmaktad›r.K›sacas›, bir maldan daha fazla ek birim üretilmek istendi¤inde di¤er maldan herdefas›nda daha fazla miktarlarda vazgeçilmek zorunda kal›nmaktad›r. Bu durum,artan f›rsat maliyeti yasas› olarak adland›r›lmaktad›r. Üretim imkânlar› e¤risinin flek-li de bu artan f›rsat maliyetlerini yans›tmaktad›r.

Artan f›rsat maliyetleri yasas› ile orijine göre içbükey üretim imkânlar› e¤risi aras›nda na-s›l bir iliflki vard›r?

Bir maldan daha fazla üretildikçe f›rsat maliyetinin artmas›n›n nedeni, iktisadikaynaklar›n, alternatif kullan›mlara tamamen adapte olamamas›d›r. Birçok kaynakbelli mallar›n üretimine, di¤erlerine oranla daha uygundur. Bu nedenle belli birmal›n üretimini art›rmak için önce en uygun kaynaklar kullan›lmaya bafllan›r. Da-ha sonra ortaya ç›kan kaynak gereksinimlerini karfl›lamak için o mal›n üretiminedaha az uygun kaynaklar kullan›l›r.

‹ktisadi Kavramlar ve Üretim ‹mkânlar› E¤risiÜretim imkânlar› e¤risi kullan›larak, baflta k›tl›k olmak üzere, tercih, f›rsat maliye-ti, üretimde etkinlik ve etkinsizlik ile iflsizlik ve iktisadi büyüme gibi farkl› iktisadikavramlar› aç›klayabiliriz. fiimdi bunlar› s›ras›yla yapal›m.

K›tl›k, Tercih ve F›rsat MaliyetiK›tl›¤›n, s›n›rl› kaynaklar›n, s›n›r›z istekleri karfl›lamada yetersiz olmas› durumu ol-du¤unu biliyoruz. Kaynaklar›n s›n›rl› olmas› durumu, üretim imkânlar› e¤risi ilegösterilmektedir. Mal bileflimleri ile ilgili tercihlerimiz, e¤ri üzerinde veya alt›ndayer alan noktalarla s›n›rl›d›r. E¤rinin d›fl›nda yer alan herhangi bir mal bileflimini


Artan f›rsat maliyetleriyasas›: Bir mal daha fazlaüretildikçe, o mal›n f›rsatmaliyetinin artmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




8

fiekil 1.3

10

9

7

4

01 2 3 4 Cep telefonu

Sanayi robotu

A

B

C

D

E

Üretim ‹mkânlar› E¤risi

seçmemiz olanaks›zd›r, çünkü bu mal bileflimini mevcut kaynaklarla üretmemizmümkün de¤ildir.

Üretim imkânlar› e¤risi, bir ekonominin üretim olanaklar›n› iki bölgeye ay›r-maktad›r. Bunlardan ilki, e¤ri üzerinde ve alt›nda kalan noktalardan oluflur ve bubölgeye eriflilebilir bölge denir (flekil 1.4 deki A dan F’ye kadar e¤ri üzerinde olanve G gibi e¤ri alt›nda kalan noktalar). ‹kincisi ise e¤rinin üzerinde yer alan, örne-¤in H noktas› gibi, noktalardan oluflan eriflilemez bölgedir. H noktas›n›n temsil et-ti¤i mal bileflimi, mevcut kaynaklar ve teknoloji ile üretilmesi mümkün olmayanmal bileflimidir.

Tercih ve f›rsat maliyeti kavramlar›n› da flekil 1.4’ü kullanarak aç›klayabiliriz.Eriflilebilir bölgede, bireyler istedikleri mal bileflimini seçebilmektedirler. Çok say›-da farkl› tercih oldu¤unu biliyoruz. Örne¤in, A ve B noktalar›n›n temsil etti¤i bile-flimleri göz önüne alal›m. Her iki noktay› birlikte seçemeyece¤imize göre, bunlararas›nda tercih yapmak zorunday›z.

F›rsat maliyeti ise e¤ri üzerinde bir noktadan di¤erine hareketle aç›klanabilir.Örne¤in, C noktas›ndan D noktas›na hareket etti¤imizi varsayal›m. C noktas›nda100 birim füze üretilirken, 75 adet konut; D noktas›nda ise, 150 adet füzeye karfl›-l›k, 55 adet konut infla edilmektedir. Dolay›s›yla 1 adet daha fazla füze üretmeninf›rsat maliyeti, 0.4 konut olmaktad›r.

Üretimde EtkinlikBir ekonominin üretimde etkin olabilmesi için, veri kaynaklar ve teknoloji ile mak-simum üretimde bulunmas› gerekir. E¤ri üzerindeki A, B, C, D, E ve F noktalar›,üretimde etkin olan noktalard›r. Bu noktalar›n hepsinde mevcut kaynaklar ve tek-noloji ile en fazla üretim elde edilir. E¤er ekonomi, mevcut kaynaklar ve teknolo-ji ile bu bileflimlerin ifade etti¤inden daha az üretirse, kaynaklar›n tümü etkin ola-rak kullan›lm›yor demektir. Örne¤in flekilde yer alan G noktas›nda, ekonomi etkinde¤ildir. Çünkü bu noktada ekonomi mevcut kaynaklar› ve teknolojisi ile maksi-mum üretim bileflimini elde edememektedir. G noktas›ndan C noktas›na hareketedildi¤inde daha fazla konut ve G noktas›ndaki kadar füze üretilmektedir. Ayn› fle-kilde G noktas›ndan D noktas›na hareket edildi¤inde, hem daha fazla füze hem dekonut üretilebilmektedir. Nihayet G noktas›ndan E noktas›na hareket edildi¤inde


Konut

A

B

C

H

D

E

F

Füze250200150100500

30

55

75

90

100

Eriflilemez Bölge

Eriflilebilir Bölge

G

fiekil 1.4

Üretim ‹mkânlar›E¤risi ve Farkl›‹ktisadi Kavramlar

daha fazla füze ve G noktas› ile ayn› miktarda konut üretilmektedir. Yani, üretim-de etkinli¤in ifade etti¤i gibi, etkin olmayan bir noktadan (G noktas›), etkin olanbir noktaya (E noktas›), üretilen füze say›s›n› azaltmadan konut say›s›n› art›rarakeriflilebilecektir. Ekonomi etkin olmad›¤› zaman kaynaklardan baz›lar› kullan›lm›-yor veya israf ediliyor demektir. Görüldü¤ü gibi, üretimde etkinlik yoksa, bir ma-l›n üretimini azaltmadan di¤erinin üretimini art›rmak mümkün olmaktad›r.

‹flsizlikEkonomide üretimde etkinlik sa¤lanamad›¤› zaman, üretim imkânlar› e¤risinin al-t›nda bir noktada mallar›n üretimi söz konusu olur, örne¤in flekil 1.4’te G noktas›gibi. Bunun nedenlerinden birisi, varolan kaynaklar›n tamam›n›n kullan›lmamas›olabilir. Örne¤in, baz› iflçiler iflsiz kal›yor demektir. Oysa e¤ri üzerinde üretimdeetkinli¤in sa¤land›¤› bir noktada üretim yap›ld›¤›nda, böyle kullan›lmayan bir kay-nak olmamaktad›r. Dolay›s›yla da bir iflsizlikten söz edilemez.

Bir ülke neden üretim imkânlar› e¤risi alt›nda üretim yapar?

‹ktisadi Büyüme Üretim imkânlar› modelinin varsay›mlar›ndan, kaynaklar›n ve teknolojinin sabit ol-du¤u varsay›mlar› geçerlili¤ini yitirdi¤inde, üretim imkânlar› e¤risinin pozisyonu veekonominin potansiyel olarak üretebilece¤i maksimum üretim de¤iflir. Bir ekonomi-nin üretken kapasitesindeki art›fla, iktisadi büyüme denir ve bu da üretim imkânlar›e¤risinin d›fla do¤ru de¤iflmesi ile gösterilir. fiekil 1.5, bu durumu göstermektedir. ‹k-tisadi büyümeyi etkileyen iki ana etken vard›r. Bunlar, kaynaklar›n miktar›ndaki ar-t›fl ve teknolojik geliflmedir. Örne¤in bir ülkede nüfusun artmas› ile, hem çal›flacakkifli say›s› hem de giriflimci say›s› artar. Ayr›ca tarihsel olarak bak›ld›¤›nda ülkelerinsermaye stoklar›n›n önemli ölçüde artt›¤› da gözlenmektedir. Yeni enerji ve mineralkaynaklar›n›n da bulundu¤unu biliyoruz. ‹flte bu kaynaklardaki art›fl sayesinde birekonomi hem daha fazla tüketim mallar› hem de sermaye mallar› üretme kapasitesi-ne sahip olacakt›r. Bu da flekil 1.5’te üretim imkanlar› e¤risinin PPF1 den PPF2 yekaymas›yla gösterilmektedir.

Üretimde kaynaklar›n nas›lkullan›laca¤› ile ilgili bilgi ve be-ceriler olarak tan›mlad›¤›m›z tek-nolojideki geliflme ile toplum sa-bit kaynaklarla daha fazla üretmeyetene¤i, ya da ayn› miktar üreti-mi daha az kaynak kullanarakgerçeklefltirme olana¤› kazan›r.Çünkü teknolojideki geliflme sa-yesinde hem daha yeni ve gelifl-mifl mallar üretebilece¤imiz gibi;bunlar› daha iyi tekniklerle üret-me yetene¤i de kazan›r›z. Tek-nolojik geliflme ile ilgili olarak gü-nümüzde bilgisayar, iletiflim vebio-teknoloji alanlar›ndaki gelifl-melere dikkat çekebiliriz. Bilgi-


Üretimde etkinlik: Mevcutkaynaklar ve teknoloji ilemaksimum ç›kt›n›nüretildi¤i durumdur.

Üretimde etkinsizlik:Mevcut kaynaklar veteknoloji ile maksimumç›kt›n›n üretilemedi¤idurumdur. Üretimde etkinlikgerçekleflmezse, bir maldandi¤erinin miktar›azalt›lmadan daha fazlaüretilebilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




9

fiekil 1.5

Cep telefonu

Sanayi robotu

PPF1

PPF2

Üretim‹mkânlar›E¤risi ve‹ktisadiBüyüme

sayar teknolojilerindeki geliflmelere ba¤l› olarak hem bilgisayarlar›n fiyat› düfltühem de h›zlar› artt›. Bu sayede de bilgisayarlar›n günlük yaflamdaki kullan›mlar›artt›. Cep telefonlar› ve internet sayesinde iletiflim kapasitesi artt› ve bu da üretimve piyasalarda etkinlik art›fl›na neden oldu. Öyle ki cep telefonu üretimindeki bafldöndürücü teknolojik geliflmeler sayesinde, cep telefonlar› yaflam›m›z›n çok önem-li bir parças› haline bile geldi ve yaflam›n her alan›nda da kullan›l›r oldu. Yani, ner-deyse günlük her türlü iflimizi cep telefonu ile yapar hale geldik. Bio-teknoloji ala-n›ndaki geliflmeler sayesinde de tar›m ve t›p alan›nda bir sürü yeni icatlar ortayaç›kt›. K›sacas› teknolojik geliflme ile kaynaklar›n artmas› durumundaki sonuca ula-fl›r›z ve bu da e¤rinin PPF1 den PPF2 ye kaymas› ile gösterilir.

G›da ve video oyunlar› üretiminde artan f›rsat maliyeti söz konusu iken, ülkeye her iki ma-l›n üretiminde kullan›labilecek iflçi göçü gerçekleflmiflse, üretim imkânlar› e¤risi bu du-rumda nas›l etkilenir?

‹KT‹SAD‹ SORUN VE ‹KT‹SAD‹ S‹STEMLERÜlkelerin, iktisadi sistemleri ne olursa olsun, o ülkeyi yöneten iktidar kim olursaolsun veya ülkeler ne kadar zengin veya fakir olurlarsa olsunlar, yan›t›n› bulmala-r› gereken baz› temel iktisadi sorular vard›r. Bunlar, hangi mallar›n ne kadar, nas›lve kimin için üretilece¤i sorular›d›r. Bu sorular iktisatç›lar taraf›ndan iktisadi sorunolarak da adland›r›lmaktad›r. ‹ktisadi sorun, ülkenin k›t kaynaklar›n›n nas›l da¤›t›-laca¤› ile ilgilidir.

Hangi mallar›n üretilece¤i sorusuna yan›t ararken; ülkeleri, mevcut kaynaklar›ve sahip oldu¤u teknoloji s›n›rlar. Ülke, mevcut kaynaklar› ve sahip oldu¤u tekno-loji ile belirli bir zamanda çok say›da mal bileflimini istedi¤i kadar üretemez. K›tkaynaklar›n en yararl› biçimde kullan›ld›¤› bir dünyada, bir maldan daha fazla üre-tebilmek için baflka bir maldan daha az üretmek gerekmektedir. Çünkü mallar›üretecek kaynaklar da s›n›rl›d›r. Dolay›s›yla bir mal›n üretimine daha çok kaynakayr›l›rsa, di¤er mallar›n üretimi için daha az kaynak kal›r. Bu nedenle, mevcut kay-naklar ve teknoloji ile hangi mallar›n ne miktarda üretilece¤inin kararlaflt›r›lmas›gerekir.

Hangi mallar›n ne miktarda üretilece¤ine karar verildikten sonra s›ra, bu malla-r›n nas›l üretilece¤i sorusunun yan›tlanmas›na gelir. Bu soru, üretim teknolojisi veüretimin organize edildi¤i iktisadi sistemle yak›ndan ilgilidir. Ço¤u mal, çok say›-da farkl› kaynak ve teknolojilerle üretilebilir. Bu nedenle öncelikle hangi mallar›nüretiminde, hangi teknolojinin kullan›laca¤›n›n belirlenmesi gerekir. Mal›n üreti-minde daha fazla emek daha az sermaye mi yoksa daha az emek daha fazla ser-maye mi kullan›laca¤›na karar verilmelidir. Örne¤in, bir mal›n üretiminde amaçmümkün oldu¤u kadar, çok kifliyi istihdam etmek olabilece¤i gibi; topluma en azmaliyet yükleyecek biçimde üretmek de olabilir. Bir anlamda, üretimde kaynakla-r›n hangi oranlarda kullan›laca¤›, organize edilme biçimleri ve nerede bir araya ge-tirilecekleri ile ilgili karar›n verilmesi gerekir.

Hangi mallar›n ne miktarda ve nas›l üretilecekleri kararlaflt›r›ld›ktan sonra s›ra,bu mallar›n toplumdaki kifliler ve gruplar aras›nda nas›l bölüfltürülece¤inin belir-lenmesine gelir. Bu s›rada, bu mallar, bu mallar› almak ve bedelini ödemek iste-yen herkese sat›lacak m›? Yoksa devlet mi bu mallar› kimin elde edece¤ini belirle-yecek sorular› yan›tlanmal›d›r.

‹ktisadi sorun daha önce de vurgulad›¤›m›z gibi, bütün uluslar›n çözüm bul-mak durumunda oldu¤u ortak sorundur. Ancak, her ulusun iktisadi sorunu nas›l


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




10

‹ktisadi sistem: ‹ktisadisorunun çözümü için, birekonominin organize edilmebiçimidir.

çözece¤i konusu, tamamen o ulusun sahip oldu¤u iktisadi sisteme ba¤l›d›r. Birbaflka deyiflle iktisadi sisteme göre, hangi mallar›n ne miktarda, nas›l ve kimler içinüretilece¤i belirlenir. Bu kapsamda uluslar›n tercih etmek zorunda olduklar› üç ta-ne iktisadi sistem vard›r. Bunlar, kapitalist iktisadi sistem, sosyalist iktisadi sistemve karma iktisadi sistemdir. ‹ktisadi sistemler, üretim faktörlerine kimin sahip oldu-¤una ve iktisadi faaliyetleri yönetme ve koordine etme yöntemleri ile birbirlerin-den ayr›l›rlar.

Sosyalist sistemde, devlet büyük ölçüde kaynaklar›n mülkiyetine sahiptir, ya-ni kolektif mülkiyet vard›r ve iktisadi karar verme sürecinde merkezi iktisadi planbelirleyici rol oynar. Hükümet taraf›ndan atanan merkezi planlama örgütü üyeleri,üretim faktörlerinin nas›l kullan›laca¤›, hangi mallar›n ne miktarda üretilece¤i veda¤›t›m› ve üretimin organizasyonu gibi hemen hemen tüm önemli iktisadi karar-lar› al›r. Devlet firmalar›n büyük ço¤unlu¤una sahiptir. Bu firmalar hükümet direk-tiflerine göre üretim yapar. Merkezi planlama örgütü, her iflletmenin üretim amaç-lar›n›, kangi kaynaklar› ne miktarda kullanaca¤›n› belirler. Ne kadar üretim ve nekadar tüketim mal› üretilece¤ine ve sermaye mallar›n›n hangi sektörlere ne miktar-da tahsis edilece¤ine; merkezi planlama örgütü karar verir. Bu tür iktisadi sistem-lerde merkezi plan ile iktisadi faaliyetler yürütülmeye çal›fl›l›r.

Sosyalist sisteme alternatif olarak iktisadi sorunun çözümü için kapitalizm vepiyasa sistemi tercih edilebilir. Bu sistemde üretim faktörleri özel mülkiyettedir veiktisadi faaliyetlerin düzenlenmesi ve yönlendirilmesi piyasalar ve fiyatlar arac›l›-¤›yla yap›l›r. ‹ktisadi faaliyetlere kat›lanlar sadece kendi ç›karlar›n› gözetirler. Bi-reyler ve iflletmeler üretim, tüketim veya çal›flma ile ilgili kendi kararlar›n› alarak,iktisadi amaçlar›na ulaflmaya çal›flmaktad›rlar. Üretilen mallar ve hizmetler, kim al-mak istiyorsa ve alabilecekse onlara sat›lmak için piyasaya sunulur. Bu yüzden demallar›n, üretim faktörlerinin al›c›lar› ile sat›c›lar› aras›nda piyasada yo¤un bir re-kabet vard›r. Ayr›ca, potansiyel olarak çok yüksek paralar kazanma olas›l›¤› var ol-du¤u için, mevcut iflletmeler ve giriflimciler yeni ürünler ve teknolojiler üretmekiçin büyük çaba sarf ederler. ‘B›rak›n›z yaps›nlar’ türü pür kapitalist sistemde, dev-letin rolü, sadece özel mülkiyeti korumak ve piyasa sisteminin iyi iflleyebilmesi içingerekli ortam› sa¤lamakla s›n›rl›d›r.

Yukar›da aç›klad›¤›m›z iki temel iktisadi sistem, gerçek yaflamda teknik olaraktam uygulanamayan iktisadi sistemlerdir. Bu sistemlerin yerine yayg›n olarak göz-lenen iktisadi sistem, iktisadi sorunun çözümünde kapitalizm ile sosyalizmin birbileflimini yans›tan karma iktisadi sistemdir. Bu sistemde, hem kapitalist hem desosyalist sistemin çeflitli araçlar› kullan›l›r. Karma iktisadi sistemlere sahip günü-müz ekonomileri (ABD, Almanya; Türkiye gibi), sosyalist ve kapitalist sistemlerinaraçlar›n› kullanma derecelerine göre farkl›lafl›rlar. Karma iktisadi sisteminde dev-letin görevi, ekonomik yaflam›n yasal çerçevesini belirlemektir. Ayr›ca devlet gü-venlik ve e¤itim gibi kamu hizmetlerini karfl›lamakta, fakat ço¤u kararlar piyasamekanizmas› yard›m›yla al›nmaktad›r.

Kapitalist, sosyalist ve karma iktisadi sistemlerde, hangi mallar›n ne miktarda, nas›l ve ki-min üretilece¤i sorular› ile ilgili kararlar nas›l al›n›r?


Sosyalizm: Üretimfaktörlerinin kolektifmülkiyetinin ve gelirda¤›l›m›n› eflitlemegiriflimlerinin oldu¤u biriktisadi sistemdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N N

11

Karma ekonomi: Piyasasistemi ile merkezi planlamasisteminin belli bir bileflimiolan bir iktisadi sistem.

Kapitalizm: Serbest giriflimve özel mülkiyet haklar›n›noldu¤u ve iktisadi kararlar›npiyasa sistemi içerisindegerçekleflti¤i bir iktisadisistemdir.


‹ktisad› ve temel kavramlar›n› tan›mlamak.

‹ktisat, insano¤lunun, toplumun siyasi gerçekleri,karar-verme mekanizmalar› ve sosyal gelenekle-ri veri iken; sonsuz olan istek ve arzular›m›z›, k›tkaynaklarla nas›l koordine edece¤ini inceleyenbir sosyal bilimdir. Ekonominin temeli k›tl›k ger-çe¤idir. K›tl›k, isteklerimizin, bu istekleri tatminetmekte kullan›lacak kaynaklardan fazla olmas›durumudur.K›tl›k beraberinde tercih yapma zorunlulu¤unugetirir. S›n›rl› kaynaklarla, tatmin etmek istedi¤i-miz isteklerimiz aras›nda tercih yapmak zorun-day›z. ‹steklerimiz aras›nda tercih yapt›¤›m›z an-da, yapt›¤›m›z tercihin bir f›rsat maliyeti oluflur.F›rsat maliyeti, herhangi bir tercih durumunda,vazgeçmek zorunda oldu¤umuz ikinci en iyi ter-cihi ifade eder. Mallar, bireylerin tatmin veya mutluluk elde ettik-leri tüm nesneler olarak tan›mlan›r. Mallar, önce-likle iktisadi ve serbest mallar olarak ikiye ayr›l›r.‹ktisadi mallar ise tüketim ve üretim mallar›ndanoluflur. Nihayet mallar›, faydal› olabilecekleri ya-flam uzunlu¤unu yans›tacak biçimde, dayan›kl›veya dayan›ks›z mallar olarak da ay›rabiliriz. ‹steklerimizi tatmin etmekte kulland›¤›m›z, an-cak maddi özelli¤i olmayan nesnelere de hizmetdenir. Hizmetler kiflisel hizmetler ve ticari hiz-metler olmak üzere ikiye ayr›l›r. Üretim, iktisadi ürünlerin miktar›n› veya faydas›-n› art›rmak amac›yla harcanan tüm çabalar› ifadeeder. Üretim faaliyeti ile flekil, yer, zaman ve mül-kiyet faydas› yarat›l›r. Üretimde kullan›lan kaynaklara üretim faktörleri,kaynaklar ya da girdiler denir. Üretim faktörleri,iflgücü, sermaye, toprak ve giriflimcilikten oluflur.‹flgücünün geliri, ücret, sermayenin geliri faiz,topra¤›n geliri rant ve giriflimcilik geliri de kâr’d›r.

‹ktisatç›lar›n teorilerini gelifltirirken kulland›kla-

r› bilimsel yöntemi aç›klamak.

‹ktisad›n yöntemi, di¤er bilimlerde kullan›lanyönteme benzemektedir. ‹ktisatç›lar, iktisadiolaylar› aç›klamak ve kestirebilmek için teorilergelifltirir ve modeller olufltururlar. ‹ktisatç›lar, te-oriler, yasalar ve ilkeler oluflturmak için, neden-sonuç iliflkileri ile ilgili hipotezlerin oluflturulma-s› ve bunlar›n gerçek yaflamdan gözlemlerle testedilmesi biçiminde bilimsel bir yöntemi kullan›r-lar. ‹ktisatç›lar ço¤u zaman bu yöntemle olufltur-duklar› teorilerini, gerçe¤in özet ya da basitleflti-rilmifl bir temsili olan, modellerle temsil ederler.‹ktisatç›lar de¤iflkenler aras›nda neden-sonuç ilifl-kileri olufltururken, iki tür nedenseme yanl›fll›¤›yapabilirler. Öncelikle iliflki ile nedensemeyi ka-r›flt›rabilirler. Buna göre, iki fley zaman aç›s›ndaniliflkili bulunarak, buradan bunlar›n birini neden,di¤erini sonuç olarak gösterme yanl›fll›¤›na düfle-bilirler. Ayr›ca, birey için iyi veya gerçek olan birfleyi, toplum için de iyi ve gerçek olarak kabuletme yanl›fll›¤›n› da yaparlar (terkip hatas›).

Mikro iktisat ile makro iktisat ve pozitif iktisat ile

normatif iktisat aras›ndaki farkl›l›klar› aç›klamak.

‹ktisat, mikro ve makro iktisat olmak üzere ikiyeayr›l›r. Mikro iktisat bireylerin tercihleri ile bu ter-cihlerin iktisadi güçlerden nas›l etkiledi¤ini ince-ler. Makro iktisat ise ekonominin bir bütün ola-rak incelenmesidir. Enflasyon, iflsizlik ve büyümegibi konular makro iktisad›n temel konular›d›r.‹ktisad› ayr›ca, pozitif ve normatif iktisat olarakda ay›rmak mümkündür. Pozitif iktisat, ne oldu-¤unu; normatif iktisat ise ne olmas› gerekti¤iniinceler. Normatif iktisat, bir fleyin iyi veya kötüolup olmad›¤› konusunda de¤er yarg›s› içerir-ken; pozitif iktisatta gerçekler kullan›l›r, de¤eryarg›lar› kullan›lmaz

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Üretim imkanlar e¤risini kullanarak k›tl›k, f›rsat

maliyeti, etkinlik ve iktisadi büyüme gibi önemli

iktisadi kavramlar› aç›klamak.

Üretim imkânlar› e¤risi, bir ekonominin belli mik-tarda kaynak ve veri teknoloji ile üretebilece¤imaksimum mal bileflimlerini gösterir.Üretim imkânlar› e¤risi, orijine göre içbükey bire¤ridir. Çünkü bir maldan daha fazla üretebil-mek için, di¤erinden daha fazla miktarlarda vaz-geçmek zorunda kal›n›l›r. Yani artan f›rsat mali-yeti yasas› geçerlidir. E¤rinin üstündeki noktala-r›n ifade etti¤i mal bileflimlerini mevcut kaynak-larla üretmek mümkün de¤ildir. Yani bu nokta-lara eriflilemez. E¤ri alt›nda kalan noktalar ise et-kin de¤ildir. Etkinsizlik, iflsizlik ve/veya kaynak-lar›n yanl›fl da¤›t›m› sonucunda oluflur. Sadecee¤ri üzerindeki noktalar hem etkin hem de erifli-lebilirdirler.F›rsat maliyeti, üretim imkânlar› e¤risi üzerindebir noktadan di¤erine hareketle aç›klanabilir. Buhareketle, bir maldan daha fazla üretilirken, di-¤erinden daha az üretilir. Azalan mal miktar›, di-¤er mal›n miktar›ndaki art›fl›n f›rsat maliyetidir. ‹ktisadi büyüme sonucunda üretim imkânlar› e¤-risi, d›fla do¤ru kayar. Bu tür bir kayma, ya üre-timde kullan›lan kaynaklar›n artmas› ya da tek-nolojik geliflme sonucunda olur.

Tüm toplumlar›n yan›t bulmak zorunda olduk-

lar› temel sorular› ve iktisadi sistemleri tan›mla-

mak.

Tüm toplumlar, hangi mallar ne miktarda, nas›lve kimin için üretilmeli sorular›n›n yan›t›n› bul-mak zorundad›r. Bu üç soru, iktisadi sorunu olufl-turur. Bu üç sorunun yan›t›n› bulmaya çal›fl›rken,ülkeler üç farkl› iktisadi sistem aras›nda seçimyaparlar. Bunlar, kapitalizm, sosyalizm ve karmaekonomidir.Kapitalizm, özel mülkiyet ve serbest giriflim veseçim özgürlü¤üne dayal› bir sistemdir. Bu sis-temde, tüketiciler, üreticiler ve kaynak sahipleri-nin kendi bireysel ç›karlar›n› gözetmelerine izinverilir. Sosyalizmde, kollektif mülkiyet vard›r veço¤u iktisadi faaliyetler merkezi planlama örgütütaraf›ndan yönlendirilir. Karma ekonomik sistem-de ise hem sosyalist hem de kapitalist sisteminaraçlar› kullan›l›r. Günümüzün ço¤u ekonomisi-nin sahip oldu¤u sistem karma iktisadi sistemdir.

5NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi iktisat biliminin temel çal›fl-ma konusudur?

a. K›tl›¤› yok etmek için gerekli yöntemlerin bu-lunmas›.

b. Hisse senetleri ve bono gibi finansal araçlar›nincelenmesi.

c. K›t kaynaklar›n, s›n›rs›z istekleri tatmin için nas›lda¤›t›laca¤›.

d. Tüketicilerin neden belli mallar› sat›n al›p, di-¤erlerini almad›klar›.

e. ‹nsanlar›n nas›l tercih yapt›klar›.

2. Afla¤›dakilerden hangisi mikro iktisadi bir örnektir?a. Yeni bilgisayar fiyatlar›n›n incelenmesi.b. Türkiye bütçesinin de¤erlendirilmesi.c. ‹flsizlikle mücadelede ne tür politikalar gerekti¤i

konusunda öneriler.d. Türkiye’de enflasyonun tarihi.e. Türkiye’de cari aç›¤›n nedenlerinin incelenmesi.

3. Her ekonomide yan›t› bulunmas› gereken üç temelsoru, afla¤›daki hangi seçenekte verilmifltir?

a. Hangi mallar, nas›l, kim taraf›ndan üretilmeli?b. Hangi mallar, nas›l üretilmeli, kim taraf›ndan tü-

ketilmeli?c. Hangi mallar, nas›l, neden üretilmeli?d. Hangi mallar, nas›l, ne zaman üretilmeli?e. Hangi mallar, nerede, ne zaman üretilmeli?

4. Afla¤›dakilerden hangisi Sosyalist sistemde vard›r?a. Özel mülkiyet.b. Piyasa mekanizmas›n›n geçerli olmas›.c. ‹ktisadi serbestlik.d. Devletin kararlar› almas›.e. Özel giriflim özgürlü¤ü.

5. Bir kapitalist ekonomide, iktisadi faaliyetleri koordi-ne etmek için afla¤›dakilerden hangisi kullan›l›r?

a. Gelenekler.b. Devlet.c. Merkezi planlama örgütü.d. ‹flletmeler.e. Fiyatlar.

6. Afla¤›dakilerden hangisi bir üretim faktörü örne¤idir?a. Traktör.b. Hisse senedi.c. Bono.d. Yüz T ka¤›t para.e. Bir tabak pirinç pilav› ile kuru köfte.

7. Afla¤›dakilerden hangisi bir ticari hizmet de¤ildir?a. Bankalar›n para transferi.b. Difl hekiminin yapt›¤› implant.c. Yeni bir sigorta poliçesi sat›m›.d. Ulafl›m.e. X flirketinden ald›¤›n›z yeni internet.

8. Üretim imkânlar› e¤risi üzerindeki her nokta;a. Üretimde etkin de¤ildir.b. Tüm kaynaklar kullanmadan üretilebilir.c. Etkin ve eriflilebilirdir.d. Mevcut kaynaklar ve teknoloji ile üretilemez.e. Kaynak da¤›t›m›nda hata yap›ld›¤›n› gösterir.

9. Bir ülkenin üretim imkânlar›, ülkenin 40000 bilgisa-yar ile 20000 televizyon ya da alternatif olarak 25000bilgisayar ile 40000 televizyon seti üretebilece¤ini gös-termektedir. Ek bir televizyon üretmesinin f›rsat maliye-ti afla¤›dakilerden hangisidir?

a. 15000 bilgisayar.b. 1.33 bilgisayar.c. 20000 televizyon seti.d. 3/4 bilgisayar.e. 0.75 televizyon seti.

10. Bir ülke yeni petrol yataklar› keflfederse afla¤›daki-lerden hangisi gerçekleflir?

a. Üretim imkanlar› e¤risi üzerinde bir noktadandi¤erine hareket olur.

b. Üretim imkanlar› e¤risi orijine do¤ru kayar.c. Üretim imkanlar› e¤risi de¤iflmez ama daha dik-

leflir. d. Üretim imkanlar› e¤risinde hiçbir de¤ifliklik ol-

maz.e. Üretim imkanlar› e¤risi sa¤a do¤ru kayar.

Kendimizi S›nayal›m


Ege CANSEN [email protected]

Bir iktisat efsanesi

MODERN iktisat nedir diye bir soru sorulsa, birçok kifli

gibi benim de cevab›m “parasal iktisat” olur.

Para, metal olmaktan ç›k›p önce “kâ¤›t” sonra “kay›t”

haline geldi¤inden beri, iktisadi hayat›n bafl oyuncusu

olmufltur. Para, ulusal veya Euro’da oldu¤u gibi uluslar

aras› bir merkez bankas› taraf›ndan “üretilen” sanal bir

metad›r. Paran›n piyasa fiyat› yoktur. Çünkü “piyasa fi-

yat›” denilen fley, ancak üretimi ve tüketimi/kullan›m›

üstünde herhangi bir k›s›t olmayan, mesela telefon, göm-

lek, pantolon, gözlük, tarak gibi mallar için geçerlidir.

Hâlbuki para üretmek merkez bankalar›n›n tekelinde-

dir. Üretiminde tekel olan bir mal›n piyasa fiyat›ndan

bahsedilemez. Bunun için önce “piyasada gördü¤ün

her fiyat, piyasa fiyat› de¤ildir” kural› hat›rlanmal›d›r.

Para (birimi yani T, Dolar veya Euro v.s.) al›fl verifl ara-

c› olarak kullan›lacaksa bir mald›r. Yok, yat›r›m arac›

olarak kullan›lacaksa bir mülktür. Dolay›s›yla paran›n

bir “fiyat›” bir de “kiras›” vard›r. Paran›n fiyat›, onu di-

¤er paralara de¤ifltirme oran›d›r. Buna “kambiyo kuru”

veya k›saca “kur” denir. Para kiras›n›n ad› da “faiz”dir.

Para, yat›r›m arac› olarak kullan›lacaksa, bu mülkün

amortisman› yani afl›nma pay› vard›r. Buna “paran›n

sat›n alma gücünün azalmas›” veya k›saca enflasyon

denir. Paran›n net kiras›na da (nominal faiz eksi enflas-

yon) “reel faiz” denir.

Efsaneye göre paran›n faizi yükselince, enflasyon dü-

flermifl. Faizi belirleyen de onu piyasaya arz eden mer-

kez bankas›d›r. Bu sebeple efsanenin devam› flöyle ge-

lir. Görevi fiyat istikrar›n› sa¤lamak (enflasyona izin

vermemek veya yüksekse düflürmek) olan merkez ban-

kalar›, “enflasyonun bafl›n›, görüldü¤ü yerde ez-

mek için” faiz silah›n› çeker. Vay be!

Faizle enflasyon aras›ndaki iliflki bir “döngüdür”. Yani

enflasyon artt›kça, faizler yükselir; faiz yükseldikçe enf-

lasyon artar. Faizleri artt›rarak enflasyonu düflürmek

çok özel bir haldir. Yani genel teori de¤ildir. Ampirik

kan›tlar ise ço¤u kez bunun tersini gösterir. Mesela fa-

izlerin uzun y›llard›r çok düflük oldu¤u Japonya ve ‹s-

viçre’de enflasyon da düflüktür. Hatta Japonya’da eksi-

dir. Bunun sebebi “düflük faiz, tüketimi artt›r” öner-

mesinin tamamen yanl›fl olmas›d›r. Faizle ulusal tasar-

ruf oran› aras›nda güvenilir bir korelâsyon yoktur. Olan

da ters yöndedir. Yüksek faiz, tüketimi artt›r›r.

Türk ekonomisinin sa¤l›¤›, yani enflasyonun tekrar yük-

selmemesi ve makro dengelerin sürdürülebilir hale gel-

mesi için faizlerin daha düflük olmas› gereklidir. Hatta

oranlar bir süre negatif reel faiz band›nda dolaflabilir.

Son Söz: K›s›r döngü k›r›lm›flsa, yeniden bafllatma.

16 Ocak 2010

Yaflam›n ‹çinden

”

“


Serdar Sayan, Dr. - Seçimler ve çimler 27/07/2011

Her seçim (yahut tercih) ayn› zamanda bir vazgeçifltir

laf›n› biliyor musunuz? Bir totoloji, yani tan›m gere¤ido¤ru olan bir ifade gibi gözükür: Karfl› karfl›ya oldu¤u-muz iki (veya daha fazla) alternatiften birini seçmemiz(tercih etmemiz), zaten di¤er(ler)ini seçmedi¤imiz (ter-cih etmedi¤imiz) anlam›na gelir. Seçmedi¤imiz ya datercih etmedi¤imiz alternatifler de asl›nda vazgeçtikleri-mizdir bir anlamda. Böyle bak›ld›¤›nda malumu ilaneden (dolay›s›yla lüzumsuz) bir ifade gibi gözükse de,ben severim bu laf›. Severim çünkü hepimizi durmaks›-z›n de¤iflik alternatifler aras›nda tercih yapmaya zorla-yan bu hayatta, her seçimimizin -bazen do¤rudan gö-rünmeyen ya da kestirilemeyen- bir tak›m fedakarl›kla-ra yol açt›¤› gerçe¤ini veciz biçimde hat›rlat›r. Meselabir yol ayr›m›na geldi¤imizde karfl›m›zdaki iki yoldanbirini seçmemiz, di¤er yöne giden yolun bizi götürece-¤i yer ya da hedeften vazgeçmemiz; bu yer ya da hede-fi feda etmemiz demektir genellikle. (Genellikle diyo-rum çünkü bazen yollar ilk çataldan sonra tekrar birle-flir. Ama bu durumda bile çatal›n bir taraf›ndaki yoluseçmek, en az›ndan var›lacak noktaya di¤er taraf›ndakiyoldan yolculuk yaparak ulaflma deneyiminden vaz-geçmek anlam›na gelir.)Ben asl›nda bu ayki yaz›mda, “farkl› toplumlar için ne-lerin lüks, nelerin ihtiyaç oldu¤unu nas›l saptar›z?” gibi,bana sorarsan›z süper ilginç olan bir soruyu ele alacak-t›m ama geçen sabah, “yoksa bireylerin çeflitli alternatif-ler aras›nda nas›l seçim (ya da tercih) yapt›¤› ile ilgili birfleyler mi yazsam?” diye düflünerek uyand›m. Muhteme-len yaklaflan milletvekili seçimleri dolay›s›yla günde yak-lafl›k 237 defa iflitmeye bafllad›¤›m “seçim” (ya da “ter-cih”) sözcü¤ünün bilinçalt›ma kaz›nmas›n›n yol açt›¤›bir ilham sapmas› oldu diye düflünüyorum. Ama yaz›-m›n konusuna iliflkin karar de¤iflikli¤imin as›l nedeni,dikkatimi, deneysel iktisatç› Dan Ariely’nin daha öncede sözünü etti¤im kitab›nda anlatt›¤› bir deneye çekenbir sohbet oldu. Ariely’nin yak›nlarda Ak›ld›fl› Ama Ön-

görülebilir bafll›¤› ile Türkçeye de çevrilen kitab›nda an-latt›¤›, bireylerin tercih yapma davran›fllar› ile ilgili budeneyi ben de çok ilginç buldum. Bu yaz›da bireylerintercih yapma davran›fl› ile ilgili ahkâm keserken, seçim-ler/tercihler ve vazgeçifller ile feda edilenler ve hayatüzerinde uzun ve derin düflünceleri tetikleyebilecek bu“aç›l›p kapanan kap›lar” deneyinden de söz edece¤im.Öncelikle iktisatta tercihler ve vazgeçifllerle ilgili yuka-r›daki lafa karfl›l›k gelen

F›rsat maliyeti kavram›

konusunda bir fleyler söyleyeyim. Elinizde tuttu¤unuzbu flahane dergiyi de ç›kartan ElifYay›nevi’nin TuncelÖncel’in çevirisi ile yay›nlad›¤› çok e¤lenceli iktisat ki-tab› Do¤al ‹ktisat’›n yazar› Robert H. Frank, f›rsat mali-yeti (opportunity cost) kavram›n›n iktisada girifl dersle-rinde ö¤retilen en önemli ve yararl› iki üç kavram›ndanbiri oldu¤unu söylüyor -ki ben de aynen kat›l›yorum.Kavram, önümüze konan ve her biri bizim için de¤erliya da arzu edilir olan iki ya da daha fazla seçenektenbirini seçti¤imizde, (onu seçmenin do¤al bir sonucuolarak) vazgeçti¤imiz di¤er seçeneklerden en iyisininbizim için de¤erini ifade eder. Neoklasik iktisat, rasyo-nel oldu¤unu varsayd›¤› bireylerin sistematik olarak f›r-sat maliyetini aflacak fayday› sa¤layan seçenekleri ter-cih edece¤ini söyler. Bir örnek vermem gerekirse, üni-versite hocas› olmam›n f›rsat maliyeti, baflka bir ifl yap-ma, diyelim bir flirkette yönetici olma f›rsat›n› kaç›rma-m›n yol açt›¤› maafl ve (varsa) di¤er (parasal ya da pa-rasal olmayan) kay›plar›n toplam›d›r. Bu kay›plara ra¤-men üniversite hocas› olarak çal›flmay› sürdürüyor ol-mam, bu iflin bana sa¤lad›¤› öznel (parasal ve parasalolmayan) kazançlar toplam›n›n, en iyi alternatifi seçme-mifl olmam›n ima etti¤i kay›plardan fazla oldu¤u anla-m›na gelir. Daha basit bir örnek vermem gerekirse, An-kara’da ya¤›fl›n nihayet kesildi¤i flu güzel hafta sonugününde bu yaz›y› yazmam›n bana f›rsat maliyetinin,güneflli havan›n tad›n› d›flar›da keyifli bir yürüyüfl ya-parken ç›kartmak ya da televizyonda “King of Queens”iseyretmek oldu¤unu söyleyebilirim.[1]K›sacas› hayati önemdeki bir meslek tercihinin de, haftasonunu nas›l geçirece¤imizle ilgili küçük, gündelik ter-cihlerin de bir f›rsat maliyeti mutlaka vard›r. Daha da ge-nellefltirerek, her tercih ya da seçimimizin bir f›rsat mali-yeti oldu¤unu söyleyebilirim. Böyledir çünkü asl›nda bü-tün tercihlerimiz temelde, k›s›tl› bir kayna¤› (param›z,gelirimiz gibi) alternatif kullan›mlar aras›nda da¤›tmayailiflkin kararlard›r. Esasen insan hayat› da özünde, iriliufakl› tercihlerin (ve vazgeçifllerin) sürekli birbirini izle-di¤i bir kararlar silsilesinden ibaret olarak görülebilir.Bu kararlar›n bir k›sm›n›, fazla hatta neredeyse hiç dü-flünmeden, adeta otomatik biçimde; al›flkanl›klar›m›z,içgüdülerimiz ya da duygular›m›z/zaaflar›m›z yahut ref-lekslerimiz vas›tas›yla al›r›z. Günlük hayatta karfl›m›zaç›kan çeflitli alternatifler aras›nda tercih kararlar›n›n ço-¤unu, ö¤le yeme¤inde ne yemeli; sinemaya m› gitmeli,o kitab› m› okumal› benzeri tercihlere iliflkin kararlar

Okuma Parças›


bu tür kararlard›r. Bunlar›n f›rsat maliyetinin ne oldu¤u-nu düflünmeye gerek bile görmeyiz. Daha önemli baz›tercihlere iliflkin kararlar› ise, önümüzde mevcut olanalternatiflerden hangisini seçmemizin iyi olaca¤› konu-sunda uzun uzun düflünerek, her birinin bilinen ya dabeklenen avantaj ve dezavantajlar›n› elimizden geldi-¤ince iyi ölçüp biçerek al›r›z. Bu kategoriye örnek ola-rak, flu marka/model otomobili ya da bilgisayar› m› ala-y›m türü kararlar› gösterebilirim. Bu tür kararlara konuolacak alternatiflerin avantajlar› da, dezavantajlar› dabüyük ölçüde gözlenebilir, ölçülebilir ve karfl›laflt›r›la-bilirdir. Buradaki kararda, gelece¤e iliflkin belirsizlikler(sat›n al›nan fleyin zaman içinde bozulma riski vb. d›-fl›nda) nispeten azd›r. ‹nce eleyip s›k dokuma gere¤ibüyük ölçüde, alternatif marka/modellerde karfl›laflt›r›-lacak çok say›da performans kriteri olmas›ndan kay-naklan›r. Alternatif marka/modellerin birinde kimi özel-likler di¤erlerinden daha iyiyken, bir baflkas›nda bir ta-k›m baflka özellikler iyidir ve bu seçim yapmay› zorlafl-t›r›r. Ancak seçiminizi yapt›¤›n›zda (yani daha avantajl›buldu¤unuz modeli sat›n ald›¤›n›zda), konu büyük öl-çüde (en az›ndan bir dahaki sefere kadar) kapan›r.Hayatta en zor, en karmafl›k kararlar ise, daha seyrekkarfl›m›za ç›kan ama sonuçlar› aç›s›ndan “hayatiönem”de olanlard›r. Üniversite tercihlerimde flu okulumu yukar› yazay›m, bu okulu mu; mezun olduktan son-ra lisansüstüne devam m› edeyim, ifl hayat›na m› at›la-y›m; mevcut iflimde mi kalay›m, di¤er flirketin/kurumunteklifini mi kabul edeyim; flu aday ile mi evleneyim, buadayla m›; o flehirde mi yaflayay›m, ötekinde mi; flimdimi emekli olay›m, iki y›l sonra m› türü tercihlere iliflkinkararlar bu kategoriye girer. Bu kararlar›n sonuçlar›nailiflkin belirsizlikler çok daha fazlad›r ve bunlara konuolan seçeneklerin avantaj ve dezavantajlar›n›n neler ola-ca¤› ve nispi büyüklükleri bir sürü de¤iflik olas›l›¤a ba¤-l›d›r. Dolay›s›yla bu tür kararlara konu olacak alternatif-lerin beklenen avantajlar› da, dezavantajlar› da kolaycakestirilebilir, ölçülebilir ve karfl›laflt›r›labilir de¤ildir. Üs-telik bu tür tercihlerimizin bir k›sm›n›n zaman içindede¤iflme ihtimali de olabilir. Bu yüzden, pek ço¤umuzbu kararlar›n f›rsat maliyetini düflürmek için seçenekle-rimizi mümkün mertebe aç›k tutmak isteriz. Ancak...

Kaynak: Bu yaz› ‹ktisat ve Toplum Dergisi’nin Haziran2011 say›s›nda yay›nlanm›flt›r. Yaz›n›n devam›na,http://www.tepav.org.tr/tr/kose-yazisi/s/2588 adresin-de eriflebilirsiniz.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisad›n Tan›m›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisad›n Bölümleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi Sorun ve ‹ktisadiSistemler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi Sorun ve ‹ktisadiSistemler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi Sorun ve ‹ktisadiSistemler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim ve Üretim Faktörle-ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mallar ve Hizmetler” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim ‹mkânlar› Modeli”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim ‹mkânlar› Modeli”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim ‹mkânlar› Modeli”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Ne toplumlar ne de insanlar istedikleri her fleye sahipolamazlar. Çünkü onlar›n istekleri, bu istekleri tatminetmek için kullan›lacak s›n›rl› kaynaklardan her zamanfazlad›r. Bir baflka ifadeyle, k›tl›k gerçe¤iyle karekterizeedilen bir dünyada yaflad›klar› için, tercih yapmak zo-rundad›rlar.

S›ra Sizde 2

Hay›r. Çünkü k›tl›ktan söz edebilmek için: hem kay-naklar k›t olmal› hem de istekler s›n›rs›z olmal›d›r. Ya-ni k›tl›k, insanlar›n isteklerinin, bu istekleri tatmin et-mek için kullan›lacak kaynaklardan fazla olmas› duru-mudur.

S›ra Sizde 3

Çünkü s›n›rs›z istekleri tatmin etmekte kullan›labilecekkaynaklar yetersizdir, yani k›tl›k söz konusudur. Bu ne-denle de baz› isteklerimiz tatmin edilemez. Sonucundada tatmin edilecek ve edilmeyecek istekler aras›nda ter-cih yap›lmal›d›r.

S›ra Sizde 4

Bir iktisat teorisi gelifltirmenin amac›, belli olmayan ba-z› fleyleri aç›klamakt›r. Örne¤in, enflasyon oran›ndakide¤iflmelerin nedeni belli de¤ilse, iktisatç›lar, enflasyonoran›ndaki de¤iflmeleri aç›klamak için teori gelifltirirler.

S›ra Sizde 5

Bu ifade mikro iktisadi bir konudur. Çünkü ekonomi-nin tümüyle ilgili de¤il, sadece bir mal›n fiyat›n›n, birbaflka mal›n fiyat›ndan neden daha fazla dalgaland›¤›-n›n nedeni sorulmaktad›r.

S›ra Sizde 6

Bu ifade pozitif bir ifadedir. Çünkü burada gelir vergi-sinin artmas› durumunda ne olaca¤› anlat›lmaya çal›fl›l-maktad›r, ne olmas› gerekti¤i de¤il.

S›ra Sizde 7

Bu durumda daha fazla sermaye mallar› üretilece¤i için,ekonominin gelecekteki üretim kapasitesi ve dolay›s›y-la da tüketim kapasitesi artacakt›r.

S›ra Sizde 8

Orijine göre içbükey üretim imkânlar› e¤risi, artan f›r-sat maliyetlerinin bir temsilidir. K›sacas›, e¤ri orijinegöre iç bükey olmasayd›, artan f›rsat maliyetleri sözkonusu olmazd›.

S›ra Sizde 9

E¤er bir ülkenin sahip oldu¤u kaynaklar›n tamam›, ör-ne¤in sahip oldu¤u tüm insani, do¤al ve sermaye kay-naklar› tam olarak kullan›lam›yorsa veya kaynaklar›nkullan›m alanlar› aras›ndaki da¤›t›mda yanl›fll›k varsa, oülke üretim imkanlar› e¤risinin alt›nda üretim yapar.

S›ra Sizde 10

Üretim imkânlar› e¤risi ayn› iktisadi büyüme de oldu¤ugibi d›flar›ya do¤ru kayar. Bunun nedeni her iki mal›nüretiminde de kullan›labilecek iflgücü kaynaklar›n›n art-mas›d›r.

S›ra Sizde 11

Kapitalist sistemde, bu kararlar, piyasa arac›l›¤›yla bi-reysel al›c› ve sat›c›lara dayan›r. Sosyalist sistemde mer-kezi planc›lar bu kararlar› al›rken; karma ekonomiler-de, hem piyasa hem de merkezileflmifl karar verme sü-reci kullan›l›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Antonioni, P., ve Flynn, S. M. (2011). Economics For

Dummies. England: John Wiley&SonsArnold, R. A. (2008). Economics, South-Western

Cengage Larning, Mason, Ohio.Ayers, Ronald M., Collinge Robert A.(2005).

Economics, Pearson Education, Inc., New Jersey. Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics,

South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio.Case, Karl E., Fair, Ray C. ve Oster, Sharon M. (2012),

Principles of Ecoomics, Pearson ducation, Inc.,Boston.

Clayton, Gary E. (2008), Economics, The MacGraw-Hill Copmanies, Inc.,Columbus, Ohio.

Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn,Sean M. (2012). Microeconomics, MacGraw-Hill/Irwin, New York.

Mankiw, Gregory N. (2012), Principles of Ecoomics,

South-Western Cengage Larning Mason, Ohio.Miller, Roger LeRoy. (2012), Economics Today, The

Micro View, Addison-Wesley, Boston.Özer, Mustafa. (1998), ‹ktisada Girifl, Editörler: Önder

Özkazanç, Engin Ataç, Anadolu Üniversitesi Aç›kÖ¤retim Yay›nlar› No: 565 , Eskiflehir.

Parkin, Michael. (2012), Microeconomics, PearsonEducation, Boston.

Sloman, John, (2006), Economics, Prentice Hall,England.

Ünsal, Erdal M. (2010), Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,Ankara.

Üstünel Besim. (2001), ekonominin temelleri, Dünyayay›nlar›, ‹stanbul.

Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010), Economics,

Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc.,USA.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Talebi tan›mlayabilecek ve talepteki kaymalar› aç›klayabilecek,Arz› tan›mlayabilecek ve arzdaki kaymalar› aç›klayabilecek,Piyasa dengesinin oluflumunu aç›klayabilecek,Piyasa dengesindeki de¤iflmelerin etkilerini aç›klayabilecekbilgi ve becerileri kazanacaks›n›z.

‹çindekiler

• Talep• Arz• Piyasa Dengesi• Arz ve Talep Fazlas›• Arz fiedülü

• Piyasa fiedülü• Piyasa Talebi• Piyasa Arz›• Bireysel Talep• Bireysel Arz

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

‹ktisada Girifl-I Arz, Talep vePiyasa Dengesi

• ARZ VE TALEP• P‹YASA DENGES‹


ARZ VE TALEPBir mal veya hizmet piyasas›n›n arz ve talep olmak üzer iki taraf› vard›r. Arz sat›-c› (üretici) taraf›n›; talep ise al›c› (tüketici) taraf›n› oluflturur. Bir mal›n piyasa fiya-t›n›n nas›l olufltu¤unu ve bu fiyat› nelerin etkiledi¤ini iyi anlayabilmemiz için; ön-celikle piyasan›n iki taraf›n› iyi bir biçimde ö¤renmemiz gerekir. fiimdi piyasas›-n›n al›c› taraf› olan talepten bafllamak üzere her iki taraf›n› da ayr›nt›l› bir biçim-de görelim.

Talep ve Talep Edilen MiktarBir mal veya hizmetin tüketicileri o mal› tüketerek ihtiyaçlar›n› tatmin etmek ister-ler. Bir tüketicinin herhangi bir mal veya hizmetten veri zaman diliminde ne mik-tar tüketece¤ini belirleyen faktörler; tüketicinin zevk ve tercihleri, mal›n fiyat›, tü-ketici geliri, tüketicinin beklentileri olarak s›ralan›r. Herhangi bir mal veya hizme-tin talebi denildi¤inde, belirli bir dönemde, farkl› fiyatlardan tüketicilerin sat›nal-mak istedikleri ve sat›nalabilecekleri mal miktarlar› anlafl›l›r. Bu tan›mdan da anla-fl›laca¤› gibi, herhangi bir mal›n talebinden sözedebilmek için, hem sat›nalma iste-¤inin hem de sat›nalma gücünün olmas› gerekir. Yani sadece iste¤inizin veya sa-dece sat›n alma gücünüzün olmas› bir mal›n talebinden sözedebilmek için yeterlide¤ildir. Örne¤in, bir futbol y›ld›z›, en pahal› arabalar› alabilecek gelire sahipkeno arabay› almak istemezse veya iktisat bölümü ikinci s›n›f ö¤rencisi olan ve bu ara-balar ile yat›p kalkmas›na ra¤men bu arabalar› almak için yeterli geliri yoksa nefutbol y›ld›z›n›n ne de ö¤rencinin lüks arabalar için talebinden söz edemeyiz. Ta-lep edilen miktar ise, yine belirli bir dönemde, belirli bir fiyattan, tüketicilerin sa-t›nalmak istedikleri ve sat›nalabilecekleri mal miktar›n› ifade eder. Örne¤in, e¤erbir kifli X marka kot pantolondan, T100 fiyattan sadece bir tane almak istiyor vealabiliyorsa, o bir adet kot, talep edilen miktar olur.

Bir mal›n fiyat› ile talep edilen miktar› aras›ndaki iliflki talep yasas› ile aç›klan›r.Talep yasas›na göre, di¤er faktörler sabitken (ceteris paribus), yani talebi etkileyenmal›n kendi fiyat› d›fl›ndaki di¤er etkenler sabitken, mal›n fiyat› artt›kça talep edi-len miktar› azal›r; mal›n fiyat› azald›kça da talep edilen miktar artar.

I-phone 4S sat›n almak için güçlü bir iste¤inizin olmas› sizin bu mala iliflkin talebinizinoldu¤u anlam›na gelir mi?

Arz, Talep ve PiyasaDengesi

Talep edilen miktartüketicilerin sat›n almayaniyetli ve sat›n alma gücünesahip olduklar› miktard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Talep Kanunu di¤erde¤iflkenler sabitken yüksekfiyat düzeylerinde talepedilen mal ve hizmetmiktar›n›n daha düflük veyadaha düflük fiyatdüzeylerinde tüketicilerinmal ve hizmet talebinindaha yüksek olaca¤›n› ifadeeder.

Bir mal›n fiyat› ile talep edilen miktar› aras›ndaki ters yönlü iliflki, simgelerle,tablo ya da grafik ile gösterilebilir. Qd, talep edilen miktar› ve P’de mal›n fiyat›n›gösterdi¤inde simgelerle talep yasas›;

P↑ Qd↓P↓ Qd↑

fiimdi talep yasas›n› talep tablosu (fledülü) ve e¤risi yard›m›yla ayr›nt›l› olarakinceleyelim.

Talep fiedülü ve Bireysel Talep E¤risiTablo 2.1’de Tüketici A’n›n belirli bir zaman diliminde, çeflitli fiyat düzeylerindesat›n almaya haz›r oldu¤u muz miktarlar› gösterilmektedir. E¤er muz bedava olur-sa Tüketici A haftada 14 adet sat›n almakta, muzun fiyat›n›n 25 krfl’a ç›kmas› duru-munda A tüketimini 12 adete düflürmektedir. Fiyat›n gittikçe artmas› durumundada Tüketici A tüketimini giderek azaltmaktad›r. Talep fledülü olarak tan›mlanacaktablo, tüketicilerin üründen almak isteyecekleri miktar› etkileyecek her türlü di¤erde¤iflkenleri sabit tutarak, talep edilen ürünün fiyat› ile miktar› aras›ndaki iliflkiyiortaya koymaktad›r.

Talep Edilen Muz Fiyat› (P) Talep Edilen Muz Miktar› (Q)

0,00 14

0,25 12

0,50 10

0,75 8

1,00 6

1,25 4

1,50 2

1,75 0


Talep fledülü, di¤er faktörlersabitken, talep edilenürünün fiyat› ile miktar›aras›ndaki iliflkiyi ortayakoymaktad›r.

Tablo 2.1Muz Talep fiedülü

1,75

1,50

1,25

1,00

0,75

0,50

0,25

0,00

0 2 4 6 8 10 12 14

D

Q

P (Fiyat)

(Miktar)

fiekil 2.1

Bireysel Muz TalepE¤risi

fiekil 2.1’deki bireysel talep e¤risi, Tablo 2.1’deki Tüketici A’ya ait bilgiler kul-lan›larak çizilmifltir. Muzun fiyat› düfley eksende, talep edilen miktar› da yatay ek-sende yer alm›flt›r. Talep edilen miktar ile fiyat aras›ndaki iliflkiyi ortaya koyan ne-gatif e¤imli (soldan sa¤a do¤ru) e¤ri ise talep e¤risi olarak isimlendirilir.

Talep e¤risi, mal›n fiyat›n›n de¤iflmesi sonucu ortaya ç›kan gelir ve ikame etki-leri nedeniyle azalan e¤ime sahiptir. Burada sözünü etti¤imiz ikame etkisi, mal›nfiyat›n›n artmas› durumunda, ilgili mal›n di¤er mallara göre nisbeten pahal› olma-s› nedeniyle daha az talep edilmesidir. Mal›n fiyat› artt›¤›nda tüketicilerin fiyat› ar-tan mal yerine benzer mallara yöneldikleri görülür. Örne¤in; tereya¤› fiyat› artt›¤›n-da tüketiciler tereya¤› yerine margarin kullanarak fiyat› artan tereya¤›n› margarinile ikame ederler. Gelir etkisi ise mal›n fiyat› artt›¤›nda, tüketicinin sat›nalma gücüazalaca¤› için; hem fiyat› artan hem de di¤er mallardan sat›nalabilece¤i miktarlarazal›r.

Herhangi bir mal veya hizmetin talebi yukar›daki örnekte oldu¤u gibi, sadecetek bir kiflinin talebinden oluflmaz. Dolay›s›yla talebi irdelerken mal veya hizmetinpiyasa talebi üzerinden irdeleme yapmak gerekir. fiimdi piyasa talep e¤risinin na-s›l elde edildi¤ini görelim.

Piyasa Talep E¤risiBir mal veya hizmetin piyasa talep e¤risi elde edilirken, o mala olan bireysel talepe¤rileri kullan›l›r. Bunun için her fiyat düzeyinde bireysel talep edilen miktarlar ya-tay olarak toplan›r. Afla¤›daki Tablo 2.2 ve fiekil 2.2’de muzun piyasa talep fledülüile talep e¤risi yer almaktad›r.

P QA QB QC QT

0,00 14 10 12 36

0,25 12 8 11 31

0,50 10 6 10 26

0,75 8 4 9 21

1,00 6 2 8 16

1,25 4 0 7 11

1,50 2 0 6 8

1,75 0 0 5 5

312. Ünite - Arz , Talep ve P iyasa Dengesi

Ürünün fiyat› ile talep edilenmiktar› aras›ndaki iliflkiyiortaya koyan grafik talepe¤risini verir.

Tablo 2.2Muzun Piyasa Talepfiedülü

fiekil 2.2

1,751,501,251,000,750,500,250,00

0 42 6 8 1410 12

P Tüketici A

DA

1,751,501,251,000,750,500,250,00

1,751,501,251,000,750,500,250,00

1,751,501,251,000,750,500,250,00

P P P

DB DCD

Q Q Q Q42 6 8 100

Tüketici B Tüketici C Piyasa Talebi

5 7 9 11 5 11 21 31

+ + =

Muz Piyasa Talep E¤risinin Elde Edilifli

Tabloda tüketici A d›fl›nda iki bireyin daha talep fledülleri yer almaktad›r. Piya-sa talebi oluflturulurken, bir fiyat seçilir, örne¤in fiyat 75 kurufl ve bu fiyattan talepedilen miktarlar yatay olarak toplan›r ve piyasada talep edilen miktar bulunur. Ör-nekte, 75 kurufl fiyattan A’n›n talep edilen miktar› 8 adet, B’nin 4, C’nin 9 ve top-lamda da 21 olur. Bu flekilde çeflitli fiyatlarda piyasa talep miktarlar› bulunduktansonra piyasa talep e¤risi de piyasada var olan bu üç tüketicinin her bir fiyattan ta-lep e¤rilerinin toplanmas› ile bulunacakt›r.

Piyasa talep e¤risi de ayn› bireysel talep e¤risi gibi negatif e¤imlidir ve bir ma-l›n fiyat›yla talep edilen miktar› aras›ndaki ters yönlü iliflkiyi gösterir. Mal›n fiyat›n-daki de¤iflmeler talep edilen miktarda de¤iflikli¤e sebep olup, talep e¤risi üzerin-de harekete sebep olur.

Fiyattaki de¤iflmeler talepte de¤il, talep edilen miktarda de¤iflikli¤e sebep olur.

Talepteki De¤iflmeler (Kaymalar)fiimdiye kadar talep ile ilgili yapt›¤›m›z aç›klamalarda talep edilen miktar ile sade-ce ilgili mal veya hizmetin fiyat›n› iliflkilendirdik. Oysa bir mal veya hizmetin ken-di fiyat› d›fl›nda talebini etkileyen baflka etkenler de vard›r. Bu etkenler, tüketici-nin parasal geliri, söz konusu malla iliflkili mallar›n fiyat›, zevk ve tercihler, beklen-tiler ve al›c› say›s›d›r. Bu etkenlerin herhangi birindeki de¤iflme, fiekil 2.3’de görül-dü¤ü gibi talep e¤risinde sa¤a veya sola do¤ru bir kayma yarat›r. E¤er talep e¤ri-si, sa¤a do¤ru kay›yorsa, yani D0’dan, D1’e kay›yorsa, talepteki art›fldan; ama e¤erD0’dan D2’ye kay›flta oldu¤u gibi sola do¤ru kay›yorsa talepteki azal›fltan söz edi-lir. fiimdi bu etkenleri ve talep üzerindeki etkilerini s›ras›yla inceleyelim.

Talep e¤risinde sa¤a do¤ru kayma talepteki art›fl›n, sola do¤ru kayma ise talepteki azal›-fl›n göstergesidir.


Piyasa talep e¤risi, di¤erde¤iflkenlerin sabit oldu¤uvarsay›m› alt›nda, bir mal›nfiyat›ndaki de¤iflmelerintalep edilen miktardayarataca¤› ters yönlüde¤iflmeleri ortaya koyar. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TP

0

D1

D0

D2Q

(Fiyat)

(Miktar)

fiekil 2.3

Talep E¤risindekiKaymalar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



GelirGelirle talep iliflkisini incelerken önce mallar› normal ve düflük mal diye ikiye ay›r-mam›z gerekir. Normal mal, talebi gelirle do¤ru yönlü de¤iflen mal iken; düflükmal talebi gelirle ters yönlü de¤iflen mald›r. Bu nedenle, di¤er fleyler sabitken ge-lir artt›¤›nda mal normal mal ise talebi de artar, yani sa¤a do¤ru bir kayma olur.Ama e¤er mal düflük mal ise talebi azal›r ve sola do¤ru kayar.

Patates normal mal m›, düflük mal m›d›r?

Malla ‹liflkili Mallar›n Fiyat›Bir malla iliflkili mallar› ikame ve tamamlay›c› mallar olmak üzere ikiye ay›rabiliriz.‹kame mal, ayn› gereksinmeyi karfl›layan ve birbirinin yerine kullan›labilen mallar-d›r. Örne¤in, ya¤ gereksinimi, tereya¤ veya margarin ile karfl›lanabilir. Bu neden-le bu iki mal ikame mallard›r. Mal›n ikame mal›n›n fiyat› artt›¤›nda ilgili mal›n ta-lebi artarken; azald›¤›nda azal›r. Yani ikame mal fiyat›ndaki de¤iflme ile mal›n ta-lebindeki de¤iflme aras›nda do¤ru yönlü bir iliflki vard›r.

Öte yandan, e¤er iki mal tüketimde birlikte kullan›lmak zorundaysa; o mallarada tamamlay›c› mallar denir. Örnek çay ve flekerdir. Mal›n tamamlay›c› mal›n›n fi-yat› artt›¤›nda talebi azal›rken; azald›¤›nda da artar.

fiehirleraras› ulafl›mda kulland›¤›m›z otobüs ve tren talebi aras›ndaki iliflkiyi nas›l aç›k-lars›n›z?

Mp3 çalar ve kulakl›k talebi aras›ndaki iliflkiyi nas›l tan›mlars›n›z?

Zevk ve TercihlerTalebin en belirleyici özelli¤i tüketicinin zevkidir diyebiliriz. Örne¤in, muzu sevi-yorsan›z daha çok sat›n al›rs›n›z. Tüketicilerin zaman içerisinde tercihlerinde dede¤ifliklikler olacakt›r. Organik ürünlere yönelmesi, daha sa¤l›kl› ürünleri tercih et-mesi bireyin bu ürünlere olan talebini de sa¤a do¤ru kayd›racak yani artt›racakt›r.Veya yap›lan bir araflt›rma sonucunun muzun örne¤in böbrekte tafl yapt›¤›na aitbulgular, tüketicilerin muzu daha az tüketmelerine neden olacak ve muz talep e¤-risini sola kayd›rabilecektir. Firmalar tüketicilerin tercihlerini etkilemek ve ürünle-rine olan talebi artt›rmak için ço¤unlukla reklamlar› kullan›r ve ürünlerinin özellik-le iyi yönlerini vurgulamaya çal›fl›rlar.

BeklentilerTüketicilerin sat›n almaya niyetli olduklar› mal veya hizmetin fiyat›n›n gelecektene olaca¤› ile ilgili beklentiler, söz konusu mal veya hizmetlere olan bugünkü ta-leplerini etkileyebilir. Örne¤in, Antalya’da bahar mevsiminde gerçekleflen gereklive yeterli ya¤murlar sonucu verimli mahsul al›naca¤› ve muz fiyatlar›n›n önümüz-deki günlerde, örne¤in yar›n, düflece¤i beklentisi içinde iseniz; mevcut fiyatlardamuz sat›n almak konusunda daha isteksiz davran›rs›n›z.

Gelecekteki alt›n fiyat›n›n artaca¤›na iliflkin oluflan beklentiniz sonucunda bugünkü alt›ntalebinizi nas›l yorumlars›n›z?


Di¤er flartlar sabitken, gelirart›fl› durumunda talebi deartan mallara normal maldenir.

Gelir art›fl› durumundatalebi azalan mallara düflükmal denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

E¤er bir ürünün fiyat›ndakibir düflüfl di¤er ürününtalebinde azal›fla nedenoluyorsa bu iki ürününikame ürünler olduklar›söylenir.

Bir ürünün fiyat›ndaki düflüfldi¤er mal›n talebinde art›flaneden oluyorsa bu ikiürünün tamamlay›c› ürünlerolduklar› söylenir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Al›c› Say›s›Bireysel talep e¤risini etkileyen yukar›daki faktörler d›fl›nda piyasa talebi, al›c› sa-y›s›ndan da etkilenir. Örne¤in, A, B ve C’ye tüketici D’nin de kat›lmas› durumun-da piyasada talep edilen muz miktar› her fiyat seviyesinde artacak ve piyasa talebide buna ba¤l› olarak yükselecektir.

fiimdiye kadar yapt›¤›m›z aç›klamalarda, mal›n kendi fiyat› d›fl›nda talebini et-kileyen etkenlerdeki de¤iflme sonucu talep e¤risinde sa¤a veya sola do¤ru kayma-lar› irdelemeye çal›flt›k. Oysa bir mal›n kendi fiyat› de¤iflti¤inde de ayn› talep e¤ri-si üzerinde afla¤› veya yukar› do¤ru hareket söz konusu olur. Bu hareketlere talepedilen miktardaki de¤iflme denir ve bunlar› talepteki kaymalarlara kar›flt›rmamakgerekir. Örne¤in, muz fiyat› artt›¤›nda talep edilen muz miktar› azal›r ve fiekil2.4’teki D talep e¤risi üzerinde M noktas›ndan Z noktas›na hareket sözkonusuolur. Buna karfl›l›k muz fiyat› azald›¤›nda ise Z’den M’ye hareket söz konusu olurve buna da talep edilen miktardaki art›fl denir.

Herhangi bir sebeple mal›n fiyat›nda gerçekleflecek bir art›fl veya azal›fl talep e¤risi boyun-ca hareketlenmeye neden olacakt›r.

Arz ve Arzedilen MiktarBir mal›n arz› denildi¤inde, belirli bir dönemde, üreticilerin çeflitli fiyatlarda üret-tikleri ve satmak amac›yla piyasaya sunduklar› mal miktarlar› anlafl›l›r. O nedenlebir buzdolab› üreticisinin üretti¤i 1000 adet buzdolab›ndan sadece 750 tanesini sat-mak amac›yla piyasaya sunuyorsa; arz miktar› üretilen miktar de¤il 750 olur. E¤ersadece belirli fiyattan üretilmek ve sat›lmak istenen miktar söz konusu ise ona daarzedilen miktar denir.

Bir mal›n arzedilen miktar› ile fiyat› aras›ndaki iliflki arz yasas› ile ifade edilir.Arz yasas›na göre, bir mal›n fiyat› artt›kça arz edilen miktar› da artar; azald›kça aza-l›r. Dolay›s›yla bir mal›n arzedilen miktar› ile fiyat› aras›nda pozitif iliflki vard›r.

Arz yasas› birçok mal›n üretimi için geçerli olmakla beraber üretim için gereklizaman yoksa arz yasas› ifllemeyebilir. Örne¤in; ünlü bir komedyenin stand-up gös-


P

D

M

Z1,50

1,00

0 2 6

Q

(Fiyat)

(Miktar)

fiekil 2.4

Talep Edilen MiktardaArt›fl-Azal›fl.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Talepteki de¤iflme ile talepedilen miktardakide¤iflmeler farkl› fleylerdir.Bir mal›n fiyat›ndakide¤iflmeler talep edilenmiktarda de¤iflikli¤e, fiyatd›fl›ndaki faktörlerdekide¤iflmeler ise taleptede¤iflmeye sebep olur.

terisi için flehre geldi¤i varsay›m› alt›nda tüm biletler sat›lm›flken, gösterinin oldu-¤u akflam yüksek fiyattan tüketiciler bilet almaya kalksalar bile salondaki koltuksay›s›n› art›rmak için yeterli zaman olmayaca¤› için arz kanunu geçerli olmaz. Birmaldan daha fazla üretmek için yeterli zaman olsa bile, arz kanunu geçerli olma-yabilir. Örne¤in, tüketiciler ne kadar yüksek fiyat ödemek isteseler bile yeni bir Pi-casso tablosu yaratmak mümkün de¤ildir.

Üreticilerin fiyatlar yükseldi¤inde daha fazla, düfltü¤ünde daha az mal üretipsatmay› tercih etmelerinin birçok nedeni vard›r. Her fleyden önce yüksek fiyatlardaha fazla üretmek ve daha fazla kazanç sa¤lamak için teflvik oluflturur. Ayr›ca, birmaldan daha fazla üretebilmek için maliyeti daha yüksek üretim yöntemleri kulla-n›lmak zorunda kal›nabilir.

Arz fiedülü ve Arz E¤risiTablo 2.3, üretici A’n›n çeflitli fiyatlardan piyasaya getirmek istedi¤i muz miktarla-r›n› göstermektedir. Üretici A fiyat 25 kuruflun alt›na düfltü¤ü zaman piyasaya hiçmuz arzetmemektedir. Fiyat artt›kça piyasaya getirdi¤i muz miktar› da giderek art-maktad›r. Üreticinin üretmek isteyece¤i mal veya hizmet miktar›n› etkileyecek di-¤er de¤iflkenlerin sabit tutuldu¤u varsay›m› alt›nda mal veya hizmetin fiyat› ile üre-tilecek miktar› aras›ndaki iliflkiyi gösteren tabloya arz fledülü denir.

Arz Edilen Muz Fiyat› (P) Arz Edilen Muz Miktar› (Q)

0,00 0

0,25 2

0,50 4

0,75 6

1,00 8

1,25 10

1,50 12

1,75 14


Di¤er de¤iflkenler sabitken,bir mal›n fiyat›ndaki art›flarz edilen miktar›nda art›flave fiyattaki azal›fl ise arzedilen miktarda azal›flasebep olur. Fiyat ile arzedilen miktar aras›ndaki budo¤rusal (pozitif) iliflkiye arzkanunu denir.

Di¤er faktörlerin sabitoldu¤u varsay›m› alt›nda,mal veya hizmetin fiyat› ileüretilecek miktar› aras›ndakiiliflkiyi gösteren tabloya arzfledülü denir.

Tablo 2.3Arz fiedülü

fiekil 2.5

1,75

1,50

1,25

1,00

0,75

0,50

0,25

0,000 2 4 6 8 10 12 14

P

S

Q

(Fiyat)

(Miktar)

Bireysel Arz E¤risi

fiekil 2.5, tablodaki verileri kullanarak arz kanununu ortaya koymaya çal›flm›fl-t›r. Farkl› fiyat-miktar iliflkisi kullan›larak elde edilen e¤ri de bireysel arz e¤risidir.

fiekil 2.5’de görülen Üretici A’ya ait bireysel arz e¤risidir. Piyasa arz fledülü, birmal›n tüm üreticilerinin farkl› fiyatlardan arz ettikleri miktarlar toplam›n›n tablolafl-t›r›lmas›d›r. Tablo 2.4 iki muz üreticisine ait arz fledüllerini göstermektedir. Her-hangi bir fiyat düzeyinde Üretici A’n›n arz fledülü bize Üretici A’n›n ne kadar üret-mek istedi¤ini ve Üretici B’nin arz fledülü de Üretici B’nin ne kadar üretmek iste-di¤ini vermektedir. Piyasa arz e¤risi ise bireysel arz e¤rilerinin yatay toplam›ndanelde edilir.

Arz Edilen Miktardaki De¤iflme ve Arzdaki De¤iflmeBir maldan üreticilerin belli bir dönemde ne kadar üreteceklerini etkileyen faktör-ler; mal›n fiyat›, girdi fiyatlar›ndaki de¤iflmeler, teknolojideki de¤iflmeler, üreticile-rin beklentileri, vergi ve sübvansiyonlar ve üretici say›s›’d›r.

Bir mal›n fiyat›ndaki de¤iflmeler, ceteris paribus varsay›m› alt›nda, o maldan arzedilecek mal miktar›n› ayn› yönde de¤ifltirir. Mal›n fiyat›ndaki art›fllar arz edilenmiktar› art›r›r, fiyattaki azal›fllar ise arz edilen miktarda azalmaya sebep olur. Fiyat-la arz edilecek mal miktar› aras›daki bu pozitif iliflkiye arz kanunu denir. fiekil 2.7,bir mal›n fiyat›ndaki de¤iflme durumunda arz edilen miktardaki de¤iflmelerin yö-nünü göstermektedir.

P Q (Üretici A) Q (Üretici B) Piyasa Arz›

0,00 0 0 0

0,25 2 0 2

0,50 4 2 6

0,75 6 4 10

1,00 8 6 14

1,25 10 8 18

1,50 12 10 22

1,75 14 12 26


Bir mal›n fiyat› ile arz edilenmiktar› aras›ndaki pozitifiliflkiyi ortaya koyan grafikarz e¤risini verir.

Piyasa arz e¤risi di¤erde¤iflkenlerin sabit oldu¤uvarsay›m› alt›nda, bir mal›nfiyat›ndaki de¤iflmenin arzedilen mal miktar›ndaki ayn›yönlü de¤iflikli¤i ifade eder.

Tablo 2.4Piyasa Arz fiedülü

1,751,501,251,000,750,500,250,00

0 2 4 6 8 10 12 140 2 4 6 8 10 12 0 2 6 10 14 18 22 26

S

P P

SB

SA1,751,501,251,000,750,500,250,00

1,751,501,251,000,750,500,250,00

Piyasa Arz›Üretici BÜretici A

+ =

fiekil 2.6

Piyasa Arz E¤risinin Elde Edilifli

fiekil 2.7, muz fiyat›nda meydana gelecek bir at›fl›n arz edilecek miktarda S e¤-risi üzerinde B noktas›ndan E noktas›na getirecek flekilde art›fla neden olaca¤›n›gösterir.

Fiyat d›fl›ndaki faktörlerdeki de¤iflmeler ise arz›n de¤iflmesine yani arz e¤risinintümüyle sa¤a veya sola kaymas›na sebep olur. Girdi fiyatlar›ndaki de¤iflmeler (aza-l›fl veya art›fl) ve teknolojik ilerleme veya gerilemeler üretim maliyetlerinde art›flveya azal›fla sebep olaca¤›ndan dolay› veri fiyatlardan arz edilen miktarlar›n art›flveya azal›fl›na sebep olur. Ayn› flekilde üreticilerin gelecek hakk›ndaki iyimser ve-ya karamsar beklentileri, piyasadaki üretici say›s›n›n art›fl veya azal›fl göstermesi gi-bi geliflmelerde veri fiyatlardan arz edilen miktar›n de¤iflmesine sebep olur. Arz›nart›fl veya azal›fl› ise arz e¤risinin sa¤a ve sola kaymas› demektir.

Girdi fiyatlar›ndaki azal›fllar ile teknolojik ilerlemeler (üretim maliyetlerindeazal›fla sebep olaca¤›ndan) ve üreticilerin gelecek hakk›ndaki iyimser beklentilerive piyasadaki üretici say›s›n›n art›fl› arzda art›fla sebep olup ve arz e¤risinin tümüy-le sa¤a kaymas›na sebep olurlar. Tersi geliflmeler ise arz›n azalmas›na ve arz e¤ri-sinin sol yukar›ya kaymas›na sebep olur.

fiekil 2.8’de arz e¤risinin S0 pozisyonundan S1 haline gelmesi arz›n art›fl› ve arze¤risinin sa¤a kaymas›n›, S2 pozisyonuna gelifli ise arzdaki azalma ve arz e¤risininsola kaymas›n› ifade etmektedir.


fiekil 2.7

P

S

E

B

0 2

1,00

1,50

6Q

(Fiyat)

(Miktar)

Arz EdilenMiktardaki Art›fl-Azal›fl

Fiyattaki de¤iflmeler arzedilen miktarda de¤iflmeyesebep olur ve arz e¤risiüzerinde harekete sebepolur.

Fiyat d›fl›ndaki faktörlerdekide¤iflmeler arzda de¤iflmeyesebep olur ve arz e¤risinisa¤a veya sola kayd›r›r.

Arz edilen miktardakide¤iflme ile arzdaki de¤iflmeayn› fleyler de¤ildir. Fiyattakide¤iflmeler arz edilenmiktar› de¤ifltirir ve arze¤risi üzerinde hareketesebep olur. Fiyat d›fl›ndakifaktörlerdeki de¤iflmeler isearzda de¤iflmeye sebep olurve arz e¤risinin tamamiylesa¤a veya sola kaymas›nasebep olur.

fiimdi fiyat d›fl›ndaki di¤er faktörlerin neler oldu¤unu ve arzda meydana getir-dikleri de¤iflme ve neticesinde arz e¤risini hangi yöne kayd›rd›klar›n› inceleyelim.

Arz e¤risinde sa¤a do¤ru kayma arzda art›fl›n, sola do¤ru kayma arzda azal›fl›n gösterge-sidir.

Girdi Fiyatlar›ndaki De¤iflmelerMuz üretebilmek için üreticiler iflgücü, toprak, tohum gibi çeflitli girdiler kullan›r-lar. Bu girdilerden herhangi birisinin fiyat›n›n artmas› muz üretim maliyetlerininartmas›na ve muz üretiminin daha az kârl› olmas›na sebep olacak ve çiftçiler dahaaz muz üreteceklerdir. E¤er girdi fiyatlar› ciddi flekilde artarsa çiftçilerin muz üre-timinden tamamen çekildikleri bile görülebilir. Bu yüzden mal›n arz› girdi fiyatlar›ile ters yönlü iliflki içindedir.

Teknolojik GeliflmelerArz e¤risinde kaymaya neden olacak faktörlerden bir tanesi de teknolojik geliflme-lerdir. Çünkü teknolojik geliflme sonucu, üreticiler ya belirli bir miktar mal› dahadüflük maliyetle ya da ayn› miktar kaynaklarla daha fazla mal üretme kapasitesikazan›rlar. Her iki durumda da maliyet azalmas› neticesinde üreticinin kâr marj›artar ve dolay›s›yla arz da artar. Makineleflmenin daha yayg›nlaflmas› sonucu dahaaz iflgücüne ihtiyaç olabilir. Teknolojideki geliflme maliyetlerde azalmaya nedenolaca¤› için üreticinin arz›n› artt›racak bir etki yaratacakt›r. Otomobil üreticileri en-düstriyel teknolojinin robotlar› bulmas›ndan sonra farkl› araba modellerinde kul-lan›lmak üzere programlanabilen bu robotlar sayesinde üretim maliyetlerini ciddiflekilde afla¤› çekmifltir. Yakalanan bu avantaj arz e¤risinin sa¤a do¤ru kaymas›nayol açm›flt›r.


P

0 Q

S2

S0

S1

fiekil 2.8

Arz E¤risindekiDe¤iflmeler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



BeklentilerÇiftçinin bugün arz edece¤i muz miktar› çiftçinin gelecek ile ilgili beklentilerineba¤l›d›r. Örne¤in; çiftçiler e¤er gelecekte muz fiyat›n›n artaca¤› beklentisinde iseüretiminin bir k›sm›n› so¤uk hava depolar›na koyup bugün düflük fiyattan daha azsatmay› tercih edebilirler.

Üretici (Sat›c›) Say›s›ndaki De¤iflmelerE¤er daha çok çiftçi muz üretme karar› al›rsa veri fiyatlardan arz edilen muz mik-tar› artacakt›r. Örne¤in; bir çiftçi y›lda kilosu T1.00’den 50 ton muz üretiyorsa 30çiftçi 1500 ton, 50 çiftçi 2500 ton üretiyor demektir. Bu durum, piyasada daha çokçiftçi oldu¤unda arz edilecek muz miktar›n›n her bir fiyat düzeyinde daha fazlaolaca¤›n› ve muz arz e¤risinin de sa¤a do¤ru kayaca¤›n› gösterir.

Vergi ve SübvansiyonlarVergi ve sübvansiyonlar›nda arz e¤risini etkileyece¤i kesindir. Devletin toplad›¤›vergiler üretim maliyetlerini artt›rmakta ve daha az üretim yap›lmas›na neden ol-maktad›r. Bu durum arz e¤risini sola do¤ru kayd›rmaktad›r. Sübvansiyonlar isedevlet taraf›ndan üreticilere yap›lan para transferleri fleklinde düflünülebilece¤in-den üretim maliyetlerini azaltmakta, üretim miktarlar›n› artt›r›p arz e¤risini pozitifyönde etkilemektedir.

Arz e¤risi üzerinde hareketlenmeye yatay ve düfley eksenlerden herhangi birinde yer alande¤iflkenler sebep olurken, arz e¤risindeki kaymaya girdi fiyatlar›ndaki, üreticinin kullan-d›¤› teknolojideki, gelece¤e iliflkin beklentilerindeki ve piyasadaki üretici say›s›ndaki de-¤ifliklikler sebep olur.

P‹YASA DENGES‹Herhangi bir mal veya hizmetin piyasa dengesi, o mal veya hizmetin piyasa arz vetalep e¤rilerinin keflisti¤i noktada oluflur. Bu nokta fiekil 2.9’da E0 noktas›d›r. E0noktas› denge noktas› olarak adland›r›l›r. E0 noktas›nda, talep edilen mal miktar›-n› arz edilen mal miktar›na eflitleyen fiyata, yani T1’ye piyasa denge fiyat› vedenge fiyat›nda arz ve talep edilen mal miktar›na da piyasa denge miktar› denir(8 adet). Denge noktas›nda bahsi geçen mal›n arz edilen miktar› ile talep edilenmiktar› birbirlerine eflit oldu¤undan piyasaya getirilen bütün mallar sat›lm›fl ve tü-keticiler ise sat›n almaya raz› olduklar› mal miktar›n› sat›nalm›fllard›r. Yani piyasatemizlenmifltir. Bu anlamda piyasa denge fiyat› ayn› zamanda piyasay› temizle-yen fiyat olarakta bilinir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Denge fiyat› d›fl›ndaki fiyat düzeylerinde ise piyasada dengesizlik oluflur. O ne-denle bu fiyatlara dengesizlik fiyatlar› da denir. Denge fiyat›n›n üzerindeki fiyatlar-da (1 liran›n üstü), arzedilen miktar, talep edilen miktardan fazla oldu¤u için, birarz fazlas›ndan; alt›ndaki fiyat düzeylerinde ise talep edilen miktarlar, arzedilenmiktarlardan büyük oldu¤u için de talep fazlas› ya da mal darl›¤›ndan sözedilir.Örne¤in, muzun kilo bafl›na fiyat› 50 krfl iken, arz edilen muz miktar› 4 adet ve ta-lep edilen miktar 10 adet oldu¤u için 6 adetlik bir muz talep fazlas› oluflur. Talepfazlas› nedeniyle fiyatlar üzerinde artma yönünde bask› oluflurken; arz fazlas› du-rumunda fiyatlar üzerinde düflme yönünde bask› oluflur. Dikkat edilece¤i gibi, pi-yasa dengesinde ne arz ne de talep fazlas› oluflur.

Piyasa Dengesindeki De¤iflmelerPiyasa dengesi, piyasa talep ve arz›ndaki de¤iflmeler veya her ikisindeki de¤iflme-ler sonucu de¤iflir. Burada önemli olan, bu de¤iflmeler sonucunda denge fiyat vemiktar›n›n bu de¤iflmeden nas›l etkilendi¤inin belirlenmesidir. fiimdi önce taleptekide¤iflmelerin (talep e¤risindeki kaymalar›n) piyasa dengesine etkisini inceleyelim.

Talepteki De¤iflmelerin (Kaymalar›n) Piyasa Dengesine EtkisiYukar›da da belirtti¤imiz gibi, piyasa talep e¤risi fiyat d›fl›ndaki etkenlerden bir ve-ya birkaç›n›n de¤iflmesi sonucu artar veya azal›r. Piyasa arz› sabitken, örne¤in nor-mal bir mal için tüketicinin gelirinin artmas› nedeniyle talepteki bir art›fl, yani ta-lep e¤risinin sa¤a do¤ru kaymas›, hem denge fiyat›n›n hem de denge miktar›n›nartmas›na neden olur. Bu durum fiekil 2.10’da görülmektedir.

fiekil 2.10(a)’da gelirdeki bir art›fl nedeniyle normal bir mal›n talep e¤risi D0’danD1’e artmakta ve yeni piyasa dengesi, veri arz e¤risi S ile yeni talep e¤risi D1’in ke-siflti¤i E1 noktas›nda oluflmaktad›r. Yeni denge noktas›nda bu mal veya hizmetT1.30 denge fiyat›ndan al›n›p sat›l›rken; 70 birimlik denge miktar› olmaktad›r.


P

S

Q

Arz fazlas›

Talep fazlas›

Eo

1,25

1,00

0,50

0 4 6 10

D

fiekil 2.9

Piyasa Dengesi

Talep fazlas› talep edilenmiktar›n arz edilen miktar›aflmas› durumunda ortayaç›kar. Arz fazlas› ise arzedilen miktar›n talep edilenmiktar› aflmas› durumundaortaya ç›kar. Arz fazlas› sözkonusu oldu¤undaüreticilerin satmay› arzuettikleri her miktar›satmalar› söz konusuolamaz.

Öte yandan yine piyasa arz› sabitken, örne¤in, bu mal›n tamamlay›c›s› olan birmal fiyat›n›n artmas› nedeniyle bu mal›n talebi azal›p sola do¤ru kayacakt›r; yenipiyasa dengesi fiekil 2.10(b)’deki gibi yeni talep e¤risi D1 ile arz e¤risi S’nin kesifl-ti¤i E1 noktas›nda oluflur. Yeni denge noktas›nda hem denge fiyat› (90 krfl) hem dedenge miktar› (42 adet) azal›r.

Arz sabitken, talepteki de¤iflme, denge miktar ve fiyat›n› ayn› yönde de¤ifltirir.

Arzdaki De¤iflmelerin (Kaymalar›n) Piyasa Dengesine EtkisiPiyasa talebi sabitken, arz›n artmas› durumunda, denge fiyat› azal›rken denge mik-tar› artar. Örne¤in, fiekil 2.11(a)’da görüldü¤ü gibi piyasa arz e¤risi S0 ve talep e¤i-risi D iken piyasa dengesi E0’da oluflmakta ve T1.00 denge fiyat› iken 50 de den-ge miktar› olmaktad›r. Girdi fiyatlar›ndaki azalma nedeniyle, örne¤in iflçi ücretleri-nin azalmas›yla, üretim maliyetleri azalacak ve bu da arz e¤risinin sa¤a kaymas›nasebep olacakt›r. Bu durumda, yeni piyasa dengesi veri talep e¤risi D ile yeni artanarz e¤risi S1’in kesiflti¤i E1 denge noktas›nda oluflacakt›r. Yeni denge noktas›ndadenge fiyat› 75 krfl iken denge miktar› 70 olacakt›r.

Bununla birlikte, yine mal›n talebi sabitken, arz›n›n azalmas› durumunda isedenge fiyat› artarken, denge miktar› azal›r. Örne¤in, fiekil 2.11(b)’de görüldü¤ü gi-bi, piyasa talebi sabitken (D), arz›n azalmas› (S0’den S1’e sola do¤ru kay›fl) nede-niyle, yeni piyasa dengesi E1 noktas›nda oluflacakt›r. Yeni piyasa dengesinde den-ge fiyat› T1,30 iken, denge miktar› 30 krfl fleklinde gerçekleflecektir.


fiekil 2.10

P P

S

S

Q Q

E1

E0

D0

D1

E0

E1

D0D1

(a) (b)

1,00

0,90

00

1,30

50 70 5042

1,00

Talepteki Kayman›nArz-Talep DengesineEtkisi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Talep sabitken arzdaki de¤iflme, denge fiyat›nda tersi bir de¤iflme yarat›rken; miktar› ay-n› yönde de¤ifltirir.

Talep sabitken, örne¤in sübvansiyonlardaki bir art›fl›n denge noktas›n› nas›l etkileyece¤i-ni tart›fl›n.

Arz ve Talepteki Birlikte Kayman›n Piyasa Dengesine EtkisiYukar›daki aç›klamalar›m›zla piyasan›n bir taraf›n› sabit kabul edip, di¤er taraf›n-daki de¤iflmenin denge fiyat ve miktar› üzerindeki etkilerini analiz etmeye çal›flt›k.Oysa takdir edilece¤i gibi, piyasan›n her iki taraf› da ayn› anda eflanl› olarak de¤i-flebilir. Bu de¤iflmeler; hem arz hem de talebin artmas›; hem arz hem de talebinazalmas›; arz artarken, talebin azalmas› veya talep artarken arz›n azalmas› biçimin-de gerçekleflebilir.

Bu de¤iflmelerden hangisi gerçekleflirse geçekleflsin, denge fiyat ve miktar›naolan etkisi, yukar›da dikkatlerle belirtti¤imiz sonuçlar› bir arada düflünerek belirlene-bilir. Yukar›daki aç›klamalardan da an›msayaca¤›n›z gibi, talep sabitken arz›n artma-s›, denge fiyat›n› düflürürken, denge miktar›n› artt›rmakta; azalmas› ise fiyat› artt›r›r-ken miktar› azaltmaktayd›. Benzer biçimde arz sabitken talep de¤iflmesi hem mikta-r› hem de fiyat› ayn› yönde de¤ifltirmekteydi. Dolay›s›yla her ikisinin birlikte artma-s› veya azalmas› durumunda her ikisinin miktarda yarataca¤› etki ayn› yönlü, yani ar-t›fl yönünde olacakt›r. Fiyat üzerindeki etkisi ise belirsiz olacakt›r. Bu durumda fiya-ta ne olaca¤› arz ve talepteki nispi art›fla göre belirlenecektir. E¤er arz, talepten da-ha fazla de¤iflirse, fiyata ne olaca¤›n› arz de¤iflmesi; ama aksine talep arzdan nispe-ten daha fazla de¤iflirse talepteki de¤iflme belirleyecektir. Örne¤in, e¤er arzdaki ar-t›fl, talepteki art›fltan fazla olursa, denge fiyat› düflerken, denge miktar› artacakt›r.

Bir mal›n talebindeki art›fl arz›ndaki azal›fl o mal›n denge fiyat›n› nas›l etkiler?

Bir mal›n talebinde azal›fl arz›ndaki art›fl o mal›n denge fiyat ve miktar›na ne olur?

Bir mal›n hem talebi hem arz› azal›rsa, o mal›n denge fiyat ve miktar›na ne olur?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

D D

P P

Q Q50 70 5030

1,30

1,001,00

0,75

E0

E1

E0

E1

S0 S0

S1

S1

0

(a) (b)

fiekil 2.11

ArzdakiKayman›n ArzTalep DengesineEtkisi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9


Talebi tan›mlayabilecek ve talepteki kaymalar›

aç›klayabilecek

Arz ve talep iktisatç›lar›n en s›k kulland›klar› vebirçok ekonomik olay› ve olaylar›n etkisini aç›k-lamak için baflvurduklar› araçlardan biridir. Ta-lep k›sm› tüketicileri ilgilendirir. Talep e¤risi ne-gatif e¤ime sahiptir. Bunun da gelir ve ikame et-kisi olmak üzere iki sebebi vard›r. Talepten bah-sedebilmek için insanlar›n hem sat›nalma gücü-ne sahip olmas› hemde o mal veya hizmete sa-hip olmak için isteklerinin olmas› gerekir. Talepfledülü, talep yasas›n›n ifade etti¤i talep edilenmiktarla fiyat aras›ndaki ters yönlü iliflkinin say›-larla tablo halinde gösterim fleklidir. Talep fledü-lü sayesinde bireysel talep e¤rilerine, bireysel ta-lep e¤rilerinin yan yan toplanmas› ile de piyasatalep e¤risine ulafl›l›r. Bir mala olan talebi, tüke-ticilerin zevkleri ve tercihleri, gelirleri, mallar›nikame ve tamamlay›c›l›k özellikleri, tüketicileringelece¤e yönelik beklentileri ve tüketicilerin sa-y›s› etkiler. Bu tür de¤ifliklikler talep e¤risini sa-¤a veya sola kaymaya zorlarken, ürünün fiyat›ile ilgili de¤ifliklikler talep e¤risi boyunca hare-ketlenmeye yol açar.

Arz› tan›mlayabilecek ve arzdaki kaymalar›

aç›klayabilecek

Arz yasas›na göre, bir mal›n fiyat› artt›¤› zamanarz edilen miktar da artar ve mal›n fiyat› düfltü-¤ünde arz edilen miktar› da düfler. Arz e¤risi po-zitif e¤ime sahiptir. Pozitif e¤imin sebebi de aza-lan verimler kanunudur. Arz fledülü, üreticininbelli bir sürede belli fiyattan arz etmeyi planlad›-¤› bir mal›n miktarlar›n› gösterir. Arz e¤risi arzfledülünün grafiksel ifadesidir. Bireysel arz e¤ri-lerinin yan yan toplanmas› durumunda piyasaarz e¤risine ulafl›l›r. Arz e¤rileri, girdi fiyatlar›,teknolojideki de¤iflim, üretici say›s›, vergi ve süb-vansiyonlar ile gelece¤e yönelik üretici beklenti-lerinden etkilenir. Bu tür etkiler arz e¤risinde sa-¤a veya sola kaymaya neden olurken, ürünün fi-yat› ile ilgili de¤ifliklikler arz e¤risi boyunca ha-reketlenmeye neden olur.

Piyasa dengesinin oluflumunu aç›klayabilecek

Piyasa dengesi, arz ve talep e¤rilerinin kesiflti¤inoktada oluflur. Dengede arz edilen miktar talepedilen miktara eflittir. Arz edilen miktar› talepedilen miktara eflitleyen fiyata denge fiyat›, den-ge fiyat›nda arz edilen ve talep edilen miktara dadenge miktar› denir. Denge fiyat› d›fl›nda piyasa-da dengesizlik oluflur ve bu dengesizlik fiyatla-r›nda ya arz ya da talep fazlas› meydana gelir.Arz fazlas› denge fiyat›n›n üstündeki fiyatlardaortaya ç›karken; talep fazlas› denge fiyat›n›n al-t›ndaki fiyatlar da oluflur.

Piyasa dengesindeki de¤iflmelerin etkilerini aç›k-

layabilecek

Piyasa dengesi, ya arz ya talep ya da her ikisin-deki de¤iflmeler nedeniyle de¤iflir. Arz sabitkentalebin de¤iflmesi, denge fiyat ve miktar›nda ay-n› yönde de¤iflim yarat›rken; talep sabitken arz›nde¤iflmesi denge fiyat›n› ters yönde denge mik-tar›n› ise ayn› yönde de¤ifltirir. Arz ve talebin bir-likte de¤iflmesi durmunda ise denge fiyat ve mik-tar›na ne olaca¤›, arz ve talepteki nispi de¤iflme-ye ba¤l›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Talep fledülünden yararlanarak afla¤›dakilerden han-gisine ulafl›l›r?

a. Talebin e¤imib. Talebin büyüklü¤üc. Talebi etkileyen faktörlerd. Talep e¤risie. Talebin tan›m›

2. Al›c› say›s›ndaki azalma afla¤›dakilerden hangisinietkiler?

a. Piyasa arz›n›b. Tüketicilerin gelirinic. Piyasa talebini d. Talep fledülünüe. Arz fledülünü

3. Tüketicilerin bir mal veya hizmeti sat›n almaya yö-nelik kararlar› afla¤›dakilerden hangisinden etkilenir?

a. Faiz oranlar›ndanb. Tüketicinin gelece¤e iliflkin beklentilerindenc. Üretimde kullan›lan teknolojiden d. Ürünün denge fiyat ve miktar›ndane. Gelir artt›¤›nda

4. Talep fazlas›n›n ortadan kald›r›lmas› için afla¤›daki-lerden hangisinin yap›lmas› do¤ru olur?

a. Fiyat›n yükseltilmesi b. Fiyat›n düflürülmesic. Tüketim miktar›n artt›r›lmas›d. Talebin artt›r›lmas›e. Yukar›dakilerin hepsi

5. Piyasa E0 noktas›nda dengede iken hehangi bir se-beple talepte art›fl›n olmas› durumunda o mala ait yenidenge fiyat ve miktar› ne olur?

a. Hem fiyat hem talep düfler.b. Hem fiyat hem miktar artar.c. Ne fiyatta ne de miktarda de¤ifliklik olur.d. Fiyat artarken miktar azal›r.e. Fiyat azal›rken miktar artar.

6. ‹ki ürünün birbiri yerine kullan›l›yor olmas›, bu ikiürün hakk›nda bize ne gibi bir bilgi sa¤lar?

a. Arz fazlas›na neden oldu¤unub. Üretici say›s›n›n tüketici say›s›ndan fazla oldu-

¤unu c. ‹kame mal olduklar›n›d. Rakip mal olduklar›n› e. Talep fazlas›na neden oldu¤unu

7. Piyasa dengesi arz ve talebin kesiflme noktas› ile be-lirlenir. Denge miktar›nda ve denge fiyat›nda art›fla yolaçacak bir etki afla¤›dakilerden hangisi sonucunda eldeedilir?

a. Arzda azal›fllab. Arzda art›fllac. Talepte azal›fllad. Talepte art›fllae. Hiçbiri

8. Arz e¤risinde tüketicilerin zevk ve tercihlerdeki de-¤iflimden kaynaklanan sola do¤ru bir kayma afla¤›daki-lerden hangisine yol açar?

a. Talep e¤risinde kaymaya yol açmazb. Talep e¤risinide sa¤a kayd›r›rc. Talep e¤risi boyunca hareketlenme görülür.d. Arz e¤risi boyunca hareketlenme görülür.e. Arz e¤risi zevk ve tercihlerdeki de¤iflimden

etkilenmez.

9. Bir mal›n hem arz hem de talebini azaltacak bir etkiiçin afla¤›dakilerden hangisi kesinlikle söylenebilir?

a. Mal›n miktar›nda azalma olur.b. Mal›n fiyat›nda azalma olur.c. Hem fiyat hem mal miktar›nda azalma olur.d. Miktar artar.e. Fiyat artar.

10. Di¤er flartlar sabitken bir mal›n fiyat›ndaki art›fl neile sonuçlan›r?

a. Arz›ndaki art›fllab. Arz›ndaki azal›fllac. Arzda de¤iflme yaratmazd. Arz edilen miktarda azal›flla e. Arz edilen miktarda art›flla



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talep fiedülü ve Bireysel Ta-lep E¤risi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talepteki Kaymalar” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talepteki Kaymalar” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Piyasa Dengesi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talepteki Kaymalar›n Piya-sa Dengesine Etkisi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Malla ‹liflkili Mallar›n Fiya-t›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talepteki Kayman›n PiyasaDengesine Etkisi’ konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arzdaki Kaymalar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arz ve Talepteki BirlikteKayman›n Piyasa Dengesine Etkisi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arz ve Arz Edilen Miktar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Bir ürün sat›n almak için sadece iste¤imizin olmas› na-s›l yetmiyorsa o ürüne olan talebimizden bahsedebil-mek için de sadece sat›nal›m gücümüzün olmas› yeter-li de¤ildir. Talepten söz edebilmek için bireyin her iki-sine de sahip olmas› gerekmektedir. Bu yüzden I-pho-ne 4S sat›n almak için güçlü bir iste¤imizin olmas› sat›nalacak param›z olmad›¤› sürece bu mala iliflkin talebi-mizin oldu¤u anlam›na gelmez.

S›ra Sizde 2

Bireyler gelirleri artt›¤›nda baz› mallara olan talepleriniartt›rken baz› mallara olan taleplerini de düflürürler. Pa-tates genelde düflük gelir grubuna sahip bireylerin tü-ketti¤i besin kaynaklar›ndan biridir. Bu nedenle gelirinartan bir birey patates tüketimini azalt›p daha çok örne-¤in et, tavuk tüketecektir. Bu nedenle patates düflükmala örnektir.

S›ra Sizde 3

fiehirleraras› ulafl›mda kulland›¤›m›z otobüsün fiyat› art-t›¤›nda tren fiyatlar›nda herhangi bir de¤ifliklik olma-mas› flart›yla gidece¤imiz yere rahatl›kla trenle ulaflabi-liriz. Bu durum otobüs ve treni birbirlerine rakip veyaikame mal› yapar.

S›ra Sizde 4

Mp3 çalar ve kulakl›k birlikte kullan›lan ve ancak bir-likte kullan›ld›¤› zaman anlam ifade eden ürünlerdir.Sadece kulakl›k veya sadece Mp3 çalar›n tek bafllar›nakullan›m› mümkün de¤ildir. Bu yüzden her iki ürününtamamlay›c› ürünler olduklar› söylenebilir.

S›ra Sizde 5

Gelecekteki alt›n fiyat›n›n artaca¤›na iliflkin bir beklen-ti bireylerin bugüne iliflkin taleplerini etkileyecektir. Al-t›n fiyatlar›n›n gelecekte artaca¤›n› düflünüyorsan›z bu-gün ucuz fiyattan alt›n al›m›n› yar›n yüksek fiyatlardansat›p kar edece¤iniz düflüncesi ile artt›r›rs›n›z.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 6

Talepte herhangi bir de¤ifliklik yokken devletin süb-vansiyonlarda yapaca¤› art›fl üreticinin arz e¤risine yan-s›yacakt›r. Sübvansiyonlardaki art›fl, arz e¤risini sa¤ado¤ru kayd›racak, bir baflka deyiflle devletin muz üreti-cilerine para transferi örne¤in, üreticilerin daha kaliteligübre kullanmas›na neden olacakt›r. Bu durum, dengenoktas›n›n kaymas›na yol açarak hem piyasa fiyat›n›hemde arz edilen miktar› de¤ifltirecektir.

S›ra Sizde 7

Bir mal›n talebindeki art›fl talep e¤risini sa¤a kayd›r›r-ken arz›ndaki azal›fl arz e¤risini sola kayd›racakt›r. Omal›n yeni denge fiyat› ve miktar› de¤iflirken ve yenidenge fiyat› artarken denge miktar› azalacakt›r.

S›ra Sizde 8

Talep azald›¤› için talep e¤risi sola do¤ru kayar; arz›artt›¤› için arz e¤risi sa¤a do¤ru kayar. Yeni denge nok-tas›nda, mal›n denge fiyat› azal›r. Denge miktar›na neolaca¤›, arz ve talepteki nispi de¤iflime ba¤l›d›r. E¤ertalepteki azalma, arzdaki art›fltan büyükse, denge mik-tar› azal›r. Buna karfl›l›k, arzdaki art›fl, talepteki azalma-dan büyükse; denge miktar› artar. E¤er talepteki azal-ma, arzdaki art›fla eflitse, denge miktar› de¤iflmez.

S›ra Sizde 9

Bir mal›n hem talebi hem de arz› art›yorsa yeni dengenoktas›nda miktar artarken fiyattaki de¤iflimin ne kadarolaca¤› arz veya talepteki kaymadan hangisinin dahabüyük olaca¤›na ba¤l›d›r.

Antonioni, Peter, Flynn, Sean Mesaki. (2011),Economics For Dummies, John Wiley & Sons, Ltd,England.

Arnold, Roger A. (2008). Economics, South-WesternCengage Larning, Mason, Ohio.

Ayers, Ronald M., Collinge Robert A.(2005).Economics, Pearson Education, Inc., New Jersey.

Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics,South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio.

Case, Karl E., Fair, Ray C. ve Oster, Sharon M. (2012).Principles of Ecoomics, Pearson ducation, Inc.,Boston.

Clayton, Gary E. (2008). Economics, The MacGraw-Hill Copmanies, Inc., Columbus, Ohio.


Mankiw, Gregory N. (2012). Principles of Ecoomics,South-Western Cengage Larning Mason, Ohio.

Miller, Roger LeRoy. (2012). Economics Today, The

Micro View, Addison-Wesley, Boston.Özer, Mustafa. (2000). ‹ktisada Girifl, Editörler: Önder

Özkazanç, Engin Ataç, Anadolu ÜniversitesiYay›nlar›, Eskiflehir.

Parkin, Michael. (2012). Microeconomics, PearsonEducation, Boston.

Sloman, John, (2006). Economics, Prentice Hall,England.

Ünsal, Erdal M. (2010). Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,Ankara.

Üstünel Besim. (2001). Ekonominin Temelleri, Dünyayay›nlar›, ‹stanbul.

Y›ld›r›m, K. (Editör) (2011). ‹ktisada Girifl, Pelikanyay›nlar›.

Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010). Economics,

Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc., USA.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Esnekli¤in neden hesapland›¤›n› bilecek ve taleple ilgili esneklik kavramlar›-n› tan›mlayabilecek;Talebin fiyat esnekli¤ini etkileyen faktörleri bilecek ve güncel yaflamla ilgilikonulara uygulayabilecek; Arz esnekli¤i ve etkileyen faktörleri aç›klayabilecek;Esneklik konusunda teorik bilgilerini güncel yaflamda uygulamaya dökebilecekbilgi ve beceriler kazanacaks›n›z.

‹çindekiler

• Esneklik• Talep esnekli¤i• Talebin gelir esnekli¤i• Esnek talep• ‹nelastik talep• Normal mal• Düflük mal

• Çapraz fiyat esnekli¤i• ‹kame mal• Tamamlay›c› mal• Arz esnekli¤i• Esnek arz• ‹nelastik arz

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NN

Talep ve ArzEsneklikleri veUygulamalar›


‹ktisada Girifl-I

• ESNEKL‹K NED‹R VE NEDENHESAPLANIR?

• TALEP ESNEKL‹KLER‹• ARZ VE TALEP ESNEKL‹KLER‹

UYGULAMALARI

ESNEKL‹K NED‹R VE NEDEN HESAPLANIR?Rekabetçi piyasalarda negatif e¤imli talep e¤risi tüketici davran›fllar›n›, pozitife¤imli arz e¤risi ise üretici davran›fllar›n› temsil eder. Bir mal›n fiyat›ndaki uyum-laflt›rmalar ise, o mal›n talep ve arz edilen miktarlar›n›n birbirlerine eflitlenmesineyani dengeye gelmesine sebep olur.

‹kinci ünitede “Arz, Talep ve Piyasa Dengesi” konusu ele al›nm›fl ve arz ve ta-lebi belirleyen faktörler incelenerek özellikle de bu faktörlerdeki bir de¤iflmeninpiyasa dengesini de¤ifltirerek, arz veya talep edilen miktarda ne türlü de¤ifliklermeydana getirdi¤i nitel olarak anlat›lm›flt›.

Hat›rlanaca¤› gibi bir tüketicinin bir maldan ne kadar talep edece¤ini belirleyenfaktörleri; mal›n fiyat›nda, tüketici gelirinde, ilgili mallar›n fiyatlar›ndaki, zevk vetercihlerdeki, beklentilerdeki ve tüm piyasay› göz önüne ald›¤›m›z durumda da tü-ketici say›s›ndaki de¤iflmeler olarak s›ralayabiliriz.

Bir maldan veri zaman diliminde tüketicinin ne kadar talep edece¤ini belirleyen faktörlernelerdir?

Arz edilecek mal miktar›n› ise mal›n fiyat›nda, girdi fiyatlar›nda, teknolojide,üretici beklentilerinde ve üretici say›s›ndaki de¤iflmeler belirler. Bu faktörlerdenmal›n fiyat›nda meydana gelecek bir art›fl arz edilen mal miktar›nda bir art›fla, öbüryandan mal›n talep edilen miktar›nda ise bir azal›fla yol açar. Bahsi geçen mal içinpiyasa dengede iken fiyat d›fl›ndaki faktörlerden herhangi birinde meydana gele-cek bir de¤ifliklik ise mal›n arz veya talep e¤risinin sa¤a veya sola kaymas›na vesonuç olarakta piyasa denge fiyat›nda ve denge miktar›nda bir de¤iflikli¤e sebepolur.

Önceki ünitemizde, talebi belirleyen faktörlerden mal›n fiyat›n›n de¤iflmesininilgili mal›n talep edilen miktar›n› de¤ifltirece¤i, fakat ilgili di¤er mallardan birinin(ikame veya tamamlay›c› mal) fiyat›n›n de¤iflmesinin ise bahsi geçen mal›n talebi-ni de¤ifltirece¤i ve veri fiyattan daha fazla veya daha az miktarda o maldan tüketi-lece¤i (talep edece¤ini) ifade edilmiflti. Gerek talep edilen miktardaki de¤iflmelerve gerekse talepteki de¤iflmeler ele al›n›rken ve bu de¤iflikliklerin yönü belirtilir-ken fiyattaki veya ilgili mallar›n fiyatlar›ndaki de¤iflmelerin talep edilen miktardane kadar de¤ifliklik yarataca¤› sorusu cevaps›z kalm›flt›.

Talep ve Arz Esnekliklerive Uygulamalar›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Arz konusunda ise ilgili mal›n fiyat›ndaki bir art›fl›n o mal›n arz edilecek mikta-r›nda bir art›fla sebep olaca¤› ortaya konmufl, fakat bu art›fl›n (de¤iflikli¤in) ne ka-dar olaca¤› sorusu yine cevaps›z kalm›flt›.

Yani gerek arz ve gerekse talep konusunda faktörlerdeki de¤iflikliklerin arz vetalep edilecek mal miktarlar›nda meydana getirecekleri etkilerin yönü nitel olarakortaya konulmufl, fakat nicel olarak bu de¤iflikliklerin ne kadar oldu¤u/olaca¤› or-taya konulmam›flt›. Bu ünitede ise piyasa dengesinde de¤iflikli¤e sebep olacak fak-törlerdeki de¤iflmelerin, dengede ne kadar de¤iflikli¤e sebep olaca¤›, üretici ve tü-keticilerin mal›n fiyat›ndaki, tüketici gelirindeki ve ilgili di¤er mallar›n fiyatlar›nda-ki de¤iflimlere yüzde olarak ne yönde ve ne kadar reaksiyon gösterece¤i nicel ola-rak ifade edilecektir. Ayr›ca esneklik sayesinde mal›n fiyat›ndaki de¤iflmelere talepedilen miktar›n tepkisini belirleyen standart bir ölçüt sa¤lanm›fl olacakt›r.

Genel olarak esnekli¤i, tüketici ve üreticilerin piyasa koflullar›ndaki de¤iflmele-re ne kadar tepki göstereceklerini ifade eden bir ölçü birimi olarak tan›mlayabiliriz.

fiimdi talep esneklikleri olan talebin fiyat esnekli¤i, talebin gelir esnekli¤i, çap-raz fiyat esnekli¤i ile arz esnekli¤i konular›n› s›ras›yla aç›klayal›m.

TALEP ESNEKL‹KLER‹Talep esneklikleri, talep edilen miktardaki de¤iflme ve talepteki de¤iflmelerle ilgiliolarak; talebin fiyat esnekli¤i, talebin gelir esnekli¤i ve çapraz fiyat esnekli¤i olmaküzere üç tanedir. Hat›rlanaca¤› gibi bir mal veya hizmete yönelik talep miktar›n› be-lirleyen ilk üç faktör; mal›n fiyat›ndaki de¤iflmeler, tüketici gelirindeki de¤iflmelerve ilgili di¤er mallar›n fiyatlar›ndaki de¤iflmelerdir. Mal›n fiyat›ndaki bir de¤iflme ilemal›n talep edilen miktar› aras›nda ters yönlü bir iliflki mevcuttur. Yani, ceteris-pa-ribus varsay›m› alt›nda, mal›n fiyat›ndaki bir art›fl o mal›n talep edilecek miktar›ndaazalmaya sebep olur ve bundan dolay› da talep e¤risinin e¤imi negatiftir.

Bir mal›n fiyat›ndaki de¤iflme o mal›n talebinde de¤il, talep edilen miktar›nda de¤iflikli¤esebep olur.

Tüketici gelirindeki bir art›fl, di¤er faktörler sabitken ve mal›n normal mal ol-mas› varsay›m› alt›nda, tüketicilerin veri fiyatlardan daha fazla mal talep edecekle-rini ifade eder. Yani gelirdeki bir art›fl tüketicinin o maldan daha fazla miktarda tü-ketmesine sebep olur.

Di¤er taraftan ilgili di¤er mallardan birinin, örne¤in ikame mal›n, fiyat›n›n artma-s› bahsi geçen mal›n veri fiyattan tüketici taraf›ndan daha fazla miktarda talep edil-mesine, tamamlay›c› mal durumunda ise daha az miktarda tüketilmesine neden olur.

Talebin Fiyat Esnekli¤iTalebin fiyat esnekli¤i, mal›n talep edilecek miktar›n›n fiyat de¤iflimlerine yüzdeolarak ne kadar tepki gösterece¤ini ortaya koyar. Di¤er bir anlat›mla talebin fiyatesnekli¤i, talep edilen miktardaki yüzde de¤iflimin mal›n fiyat›ndaki yüzde de¤ifli-me oran›d›r. Talebin fiyat esnekli¤i:

fp = =

�

�

%

%

( )

��Q

P

Q Q

Q

P P

P

ddf

di

di

f i

i


Esneklik ölçümü; piyasadengesinde de¤iflikli¤esebep olacak faktörlerdekide¤iflmelerin, dengede nekadar de¤iflikli¤e sebepolaca¤›, özellikle debireylerin bir mal›n fiyat›ndaveya fiyat d›fl› de¤iflimlereyüzde olarak ne kadarreaksiyon gösterece¤ini nicelolarak görmemizi sa¤lar.Ayr›ca esneklik sayesindepiyasa dengesinde meydanagelecek de¤iflmelerkonusunda standart birölçüt sa¤lanm›fl olur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ceteris-paribus varsay›m›alt›nda, bir mal›n fiyat›ndakibir art›fl o mal›n talepedilecek miktar›ndaazalmaya sebep olur vebundan dolay› da talepe¤risinin e¤imi negatiftir.

Tüketici gelirindeki bir art›fltüketicinin “normal” maldandaha fazla miktardatüketmesine sebep olur.

‹kame mal›n fiyat›n›nartmas› bahsi geçen mal›nveri fiyattan tüketicitaraf›ndan daha fazlamiktarda talep edilmesine,tamamlay›c› bir mal›nfiyat›n›n artmas› ise o mal›ndaha az miktardatüketilmesine sebep olur.

fomülü yard›m›yla hesaplan›r. Formülde,

fp : Talebin fiyat esnekli¤ini,

Qd : Talep edilen miktar›

P : Mal›n fiyat›n›

Qdi : Bafllang›ç Talep Miktar›n›

Qdf : Sonraki (Nihai) Talep Miktar›n›

Pi : Bafllang›ç Fiyat›n›

Pf : Sonraki (Nihai) Fiyat›

ifade eder.Talebin fiyat esnekli¤ini basit olarak hesaplamak için bir örnek verelim. Varsa-

yal›m ki kolan›n fiyat›nda %20’lik bir art›fl kolan›n talep edilen miktar›nda % 30’lukbir azal›fla sebep olsun. Bu durumda %∆Qd = %30 ve %∆P = %20 oldu¤undan, ta-lebin fiyat esnekli¤i de¤eri,

olarak hesaplanacakt›r. Talep kanunu bir mal›n fiyat›yla talep edilen miktar› aras›nda ters yönlü (nega-

tif) bir iliflkinin oldu¤unu ve mal›n fiyat›ndaki bir art›fl›n talep edilecek mal mikta-r›nda azalmaya sebep olaca¤›n› ortaya koyar. Talebin fiyat esnekli¤i ise mal›n fiya-t›ndaki yüzde de¤iflimlere tüketicinin talep edece¤i mal miktar›nda yüzde olarakne kadar tepki gösterece¤ini ortaya koyar. Fiyattaki art›fllar talep edilen mal mikta-r›nda azal›fla sebep olaca¤›ndan, talebin fiyat esnekli¤i her zaman eksi (negatif)iflaretlidir.

Bu kitapta talebin fiyat esnekli¤i mutlak de¤er içerisinde ifade edilecek ve bundan dolay›eksi (negatif) iflaret gösterilmeyecektir. Ama bilinmelidir ki talebin fiyat esnekli¤inin ifla-reti her zaman talep kanunundan dolay› (-) eksidir.

Yukar›da kullanm›fl oldu¤umuz talebin fiyat esnekli¤i formülü, “talebin noktafiyat esnekli¤i” formülü olarak bilinir. Talep e¤risi üzerinde bir noktadan di¤er birnoktaya hareket edilmesi durumunda talep esneklik de¤erinin hesaplanmas›naolanak tan›r. Ancak, nokta fiyat esnekli¤i formülünün kullan›m› ile ilgili önemli birsorun vard›r. Çünkü, ayn› talep e¤risi üzerinde, bu formül yard›m›yla hesaplana-cak esneklik de¤erleri, fiyattaki de¤iflmeler neticesinde talep edilen miktardaki ar-t›fl ve azal›fl durumunda birbirinden farkl› sonuçlar verecektir. fiimdi ne demek is-tedi¤imizi afla¤›da gelifltirdi¤imiz küçük bir örnekle gösterelim. fiekil 3.1’de göste-rilen grafikte verilen de¤erleri olan bir talep e¤risi düflünelim. Talep e¤risi üzerin-de A ve B gibi iki nokta ve bu noktalardaki fiyat ve talep miktarlar› da afla¤›dakigibi olsun.

A Noktas›nda: Fiyat (P) = T4, Miktar (Q) = 120 BirimB Noktas›nda: Fiyat (P) = T8, Miktar (Q) = 80 Birim

E¤er talep e¤risi üzerinde bafllang›ç noktas›n› A noktas› olarak al›r ve A noktas›n-dan B noktas›na bir geçiflin oldu¤unu düflünürsek (talep edilen miktardaki azal›fl),

fp = =30

201 5.

513. Ünite - Talep ve Arz Esnekl ik ler i ve Uygulamalar ›

Talebin fiyat esneklik de¤erifiyattaki yüzde de¤iflimleretüketicinin mal›n talepedilecek miktar›nda nekadar de¤ifliklikle tepkigösterece¤ini ortaya koyankatsay›d›r. Talep esnekli¤i,talep edilen miktardakiyüzde de¤iflimin mal›nfiyat›ndaki yüzde de¤iflimineoran›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Talebin fiyat esnekli¤ininiflareti talep kanunundandolay› her zaman (-) eksidir.

bu durum fiyat›n 4 liradan 8 liraya artt›¤›n› ve talep edilen miktar›n ise 120 birimden80 birime düfltü¤ünü gösterir. Bu de¤erler alt›nda talebin nokta fiyat esnekli¤i;

de¤erini verir. Ayn› talep e¤risi üzerinde bafllang›ç noktas›n›n B noktas› olmas› vetam tersine B noktas›ndan A noktas›na hareket edilmesi durumunda ise, bu durumbafllang›ç fiyat›n›n 8 lira oldu¤unu ve fiyat›n 8 liradan 4 liraya düfltü¤ünü gösterir,talebin fiyat esnekli¤i ayn› formül yard›m›yla,

de¤erini verir. Dikkat edilirse ayn› talep e¤risi üzerinde A noktas›ndan B nokta-s›na ve B noktas›ndan A noktas›na hareket etmek bize bu formül yard›m›yla fark-l› sonuçlar vermektedir. Bu sorunu çözmenin yolu talebin fiyat esnekli¤ini tale-bin nokta fiyat esnekli¤i formülünü kullanarak de¤il de orta nokta metoduyla he-saplamaktan geçer. Orta nokta metodu asl›nda talebin yay esnekli¤inin hesaplan-mas› anlam›na gelir. Talebin nokta fiyat esnekli¤inde bir noktadaki talep esnek-li¤i hesaplan›rken, talebin yay esnekli¤i hesaplan›rken talep e¤risi üzerindeki ikinokta aras› bir yay olarak düflünülür ve bu bölgenin ortalama esneklik de¤eri he-saba kat›l›r.

Talebin fiyat esnekli¤ini, nokta fiyat esnekli¤i formülü yerine orta nokta meto-du ile hesaplamak için kullanaca¤›m›z formül afla¤›daki flekildedir:

B noktasından A noktasına: pf = = =%

%

%

%

��

Q

Pd 50

501

A noktasından B noktasına: pf = =%

%

. %��

Q

Pd 33 33

10000 33

%.=


Talep

(Miktar (Birim))12080

4

8 B

A

Q

P( )

fiekil 3.1

Talebin FiyatEsnekli¤ininHesaplanmas›

Talebin yay esnekli¤ini hesaplamak için orta nokta metodunu kullanal›m veyukar›daki örnek talep fonksiyonundan ve ayn› de¤erlerden yararlanal›m. Ayn› de-¤erlerle yine A noktas›ndan B noktas›na giderken ve B noktas›ndan A noktas›nagiderken talebin fiyat esnekli¤ini hesaplamam›z durumunda;

ayn› sonuçlara ulafl›r›z. Bu durumda talebin fiyat esnekli¤ini hesaplamak için en do¤ru metod (formül)

orta nokta esneklik formülünü kullanmakt›r. Yani talebin nokta fiyat esnekli¤i ye-rine talebin yay fiyat esnekli¤ini kullanmak bize daha do¤ru esneklik katsay›lar›verecektir. Bu aflamadan sonra, aksi ifade edilmedi¤i sürece, talebin fiyat esnekli-¤i hesaplamalar›nda orta nokta fiyat esnekli¤i metodu kullan›lacakt›r.

Orta nokta formülü ile bulunan esneklik de¤eri, mutlaka nokta esneklik formülü kullan›-larak bulunan esneklik de¤erleri aras›nda yer almal›d›r. Aksi sonuçlar hesaplama hatas›-n›n varl›¤›n› ifade eder.

‹ktisat literatüründe talebin fiyat esnekli¤i ve talep esnekli¤i kavramlar› birbir-lerinin yerine kullan›l›r. Talep esnekli¤i katsay›s› s›f›r (0) ile eksi sonsuz (-∞) ara-s›nda de¤erler alabilir.

E¤er tüketiciler bir mal›n fiyat›ndaki %10’luk bir art›fla/azal›fla mal›n talep edi-len miktar›nda %50’lik bir azalma/art›fl ile cevap veriyorsa bu durumda bahsi ge-çen mal›n talebinin esnek (elastik) oldu¤u, yani mal›n esnek talebe sahip oldu-¤u söylenir.

Tam tersine e¤er tüketiciler bir mal›n fiyat›ndaki %10’luk bir art›fla/azal›fla ma-l›n talep edilen miktar›nda %5’lik bir azalma/art›fl ile cevap veriyorsa bu durumdabahsi geçen mal›n talebinin inelastik oldu¤u yani mal›n esnek olmayan talebesahip oldu¤u söylenir.

Talep Esnekli¤ini Etkileyen FaktörlerBir mal›n esnek veya inelastik bir talebe sahip olmas›n› birçok faktör belirler. Bi-reylerin istek ve arzular› ekonomik, sosyal ve psikolojik faktörler taraf›ndan etkile-nir. Talep esnekli¤ini etkileyen temel faktörleri; mal ve hizmetlerin tüketiciler içinzorunlu veya lüks mal olup olmad›klar›, yak›n ikamelerinin var olup olmad›¤›, pi-yasan›n nas›l tan›mland›¤› ve zaman olarak s›ralayabiliriz. fiimdi bu faktörlerin herbirini s›ras›yla inceleyelim.


fp =

�

��

�

�

��

�

( )

( ) /

( )

( ) /

Q Q

Q Q

P P

P P

f i

f i

f i

f i

2

2

A noktasından B noktasına: pf =�� 80 120 80 120/ ��

�� =

�=

�/

/ /

/

/

2

8 4 8 4 2

40 100

4 6

3

5

B noktassından A noktasına: pf =�� 120 80 80 120 2/ /

�� =

�=

�4 8 8 4 2

40 100

4 6

3

5/ /

/

/

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Talep esnekli¤i katsay›s›s›f›r (0) ile eksi sonsuz (-∞)aras›nda de¤erler al›r.

Mal Tüketici ‹çin Zorunlu Mal› M› Yoksa Lüks Mal M›?Zorunlu mal ve hizmetlerin talebi inelastiktir. Bu mallar›n fiyatlar›ndaki art›fl duru-munda tüketicilerin bu mal ve hizmetlerin talep edilen miktarlar›n› önemli ölçüdek›smalar› (azaltmalar›) söz konusu de¤ildir. Bu nedenle bu mallar›n fiyatlar›nda mey-dana gelen örne¤in %50’lik bir art›fl, bu mallar›n talep edilen miktarlar›nda %50’dendaha az bir azalmaya sebep olur. Tüketiciler için zorunlu ihtiyaçlara sa¤l›k hizmetle-ri, ilaçlar, yiyecek ve giyim, ›s›nma için do¤al gaz, benzin vb. gibi mal ve hizmetleriörnek olarak verebiliriz. Bu mallar›n fiyatlar›ndaki art›fllar tüketicilerin bu mallar›n ta-lep edilen miktarlar›nda fazla k›s›nt›ya gitmelerine izin vermez.

Öbür taraftan lüks mallar genelde esnek talebe sahiptir ve bu mallar›n fiyatla-r›ndaki yüzde art›fllar genelde bu mallar›n talep edilen miktarlar›nda daha yüksekyüzdeli azalmalara sebep olur. Bu tür mal ve hizmetlere flarap tüketimi, Havai’yetatile gitmek, yat vb. mallara yönelik talebi örnek verebiliriz.

Bu konuda dikkat edilmesi gereken husus, her ne kadar yukar›daki mal ve hiz-metler lüks ve zorunlu mallara örnek verildiyse de, sonuçta hangi mal›n lüks ve han-gi mal›n zorunlu olarak kabul edilece¤i tüketiciden tüketiciye zevk ve tercihlere ba¤-l› olarak de¤iflece¤idir. Bizim için doktora giderek sa¤l›k hizmetlerinden tüketmekzorunlu ve flarap tüketimi lüks olarak nitelense de, içki tüketmeyi seven için bu du-rum tam tersi olarak de¤erlendirilebilir. Sonuç olarak diyebiliriz ki zorunlu mal vehizmetlerin talebi inelastik ve lüks mallar›n talebi ise esnektir.

Bir mal›n lüks mal m› yoksa zorunlu mu oldu¤u tüketiciden tüketiciye, zevk ve tercihlereba¤l› olarak de¤iflir.

Mal veya Hizmetin Yak›n ‹kamelerinin Var Olup Olmad›¤›Yak›n ikamesi olan mal ve hizmetlerin talebi yak›n ikamesi olmayan mallara göredaha esnektir. E¤er bir mal›n yak›n ikamesi/ikameleri mevcut ise o mal›n fiyat›n-daki art›fllar durumunda tüketicinin bu mal yerine ikamesi olan di¤er mallar› tüket-mesi söz konusu olacakt›r. Bu durumda da yak›n ikamesi olan mallar›n talebi es-nek olacakt›r. Yani tüketici mal›n fiyat›ndaki art›fllara, talep edilen miktar› yüzde-sel olarak daha fazla azaltarak tepki gösterecektir. Mal veya hizmetin yak›n ikame-sinin olmamas› ise bu mal›n fiyat›nda sürekli art›fllar olmas› durumunda bile, tüke-ticilerin bu maldan fazla k›s›nt›ya gidememeleriyle sonuçlanacakt›r. Yak›n ikamesiolan mallara tereya¤› ile margarin ve çay ile kahveyi örnek verebiliriz.

Piyasan›n Nas›l Tan›mland›¤›Dar anlamda tan›mlanan piyasalardaki mallar›n talebi genifl anlamda tan›mlananpiyasalara göre daha esnektir. Piyasalar› dar ve genifl anlamda tan›mlamak müm-kündür. E¤er yiyecek-içecek piyasas› diyorsak bu tan›mlama içine her türlü yiye-ce¤i al›yoruz demektir. Dondurma piyasas› dedi¤imizde her türlü dondurmay› içi-ne alan bir piyasa tan›mlamas› yap›yoruz demektir. Yine enerji piyasas› dedi¤imiz-de bu her türlü enerjiyi kapsar. Bu tür piyasa tan›mlamalar› genifl anlamda piyasatan›mlamalar›d›r. Bunun karfl›s›nda biz sadece benzin veya LPG piyasas› veya li-monlu veya Antep f›st›kl› dondurma piyasas›ndan da bahsedebiliriz. Bu tür piyasatan›mlamalar› ise dar anlamda piyasa tan›mlamalar›d›r.

Genel olarak dar anlamda tan›mlanan piyasalardaki mallar›n talebi genifl an-lamda tan›mlanan piyasalara göre daha esnektir. Antep f›st›kl› dondurma talebi ge-nel anlamda dondurma talebine göre, benzin talebi ise genel anlamda akaryak›t(enerji) talebine göre daha esnektir. Dar anlamda tan›mlanan piyasalardaki malla-


Lüks mallar zorunlu mallaragöre daha esnek talebesahiptir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yak›n ikamesi olan mallar›ntalebi tüketicinin fiyatart›fllar› durumundaalternatif mallarayönelebilecek olmas›nedeniyle yak›n ikamesiolmayan mallara göre dahaesnektir.

Dar anlamda tan›mlananpiyasalardaki mallar›ntalebi genifl anlamdatan›mlanan piyasalara göredaha esnektir. Bunun nedenidar anlamda tan›mlananmallar›n yak›n ikamelerininolmas› ve bu mallar›nfiyatlar›ndaki art›fllar›ntüketiciler taraf›ndan yak›nikamelerinin kullan›lmas›yoluyla karfl›lanmas›d›r.

r›n talebinin, genifl anlamda (genel) tan›mlanan mallara göre daha esnek olmas›-n›n nedeni, dar anlamda tan›mlanan mallar›n yak›n ikamelerinin olmas›d›r.

Zaman Mal ve hizmetler uzun dönemde k›sa döneme göre daha esnek talebe sahiptir. Ba-z› mallar k›sa dönemde tüketiciler için zorunlu ihtiyaç mallar›d›r. Bu mallar›n fiyat-lar›ndaki de¤iflimler (art›fllar) k›sa dönemde yak›n ikamelerinin olmamas› nedeniy-le esnek olmayan (inelastik) talebe sahiptir. Fakat uzun dönemde tüketiciler bumallar›n fiyat art›fllar›na alternatifler bularak/yaratarak çözüm bulurlar. Bu neden-le de uzun dönemde bu mallar›n talebi k›sa döneme göre daha esnektir. 1970’li y›l-larda OPEC petrol krizleri akaryak›t (benzin-Mazot) fiyatlar›n›n artmas›na sebep ol-mufltur. K›sa dönemde benzin ve mazot benzeri akaryak›tlar›n talebi inelastik ol-mufltur. Ama uzun dönemde tüketiciler bu mallar›n fiyatlar›ndaki art›fllara dahafazla yak›t tasarruflu-küçük otomobiller veya toplu tafl›ma araçlar›ndan yararlan-mak suretiyle alternatifler bularak/yaratarak çözüm bulmufllard›r. Bu anlamda ben-zin ve mazotun talebi uzun dönemde k›sa döneme göre daha esnektir.

Afla¤›daki mal çiftlerinden hangisi daha esnek talebe sahiptir?a. ‹nsülin ve Elmab. Do¤al Gaz bir ayda ve bir y›lda

Esnekliklerine Göre Talep E¤rileriTalebin fiyat esnekli¤i, fiyat de¤iflimlerine tüketicilerin talep ettikleri mal miktar›n-da ne kadar de¤ifliklik yaparak tepki gösterdiklerini gösteren katsay› oldu¤undantalep e¤risinin e¤imi ile yak›n iliflkilidir. Talep e¤risinin e¤imi negatiftir ve talep ka-nunu gere¤ince bir mal›n fiyat› ile talep edilen miktar› aras›nda ters yönlü bir ilifl-kinin varl›¤›n› ifade eder. Ayn› flekilde talebin fiyat esnekli¤i de her zaman talepkanunundan dolay› eksi (-) iflaretlidir. Ama talebin fiyat esnekli¤i ile talep e¤risi-nin (do¤rusunun) e¤imi birbirine eflit de¤ildir.

Esnekliklerine göre talep e¤rileri (do¤rular›n›) flöyle s›ralan›r;

fp = 0 : S›f›r Esnek (Tam ‹nelastik) Talep E¤risi (Fiyattaki de¤iflme ne olursaolsun talep miktar›ndaki yüzde de¤ifliklik s›f›r) - Dikey Talep E¤risi

0 ≤ fp < 1 : Esnek Olmayan (‹nelastik) Talep E¤risi (Talep miktar›ndaki yüzdede¤ifliklik fiyattaki yüzde de¤ifliklikten daha küçük)

fp = 1 : Birim Esnek Talep E¤risi (Talep miktar›ndaki yüzde de¤ifliklikfiyattaki yüzde de¤iflikli¤e eflit)

fp > 1 : Esnek Talep E¤risi (Talep miktar›ndaki yüzde de¤ifliklik fiyattakiyüzde de¤ifliklikten daha büyük)

fp = ∞ : Sonsuz Esnek (Tam Esnek) Talep E¤risi (Veri fiyattan talep mikta-r›ndaki yüzde de¤ifliklik sonsuz (∞) -Yatay eksene paralel sonsuzesnek talep e¤risi)

fiimdi s›ras›yla bu talep e¤rilerinin grafiklerini ve talebin fiyat esnekli¤inin e¤ri-ler (do¤rular) üzerinde nas›l hesapland›¤›n› orta nokta metodundan yararlanarakgösterelim.

Esnekliklerine göre talep e¤rilerinin çiziminde ba¤lang›ç fiyat› 4 lira olarak al›nm›fl ve fi-yat›n 4 liradan 5 liraya artmas› durumunda (%22’lik bir fiyat art›fl›) talep edilen miktar›nyüzde olarak ne kadar de¤iflti¤i heseplanm›flt›r.


Mallar›n talebi uzundönemde k›sa döneme göredaha esnektir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tam ‹nelastik (S›f›r Esnek) Talep E¤risi

fiekil 3.2’de, fiyattaki %22’lik bir art›fl (de¤iflme) talep edilen miktarda herhangi birde¤iflikli¤e sebep olmamaktad›r. Bu durumda esneklik de¤eri orta nokta metodunagöre s›f›ra (0) eflittir. Yani talep e¤risi tam inelastik (s›f›r esnek) talep e¤risidir.

‹nelastik (Esnek Olmayan) Talep E¤risi

Yukar›daki fiekil 3.3’te, fiyattaki %22’lik bir art›fl (de¤iflme) talep edilen miktarda%16.2’lik bir azalmaya (de¤iflikli¤e) sebep olmaktad›r. Bu durumda esneklik de¤e-ri orta nokta metoduna göre -0.73 olup birden küçüktür. Yani talep e¤risi inelastik(esnek olmayan) talep e¤risidir.


Talep

(Miktar (Birim))100

5

4

Q

P( )

D( )

fiekil 3.2

Tam ‹nelastik TalepE¤risi, fp = 0

4

B

A

(Miktar (Birim))85 100

5

Q

P( )

D(Talep)

fiekil 3.3

‹nelastik TalepE¤risi, 0 ≤ fp < 1

Birim Esnek Talep E¤risi Afla¤›daki fiekil 3.4’te, fiyattaki %22’lik bir art›fl (de¤iflme) talep edilen miktarda%22’lik bir azal›fla (de¤iflikli¤e) sebep olmaktad›r. Bu durumda esneklik de¤eriorta nokta metoduna göre bire (1) eflittir. Yani talep e¤risi birim esnek talep e¤-risidir.

Esnek Talep E¤risi Afla¤›daki fiekil 3.5’de, fiyattaki %22’lik bir art›fl (de¤iflme) talep edilen miktarda%35.3’lük bir azal›fla (de¤iflikli¤e) sebep olmaktad›r. Bu durumda esneklik de¤eriorta nokta metoduna göre yaklafl›k 1.6’d›r. Yani talep e¤risi esnek talep e¤risidir.


fiekil 3.4

4

B

A


5

Q

P( )

D( Talep)

Birim Esnek TalepE¤risi, fp = 1

fiekil 3.5

(Miktar(Birim))100

5

4A

70

B

Q

D(Talep)

P( ) Esnek Talep E¤risi,fp > 1

Sonsuz Esnek (Tam Esnek) Talep E¤risiAfla¤›daki fiekil 3.6’da, fiyat T4 iken talep edilen miktar sonsuzdur. Bu durumdaesneklik de¤eri orta nokta metoduna göre sonsuz ve dolay›s›yla talep e¤risi (do¤-rusu) sonsuz esnek talep e¤risidir.

Yukar›da grafi¤i gösterilen ve esneklik de¤eri hesaplanan talep e¤rilerinin hernoktas›nda talebin fiyat esneklik de¤erleri ayn›d›r. Fakat talep esneklik de¤erleriher zaman talep e¤risi üzerinde ayn› olmak durumunda de¤ildir. Bununla ilgili is-tisnai durum negatif e¤imli do¤rusal talep e¤rilerinde ortaya ç›kar. fiimdi negatife¤imli do¤rusal talep e¤risi/(do¤rusu) durumunda esneklik de¤erlerinin her fiyatdüzeyinde nas›l farkl› oldu¤unu ve bu do¤ru yard›m›yla talep esnekli¤i ile toplamgelir aras›ndaki iliflkiyi inceleyelim.

Do¤rusal (Lineer) Talep Do¤rusu ve Talep Esnekli¤iNegatif e¤imli do¤rusal talep e¤risi üzerinde talep esnekli¤i her noktada farkl›l›kgösterir. Varsayal›m ki bir mala ait fiyat-talep edilen mal miktarlar› de¤erleri afla-¤›daki tabloda (Tablo 3.1) verildi¤i gibi olsun. Fiyat ve miktar kolonlar› incelendi-¤inde mal›n fiyat› ile talep edilen miktarlar› aras›nda ters yönlü bir iliflkinin oldu-¤u görülür. Fiyattaki art›fllar, talep edilen mal miktar›nda azal›fla sebep olmaktad›r.Üçüncü kolon fiyat art›fllar› durumunda talep esneklik de¤erlerini göstermektedirve fiyat artt›kça esneklik de¤erlerinin artt›¤› görülmektedir. Fiyat›n 0 ile 4 lira ol-du¤u fiyat aral›¤›nda, fiyattaki art›fllar talep edilen miktarda azalmaya sebep olur-ken, esneklik de¤erleri s›f›r ile bir (1) aras›nda de¤erler almaktad›r, yani bu fiyat-lar düzeyinde talep e¤risi inelastiktir. Fiyat›n 3 liradan 4 liraya ç›kt›¤› veya tam ter-sine 5 liradan 4 liraya azald›¤› durumda ise, esneklik de¤eri bir’e (1) eflit olmakta-d›r yani talep e¤risi o fiyat düzeyinde birim esnektir. Talep esnekli¤inin bir oldu-¤u fiyat-miktar düzeyi talep e¤risinin tam orta noktas›na denk gelmektedir. Fiya-t›n 4 liran›n üzerinde oldu¤u durumlarda ise talep esnekli¤i birden (1) büyüktür,yani talep esnektir.



4

Q

D(Talep)

P( )

fiekil 3.6

Sonsuz Esnek TalepE¤risi, fp = ∞

Talebin esneklik de¤eridüfltükçe talep e¤risidikleflir, esneklik de¤eriart›kça talep e¤risiyat›klafl›r.

Bu verilerden yararlan›larak çizilen talep do¤rusu afla¤›daki grafikte (fiekil3.7’de) görülmektedir. Grafikteki talep e¤risi negatif e¤imli do¤rusal talep e¤risidir.Talep e¤risinin tam orta noktas›nda (talep e¤risi üzerindeki bu nokta orijinden 45derecelik bir aç›daki fiyat-miktar bileflenini gösteren noktaya denk gelir) talebin fi-yat esnekli¤i bir’e eflittir. Talep e¤risinin bu orta noktas›n›n sol üst k›sm›nda kalank›sm›nda talep esnekli¤i birden büyük (esnek) ve sa¤ alt k›sm›nda kalan k›sm›ndaise talep esnekli¤i birden küçüktür (inelastik).

Gerek yukar›daki tablo 3.1 ve gerekse fiekil 3.7, negatif e¤imli do¤rusal talepe¤risi üzerinde talep esneklik de¤erinin do¤ru üzerinde farkl›l›klar gösterdi¤ini vefiyat düzeyi artt›kça esneklik de¤erinin de s›f›rdan bafllayarak art›fl gösterdi¤inigösterir.

Do¤rusal Talep E¤rilerinde Toplam Gelir ‹le TalepEsnekli¤i ‹liflkisiFirmalar›n amac› kâr› maksimize etmektir. Veri maliyetler varsay›m› alt›nda firma-n›n kâr›n› maksimize etmesinin yolu toplam gelirini (hâs›lat›n›) maksimize etmesi-

P(Fiyat) Q (Miktar) Esneklik Tan›mlama TR = P x Q

0 14 - - $0

1 12 0.1 ‹nelastik 12

2 10 0.3 ‹nelastik 20

3 8 0.6 ‹nelastik 24

4 6 1.0 Birim Esnek 24

5 4 1.8 Esnek 20

6 2 3.7 Esnek 12

7 0 13.0 Esnek 0


Tablo 3.1

Do¤rusal talep e¤risinin tamorta noktas›nda talebin fiyatesnekli¤i bir’e eflittir. Ortanoktan›n sol üst k›sm›ndakalan k›sm›nda talepesnekli¤i birden büyük(esnek) ve sa¤ alt k›sm›ndakalan k›sm›nda ise talepesnekli¤i birden küçüktür(inelastiktir).

fiekil 3.7

Q(Miktar)1486

3

4

7p>1

p =1

p<1

Do¤rusal TalepE¤risi ve TalebinFiyat Esnekli¤i

dir. Toplam gelir, sat›fl fiyat› ile toplam sat›fl miktar›n›n çarp›m›na eflittir. E¤er top-lam geliri TR harfleriyle k›saltarak gösterirsek, toplam gelir;

TR = P x Q

olarak ifade edilir. Talep e¤risi negatif e¤imlidir ve fiyatla talep edilen miktar›nters yönlü iliflkili oldu¤unu ifade eder. Bunun anlam› e¤er bir firma negatif e¤im-li bir talep e¤risi ile karfl› karfl›ya ise, firma mal›n›n sat›fl fiyat›n› de¤ifltirirse, bude¤ifliklik talep edilen miktarda ters yönlü bir etkiye sebep olacakt›r. Toplam ge-lir P x Q oldu¤undan ve fiyat ile miktar aras›nda ters yönlü bir iliflki oldu¤unagöre toplam sat›fl gelirini maksimize etmek isteyen firma sat›fl stratejisini nas›l be-lirlemelidir? Bu sorunu cevab› esneklik ile toplam gelir aras›ndaki iliflkiye görebelirlenir. Bunun için yukar›daki tablodaki verileri tekrar inceleyelim. Toplamgelir de¤erlerine bakt›¤›m›zda ve toplam gelir-fiyat iliflkisini gözden geçirdi¤i-mizde fiyattaki art›fl›n T4 düzeyine kadar toplam geliri artt›rd›¤›n› ve T4 düzeyin-de toplam gelirin maksimum oldu¤unu görürüz. Bu fiyat aral›¤›nda (T0-4) dikkatedilirse talep esnekli¤i birden küçüktür yani talep do¤rusunun inelastik bölge-sinde hareket edilmektedir.

Fiyat›n T4’n›n üzerinde oldu¤u durumlarda ise, fiyattaki art›fllar toplam gelirdeazal›fla sebep olmaktad›r. Bu fiyat aral›¤›nda ise (T4-7) talep esnekli¤i birden bü-yüktür yani talep esnektir.

Buradan ç›kacak temel ç›kar›mlar bize toplam gelir ile talep esnekli¤i aras›ndabir iliflkinin varl›¤›n› gösterir. Bu iliflki flöyle ifade edilir:

Talebin esnek oldu¤u bölgede (fp > 1);Fiyattaki azal›fllar toplam geliri art›r›r,Fiyattaki art›fllar ise toplam geliri azalt›r.

Talebin inelastik oldu¤u bölgede ise (0 ≤ fp < 1);Fiyattaki art›fllar toplam geliri art›r›r,Fiyattaki azal›fllar ise toplam geliri azalt›r.

Bu durumda toplam hâs›lat› maksimize etmek için firmalar esnek talep duru-munda fiyat k›rma (azaltma) ve inelastik talep durumunda fiyat art›rma stratejisinitakip etmelidirler.

Talebin birim esnek olmas› durumunda ise fiyattaki de¤iflmeler talep edilenmiktarda ters yönlü fakat ayn› oranda de¤iflikli¤e sebep olaca¤›ndan dolay› toplamsat›fl gelirinde de¤iflikli¤e sebep olmaz.

Toplam Gelir ‹le Talep Esnekli¤i Aras›ndaki ‹liflki Nedir?Talebin inelastik oldu¤u durumlarda fiyattaki art›fllar talep edilen miktarda nispiolarak daha az azal›fla sebep olur ve sonuçta toplam gelir artar. Örne¤in, bafllan-g›çta fiyat›n 1 lira ve talep edilen miktar›n da 100 birim oldu¤u bir durumda, top-lam gelir, TR = 1 x 100 = 100 lirad›r. Fiyat›n 1 liradan 3 liraya yükselmesi durumun-da e¤er bu fiyat art›fl› talep edilen miktar› 80 birime düflürüyorsa bu durumda top-lam sat›fl geliri, TR = 3 x 80 = T240 olacakt›r. Talebin inelastik olmas› durumundafiyat art›fllar›n›n toplam gelir üzerinde yarataca¤› etki fiekil 3.8’de görülmektedir.Yani talebin inelastik olmas› durumunda fiyattaki art›fllar toplam gelirde art›fla se-bep olacakt›r.


Talebin esnek olmas›durumunda fiyat indirimleri,inelastik olmas› durumundaise fiyat art›fllar› toplamgelirin artmas›na sebepolur.

Di¤er taraftan, talep esnek ise fiyattaki art›fllar toplam gelirde azal›fla sebepolur. Talebin esnek ve bafllang›ç fiyat-miktar bilefleninde 4 lira ve 50 birim oldu¤ubir durumda toplam gelir, TR = 4 x 50 = 200 lirad›r. Fiyat›n 4 liradan 5 liraya yük-selmesi durumunda e¤er talep edilen miktar 50 birimden 30 birime düflüyorsa top-lam gelir, TR = 5 x 30 = 150 lira olacakt›r ki bu bafllang›ç toplam gelirinden düflük-tür. Talebin esnek olmas› durumunda, fiyattaki art›fllar toplam gelirin azalmas›nasebep olur. Bu durum afla¤›daki fiekil 3.9’da görülmektedir.


fiekil 3.8

(Miktar)

1

100 80

3

Q

D(Talep)

P( )

(Miktar)Q

D(Talep)

P( )

‹nelastik Talep Durumunda Esneklik-Toplam Gelir ‹liflkisi

‹nelastik Talep durumunda Fiyattaki 1 Liradan 3 Liraya bir art›fl toplam gelirin 100 Liradan 240 Lirayaç›kmas›na sebep olur.

Talebin inelastik oldu¤udurumlarda fiyattaki art›fllartoplam gelirin artmas›na,talebin esnek olmas›durumunda ise fiyattakiart›fllar toplam gelirinazalmas›na sebep olur.

fiekil 3.9

5

30(Miktar)

4

50 Q

D(Talep)

P( )

(Miktar)Q

D(Talep)

P( )

Elastik Talep Durumunda Esneklik-Toplam Gelir ‹liflkisi

Elastik Talep durumunda Fiyattaki 4 Liradan 5 Liraya bir art›fl toplam gelirin 200 Liradan 150 Lirayadüflmesine sebep olur.

fiehirdeki bir sinema, yetiflkin ve çocuklara ayn› fiyattan bilet satmaktad›r ve yapm›fl oldu-¤u araflt›rma sonucu sinemaya gitme konusunda yetiflkinlerin inelastik, çocuklar›n ise es-nek talebe sahip oldu¤unu göstermektedir. Sinema sahibi sizden toplam sat›fl hâs›lat›n›art›rmak için yard›m talep etmektedir. Sineman›n toplam sat›fl hâs›lat›n› art›rmas› için na-s›l bir fiyat stratejisi tavsiye edersiniz?

Talebin Gelir Esnekli¤iTalebin gelir esnekli¤i, gelirdeki de¤iflme durumunda tüketicinin talep edece¤imal miktar›n›n ne kadar de¤iflece¤ini gösterir ve talep edilen mal miktar›ndakiyüzde de¤iflmenin gelirdeki yüzde de¤iflmeye oran› olarak ifade edilir. E¤er I har-fi geliri ifade ederse, bu durumda talebin gelir esnekli¤i;

formülü yard›m›yla hesaplan›r.Hat›rlanaca¤› gibi, di¤er faktörler sabit iken, gelirdeki de¤iflmeler (art›fllar) talep

edilen mal miktar›nda bahsi geçen mal›n normal mal veya düflük mal olmas›na gö-re de¤iflmeye (art›fl veya azal›fla) sebep olur.

E¤er bahsi geçen mal normal mal ise gelirdeki bir art›fl, veri fiyatlardan, talepedilen mal miktar›n› art›r›r. Yani gelirdeki de¤iflme ile talep edilen mal miktar›nda-ki de¤iflmenin yönü normal mallar için ayn›d›r. Bahsi geçen mal›n düflük mal ol-mas› durumunda ise gelirdeki bir art›fl, veri fiyatlardan, talep edilen mal miktar›n›azalt›r. Yani gelirdeki de¤iflme ile talep edilen mal miktar›ndaki de¤iflmenin yönüdüflük mallar için terstir.

Bu sebeple, talebin gelir esnekli¤i normal mallar için pozitif, düflük mallar içinise negatiftir.

Gelir Esnekli¤i (normal mallar için) : fI > 0Gelir Esnekli¤i (düflük mallar için) : fI < 0

Tüketmifl oldu¤umuz ço¤u mal ve hizmet normal mal olarak s›n›fland›r›l›r. Nor-mal mallar için gelir esnekli¤i farkl›l›klar gösterir. Zorunlu mallar inelastik gelir es-nekli¤ine, lüks mallar ise esnek gelir esnekli¤ine sahiptir.

Tüketici gelirinin artmas› durumunda bulgur tüketiminin nas›l bir seyir izleyece¤ini ve ge-lir esnekli¤inin iflaretinin ne olmas›n› beklersiniz?

Çapraz Talep Esnekli¤iMal ve hizmetler birbirlerinin ya ikamesidir ya da birbirlerini tamamlay›c› özelli¤esahiptir. ‹ki tane mal ele alal›m; bu mallardan birisine X mal›, di¤erine ise Y mal›diyelim. X ile Y mallar› birbirlerinin ikamesi veya tamamlay›c›s› olabilirler. E¤erbahsi geçen mallar ikame mallar ise, ilgili mallardan birinin (Y mal›n›n), fiyat›n›nartmas› bahsi geçen X mal›n›n veri fiyattan tüketici taraf›ndan daha fazla miktardatalep edilmesine sebep olur. Mallar tamamlay›c› mallar ise, di¤er tamamlay›c› ma-l›n (Y mal›n›n) fiyat›ndaki bir art›fl bahsi geçen X mal›n›n daha az miktarda tüke-tilmesine sebep olur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

fIdQ

I=

%

%

��

Talebin gelir esnekli¤inormal mallar için pozitif,düflük mallar için isenegatiftir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Çapraz talep esnekli¤i Ymal›n›n fiyat›ndaki yüzdede¤iflmenin X mal›n›n talepedilen miktar›nda nekadarl›k de¤iflmeye sebepolaca¤›n› gösteren birkatsay›d›r.

Çapraz talep esnekli¤i Y mal›n›n fiyat›ndaki yüzde de¤iflmenin X mal›n›n talepedilen miktar›nda ne kadarl›k de¤iflmeye sebep olaca¤›n› gösteren bir katsay›d›r veY mal›n›n talep edilen miktar›ndaki yüzde de¤iflme bölü X mal›n›n fiyat›ndaki yüz-de de¤iflme olarak yaz›l›r.

Çapraz talep esnekli¤i,

formülü yard›m›yla hesaplan›r.E¤er çapraz talep esnekli¤ini fpy k›saltmas› ile ifade edersek,E¤er fpy > 0 ise; x ve y ikame mallard›r ve y mal›n›n fiyat›ndaki bir art›fl x ma-

l›n›n talep edilen miktar›nda art›fla sebep olmaktad›r. ‹kame mallara örnek olarak çay ve kahveyi alabiliriz. Kahve fiyatlar›ndaki bir

art›fl kahvenin talep edilen miktar›n› azalt›rken çay›n tüketiminin artmas›na sebepolur.

E¤er fpy < 0 ise; x ve y tamamlay›c› mallard›r ve y mal›n›n fiyat›ndaki bir art›flx mal›n›n talep edilen miktar›nda azal›fla sebep olmaktad›r.

Benzin ve otomobil, tamamlay›c› mallard›r ve benzin fiyatlar›ndaki art›fl otomo-bilin talep edilen miktar›nda azalmaya sebep olur.

Arz Esnekli¤iArz esnekli¤i, genel olarak arz edilen mal miktar›n›n piyasa flartlar›ndaki de¤iflme-lere ne kadar tepki gösterdi¤ini ifade eder.

Arz›n fiyat esnekli¤i ise, fiyattaki yüzde de¤iflimlerin arz edilecek mal miktar›n-da meydana getirece¤i yüzde de¤iflimin ne kadar olaca¤›n› ifade eder.

Arz›n fiyat esnekli¤i veya k›saca arz esnekli¤i miktardaki yüzde de¤iflimin fiyat-taki yüzde de¤iflime oran› olarak hesaplan›r ve

formülüyle gösterilir. Formülde (S arz esnekli¤ini, Qs ise arz edilen mal mikta-r›n› ifade eder. Arz›n fiyat esnekli¤inin iflareti her zaman art›d›r (+). ‹flaretin art› ol-mas›n›n nedeni, arz kanunudur ve arz kanunu bir mal›n fiyat›ndaki art›fllar›n o ma-l›n arz edilecek miktar›nda art›fla sebep olaca¤›n› ifade eder. E¤er bir mal›n fiyat›n-daki % 20’lik bir art›fl arz edilen miktar›nda %30’luk bir art›fla sebep olmuflsa arzesnekli¤i afla¤›daki formül yard›m›yla 1.5 olarak bulunur.

Bu sonuç fiyattaki yüzde art›fllar›n arz edilen miktarda daha yüksek oranda ar-t›fla sebep oldu¤unu gösterir. Arz esnekli¤i arz edilen miktar›n fiyattaki de¤iflimeolan tepkisine ba¤l› olarak esnek veya inelastik olabilir. E¤er arz edilen miktarda-ki de¤iflim fiyattaki de¤iflim yüzdesinden büyükse arz esnek, küçükse arz inelastikolarak nitelenir.


fpyd x

y

Q

P=

%

%,�

�

‹kame mallar için çaprazfiyat esnekli¤i pozitif,tamamlay›c› mallar içinçapraz talep esnekli¤i isenegatiftir.

Arz esnekli¤i, fiyattaki yüzdede¤iflimlerin arz edilecekmal miktar›nda meydanagetirece¤i yüzde de¤ifliminne kadar olaca¤›n› gösterirve iflareti arz kanunundandolay› pozitiftir.

fSSQ

P=

%%

��

fSSQ

P= = =

%%

.��

3020

1 5

Arz Esnekli¤ini Etkileyen FaktörlerArz esnekli¤ini belirleyen faktörler;

• Üretim faktörlerinin (girdilerin) mevcudiyeti• Teknoloji• Zamanolarak s›ralan›r.Arz›n fiyat esnekli¤ini yani üreticilerin mallar› üretme konusundaki yetenekle-

rini üretim faktörlerinin (girdilerin) mevcudiyeti ve teknoloji belirler. Üretim fak-törlerinin olmamas› veya art›r›lamamas› durumunda mal fiyatlar›nda meydana ge-lecek art›fllar üreticilerin arz edecekleri mal miktarlar›nda de¤iflikli¤e sebep olmaz.Örne¤in, üretim faktörü olarak topra¤›n arz› sabittir veri teknoloji alt›nda tar›msalürün arz›n› art›rmak fiyatlar ne kadar artsa da söz konusu olamaz. Ayn› durum tek-nolojik de¤iflmeler içinde geçerlidir.

Bu faktörler d›fl›nda arz esnekli¤ini belirleyen di¤er önemli unsur ise zamand›r.Arz esnekli¤i uzun dönemde k›sa döneme göre daha büyüktür (esnektir). Fiyat art›fl-lar› karfl›s›nda üretimini ikiye katlamak bir üretici için bir ayl›k sürede yeterli üretimfaktörünü temin edemedi¤i, yeni iflçiler ifle al›p bunlara gerekli meslek içi e¤itimi ve-remedi¤i ve tesis kapasitesini art›ramad›¤› için söz konusu olamayabilir. Ama bir y›l-l›k süre içerisinde ayn› firman›n bu eksiklikleri tamamlay›p üretimi ikiye katlamas› veyeni firmalar›nda o piyasaya girip üretimde bulunmas› mümkün olacakt›r. Bu bize arzesnekli¤inin uzun dönemde k›sa döneme göre daha esnek oldu¤unu gösterir.

Arz E¤rileri ve EsneklikArz kanunu bir mal›n fiyat›ndaki art›fllar›n o mal›n arz edilen miktar›nda art›fla se-bep olaca¤›n›; fiyattaki azal›fllar›n ise, arz edilen mal miktar›nda azal›fla sebep ola-ca¤›n› ifade eder ve bu nedenle de arz e¤rileri pozitif e¤imlidir. Arz kanunundandolay› arz esnekli¤inin iflareti de pozitiftir. Arz esnekli¤ine ba¤l› olarak arz e¤rileride çeflitli flekiller al›r. Esnekli¤e ba¤l› olarak arz e¤rilerinin çeflitlerini inceleyelim.

S›f›r Esnek Arz E¤risi (fS = 0)fiekil 3.10’da, fiyattaki %22’lik (4 liradan 5 liraya) bir art›fl arz edilen miktarda birde¤iflikli¤e sebep olmamaktad›r. Bu durumda esneklik s›f›ra eflittir.


Üretim faktörlerininmevcudiyeti, teknoloji vezaman arz esnekli¤inietkileyen temel faktörlerdir.Arz esnekli¤i uzun dönemdek›sa döneme göre dahabüyüktür.

5

100 (Miktar (Birim))Q

S(Arz)

P( )

fiekil 3.10

Tam ‹nelastik ArzE¤risi, fS = 0

Esneklik de¤erlerinin orta nokta metodu kullan›larak hesapland›¤›n› unutmay›n›z.

‹nelastik Arz E¤risi (0 < fS < 1)fiekil 3.11’de fiyattaki %22’lik bir art›fl arz edilen miktarda %10’luk bir art›fla (de¤iflik-li¤e) sebep olmaktad›r. Bu durumda esneklik s›f›rdan büyük ama birden küçüktür.

Birim Esnek Arz E¤risifiekil 3.12’de, fiyattaki %22’lik bir art›fl arz edilen miktarda %22’lik bir art›fla sebepolmaktad›r. Bu durumda arz esneklik katsay›s› bire eflittir.

653. Ünite - Talep ve Arz Esnekl ik ler i ve Uygulamalar ›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 3.11

100 115

5

4

B

(Miktar (Birim))

A

Q

S(Arz)

P( )‹nelastik Arz E¤risi,fS < 1

fiekil 3.12

(Miktar (Birim))

4

125

5

A

B

100 Q

S(Arz)

P( ) Birim Esnek ArzE¤risi, fS = 1

Esnek Arz E¤risi (fS > 1)fiekil 3.13’te, fiyattaki %22’lik bir art›fl, arz edilen miktarda %57’lik bir art›fla sebepolmaktad›r. Bu durumda arz esneklik de¤eri birden büyüktür. Yani arz esnektir.

Tam Esnek Arz E¤risi (fS = ∞)fiekil 3.14’te görülmektedir. Fiyat›n 4 lira oldu¤u durumda üreticilerin talep mikta-r›nda arz etmeye raz› olduklar›n› ifade eder.

Arz e¤rileri esneklik de¤eri artt›kça yat›klafl›r ve esneklik de¤eri azald›kça dik-leflir. Ayr›ca Koordinat sisteminde arz e¤risi yatay eksenden bafllayarak pozitife¤im çiziyorsa inelastik, dikey eksenden bafllayarak pozitif e¤im çiziyorsa esnek-tir. Orijinden bafllayan arz e¤rilerinin esnekli¤i bire eflittir.


(Miktar (Birim))180100

B5

4A

Q

S(Arz)

P( )

fiekil 3.13

Esnek Arz E¤risi,fS > 1

(Miktar (Birim))10050 Q

S(Arz)

P( )

fiekil 3.14

Sonsuz Esnek ArzE¤risi, fS = ∞

ARZ VE TALEP ESNEKL‹KLER‹ UYGULAMALARI

Köyden Kente Göç: Tar›mda Teknolojik ‹lerlemeler,Esneklik ve Çiftçi Geliri Ekonomik geliflmeler beraberinde toplumsal yap› de¤iflmelerini de getirir. Köydenkente göç de ekonomik geliflmeyle beraber yaflanan toplumsal geliflmelerden biri-dir. Bu¤day, arpa, vb. tah›l ürünlerinin talep ve arz› inelastiktir. Teknolojik ilerle-meler iktisat biliminde ekonomik geliflme ve kalk›nman›n temel itici gücü olarakkabul edilir. Ama her de¤ifliklikte oldu¤u gibi teknolojik ilerlemelerde gelir da¤›l›-m› ve gelir yarat›lmas› konusunda toplumun farkl› kesimleri aras›nda farkl›l›klaryarat›r.

Tar›mda gübrenin kullan›lmaya bafllanmas›, tar›mda traktör ve benzeri makine-lerin kullan›lmas›, daha verimli tohumlar›n yarat›lmas› gibi geliflmeler tar›msalürünler üretimi konusunda ortaya ç›kacak teknolojik ilerlemelere örneklerdir. Pe-ki, bu tür teknolojik ilerlemelerin tar›msal ürün piyasalar›na ve bu piyasalardakiüretici ve tüketicilerin gelir ve harcamalar›na etkisi nas›ld›r? Bilindi¤i gibi teknolo-jik ilerlemeler arz›n artmas›na ve arz e¤risinin sa¤a kaymas›na sebep olarak den-gede olan bir piyasada denge fiyat›n azalmas›na ve denge miktar›n artmas›na se-bep olur.

Daha öncede bahsedildi¤i gibi tar›msal ürünlerin talebi ve arz› inelastiktir. Var-sayal›m ki bu¤day piyasas› afla¤›daki grafikte (fiekil 3.15) görüldü¤ü gibi dengedeve denge fiyat T3 ve denge miktar ise 100 birim olsun. Bu¤day arz›n› pozitif yön-de etkileyecek yeni ve daha verimli bir tohum keflfi, gübrenin tar›mda kullan›lma-s›, makineleflmenin tar›mda yo¤un bir flekilde kullan›lmas› gibi teknolojik bir ge-liflme veri kaynaklarla (girdilerle) daha fazla bu¤day üretilmesine yol açacak ve arze¤risinin sa¤a kaymas›na neden olacakt›r (Arz2). Arz e¤risinin sa¤a kaymas› dengemiktar›n› artt›r›rken (110 Birim) denge fiyat›nda ise (T1) azalmaya sebep olacakt›r.Sonuçta çiftçiler daha fazla bu¤day üretirken bu ürünü daha düflük fiyattan sata-cakt›r. Peki, bu durumda bu¤day sat›fl›ndan elde edilecek toplam sat›fl geliri (hâs›-lat›) ne olacakt›r? Talep esnekli¤i konusundan hat›rlanaca¤› gibi, talebin inelastikolmas› durumunda fiyattaki azalmalar toplam gelirde azalmaya sebep olur. Örnekgrafikte fiyat 3 lira iken toplam gelir 300 lira iken, teknolojik ilerleme sonucundafiyat 1 liraya düflmüfl ve talebin inelastik olmas› nedeniyle toplam gelir ise 110 li-raya azalm›flt›r.

Örnekten ç›kacak temel ç›kar›mlar flunlard›r:• Tar›msal ürünlerdeki teknolojik ilerlemeler rekabetçi piyasalar olan tar›msal

ürünlerin arz›n›n artmas›na sebep olur.• Arz›n artmas› veri talep alt›nda tar›msal ürün fiyatlar›n›n azalmas›na sebep

olur.• ‹nelastik talebe sahip olan mallar›n fiyatlar›ndaki azal›fllar o mallar› üreten-

lerin toplam gelirlerinde azalmaya sebep olur.• Bu geliflme rekabetçi piyasalarda ürün üreten çiftçilerin gelirinde azalmaya

ve ticaret hadlerinin çiftçiler aleyhine çal›flmas›na sebep olur.• Nisbi (göreceli) durumu kötüleflen çiftçiler köyden kente göçer.


Tar›mdaki teknolojik ilerlemelerin devam edece¤i varsay›m›nda köyden kente göçün du-raca¤›n› beklemek sizce yan›lg›m›d›r?

OPEC Petrol K›s›nt›lar› Türkiye’nin Petrol Faturas›n› Nas›lEtkiler?Birinci uygulamada oldu¤u gibi petrolünde k›sa dönemde arz ve talebi inelastiktir.Dünya petrol piyasas›nda bireysel olarak her ne kadar çok say›da üretici mevcutise de bu üreticilerin önemli olan birço¤u birleflerek OPEC petrol kartelini olufltu-rup tekel olarak hareket etmektedir. OPEC petrol üretim miktar›n› azalt›p art›rmak-ta, yani petrol arz›n› ortaklar›n›n ç›karlar› do¤rultusunda düzenlemektedir. Peki,OPEC petrol k›s›nt›s›na giderse bu geliflme OPEC kartel üyelerinin petrol gelirleri-ni ve Türkiye gibi petrol üretemeyen ama tüketicisi olan ülkelerin petrol ve enerjigiderlerini nas›l etkiler? Bu sorunun cevab› yine esneklik ile ilgilidir.

Petrol piyasas› dengede iken (denge fiyat hampetrol için litre bafl›na T1 vedenge miktar ise 110 Birim) OPEC’in k›s›nt›ya gitmesi petrol arz›n› azalt›r ve arze¤risinin sola kaymas›na sebep olur (Arz2). Bu geliflme denge fiyat› art›r›rken(T3), denge miktar›n azalmas›na (100 Birim) sebep olur. Petrol arz ve talebinin k›-sa dönemde inelastik olmas› dolay›s›yla ve talebin inelastik olmas› durumunda fi-yattaki art›fllar›n toplam hâs›lat› art›rmas› kural› gere¤ince, petrol fiyatlar›ndaki ar-t›fl üretici-sat›c›lar›n toplam sat›fl gelirlerini art›r›rken Türkiye benzeri ülkelerinpetrol ve enerji faturalar›n›n artmas›na sebep olur. Örnek durum, fiekil 3.16’da gö-rülmektedir.


(Miktar (Birim))100

Arz1Arz2

110

Talep

A

B1

3

Q

P( )

fiekil 3.15

Tar›msal ÜrünlerinArz›n›n Teknolojik‹lerlemelerSonucundaArtmas› veÇiftçilerin ToplamGelirindekiGeliflmeler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Örnekte Türkiye’nin bafllang›ç petrol harcamalar› faturas› 110 lira iken arzdakiazalmalar fiyat›n artmas› nedeniyle faturan›n 300 liraya ç›kmas›na sebep olmufltur.

Neden AVM’lerde Hep Fiyat ‹ndirimleri Olur? TüketicileriÇok mu Seviyorlar?Al›fl-Verifl Merkezlerine gitti¤imizde genelde ünlü markalar›n ürünlerinin sat›ld›¤›-n› görürüz. Bu mal ve hizmetlerin genel özelli¤i bu mallar›n esnek talebe sahip ol-mas› ve bu mal piyasalar›n›n tam rekabetçi de¤il de eksik rekabet piyasalar› olma-lar›d›r. Eksik rekabet piyasalar›nda firmalar›n karfl› karfl›ya olduklar› talep e¤rilerinegatif e¤imlidir.

Talep esnekli¤i-toplam gelir iliflkisi konusundan hat›rlanaca¤› gibi, talebin es-nek oldu¤u durumda fiyattaki indirimler toplam gelirin artmas›na sebep olur.AVM’lerdeki ürünlerin talebini esnek olmas› bu firmalar›n önce yüksek fiyattanmal satmaya bafllamalar›n› ve daha sonra da fiyat farkl›laflt›rmas›na giderek indi-rimlere gitmesine sebep olur. Bu fiyat stratejisi bu firmalar›n esneklik dolay›s›ylatoplam gelirlerinin artmas›na ve tüketici rant›n›n tüketicilerden bu firmalara trans-ferine sebep olur.

Bundan dolay› AVM’lerdeki firmalar›n indirimlere gitmesi tüketicilere olan sev-dalar›ndan de¤il kendi toplam gelirlerini art›rma isteklerinden kaynaklan›r.

Neden Devlet Hep Benzin, Do¤algaz, Sigara ve Alkol GibiÜrünlerin Vergi Oranlar›n› veya Fiyatlar›n› Art›r›r?Bu ürünlerin genel özelli¤i talep esnekliklerinin küçük olmas› ve tüketiciler için zo-runlu ihtiyaç mallar› olmalar›d›r. Talebin inelastik olmas› durumunda fiyattaki art›fl-lar toplam geliri (hâs›lat›) art›r›r. Bu vergi geliri toplayan ve bütçesinin gelir kalemi-


fiekil 3.16

(Miktar (Birim))

Arz1

100

A

B

110

3

1

Talep

Arz2

Q

P( ) Petrol Arz›ndakiAzal›fllar SonucuTürkiye gibi PetrolÜretmeyenÜlkelerin EnerjiHarcamalar›

ni art›rmak isteyen devlet için vergi gelirlerinin artmas› demektir. Bu anlamda dev-letin ülkemizde hep benzin, do¤algaz, sigara ve alkol ve GSM hizmetlerinin KDV,ÖTV vb. vergi oranlar›n› art›rmas›n›n sebebi bu ürünlerin talep esnekliklerinin dü-flük olmas› ve fiyatlar›n›n artmas›n›n vergi gelirlerinin artmas›na sebep olmas›d›r.

Vergi Yükü Kime Yüklenir?Vergi kime yüklenirse yüklensin; piyasa hacmini daraltarak tüketicilerin ödedikle-ri fiyat ile üreticilerin eline geçen fiyat aras›nda bir fark›n oluflmas›na ve sonuç ola-rak hem üretici ve hem de tüketicilerin refah›nda azalmalara sebep olur. Madem-ki vergi hem üretici hem de tüketicileri negatif yönde etkiliyor, vergi yükü hangitaraf›n omzuna daha fazla biner? Vergi yükünün büyük k›sm›n›n üreticiler mi yok-sa tüketiciler taraf›ndan m› yüklenece¤i esneklik taraf›ndan belirlenir. Teorik vepratik anlamda hangi taraf›n esnekli¤i daha düflük ise o taraf vergi yükünden da-ha fazla etkilenir.

Talebin esnek arz›n ise inelastik oldu¤u durumda vergi yükünün ço¤unu üreti-ciler yüklenir (öder). Tam tersine talebin inelastik ve arz›n esnek oldu¤u durumdaise vergi yükünün ço¤unu tüketiciler öder.

Devletin yat al›m sat›m›ndan vergi almaya bafllad›¤›n› ve verginin al›c›lar taraf›ndan öde-nece¤ini ve yat piyasas›nda talebin çok esnek, arz›n ise inelastik oldu¤unu varsayal›m. Budurumda verginin yükünün zengin yat al›c›lar›na m› yoksa yat üretiminde çal›flan iflçileremi yüklenece¤ini beklersiniz?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


Esnekli¤in neden hesapland›¤›n› bilmek ve Taleple

ilgili esneklik kavramlar›n› tan›mlayabilmek

Esnekli¤in ölçülmesi piyasa dengesinde de¤iflikli-¤e sebep olacak faktörlerdeki de¤iflmelerin, den-gede ne kadar de¤iflikli¤e sebep olaca¤›, özellikle-de bireylerin bir mal›n fiyat›nda ve/ya fiyat d›fl› de-¤iflimlere yüzde olarak ne kadar reaksiyon göste-rece¤ini nicel olarak görmemizi sa¤lar. Ayr›ca es-neklik sayesinde fiyat de¤iflmeleri durumunda pi-yasa dengesinde meydana gelecek de¤iflmeler ko-nusunda standart bir ölçü birimi sa¤lanm›fl olur.Genel anlamda esneklik tüketici ve üreticilerinpiyasa koflullar›ndaki de¤iflmelere ne kadar tep-ki göstereceklerini ifade eden bir ölçü birimidir.Talebin fiyat esnekli¤i ya da talep esnekli¤i fiyat-taki yüzde de¤iflimlere tüketicinin mal›n talepedilecek miktar›nda ne kadar de¤ifliklikle tepkigösterece¤ini ortaya koyan katsay›d›r ve talepedilen miktardaki yüzde de¤iflimin mal›n fiyat›n-daki yüzde de¤iflime oran› olarak ifade edilir. Talep esnekli¤inin iflareti talep kanunundan do-lay› her zaman eksidir.Talebin gelir esnekli¤i gelirdeki de¤iflme duru-munda tüketicinin talep edece¤i mal miktar›n›nne kadar de¤iflece¤ini gösterir.Talebin gelir esnekli¤i normal mallar için pozitif,düflük mallar için ise negatiftir. Çapraz talep (fi-yat) esnekli¤i Y mal›n›n fiyat›ndaki yüzde de¤ifl-menin X mal›n›n talep edilen miktar›nda ne ka-darl›k de¤iflmeye sebep olaca¤›n› gösteren birkatsay›d›r. ‹kame mallar için çapraz fiyat esnek-li¤i pozitif, tamamlay›c› mallar için çapraz talepesnekli¤i ise negatiftir.

Talebin Fiyat Esnekli¤ini Etkileyen Faktörleri bil-

mek ve Güncel yaflamla ilgili konulara uygula-

yabilmek

Bir mal›n esnek veya inelastik bir talebe sahipolmas›n› birçok faktör belirler. Bireylerin istek vearzular› ekonomik, sosyal ve psikolojik faktörlertaraf›ndan etkilenir. Talep esnekli¤ini etkileyentemel faktörler mal ve hizmetlerin; tüketiciler içinzorunlu ihtiyaç veya lüks mal olup olmad›klar›,yak›n ikamelerinin var olup olmad›¤›, piyasan›nnas›l tan›mland›¤› ve zaman taraf›ndan belirlenir.Lüx mallar zorunlu ihtiyaç mallara göre daha es-nek talebe sahiptir.

Yak›n ikamesi olan mallar›n talebi tüketicinin fi-yat art›fllar› durumunda alternatif malalara yöne-lebilecek olmas› nedeniyle yak›n ikamesi olma-yan mallara göre daha esnektir.Dar anlamda tan›mlanan piyasalardaki mallar›ntalebi genifl anlamda tan›mlanan piyasalara göredaha esnektir. Bunun nedeni dar anlamda tan›m-lanan mallar›n yak›n ikamelerinin olmas› ve bumallar›n fiyatlar›ndaki art›fllar›n tüketiciler tara-f›ndan yak›n ikamelerinin kullan›lmas› yoluylakarfl›lanmas›ndand›r.Mallar›n talebi uzun dönemde k›sa döneme göredaha esnektir.

Arz esnekli¤ini ve etkileyen faktörleri aç›klaya-

bilmek

Arz esnekli¤i fiyattaki yüzde de¤iflimlerin arz edi-lecek mal miktar›nda meydana getirece¤i yüzdede¤iflimin ne kadar olaca¤›n› gösterir ve iflareti arzkanunundan dolay› pozitiftir. Üretim faktörlerininmevcudiyeti, teknoloji ve zaman arz esnekli¤inietkileyen temel faktörlerdir. Arz esnekli¤i uzundönemde k›sa döneme göre daha büyüktür.

Esneklik konusunda teorik bilgilerini güncel ya-

flamda uygulamaya dökebilmek

‹fl dünyas›nda, tar›mda, sanayide ve hizmet sek-törlerinde mal ve hizmet üreten tüm firmalar fi-yat politikalar›n› belirlerken üretip satmak iste-dikleri mal ve hizmetlerin arz ve talep esneklik-lerine bakarak karar vermek zorundad›rlar. Te-kel gücü olan firmalar›n fiyat farkl›laflt›rmas›nagitmesi, ürün farkl›laflt›rmalar› hep esneklikle il-gili kararlard›r. Çünki esneklik ile toplam sat›flgelirleri aras›nda iliflki mevcuttur.Firmalar haricinde talep esnekli¤ini göz önündebulunduran maliye bakanl›¤› baflta olamk üzeredevlet kurumlar› ve OPEC gibi enerji kartelleridemevcuttur.Köyden kente göç, OPEC petrol k›s›nt›lar›, tekel-ci firmalar›n fiyat indirim politikalar›, devletinvergi uygulamalar› talep esnekli¤inin uygulamaalanlar›ndan baz›lar›d›r.Bilinmesi gereken temel kural: “talebin esnek ol-mas› durumunda fiyat indirimleri, inelastik olma-s› durumunda ise fiyat art›fllar› toplam gelirin art-mas›na sebep olur”.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Talebin fiyat esnekli¤i yard›m›yla afla¤›dakilerdenhangisinin ölçümü yap›l›r?

a. Bir mal›n fiyat›ndaki yüzde de¤iflikli¤e tüketici-nin verece¤i yüzde tepkisi

b. Ek tüketicinin piyasaya girmesiyle talepte mey-dana gelen art›fl

c. Gelir art›fl› sonucunda tüketicinin ne kadar dahamal talep edece¤i

d. Talebin fiyat d›fl› belirleyicilerinden birinde mey-dana gelen de¤iflimler sonucu talepte meydanagelecek de¤iflme

e. Tüketicilerin beklentilerindeki de¤iflmelerin et-kileri

2. Bir mal zorunlu bir mal ise, bu mal için talepa. Esnektirb. Sonsuz esnektirc. Birim esnektird. ‹nelastiktire. Esneklik de¤eri bilinemez

3. Bir mala olan talebin esnekli¤i afla¤›daki durumlar-dan hangisinde daha az olur?

a. Üreticiler istenilen miktarda mal üretmeye haz›rise

b. Düflünülen zaman dilimi uzunsac. Mal›n ikamesi yoksad. Mal lüks mal isee. Piyasa dar anlamda tan›mlanm›fl ise

4. Damla Sak›z›n fiyat› 50 Kurufl iken, talep edilen mik-tar günlük 400 pakettir. Fiyat 40 kurufla indi¤inde, talepedilen miktar 600 pakete ç›kmaktad›r. Bu bilgiler ›fl›¤›n-da orta nokta esneklik hesaplama metodu kullanaraksak›z›n talebinin fiyat esnekli¤i;

a. S›f›r Esnektirb. ‹nelastiktirc. Birim esnektir.d. Esnektire. Sonsuz (tam) esnektir

5. Afla¤›dakilerden hangisi bir mal›n talep esnekli¤inietkileyen faktörlerden biri de¤ildir?

a. Zamanb. Fiyatc. Mal›n tüketici için zorunlu olup olmad›¤›d. Mal›n ikamelerinin olup olmad›¤›e. Piyasan›n nas›l tan›mland›¤›

6. Negatif e¤imli do¤rusal bir talep e¤risinde hangi fi-yat-miktar bilefleninde toplam gelir maksimum olur?

a. Talep e¤risinin orta noktas›ndab. Talep e¤risinin orta noktas›na göre sa¤ alt k›s-

m›ndaki bölgedeki bir noktadac. Talep e¤risinin orta noktas›na göre sol üst k›s-

m›ndaki bölgedeki bir noktadad. Talep e¤risinin yatay ekseni kesti¤i noktadae. Talep e¤risinin dikey ekseni kesti¤i noktada

7. Talebin inelastik oldu¤u durumda fiyattaki bir azal›flnas›l sonuçlar verir?

a. Toplam gelirde bir art›fl olurb. Toplam gelirde azal›fl olurc. Toplam gelirde de¤ifliklik olmazd. Çok say›da üretici piyasadan çekilire. Çok say›da üreticinin piyasaya girmesine sebep

olur

8. Afla¤›dakilerden hangisi Arz esnekli¤ini etkileyenfaktörlerden birisidir?

a. Tüketici gelirib. Mal›n tüketici için zorunlu olup olmad›¤›c. Mal›n ikamelerinin olup olmad›¤›d. Piyasan›n nas›l tan›mland›¤›e. Teknolojik de¤iflmeler

9. Daha önce tek fiyat politikas› uygulayan ALO tele-fon flirketi, hafta içi gündüz telefon hizmetinin talebinininelastik ve gece telefon hizmetlerinin ise esnek talebesahip oldu¤unu saptam›flt›r. Nas›l bir fiyatlama stratejisibu flirketin toplam gelirini maksimize eder?

a. Gündüz tarifesini sabit tutup, gece tarifesini art›-rarak

b. Gündüz tarifesini sabit tutup, gece tarifesini azal-tarak

c. Gündüz tarifesini art›r›p, gece tarifesini azaltarakd. Gündüz tarifesini art›r›p, gece tarifesini sabit tu-

tarake. Her iki tarifede de art›fla giderek

10. Vergi gelirlerini art›rmak için Devlet hangi tür mal-lar›n vergi oranlar›nda art›fl yapmal›d›r?

a. Arz› esnek olan mallar›nb. Arz› inelastik olan mallar›nc. Talebi esnek olan mallar›nd. Talebi inelastik olan mallar›ne. Lüks mallar›n



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talebin Fiyat Esnekli¤i” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talebin Fiyat Esnekli¤iniEtkileyen Faktörler” ve “mal zorunlumu yoksalüks mü” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talebin Fiyat Esnekli¤iniEtkileyen Faktörler” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talebin Fiyat Esnekli¤ininhesaplanmas›” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talebin Fiyat Esnekli¤iniEtkileyen Faktörler” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤rusal Talep Do¤rusu veEsneklik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talep Esnekli¤i Toplam Ge-lir ‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arz Esnekli¤ini EtkileyenFaktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talep Esnekli¤i Toplam Ge-lir ‹liflkisi” ve “Esneklik Uygulamalar›” konular›-n› yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talep Esnekli¤i Toplam Ge-lir ‹liflkisi” ve “Esneklik Uygulamalar›” konular›-n› yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Bir tüketicinin bir maldan ne kadar talep edece¤ini be-lirleyen faktörler mal›n fiyat›nda, tüketici gelirinde, ilgi-li mallar›n fiyatlar›ndaki, zevk ve tercihlerdeki ve tüke-ticinin beklentilerdeki de¤iflmelerdir.

S›ra Sizde 2

a. Elma ‹nsüline göre daha esnek talebe sahiptir. ‹nsü-lin fleker hastalar› için zorunlu bir mald›r ve ayn› za-manda yak›n ve uzak ikamesi yoktur. Bu sebepleinelastic talebe sahiptir. Elman›n ise yak›n ikamele-rin olmas› talebinin esnek olmas›na sebep olur.

b. Mallar›n talebi uzun dönemde k›sa döneme göredaha esnektir. Bu nedenle do¤al gaz bir y›lda, do¤algaz bir aya göre daha esnek talebe sahip olacakt›r.

S›ra Sizde 3

Toplam sat›fl hâs›lat›n› art›rmak için esnek talebe sahipolan çocuklar›n bilet fiyatlar›nda azaltmaya, inelastik ta-lebe sahip olan yetiflkinlerin ise bilet fiyatlar›n›n art›r›l-mas›n› tavsiye ederim.

S›ra Sizde 4

Bulgur genel anlamda düflük mal olarak kabul edilir.Gelir art›fllar› düflük mallar›n talebinin azalmas›na se-bep olur. Bu nedenle düflük mal olan bulgur için tale-bin gelir esnekli¤i negatiftir.

S›ra Sizde 5

Tar›m sektöründe üretilen ürünlerin hem arz ve hemdetalepleri inelastiktir. Tar›m sektörünü etkileyecek tek-nolojik ilerlemeler very girdilerle bu mallar›n arz›n›nartmas›na ve sonuç olarak denge fiyatlar›n azalmas›nasebep olur. Talebin inelastik oldu¤u mallar için fiyatta-ki azalmalar toplam gelirde azalmalara sebep olur. Busebeple çiftçilerin gelirleri teknolojik geliflmeler duru-munda azal›r. Bu da bize köyden kente göçün sürece-¤ini gösterir.

S›ra Sizde 6

Vergi kime yüklenirse yüklensin vergi yükünün büyükk›sm› piyasada inelastik olan tarafa yüklenir. Soruda arze¤risi inelastik oldu¤una göre vergi yükünün ço¤u üre-ticiler taraf›ndan yüklenecek ve bu da yat üretimindeçal›flan iflçileri olumsuz yönde etkileyecektir.



Arnold, Roger A. (2008). Economics, South-WesternCengage Larning, Mason, Ohio.

Ayers, Ronald M., Collinge Robert A.(2005). Econo-

mics, Pearson Education, Inc., New Jersey. Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics,

South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio.Browning, Edgar K., Zupan, Mark A. (1999). Microeco-

nomic Theory and Applications, 6th Ed., Addi-son-Vesley, Reading MA, Menlo Park, CA, New York

Case, Karl E., Fair, Ray C. ve Oster, Sharon M. (2012),Principles of Ecoomics, Pearson ducation, Inc.,Boston.

Hirshleifer, Jack, Hirshleifer, David. (1998). Price The-

ory and Applications, 6th. Ed., Prentice Hall, Up-per Saddle River, New Jersey

Krugman, Paul, Wells, Robin. (2010). Mikro ‹ktisat,

Türkçeye Çeviri, Editörler: Say›m Ifl›k ve Di¤erleri,Palme Yay›nc›l›k, Ankara.

Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn, Se-an M. (2012). Microeconomics, MacGraw-Hill/Ir-win, New York.



Micro View, Addison-Wesley, Boston.Parkin, Michael. (2012). Microeconomics, Pearson

Education, Boston.Türkay, Orhan. (2001). Mikro ‹ktisat Teorisi, Geniflle-

tilmifl 10. Bask›, ‹maj Yay›nc›l›k, Ankara.Ünsal, Erdal M. (2010), Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,

Ankara.Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010), Economics,

Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc.,USA.Yi¤itbafl›, fiehabettin, Uysal, Do¤an. (2009). Mikro ‹kti-

sadi Analiz, Çizgi Kitapevi, Konya.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ne, ne kadar, nas›l, kim ve kimin için sorular›n› yan›tlayacak biçimde üretimve tüketim iflleminde karar mekanizmalar›n› aç›klayabilecek,Toplam, marjinal fayda ve fiyat kavramlar› yard›m›yla tüketicinin piyasadanas›l davrand›¤›n› betimleyebilecek,Tüketicilerin karar almada en yüksek fayda ilkesini nas›l kulland›klar›n› vebunun ne anlamda rasyonel davran›fl oldu¤unu aç›klayabilecek,Üretim, firma ve üretim faktörleri kavramlar›n› aç›klayarak üretim fonksiyo-nunu betimleyebilecek,Ekonomide etkin üretim düzeyini aç›klayabilmek için k›tl›k, tercih ve üretimfaktörü kavramlar›n› bir arada de¤erlendirebilecek,K›sa ve uzun dönem ayr›m› ile k›sa dönem firma davran›fl›n› ve uzun dönemkarar verme sürecini aç›klayabilecekbilgi ve beceriler sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Toplam fayda• Marjinal fayda• Azalan marjinal fayda ilkesi• Tüketici dengesi• Üretim faktörleri

• Üretim ve firma• Üretim fonksiyonu• Toplam, marjinal ve ortalama

fiziki ürün• Azalan verimler yasas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

N

N

‹ktisada Girifl-I

• G‹R‹fi• TÜKET‹C‹ DENGES‹• ÜRET‹C‹ TERC‹H VE KARARLARI

Tüketici ve ÜreticiTercihlerininTemelleri


G‹R‹fiK›tl›k beraberinde tercih sorununu da yarat›r. Çünkü tüm isteklerimizi karfl›lama-daki güçlük bizi s›n›rl› kaynaklar›m›z› en iyi flekilde nas›l kullanabilece¤imiz konu-sunda seçim yapmaya zorlamaktad›r. Öyle ki, bu zorunluluk, iktisad›n bir tercihbilimi olarak adland›r›lmas›na neden olmaktad›r. Buna göre iktisat, ekonomik bi-rimlerin yapt›¤› tercihleri aç›klamak ve tercihleri etkileyen durumlar de¤iflti¤indenelerin olabilece¤ini öngörmektedir.

Tercih yaparken, tüketici ve üretici için benzer kavram ve kurallar kullan›l›r.Tüketici için fayda ve fiyat kavramlar› önemli iken üretici için has›la, kâr ve mali-yet kavramlar› önemlidir. Ama bu kavramlar birbirinden mant›ksal kurguda uzakkavramlar de¤ildir. Tüm ekonomik birimler yapacaklar› tercihlerde en çok fayda(kâr) sa¤lad›klar› mal ve hizmetlere yöneleceklerdir. Bu mal ve hizmetleri müm-kün olabildi¤ince en düflük maliyetle elde etmeye (sat›n alma ya da üretme) çal›-flarak, elde ettikleri net fayday›(kâr›) en yüksek düzeye ç›karma çabas› içinde ola-caklard›r.

Rasyonel Davran›fl‹ktisadi düflünme tarz›n›n temel ilkesi karar al›c›lar›n rasyonel davrand›klar› ilkesi-dir. Karar birimleri kendilerine belirli bir amaç veya hedef belirler ve bu amacaulaflmak için de tercihlerini yaparlar. Bu nedenle kendi ç›karlar›na göre hareket et-mektedirler. Örne¤in, tüketici aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda amaç; elde edilen fayday›veya refah› maksimize etmektir. Burada tüketici için rasyonel davran›fl, elde etme-yi bekledi¤i fayday› en yüksek düzeye ç›kartacak tercihleri yapmas›d›r. Örne¤in,bir tüketici X markas› ve Y markas› aras›nda tercih yapmak durumunda kald›¤›n-da (di¤er koflullar sabitken) tercihini ucuz olan X mal›n› seçmek fleklinde kullan-mal›d›r. Rasyonel davran›fl, tüketicilerin hiçbir zaman yanl›fl karar vermeyeceklerianlam›na da gelmemektedir. Tüketici yeni piyasaya sürülmüfl veya kalitesi iyileflti-rilmifl pahal› olan Y markas›n› deneyebilir ve sonuçta yanl›fl bir tercihte bulundu-¤unu anlayabilir. Bu türden denemeler tüketicinin rasyonel olmayan bir tercihyapt›¤› anlam›na gelmez. Ancak tüketicinin X markas›n›n Y markas›na göre dahaüstün oldu¤unu belirledikten sonra Y markas›n› sat›n almaya devam etmesi, rasyo-nel olmayan (irrasyonel) bir tercih olacakt›r.

Benzer flekilde üreticiler de kendi ç›karlar› do¤rultusunda tercih yaparlar. Tü-keticiler fayda ve refah maksimizasyonu yapmaya çal›fl›rlarken üreticiler de kârla-

Tüketici ve ÜreticiTercihlerinin Temelleri

r›n› maksimize etmeye çal›fl›rlar. Burada kâr bir ürünün sat›fl›ndan elde edilen ka-zanç ile bunu üretmek için katlan›lan maliyet aras›ndaki pozitif farkt›r. Örne¤in birayakkab›c› 100 liraya mal olan bir çizmeyi 120 liraya satarsa 20 lira kâr elde eder.Kâr maksimizasyonu amac›n›n bir sonucu üreticinin, üretimi gerçeklefltirmek içinmümkün olan en az kayna¤› kullanma e¤ilimine sahip olaca¤› fleklinde ifade edi-lebilir.

Gerekli olandan daha fazla kaynak kullanmak üretimin maliyetini artt›racak vesonuçta kâr azalacakt›r. Bu da üretici aç›s›ndan rasyonel olmayan bir davran›flt›r.

Karar Alma‹ktisadi düflünme tarz›, kararlar›n nas›l al›nd›¤›na iliflkin baz› varsay›mlar› da içerir.‹ktisatç›lar karar al›n›rken bir eylemin olas› yarar ve maliyetlerinin göz önüne al›n-d›¤›n› kabul ederler. Örne¤in, bol kalorili bir akflam yeme¤inin yenmesi konusun-da tüketiciler, olas› yarar (güzel ve leziz bir yemek yemek gibi) ile maliyetleri (ko-lesterol ve kilo problemi) karfl›laflt›r›rlar. E¤er bu akflam yeme¤inin yararlar› mali-yetlerini karfl›l›yorsa tüketici bu yeme¤i yiyecektir. Aksine kilo ve kolesterol soru-nu olan bir tüketici ise, bol kalorili yemeklerden uzak durmaya çal›flacak ve dahahafif yiyecekleri tercih edecektir.

Maliyetler ve yararlar kifliden kifliye farkl›l›k gösterdi¤i için kararlar da farkl›l›kgösterebilir. Örne¤in, baflka bir flehirdeki bir üniversitede ders vermek üzere ken-tin flehirleraras› otobüs terminaline gelen bir profesörü düflünelim. Bu profesör birtaksiye binerek çabucak üniversiteye ulaflabilir veya bir toplu tafl›ma arac›na bine-rek ayn› yere daha uzun sürede ulaflabilir. Kiflinin bunlardan hangisini seçece¤i el-de edilen yarar (tasarruf edilen zaman) ile katlan›lan maliyete (ödenen daha yük-sek bedel) ba¤l› olarak belirlenecektir. Böyle bir durumda herkesin ayn› sonucaulaflmas› söz konusu de¤ildir. Örne¤in, ayn› otobüs terminaline ailesini ziyaret et-mekten dönen bir ö¤rencinin kald›¤› yurda ulaflabilmek için toplu tafl›ma arac›n›tercih edece¤ini söyleyebiliriz. Çünkü örne¤imizdeki profesörün katland›¤› yüksekmaliyeti dersi bekleyen ö¤rencilere yans›tma olas›l›¤› mevcutken, ö¤rencinin böy-le bir problemi yoktur. Dolay›s›yla ö¤rencinin tercihleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, pro-fesörün taksiyi tercih etmesi daha büyük bir olas›l›kt›r.

Karar alma sürecinin bu özelli¤i nedeni ile elde edilen yararlarda veya katlan›-lan maliyetlerde meydana gelecek bir de¤iflme, tercihleri de etkileyecektir. Örne-¤in, taksi tafl›ma ücretlerinde ciddi bir düflüfl yaflan›rken alternatiflerin fiyat›nda birde¤ifliklik olmazsa daha çok karar alma biriminin taksiyi tercih edece¤ini söylemekmümkündür. Görüldü¤ü gibi ekonomik birimlerin olas› davran›fllar›n› öngörebil-mek mümkün olmaktad›r. Bu durum, insan davran›fllar›n› incelemede ve maliyet-lerle elde edilen yarar› de¤ifltiren geliflmelerin sonuçlar›n› öngörmede iktisatç›laraönemli bir güç vermektedir.

Marjinal Analiz‹ktisadi düflünme tarz›, marjinal analiz ad›n› verdi¤imiz bir analiz yöntemini dekapsar. Marjinal analiz, mevcut koflullar de¤iflti¤inde ortaya ç›kacak yeni duru-mun nas›l de¤iflti¤inin incelenmesidir. Örne¤in, bir ö¤renci iktisat çal›flmak içinhaftada 5 saat yerine 6 saat ay›rmaya karar verdi¤inde marjinal analize göre hare-ket ediyor demektir. Hemen anlayaca¤›n›z gibi, iktisat çal›flmaya ilave bir saat ay-r›lmas›n›n sa¤layaca¤› fayda (s›navlarda daha yüksek bir not alma) bunun getire-ce¤i maliyeti (televizyon izlemeye daha az zaman ay›rma, daha az uyuma, daha azdinlenme gibi) aflmaktad›r.


Rasyonel davran›fl, biriktisadi birimin tercihyapmas› veya karar almas›gerekti¤inde, kendi hedefineuygun biçimde hareketetmesidir.

Marjinal analiz, mevcutkoflullar de¤iflti¤i zamanyeni durumun ne olaca¤›n›nincelenmesidir.

Sadece tüketiciler de¤il, üreticiler de karar al›rken marjinal analize ba¤l› kala-rak hareket ederler. Örne¤in, bir üretici firma daha çok iflçi çal›flt›rd›¤›nda üretimi-nin ne kadar artaca¤›na bakar. Bu süreçte üretici daha çok iflçi kulland›¤›nda üre-tim maliyetlerinin ne kadar artaca¤› ve dolay›s›yla kâr›n›n ne kadar artaca¤› veyaazalaca¤› ile ilgilenir. Dikkat edilirse üretici, mevcut durumda meydana gelecekde¤iflmelerin sonuçlar›n› göz önüne alarak karar vermektedir. Karar verme süreciço¤unlukla de¤iflmelerle ilgili oldu¤u için marjinal analiz iktisadi düflünme tarz›n-da önemli bir paya sahiptir.

TÜKET‹C‹ DENGES‹

Tercih ve FaydaTüketiciler kendilerine en yararl› (faydal›) olan› seçme çabas› ya da elde edilenfayday› en yüksek düzeye ç›kartma (fayda maksimizasyonu) gayretindedirler. Fay-da, bireyin tüketilen mal ve hizmetten elde edece¤i memnuniyettir. Gerçek yaflam-da kiflinin elde edece¤i memnuniyetin ya da faydan›n ölçülüp ölçülemeyece¤i ik-tisatç›lar aras›nda tart›flma konusu oluflturmufltur. Tart›flmaya taraf olanlardan birk›sm›, faydan›n ölçülebilece¤ini öne sürmüfllerdir. Fayday› ölçmek için “util” ad›verilen bir birim ya da do¤rudan paray› kullanm›fllard›r. Bu gruba kardinalistler de-nilmektedir. Di¤er tarafta ise faydan›n ölçülemeyece¤ini ve yaln›zca s›ralanabilece-¤ini ileri süren ordinalistler vard›r. Bunlara göre, insanlar bir mal› di¤erinden dahaçok be¤endiklerini söyleyebilirler; ancak ne kadar daha fazla fayda elde ettiklerinisöyleyemezler. Biz bu tart›flmalara girmeden aç›klamalar›m›z› kardinalist yaklafl›mçerçevesinde sürdürece¤iz.

Toplam ve Marjinal FaydaBelirli bir dönemde, bireyin di¤er mal ve hizmet tüketimleri sabit iken, bir mal›nçeflitli miktarlar›n›n tüketilmesi sonucu ulafl›lan tatmin düzeyi toplam fayda olaraktan›mlan›r ve TU harfleriyle ifade edilir. Di¤er bir ifadeyle toplam fayda, bir kiflininmal ve hizmet tüketiminden ald›¤› yarar veya tatmin toplam›d›r. Fayda birimi ola-rak util kullan›ld›¤›nda, toplam fayda fonksiyonu, bu mal›n tüketilen miktar›na sa-y›lar verilerek oluflturulur.

Örne¤in akflam yeme¤inden sonra içilen çay› düflünelim. ‹çti¤iniz ilk bardakçaydan 20 birim fayda sa¤lad›¤›n›z› düflünüyorsunuz, ikinci bardak içti¤inizde top-lam faydan›z 34 birime, üçüncü bardaktan sonra 43 birime yükseliyor. Dördüncübardak çay› içti¤inizde toplam faydan›z 47 birim oluyor. Görüldü¤ü gibi, ilk dörtbardak çay› tüketene kadar tüketim ile toplam fayda aras›nda pozitif iliflki söz ko-nusudur. Beflinci bardak çay› içti¤inizde ise toplam faydan›z 47 birimde kalmakta-d›r. Bu nokta art›k daha fazla çay içmek ile daha fazla fayda sa¤lanamayaca¤› an-lam›n› tafl›r. Buna ra¤men alt›nc› bardak çay› tüketirseniz toplam faydan›z azalarak42 birime düflmektedir. Görüldü¤ü gibi, beflinci bardak çay› içmek size ilave faydasa¤lamam›fl ve toplam faydan›z de¤iflmemifltir. Ancak bir sonraki yani alt›nc› bar-dak çay midenizde s›k›nt› yaratm›fl ve toplam faydan›z bu yüzden biraz azalm›flt›r.Tüm bu geliflmeleri afla¤›daki tablodan izlemek mümkündür.

794. Ünite - Tüket ic i ve Üret ic i Terc ih ler in in Temel ler i

Fayda, bireyin tüketilen malve hizmetten elde edece¤imemnuniyettir.

Marjinal fayda ise, belirli bir zaman diliminde bir maldan (örne¤imizdeki çay-dan) bir birim daha fazla tüketilmesi sonucunda toplam faydada meydana gelende¤iflme olarak tan›mlan›r. K›saca ilave tüketilen birimin sa¤lad›¤› fayda marjinalfayda olup MU harfleriyle gösterilir. Herhangi bir X mal› için marjinal fayda (MUx),toplam faydadaki de¤iflmenin tüketim miktar›ndaki de¤iflmeye oran› olarak veyatoplam fayda fonksiyonunun e¤imi fleklinde formüle edilir:

MUx = (∆TUx/∆Qx)

Yukar›daki eflitlikte ∆TUx terimi X mal›n›n toplam faydas›ndaki de¤iflmeyi,∆Qx ise tüketilen X mal› miktar›ndaki de¤iflmeyi ifade etmektedir. Örne¤imizdeilk bardak çay ile ikinci aras›ndaki toplam faydadaki de¤iflme (∆TU = TU2 - TU1fleklindeki hesaplama gere¤i) 14 birimdir. Miktardaki de¤iflme ise (∆Q = Q2 -Q1fleklindeki hesaplama gere¤i) bir birim oldu¤una göre marjinal fayda flu flekildehesaplan›r:

MUçay1,2 = (∆TU1,2/∆Q1,2) = [(TU2 -TU1)/(Q2 - Q1)] = (14/1) = 14

Tablo 4.1’i dikkatle incelersek, çay tüketimi ile elde edilen toplam fayda belirlibir düzeye kadar her ilave bardak ile artmaktad›r. Ancak bu art›fl azalarak devametmektedir. Hatta toplam fayda en yüksek düzeye ulaflt›ktan sonra ilave bardakçay tüketiminin toplam faydaya katk›s› negatif de¤er almaktad›r. Dolay›s›yla tüke-tici gittikçe azalan bir marjinal fayda düzeyi ile karfl› karfl›yad›r. Azalan marjinalfayda, bir mal›n ilave miktarlar› tüketildikçe elde edilecek marjinal faydan›n gittik-çe azalaca¤› ve belirli bir tüketim miktar›nda s›f›ra düflece¤i ilkesidir.

Azalan marjinal fayda ilkesi karar alma mekanizmas›n›n önemli faktörlerindenbiridir. Tüketiciler sat›n ald›klar› ya da sahip olduklar› mal ya da hizmet için tek birkullan›m amac› gütmüyor olabilirler. Bu durumda da sahip olduklar› mal›n kulla-n›m alanlar›n› öncelik s›ras›na koyarlar. E¤er k›tl›k problemi etkin ise, rasyoneldavranacak bir tüketici en fazla önceli¤i olan ihtiyaç ve veya iste¤ini gidermek is-teyecektir. E¤er kullan›m alanlar› birbirini tamamlay›c› özellik de¤il de birbirine ra-kip özellik tafl›yor ise, önceli¤i olan bir alanda sahip olunan mal kullan›m›n› artt›r-mak, art›k bu alan›n öncelik de¤erini azaltacakt›r. Bu da marjinal karar alman›n birgere¤idir.

Azalan marjinal fayda ilkesinin, iktisat yaz›n›nda çok temel ve önemli bir yer tu-tan “su-elmas paradoksu”nu aç›klayabildi¤i kabul edilir. Biliyoruz ki, insan hayat›suya ba¤›ml›d›r. Susuz geçirilecek en fazla yedi gün, insan yaflam›n›n sonlanmas›-na yol açacakt›r. Yani su insan yaflam› için zorunlu bir ihtiyaçt›r ve tüketilmesi ge-rek bir mal olarak kabul edildi¤inde zorunlu bir önceli¤e sahiptir. Ancak elmas, tü-

‹çilen Çay (bardak) Miktar› Toplam Fayda (TU) Marjinal Fayda (MU)

0 0

1 20 20

2 34 14

3 43 9

4 47 4

5 47 0

6 42 -5


Marjinal fayda, belirli birdönemde bir maldan birbirim daha fazla tüketilmesisonucu toplam faydadameydana gelen ekde¤iflmedir.

Tablo 4.1Toplam ve MarjinalFayda

Azalan marjinal fayda, birmal›n ilave miktarlar›tüketildikçe bu tüketiminsa¤layaca¤› ek faydan›n(marjinal faydan›n) giderekazalaca¤› ilkesidir.

ketilmedi¤inde en az›ndan insan›n fiziksel sa¤l›¤›n› bozacak bir mal de¤ildir. Tümdünyada lüks tüketim denilince akla gelen ilk fleylerden bir tanesidir elmas. Tümbunlara ra¤men su ve elmas›n fiyatlar› k›yasland›¤›nda, yaflamda ald›klar› önemi-nin derecesinin tersi bir durum söz konusudur. Suyun fiyat› ucuzken, elmas›n fiya-t› oldukça pahal›d›r.

Marjinal analize göre herhangi bir mal›n tüketim amaçl› belirli bir miktar›na sa-hip olundu¤unda, önemli olan kullan›m alan› ya da toplam miktar› de¤il mal›nmarjinal yararl›l›¤›d›r. Dünyada Afrika’n›n bir bölümü hariç bir çok insan için suyeterince ve hatta bazen fazlas›yla mevcuttur. Bu durumda bir litre daha fazla yada az suya sahip olmak tüketicinin faydas›n› belki çok az de¤ifltirecek ya da hiç de-¤ifltirmeyecektir. Marjinal yarar› aç›s›ndan de¤eri çok düflük olacakt›r. Oysa elmas,arz miktar› olarak dünyada çok s›n›rl› miktarda oldu¤u için bir miktar›n›n daha el-de edilmesi ya da kaybolmas› marjinal analize göre onu oldukça de¤erli k›lacakt›r.Buradan hemen, “her mal›n fiyat› yaln›zca marjinal faydas›na göre belirlenir” yar-g›s›na varmak yanl›fl bir de¤erlendirme olacakt›r. Her birey için her mal›n marjinalfaydas› ayn› olmayacakt›r. Bu durumda ekonomik birimlerin mal ve hizmet al›flve-riflinde dikkat ettikleri fley al›p ya da satt›klar› mal›n göreceli marjinal faydas› ola-cakt›r. Ekonomik birimlerin ayn› mal ya da hizmet için birbirinden farkl› marjinalfayda de¤erlerine sahip olmalar› bu mal ya da hizmet için piyasa fiyat›n›n oluflma-s›nda önemli bir yer oluflturacakt›r.


fiekil 4.1

60

50

40

30

20

10

0

TU

1 2 3 4 5 6 7Tük. Mik.

TU

0

-5

-10

Tük. Mik.

5

10

15

20

25MU

1 2 3 4 5 6

Azalan MarjinalFayda fiekil 4.1’e göretoplam faydan›nmaksimum oldu¤unoktada marjinalfayda s›f›rolmaktad›r.

Tüketici Dengesi: Fayda MaksimizasyonuDaha önce de belirtti¤imiz gibi tüketicinin amac›, mal ve hizmet tüketerek en yük-sek fayda düzeyini sa¤layan mal bileflimlerini seçmektir. Burada sorun tüketicininhangi miktarlarda mal tüketmesi durumunda elde etti¤i fayday› maksimize edece-¤idir. ‹ktisat teorisi tüketicilerin tercihleri aç›s›ndan gelifltirilen bir kural› kullanarakbu konuya cevap aramaktad›r. Fayda maksimizasyonu kural› ad› verilen bu ku-rala göre, tüketici bir mal için harcad›¤› paran›n marjinal faydas› bir baflka malaharcad›¤› paran›n marjinal faydas›na eflit oldu¤u mal bileflimi tercihi ile fayday›maksimize eder. Örne¤in tüketicinin yaln›zca çay ve börek tüketti¤ini varsayarsak,elde edilecek faydan›n maksimize edilebilmesi için afla¤›daki eflitli¤in sa¤lanmas›gerekir:

(Bir Bardak Çay›n Marjinal Faydas› / Bir Bardak Çay›n Birim Fiyat›) =(Bir Dilim Böre¤in Marjinal Faydas› / Bir Dilim Böre¤in Birim Fiyat›)

Harcanan bir birim para için elde edilen marjinal fayday› hesaplayabilmek için,bu mal›n marjinal faydas›n› bu mal›n her birimi için harcanan paraya bölmemiz ge-rekecektir. fiimdi bu eflitli¤in ne anlama geldi¤ini anlayabilmek için baz› varsay›m-lar yapal›m. ‹lki tüketicinin gelirinin sabit oldu¤u varsay›m›d›r. Öte yandan örnekolarak alaca¤›m›z iki tür mal›n (yani çay›n ve böre¤in) fiyatlar›n›n sabit kald›¤›n›kabul edece¤iz. Son olarak biraz önce ö¤rendi¤imiz azalan marjinal fayda kavra-m›n›n geçerli oldu¤unu unutmamam›z gerekir.

Yukar›daki basitlefltirici varsay›mlar alt›nda, tüketicinin belirli bir zaman dilimiiçerisinde (örne¤in bir ay gibi) ne miktarda çay ve börek tüketmesi durumundafayda maksimizasyonunu gerçeklefltirece¤i sorusunu incelemeye geçebiliriz. Buamaçla afla¤›da haz›rlad›¤›m›z tabloyu kullanaca¤›z. Tabloda tüketicimizin haftada30 liral›k gelirini bu iki mal›n tüketimi için ay›rd›¤›n›, çay›n barda¤›n›n 2, böre¤indiliminin de T4oldu¤unu kabul edersek, tüketicinin tablodaki bileflimleri olufltura-bilece¤ini görürüz.

Tablo 4.2’ye göre tüketicimizin bir haftada tüketece¤i dördüncü böre¤in marji-nal faydas› 20’dir. Böre¤in dilimi T4oldu¤una göre, bu börek için harcanan liran›nmarjinal faydas› 5 birim olmaktad›r. Tüketicimiz gelirinin kalan k›sm› ile barda¤›T2’den 7 bardak çay içebilir. Tüketilen son bardak çay›n marjinal faydas› 10 oldu-¤una göre, bu çay için harcanan liran›n marjinal faydas› da 5 olmaktad›r. Böylecetüketici maksimizasyon koflulu gerçekleflmifl olur. Yani,

Börek (dilim/hafta) MUbörek Çay (bardak/hafta) MUçay

3 24 1 16

4 20 3 14

5 16 5 12

6 12 7 10

7 8 9 8


Fayda maksimizasyonukural›, bir mal için harcananbir birim paran›n marjinalfaydas›n› bir baflka malaharcanan bir birim paran›nmarjinal faydas›na eflitleyenmal bileflimlerinin tercihedilmesi ile elde edilenfaydan›n maksimumolaca¤›n› ifade edenkurald›r.

Tablo 4.2FaydaMaksimizasyonu

Sonucundan hareketle, tüketicimiz haftada 4 dilim börek ve 7 bardak da çay tü-keterek en yüksek fayday› sa¤lamaktad›r.

Bu fayda maksimizasyonu yaklafl›m›n›n ard›nda yatan mant›¤› daha iyi kavra-yabilmek için, tüketicimizin farkl› bir kombinasyon oluflturmas› durumunda neolaca¤›n› inceleyelim. Örne¤in tüketicimizin 3 dilim börek ve 9 bardak çay tüket-meye karar vermesi halinde ne olaca¤›n› ele alal›m. Bu durumda tüketilen böre¤eharcanan bir birim paran›n marjinal faydas›,

olarak bulunur. Tüketilen dokuzuncu bardak çay için harcanan paran›n marjinalfaydas› ise

olarak belirlenir. Dikkat edilirse tüketicinin haftada 3 dilim börek ve 9 bardak çaytüketmesi halinde,

denkli¤i yerine,

eflitsizli¤i gerçekleflmektedir. Buna göre tüketicinin börek için harcad›¤› paradanelde etti¤i marjinal fayda çay için harcad›¤› paradan elde etti¤i marjinal faydadanbüyüktür. Rasyonel davran›fl gere¤i, tüketici bu durumda elde etti¤i fayday› artt›ra-bilmek amac›yla tüketti¤i börek miktar›n› artt›rmaya ve çay miktar›n› azaltmayabafllayacakt›r. Börek tüketiminin sa¤lad›¤› para birimi bafl›na ek fayda artt›¤› süre-ce, tüketici börek tüketimini artt›racakt›r. Çünkü bu sayede toplam faydas› artmak-tad›r. Her iki mal›n marjinal faydalar›n›n fiyatlar›na oran› eflitlendi¤inde tüketicimaksimum fayday› sa¤layacakt›r. Tablomuza göre tüketici haftada dilimi T4’den 4dilim börek ve barda¤› T2’den 7 bardak çay tüketti¤i zaman elde etti¤i fayday›maksimum düzeye ç›kartmaktad›r. Zira bu tüketim bilefliminde marjinal faydalar›nfiyatlara oran› eflitlenmektedir.

MU

PMU

Pb rek

b rek

� � �

� � �

�

�<

MU

PMU

Pb rek

b rek

� � �

� � �

�

�=

MU

P� � �

� � �= =8

24

MUP

b rek

b rek

�

�= =24

46

MU

P

MUP

MU

P

ay

ay

b rek

b rek

ay

ay

�

�

�

�

�

�

= =

= =

=

102

5

204

5

102

== = =5 204

MUP

b rek

b rek

�

�


Peki, tüketici bu noktada durmay›p börek tüketimini artt›rmaya devam eder vehaftada 5 dilim börek, 5 bardak da çay tüketmeye bafllarsa durumu ne olur? Önce-likle bu durumda fayda maksimizasyonu flart› yerine gelmemektedir. Çünkü 5 di-lim börek tüketiminden elde edilen marjinal faydan›n böre¤in dilim fiyat›na oran›

olarak belirlenirken, 5 bardak çay tüketmenin sa¤lad›¤› marjinal faydan›n fiyat›naoran› ise

olarak hesaplanmaktad›r. Dikkat edilirse, bu kez de çay›n tüketimine harcanan birbirim paran›n marjinal faydas› börek için hesaplanan marjinal fayday› aflmaktad›r.Bu durumda tüketici, daha önce yapt›¤›n›n tersine, çay tüketimini artt›rarak börektüketimini k›sacakt›r.

Bu aç›klamalar›m›za göre, rasyonel davranan tüketici kendisine en yüksek fay-da düzeyini sa¤layan mal bileflimini tercih edecektir. Elde edilen toplam faydan›nmaksimum oldu¤u bu tercih bileflimi tüketici dengesi olarak adland›r›lmaktad›r.Buna göre tüketicinin dengeye gelebilmesi için gerekli flart, her mal için harcananson liralar›n sa¤lad›¤› faydalar›n birbirine eflit olmas›d›r.

Bir fastfood restoran zincirinin reklam›na göre, haftan›n belirli günlerinde belirli saatleraras›nda “yiyebildi¤iniz kadar” uygulamas› yap›lmaktad›r. Bu kampanyada sözü edilengün ve saatlerde sabit bir ücret ödeyerek yiyebildi¤iniz kadar fastfood ürününü herhangibir ek bedel ödemeksizin yiyebilirsiniz. Sizce bu tür bir uygulama ile firma ciddi bir zararriski üstlenmekte midir? Amac› elde etti¤i kâr› maksimum düzeye ç›kartmak olan bir fir-man›n bu davran›fl›n› azalan marjinal fayda ilkesi ile aç›klayabilir misiniz?

Dikkat edilirse yukar›daki örne¤imizde tüketici s›n›rl› (k›t) gelir imkanlar› vekendisi taraf›ndan belirlenmeyen piyasa fiyatlar› ile çay ve börek tercihleri üzerinekarar›n› belirlemifltir. Karar aflamas›nda, gelir miktar›, mallar›n piyasa fiyatlar›, top-lam ve marjinal fayda ile toplam faydan›n maksimizasyonu ilkesi tüketicinin kul-land›¤› de¤iflkenler olmufltur. Gelirin s›n›rl› olmas›, tüketiciyi çay ve börekten olu-flan sat›n alabilece¤i mal kombinasyonunda s›n›rl› alternatiflere götürmüfltür. Har-cayaca¤› her liray› kullan›rken toplam faydas›n› en yükse¤e götürme amac›n› gözönünde bulundurmufltur.

ÜRET‹C‹ TERC‹H VE KARARLARIKitab›n birinci ünitesinde de tan›mland›¤› gibi, üretim, insanlar›n ihtiyaçlar›n› do-layl› ya da do¤rudan karfl›layacak mal ve hizmetleri ortaya ç›kartma çabas›d›r. Üre-timi gerçeklefltiren ve bunlar›n sat›fl› konusunda karar veren ekonomik birime fir-ma dendi¤ini de biliyoruz. Firma bir büfe olabilece¤i gibi, büyük bir al›fl verifl mer-kezi ya da fabrika olabilir. Firmalar piyasaya sunaca¤› mal ve hizmetleri üretebil-mek için bir tak›m maliyetlere katlanmak zorundad›r. Firma kâr›n› maksimize et-meye çal›flt›¤› için üretimini en az maliyetle gerçeklefltirme çabas› içerisindedir. Fir-man›n üretip, piyasaya sürece¤i ürünün miktar›, firman›n katland›¤› maliyetler veürünün piyasa sat›fl fiyat›na göre belirlenir.

MU

P� � �

� � � = =

122

6

MUP

b rek

b rek

�

�= 16

44=


Tüketici dengesi, tüketicininbelli flartlarda en yüksekfayda düzeyini sa¤lad›¤›durumdur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kaynaklar (üretim faktörleri veya girdiler) denildi¤inde, mal ve hizmet üretiminde kulla-n›lan do¤a ya da insanlar taraf›ndan sa¤lanan tüm araçlar kastedilmektedir. Bunlar toprak(do¤al kaynaklar), emek (iflgücü), sermaye ve giriflimciliktir.

Üretim faaliyeti sonucu elde edilen ürün, tüketicilere fayda sa¤lar. Ürün, üretimfaktörlerinin üretim sürecine kat›lmas›yla elde edilir. Bu süreç, sadece üretim fak-törlerinin maddi anlamda flekil de¤ifltirmesi olarak alg›lanmamal›d›r. Hammaddeveya yar› mamullerin üretim süreci sonunda fleklini de¤ifltirerek, yeni bir mamulelde etmek de imalat olarak tan›mlan›r. Bu tür bir üretim flekil faydas› sa¤lar.

Bir ekonomide temel üretim birimi firmad›r. Firmalar üretim faktörlerini ya dadi¤er ad›yla girdileri sat›n alarak, mal ve hizmetleri üretmek amac›yla bunlar› bir-lefltirirler. Kullan›lan girdilerin miktar›, belli bir zaman dilimi içerisinde elde edile-cek ürünün miktar›n› belirler. Veri teknoloji çerçevesinde, bir ürünün miktar›n›nart›r›lmas›, girdilerin art›r›lmas›na ba¤l›d›r. Girdiler ile elde edilen ürünler aras›nda-ki bu ba¤l›l›k iliflkisi üretim fonksiyonu ile özetlenmektedir. Belirli bir zaman dili-minde kullan›lan alternatif girdi bileflimlerini olas› maksimum ç›kt› ile iliflkilendirenüretim fonksiyonu flu flekilde formüle edilebilir:

Q* = f (L, K, T, t)

Bu fonksiyona göre, herhangi bir firman›n olabilecek maksimum üretimi (Q*)kullan›lan emek (L), sermaye (K) ve do¤al kaynaklar›n (T) miktar›na ve teknoloji(t) düzeyine ba¤l›d›r. Bu nedenle üretim miktar› bunlar›n bir fonksiyonu olacakt›r.

Üretim sürecinde kullan›lan girdiler sabit ve de¤iflken olmak üzere iki gruptade¤erlendirilir. Üretim sürecinde kullan›lan baz› girdiler ürün miktar›ndaki de¤ifl-me karfl›s›nda, belirli bir süre için, ne artar ne de azal›r. Bu girdiler sabit girdilerolarak tan›mlan›r. Oysa de¤iflken girdiler arzu edilen üretim düzeyine ba¤l› ola-rak de¤iflir. De¤iflken ve sabit girdiler aras›nda ayr›m yaparken, zaman›n öneminide vurgulamak gerekir. Örne¤in, imalat yapan bir firma için bina sabit bir girdidir.Çünkü k›sa sürede büyütmek olanaks›zd›r. Fakat kullan›lan emek ve hammaddede¤iflken girdilerdir. Ancak uzun bir zaman dilimi göz önüne al›nd›¤›nda, bina ge-niflletilebilir, hatta yenisi infla edilebilir. Dolay›s›yla uzun dönemde sabit girdiler dede¤iflken girdi olarak nitelendirilir.

Firmalar›n üretim ve üretim süreci ile ilgili karar al›rken kâr maksimizasyonu amac›n›öne ç›kartaca¤›n› kabul ettik. Bir di¤er deyiflle, firman›n kâr› paylaflan sahipleri ad›na, kârmaksimizasyonu amac› ile yönetilece¤ini varsayd›k. Günümüzde büyük flirketlerin yöneti-mi profesyonel yöneticilere devredilmekte ve bu yöneticiler de di¤er çal›flanlar› istihdametmektedirler. Yöneticilerin ve di¤er çal›flanlar›n firma sahiplerinin arzulad›¤› gibi kârmaksimizasyonu amac› ile çal›flacaklar›ndan nas›l emin olabiliriz? Yöneticiler ve di¤er ça-l›flanlar kendi ç›karlar›n› gözeterek firman›n kâr›n›n azalmas›na yol açabilirler mi?

K›sa DönemÜretime iliflkin temel kavramlar› aç›klayabilmek için en kolay yol, üretim fonksiyo-nunda yer alan girdilerden sadece bir tanesinin de¤iflebildi¤i bir süreci incelemek-tir. ‹ktisadi analizde üretim faktörlerinden sadece bir tanesinin de¤ifltirilmesine ola-nak tan›yan bu süre k›sa dönem olarak adland›r›l›r. K›sa dönem üretim fonksiyo-nundaki girdilerden sadece bir tanesinin de¤iflebilece¤i, di¤er girdilerin ise sabit


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Üretim, insanlar›nihtiyaçlar›n› dolayl› ya dado¤rudan karfl›layacak malve hizmetleri meydanagetirme çabas›d›r.

Firma, üretimi gerçeklefltirenve bunlar›n sat›fl›konusunda karar verenekonomik birimdir.

‹malat, hammadde veya yar›mamullerin üretim sürecisonunda fleklini de¤ifltirerek,yeni bir mamul elde edilmesisürecidir.

Üretim fonksiyonu, belirli birdönemde kullan›lanalternatif girdibileflimlerinin olas›maksimum ç›kt› ileiliflkilendirilmesidir.

Sabit girdiler, ürünmiktar›ndaki de¤iflmekarfl›s›nda belirli bir süreiçin miktar› de¤iflmeyengirdilerdir.

De¤iflken girdiler, arzuedilen üretim düzeyine göremiktar› de¤iflen girdilerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

K›sa dönem, üretimfaktörlerinden sadece birtanesinin de¤ifltirilmesineolanak tan›yan süredir.

kalaca¤› kabul edilmektedir. Konuya iliflkin aç›klamalar yap›l›rken, üretim faktör-lerinden sermaye ve do¤an›n sabit oldu¤u varsay›lacakt›r. Üretim fonksiyonundayer alan teknoloji de veri al›nd›¤›na göre, k›sa döneme iliflkin analizde tek de¤ifl-ken girdi, emek miktar›d›r. Bu durumda, firman›n ç›kt› miktar›n› artt›rabilmesi, kul-lan›lan emek miktar›ndaki art›fla ba¤l› olacakt›r. Böylece firma, emek faktörününverimlili¤ini esas alarak ç›kt› miktar›n› belirleyecektir.

Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki ÜretimDe¤iflken girdi miktar›n›n artt›r›lmas›na ba¤l› olarak elde edilen ç›kt›ya toplam fi-ziki ürün denir ve TPP ile gösterilir. De¤iflken üretim faktörü olarak eme¤in kulla-n›lmas› durumunda emek girdisi ile ürün miktar› (ç›kt›) aras›ndaki iliflki bir tablo,grafik ya da fonksiyonla aç›klan›r. Biz de bu gelene¤e uyarak haz›rlayaca¤›m›z birtablo çerçevesinde söz konusu kavramlara iliflkin baz› tespitlerde bulunaca¤›z. Bu-rada fiziki ürün deyimiyle fiilen gerçeklefltirilen üretim miktar›ndan söz edilmekte-dir, fiziki ürünle kastedilen parasal de¤er de¤ildir. Fiziki ürünün parasal de¤eredönüflmesi, bu ürünün piyasada sat›lmas›yla mümkün olur.

Di¤er girdiler sabitken, de¤iflken girdi olan emek miktar› art›r›l›rsa üretim s›f›r-dan bafllayarak artmaya bafllar. Üretim önce yükselen oranlarda artmakta, belli birdüzeyden sonra ise gittikçe azalan oranlarda artmaktad›r. Hatta de¤iflken girdi ge-re¤inden fazla artt›r›l›rsa üretimde azalmayla da karfl›lafl›labilir. Üretimin düflük ol-du¤u bafllang›ç düzeyinde bir birim de¤iflken girdi, yani bir birim emek bafl›na dü-flen sabit girdi miktar› fazla oldu¤u için sabit girdilerden bir k›sm› at›l kalacakt›r.Bu durumda, üretim sürecine dahil edilen ilave emek bir yandan at›l kapasiteninkullan›lmas›na olanak verirken, di¤er yandan uzmanlaflmay› art›raca¤›ndan üretimdaha fazla artacakt›r. Di¤er de¤iflkenler sabitken, belli bir üretim miktar›na ulafl›n-caya kadar, artan emek miktar› bafl›na artan verimlilik söz konusudur. Ancak, de-¤iflken ve sabit girdi aras›nda optimal (en uygun) bileflime ulafl›ld›ktan sonra,emek art›fl› sürdürülürse, emek bafl›na düflen sabit girdi azalacakt›r. Böylece, emekbirimi bafl›na verimin azalmas› durumu ortaya ç›kacakt›r. Bu durum ekonomi bili-minde azalan verimler yasas› olarak tan›mlan›r. Yukar›daki aç›klamalardan daanlafl›laca¤› üzere, bu yasan›n geçerli olabilmesi için, teknoloji ve di¤er üretim fak-törleri sabitken, emek miktar›n›n artmas› gerekir. Hatta emek çok fazla artarsa, üre-tim düflmeye bafllar. Bu durumda eme¤in verimi negatif olur. Azalan verimler ya-sas›, firman›n sürekli olarak emek kullan›m›n› artt›rmas› durumunda, marjinal fizi-ki ürün ve toplam fiziki ürün e¤rilerinin alaca¤› flekilleri göstermesi bak›m›ndanönemlidir.

Firma yönetimi ifle ilave bir iflçi almadan önce flunu bilmek isteyecektir: Acaba,iflçi say›s›n› art›rmakla (∆L = 1), üretim ne kadar artacakt›r (∆Q = ?). Yani son iflçi-nin sa¤layaca¤› marjinal fiziki ürün ne olacakt›r. Bu çerçevede marjinal fizikiürün, emek miktar›ndaki bir birimlik de¤iflmenin toplam ürün miktar›nda meyda-na getirdi¤i de¤iflim olarak tan›mlan›r. Eme¤in marjinal fiziki ürünü MPPL k›saltma-s›yla gösterilir. Marjinal fiziki ürün, emek veriminin nas›l bir seyir izledi¤ini göste-rir, bu yüzden eme¤in marjinal verimlili¤i (MPL) olarak da adland›r›l›r. Marjinal fi-ziki ürünü afla¤›daki basit eflitlikle de göstermek mümkündür:

MPPL = (∆TPP/∆L)


Azalan verim yasas›, di¤erüretim faktör miktarlar›sabitken, bir üretimfaktörünün üretimdekullan›lan miktar›n›nartt›r›lmas› durumunda, herilave birimin sa¤lad›¤› ürünmiktar›n›n azald›¤›n› ifadeeden iliflkidir.

Toplam fiziki ürün, de¤iflkengirdi miktar›n›nartt›r›lmas›na ba¤l› olarakelde edilen ç›kt›d›r.

Eme¤in ortalama fiziki ürünü (APPL ) ise, emek birimi bafl›na elde edilenürün miktar›d›r. Bu, toplam fiziki ürünün kullan›lan emek miktar›na oranlanmas›y-la hesaplan›r. Afla¤›daki eflitlikte ortalama fiziki ürün formüle edilmifltir:

APPL = (TPP/L)

Genelde emek verimlili¤i ile ortalama fiziki ürün anlat›lmak istenmektedir. Birfirmada verim art›fl›n›n sa¤land›¤›n› söylemekle, emek birimi bafl›na üretimin artt›-¤› anlafl›lmaktad›r. Emek verimlili¤i kavram›n›n uygulamada bu flekilde ele al›nma-s›, biraz da ortalama verimlili¤in kolay ölçülmesine ba¤lanmaktad›r. Firma yöneti-mi bak›m›ndan ifle yeni iflçi almadan önce ortalama verimlili¤in seviyesini ve yö-nünü bilmek önemlidir. Yönetim, bu yeni iflçi ile birlikte üretimin (ç›kt›n›n) oran-sal olarak nas›l etkilenece¤ini bilmek isteyecektir. Bunu bilmekle, ilave iflgücününortalama verimlili¤i nas›l etkiledi¤i belirlenmifl olacakt›r.

Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki Ürün E¤rileriAfla¤›da yer alan tablo ve grafikte toplam, marjinal ve ortalama ürün kavramlar› vebunlar›n artan, azalan ve negatif verim bölgeleri gösterilmektedir.

Tablo 4.3’e göre, firman›n ulaflt›¤› en yüksek toplam fiziki ürün düzeyi 275 bi-rimdir. Bu nokta altta yer alan grafikte gösterilmektedir. Toplam fiziki ürün (TPP)e¤risinin en yüksek oldu¤u nokta bu üretim düzeyini ifade etmektedir. Bu dü-zeyden sonra üretime kat›lacak yeni emek biriminin üretime katk›s› s›f›rd›r. Budurum fiekil 4.2’de alt grafikte gösterilmektedir. Marjinal fiziki ürün (MPP) e¤ri-sinin yatay ekseni kesti¤i noktada, yani k›rk›nc› emek biriminin marjinal üründe¤erinin s›f›r olaca¤› anlafl›lmaktad›r. Yukar›da tan›mlad›¤›m›z marjinal verimli-li¤e ait artan, azalan ve negatif k›s›mlar›, iki e¤ri aras›ndaki iliflki temel alarak daaç›klanabilir.

Onuncu emek birimi de dahil olmak üzere, 0 ile onuncu emek miktar› aras›n-da emek miktar›ndaki her bir birimlik art›fl marjinal verimlilikleri bir öncekine gö-re fazla oldu¤u için, toplam ürün her seferinde artan oranda artmaktad›r. Dolay›-s›yla bu durum her ilave emek miktar›n›n fiziki ürüne daha fazla katk› sa¤lad›¤› an-lam›na gelmektedir. Bu durumu ifade eden marjinal fiziki ürün e¤risi de artan bire¤ri fleklindedir.

Ancak onuncu emek miktar›ndan sonra üretime dahil edilecek her yeni emekbirimi, bir önceki emek birimine göre daha az miktarlarda toplam ürüne katk›dabulunmaktad›r. Fakat her seferinde gittikçe azalan miktarlarda da olsa toplam ürün


Marjinal fiziki ürün, emekmiktar›ndaki bir birimlikde¤iflmenin toplam ürünmiktar›nda meydanagetirdi¤i de¤iflmedir.

Ortalama fiziki ürün, birbirim emek için elde edilenürün miktar›d›r.

L TPP APP MPP

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

0

50

120

180

220

250

270

275

275

270

-

10

12

12

11

10

9

7,86

7,86

6

10

14

12

8

6

4

1

0

-1

Tablo 4.3Toplam, Ortalama veMarjinal Fiziki Ürün

art›fl›na yol aç›lmas› nedeniyle top-lam fiziki ürün e¤risi artan bir e¤-ri görünümüne sahip olacakt›r.Onuncu emek biriminden sonragelen onbeflinci emek birimininüretime olan katk›s›, onuncuemek birimine göre az iken, yir-minci emek biriminin üretime kat-k›s› onbeflincisine göre daha az-d›r. Bu, her ilave emek birimi içinazalarak devam etmektedir. Do-¤al olarak bu durum toplam fizikiürünün azalarak artmas› anlam›nagelmektedir. TPP e¤risinin azala-rak artt›¤› k›sma karfl› gelen k›s›m-da MPP e¤risi azalmaktad›r. Onun-cu emek miktar›ndan sonra baflla-yan azalan marjinal verim, k›rk›n-c› emek miktar›nda s›f›r olmakta-d›r. Her iki e¤rinin bu k›s›mlar›azalan marjinal verimi göstermek-tedir.

Toplam fiziki ürünün maksi-mum, marjinal fiziki ürünün s›f›roldu¤u noktadan sonra, üretim sü-recine k›sa dönemde eklenecekher ek emek miktar›n›n marjinalverimi negatif olurken, TPP e¤riside afla¤›ya do¤ru yönelecektir. Ya-ni k›rk›nc› emek miktar›ndan son-ra ek emek miktar›n›n üretime kat-k›s› negatiftir. Alttaki grafikte k›r-k›nc› emek miktar›ndan sonrakibölge negatif marjinal verimlili¤igöstermektedir.

Di¤er yandan ortalama ve mar-jinal fiziki ürün e¤rileri aras›nda da

önemli bir iliflki vard›r. E¤er her emek biriminin marjinal fiziki ürünü, ortalama fizi-ki ürünün üzerinde ise, emek birimi bafl›na ürün yükselecektir. E¤er emek birimi-nin marjinal fiziki ürünü, ortalama fiziki üründen daha az ise ortalama fiziki ürünazalmaya bafllayacakt›r. Bu durum, ayn› zamanda marjinal fiziki ürün e¤risinin or-talama fiziki ürün e¤risinin maksimuma ulaflt›¤› noktadan geçece¤ini de gösterir.

Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki Ürün E¤rileri: Yukar›daki tablo ve grafiklerde verile-ri düzenlenen firman›n ulaflt›¤› en yüksek toplam fiziki ürün düzeyi 275 birimdir. Bu nok-ta üstteki grafikte gösterilmektedir. Toplam fiziki ürün (TPP) e¤risinin en yüksek oldu¤unokta bu üretim düzeyini ifade etmektedir. Bu düzeyden sonra üretime kat›lacak yeniemek biriminin üretime katk›s› s›f›rd›r. Di¤er bir ifadeyle k›rk›nc› emek gücünün marjinalfiziki ürün düzeyi s›f›rd›r. Bu durum, alttaki grafikte gösterilmektedir. Marjinal fizikiürün (MPP)e¤risinin yatay ekseni kesti¤i noktada k›rk›nc› emek biriminin marjinal üründe¤erinin s›f›r olaca¤› anlafl›lmaktad›r.


TPP

275

TPP

L10 35 40

APPMPP

12

10 15 40

APP

MPPL

fiekil 4.2

Toplam,Ortalama, veMarjinalFizik ÜrünE¤rilerinin‹liflkileri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Uzun Dönemde ÜretimUzun dönem, üretim fonksiyonundaki bütün girdiler de¤ifltirilebilmektedir. Tümgirdileri de¤iflken oldu¤u uzun dönemde azalan verimler kanunu art›k ifllememek-tedir. Uzun dönemde tüm girdilerin miktarlar›n›n de¤ifltirilebilir olmas›, ölçek veölçek verimlili¤i kavramlar›n› ortaya ç›kar›r. Girdilerin miktarlar›n›n ayn› orandade¤iflmesi, üretim ölçe¤inin de¤iflmesi anlam›ndad›r. Girdilerdeki de¤iflimle bera-ber üretim ölçe¤i de¤iflti¤inde, ç›kt› miktar›ndaki de¤iflime bak›larak ölçe¤in veri-mi hakk›nda karar verilebilir. Buradan hareketle üç farkl› ölçek verimi ile karfl›la-fl›l›r. Bunlar; ölçe¤in sabit, artan ve azalan verimleri olarak isimlendirilir.

Girdilerdeki art›fl oran› ile üretimdeki, ç›kt›daki de¤iflim oran› ayn› ise ölçe¤egöre sabit verim söz konusudur. Örne¤in, kullanmakta oldu¤umuz üretim faktör-lerini iki misli art›rd›¤›m›zda, ürün, ç›kt› miktar› da iki kat art›yorsa, ölçe¤in sabitverimli oldu¤undan bahsedebiliriz. Üretim faktörlerindeki art›fl, oransal olarak üre-timdeki art›fltan yüksek olursa, bu durumda ölçe¤e göre azalan verimlerdenbahsederiz. Ölçe¤e göre azalan verimler söz konusu oldu¤unda, girdiler iki kat art-t›¤›nda, üretimdeki art›fl iki kattan daha az olacakt›r. Ölçe¤e göre artan verimli-lik durumunda ise üretimdeki art›fl, oransal olarak girdilerdeki art›fltan daha yük-sektir. Bu durumda, girdiler iki kat artt›r›ld›¤›nda, üretimdeki art›fl iki kattan dahafazla olacakt›r.

Faktör Bilefliminin SeçimiBir firman›n, üretim yaparken üretimde kullanmas› gerekli üretim faktörlerinin(girdilerin) bileflimini ve miktar›n› nas›l belirleyece¤i sorusuna verilecek olan ce-vap, önem arz eder. ‹flte; firmalar, bu önem arz eden cevab› verirken, daha önce-ki ünitelerde aç›klam›fl oldu¤umuz “marjinal” kavram›ndan yararlan›rlar.

Konunun daha kolay anlafl›lmas› için, firman›n üretim yapabilmek için iki üre-tim faktörü kulland›¤›n› ve bu faktörlerin de emek ve sermaye girdileri oldu¤unuvarsayal›m. Firman›n, nas›l ve ne kadar üretece¤ine iliflkin verece¤i cevap, ayn› za-manda belirli bir üretim düzeyinin hangi girdi bileflimi ile ve en düflük maliyetlegerçeklefltirilebilece¤ine iliflkin de bir cevap olacakt›r.

Firma, bu sorular› cevaplarken iki çeflit bilgiden hareket etmektedir. Bunlar:• Farkl› üretim faktörleri (girdi) miktarlar› için, her bir üretim faktörünün

(eme¤in ve sermayenin) marjinal fiziki ürünü,• Her bir üretim faktörünün (girdinin) fiyat›d›r.Bir üretim faktörünün (girdinin) marjinal fiziki ürünü, söz konusu girdinin bir

birim art›r›lmas› durumunda, toplam fiziki üründe (üretimde) ortaya ç›kan art›flt›r.Girdideki art›fl ile birlikte artan üretimin piyasada sat›lmas› sonucunda elde edilengelir ise, bu girdi için marjinal ürün de¤eri olarak adland›r›l›r. Bu tan›mda para-sal gelir dikkate al›nmaktad›r. Marjinal fiziki ürün de¤eri MRP k›saltmas› ile göste-rilir ve hangi girdideki art›fl söz konusu ise o girdinin k›saltmas› alt indis olarak ya-z›l›r. Örne¤in MRPL, eme¤in marjinal fiziki ürünüdür. Bir girdiye ait marjinal fizi-ki ürün, girdinin marjinal fiziki ürünü (MPPL ) ile ç›kt›n›n piyasa fiyat›n›n (PX ) çar-p›lmas› ile hesaplanmaktad›r:

MRPL = MPPL × Px


Ölçe¤in verimi, bütün üretimfaktörlerinin (girdilerin) ayn›oranda artt›r›lmas› duru-munda, ürün miktar›n›nhangi oranda de¤iflece¤iniifade eden bir ölçüttür.

Girdinin marjinal fiziki ürün de¤eri, girdinin maliyetinden (fiyat›ndan) daha faz-la ise firma için o girdiyi fazla kullanmak daha avantajl›d›r. Aksine, girdinin MRPde¤eri girdi fiyat›ndan düflük ise firma için girdi kullan›m›n› azaltmak yararl›d›r.Buradan hareketle, bir üretim faktörü için optimal girdi kullan›m düzeyi, girdininmarjinal fiziki ürün de¤erinin girdi fiyat›na eflit oldu¤u seviyedir. Bu durumu emekve sermaye girdisi için aç›klayacak olursak, eme¤in marjinal ürün de¤eri (MRPL)emek fiyat›na yani ücrete (w) eflit olmal›d›r ve sermayenin marjinal ürün de¤eri(MRPK) sermayenin fiyat›na yani faize (r) eflit olmal›d›r.

MRPL = wMRPK = r

Azalan verimler kanunu, kullan›lan üretim faktörü (girdi) miktar› art›r›ld›kça,girdilerin marjinal fiziki ürünlerinin er ya da geç azalaca¤›n› ifade etmektedir. ‹flteazalan verimler kanunu dolay›s›yla girdilerin marjinal ürün de¤erleri de azalacak-t›r. Bu yüzden; firma, marjinal fiziki ürünün parasal de¤eri ile girdi fiyat›n›n birbi-rine eflit oldu¤u yere kadar girdi kullan›m›n› art›rmak suretiyle en yüksek karaulaflm›fl olacakt›r.

Firma, üretim sürecinde iki ya da daha fazla girdi kulland›¤›nda, kulland›¤› gir-dilerden birine ait marjinal fiziki ürünü hesaplayabilmek için di¤er girdi ya da gir-dilerin miktar›n›n sabit kalmas› gerekir. Ancak, girdinin marjinal fiziki ürünü, sa-bit kabul edilen di¤er girdi ya da girdilerin miktar›ndan etkilenmektedir. Di¤eryandan, belirli miktardaki bir ç›kt›y› elde edebilmek için her bir girdinin ne kadarkullan›laca¤›, girdilerin fiyatlar›na ba¤l›d›r. Herhangi bir girdinin üretim sürecin-deki katk›s›, di¤er girdi ya da girdilere göre fazla olsa bile, girdinin di¤erlerine gö-re çok pahal› hale gelmesi durumunda bu girdi mümkün oldu¤u kadar az kulla-n›lacakt›r. Buradan hareketle diyebiliriz ki, üretim karar› verecek olan firma, fak-tör bileflimini seçerken her bir girdinin marjinal fiziki ürününün yan›nda, girdininfiyat›n› da dikkate almak zorundad›r. Üreticinin veri bir girdi ve üretim düzeyiiçin, marjinal fiziki ürünü nispi olarak di¤erlerinden yüksek olan bir girdiyi ve/ve-ya di¤erlerine göre fiyat› düflük olan girdiyi daha fazla kullanmas› optimal faktörbileflimi yakalam›n›n bir gere¤idir. ‹ki girdi kullanan bir firma için optimal (en uy-gun) faktör bileflimi,

MPPL / PL = MPPK / PK

ya da

MPPL / w = MPPK / r

Eflitliklerinin sa¤lanmas› ile elde edilir. Eflitlikte, MPPL eme¤in marjinal fiziki ürü-nünü, PL (w)eme¤in birim fiyat›n› (ücreti) , MPPK sermayenin marjinal fiziki ürü-nünü, PK (r) ise sermayenin birim fiyat›n› (faizi) sembolize etmektedir. Eflitli¤e gö-re firma üretim faktörleri için harcama yaparken, paray› iki faktör aras›nda öyle bö-lüfltürecektir ki, eme¤e harcad›¤› son lira ile sermayeye harcad›¤› son liran›n üreti-me katk›lar› birbirine eflit olacakt›r. Eflitli¤in sa¤land›¤› durumda, emek için harca-nan son liran›n emek girdisinden al›n›p, sermaye girdisine aktar›lmas› ürün mikta-r›nda art›fl sa¤lamazken, tersine ürün miktar›nda azalma meydana getirebilir. Eflit-li¤in sa¤lanmad›¤› durumlarda ise girdilerin birbiri ile ikame edilmesi, ürün mikta-


Marjinal ürün de¤eri, birgirdinin marjinal fiziki ürünüile ürünün piyasa fiyat›n›nçarp›m› sonucu bulunur vemarjinal ürünün sat›fl›sonucu elde edilecek gelirigösterir.

r›n› art›racakt›r. Örne¤in, emek için harcanan son liran›n ürüne katk›s› sermayeyeharcanan son liran›n ürüne katk›s›ndan daha fazla ise firman›n sermaye yerineeme¤i ikame etmesi kendi avantaj›na olacakt›r. Tersi durumda ise, yani sermayeiçin harcanan son liran›n ürüne katk›s›, eme¤e harcanan son liran›n ürüne katk›-s›ndan daha fazla ise firman›n emek yerine sermayeyi ikame etmesi, firma aç›s›n-dan daha yararl› olacakt›r. Üretim faktörleri aras›ndaki ikame, yukar›da anlat›laneflitlik sa¤lan›ncaya kadar devam edecektir.

Bir firman›n üretim sürecinde girdi olarak emek ve sermaye kulland›¤›n› varsayal›m. Busüreçte haftal›k 1000 saat emek ve 10 birim makinenin kendisi için optimal seçim oldu¤u-nu biliyoruz. Firman›n yer ald›¤› bölge, nüfus göçü almaktad›r. Bu yüzden de eme¤in saatbafl› ücreti bölgede düflmektedir. Bu de¤iflen durumla birlikte firma sahibinin faktör seçi-minde davran›fl de¤iflikli¤i gösterip göstermeyece¤ini tartfl›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Ne, ne kadar, nas›l, kim ve kimin için sorular›n›

yan›tlayacak biçimde üretim ve tüketim ifllemin-

de karar mekanizmalar›n› anlayabilmek

Günümüz ekonomilerinde tüketiciler ve üretici-ler kamu sektörü ile birlikte piyasa koflullar›ndatercihlerini yapar ve kendi ç›karlar›na en uygunbiçimde hareket ederler. K›t olan kaynaklardanüretimin gerçekleflmesi, bunlar›n tüketilebilmesiiçin de bu ürünlerin ekonomik birimler aras›ndapay edilmesi gerekir. Özel tüm ekonomik birim-ler piyasadan elde ettikleri bilgiler ile kendi ya-rarlar›n› koruyarak iktisadi davran›fllarda bulu-nurlar.

Toplam, marjinal fayda ve fiyat kavramlar› yar-

d›m›yla tüketicinin piyasada nas›l davrand›¤›n›

anlayabilmek

Ekonomik birimlerin tüketim eyleminden amaç-lar› elde ettikleri toplam fayday› maksimize et-mektir. Bir mal›n ilave miktarlar› tüketildikçe top-lam faydada meydana gelen de¤iflme marjinalfayda olarak tan›mlan›r. Marjinal fayda her ilavetüketimle birlikte azal›r ve belirli bir tüketim dü-zeyinde s›f›ra iner. Marjinal faydan›n s›f›r oldu¤utüketim düzeyinde toplam fayda maksimumdur.

Tüketicilerin karar almada en yüksek fayda ilke-

sini nas›l kulland›klar›n› ve bunun ne anlamda

rasyonel davran›fl oldu¤unu kavrayabilmek

Bir mal için harcanan bir birim paran›n marjinalfaydas›, bir baflka mala harcanan bir birim para-n›n marjinal faydas›na eflit oldu¤unda tüketicimaksimum fayday› elde eder. Bu nedenle tüketi-len tüm mallar›n marjinal faydalar›n›n fiyatlar›naoran›n›n birbirine eflit olmas› durumunda tüketi-ci dengeye gelir.

Üretim, firma ve üretim faktörleri kavramlar›n›

aç›klayarak üretim fonksiyonunu anlayabilmek

Her firma piyasaya sunaca¤› mal ve hizmetleriüretebilmek için üretim faktörleri kullanmak zo-runda oldu¤undan bir tak›m maliyetlere de kat-lanmak zorundad›r. Firmalar kâr maksimizasyo-nu peflinde olduklar›ndan, üretimlerini en düflükmaliyetle gerçeklefltirme çabas› içerisindedir. Fir-man›n üretip, piyasaya sürece¤i ürünün miktar›,

firman›n katland›¤› maliyetler ile ürünün piyasa-daki sat›fl fiyat›na göre belirlenir. Veri teknolojiçerçevesinde, bir ürünün üretim miktar›n›n artt›-r›lmas›, girdilerin artt›r›lmas›na ba¤l›d›r. Girdilerile elde edilen ürünler aras›ndaki bu ba¤l›l›k ilifl-kisine, üretim fonksiyonu denilmektedir.

Ekonomide etkin üretim düzeyini aç›klayabil-

mek için k›tl›k, tercih ve üretim faktörü kavram-

lar›n› bir arada de¤erlendirebilmek

Üretim faaliyetinin gerçekleflebilmesi için sabitve de¤iflken girdilerin birlikte kullan›lmas› ge-rekmektedir. Bu girdileri üretime katabilmek içinfirman›n maliyetlere katlanmas› gerekir. Üretimiartt›rma problemlerini çözerken, firma kendi fay-das›n› en çoklaflt›r›c› ç›kt› düzeyine göre piyasakoflullar›nda davran›fl›n› gösterir.

K›sa ve uzun dönem ayr›m› ile k›sa dönem firma

davran›fl›n› ve uzun dönem karar verme süreci-

ni aç›klayabilmek

K›sa dönem, üretim faktörlerinden sadece birtanesinin de¤ifltirilmesine olanak tan›yan dö-nemdir. De¤iflken girdi miktar›n›n artt›r›lmas›naba¤l› olarak elde edilen ç›kt›ya ise toplam fizikiürün denir. Azalan verimler yasas›, di¤er üretimfaktörleri miktar› sabitken, bir üretim faktörü-nün üretimde kullan›lan miktar›n›n artt›r›lmas›durumunda, her ilave birimin sa¤lad›¤› ürünmiktar›n›n azald›¤›n› ifade eden iliflkidir. Uzundönemde kullan›lan tüm girdiler de¤ifltirilebile-ce¤i için azalan verimler yasas› geçerli de¤ildir.Uzun dönemde, kullan›lan girdilerin hepsininde¤ifltirilebilir olmas›na ba¤l› olarak ölçek ve-rimlili¤i kavram›ndan bahsedilir. Ölçe¤in veri-miyle ilgili üç durum söz konusudur. Bunlar;ölçe¤in sabit, artan ve azalan verimleridir. Birüretim faktörü için optimal kullan›m düzeyi, gir-dinin marjinal fiziki ürün de¤erinin girdi fiyat›-na eflit oldu¤u seviyedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Toplam ürünün maksimum oldu¤u noktada, afla¤›-dakilerden hangisi geçerlidir?

a. APP maksimumdur b. APP s›f›rd›r c. MPP s›f›rd›r d. APP = MPP e. MPP maksimumdur

2. Marjinal analiz yaklafl›m›na göre afla¤›dakilerdenhangisi elmas›n fiyat›n›n yüksek olma nedenlerindenbiri olabilir?

a. Zorunlu mal olmas› b. Tüketimde öncelik tafl›mas› c. Az bulumas› d. ‹nsan sa¤l›¤›na zarar› olmamas› e. Faydas›z bir mal olmas›

3. Bir üretici kullan›¤› girdileri iki kat›na ç›kard›¤›nda(di¤er her fley sabit varsay›m›yla) üretim miktar› dörtkat›na ç›k›yor. Bu durumda afla¤›dakilerden hangisi söy-lenebilir?

a. Böyle bir durum iktisadi olarak imkans›zd›rb. Ölçe¤e göre azalan verim söz konusudur c. Ölçe¤e göre sabit verim söz konusudurd. Olçe¤e göre artan verim sözkonusudure. Verimde azalma sözkonusudur

4. Eme¤in ortalama fiziki ürünü (APPL) marjinal fizikiürüne (MPPL) eflit oldu¤unda, APPL e¤risinin konumuafla¤›dakilerden hangisidir?

a. S›f›rd›r b. Maksimumdur c. Artand›rd. Negatiftire. Minimumdur

5. Üretimde k›sa dönem için afla¤›dakilerden hangisisöylenebilir?

a. Girdilerin hepsini de¤ifltirebilirizb. Bütün girdiler sabittirc. Hiç girdi kullanmay›zd. ‹ki de¤iflken, bir sabit girdi olure. Girdilerden yaln›zca birinin miktar› de¤ifltirilebilir

6. Bir girdinin marjinal fiziki ürün de¤eri girdi fiyat›n-dan büyük ise, bu girdinin üretim sürecinde kullan›lanmiktar› ne flekilde de¤ifltirilmelidir?

a. Azalt›lmal›d›rb. Artt›r›lmal›d›rc. De¤ifltirilmemelidird. Baflka bir girdi ile de¤ifltirilmelidire. Sabit girdi ile ikame edilmelidir

7. Afla¤›dakilerden hangisi toplam fayda (TU) ve mar-jinal fayda (MU) aras›ndaki iliflkiyi do¤ru olarak ifadeetmektedir?

a. TU ve MU birlikte azal›rlarb. TU maksimum oldu¤unda MU s›f›rd›rc. MU maksimum iken TU s›f›rd›rd. MU artarken TU negatiftire. MU ve TU aras›nda bir iliflki yoktur

8.

Haftal›k T28 gelirimiz oldu¤unu ve yaln›zca çorba vetatl› tüketti¤imizi varsayal›m. Bir kase çorbaT5ve bir di-lim tatl› T3 olsun. Yukar›daki tabloda haftal›k tüketimve marjinal fayda rakamlar›n› görmektesiniz. Buna görekaç kase çorba optimal tüketimdir?

a. 2b. 3c. 4d. 5e. 6

9. 8. sorudaki verilere göre kaç dilim tatl› optimal tü-ketimdir?

a. 2b. 4c. 6d. 8e. 10

10. 8. sorudaki verilere göre optimal tüketim içinT ba-fl›na marjinal fayda ne kadar olmal›d›r?

a. 10b. 9c. 8d. 7e. 6

Çorba (kase/hafta) MUçorba Tatl› (dilim/hafta) MUtatl›

2 40 2 30

3 35 4 27

4 30 6 24

5 25 8 21

6 20 10 18



1. c Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa-n›z, “Toplam, Ortalama ve Marjinal Ürün” kav-ramlar›n› yeniden gözden geçirin.

2. c Yan›t›n›z kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsan›z,“Mmarjinal Analiz ve Azalan Marjinal Fayda” ko-nular›n› yeniden inceleyin.

3. d Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa-n›z, “Uzun Dönemde Üretim” konusunu bir kezdaha incelemeniz gerekir.

4. b Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa-n›z, “Ortalama ve Marjinal Fiziki Ürün” konula-r›n› yeniden inceleyin.

5. e Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa-n›z, “Üretimde K›sa Dönem” konusunu yenidengözden geçirin.

6. b Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa-n›z, “Marjinal Fiziki Ürün ve Karar Mekanizma-s›” konular›n› yeniden inceleyin.

7. b Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa-n›z, “Toplam ve Marjinal Fayda” konular›n› ye-niden inceleyin.

8. a Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa-n›z, “Marjinal Fayda, Karar Mekanizmas› ve Tü-ketici Dengesi” konular›n› yeniden inceleyin.

9. c Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa-n›z, “Marjinal Fayda, Karar Mekanizmas› ve Tü-ketici Dengesi” konular›n› yeniden inceleyin.

10. c Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa-n›z, “Marjinal Fayda, Karar Mekanizmas› ve Tü-ketici Dengesi konular›n› yeniden inceleyin.

S›ra Sizde 1

Azalan marjinal fayda ilkesi “yiyebildi¤iniz kadar” tü-ründeki reklamlar›n anlafl›lmas› için en iyi araç niteli-¤indedir. Azalan marjinal fayda ilkesine göre, bu resto-randa yemek yeme eylemimiz, yediklerimizden elde et-ti¤imiz marjinal fayda s›f›r oldu¤unda sona erecektir.Baz› restoranlarda müflteriler sabit bir ücret ödeyerekdiledikleri kadar yemek yiyebilmektedirler. Bu konudarestoranlar›n koydu¤u tek k›s›t yiyeceklerin bir çantayadoldurularak restoran d›fl›na ç›kar›lamayaca¤›d›r. Aza-lan marjinal fayda ilkesi bu restorana gelen tüm müflte-riler için geçerli oldu¤undan, marjinal faydalar› s›f›r ol-du¤unda her müflteri yeme eylemini sonland›racakt›r.Hat›rlarsan›z marjinal faydan›n s›f›r oldu¤u noktada top-lam fayda maksimum olmaktad›r. Bu doyum noktas›naulafl›ld›ktan sonra yenecek ilave bir yudum bile art›k ekfayda sa¤lamayacak ve marjinal faydan›n negatife dö-nüflmesine neden olabilecektir. Bu tür uygulamalardaönemli olan noktalardan bir tanesi de uygulanacak sa-bit ücretin belirlenmesidir. Tüketicilerin sonsuza kadaryemek yiyemeyecekleri bilgisi alt›nda, restoran sahibiortalama bir müflteriden elde edilebilecek kâr› içerenbir fiyat belirlerse, zarar etmek bir yana, artan sat›fllarnedeniyle kâr›n› artt›racakt›r.

S›ra Sizde 2

Çal›flanlar, yöneticiler ve firma sahipleri aras›ndaki ilifl-kiler iktisatç›lar›n “çal›flt›ran-çal›flan sorunu” ad›n› ver-dikleri kavrama iyi bir örnek teflkil eder. Çal›flt›ran, biriflin yap›lmas› için birisini istihdam eden kifli ya da grup-tur. Çal›flan ise bir ifli yapmak için istihdam edilen kim-sedir. ‹flletmelerde iki tür çal›flt›ran-çal›flan sorunu yafla-nabilir: Firma sahipleri ile yöneticiler aras›nda ve yöne-ticilerle çal›flanlar aras›nda. Yöneticiler ifllerini korumakve kariyerlerini yükseltmek amac›yla iflverenin kâr›n›artt›rma çabas› içine girerler. Ancak yöneticiler firman›nmaliyetlerini artt›ran ve dolay›s›yla kâr›n› azaltan baflkafleylere de ilgi duyabilirler. Örne¤in, yüksek ücret, uzuntatiller, çok say›da iflçi çal›flt›rman›n prestiji ve kendisi-ne tan›nan imtiyazlar› (first-class ile seyahat etmek, gü-zel manzaral› büyük yönetici ofisi veya büyük boyutluyönetim masraflar› gibi) kullanma gibi konularda yöne-tici maliyetleri artt›r›c› bir tav›r içinde olabilir. Öte yan-dan, yöneticiler flirketin mal varl›¤›n› (telefon, fotokopicihazlar›, bilgisayar ve otomobil gibi) kendi kiflisel ç›-karlar› için kullanabilirler. Benzer nitelikteki sorunlarçal›flanlarla yöneticiler aras›nda da yaflan›r. Çal›flanlar



ifllerini korumak ve kariyerlerini yükseltmek amac›ylayöneticilerini tatmin etme çabas› içindedirler. Ancak ça-l›flanlar da kâr maksimizasyonu amac›yla çeliflen di¤eramaçlara sahip olabilirler. Örne¤in, fazla çal›flmaktankaç›nmak, molalar› uzatmak ve firman›n mal varl›¤›n›kiflisel amaçlarla kullanma gibi. Görüldü¤ü gibi bu türdavran›fllar firman›n kâr maksimizasyonu amac› ile çe-liflen davran›fllard›r.

S›ra Sizde 3

Firma sahibi rasyonel davran›fl gösterecekse, faktör ter-cihlerini yenileyecektir. Emek ve sermaye fiyatlar› göre-celi olarak de¤iflmifltir. Sermayenin birim fiyat› ayn› kal-sa da eme¤in ücretinin azalmas›, göreceli olarak eme¤iucuz sermayeyi pahal› faktör yapm›flt›r. Firma sahibimarjinal getirisi fiyat›na oranland›¤›nda art›k daha fazlagetiriye sahip eme¤e yönlenecek ve sermaye yerineemekten daha fazla kullanmak isteyecektir. Daha fazlaemek kulland›kça eme¤in marjinal ürünü azalacak veyeniden eme¤in marjinal getirisinin ücrete oran› ile ser-mayenin marjinal getirisinin faize olan oran› eflit olun-caya kadar ek emek kiralamaya devam edecektir.

Lipsey, Richard G. ve C. D. Harbury. (1993). First

Principles of Economics, Oxford University Press.Mankiw, N. Gregory ve Mark P. Taylor. (2011).

Economics, Cengage Learning. Stiglitz, Joseph ve John Driffill, (2000). Economics, W.

W. Norton & Co. Mankiw, N. Gregory, (2011), Principles of

Microeconomics, Cengage Learning.Mansfield, Edwin. (1998). Essential Microeconomics:

Principles, Cases, and Problems, W W Norton.‹lyas Ifl›klar (ed.). (2004), ‹ktisada Girifl, 2. Bask›, T.C.

Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1472, Aç›kö¤retimFakültesi Yay›n› No: 785, Eskiflehir.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹flletmelerin üretim faaliyetlerini aç›klayabilecek;‹flletmelerin kar ve maliyet terimlerini aç›klayabilecek;‹flletmelerin ürün ve maliyet e¤rilerini aç›klayabilecek;Uzun dönem maliyetleri ve ölçe¤e göre getiri kavram›n› aç›klayabilecekbilgi ve beceriler kazanacaks›n›z.

‹çindekiler

• F›rsat maliyeti• Ekonomik kâr• Muhasebe maliyetleri• K›sa ve uzun dönem • Üretim faktörleri (kaynaklar)• ‹flgücü, sermaye ve toprak• Ara mal› girdileri• Toplam üretim• Ortalama ürün ve marjinal ürün

e¤rileri

• Üretim fonksiyonu• K›sa dönemde azalan getiri yasas›• Sabit maliyetler• De¤iflken maliyetler • Marjinal maliyetler• Ortalama de¤iflken ve ortalama

toplam maliyetler• Ölçe¤e göre sabit, azalan ve

artan getiri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

‹ktisada Girifl-I

• ‹fiLETMELER‹N ÜRET‹M KARARLARI• ÜRET‹M FONKS‹YONUNDAN

ÜRET‹M MAL‹YETLER‹NE• UZUN DÖNEMDE MAL‹YET

E⁄R‹LER‹N‹N YAPISI

Üretim ve MaliyetAnalizi


‹fiLETMELER‹N ÜRET‹M KARARLARIBundan önceki ünitelerde hane halklar›n›n tüketim kararlar›n› nas›l ald›klar›n› vek›s›tl› bütçelerini çeflitli mal ve hizmet al›m› aras›nda nas›l paylaflt›rd›klar›n› analizettik. Bu ünitede üretici iflletmelerin üretim kararlar›n›, maliyet yap›lar›n› ve piyasadavran›fllar›n› inceleyece¤iz. ‹leriki ünitelerde ise üretici iflletmelerin rekabetçi verekabetçi olmayan piyasalardaki davran›fllar›n› konu edece¤iz.

Konumuzun en önemli anahtar kavram›, kuflkusuz, üretim faaliyetidir. Üretimfaaliyetinden kas›t, bir iflletmenin üretim faktörlerini (yani, emek, sermaye ve top-ra¤›) ve ara mal› girdilerini kullanarak, belli bir teknoloji arac›l›¤›yla mal ve hiz-met üretiminde bulunma sürecidir.

Bir otomobil fabrikas›n› ele alal›m. Nihai ürün olarak bir otomobilin üretilmesi-ne de¤in bir dizi faaliyet söz konusu olur. Otomobilin üretiminde kullan›lacak aramal› girdileri (demir çelik, lastik, elektrik aksam›, makine teçhizat, boya malzeme-si gibi) ifl gücüyle harmanlan›r. Üretimin planlanmas› sürecinde söz konusu girdi-lerin ve faktörlerin fiyatlar› otomobilin sat›fl fiyat›n› belirler. Üretimin teknolojisi isesöz konusu girdilerin nihai ürün olarak otomobile dönüfltürülmesi ifllemini yans›t›r.

Üretim Teknolojisi ve Üretim FonksiyonuÜretim sürecinde neler olup bitmektedir? Önce basit bir flekil yard›m›yla bu süre-ci tan›yal›m.

Üretim ve Maliyet Analizi

Üretim süreci bir iflletmeninüretim faktörleri ve ara mal›girdilerini belli bir teknolojiarac›l›¤›yla kullanarak malve hizmet üretimini ifadeeder.

fiekil 5.1

Faktörler

Ara Mal› Girdiler

• Sermaye• Emek• Toprak

• Demir, çelik• Lastik• Aluminyum• Elektrik• Makine, teçhizat vb.

Üretim ‹fllemi Nihai ürün

Üretim Süreci

5.1 No’lu fiekil’de üretim faktörleri sermaye, emek ve toprak olarak ayr›flt›r›l-m›flt›r. Üretim sürecinde iflçiler sermaye ve toprak faktörlerine ek olarak ara mal-lar› kullan›rlar. Üretim faktörleri ile ara mallar›n›n bir bütün olarak kullan›lmas› venihai ürüne dönüfltürülmesi süreci kullan›lan teknolojinin özelliklerini verir. Yani,girdilerin ürüne dönüfltürülmesi aflamas›nda teknolojinin niteliksel özellikleri dev-reye girer.

Üretim faktörlerini s›ralay›n›z. Üretimde kullan›lan ara mal› girdilerine örnekler veriniz.Üretim teknolojisi ne demektir?

Dolay›s›yla, üretim teknolojisi özünde nicel bir iliflkidir. Girdiler ile ürün aras›n-daki bu nicel iliflki üretim fonksiyonu olarak adland›r›l›r. Üretim fonksiyonu, üre-tim teknolojisinin basitlefltirilmifl bir cebirsel ifadesini anlat›r.

Üretici iflletmelerde üretim sürecinde üretim faktörleri, ara mal› girdileri veteknoloji, üretimin aflamalar›n› belirler. Söz konusu aflamalar boyunca üreticiler1 nolu Ünite’de iktisadi sorun olarak adland›rd›¤›m›z flu üç soruyu yan›tlamakdurumundad›r:

1. Ne kadar ürün üretilecektir?2. Ne kadar girdi ve üretim faktörü kullan›lacakt›r?3. Hangi üretim teknolojisi ile üretim yap›lacakt›r?Bu sorulara yan›t ararken, kuflkusuz, üreticilerin bir amac› olmal›d›r. ‹ktisat ku-

ram› bir ön-yaklafl›m olarak, flirketlerin üretim faaliyetlerinde bulunurken bir tekamac› olaca¤›ndan hareket eder: kârlar›n çoklulaflt›r›lmas›.

‹lk olarak kâr olgusunu aç›klayal›m. Kâr, ürünün sat›fl›ndan elde edilen gelirlerile kullan›lm›fl olan faktörlerin ve ara mallar›n›n toplam maliyetleri aras›ndaki farkt›r:

Kâr = sat›fl gelirleri - toplam maliyetler

Sat›fl geliri, iflletmenin üretip, piyasada satm›fl oldu¤u ürün adedi (q) ile ürününpiyasa fiyat›n›n (p) çarp›m›na eflittir:

Sat›fl geliri = p x q

Üreticiler ne kadar q ürününden üreteceklerine karar verdikten sonra bu ürü-nün piyasada hangi fiyattan sat›laca¤›n›n belirlenmesi ise ekonomi biliminin entart›flmal› hususlar›ndan birisini oluflturur. 6 nolu Ünite’de ayr›nt›lar›n› anlataca¤›-m›z Tam rekabetçi piyasada p fiyat› Pazar koflullar› taraf›ndan belirlenir. Tek teküreticilerin bu fiyat etkileme olana¤› yoktur.

Eksik rekabetçi (tekelci ya da oligopolcü) piyasalarda ise iflletmeler sahip ol-duklar› tekel gücüne ba¤l› olarak Pazar fiyat›n üzerinde etki yaratabilir ve kârlar›-n› artt›rabilirler. Bu konular› önümüzdeki iki ünitede ayr›nt›l› olarak ele alaca¤›z.

Maliyetlerin belirlenmesi konusunda da önemli bir ay›r›mdan söz etmeliyiz.Normal günlük yaflamda maliyetler bir ürünün üretiminde kullan›lan tüm girdile-rin, eme¤in, sermayenin ve topra¤›n maliyet bedellerinin toplam›na eflittir. Bu türmaliyetleri “muhasebe maliyetleri” olarak adland›raca¤›z.

Ancak, iflletmenin kararlar›n›n maliyet etkilerini daha do¤ru analiz edebilmekiçin sadece muhasebe maliyetlerini tan›mak yeterli de¤ildir. ‹flletmeler üretim faali-yetlerinde bulunurken bir dizi karar almak, alternatifleri de¤erlendirmek ve ald›k-lar› kararlar›n f›rsat maliyetlerini de göz önünde tutmak zorundad›r.


Üretim teknolojisi, üretimfaktörleri ve ara mallar›ndanoluflan toplam girdiler venihai ürün aras›ndaki niceliliflkiyi gösterir

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Üretim fonksiyonu, üretimdekullan›lan girdiler ile ürünaras›ndaki cebirsel ifadeyigösterir.

Üreticiler üç soruya yan›tararlar: ne kadar üretim? Nekadar girdi? Hangi teknoloji?

Üretici flirketler kâr eldeetmek amac›yla üretimyapar ve üç soruya yan›tarar: Ne kadar üretim? Nekadar girdi? Hangiteknolojiyle?

Üretim fiyat›, p, tamrekabetçi piyasadaki biriflletme için sabit; eksikrekabetçi piyasadaki biriflletme için ise stratejikolarak belirlenen birde¤iflken olarak kabul edilir.

F›rsat maliyeti kavram›n› 1 no’lu Üniteden an›msay›n›z ve tekrar gözden geçiriniz.

Dolay›s›yla iflletmenin gerçek maliyetleri muhasebe maliyetleri ile üretimdekif›rsat maliyetlerinin toplanmas›yla bulunur. Bu toplama ekonomik maliyetlerdiyece¤iz.

ekonomik maliyetler = muhasebe maliyetleri + f›rsat maliyetleri

Bu kavramlardan hareketle, ekonomik kârlar› flu flekilde tan›mlayabiliriz:

ekonomik kâr = sat›fl geliri toplam› - toplam ekonomik maliyetler

Ekonomik maliyet kavram› günlük yaflant›m›zda belki fark›nda olmadan birçok kez karfl›m›za ç›kar. Örne¤in, flöyle somut bir örnek düflünelim: Ali’nin üreti-me elveriflli bir tarlas› vard›r. Ali kendi tarlas›nda domates yetifltirmeye karar ver-mifl ve domates fidelerine, gübreye, sulamaya ve benzeri di¤er girdilere toplamT5,000 harcam›flt›r. Ali’nin üretmifl oldu¤u domates ürününün sat›fl›ndan T7,000eline geçmifl oldu¤unu varsayal›m. Bu durumda Ali’nin toplam kâr›,

kâr = sat›fl gelirleri - muhasebe maliyetleri

2,000 = 7,000 - 5,000

olacakt›r. Ancak, di¤er yandan Ali’nin yan komflusunun kendisine bahçesinde-ki güllerine bahç›vanl›k yapmas›n› teklif etti¤ini ve bunun için kendisine T2.000önerdi¤ini düflünelim. Ali’nin hem kendi tarlas›nda, hem de komflu bahçede çal›fl-mas›n›n mümkün olmad›¤›n›; dolay›s›yla, Ali’nin muhakkak bir karar vermesi ge-rekti¤ini kabul edelim. Bu durumda e¤er Ali domates üretimine devam etmeye ka-rarl›ysa, ekonomik maliyetleri, komflusunun önerdi¤i T2.000’lik f›rsattan vazgeç-mesini de içermektedir. Yani, komflu bahçeden elde edilebilecek T2.000’lik gelir-den vazgeçiyor olmas› Ali’nin f›rsat maliyetlerini oluflturmaktad›r. Bu durumdaAli’nin toplam ekonomik maliyetleri,

5.000 + 2.000 = 7.000

olur. Böylece Ali’nin ekonomik kâr›:

ekonomik kâr = sat›fl geliri - ekonomik maliyet

= 7.000 - 7.000

= 0 halini al›r.

Ahmet otobüs floförlü¤ü yapmakta ve ayda 100,000 kazanmaktad›r. Ancak, Ahmet otobü-sünün benzin ve bak›m masraflar› olarak ayda 90,000 T ödemektedir. Ahmet’e bir yandanda oturdu¤u evin karfl›s›ndaki taksi dura¤›ndan teklif gelmifl ve burada bofl duran bir tak-sinin floförlü¤ün yapmas› önerilmifltir. Ahmet e¤er otobüs iflletmek yerine taksicide çal›-fl›rsa ayda T10,000 kazanacakt›r. Ahmet’in

a. muhasebe maliyetlerini bulunuzb. ekonomik maliyetlerini hesaplay›n›zc. ekonomik kâr›n› hesaplay›n›z

Ekonomik kâr ve f›rsat maliyeti kavramlar› üreticilerin davran›fllar›n›n do¤rubelirlenmesi aç›s›ndan son derece önemlidir. “Ekonomik kâr” kavram› üretici ifllet-

995. Ünite - Üret im ve Mal iyet Anal iz iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kâr: toplam sat›fl geliri iletoplam maliyetler aras›ndakifarka eflittir

Toplam sat›fl geliri: Üretilippiyasada sat›lan malmiktar›n›n malin piyasafiyat› ile çarp›m›na eflittir

Ekonomik maliyetler:Toplam muhasebemaliyetlerine, f›rsatmaliyetlerinin eklenmesiyleelde edilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

menin üretime devam etmesi için kabullenece¤i asgari kazanc› ifade eder. E¤erekonomik kâr eksiye düflerse (ekonomik zarar haline dönüflürse) üretici uzun dö-nemde ilgili üretim faaliyetinden vazgeçmeyi düflünecektir.

Bir üretim faaliyetinde ekonomik kâr söz konusu ise bu olanak di¤er üreticile-rin dikkatini çekecek ve piyasaya yeni rakipler girecektir. Dolay›s›yla, ekonomikkâr bir iflletmenin asl›nda normal kârl›l›¤›n› da içeren ve onun piyasadan ayr›lmakarar›n› verece¤i en son bedel olarak tan›mlanabilir.

Yukar›daki cümlelerde uzun dönem diye bir kavram›n kullan›ld›¤›n› gördük. ‹ktisatta k›-sa ve uzun dönemin fark›, üretim girdilerinin ve maliyetlerin yap›s› ile ilintilidir. K›sa dö-nemi tan›mlamak için iki k›stas kullanaca¤›z: (1) bir iflletmenin kullanmakta oldu¤u üre-tim faktörleri ile aramal› girdilerinden en az bir tanesinin sabit olarak kald›¤› süre; ve (2)iflletmenin üretimde bulundu¤u faaliyet alan›na yeni iflletmelerin girip ç›kmas›n›n söz ko-nusu olmad›¤›; sektördeki üretici say›s›n›n de¤iflmedi¤i süre. Örne¤in bir kumafl dikimatölyesi düflünelim. Atölyede toplam on iflçi çal›fl›yor olsun. Atölyenin sahibi diledi¤indeistihdam edilen iflçi say›s›n› gerekti¤inde artt›rabilmektedir. Ancak, atölyenin salonununbüyüklü¤ünün ya da atölyede bulunan tezgah say›s›n› artt›rmak k›sa dönemde mümkünde¤ildir. Ayr›ca, bu süre içinde bölgede yeni bir dikim atölyesinin aç›lmas› ya da var olanatölyelerden herhangi birisinin sektörden ayr›lmas› söz konusu de¤ildir.

Uzun dönemde ise üretim faktörleri ve girdilerin kullan›m miktarlar›n› k›s›tlayan hiç birengel kalmaz. Buna ilaveten rakip ve mevcut iflletmeler ekonomik kâr durumlar›n› de¤er-lendirerek üretim üretime kat›lmaya veya ayr›lmaya karar verebilirler. Yukar›daki örne¤egöre atölye sahibi yeni bir tezgah ekleyip atölyesinin sermaye kapasitesini artt›rmas› du-rumunda art›k uzun dönem kararlar›n› uygulam›fl olmaktad›r.

ÜRET‹M FONKS‹YONUNDAN ÜRET‹MMAL‹YETLER‹NEBir iflletmenin üretim yap›s›n› “üretim fonksiyonu” belirlerken, maliyet yap›s›n› da“maliyet fonksiyonu” belirlemektedir. Asl›nda, üretim ve maliyet fonksiyonlar› bir-birine ba¤l› olup, ayn› sürecin iki farkl› bak›fl aç›s›n› yans›t›r.

Bir iflletmenin maliyetleri nelerdir?Öncelikle yeniden k›sa dönem ile bafllayal›m. Bir iflletme üretim aflamas›na geç-

meden önce fabrika binas›n›, ya da atölye sahas›n› sat›n al›r ya da kiralar; makineteçhizat›n› sat›n al›r, yerine yerlefltirir; elektrik, su aboneli¤ini bafllat›r, harçlar›n›yat›r›r vs. Daha henüz hiç iflçi ifle almasa ve üretime bafllamasa dahi, bu tür haz›r-l›klar›n kaç›n›lmaz masraflar› olacakt›r. ‹ktisatta üretim öncesi haz›rl›klar›n tümüneyap›lan bu tür kaç›n›lmaz maliyetlere sabit maliyetler diyoruz. Bu tür zorunlu gi-derler üretime bafllayabilmek için gerekli tüm masraflar› oluflturur.

‹flletmeler üretim yapma aflamas›na geldiklerinde iflçi istihdam etmeye ve aramal› girdileri (elektrik, su demir çelik, çimento gibi) kullanmaya bafllarlar. Üretilenürün miktar› artt›kça bu tür maliyetler de artar. Yani üretim miktar› de¤ifltikçe butür maliyetlerin bedeli de artarak de¤iflir. Bu yüzden üretim miktar›na dayal› bu türiflçilik ve ara mal› girdi maliyetlerini de¤iflken maliyetler diye adland›rmaktay›z.

‹flletmenin üretim aflamas›ndaki toplam maliyetlerini (TC) ile gösterirsek,

TC = sabit maliyetler (TFC) + de¤iflken maliyetler (TVC)

ifadesini elde ederiz. Maliyetleri, üretilen ürün miktar›na (Q’ya) bölersek,

ortalama toplam maliyetler (ATC veya AC) = TC / Q


Ekonomik kâr s›f›rdan az iseüretici uzun dönemdeüretimden ayr›lmay›, pozitifise yeni üreticilerin bupiyasaya girmesi beklenir. S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



K›sa dönemde üretimfaktörlerinden veya ara mal›girdilerinden en az birisisabit kalmakta ve üretimfaaliyet bölgesine yeni biriflletmenin gelmesi ya damevcut iflletmelerdenbirisinin ayr›lmas› sözkonusu de¤ildir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Uzun dönemde bütünfaktörler ve girdilerserbestçe artt›r›labilir veiflletmeler piyasaya giripç›kabilirler.

Sabit maliyetler üretim hiçyap›lmasa dahikarfl›lanmas› gereken veharcanm›fl olan zorunlugiderlerdir.

De¤iflken maliyetler üretilenürün miktar›na ba¤l› olarakartan veya azalarak de¤iflmegösteren maliyetlerdir.

ortalama sabit maliyetler (AFC) = TFC / Q

ortalama de¤iflken maliyetler (AVC) = TVC / Q

tan›mlar›n› elde ederiz.

5.1 No’lu Tablo’da, Bol Ekmek F›r›n›’n›n maliyet rakamlar›n› sergilemekteyiz.Tablo’nun ilk sütununda 1.000 kg olarak üretilen ekmek miktarlar› ve karfl›lar›ndadi¤er sütunlarda da maliyetleri verilmektedir.

F›r›n›n sabit maliyetlerini T10.000 olarak varsayal›m. Ekmek üretsek de, üret-mesek de bu bedel art›k ödenmifltir ve geri dönüflü yoktur. O yüzden (3) no’lu sa-bit maliyetler sütununda bu bedeli hiç de¤ifltirmeden yazmak zorunday›z. Üretimebafllar bafllamaz de¤iflken maliyetlerimiz ortaya ç›kmaktad›r. 1.000 kg ekmek içinT3.000’lik; 2.000 kg ekmek üretmek için ise T8.000’lik de¤iflken maliyetimiz oldu-¤unu varsayal›m. Tablodaki verileri dikkatle inceleyiniz.

Bir iflletmenin ortalama toplam maliyeti (ortalama maliyeti, birim maliyeti) kaç biçimdehesaplanabilir?

Marjinal ve Ortalama Maliyetler‹flletmenin önemli maliyet kavramlar›ndan birisi de marjinal maliyetlerdir. “Marji-nal” sözcü¤ünü yukar›da üretim bahsinde görmüfl idik. ‹flletmenin marjinal mali-yetleri, her yeni birim üretim yap›ld›¤›nda toplam maliyetlerde gözlenen art›fla eflit-tir. ‹flletmenin marinal maliyetleri ayn› zamanda, her yeni birim üretim yap›ld›¤›n-da toplam de¤iflken maliyetlerde ki art›fl› da verir. Yani,

marjinal maliyet =

Tablo’nun (8) no’lu sütununda marjinal maliyetlerin, Birinci birim üretim yap›ld›¤›nda,

‹kinci birim ürün üretildi¤inde,

∆∆

=−−

=TCQ

13 000 10 0001 0

3 000. . .

∆∆

=∆

∆TCQ

TVCQ

1015. Ünite - Üret im ve Mal iyet Anal iz i

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

Toplam

ürün

(1,000 kg)

Toplam

Maliyet

(TC)

Sabit

Maliyetler

(TFC)

De¤iflken

Maliyetler

(TVC)

Ortalama Sabit

Maliyetler

(TFC/Q)

Ortalama

De¤iflken

Maliyetler (VC/Q)

Ortalama Toplam

Maliyetler (TC/Q)

Marjinal

Maliyetler

(∆TC/∆Q)

0 10.000 10.000 0 - - - -

1 13.000 10.000 3.000 10.000 3.000 13.000 3.000

2 18.000 10.000 8.000 5.000 4.000 9.000 5.000

3 25.000 10.000 15.000 3.333 5.000 8.333 7.000

4 35.000 10.000 25.000 2.500 6.250 8.750 10.000

5 50.000 10.000 40.000 2.000 8.000 10.000 15.000

Tablo 5.1Bol Ekmek F›r›n›’n›n Üretim Maliyetleri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Marjinal maliyet bir birimdaha fazla üretimyap›ld›¤›nda toplammaliyetlerde gözlenenart›flt›r.

Üçüncü birim ürün üretildi¤inde

oldu¤u görülecektir.

Tabloda 4. ve 5. birim üretim için marjinal maliyetlerin 10,000 ve 15,000 oldu¤unu kon-trol ediniz.

Yukar›daki örnekte marjinal maliyetlerin sürekli art›fl içinde oldu¤unu görüyorsunuz. Busonuç sizce nereden kaynaklanmaktad›r?

Marjinal maliyetler ile ortalama maliyetler aras›nda da benzer flekilde s›k› biriliflki bulunmaktad›r. E¤er marjinal maliyet ve ortalama maliyetleri, bir flekil yard›-m›yla üretilen ürün miktar› ile karfl›laflt›r›rsak marjinal maliyet ve ortalama maliyete¤rilerini elde ederiz.

Marjinal maliyetler ortalama maliyetlerin üstünde seyretti¤i sürece ortalama ma-liyetler de artar. Marjinal maliyetler ortalama maliyetlerin en düflük oldu¤u nokta-da keser ve ortalama maliyetlerin üzerine ç›kt›¤› noktadan itibaren ortalama mali-yet e¤risi de yükselmeye bafllar.

Maliyet e¤rilerinin bu özellikleri 5.2 no’lu fiekil’de gösterilmektedir.

E¤er bir iflletmenin marjinal maliyetleri art›yorsa, birim (ortalama) maliyetlerine ne olur?

Marjinal Ürün ve Marjinal Maliyet E¤rileri Aras›ndaki‹liflkilerfiimdi marjinal ürün ile marjinal maliyet aras›ndaki iliflkiyi inceleyelim. Yaln›z builiflkiyi incelemeye geçmeden önce, 4 nolu Ünite’de anlat›lan Toplam, Ortalama veMarjinal Fiziki Ürün kavramlar›n› yeniden k›saca an›msayal›m. Bu kavramlar› dayaflamdan yeni bir örnek vererek tan›mlamaya çal›flal›m. Bol Ekmek F›r›n› ekmeküretip satmaktad›r. Bol Ekmek F›r›n›’nda sürdürülen faaliyetleri yak›ndan tahmin

∆∆

=−−

=TCQ

25 000 18 0001 0

7 000. . .

∆∆

=−−

=TCQ

18 000 13 0002 1

5 000. . .


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Marjinal maliyet ve ortalamamaliyet e¤rileri üretimmiktar›na ba¤l› olarakçizilmektedir.

Marjinal,OrtalamaMaliyetler

Üretim Miktar›

MC

AC

Ortalama maliyetinen düflük noktas›

fiekil 5.2

Ortalama veMarjinal MaliyetE¤rileri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

edebiliriz: un, su ve maya ile ekme¤in mayalanmas›; flekillenmesi; f›r›nda pifliril-mesi; ve daha sonra paketlenerek tezgahlara yerlefltirilmesi gibi bir dizi aflamay›düflünebiliriz. Ancak ekme¤in üretimi sadece do¤rudan üretim faaliyetlerini içer-mez. Ekme¤in tüketiciye sat›lmas›, fiyatland›r›lmas›, para ak›fl›n›n kasa bafl›nda ida-resi ve belli dönemlerde f›r›n›n gelir-gider muhasebesinin tutulmas› gibi hizmet fa-aliyetlerini de içerir.

Bütün bu faaliyetleri yürütürken ekmek f›r›n›n›n bulundu¤u binan›n, oca¤›n(yani sermaye stokunun) ayn› kald›¤›n› varsayal›m.

iflletme kararlar› aç›s›ndan k›sa dönem içerisindeyiz.

F›r›nda hiç iflçi çal›flt›r›lm›yor iken elbette üretilen ürün miktar› da s›f›rd›r. F›r›nda1 iflçi ifle al›nd›¤›nda bu iflçi ile 1.000 adet ekmek üretildi¤ini varsayal›m. Kuflkusuz,f›r›nda tek bafl›na her ifle yetiflmek bir iflçi için çok zor olacakt›r. Dolay›s›yla, yeni biriflçinin daha ifle al›nmas› f›r›nda ekmek üretimin art›fl›n› da h›zland›racakt›r.

Buraya kadar verdi¤imiz örne¤i 5.2 No’lu Tablo’da özetlemekteyiz. Tabloda bi-rinci sütunda çal›flan iflçi say›s› yer almaktad›r. (2) no’lu sütunda iflçilerin toplamekmek üretimleri sergilenmektedir.

fiimdi üçüncü sütuna bakal›m. F›r›nda hiç iflçi çal›flmazken üretim düzeyi 0 ek-mek idi. ‹fle al›nan iflçi 1,000 adet ekmek üretmeye bafllad›. Bu rakama birinci ifl-çinin üretime marjinal ürün katk›s› ad›n› verece¤iz. ‹kinci iflçinin ifle al›nma-s›yla birlikte f›r›nda art›k 2,500 ekmek üretildi¤ini görmekteyiz. Basit bir hesap,ikinci iflçinin marjinal ürününün,

= 2.500 - 1.000= 1.500

ekmek oldu¤unu gösterecektir. Yani, ikinci iflçinin üretime katk›s› 1.500 adetdaha fazla ekmek üretmek olmufltur.

Örne¤imize devam edelim. Üçüncü bir iflçi ifle al›nd›¤›nda toplam üretim 3,500olmaktad›r. Üçüncü iflçinin üretime marjinal katk›s›n› bulmak için, daha önceki ikiiflçinin üretimi (2.500 ekmek) ile toplam üç iflçinin üretimi (3.500 ekmek) aras›n-daki fark› bulaca¤›z. Bu da, yani üçüncü iflçinin marjinal ürünü 1.000 (üçüncü ifl-çinin marjinal ürünü= 3.500 - 2.500 = 1.000) dir.

Örne¤imize bu flekilde devam edersek, dördüncü, beflinci iflçilerin ifle al›nma-s›yla birlikte üretilen ekmek adetinin artt›¤›n› ama art›k her yeni iflçinin marjinalüretiminin azalmakta oldu¤unu izlemekteyiz.

(1) (2) (3) (4)

Çal›flan ‹flçi Say›s›Toplam Ürün

(Ekmek adedi)

Eme¤in Marjinal

Ürünü

Eme¤in Ortalama

Ürünü

0 0 - -

1 1,000 1,000 1,000

2 2,500 1,500 1,250

3 3,500 1,000 1,167

4 4,000 500 1,000

5 4,100 100 820

6 4,100 0 683


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 5.2Bol Ekmek F›r›n›Üretim Faaliyetleri

Eme¤in marjinal ürünü, ifleal›nan her yeni iflçininüretime katk›s›n› verir ve

üretim adedindeki de¤iflme toplam iflçi say›s›

formülü ile hesaplan›r.

=∆∆

QL

‹flçi say›s› artt›kça neden iflçinin marjinal üretimi azalmaktad›r?

Bu örnekte alt›nc› iflçi de potansiyel olarak asl›nda di¤er befl iflçi kadar çal›flkan ve üretken-dir. Ancak, bu çal›flkanl›¤›n› ve üretkenli¤ini gösterebilecek yeterince sermaye olmad›¤›n-dan dolay› çal›flacak ortam bulamamaktad›r. Dolay›s›yla f›r›ndaki iflçiler asl›nda verimsizde¤ildir, yeterince sermaye olmad›¤›ndan üretime marjinal katk›lar› giderek azalmaktad›r.

Tablo 5.1’in son sütunu ise f›r›nda üretim boyunca ortalama ürün say›s›n› ver-mektedir. Ortalama ürün ise toplam ürünün, iflçi say›s›na oranlanmas› ile bulunur.Örne¤in, birinci iflçi için ortalama ürün 1.000 dir.

Bu flekilde çeflitli ürün kavramlar›n› k›saca an›msad›ktan sonra flimdi bunlar›nmaliyet e¤rileri olan iliflkisine bakal›m. Herfleyden önce marjinal maliyet ile yukar›-da gördü¤ümüz marjinal ürün e¤risi aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. Bu s›k› iliflkiyiaç›klayabilmek için, bu iki kavram› nas›l hesaplad›¤›m›z› bir kez daha an›msayal›m.

Marjinal ürün = (yani her yeni iflçinin üretime katk›s›)

Marjinal maliyet = (yani her yeni birim üretimin toplam ma-liyete katk›s›)

K›sa yoldan flöyle düflünelim: K›sa dö-nemde üretimi artt›rabilmenin tek yoluiflçi say›s›n› artt›rmakt›r. ‹flçi istihdam›artt›kça onlara ödenen toplam ücret öde-meleri de artar. Azalan getiri yasas›nagöre iflçi istihdam› artt›kça üretilen üre-tim miktar› yavafllayarak artmaktad›r. De-mek ki, üretilen ürün miktar›ndaki art›flh›z› yavafllad›kça, iflçilerin ücret maliyet-lerindeki art›fl daha h›zl› olmaktad›r.

5.3 no’lu fiekil söz konusu e¤rilerin bir-biriyle olan ba¤lant›lar›n› göstermektedir.

fiekil 5.3’de de görüldü¤ü gibi marji-nal maliyet ile ortalama de¤iflken mali-yet e¤rileri (fleklin alt k›sm›), marjinal veortalama ürün e¤rilerinin (fleklin üst k›s-m›) aynadaki ters görünümü durumun-dad›rlar. Eme¤in tek de¤iflken girdi ol-du¤u ve fiyat›n›n (ücret oran›, W) sabitoldu¤u varsay›mlar› alt›nda, marjinalürün artt›kça, marjinal maliyet azalmak-ta; marjinal ürün azald›kça, marjinal ma-liyet artmaktad›r. Ayr›ca marjinal ürüne¤risinin maksimum noktas›, marjinalmaliyet e¤risinin minimum noktas›nakarfl›l›k gelmektedir. Bu iliflkiyi marjinalmaliyeti hesaplad›¤›m›z formülü, marji-nal ürün cinsinden yazarak da göstere-biliriz. Buna göre, ücret oran› sabit oldu-¤u için, ek bir iflçinin istihdam› nedeniy-

∆∆

=∆∆

TCQ

TCQ

( )

∆∆

QL


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Eme¤in ortalama ürünü,toplam üretim miktar›n›ntoplam çal›flan iflçi say›s›nabölünmesiyle elde edilir ve

toplam üretim toplam iflçi say›s›

formülüyle hesaplan›r.

=QL

Azalan getiri yasas›nedeniyle marjinal ürüngiderek azal›r, marjinalmaliyetler ise giderek artar.

Ortalama ve MarjinalÜrün

Ortalama ve MarjinalMaliyet

‹flçi Say›s›

Üretim Miktar›

MPP

APP

MC

AVC

fiekil 5.3

Ürün ve Maliyet E¤rileri Aras›ndaki ‹liflkiler

le toplam maliyet ile toplam de¤iflken maliyetteki art›fl ücret oran›na eflit olacakt›r.Ek iflçi istihdam› nedniyle üretimdeki art›fl ise yukar›da da belirtti¤imiz gibi marji-nal ürüne eflittir. Dolay›s›yla marjinal maliyet, ücret oran›n›n, marjinal ürüne (MPP)oran› olacakt›r. Yani,

MC =

Varsay›m gere¤i ücret oran› sabitken, eme¤in marjinal veriminin artmas›, marji-nal maliyeti azaltacakt›r.

Benzer iliflki ayn› varsay›mlar geçerli iken, ortalama ürün ile ortalama de¤iflkenmaliyet e¤rileri için de geçerli olmaktad›r. Yani, eme¤in ortalama verimi artarken,ortalama de¤iflken maliyet azalmakta; azal›rken artmaktad›r.

Sizce marjinal üründeki de¤iflmeler birim maliyetleri etkiler mi?

UZUN DÖNEMDE MAL‹YET E⁄R‹LER‹N‹N YAPISIPeki, k›sa dönemin k›s›tlar›ndan kurtulup, uzun döneme geçti¤imizde maliyetlerinyap›s› nas›l de¤iflecektir?

Öncelikle uzun dönemde art›k kullanabilece¤imiz faktörlerin ya da girdilerinmiktar›nda herhangi bir k›s›tlama olmad›¤›n› hat›rlayal›m. Dolay›s›yla, uzun dö-nemde üretimi artt›rmak istedi¤imizde hem sermaye, hem de eme¤i; ve di¤er bü-tün girdileri artt›rabilece¤imiz koflullar haz›rd›r.

Böylesi bir zaman diliminde iflletmelerin karfl› karfl›ya olduklar› durumu birdüflünelim:

‹flletme daha ilk günlerinde henüz küçük bir boyuttayken, sermaye ve emekgirdilerini art›r›p kapasitesini genifllettikçe önce h›zla büyür; olgunlafl›r; ve giderekart›k daha da büyüyemeyece¤i bir boyuta ulafl›r. Yani flirketlerin de ayn› tüm can-l›lar gibi bir gençlik ve büyüme; olgunlaflma; ve nihayet “yafll›l›k” dönemleri oldu-¤u söylenebilir. Bu üç dönemi ölçe¤e göre getiri kavram›yla aç›klamaktay›z.

Ölçe¤e göre getiri kavram› uzun dönemde, bütün üretim faktörlerinin belli biroranda artt›rd›¤›m›zda, elde edilen ürün miktar›nda gözledi¤imiz art›fl oran›d›r. Bu-rada üç olas›l›k oldu¤u aç›kt›r: üretim miktar›, faktörlerin art›fl h›z›na görece, dahayavafl artabilir; ayn› oranda artabilir, veya daha h›zl› artabilir. fiimdi bu üç durumudaha teknik terimlerle ifade edersek:

Bütün üretim faktörlerini artt›rd›¤›m›zda, üretilen ürün miktar› daha az artm›fl-sa, ölçe¤e göre azalan getiri;

Bütün üretim faktörlerini artt›rd›¤›m›zda, üretilen ürün miktar› ayn› oranda art-m›flsa, ölçe¤e göre sabit getiri;

Bütün üretim faktörlerini artt›rd›¤›m›zda, üretilen ürün miktar› daha fazla art-m›flsa, ölçe¤e göre artan getiri;

durumu söz konusudur.

Getiri kavramlar› aras›nda k›sa dönem ve uzun dönem fark›n› unutmay›n›z. K›sa dönemdeen az bir faktör sabittir. Dolay›s›yla bir faktörde art›fl sa¤lanabilirken, di¤er üretim faktö-rü sabit kalmaktad›r. Bu flartlar alt›nda azalan getiri yasas› kaç›n›lmazd›r. Oysa uzun dö-nemde bütün faktörlerin artt›r›labilmesi söz konusudur. Ölçe¤e göre getiri kavram› uzundönemde geçerlidir.

WMPP


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Ölçe¤e göre azalan getiridurumunda, üretimdekullan›lan faktör girdilerininhepsi belli bir orandaartt›r›ld›¤›nda, ürün miktar›daha az artmaktad›r. Ölçe¤egöre sabit getiri durumunda,faktörlerdeki art›fl oran› ileürün art›fl oran› ayn›d›r.Ölçe¤e göre artan getiri sözkonusuysa, üretilen ürünmiktar› faktörlerdeki art›floran›n› aflmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Uzun dönemde ölçe¤e göre getiri kavram›yla, k›sa dönemde azalan getiri kavram› aras›n-daki farklar nelerdir?

Buraya kadar gördü¤ümüz tan›mlar›m›z› bir de flekil arac›l›¤›yla çizelim. Uzundönemde bütün faktörleri artt›rabildi¤imize göre, uzun dönem maliyet e¤risi bir ifl-letmenin en uygun üretim kararlar›n› verebilece¤i süre olarak düflünülmelidir. Ohalde, uzun dönemde maliyet e¤risini düflünürsek, bu e¤rinin iflletme aç›s›ndan endüflük maliyetli olanaklar› yans›tmakta oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Uzun dönemde ma-liyetler, k›sa dönemde karfl›lafl›lacak ortalama maliyetlere görece daha düflüktür.

5.4 No’lu fiekil’de k›sa ve uzun dönem ortalama maliyetler çizilmektedir. Uzundönem ortalama maliyetleri, k›sa dönem ortalama maliyetlerin alt›nda yer al›r veonlara en düflük maliyet olana¤› üzerine bir alt s›n›r tan›t›r.

Öte yandan, uzun dönem ortalama maliyet e¤risi, flirketin ölçe¤e göre getiriolanaklar›n› yak›ndan yans›t›r. fiirketin bafllang›çtaki “gençlik” aflamalar›nda, fak-törler artt›r›ld›kça üretilen ürün miktar› h›zla artar. Yani ölçe¤e göre artan getirisöz konusu olur. Bu dönemde flirketin uzun dönem ortalama maliyetleri düflmek-tedir. Daha sonra flirketin “olgunlaflma” dönemi bafllar. Art›k ölçe¤e göre sabit ge-tiri olanaklar› söz konusudur: faktörlerdeki art›fl ne kadar ise, üretim miktar› da ooranda art›fl göstermektedir. Uzun dönem ortalama maliyet e¤risi yatayd›r. fiirket“yaflland›kça” ölçe¤e göre azalan getiri konumuna girilir ve faktörlerin artt›r›lma-s›, üründe daha az art›fla neden olmaktad›r. Teknoloji eskimifltir; innovasyon ola-naklar› azalm›flt›r. Ürün art›k eski itibar›n› yitirmifltir. Bu bölgede uzun dönem or-talama maliyetler de yukar› do¤ru ivmelenmektedir.

Bu ünitenin bafl›nda tan›tt›¤›m›z Henry Ford’un fabrikalar›nda yepyeni bir ino-vasyon olan montaj hatt› teknolojisini flimdi yeniden hat›rlayal›m. ‹kinci Dünya Sa-vafl› sonras›nda hemen tüm Bat› dünyas›nda otomotiv teknolojisi bu yeni devrimile çalkalanmaktayd›. 1950’li ve 60’l› y›llar yüksek kâr oranlar› ve çok yüksek bü-yüme sa¤lanarak geçildi. Ancak 1970’lere gelindi¤inde art›k montaj hatt› Asya’dave Latin Amerika’da bir çok geliflmekte olan ülke taraf›ndan uygulanmaya bafllan-d› ve otomotiv sanayinin merkezleri bat› ekonomilerinin d›fl›na kaymaya bafllad›.Montaj hatt› art›k olgunlaflm›fl idi. Latin Amerika’da ve Asya’da yeni üretim merkez-leri olufltu. Daha sonradan bu ülkeler yeni sanayileflen ülkeler diye an›lacakt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

AC

Maliyetler

Ölçe¤e Göre Artan Getiri Ölçe¤e Göre Sabit Getiri Ölçe¤e Göre Azalan Getiri

Üretim Miktar›

MC

MCAC

ACMC

MC

AC

Uzun DönemOrtama Maliyetler

fiekil 5.4

K›sa ve Uzun Dönemde Maliyet E¤rileri

Ölçe¤e göre artan getiri sözkonusu ise uzun dönemortalama maliyet e¤risidüflmektedir

Ölçe¤e göre sabit getiri sözkonusu ise uzun dönemortalama maliyet e¤risiyatayd›r

Ölçe¤e göre azalan getiri sözkonusu ise uzun dönemortalama maliyet e¤risiyükselmektedir


‹flletmelerin üretim faaliyetlerini aç›klamak.

Üretim teknolojisi özünde nicel bir iliflkidir. Gir-diler ile ürün aras›ndaki bu nicel iliflki üretim

fonksiyonu olarak adland›r›l›r. Üretim fonksiyo-nu, üretim teknolojisinin basitlefltirilmifl bir ce-birsel ifadesini anlat›r.Üretici iflletmelerde üretim sürecinde üretim fak-törleri, ara mal› girdileri ve teknoloji, üretiminaflamalar›n› belirler. Söz konusu aflamalar boyun-ca üreticiler flu üç soruyu yan›tlamak durumun-dad›r: Ne kadar ürün üretilecektir? Ne kadar gir-di ve üretim faktörü kullan›lacakt›r? Hangi üre-tim teknolojisi ile üretim yap›lacakt›r? fiirketlerinüretim faaliyetlerinde bulunurken amaçlar› kâr-

lar›n çoklulaflt›r›lmas›d›r.

‹flletmelerin kâr ve maliyet tan›mlar›n› aç›klamak.

Kâr, ürünün sat›fl›ndan elde edilen gelirler ilekullan›lm›fl olan faktörlerin ve ara mallar›n›n top-lam maliyetleri aras›ndaki farkt›r:

Kâr = sat›fl gelirleri - toplam maliyetler

‹ktisatç›lar maliyetlerin belirlenmesi konusundaönemli bir ay›r›m› vurgularlar.. Normal günlükyaflamda maliyetler bir ürünün üretiminde kulla-n›lan tüm girdilerin, eme¤in, sermayenin ve top-ra¤›n maliyet bedellerinin toplam›na eflittir. Butür maliyetler “muhasebe maliyetleri” olarak ad-land›r›labilir. Ancak, iflletmenin kararlar›n›n mali-yet etkilerini daha do¤ru analiz edebilmek içinsadece muhasebe maliyetlerini tan›mak yeterlide¤ildir. ‹flletmeler üretim faaliyetlerinde bulu-nurken bir dizi karar almak, alternatifleri de¤er-lendirmek ve ald›klar› kararlar›n f›rsat maliyetle-

rini de göz önünde tutmak zorundad›r.Dolay›s›yla iflletmenin gerçek maliyetleri muha-sebe maliyetleri ile üretimdeki f›rsat maliyetleri-nin toplanmas›yla bulunur. Bu toplam ekono-

mik maliyetler diye an›l›r.

ekonomik maliyetler =

muhasebe maliyetleri + f›rsat maliyetleri

Ekonomik kâr ve f›rsat maliyeti kavramlar› üreti-cilerin davran›fllar›n›n do¤ru belirlenmesi aç›s›n-dan son derece önemlidir. “Ekonomik kâr” kav-ram› üretici iflletmenin üretime devam etmesi için

kabullenece¤i asgari kazanc› ifade eder. E¤erekonomik kâr eksiye düflerse (ekonomik zararhaline dönüflürse) üretici uzun dönemde ilgiliüretim faaliyetinden vazgeçmeyi düflünecektir.

‹flletmelerin ürün ve maliyet e¤rilerini aç›klamak.

‹ktisatta k›sa ve uzun dönemin fark›, üretim gir-dilerinin ve maliyetlerin yap›s› ile ilintilidir. K›sadönemi tan›mlamak için iki k›stas kullan›l›r: (1)bir iflletmenin kullanmakta oldu¤u üretim faktör-leri ile aramal› girdilerinden en az bir tanesininsabit olarak kald›¤› süre; ve (2) iflletmenin üre-timde bulundu¤u faaliyet alan›na yeni iflletmele-rin girip ç›kmas›n›n söz konusu olmad›¤›; sektör-deki üretici say›s›n›n de¤iflmedi¤i süre.Eme¤in marjinal ürünü, ifle al›nan her yeni iflçi-nin üretime katk›s›n› verirEme¤in ortalama ürünü ise toplam üretim mik-tar›n›n toplam çal›flan iflçi say›s›na bölünmesiy-le elde edilir. K›sa dönemde sermaye miktar›

k›s›tl› oldu¤u sürece, iflçi istihdam› artt›r›ld›¤›n-

da marjinal ürün ilk baflta artmakta; fakat da-

ha sonra azalmaktad›r.

Bu gözlem azalan getiri kavram› ile adland›r›l-maktad›r. Sermaye (veya toprak) donan›m› ayn›kald›¤› sürece (yani yukar›daki örnekteki gibi, f›-r›n›n mekan› ve tezgah adedi, oca¤›n büyüklü-¤ü, makinelerinin say›s›, vb. sabit kald›¤› sürece)çal›flan iflçi say›s›n› artt›rd›kça, her yeni iflçininüretime katk›s› giderek azalmak durumundad›r.Azalan getiri, k›sa dönemde emekçinin marjinalürününün azalmas›n›n do¤rudan sonucudur. Di-¤er yandan ortalama ürün, marjinal ürün ile ya-k›ndan ilintilidir. Marjinal ürün ve ortalama ürünmiktarlar›n› bir grafikte çizersek, marjinal ürünü-nün ortalama ürünün üzerinde oldu¤u sürece or-talama ürünün artmakta oldu¤unu, aksi takdirdeortalama ürünün azalmakta oldu¤unu görürüz.Bir iflletmenin üretim yap›s›n› “üretim fonksiyo-nu” belirlerken, maliyet yap›s›n› da “maliyet fonk-siyonu” belirlemektedir. Asl›nda, üretim ve mali-yet fonksiyonlar› birbirine ba¤l› olup, ayn› süre-cin iki farkl› bak›fl aç›s›n› yans›t›r.‹ktisatta üretim öncesi haz›rl›klar›n tümüne yap›-lan bu kaç›n›lmaz maliyetler sabit maliyetler

diye an›lmaktad›r. Bu tür zorunlu giderler üreti-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


me bafllayabilmek için gerekli tüm masraflar›oluflturur. Sabit maliyetler üretim iç yap›lmasadahi karfl›lanmas› gereken ve harcanm›fl olan zo-runlu giderlerdir. De¤iflken maliyetler ise üreti-len ürün miktar›na ba¤l› olarak artan veya azala-rak de¤iflme gösteren maliyetlerdir. Marjinal maliyetler ortalama maliyetlerin üstündeseyretti¤i sürece ortalama maliyetler de artar.Marjinal maliyetler ortalama maliyetlerin en dü-flük oldu¤u noktada keser ve ortalama maliyetle-rin üzerine ç›kt›¤› noktadan itibaren ortalama ma-liyet e¤risi de yükselmeye bafllar.

Uzun dönem maliyetleri ve ölçe¤e göre getiri kav-

ram›n› aç›klamak.

Uzun dönemde tüm üretim faktörleri artt›r›labil-mektedir. Ölçe¤e göre getiri kavram› uzun dö-nemde, bütün üretim faktörlerinin belli bir oran-da artt›rd›¤›m›zda, elde edilen ürün miktar›ndagözledi¤imiz art›fl oran›d›r. Burada üç olas›l›k sözkonusu olur: üretim miktar›, faktörlerin art›fl h›z›-na görece, daha yavafl artabilir; ayn› oranda arta-bilir, veya daha h›zl› artabilir. Bütün üretim faktörlerini artt›rd›¤›m›zda, üretilenürün miktar› daha az artm›flsa, ölçe¤e göre aza-

lan getiri;Bütün üretim faktörlerini artt›rd›¤›m›zda, üretilenürün miktar› ayn› oranda artm›flsa, ölçe¤e göresabit getiri;Bütün üretim faktörlerini artt›rd›¤›m›zda, üretilenürün miktar› daha fazla artm›flsa, ölçe¤e göre ar-

tan getiri; durumu söz konusudur.Ölçe¤e göre artan getiri söz konusu ise uzun dö-nem ortalama maliyet e¤risi düflmektedir. Ölçe-¤e göre sabit getiri söz konusu ise uzun dönemortalama maliyet e¤risi yatayd›r. Ölçe¤e göre aza-lan getiri söz konusu ise uzun dönem ortalamamaliyet e¤risi yükselmektedir

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi azalan getiri yasas›na ba¤l›d›r?a. iflletmeler kârlar›n› çoklulaflt›rmak amac›yla çal›fl›r.b. marjinal maliyetler azalmaktad›r.c. marjinal maliyetler yükselmektedir.d. uzun dönemde ölçe¤e göre artan getiri mevcutture. bütün faktörler artt›r›labilir.

2. Afla¤›dakilerden hangisi üretim faktörleri ile ara mal-lar›n›n kullan›m› ve nihai ürünün elde edilmesi sürecin-de toplam girdiler ile nihai ürün aras›ndaki nicel iliflki-yi gösterir?

a. Toplam maliyetb. Üretim teknolojisic. Marjinal maliyetd. Ölçe¤e göre getirie. Sabit maliyetler

3. ‹ktisat kuram›na göre bir ön yaklafl›m olarak belirle-nen, flirketlerin üretim faaliyetlerinde bulunurken ger-çeklefltirmek istedikleri tek amaç afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. Kârlar›n çoklulaflt›r›lmas›b. Maliyetlerin en aza indirgenmesic. ‹flçilerin refah›n›n artt›r›lmas›d. Üretim teknolojisinin gelifltirilmesie. Ekonomik büyümeye katk› yap›lmas›

4. ‹flletmenin gerçek maliyetlerini belirleyen ekonomikmaliyetler nas›l hesaplan›r?

a. Sat›fl gelirlerinden toplam maliyetler ç›kart›larak b. Sat›lan ürün adedi ile ürünün fiyat› çarp›larakc. Toplam maliyetler ç›kt› miktar›na bölünerekd. Muhasebe maliyetleri ile f›rsat maliyetleri topla-

narake. Üretimde kullan›lan tüm girdilerin maliyet be-

delleri toplanarak

5. Bir üreticinin uzun dönemde piyasadan ayr›lma ne-deni afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ekonomik kâr›n pozitif olmas›b. Muhasebe maliyetlerinin pozitif olmas›c. Ekonomik maliyetlerin pozitif olmas›d. Büyüme oran›n›n negatif olmas›e. Ekonomik kâr›n negatif olmas›

6. Bir üretim faaliyetine bafllamadan önce haz›rl›klar›ntümüne yap›lan zorunlu giderlere ne ad verilir?

a. Sabit maliyetlerb. F›rsat maliyetic. Ekonomik maliyetd. De¤iflken maliyete. Muhasebe maliyeti

7. Ortalama toplam maliyetler afla¤›daki formüllerdenhangisi ile hesaplan›r?

a. TCF/Qb. TCF+TFCc. TVC/Qd. TC/Qe. PxQ

8. Bir birim daha fazla üretim yap›ld›¤›nda, toplam ma-liyetlerde gözlenen art›fl afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ortalama toplam maliyetb. Marjinal maliyetc. Ortalama sabit maliyetd. De¤iflken maliyete. F›rsat maliyeti

9. Ücret oran› sabitken, eme¤in marjinal veriminin art-mas› sonucunda afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflir?

a. Eme¤in marjinal ürünü azal›rb. Eme¤in ortalama ürünü azal›rc. Toplam üretim azal›rd. Toplam iflçi say›s› artare. Marjinal maliyet azal›r

10. Ölçe¤e göre sabit getiri söz konusu ise uzun dö-nem ortalama maliyet e¤risinin flekli afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. dikeydirb. düflmektedirc. yatayd›rd. yükselmektedire. konkavd›r



Önce kap› kolu sonra otomobil

Türk markas› ile otomobil yapal›m ama... Önce ülkedeyabanc› marka ile üretilen otomobillerin kap› kollar›n›yapal›m.Yerde ararken gökte, (Pardon... ‹çeride ararken Ameri-ka’n›n Detroit flehrinde) buldu¤umuz “Babayi¤it”, herne kadar (Ne demifl büyüklerimiz “Söyle söyle... Yalanda olsa... Hoflumuza gidiyor” demifl ya... ‹flte o biçim)yak›nda “Törkifl Oto” ifli tamam diyor ise de... Bu ifl bi-raz kar›fl›k bir ifl gibi görünüyor.basit bir örnek: Türki-ye’de üretilen, d›flar›ya ihraç edilen yabanc› markal›otomobillerin kap› kollar›n› bizim Bursa’daki sanayi te-sislerinde üretiyorduk. Geliniz görünüz ki, (1) dövizkuru nedeniyle ithalat›n ucuz hale gelmesi, (2) D›flar›dabu ifli yapanlar›n çok say›da ürettikleri için maliyet avan-taj› gibi nedenlerle, otomobil fabrikalar› kap› kollar›n›içeriden alacak yerde Çin’den, Tayvan’dan ithal ederoldu. Bursa’da kap› kolu yapan tesisler ya kapand› yada baflka ürünlere yöneldi.Bizde motor bloklar› da dökülüyordu. Otomobilde kul-lan›lan çok parça üretiliyordu. Ucuz ithalat ve “ekono-mik ölçek” nedeniyle ço¤u üretilemez oldu.Bir otomobil tesisi otomobilde kullan›lan parçalar›n tü-münü veya büyük k›sm›n› kendi üretmez. Yan sanayi-den temin eder. Türkiye’de otomotiv yan sanayi çokgeliflti. Mevcut otomotiv fabrikalar›na büyük ölçüde par-ça temin etmekle kalm›yorlar. Otomotiv yan sanayininy›lda 7 milyar dolara yak›n ihracat› var. Ama yetmiyor.Her parçay› üretemiyoruz.Sorun sadece teknoloji sorunu de¤il. Bizim otomobildekullan›lan parçalar› yapmay› becerip beceremeyece¤i-miz sorunu de¤il. Sorun (1) Ölçek ve (2) Maliyet sorunu.Bunlar› moral bozmak için de¤il, güçlükleri hat›rlatmakiçin yaz›yorum. “‹flte meydan... ‹flte Amerikal› Pehlivan”Biz alk›fllamaya haz›r›z.Topal kar›ncaya sormufllar “Nereye böyle?” Cevaplam›fl“Hicaz’a gidiyorum.” Gülmüfller “Bu halinle mi Hicaz’avaracaks›n?” O ald›rmam›fl... “Varamasam bile, o yoldaöldü derler” demifl.”Besmeleyi çekerek yola ç›k›yoruz...Ötesi Allah kerim!..”

2011 bütçesine 10 üzerinden 9

2011 y›l› bütçe uygulamas› ile ilgili rakamlar aç›kland›.12 ayda gider T313 milyar -Gelir 286 milyar T=Aç›k T17milyar. Faiz d›fl› fazla T24 milyar.Bütçe aç›¤›n›n büyüklü¤ü, küçüklü¤ü flimdilerde eko-nominin durumunun göstergesi oldu. Aç›k büyük iseülke borçlan›yor. Sadece ek borçlanmaya gitmek zo-runda kalm›yor. Eski borçlar›n faiz ve ana paralar›n›ödeyemiyor.Bütçenin iyi olup olmad›¤›n›n ölçüsü, aç›¤›n milli geli-re oran›. 2011 y›l›nda bizim milli gelirimizin 1 trilyonT280 milyar (Veya 766-796 milyar dolar dolay›nda ol-mas› bekleniyor. Bütçe aç›¤›m›z›n bu durumda milli ge-lire oran› yüzde 1.5 dolay›nda hesaplan›yor.Bugün sanayileflmifl Bat›l› ülkelerde aç›¤›n milli gelireoran› yüzde 10’dan bafll›yor, ortalama yüzde 6 dolay›n-da. Biz yüzde 1.5 oran›ndaki aç›k ile rekortmeniz.Kald› ki bütçe aç›¤›m›z›n küçüklü¤ü yan›nda, bütçedenfaiz d›fl› T24 milyar faiz d›fl› fazla ay›rd›k. Bunun ile deeski borçlar› döndürece¤iz.Krizdeki ülkeler bütçelerinin aç›¤›n› kapatmak için, in-sanlar› iflten ç›kar›yor. Ücretleri k›s›yor. Sosyal harca-malar› azalt›yor. Bizde 2011 y›l›nda bunlar yap›lmad›.Tersine az da olsa ücretler art›r›ld›.Sa¤l›k hizmetleri iyilefltirildi. ‹flten ç›kar›lan olmad›.Bu durumda “Sezar’›n hakk› Sezar”a... Bütçe uygulama-s› 10 üzerinden 9’dur.(Neden 10 de¤il de 9? Çünkü gelir hanesinde bir defa-l›k ola¤an d›fl› gelirler var...)

Kaynak: Güngör URAS, 17/01/2012, Milliyet Gazetesi


”

“


Henry Ford ve Montaj Hatt›

Amerikan otomotiv üreticisi Henry Ford (1863 - 1947)kendi ad›yla an›lan Fordist üretim teknolojisi’nin yarat›-c›s› olarak tan›n›r. Ford’un otomobil fabrikalar›nda ilkolarak ço¤unlukla yüksek vas›fl› iflçilere gerek duyul-maktayd›. ‹flçilerin kulland›klar› somun, civata, boya,metaller, makine teçhizat› gibi ara girdiler standart öl-çüde de¤ildi. Hemen her yeni otomobil neredeyse tümgirdileriyle birlikte yeni bafltan üretilmekteydi. Bu da ifl-çilerin son derece yetenekli ve ilerici derecede e¤itimliolmalar›n› gerektiriyordu. Dolay›s›yla, üretim maliyetle-ri yüksekti. Dahas›, fabrika sahas› içerisinde iflçiler birbölümden di¤erine koflturuyor ve her bir aflamada bel-li ifller s›ras›n› bekliyordu. Bu süre içinde iflçilerin birbölümü at›l kal›yordu. Dolay›s›yla üretim faaliyetlerikesintili ve yavaflt›.Henry Ford bu sorunlara çare bulmak amac›yla dahasonradan kendi ad›yla an›lacak olan montaj hatt› tek-nolojisini gelifltirdi.

Bu prensibe göre öncelikli olarak ara mal› girdileri veotomobilin parçalar› standartlaflt›r›ld›. Standart nitelikliara mallar› ve yedek parçalar›n kullan›m› art›k iflçilerinçok vas›fl› ve e¤itimli olmas› gere¤ini ortadan kald›r-m›flt›. Bunun da ötesinde, Ford üretim sürecini birçokküçük parçaya ayr›flt›rm›flt›. Art›k iflçiler ürünün imaledildi¤i yere s›rayla gitmek yerine, ürün montaj hatt›n-da iflçilerin önüne geliyor; dolay›s›yla, bir iflçi sürekliolarak ayn› standart ifli hiç yerini de¤ifltirmeden yap›-yordu. ‹flçilerin üretkenli¤i ola¤anüstü artm›flt›.Standart girdiler, standart ürüne dönüflürken iflçiler degiderek sürekli ayn› ifli yineleyen birer sosyal makineyedönüflüyordu. Bu ola¤anüstü üretim temposu ve maki-neleflmenin yaratt›¤› sosyal sorunlar Charlie Chaplin’in

ünlü Modern Zamanlar filmine konu olacakt›r.

“Kitlesel tüketim için kitlesel üretim!” felsefesi Fordizmolarak an›l›r. Henry Ford 1926’da söyledi¤i “Benden

her renk ve her model araba talep edebilirsiniz; siyah

bir T-Modeli olmas› kayd›yla” sözleriyle bu süreci an-latmaktayd›.Fordist montaj hatt› teknolojisi 2. Dünya savafl› sonras›nade¤in Amerikan otomotiv endüstrisinin teknolojik ilerle-mesine öncülük edecek; ancak, standart oldu¤u kadartaklit ve yeniden-üretime aç›k oldu¤u için k›sa zamandaAsya üreticilerinin yo¤un rekabetiyle karfl›laflacakt›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Üretim Karar-

lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Üretim Karar-

lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Üretim Karar-

lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Üretim Karar-

lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Üretim Karar-

lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Fonksiyonundan

Üretim Maliyetlerine” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim FonksiyonundanÜretim Maliyetlerine” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim FonksiyonundanÜretim Maliyetlerine” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim FonksiyonundanÜretim Maliyetlerine” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uzun Dönemde MaliyetE¤rilerinin Yap›s›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

Okuma parças›


S›ra Sizde 1

Üretim faktörleri emek, sermaye ve toprakt›r. Ara mal-lar› üretim sürecinde kullan›lan girdi mallar›d›r: demir,çimento, bak›r, elektrik gibi. Üretim teknolojisi ise üre-tim faktörleri ve ara mallar›ndan oluflan toplam girdilerve nihai ürün aras›ndaki nicel iliflkiyi gösterir

S›ra Sizde 2

(a) Ahmet’in muhasebe anlam›nda maliyetleriT90,000’dir. (b) Ahmet’in otobüs floförü olarak ikinci eniyi kazanc› taksicilikten kazanaca¤› T10,000’dir. Dolay›-s›yla Ahmet’in otobüs floförü olarak f›rsat maliyetiT10,000’dir. (c) Ekonomik kâr = toplam gelir - muhase-be maliyetleri - f›rsat maliyetleri oldu¤una göre, ekono-mik kâr = 100,000 - 90,000 - 10,000 = 0.

S›ra Sizde 3

‹ki biçimde hesaplanabilir. Ya iflletmenin toplam mali-yetleri üretim miktar›na oranlan›r ya da ortalama de¤ifl-ken maliyet ile ortalama sabit maliyet toplam› al›n›r.

S›ra Sizde 4

Üretim art›fl› k›sa dönemde azalan getiri yasas›na tabi-dir. ‹flçi say›s› artt›kça üretilen ürün daha az miktardaartt›r›labilmekte; dolay›s›yla, marjinal maliyetler yüksel-mektedir.

S›ra Sizde 5

Bildi¤iniz gibi, birim maliyet ortalama maliyetin bir di-¤er ad›d›r. Burada önemli olan marjinal maliyetlerin, bi-rim (ortalama) maliyetlerin üstünde olup olmad›¤›d›r.E¤er, marjinal maliyet birim maliyetten yüksekse, birimmaliyet artar; aksi takdirde azal›r.

S›ra Sizde 6

Burada sorunun özü aç›kt›r. K›sa dönemde f›r›n›n ka-pasitesi, mekan›n büyüklü¤ü bellidir. Her yeni gelen ifl-çi giderek di¤erlerinin çal›flma alan›n›n daraltmaktad›r.‹fl ak›fl› giderek di¤er iflçilerin çal›flma temposuyla çat›fl-makta, böylelikle yeni iflçiler eskiler kadar üretime mar-jinal katk› yapamamaktad›r. Öyle ki art›k alt›nc› iflçi ifleal›nd›¤›nda, bu iflçi yapacak hiç bir ifl bulamam›fl, di¤er-lerinin iflini seyreder durumda kalm›flt›r.

S›ra Sizde 7

Evet. E¤er marjinal üründeki art›fl, birim malieyetleride¤ifltirecek büyüklükte ise, birim maliyetler de azal›r.Buna karfl›l›k, marinal üründeki azalma yine birim ma-lieyetleri etkileyecek kadarsa birim maliyet artar.

S›ra Sizde 8

K›sa dönemde sermaye faktörü sabittir; sadece emekgirdisi de¤ifltirilebilir. Dolay›s›yla azalan getiri emekfaktörünün azalan getirisidir. Uzun dönemde her ikifaktör de artt›r›labilmektedir. Dolay›s›yla uzun dönem-de azalan getiri durumu söz konusuysa, ölçe¤e göre

azalan getiriden bahsetmemiz gerekmektedir: faktörle-rin hepsi birden belli bir oranda artt›r›ld›¤›nda üretilenmiktar› daha az art›fl göstermektedir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics,








Özkazanç, Engin Ataç, Anadolu Üniversitesi Aç›kÖ¤retim Yay›nlar› No: 565, Eskiflehir.


Sherman, Howard, E. K. Hunt, Raynold Nesiba, PhillipO’Hara and Barbara Wiens-Tuers (2008)Economics: An Introduction to Traditional and

Progressive Views M.E. Sharpe.Ünsal, Erdal M. (2010), Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,




Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Rekabetçi piyasalar› tan›mlayabilecek;K›sa dönemde rekabetçi bir iflletmenin üretim miktar›n› ve arz e¤risinin biçi-mini aç›klayabilecek;Rekabetçi piyasalarda uzun dönem dengesini aç›klayabilecek;Rekabetçi piyasalarda uzun dönemde sosyal refah›n çoklulaflt›r›lmas› ve ko-runmas›n› aç›klayabilecekbilgi ve beceriler kazanacaks›n›z.

‹çindekiler

• Rekabetçi piyasa• Homojen mal• Marjinal gelir• Ortalama gelir

• Arz e¤risi• Azalan getiri yasas›• Pozitif kâr• Sosyal refah

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN

‹ktisada Girifl-I Tam RekabetPiyasas›

• G‹R‹fi• REKABETÇ‹ P‹YASALARIN TANIMI• REKABETÇ‹ B‹R ‹fiLETMEN‹N GEL‹R,

MAL‹YET VE KÂRLARI• KÂRLARIN ÇOKLULAfiTIRILMASI

‹LKES‹• MARJ‹NAL GEL‹R VE MAL‹YET

E⁄R‹LER‹• REKABETÇ‹ ‹fiLETMELER‹N KISA

DÖNEMDE ARZ E⁄R‹S‹• REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN

DÖNEM KARARLARI• REKABETÇ‹ P‹YASALARDA UZUN

DÖNEM DENGES‹


G‹R‹fiBu ünitede günlük hayat›m›zda çok s›k duydu¤umuz bir kavram› irdeleyece¤iz.Rekabetçi piyasa, rekabetçi olmak, rekabet avantaj›...

“Rekabet” sözcü¤ü sanki büyülü bir anlama sahipmiflçesine çok arzulanan birolgu olarak kullan›lmakta. Peki nedir “rekabetçi olmak”? Nas›l tan›mlan›r? Rekabet-çi bir ekonomiye nas›l ulafl›l›r? Rekabetçi ekonomilerin avantajlar› nelerdir? Reka-bet kendili¤inden elde edilip korunabilir mi?

Bu sorular› bu ve bundan sonraki ünitede iflleyece¤iz.

REKABETÇ‹ P‹YASALARIN TANIMIGerçek yaflamdan iki örnekle bafllayal›m. Diyelim ki Eskiflehir’den ‹stanbul’a ara-ban›zla yola ç›k›yorsunuz. fiehrin hemen d›fl›nda pefl pefle s›ralanm›fl olan benzin-cilerden benzin almak üzere ilkine girdiniz. Fakat birden fark ettiniz ki bu benzin-cideki benzinin sat›fl fiyat› yaklafl›k 50m ilerideki benzinlikte sat›lmakta olan ben-zinden %20 daha pahal›. Bu fiyat fark› için de gözle görülür hiç bir neden bulam›-yorsunuz. Hemen araban›zla bir sonraki benzinli¤e gidip daha ucuz olan benzin-den almaya karar veriyorsunuz.

Ayn› günün akflam› elektrik da¤›t›m flirketinin elektri¤e %20 zam yapt›¤›n› dü-flünelim. Elektrik hizmetinizi kestirip baflka bir flirkete geçmek gibi bir olana¤›n›zyok; çünkü zaten evinize elektrik sa¤layan sadece tek bir flirket var. Yapabilece¤i-niz tek fley elektri¤i biraz daha dikkatli ve k›s›nt›l› kullanmak.

Yukar›daki iki örnekten flu davran›fllar› görüyoruz: Tüketiciler benzin fiyatlar›-na ba¤l› olarak en ucuz benzin satan flirkete ulaflmak için tüketim adreslerini de-¤ifltirebilmektedir. Bu flartlar alt›nda birbirine yak›n istasyonlar›n farkl› fiyat uygu-lamas› mümkün olmayacakt›r. Buradaki benzin örne¤inde piyasa yap›s› rekabetçi-dir. Rekabet sonucu benzinciler hemen hemen ayn› fiyattan benzin satmaktad›r.Ancak, tüketiciler elektrik ya da do¤al gaz gibi tekelci konumdaki flirketlerin ürün-lerini ancak k›s›nt›ya giderek tüketebilmekte, baflka bir adrese yönelememektedir.Burada rekabetin eksik oldu¤u bir piyasa söz konusudur.

Bu örneklerden hareketle tam rekabetçi (ya da k›saca rekabetçi) bir piyasadaflu özelliklerin var oldu¤unu görmekteyiz:

• Piyasada çok say›da üretici ve tüketici mevcuttur. Çok say›daki üretici ve tü-keticilerin hiç birisi piyasadaki fiyat› tek bafl›na etkileme gücüne sahip de-

Tam Rekabet Piyasas›

Rekabetçi bir piyasadabütün üretici ve tüketicileraç›s›ndan ürünün Pazarfiyat› verili kabul edilir;stratejik isteklere ba¤l›olarak de¤ifltirilmesi sözkonusu olamaz.

¤ildir. Yani, rekabetçi bir piyasada her üretici ve tüketici ürünün fiyat›n›de¤ifltiremeden, verili olarak kabullenmek zorundad›r.

• Piyasada al›n›p sat›lan mal hemen hemen ayn› özelliklere sahiptir. Buna ho-mojen mal özelli¤i diyoruz. Benzin, ekmek, süt gibi homojen ürünlerin üre-tildi¤i piyasalar rekabet ortam›na daha yatk›nd›r.

• Piyasaya baflka üreticilerin girifli ya da mevcut üreticilerin piyasadan ç›k›fl›önünde hiç bir engel yoktur. Mevcut bir iflletme, diyelim ki fiyat avantaj›n›kullanarak veya piyasadaki varl›¤›n› tehdit unsuru olarak kullanarak rakipbaflka iflletmelerin piyasaya girmesini engelleyemez.

Gerçek yaflamda, homojen olmayan bir ürünü satan iflletmelerden oluflan bir piyasaya tamrekabetçi bir piyasa de¤ildir diyebilir misiniz?

REKABETÇ‹ B‹R ‹fiLETMEN‹N GEL‹R, MAL‹YET VE KÂRLARIRekabetçi bir piyasada üretici olan bir flirket fiyat al›c›d›r, di¤erleri gibi kârlar›n›çoklulaflt›rmay› amaçlar.

Kâr›n ilk unsuru olarak önce flirketin toplam gelirlerini tan›mlayal›m. Ürünün fi-yat› p, sat›lan mal q ise, toplam gelir

TR = p x q

olur. Burada dikkat edilecek husus fludur: yukar›da anlatt›¤›m›z tan›ma göre,rekabetçi piyasadaki bir firma için üretip satt›¤› q miktar› ne olursa olsun, mal›n fi-yat› p verili olarak kabul edilecektir.

Örne¤in bir benzinlikte benzinin fiyat›n›n litre bafl›na T5 oldu¤unu varsayal›m.Benzinci günde 10.000 litre sat›yorsa toplam geliri 5 x 10.000 = T50.000’dir. Ben-zinci 100.000 litre sat›yor olsa bile benzinin litre fiyat›n› etkilemesi söz konusu de-¤ildir. Toplam gelir = 5 x 100.000 = T500.000.

fiimdi yeni bir örnek ile tan›flal›m. Lezzet F›r›n› pasta üretip satmaktad›r. F›r›-n›n gelir tablosunu inceleyelim. Varsayal›m ki f›r›nda bir kg pasta T10’den sat›l-maktad›r. F›r›nda 1 kg pasta üretilip sat›ld›¤›nda toplam geliri 1 x T10 = T10 ola-cakt›r. E¤er 2 kg pasta üretilip sat›l›rsa toplam gelir T20’ye ç›kacakt›r.

F›r›nda daha fazla pasta üretildi¤ini ve 5 kg sat›ld›¤› düflünelim. Bu durumdatoplam gelir T50 olur. F›r›nda ne kadar pasta üretilmesi uygundur? (Öncelikle ama-c›m›z›n kâr elde etmek oldu¤unu unutmayal›m).

(1) (2) (3) (4) (5)

Toplam Ürün

q (kg)

Fiyat

(1 kg = T10)Toplam Gelir

(TR = p x q)

Ortalama Gelir

(AR = TR / q)

Marjinal Gelir

(∆TR / ∆q)

0 10 0 - -

1 10 10 10 10

2 10 20 10 10

3 10 30 10 10

4 10 40 10 10

5 10 50 10 10


Rekabetçi bir piyasada çoksay›da üretici ve tüketicibenzer nitelikteki homojenbir ürün üretmektedir.

Rekabetçi bir piyasadamevcut kurulu flirketlerpiyasadaki konumlar›n›kullanarak her hangi birflekilde yeni flirketlerinpiyasaya giriflleriniengelleyemezler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Fiyat al›c›, satt›¤› ürününpiyasa fiyat› üzerinde hiçbirkontrol gücü olmayan vepiyasada belirlenen fiyat›verili fiyat olarak alansat›c›d›r.

Tablo 6.1Lezzet F›r›n›’ndaToplam, Ortalama veMarjinal Gelirler

Tablo 6.1’in son iki sütununda bu soruya yan›t bulmaktay›z. Tablonun 4. sütu-nu pasta sat›fl›ndan f›r›n›n elde etti¤i ortalama geliri vermektedir.

Ortalama gelir =

Son sütunda ise f›r›nda pasta sat›fl›ndan do¤an marjinal gelir sergilenmektedir.F›r›n›n her 1 kg daha fazla pasta üretip satt›¤›nda marjinal geliri T10 olarak he-saplanmaktad›r.

Marjinal gelir =

Her birimlik üretim, f›r›na T10’lik ek bir gelir sa¤lamaktad›r. Görülece¤i gibimarjinal gelir, ürünün piyasa fiyat›ndan baflka bir fley de¤ildir.

Rekabetçi bir iflletme için ürünün piyasa fiyat› ayn› zamanda ortalama gelire vemarjinal gelirine eflittir. Rekabetçi iflletmeler fiyat› verili olarak kabul ettikleri içinortalama gelirleri ve marjinal gelirleri, ne kadar mal sat›l›rsa sat›ls›n, kendi kararla-r›na ba¤l› olarak de¤iflime u¤ramaz.

6.1 no’lu tablo’da pasta sat›fllar› 1 kg’dan 5 kg’a kadar yükseltilmekte, kg fiyat›T10 iken, f›r›n›n ortalama ve marjinal gelirleri T10 olarak ayn› kalmaktad›r.

Lezzet f›r›n›nda hafta sonunda sat›fllar›n 100 kg’a kadar yükseldi¤ini varsay›n›z. Pastan›nkilosu T10 olarak verili iken, rekabet koflullar› alt›nda f›r›n›n elde edece¤i ortalama gelirve marjinal gelir ne olacakt›r?

KÂRLARIN ÇOKLULAfiTIRILMASI ‹LKES‹Her üretici iflletmenin amac› kâr› çoklulaflt›rmakt›r dedik.

Kâr = toplam gelirler - toplam maliyetler

oldu¤una göre,

Kâr = TR - TCKâr = p x q -TC

‹ktisatç›lar›n toplam maliyetler içinde muhasebe maliyetlerine ek olarak f›rsat maliyetle-rini de eklediklerini unutmay›n›z.

Ekonomik maliyetler = muhasebe maliyetleri - f›rsat maliyetleri

Di¤er yandan

Kâr = Toplam gelir - muhasebe maliyetleri - f›rsat maliyetleri

Bu konuda 5 no’lu üniteyi tekrar gözden geçiriniz.Lezzet F›r›n› örne¤imize devam edersek, iflletmenin kârlar›n› hesaplayabilmek

için maliyetlerine ait bilgilere ihtiyac›m›z olacakt›r. F›r›n›n sabit maliyetlerinin T5oldu¤unu, de¤iflken maliyetlerinin ise 1 kg ekmek için T3; 2 kg için T7, 5 kg içinise T33’ye kadar yükseldi¤ini düflünelim.

F›r›nda üretim yap›lmaz ise kâr = 0 - 5 0 -T5’dir. Bir kg üretim yap›ld›¤›nda top-lam maliyetler = sabit maliyetler + de¤iflken maliyetler = T8 olmaktad›r. 1 kg pas-ta T10’ye sat›ld›¤›na göre, kâr = p x q = 10 x 1 - 8 = T2 olur. 2 kg pasta üretimi so-

∆∆

=∆∆

( ) toplam gelirq

TRq

toplam gelirq

1176. Ünite - Tam Rekabet P iyasas›

Marjinal gelir, üretimde herbir birimlik art›fl›n sa¤lad›¤›gelir art›fl›d›r.

Rekabetçi bir iflletme içinfiyat = ortalama gelir =marjinal gelir

Rekabetçi bir iflletme içinmarjinal ve ortalama gelir,üretim miktar› ne olursaolsun, ayn› kal›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Kâr, toplam gelir ve toplammaliyetler aras›ndaki farkaeflittir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



nucunda kârlar›n T8’ye yükseldi¤ini görüyoruz. Kârlardaki art›fl 8 - 2 = T6’dir. Burakam›n ayn› zamanda marjinal gelir ile marjinal maliyetler aras›ndaki farka (10 - 4= 6) eflit oldu¤unu inceleyiniz.

Bu flekilde hesaplar›m›z› 6.2 no’lu fiekil’de sürdürelim.

Tablodaki hesaplamalar›m›zdan kârlardaki art›fl miktar›n› son sütunda izleyebi-liriz. Bu sütun iflletme aç›s›ndan son derece önemli bir bilgi sunmaktad›r. Unutma-yal›m ki “kâr elde etmek” amac›yla üretimde bulunmaktay›z. Tablo’nun son sütu-nu her üretim düzeyinde bize kârlar›n art›p artmad›¤›n› göstermektedir. Amac›m›zkârlar› en çoklulaflt›rmak oldu¤una göre, kârlardaki art›fl›n s›f›r oldu¤u düzeye ka-dar üretimi artt›rmaya devam etmeliyiz demektir.

Tablo’daki verileri inceleyelim. Lezzet F›r›n›’nda 3 kg pasta üretildi¤inde kâr ar-t›fl miktar› T3; 4 kg üretti¤imizde ise sadece T1 olmaktad›r. 5 kg üretirsek art›k kâr›-m›z› daha fazla artt›ramad›¤›m›z› görürüz. E¤er 6 kg üretim yaparsak art›k kârlar›-m›zdaki de¤iflim negatif olmaktad›r (-2).

Örne¤imize göre kârlar›m›zdaki art›fl›n 0 oldu¤u noktaya kadar üretim yapma-m›z; o noktada da kâr›m›z›n art›k en çok oldu¤u noktaya geldi¤imizi tespit etmek-teyiz. Yani 5 kg üretim yapt›¤›m›zda kârlar›m›z T12’ye ulaflmakta ve bundan dahayukar›ya ç›kart›lamamaktad›r. ‹flletmenin kâr›n› en çoklulaflt›rabildi¤i üretim düze-yi 5 kg pastad›r. Bu noktada kârlardaki art›fl s›f›rd›r.

Bu miktar› marjinal maliyet = marjinal gelir prensibiyle bulmufl olduk. Do-lay›s›yla, kârlar›n› en çoklulaflt›rmay› amaçlayan bir iflletme marjinal maliyetlerinimarjinal gelire

Kârlar› en çoklulaflt›rmak için MC = MR

eflitlemelidir.Unutmayal›m ki rekabetçi bir iflletmede marjinal gelir ürünün fiyat›na eflittir.

Dolay›s›yla kâr en çoklulaflt›rmas› ilkesi marjinal maliyet = fiyat fleklinde de ifa-de edilebilir.

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

Toplam

ürün

(1,000 kg)

Toplam

Gelir

TR = p x q

Sabit

Maliyetler

(TFC)

De¤iflken

Maliyetler

(TVC)

Toplam

Maliyetler

(TC=TFC+TVC)

Kâr

(TR-TC)

Marjinal

Gelir

(MR=∆TR/∆Q)

Marjinal

Maliyetler

(MC=∆TC/∆Q)

Kârlardaki

Art›fl

(MR-MC)

0 0.0 5.0 0.0 5.0 -5.0 - -

1 10.0 5.0 3.0 8.0 2.0 10.0 3.0 7.0

2 20.0 5.0 7.0 12.0 8.0 10.0 4.0 6.0

3 30.0 5.0 14.0 19.0 11.0 10.0 7.0 3.0

4 40.0 5.0 23.0 28.0 12.0 10.0 9.0 1.0

5 50.0 5.0 33.0 38.0 12.0 10.0 10.0 0.0

6 60.0 5.0 45.0 50.0 10.0 10.0 12.0 -2.0

7 70.0 5.0 60.0 65.0 5.0 10.0 15.0 -5.0

Not: 1 kg pasta: T10


Tablo 6.2Lezzet Pasta F›r›n›’nda Gelirler, Maliyetler ve Kâr›n Hesaplanmas›

Kâr›n ençoklulaflt›r›ld›¤›üretim miktar› kârlardakiart›fl›n s›f›r oldu¤u üretimdüzeyidir.

Kârlar›n› en çoklulaflt›rmakiçin flirketler marjinalmaliyetlerini marjinal gelireeflitlerler. Marjinal gelirfiyata eflit oldu¤u için,marjinal maliyetlerin fiyataeflitlenmesi ayn› sonucuverir.

Tam rekabetçi piyasalarda fiyat marjinal gelire eflittir. O yüzden kâr en çoklu-laflt›r›mas› için rekabetçi iflletmelerin marjinal maliyetlerini ürün fiyat›na eflitleme-leri gerekmektedir.

MARJ‹NAL GEL‹R VE MAL‹YET E⁄R‹LER‹6.1 no’lu fiekil’de iflletmenin marjinal maliyet e¤risi MC ile, ortalama toplam mali-yet e¤risi ise ATC ile gösterilmektedir.

ATC e¤risinin, MC e¤risini en düflük noktada kesmekte oldu¤unu unutmay›n›z. Bu konuda5 no’lu üniteyi tekrar gözden geçiriniz.

Marjinal gelir (MR) ve ortalama gelir (AR) düzeyi ise ürünün fiyat›, p, taraf›ndanyatay bir çizgi olarak çizilmektedir.

Kâr en çoklulaflt›r›lmas› prensibi marjinal maliyet ve marjinal gelir e¤rilerininbirbirine eflit oldu¤u noktay› bulmam›z› gerektirmektedir. q* üretim düzeyi kâr›nen çok k›l›nd›¤› üretim miktar›n› verir.

Buraya kadar ö¤rendiklerimizi 6.1 no’lu fieklin yard›m›yla tekrarlayal›m:Kârlar›n en çoklulaflt›r›ld›¤› optimal üretim miktar›na ulaflmak için:• Marjinal maliyet e¤risini marjinal gelir e¤risine eflitlemek gerekmektedir;• Marjinal maliyet e¤risi marjinal gelirin alt›nda oldu¤u durumlarda (q1 gibi)

üretimin artt›r›lmas› kârlar› yükseltecektir.• Marjinal maliyet e¤risi marjinal gelirin üstündeyse (q2 gibi) üretimi k›smak,

kârlar› yükseltecektir.Bu ilkelerden hareketle iflletmelerin fiyatlara karfl›l›k üretim miktar›n› veren

arz e¤risini tan›mlayabiliriz.

Rekabetçi bir iflletme, marjinal maliyetinin marjinal gelirine eflit oldu¤u noktada üretimyap›yorsa; bu o iflletmenin mutlaka kâr etti¤i anlam›na gelir mi?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 6.1

MC

ATC

MR=AR

q1 q* q2 Üretim Miktar›

Ortalama veMarjinalMaliyet

Rekabetçi Bir‹flletmede Kâr›nÇoklulaflt›r›lmas›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

REKABETÇ‹ ‹fiLETMELER‹N KISA DÖNEMDE ARZ E⁄R‹S‹Arz e¤risi iflletmelerin her fiyat karfl›l›¤›nda piyasaya sunacaklar› ürün miktar›n›gösterir.

Piyasaya sunulan ürün miktar›n›n belirlenmesi kârar›n›n ard›nda kâr›n en çok-lulaflt›r›lmas› ilkesinin yatt›¤›n› biliyoruz. Biraz önce de rekabetçi bir iflletmeninkâr›n› en çoklulaflt›rmak amac›yla marjinal maliyetlerini ürünün fiyat›na eflitlemesigerekti¤ini gördük.

Bu ilkeler ›fl›¤›nda ürünün fiyat› Pazar koflullar›na ba¤l› olarak de¤ifltikçe kâr›nen çoklulaflt›r›laca¤› üretim düzeyi de de¤iflecektir.

Her fiyat de¤iflikli¤inde kâr›n en çoklulaflt›r›lmas› ilkesi ayn›d›r: marjinal mali-yetleri fiyata eflitle.

Bu ilkeyi fiekil 6.2 arac›l›¤›yla göstermekteyiz. fiekilde iflletmenin marjinal mali-yet e¤risi MC ile, ortalama de¤iflken maliyetleri AVC ile, ortalama toplam maliyet-ler ise ATC ile gösterilmektedir.

fiekilde AVC ile ATC e¤rilerinin MC ile kesiflme noktalar›nda en düflük düzeyde olduklar›-n› hat›rlay›n›z.

Piyasa fiyat›n›n öncelikle p1 düzeyinde oldu¤unu düflünelim. Bu durumda re-kabetçi iflletmenin üretim düzeyi MC = MR1 = p1 eflitli¤ine dayanarak q1 düzeyin-de olacakt›r. fiimdi Pazar ekonomisinin koflullar›na göre ürünün fiyat›n›n p2’ye, da-ha sonra da p3’e de¤in yükseldi¤ini düflünelim. Fiyatlar› verili olarak kabul edenrekabetçi iflletme her defas›nda marjinal maliyetlerini fiyata eflitleyecek ve üretimdüzeyini önce q2’ye, sonra da q3’e ç›kartacakt›r. O halde pazar fiyat› p1 ise kârlar›en çok k›lan üretim düzeyi q1; p2 ise q2; p3 ise q3 olacakt›r.


Arz e¤risi ürünün fiyat› ilepiyasaya sunulan ürünmiktar› aras›ndaki iliflkiyigösterir.

Kâr en çoklulaflt›r›lmas›yapan rekabetçi bir iflletme,üretmekte oldu¤u ürününveri ald›¤› fiyat› de¤ifltikçepiyasaya mal arz›n› dade¤ifltirecektir.

q1 q2 q3qmin

pmin

P1

P2

P3

Ürün Miktar›

MR0

MR1

MR2

MR3

MC

ATC

AVCFirman›n e¤risimarjinal maliyete¤risine eflittir.

Maliyetler veGelirler

Ancak fiyat Pmin<AVColursa firma üretimidurdurur.

fiekil 6.2

Rekabetçi Bir‹flletmede K›saDönemde Arz E¤risive ÜretimMaliyetleri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Dolay›s›yla fiyatlar ile arz edilen miktar marjinal maliyet e¤risi boyunca belirle-nir. K›sa dönemde rekabetçi iflletmenin arz e¤risi marjinal maliyet e¤risi ile veril-mektedir.

K›sa dönemde rekabetçi bir iflletmenin arz e¤risi yukar› e¤imlidir. Yani, mal›n fiyat› art-t›kça, üretilen ürün miktar› da artmaktad›r. Bunun nedenini iktisatç›lar nas›l aç›klamak-tad›r?

Ancak burada önemli bir hususun alt›n› çizmemiz gerekmektedir. ‹flletmelerink›sa dönemde karfl›laflt›klar› kararlardan en önemlisi üretime devam edip etmemekarar›d›r. 5. Ünitede tan›flt›¤›m›z Bol Ekmek F›r›n›n› hat›rlayal›m. F›r›n›n kira be-deli, elektrik aboneli¤i, makinelerin al›m maliyeti gibi unsurlardan oluflan T10.000düzeyinde bir sabit maliyeti var idi. F›r›n›n hiç ekmek üretimi yapmad›¤› durum-da sadece sabit maliyetlerini karfl›lamas› gerekecektir. Bu durumda “kâr›” sabit ma-liyetlerinin eksi halidir. Yani, hiç üretim yap›lmam›fla kâr:

= toplam gelir - sabit maliyetler= 0 - TFC= - TFC

Öte yandan f›r›n›n üretime bafllad›¤›n› ve her üretim düzeyinde kârlar›n› hesap-lad›¤›n› varsayal›m. Üretim yap›l›rken kâr:

= toplam gelir - toplam maliyetler= toplam gelir - de¤iflken maliyetler - sabit maliyetler= TR - TVC - TFC

fiimdi iki olas› karar› yan yana koyal›m:

Kârlar›m›z, e¤er üretimden vazgeçilmifl ise TVC, üretim yap›l›yorsa TR olacak-t›r. TVC ile TR’yi karfl›laflt›rmak durumunday›z. Hangi durumda “kâr” yüksekse ka-rar›m›z› ona göre verece¤iz. Her iki ifadeyi de üretim miktar›na (q’ya) bölelim:

TVC / q : ortalama de¤iflken maliyetleriTR / q : ortalama geliri vermektedir. Ortalama gelirin rekabetçi iflletme aç›s›ndan marjinal gelire ve fiya-

ta eflit oldu¤unu unutmay›n›z. Böylelikle AVC ile p karfl›laflt›r›lmas›n› elde ederiz.K›sa dönemde iflletmenin ortalama de¤iflken maliyetleri fiyattan düflük ise ifllet-

me üretimini durdurmal›d›r. E¤er fiyat AVC’den yüksekse üretime devam edecek-tir. O halde,

K›sa dönemde arz e¤risi fiyat›n ortalama de¤iflken maliyetten yüksek oldu¤uüretim düzeyinden bafllamal›d›r.

TVCq

TRq

? > <

Üretimden Vazgeçildi¤inde Kâr Üretim Yap›ld›¤›nda Kâr

-TFC >?< TR- TFC - TVC

0 >?< TR-TVC

TVC >?< TR


K›sa dönemde rekabetçiiflletmenin arz e¤risimarjinal maliyet e¤risineeflittir

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

K›sa dönemde rekabetçi biriflletmenin ortalamade¤iflken maliyetleri fiyat›nüstüne ç›karsa üretimdurdurulacakt›r. Arz e¤risiancak fiyat›n ortalamade¤iflken maliyetlerinüstünde kald›¤› durumdaelde edilebilir.

Bu durumu 6.2 no’lu fiekilde pmin fiyat›yla göstermekteyiz. Pazardaki fiyatlarpmin’in alt›na düflerse art›k ortalama de¤iflken maliyetler karfl›lanamamaktad›r. ‹fl-letme sabit maliyetlerin kayb›na r›za gösterip üretimden çekilmelidir. Aksi takdir-de üretime devam ederse zarar› daha da büyük olacakt›r. 6.2 no’lu flekilde bu dü-zey qmin olarak verilmektedir.

O halde 6.2 no’lu fiekilde iflletmenin k›sa dönemdeki arz e¤risi, marjinal maliyetlerin ortalama de¤iflken

maliyetlerin üstünde kalan bölümüolarak çizilecektir. Bu çizimi bir kez de fiekil 6.3’te göstermekteyiz.

fiekilde marjinal maliyet e¤risinin AVC üstünde kald›¤› bölüm k›sa dönemdeflirketin arz e¤risini göstermektedir.

K›sa dönemde, e¤er rekabetçi bir firman›n üretti¤i ürünün fiyat›, iflletmenin ortalama top-lam maliyetinden küçükse, iflletme üretime devem etmeli midir?

Peki rekabetçi piyasan›n dengesi uzun dönemde nas›l elde edilmektedir? fiim-di bu konuya e¤ilelim.

REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN DÖNEM KARARLARIUzun dönem kavram›n› anlamak için önce k›sa dönemden ne anlad›¤›m›z hat›rla-yal›m. 5 no’lu Ünite’de k›sa dönemde iflletmelerin,

• En az bir üretim faktörünün sabit kald›¤›n›; ve• Piyasaya baflka iflletmelerin giriflinin ya da mevcut firmalar›n piyasay› terk

eidflinin söz konusu olamayaca¤›süreyi anlad›¤›m›z vurgulam›fl idik.Dolay›s›yla, uzun dönemde rekabetçi piyasaya girifl - ç›k›fl serbest ve üretim

faktörleri artt›r›labilmektedir.Rekabetçi bir piyasaya baflka rakip iflletmelerin girmesi ya da mevcut firmalar›n

sektörden çekilmesi ise sektörün kârl›l›¤›na ba¤l›d›r. Bu durumda piyasadaki kârdüzeyini belirlemekle ifle koyulal›m.

Önce kâr denklemini hat›rlayal›m. Sembol olarak gösterirsek, TR: Toplam gelir;TC: Toplam maliyetler ise,

Kâr = TR - TC= p x q - TC


K›sa dönemde rekabetçi biriflletmenin arz e¤risimarjinal maliyetin AVCüstünde kalan bölümüdür.

Ürün Miktar›

MC

AVC


Arz E¤risi MC’ninAVC’nin üstündekald›¤› bölümdür

fiekil 6.3

Rekabetçi Bir‹flletmede K›saDönemde Arz E¤risi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Uzun dönemde rekabetçipiyasaya yeni iflletmelergirebilir; mevcut firmalarpiyasadan çekilebilir; üretimfaktörleri artt›r›labilir.

Uzun dönemde rekabetçipiyasaya girifl yapacak yeniiflletmeler mevcut kârl›l›kdurumuna göre kararvereceklerdir

Eflitli¤in sa¤ taraf›n› ortalamalar cinsinden ifade edebilmek için q’yla çarp›p, bö-lelim.

Kâr = (p x q - TC) x

Kâr = (p - TC/q) x q

TC/q ifadesinin ortalama toplam maliyetleri verdi¤ini biliyoruz. O halde,

Kâr = (p - ATC) x q

O halde, p > ATC ise, yani fiyat ortalama toplam maliyetlerden yüksek ise kâr-lar pozitif; aksi takdirde negatiftir.

6.1 no’lu fiekile geri dönelim. fiekilde ortalama toplam maliyet e¤risinin ald›¤›konuma dikkat ediniz.

fiekilde ATC e¤risi fiyat›n alt›nda kalmaktad›r. Dolay›s›yla, orada pozitif kâr el-de eden bir iflletmenin durumunu yans›tmaktayd›k. fiirketin kâr miktar›n› belirle-mek için flekli daha aç›k olarak 6.4’te gösterelim. 6.4 no’lu fiekil’de ortalama top-lam maliyetlerin konumuna ba¤l› olarak pozitif veya negatif kâr (zarar) durumlar›sergilenmektedir.

fieklin sol panelinde, piyasa fiyat› verili iken marjinal maliyetler e¤risinden kâr›en çoklulaflt›ran üretim miktar› q* belirlenmektedir. Ortalama toplam maliyetlerinkonumu q* üretim düzeyinde fiyat›n ATC e¤risinin üstünde kald›¤›n› göstermekte-dir. Taral› alan flirkeitn toplam kâr›n› vermektedir.

fieklin sa¤ panelinde ise fiyat düzeyine ba¤l› olarak belirlenen q* miktar› kârçoklulaflt›rmas› yapmas›na ra¤men flirketin zarar etti¤i görülmektedir. Fiyat düzeyiATC e¤risinin alt›nda kalmaktad›r. Uzun dönemde bu firman›n piyasadan çekilme-si beklenir.

REKABETÇ‹ P‹YASALARDA UZUN DÖNEM DENGES‹fiimdi 6.4 no’lu fleklin sol panelinde var olan durumun hüküm sürdü¤ünü varsaya-l›m. Piyasadaki mevcut flirketler pozitif kâr sa¤lamaktad›r. Bu durum potansiyel ra-kip üreticileri de harekete geçirecektir. Böylelikle piyasada yeni flirketler boy gös-terecektir.

Piyasada yeni firmalar›n sa¤lad›¤› yeni üretim kapasitesi sayesinde üretim mik-tar› artacakt›r. Uzun dönemde üretimdeki art›fl sonucunda Pazar fiyat›n›n düflmeyebafllamas› beklenir. Bu süreç boyunca kâr miktar› yavafl yavafl eritilmeye bafllan›r.Nihayetinde art›k pozitif kâr›n s›f›rland›¤› noktada yeni iflletmelerin piyasaya gir-mesi için herhangi bir dürtü de kalmam›fl olacakt›r.

qq


Fiyat, ortalama toplammaliyetlerden yüksek ise(p>ATC) kârlar s›f›rdanbüyük, yani pozitif; p>ATCise kârlar s›f›rdan küçük,yani negatiftir.

fiekil 6.4

MCAFC

KârP

q*


Ürün Miktar›

MR

Kâr elde eden flirket

MCATC

MR


Zarar elde eden flirket

P

q* Ürün Miktar›

Zarar

Rekabetçi‹flletmelerde Kârlar

Piyasada pozitif kârlar›nvarl›¤› yeni rakip üreticilerinpiyasaya gelmesiniuyarmaktad›r.

Yeni flirketler piyasayagirdikçe mal arz› genifller,piyasa fiyat› düfler ve kârlars›f›ra do¤ru geriler.

Yeni bir dengeye ulaflt›k. Uzun dönemde gerçekleflebilece¤ini düflündü¤ümüzbu dengenin özelliklerini an›msayal›m:

• Fiyat marjinal maliyete eflittir (kâr çoklulaflt›r›lmas› koflulu)• Fiyat ortalama toplam maliyete eflitlenmifltir (uzun dönemde rekabetin so-

nucunda s›f›r kâr koflulu)Dolay›s›yla rekabetçi bir piyasada girifl - ç›k›fllar tamamland›¤›nda piyasada

fiyat = marjinal maliyet = ortalama toplam maliyet

eflitli¤i sa¤lanm›fl olacakt›r.6.5 no’lu fiekil piyasan›n uzun dönem dengesini betimlemektedir. fiekilde q*

düzeyinde fiyat = MC = AC (ATC) eflitli¤i sa¤lanmaktad›r. Kârlar en çoklulaflt›-r›lmakta, ancak fiyat = AC düzeyinde gerçekleflti¤i için pozitif kâr elde edilme-mektedir.

Ortalama toplam maliyet e¤risinin, marjinal maliyet e¤risini en düflük noktada kesti¤inibiliyoruz. O halde uzun dönem piyasa dengesine ulaflan rekabetçi bir flirkette üretim fiya-t›n›n ortalama toplam maliyetlerinin en düflük oldu¤u noktada üretim yap›lmas›n› sa¤laya-cakt›r.

E¤er rekabetçi piyasada faaliyet gösteren iflletmeler iktisadi kâr elde ediyorlarsa piyasadaneler olur?

Rekabetçi piyasalar›n bu özelli¤i toplumsal refah aç›s›ndan kuflkusuz çok önem-lidir. Rekabetçi piyasalarda çal›flan iflletmeler ekonomideki kaynaklar›n en ucuza;dolay›s›yla, en verimli olarak kullan›lmas›n› sa¤lamaktad›r.

Rekabet koflullar›n›n sa¤lanmas›n›n ve korunmas›n›n önemi burada yatmaktad›r.

Rekabetçi bir iflletme kâr› en çoklulaflt›rmaya çal›flmas›na ra¤men kaynaklar›n etkin da¤›-t›m›n› sa¤layabilir mi?


MC

P

q*


Ürün Miktar›

MR

AC

AC en düflükdüzeyde.

pozitif kâr0’a gider.P=AC

fiekil 6.5

Rekabetçi PiyasadaUzun DönemDengesi (PozitifKâr=0)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Rekabetçi bir piyasada uzundönemde ortalama toplammaliyetler en düflükdüzeydedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7


Rekabetçi piyasalar› tan›mlamak.

Rekabetçi bir piyasay› tan›mlarken üç özelliksöz konusudur: Piyasada çok say›da üretici vetüketici mevcuttur. Çok say›daki üretici ve tüke-ticilerin hiç birisi piyasadaki fiyat› tek bafl›na et-kileme gücüne sahip de¤ildir. Yani, rekabetçibir piyasada her üretici ve tüketici ürünün fiya-

t›n› de¤ifltiremeden, verili olarak kabullenmekzorundad›r.Piyasada al›n›p sat›lan mal hemen hemen ayn›özelliklere sahiptir. Buna homojen mal özelli¤idenilmektedir. Benzin, ekmek, süt gibi homojenürünlerin üretildi¤i piyasalar rekabet ortam›nadaha yatk›nd›r.Piyasaya baflka üreticilerin girifli ya da mevcutüreticilerin piyasadan ç›k›fl› önünde hiç bir engelyoktur. Mevcut bir iflletme, diyelim ki fiyat avan-taj›n› kullanarak veya piyasadaki varl›¤›n› tehditunsuru olarak kullanarak rakip baflka iflletmele-rin piyasaya girmesini engelleyemez.Marjinal gelir, üretimde her bir birimlik art›fl›nsa¤lad›¤› gelir art›fl›d›r. Rekabetçi bir iflletme içinürünün piyasa fiyat› ayn› zamanda ortalama geli-re ve marjinal gelirine eflittir. Rekabetçi iflletme-ler fiyat› verili olarak kabul ettikleri için ortalamagelirleri ve marjinal gelirleri, ne kadar mal sat›l›r-sa sat›ls›n, kendi kararlar›na ba¤l› olarak de¤ifli-me u¤ramaz.

K›sa dönemde rekabetçi bir iflletmenin üretim

miktar›n› ve arz e¤risinin biçimini aç›klamak.

Kâr, toplam gelir ve toplam maliyetler aras›nda-ki farka eflittir.‹ktisatç›lar›n toplam maliyetler kavram› tan›m›içinde muhasebe maliyetlerine ek olarak f›rsat

maliyetleri de eklenmektedir. Kâr = Toplam ge-

lir - muhasebe maliyetleri - f›rsat maliyetleri

Kâr›n ençoklulaflt›r›ld›¤› üretim miktar› kârlarda-ki art›fl›n s›f›r oldu¤u üretim düzeyidir.Tam rekabetçi piyasalarda fiyat marjinal gelireeflittir. O yüzden kâr en çoklulaflt›r›mas› için re-kabetçi iflletmelerin marjinal maliyetlerini ürünfiyat›na eflitlemeleri gerekmektedir.

Rekabetçi piyasalarda fiyatlar ile arz edilen mik-tar marjinal maliyet e¤risi boyunca belirlenir. K›-sa dönemde rekabetçi iflletmenin arz e¤risi mar-jinal maliyet e¤risi ile verilmektedir. K›sa dönem-de rekabetçi bir iflletmenin ortalama de¤iflkenmaliyetleri fiyat›n üstüne ç›karsa üretim durduru-lacakt›r. Arz e¤risi ancak fiyat›n ortalama de¤ifl-ken maliyetlerin üstünde kald›¤› durumda eldeedilebilir.K›sa dönemde rekabetçi bir iflletmenin arz e¤risimarjinal maliyetin AVC üstünde kalan bölümüdür

Rekabetçi piyasalarda uzun dönem dengesini

aç›klamak.

Uzun dönemde rekabetçi piyasaya yeni iflletme-ler girebilir; mevcut firmalar piyasadan çekilebi-lir; üretim faktörleri artt›r›labilir. Rekabetçi bir pi-yasaya baflka rakip iflletmelerin girmesi ya damevcut firmalar›n sektörden çekilmesi ise sektö-rün kârl›l›¤›na ba¤l›d›r.Fiyat, ortalama toplam maliyetlerden yüksek ise(p>AC) kârlar s›f›rdan büyük, yani pozitif; p>AC

ise kârlar s›f›rdan küçük, yani negatiftir. Piyasadapozitif kârlar›n varl›¤› yeni rakip üreticilerin pi-yasaya gelmesini uyarmaktad›r.Yeni flirketler piyasaya girdikçe mal arz› genifller,piyasa fiyat› düfler ve kârlar s›f›ra do¤ru geriler.Dolay›s›yla rekabetçi bir piyasada girifl - ç›k›fllartamamland›¤›nda piyasada

fiyat = marjinal maliyet = ortalama toplam maliyet

eflitli¤i sa¤lanm›fl olacakt›r.

Rekabetçi piyasalarda uzun dönemde sosyal re-

fah›n çoklulaflt›r›lmas›n› ve korunmas›n› aç›kla-

mak.

Rekabetçi bir piyasada uzun dönemde ortalamatoplam maliyetler en düflük düzeydedir.Rekabetçi piyasalar›n bu özelli¤i toplumsal refahaç›s›ndan kuflkusuz çok önemlidir. Rekabetçi pi-yasalarda çal›flan iflletmeler ekonomideki kay-naklar›n en ucuza; dolay›s›yla, en verimli olarakkullan›lmas›n› sa¤lamaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi rekabetçi bir piyasada ge-çerli de¤ildir?

a. Piyasada çok say›da üretici vard›r.b. Piyasada çok say›da tüketici vard›r.c. Piyasada üretilen ürün homojendir.d. Üreticiler ürünün sat›fl fiyat›n› kendileri belirler-

ler.e. Ürün fiyat verilidir.

2. Afla¤›dakilerden hangisi rekabetçi bir iflletmenin k›-sa dönemde arz e¤risini belirtmekte önemlidir?

a. ‹flletmenin kârlar› s›f›rd›r.b. Fiyat ortalama sabit maliyetlerin alt›ndad›r.c. Fiyat marjinal gelirin alt›ndad›r.d. Fiyat ortalama de¤iflken maliyetlere eflit oldu¤u

durumda üretici üretim yapmada karars›zd›r.e. K›sa dönemde kârlar s›f›rd›r.

3. Afla¤›dakilerden hangisi rekabetçi bir iflletmeninuzun dönem dengesini belirtir?

a. ‹flletmenin kârlar› s›n›rs›z art›r›labilir.b. ‹flletmenin kârlar› negatiftir.c. ‹flletmenin marjinal maliyetleri s›f›rd›r.d. ‹flletmede fiyat ve ortalama toplam maliyetler

eflitlenmifltir.e. ‹flletme zarar elde etse dahi sektörü terk ede-

mez.

4. Rekabetçi bir iflletme için ürünün piyasa fiyat› afla¤›-dakilerden hangisine eflittir?

a. Marjinal gelirb. Toplam gelirc. Marjinal maliyetd. Toplam ürüne. Toplam maliyet

5. Rekabetçi bir iflletmede kârlar›n en çoklulaflt›r›lmas›için marjinal maliyet afla¤›dakilerden hangisine eflitlen-melidir?

a. Toplam maliyetb. Fiyatc. Toplam gelird. Sabit maliyete. Ortalama gelir

6. Kâr en çoklulaflt›rmas› yapan rekabetçi bir iflletme,üretmekte oldu¤u ürünün veri ald›¤› fiyat› de¤ifltikçeafla¤›dakilerden hangisini de¤ifltirir?

a. Sabit maliyetlerinib. ‹flçi say›s›n›c. Marjinal maliyetlerinid. Toplam gelirinie. Piyasaya mal arz›n›

7. K›sa dönemde rekabetçi iflletmenin arz e¤risi afla¤›-dakilerden hangisine eflittir?

a. Ortalama de¤iflken maliyet e¤risinin azalan bö-lümüne

b. Ortalama toplam maliyet e¤risinin artan bölü-müne

c. Marjinal maliyetin AVC üstünde kalan bölümü-ne

d. Toplam gelir e¤risinin tepe noktas›nae. Marjinal gelir e¤risinin artan bölümüne

8. Afla¤›dakilerden hangisi rekabetçi piyasada uzun dö-nemde gerçekleflenlerden birisi de¤ildir?

a. Piyasaya yeni iflletmeler girebilirb. Firma taraf›ndan ürünün sat›fl fiyat› belirlenirc. Mevcut firmalar piyasadan çekilebilird. Üretim faktörleri artt›r›labilire. Kâr çoklulaflt›rmas› yapmaya çal›fl›l›r

9. Rekabetçi bir piyasada uzun dönmede pozitif kâr el-de etmek için gerekli koflul afla¤›dakilerden hangisidir?

a. P > ATC

b. P < ATC

c. MC = MR

d. TC > TR

e. MC > AVC

10. Rekabetçi bir piyasada afla¤›dakilerden hangisi ye-ni rakip üreticilerin piyasaya gelmesine neden olur?

a. Pazar fiyat›n›n düflmeye bafllamas›b. ‹flgücü maliyetlerinin artmas›c. Piyasada pozitif kârlar›n varl›¤›d. Sabit maliyetlerin azalmas›e. Fiyat›n ortalama toplam maliyete eflitlenmesi



11 fiubat 2011, Cuma

Dünyada tar›m ürünü fiyatlar› artmaya bafllad› (G›-

da fiyatlar› artacak)

Önceki hafta FAO (Birleflmifl Milletlerin G›da ve Tar›nÖrgütü) dünyada bafll›ca tar›m ürünlerinde fiyatlar›nh›zla yükselmeye bafllad›¤›n› duyurdu. FAO taraf›ndan düzenlenen ve 2002-2004 y›llar› ortala-mas› 100 olan endekse göre, flimdilerde fleker fiyatlar›420’ler, ya¤lar 277’ler, tah›llar 244’ler, süt ürünleri221’ler, etler 165’ler dolay›nda. Önceki gün dünya piyasalar› Çin’den gelen kurakl›khaberiyle sars›ld›. Dünyada en çok tah›l tüketen Çin’de,bu y›l görülmemifl bir kurakl›k nedeniyle ürünler tarla-da kurumufl. Çin daha piyasaya girmeden dünya borsa-lar›nda bu¤day, m›s›r, ya¤l› tohumlar›n fiyatlar› yüksel-meye bafllad›.. Bu geliflmeler bizi, özellikle alt gelir gru-bundaki halk›m›z› çok ilgilendirir. Çünkü biz art›k birçok g›da ürününde d›fla ba¤›ml› du-rumday›z. Dünyada tar›m ürünü fiyatlar›n›n artmas›,bizde de fiyat art›fl›na yol aç›yor. Kendimizi besleyemiyoruz

TÜ‹K’in (Türkiye ‹statistik Kurumu’nun) belirlemeleri-ne göre biz: - S›v› ya¤ üretilen, ya¤l› tohumlardan ihtiyac›m›z olan ay-çiçe¤inin yüzde 54’ünü, kolza tohumunun yüzde 60’›n›,soya fasulyesinin yüzde 97’sini d›flar›dan al›yoruz. - K›rm›z› mercime¤in yüzde 55’ini, yeflil mercime¤inyüzde 35’ini, kuru fasulyenin yüzde 17’sini d›flar›dangetiriyoruz. - M›s›ra, pamu¤a dünya kadar para ödüyoruz. Bütünbunlara ek olarak geçen y›l et ithal etmeye bafllad›k. 2010y›l›nda tar›m ürünü ithalat›na 9.9 milyar dolar ödedik.Dünyada tar›m ürünü fiyatlar›n›n artmas› nedeniyle bü-yüyen ithalat faturas›n› karfl›lamak için dolar buluruz,ama bu sorunu çözmez. Sorun artan dünya fiyatlar› ne-deniyle içeride g›da maddeleri fiyatlar›nda ortaya ç›ka-cak art›flt›r. Bu¤day fiyat›ndaki art›fl, ekmek fiyat›n› art›r›r. M›s›rda-ki fiyat art›fl› yem fiyatlar›n›, dolay›s›yla beyaz ve k›rm›-z› et fiyatlar›n› art›r›r. Ya¤l› tohumlar›n fiyat›ndaki art›fls›v› ya¤ fiyat›n›, dolay›s›yla ya¤l› g›da maddeleri fiyat›n›art›r›r. Fasulye, mercimek, pirinç fiyatlar› artar. Bütün

bunlar bizim alt gelir grubundaki insanlar›m›z› üzer.Genelde enflasyonda art›fla yol açar. Görülüyor ki, en k›sa zamanda tar›m ürünlerinde ken-di kendimize yeter hale gelmemiz flart. Topra¤›m›z var.‹nsan›m›z var. Son y›llarda (Allah için) Hükümet tar›mabüyük destek veriyor. S›f›r faizle kredi veriliyor. Kredifaizi bütçeden karfl›lan›yor. Girdi fiyatlar›nda, ürün fi-yatlar›nda destek primi ödeniyor. Buna ra¤men k›rm›z› et, ya¤l› tohumlar, bakliyat gibiana tar›m ürünlerinde arz yetersizli¤i var. Demek ki uy-gulanan politika ve al›nan tedbirlerde bir hata var. Bunedenle çabalar ve destek için harcanan paralar sonuçvermiyor. O halde bu hatay› bulal›m. Yoksa, bir yandanüfus artarken, öte yanda tar›m ürünlerinde yetersizlikgiderek daha ciddi sorun haline gelecek. Tar›m ürünüithalat›n›n faturas› enerji ithalat› faturas›yla yar›flmayabafllayacak.

Kaynak: Güngör Uras


Noh

ut

fieke

r

Pata

tes

Pam

uk

Bu¤d

ay (

Top

lam

)

Kur

u fa

suly

e

M›s

›r

Piri

nç

Mer

cim

ek (

Yefl

il)

Ayç

içe¤

i

Mer

cim

ek (

K›r

m›z

›)

Kol

za

Soya

Kay

nak:

TÜ

‹K, B

itkis

el ü

rün

deng

e ta

blol

ar›

AZ

IF

AZ

LA

SI

Seçilmifl ürünlerin yeterlilik dereceleri %

140

120

100

80

60

40

20

0

”

“


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi Piyasalar›n Tan›-m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi ‹flletmelerin K›saDönemde Arz E¤risi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yan›fl ise “Rekabetçi Piyasalarda UzunDönem Dengesi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi Bir ‹flletmeninGelir Maliyet ve Kârlar›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kârlar›n Çoklulaflt›r›lmas›‹lkesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi ‹flletmelerin K›saDönemde Arz E¤risi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi ‹flletmelerin K›saDönemde Arz E¤risi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi Piyasada UzunDönem Kararlar›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi Piyasada UzunDönem Kararlar›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yan›fl ise “Rekabetçi Piyasalarda UzunDönem Dengesi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Evet diyebiliriz. Çünkü bir piyasan›n rekabetçi piyasaolarak adland›r›labilmesi için mutlaka rekabetçi piya-san›n tüm varsay›mlar›na sahip olmas› gerekmez.Önemli olan iflletmelerin rekabetçi piyasadaym›fl gibidavranmalar›d›r.

S›ra Sizde 2

Rekabet koflullar› sa¤land›¤› sürece ve mal›n fiyat› Pazarkoflullar›na ba¤l› olarak herhangi bir flekilde de¤iflme-dikçe ortalama gelir ve marjinal gelir ayn› kal›r (=T10).

S›ra Sizde 3

Arz e¤risinin yukar› do¤ru e¤imli olmas›, azalan getiri

yasas› nedeniyledir. Kâr çoklulaflt›rmas› yapan reka-betçi bir iflletme fiyat›n› marjinal maliyet e¤risine eflitle-mektedir. Arz e¤risi marjinal maliyet e¤risi taraf›ndanverilmektedir. Marjinal maliyet e¤risi ise k›sa dönemdeyukar› do¤ru e¤imlidir. (5. Üniteden azalan getiri ya-

sas›n› hat›rlay›n›z). Dolay›s›yla fiyat art›kça arz, MMe¤risi boyunca artar.

S›ra Sizde 4

Hay›r. Çünkü iflletmenin bu üretim düzeyinde kâr eldeedip etmeid¤ini belirlmek için, mal›n piyasa sat›fl fiyat›ile birim maliyetini karfl›laflt›rmak gerekir. E¤er, marji-nal maliyetin marjinal gelire eflit üretim düzeyinde, fiyatbirim (ortalama toplam maliyet) maliyetten büyükse,firma kâr; eflitse zarar eder ve nihayet eflitse ne kâr nede zarar eder, yani, iflletme bafla bafltad›r demektir.

S›ra Sizde 5

‹flletmenin bu kararda belirleyici olan, fiyat›n, ortalamade¤iflken maliyet’ e göre ne oldu¤udur. ‹flletme, ürünfiyat›, ortalama de¤iflken maliyetin üzerinde oldu¤u sü-rece üretime devem eder, çünkü bu sayede hem de¤ifl-ken malieyetlerini hem de sabit maliyetelerinin bir k›s-m›n› karfl›lam›fl olur ve böylelikle hiç üretmedi¤i duru-ma göre daha iyi bir duruma gelir.

S›ra Sizde 6

‹ktisadi kâr›n varl›¤›, yeni firmalar› piyasaya çekece¤igibi, varolan firmalar› da daha çok kâr etmek için üre-timlerini artt›rmaya teflvik eder. Bunun sonucunda, pi-yasa arz› artar ve verili talepte piyasa fiyat› düfler. Fi-yat düflüflüyle birlikte kârlar, normal kâr düzeyine, ya-ni hiç iktisadi kâr›n olmad›¤› düzeye, kadar düfler veböylelikle yeni firmalar›n piyasaya girmesi için bir tefl-vik kalmaz.

S›ra Sizde 7

Evet. Çünkü rekabetçi piyasada iflletme, marjinal geliri-ni, marjinal maliyetine eflitleyerek; kâr›n› en çoklulaflt›-rabilir. Bu piyasada marjinal ürün fiyat›na eflit oldu¤uiçin de, kaynak da¤›t›m›nda etkinlik ilkesi de sa¤lanm›flolur.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics,




Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn, Se-an M. (2012). Microeconomics, MacGraw-Hill/Ir-win, New York.




Özkazanç, Engin Ataç, Anadolu Üniversitesi Aç›kÖ¤retim Yay›nlar› No: 565, Eskiflehir.


Sherman, Howard, E. K. Hunt, Raynold Nesiba, PhillipO’Hara and Barbara Wiens-Tuers (2008) Econo-

mics: An Introduction to Traditional and Prog-

ressive Views M.E. Sharpe.Ünsal, Erdal M. (2010), Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,




Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Tekel piyasas›n›n temel özellikleri ile k›sa ve uzun dönemde tekelci denge-sini aç›klayabilecek;Tekelci rekabet piyasas›n›n temel özelliklerini ve tekelci rekabette k›sa veuzun dönem dengesini tan›mlayabilecek;Oligopol piyasas›n›n varsay›mlar›n› aç›klay›p temel oligopol modellerini ta-n›mlayabilecek;Piyasa türlerinin genel de¤erlendirmesini yapabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Eksik Rekabet• Tekel• Tekelci Rekabet• Oligopol• Fiyat Farkl›laflt›rmas›

• Do¤al Tekel• Marjinal Maliyet• Marjinal Gelir• Farkl›laflt›r›lm›fl ürün• Mark-up fiyatlama

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

‹ktisada Girifl-I Eksik RekabetPiyasalar›

• EKS‹K REKABET P‹YASALARINAG‹R‹fi

• TEKEL P‹YASASI• TEKELC‹ REKABET P‹YASASI• OL‹GOPOL P‹YASASI• P‹YASA TÜRLER‹N‹N GENEL

DE⁄ERLEND‹RMES‹


EKS‹K REKABET P‹YASALARINA G‹R‹fiAyn› endüstride faaliyet gösteren firmalar›n aras›ndaki rekabetin derecesi piyasayap›s›n›n belirlenmesinde kullan›l›r. Piyasadaki farkl› rekabet koflullar›n› yans›tandört farkl› piyasa türünden bahsedebiliriz. Bunlar tam rekabet piyasas› ile eksik re-kabet piyasalar› olarak adland›r›lan tekel, tekelci rekabet ve oligopol piyasalar›d›r.Bugün Türkiye’deki firmalar›n ve endüstrilerin ço¤u eksik rekabet piyasas› katego-rilerinden birisine dahil edilebilir. Her ne kadar tam rekabet piyasas› ile çok fazlakarfl›laflmasak da, bu piyasa türü daha az rekabetin oldu¤u di¤er piyasa türlerininde¤erlendirilmesi ve karfl›laflt›r›lmas› amac›yla kullan›lan önemli bir bafllang›ç nok-tas›d›r. Tam rekabet piyasas› koflullar›n›n ve kurallar›n›n geçerli olmad›¤› piyasala-ra genel olarak eksik rekabet piyasalar› denir. Bu ünitede önce tekel piyasas› tan›-t›lacak, sonra da di¤er eksik rekabet piyasas› türlerinden olan tekelci rekabet veoligopol piyasalar› incelenecektir.

TEKEL P‹YASASIPiyasa türleri s›ralamas›n›n bir ucunda tam rekabet piyasas› yer al›yorsa, di¤er uç-ta da tekel piyasas› yer almaktad›r. Yani tam rekabet piyasas›nda oldu¤u gibi tekelpiyasas› da bir uç durumu yans›t›r. Belli bir ürünün sadece bir sat›c›s›n›n oldu¤upiyasa türüne tekel ad› verilmektedir. Buna örnek olarak ülkemizde yak›n zamanakadar sigara ve alkollü içki sat›fl› ile posta ve telefon hizmetleri gösterilebilir. Te-kel piyasas›n› incelemeye öncelikle teorinin dayand›¤› varsay›mlar›n neler oldu¤u-na bakarak bafllayal›m. Sonra da tekelci firman›n hangi miktarda üretim gerçeklefl-tirece¤ini ve ürününü hangi fiyattan sataca¤›n› belirleyerek incelememize devamedelim.

Tekel teorisi üç temek varsay›ma dayanmaktad›r. Bunlar:1. Endüstride sadece bir firma vard›r. Bu firma bir ürünün tek üreticisi ya da

bir hizmetin tek sunucusudur. Dolay›s›yla firma arz› ayn› zamanda endüstriarz›n› da temsil etmektedir.

2. Tek sat›c› yak›n ikamesi olmayan bir ürün satmaktad›r. Ürünün yak›n ika-mesi olmad›¤›ndan tekelci firma herhangi bir rekabetle karfl›laflmaz ya dakarfl›laflsa bile rekabet çok düflük düzeylerde olur.

3. Piyasaya girifl için oldukça etkili engeller vard›r. Bu nedenle yeni firmalar›npiyasaya girmeleri mümkün de¤ildir ya da çok zordur.

Eksik Rekabet Piyasalar›

Piyasaya Girifl EngelleriBir ürünün sadece bir sat›c›s› varsa, neden di¤er firmalar›n da piyasaya girerek ay-n› ürünü satmad›klar› sorusu akla gelebilir. Yasal engeller, ölçek ekonomileri ya dagerekli bir kayna¤›n sadece bir firman›n kullan›m›nda olmas›, di¤er firmalar›n pi-yasaya girifllerini zor ya da imkâns›z hale getirir.

Yasal Engeller: Devlet taraf›ndan sadece bir firmaya belli bir ürünün ya dahizmetin sa¤lanmas› için ruhsat, patent, lisans veya genel anlamda izin verilerekdi¤er firmalar›n ayn› ifli yapmalar› yasal olarak engellenebilir. Bu durumda potan-siyel rekabet yasal olarak engellenmifl olur. Örne¤in gelifltirilen yeni bir ürün içinal›nan patent, bu ürünün üretim ve sat›fl iznini belli bir süre boyunca ürünü gelifl-tiren firmaya vermekte ve di¤er firmalar›n taklit ederek ayn› ürünü üretmesini vesatmas›n› yasal olarak engellemektedir. Bu da patentin geçerli oldu¤u süre boyun-ca firmay› rekabetten korumakta ve firmalar› yeni ürünler gelifltirmeye teflvik et-mektedir.

Ölçek Ekonomileri: Baz› endüstrilerde, düflük düzeylerdeki ortalama maliyet-ler, ancak büyük ölçekli üretimle sa¤lanabilmektedir. Bu nedenle, mevcut firmalarile rekabet etmek isteyen yeni firmalar›n da üretimlerinin büyük ölçekli olmas› ge-rekir. Fakat bu düzeyde bir üretimi gerçeklefltirmek maliyetli ve riskli oldu¤undan,ölçek ekonomileri de piyasaya girifl için bir engel olarak de¤erlendirilebilir. E¤erölçek ekonomileri sadece bir firman›n faaliyetini devam ettirmesine olanak sa¤la-yacak nitelikte ise, bu endüstriye do¤al tekel ad› verilir. Devlet taraf›ndan kurulanelektrik, su, gaz da¤›t›m flirketleri do¤al tekellere örnek olarak gösterilebilir.

Gerekli bir kayna¤›n sadece bir firman›n kullan›m›nda olmas›: Üretimsürecinde gerekli olan bir hammadde sadece bir firman›n kontrolünde ya da sa-hipli¤inde ise, bu da di¤er potansiyel rakiplerin piyasaya girifllerini engelleyen birunsurdur. Örne¤in tak› endüstrisinde gerekli bir hammadde olan alt›n›n ç›kar›ld›¤›madenlerin tek bir firma taraf›ndan iflletildi¤ini varsayal›m. Di¤er firmalar tak› üre-timinde ihtiyaç duyacaklar› alt›n› temin edemeyeceklerinden firma tak› endüstri-sinde tekel konumunda olur.

Tekelci Fiyatlar ve Üretim Miktar›Ünite 6’da gördü¤ümüz gibi rekabetçi bir piyasada her üretici ürünün fiyat›n› de-¤ifltiremeden, verili olarak kabullenmek zorundad›r. Oysa tekelci firma, piyasa fi-yat›n› do¤rudan etkileme gücüne sahiptir. Tekelci firman›n üretim karar›, ürününpiyasa fiyat›n› etkiledi¤i için, flöyle bir mant›kla hareket eder: “E¤er üretimi artt›r›r-sam, ürünün fiyat› ve dolay›s›yla sat›lan ürünlerden elde edece¤im gelir düfler, bunedenle üretimi ne kadar artt›raca¤›m konusunda dikkatli davranmal›y›m.” Tekel-ci firma ürünü için bir fiyat belirleyebilir, ancak belirlenen bu fiyattan tüketicilerinne kadar ürün sat›n alacaklar› piyasa talep e¤risi taraf›ndan belirlenir. Yani tekelcifirma hem ürünün fiyat›n›, hem de ne kadar ürün sataca¤›n› birlikte belirleyemez.Ancak üretim düzeyini de¤ifltirerek piyasa fiyat›n› kontrol edebilir.

Tekelcinin Talebi ve Gelirleri Tekelci firma ayn› zamanda endüstriyi de temsil etti¤inden, tekelci firman›n talepe¤risi ile piyasa talep e¤risi ayn›d›r. Hat›rlayaca¤›n›z gibi piyasa talep e¤risi azalane¤ime sahiptir. Talep e¤risinin azalan e¤imli olmas›, fiyat ile talep edilen miktararas›nda ters yönlü bir iliflkinin oldu¤u anlam›na gelir. Yani düflük fiyatlarda, yük-sek fiyatlara göre daha fazla ürün sat›labilir. Rekabetçi bir firman›n aksine, tekelci


Ölçek ekonomileri sadece birfirman›n faaliyetini devamettirmesine olanaksa¤layacak nitelikte ise, buendüstriye do¤al tekel ad›verilir.

firma ürünün fiyat›n› artt›rsa da eskisinden daha az olmakla birlikte, sat›fl yapabil-mektedir. Fakat azalan e¤imli bir talep e¤risi ile karfl› karfl›ya oldu¤undan, fazladanbir birim ürün satabilmek için, fiyat› düflürmesi gerekir. Yani karfl› karfl›ya oldu¤uazalan e¤imli bir talep e¤risi fiyat› özgürce yukar› çekebilmesini engellemektedir.Talep e¤risinin bu özelli¤i Marjinal gelir e¤risinin fleklini de belirler. Hat›rlayaca¤›-n›z gibi marjinal gelir (MR), mal›n ek biriminin sat›fl›n›n toplam gelirde yaratt›¤› de-¤iflimi gösteriyordu. Tekelci bir firman›n marjinal geliri, mal›n sat›fl fiyat›ndan dahaaz olur çünkü tekelci firman›n daha fazla mal satabilmesi için fiyatlar›n› düflürme-si gerekir. Bu nedenle tekelci firman›n marjinal gelir e¤risi, tam rekabet piyasas›n-da oldu¤u gibi talep e¤risi ile ayn› de¤ildir ve ilk üretim miktar› d›fl›nda marjinalgelir e¤risi talep e¤risinin alt›nda yer al›r.

Örne¤in Türkiye futbol ligindeki maçlar›n naklen yay›n hakk›n›n KRM flirketi-ne verildi¤ini ve maçlar› seyredebilmek için KRM flirketine belli bir ayl›k ücret kar-fl›l›¤›nda üye olmak gerekti¤ini varsayal›m. Tablo 7.1 de çeflitli fiyatlara göre flirke-tin üye say›lar› ile toplam ve marjinal gelirleri gösterilmektedir.

E¤er flirket üyelik aidat›n› ayl›k T70 olarak belirlerse hiç kimse maçlar› seyret-mek için üye olmamaktad›r. Üyelik aidat› ayl›k T50 olarak belirlendi¤inde ise üyesay›s› 50.000 kifli olmaktad›r. Bu durumda flirketin toplam geliri 50 × 50.000 =T2.500.000 olur. Üyelik aidat› biraz daha düflürülerek ayl›k T48 olarak belirlendi-¤inde ise üye say›s› artarak 60.000’e ç›kmaktad›r. Bu durumda toplam geliri 48 ×60.000 = T2.880.000 olur. Tablodan da aç›kça görüldü¤ü gibi flirket daha fazla sa-t›fl yapabilmek için fiyat›n› düflürmek zorundad›r. fiimdi de B noktas›ndan C nok-tas›na hareket edildi¤inde marjinal gelirin nas›l hesapland›¤›na bakal›m. Örne¤i-mizde marjinal gelir, her bir yeni üyenin, firman›n toplam gelirini ne kadar de¤ifl-tirdi¤ini ölçer. Genel olarak Marjinal gelir MR = ∆TR/∆Q formülü ile hesaplan›r.B noktas›ndan C noktas›na hareket edildi¤inde firman›n toplam gelirindeki de¤i-flim 2.880.000 - 2.500.000 = 380.000 olur. Üye say›s›ndaki de¤iflim ise 60.000 -50.000 = 10.000 ’dir. Bu durumda marjinal gelir 380.000 / 10.000 = 38 olarak he-saplan›r. Tablo 7.1’in son sütununda yer alan di¤er marjinal gelir de¤erleri de ay-n› yöntemle hesaplanm›flt›r.

1337. Ünite - Eksik Rekabet P iyasalar ›

Miktar Q Fiyat (P)Toplam Gelir(TR = Px Q)

Marjinal Gelir(MR = ∆TR/Q)

A 0 70 050

38

18

-10

-22

-42

B 50.000 50 2.500.000

C 60.000 48 2.880.000

D 150.000 30 4.500.000

E 200.000 20 4.000.000

F 210.000 18 3.780.000

G 300.000 0 0

Tablo 7.1Tekelcinin Gelirleri

fiekil 7.1’de görüldü¤ü gibi tekelci firma azalan e¤imli bir talep e¤risi ile karfl›karfl›yad›r. Bu firman›n ilave ürün satabilmek için fiyat›n› düflürmesi gerekti¤inigösterir. Marjinal gelir e¤risi ise talep e¤risinin alt›nda yer almaktad›r.

Tablo 7.1’de talep e¤risi boyunca hareket edildikçe, bazen toplam gelirin azal-d›¤› görülmektedir. Örne¤in D noktas›ndan E noktas›na do¤ru hareket edildi¤indetoplam gelir azalmaktad›r. Böyle durumlarda marjinal gelir de negatif de¤erler al-d›¤›ndan marjinal gelir e¤risi yatay eksenin alt›na geçer. fiekil 7.1’de üye say›s›150.000’i aflt›¤›nda marjinal gelir negatif de¤erler ald›¤›ndan, marjinal gelir e¤risiyatay eksenin alt›na do¤ru yönelmifltir. Bu e¤ri, tekelci firman›n üretim karar› ile il-gili önemli ipuçlar› sunmaktad›r. Tekelci bir firma hiçbir zaman marjinal gelirin ne-gatif oldu¤u bölgede üretim gerçeklefltirmez. Çünkü marjinal gelirin negatif olma-s›, daha fazla üretimin, firman›n toplam gelirini azaltaca¤› anlam›na gelir. Daha faz-la üretim ayn› zamanda toplam maliyetleri de artt›rmaktad›r. Yani gelir azal›p ma-liyetler de att›¤› için firman›n kâr› azal›r. K›saca marjinal gelirin negatif oldu¤u böl-gede faaliyet gösteren bir firma daha fazla üretim gerçeklefltirdi¤inde kâr› azal›r.Bu durumun tersinde ise daha az üretim gerçeklefltirerek kâr›n› artt›rmas› müm-kündür.

E¤er bir firma gelirini maksimize ederse, ayn› zamanda kâr›n› da maksimize etmifl olurmu?

Tekel piyasas› koflullar›nda, talep e¤risinin esnekli¤i ile, marjinal gelir de¤erle-ri aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Talebin esnek olmas› durumunda miktardaki yüz-de de¤iflim, fiyattaki yüzde de¤iflimden daha fazla olur. Bunun sonucunda, fiyatdüfltü¤ünde talep edilen miktar ve firman›n toplam geliri artacakt›r. Bu nedenle ta-lep esnek oldu¤unda marjinal gelir pozitiftir. Talebin inelastik olmas› durumundaise, fiyattaki yüzde de¤iflim miktardaki yüzde de¤iflimden daha fazla olur. Dolay›-s›yla fiyat düfltü¤ünde talep edilen miktar artmakta ancak fiyattaki de¤iflim dahafazla oldu¤undan toplam gelir azalmaktad›r. Dolay›s›yla talep inelastik oldu¤undamarjinal gelir negatif olur. Bu nedenle tekelci firma hiçbir zaman talep e¤risinininelastik oldu¤u bölgede faaliyet göstermez.


70

5048

30

2018

50.00060.000

150.000MR

200.000210.000

300.000

Talep

G

FE

D

CB

A

ÜyeSay›s› (Miktar)

fiekil 7.1

Tekelci Firman›nTalep ve MarjinalGelir E¤rileri

Bir firma azalan e¤imli birtalep e¤risi ile karfl› karfl›yaise, marjinal gelir ürününfiyat›ndan daha düflük olur.Dolay›s›yla marjinal gelire¤risi talep e¤risinin alt›ndayer al›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Tekelci firma hiçbir zamantalep e¤risinin inelastikoldu¤u yerde üretim ve sat›flyapmaz.

Kâr› Maksimize Eden Fiyat ve MiktarRekabetçi bir firmada oldu¤u gibi kâr›n› maksimize etmek isteyen tekelci firma daüretim miktar›n› belirlerken marjinal gelirini marjinal maliyete eflitler ve belirlenenmiktardaki ürünü, mümkün olan en yüksek fiyata satmak ister. fiekil 7.3’te MR=MCkural›n›n sa¤land›¤› üretim miktar› Q1 olarak belirlenmifltir. Bu üretim miktar›n› sa-tabilece¤i en yüksek birimbafl›na fiyat ise P1 ’dir.Tekelci firma, Q1 üretimdüzeyinde marjinal mali-yetin üzerinde bir fiyatugulamaktad›r. Bu üretim düzeyinde fir-man›n kâr elde edip et-medi¤i, belirlenen fiyat›nortalama toplam maliyet-ten (ATC) yani birim ma-liyetlerden yüksek olupolmad›¤›na ba¤l›d›r. Ba-z›lar›n›z, tekelci bir fir-man›n zarar etmesininmümkün olmad›¤›n› dü-flünebilir. Bu düflünceninkayna¤› ise, tekelcininendüstrideki tek firma ol-du¤u ve ürünün fiyat›n›istedi¤i gibi artt›rabilece¤i fikridir. Fakat ürünün tek sat›c›s› da olsa tekelci firma dazarar edebilir. Çünkü tekelci firma ürününe istedi¤i fiyat› de¤il, talep e¤risinin izinverdi¤i en yüksek fiyat› uygulamaktad›r. Baz› durumlarda bu en yüksek fiyat birimmaliyetlerden düflük olabilmektedir. Bu durumda tekelci firma flekil 7.4’ün b bölü-münde oldu¤u gibi zarar eder.


fiekil 7.2

Fiyat

MR Miktar

1d

=1d

1d

D

Tekelcinin esnekli¤egöre davran›fllar›

Tekelci firma için kâr›maksimize eden ç›kt› düzeyiMR = MC kural›kullan›larak belirlenir.

fiekil 7.3

Fiyat veMaliyet

Kar› maksimizeeden ç›kt› miktar›

Miktar

Kar› maksimizeeden fiyat

Q10

MC1

P1

MC

MR = MC

MR D

Tekelde kâr›maksimize edenfiyat ve miktar

Tekelci bir firman›n amac› da rekabetçi firmada oldu¤u gibi kâr›n› maksimizeetmektir. Tekelci firman›n ürünün tek sat›c›s› olmas› her zaman pozitif kâr eldeedece¤i anlam›na gelmemektedir. E¤er üretti¤i ürüne olan talep düflükse ya da fir-ma verimsiz çal›fl›yorsa tekelci firma da para kaybedebilir ve hatta piyasadan çekil-mek durumunda kalabilir. Ancak tekelci firma pozitif kâr elde ediyorsa bunu uzundönemde de sürdürebilir çünkü rakiplerin piyasaya girerek kâra ortak olmalar›mümkün de¤ildir.

K›sa Dönemde Tekelci DengesiMarjinal maliyetinin marjinal gelirine eflit oldu¤u noktada kâr›n› maksimize edeceküretim miktar›n› belirleyen tekelci, bu üretimi mümkün olan en yüksek fiyattansatmak ister. Bu fiyat› da talep e¤risinden yararlanarak belirler. Tablo 7.2 de tekel-cinin tüm gelir ve maliyetleri yer almaktad›r. fiimdi bu tablodan yararlanarak kâr›maksimize eden ç›kt› düzeyini belirleyelim.


Fiyat

Tekelci Kâr› Tekelci Zarar›

MiktarMiktar

ATC

MCFiyat

MC

ATC

MRMR

D D

Kâr

0

C

P1

Q1

B

A

P1

C

Q1(a) (b)

B

AZarar

fiekil 7.4

Tekelde Kâr veZarar

Miktar

Q

Fiyat

P = AR

ToplamGelir

TR

MarjinalGelir

MR

ToplamMaliyet

TC

OrtalamaMaliyet

AC

MarjinalMaliyet

MC

Kâr

Zarar

0 0140

1060

-10

1 140 14074

70 7050

70

2 107 21462

120 6046

94

3 92 27644

166 55,344

110

4 80 32010

210 52,543

110

5 66 330-30

253 50,645

77

Tablo 7.2Tekelcinin Gelir veMaliyetleri

Kâr› maksimize eden üretim düzeyi marjinal gelir ve marjinal maliyet verilerininyer ald›¤› sütunlar karfl›laflt›r›larak belirlenebilir. Tabloda üretim miktar› 3 birimden4 birime ç›karken marjinal gelir ve marjinal maliyet birbirine eflitlenmektedir. Dola-y›s›yla tekelci 4 birim mal üreterek kâr›n› maksimize edebilir. Bu sonuca tablo7.2’nin son sütununda yer alan kâr/zarar verileri incelenerek de ulafl›labilir. Çünkü3. ve 4. birim üretimin sa¤lad›¤› toplam kâr düzeyleri ayn›, yani 110’dur ve bu de-¤er ayn› sütundaki di¤er tüm de¤erlerden daha büyüktür. Firman›n üretimi artt›ra-rak veya azaltarak daha yüksek bir kâr elde etmesi mümkün de¤ildir. Sonuç olaraktekelci üretim miktar›n› 4 olarak belirlerse en yüksek kâr düzeyine ulaflmaktad›r.Kâr› maksimum yapan üretim miktar› bu flekilde belirlendikten sonra, s›ra bu üreti-mi hangi fiyattan sataca¤›n›n belirlenmesine gelir. Fiyat›n belirlenmesi için, tablo7.2’nin ilk iki sütununda yer alan talebe ait veriler kullan›l›r. Buna göre 4 birim ürünsat›ld›¤›nda, ürünün birim fiyat› T80 olmaktad›r. fiekil 7.5’te tekelcinin k›sa dönemkâr maksimizasyonu ortalama ve marjinal e¤riler kullan›larak gösterilmifltir.

Hat›rlanaca¤› gibi tekelci kâr›n› marjinal geliri marjinal maliyete eflitleyerekmaksimize ediyordu. fiekil 7.5’te MR ile MC e¤rilerinin kesifltikleri noktada kâr›maksimize eden üretim düzeyi 4 olarak belirlenmifltir. Bu 4 birimin sat›fl fiyat› datalep e¤risi üzerinde bu üretim düzeyine karfl›l›k gelen nokta ile belirlenir. Bu daflekil 7.5’te T80 ’ye karfl›l›k gelmektedir. Bu üretim düzeyinde birim bafl›na fiyat yada ortalama gelir, birim maliyetlerin üzerindedir. Dolay›s›yla tekelci firma, taral›alan›n büyüklü¤ü kadar ekonomik kâr elde etmektedir. Tekelcinin ne kadar kâr el-de etti¤i taral› alan hesaplanarak belirlenebilir. Bu da 27,5 × 4 = T110 olarak bulu-nur.

Uzun Dönemde Tekelci Dengesi6. ünitede gördü¤ünüz tam rekabet piyasas›nda, firmalar›n uzun dönemde kâredemeyece¤ini söylemifltik. Çünkü piyasadaki pozitif kârlar›n varl›¤› yeni üreticile-rin piyasaya girmesine neden oluyordu. Bunun sonucunda mal arz› geniflleyip pi-yasa fiyat› düflerken kârlar da s›f›ra do¤ru geriliyordu. Tekel piyasas›nda ise, tekel-


fiekil 7.5

Fiyat veMaliyetler

P = 80

TC = 52,5

MR = MC = 44

MR

Miktar

D = AR

MC ATC

0 4

Tekel Piyasas›ndaK›sa DönemDengesi

ci firmalar›n elde etti¤i kârlar potansiyel yeni firmalar› piyasaya girmek konusun-da teflvik etse de, piyasaya girifller çeflitli yöntemlerle engellenmektedir. Bu neden-le tam rekabet piyasas›nda oldu¤u gibi uzun dönemde tekelci kâr›n› s›f›rlayan oto-matik bir mekanizma yoktur. Yani piyasaya girifl engellendi¤i için, tekelci uzun dö-nem dengesinde de ekonomik kâr elde etmeye devam edebilir.

Tekelde Fiyat Farkl›laflt›rmas›fiimdiye kadar tekelci firman›n tüm ürünleri ayn› fiyattan satt›¤›n› varsayd›k. Fakatbaz› durumlarda, ürünün maliyetinde herhangi bir farkl›l›k olmamas›na ra¤men te-kelci firma ayn› ürün için farkl› fiyatlar da belirleyebilmektedir. Çünkü baz› al›c›larürünü piyasa fiyat›ndan daha yüksek bir fiyattan almaya haz›rken baz›lar› da piya-sa fiyat›n› yüksek bularak daha düflük bir fiyattan almay› tercih etmektedir. Bu ne-denle tekelci firma, ayn› mal› farkl› tüketicilere farkl› fiyatlardan satarak kâr›n› art-t›rabilir.

Fiyat farkl›laflt›rmas› rekabetçi piyasada da uygulanabilir mi?

Tekelci firman›n neden fiyat farkl›laflt›rmas› yapt›¤›n› bir örnekle aç›klayal›m.fiahin yay›nc›l›¤›n genel müdürü oldu¤unuzu varsay›n. Kitaplar› çok satan yazar-lardan olan Dan Brown’›n yeni bir kitap yazd›¤›n› ve flirketinizin T2 milyon telifhakk› vererek kitab›n bas›m hakk›n› sat›n ald›¤›n› düflünelim. ‹flleri basitlefltflirmekiçin kitab›n bas›m maliyetlerini flimdilik göz ard› edelim. Bu durumda flirketinizinkâr›, kitap sat›fl›ndan elde edilen gelirden, yazara ödedi¤iniz T2 milyon telif hak-k› ç›kart›larak belirlenir. fiimdi gelelim kritik soruya. Bu varsay›mlar alt›nda kitab›nsat›fl fiyat›n› nas›l belirlersiniz?

Bu amaçla yapaca¤›n›z ilk fley, kitaba olacak talebi tahmin etmeye çal›flmakolur. fiirketinizin araflt›rma bölümü kitab›n iki tür okuyucu kitlesinin ilgisini çeke-bilece¤ini bildirmifl olsun. Birinci grubu oluflturan 100.000 kiflilik macera romanla-r› merakl›lar› ile yazar›n fanatikleri kitaba en fazla T40 vermeye haz›rd›r. ‹kincigrupta yer alan 400.000 tane genel okuyucu kitlesi ise kitaba en fazla T5 vermekistemektedir. E¤er fiahin yay›nc›l›k, tüm okuyuculara tek fiyat uygularsa, hangi fi-yat›n firmaya daha fazla kâr getirece¤ini rahatl›kla hesaplayabiliriz. Firma fiyat› T40olarak belirlerse, sadece fanatiklere 100.000 tane kitap sataca¤›ndan toplam geliriT4 milyon olur. Yazara bafllang›çta telif hakk› olarak ödenen T2 milyon’yi düfler-sek, firman›n kâr› T2 milyon olacakt›r. Kitab›n fiyat›n› T5 olarak belirlemesi duru-munda ise 500.000 tane kitap sat›laca¤›ndan firman›n geliri T2,5 milyon ve kâr›T500.000 olur. Buradan, fiyat› T40 olarak belirlemenin firman›n kâr›n› maksimizeedece¤ini söyleyebiliriz.

fiimdi de bu iki okuyucu kitlesinin farkl› piyasalarda oldu¤unu düflünelim. Ör-ne¤in Dan Brown hayran› okuyucu grubunu Almanya’da yaflayan Türklerin olufl-turdu¤unu, genel okuyucu kitlesinin ise Türkiye’de yaflad›¤›n› varsayal›m. Bu du-rumda firman›z stratejisini de¤ifltirerek kâr›n› artt›rabilir. Almanya’da yaflayan100.000 Türk’e kitab› T40 ’den, Türkiye’de yaflayan 400.000 kifliye ise T5 ’den sa-tar. Bu durumda Almanya’daki kitap sat›fl›ndan elde edilen gelir T4 milyon ve Tür-kiye’den elde edilen gelir T2 milyon olur. Böylece firman›n toplam geliri T6 mil-yon’ye ve kâr› T4 milyon’ye ç›km›fl olur. Firma ayn› ürün için tek bir fiyat uygula-mak yerine farkl› piyasalarda farkl› fiyatlar uygulayarak kâr›n› T2 milyon’den T4milyon’ye ç›kartm›flt›r.


Ayn› mal›n tek bir üreticitaraf›ndan farkl› al›c›larafarkl› fiyatlardansat›lmas›na fiyatfarkl›laflt›rmas› denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

fiahin yay›nc›l›k ve yeni bir Dan Brown kitab› konuyu daha iyi aç›klayabilmekiçin gelifltirilen hayali örneklerdir. Ancak gerçek yaflamda da fiyat farkl›laflt›rmas›örnekleri ile çok s›k karfl›lafl›r›z. Yay›nc›l›k dünyas›ndan örnekler vermeye devamedersek, birçok ders kitab› Avrupa’da ABD’ye göre daha düflük fiyatlardan sat›l-maktad›r. Bir baflka fiyat farkl›laflt›rmas› örne¤i de kitab›n kalitesinde yap›lan ufakde¤ifliklikler ile farkl› hedef kitlelere de¤iflik fiyatlar uygulanmas›d›r. Yay›nevi yenibir kitap basarken, bir tanesi ciltli, di¤eri de ciltsiz olmak üzere iki de¤iflik versiyo-nu piyasaya sürer. Bu iki bask› maliyetleri aç›s›ndan birbirlerinden çok farkl› olma-mas›na ra¤men fiyatlar›nda önemli farkl›l›klar olur. Burada amaç ciltli kitaplar›yüksek fiyattan yazar›n hayranlar›na satmak, ciltsizleri ise daha düflük fiyattan ge-nel okuyucu kitlesine ulaflt›rmakt›r. Tabi tüm bu ifllemlerin alt›nda yatan temel mo-tivasyon ise fiyat farkl›laflmas› yaparak kâr› artt›rma çabas›d›r.

Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Koflullar›Fiyat farkl›laflt›rmas›n›n yap›labilmesi için ilk koflul, firman›n ürünün fiyat› üzerin-de bir kontrolünün olmas›d›r. Örne¤in piyasa fiyat›n› verili olarak kabul eden re-kabetçi bir firma fiyat farkl›laflt›rmas› yapamaz. Fiyat farkl›laflt›rmas› kâr›n› maksi-mize etmek isteyen tekelci için rasyonel bir stratejidir. Çünkü farkl› müflterilerefarkl› fiyatlar uygulayarak tekelci firma kâr›n› artt›rabilmektedir. Tüm müflterilerinetek fiyat uygulayan tekelcinin aksine, fiyat farkl›laflt›rmas› yapan tekelci, ürünü hermüflterinin ödemeye haz›r oldu¤u fiyattan satmaya çal›fl›r. Bunun için müflterileriödemeye raz› olduklar› fiyata göre ayr›flt›rmak gerekmektedir. Bu ayr›flt›rma ifllemibazen bölgesel olabildi¤i gibi, bazen de yafl, cinsiyet, gelir, e¤itim düzeyi gibi fark-l› kriterlere ba¤l›d›r.

Fiyat farkl›laflt›rmas› yap›labilmesi için bir baflka koflul da arbitraj›n engellenmiflolmas›d›r. Mal› bir piyasadan düflük fiyattan al›p, baflka bir piyasada yüksek fiyat-tan satarak fiyat farkl›l›¤›ndan kâr etme ifllemine arbitraj ad› verilmektedir. Fiyatfarkl›laflt›rmas›n›n olabilmesi için bir al›c›n›n mal› baflka al›c›lara satmas›n›n ya ola-naks›z olmas› ya da oldukça maliyetli olmas› gerekir. Aksi takdirde kimse ürünü,firman›n belli bir piyasa için belirledi¤i yüksek fiyattan sat›n almaz.

Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n TürleriFiyat farkl›laflt›rmas› üç flekilde yap›labilmektedir: Tam fiyat farkl›laflt›rmas›, ikinciderece fiyat farkl›laflmas› ve üçüncü derece fiyat farkl›laflmas›.

Tam fiyat farkl›laflmas›: Tekelci bir firman›n x mal›ndan 500 birim üretipsatt›¤›n› varsayal›m. Mal›n her birimini, ayr› ayr› müflterilerin ödemeye haz›r olduk-lar› en yüksek fiyata satarsa tekelci firman›n tam fiyat farkl›laflt›rmas› ya da birim-ler aras› fiyat farkl›laflt›rmas› yapt›¤› söylenir.

‹kinci derece fiyat farkl›laflt›rmas›: Belli bir miktar için birim bafl›na tek fi-yat belirleyip, daha sonraki ek birimler için daha düflük bir fiyat belirliyorsa ikinciderece fiyat farkl›laflt›rmas› ya da miktarlar aras› farkl›laflt›rma yapt›¤› söylenir.

Üçüncü derece fiyat farkl›laflt›rmas›: Farkl› piyasalarda farkl› fiyat uygularsaya da ayn› al›c› kitlesi içerisinde bölümlendirme yaparak onlara farkl› fiyatlar uygu-larsa al›c›lar aras›nda farkl›laflt›rma da denen üçüncü derece fiyat farkl›laflt›rma-s› yapm›fl olur. Örne¤in bir sinema yafll› müflterilerine sinema biletini di¤er müflteri-lerine göre daha düflük bir fiyattan satarak üçüncü derece fiyat farkl›laflt›rmas› yapar.

Tekelci bir firma satt›¤› ürünün ilk 100 birimini T100’den, ondan sonraki 200 biriminiT90’den satmaktad›r. Bu fleklilde davranarak hangi tür fiyat farkl›laflt›rmas› yapm›fl olur?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Refah Etkisifiimdi de fiyat farkl›laflt›rmas›n›n ekonomik refah› nas›l etkileyece¤ini ve firma vetoplum aç›s›ndan sonuçlar›n› de¤erlendirelim. Burada tekelci firman›n tam fiyatfarkl›laflt›rmas› yapt›¤›n› ve mal›n her birimini müflterilerin ödemeye haz›r oldukla-r› en yüksek fiyata satt›¤›n› varsay›yoruz. fiekil 7.6 fiyat farkl›laflt›rmas› yap›ld›¤› veyap›lmad›¤› durumlardaki üretici ve tüketici fazlas›n› göstermektedir. ‹flleri basit-lefltirmek amac›yla, birim bafl›na maliyetin ve marjinal maliyetin sabit oldu¤unuvarsayal›m. fiekil 7.6’n›n a bölümünde tek fiyat uygulayan bir tekelcinin durumugösterilmektedir. Daha önce gördü¤ümüz gibi kâr›n› maksimize etmek isteyen birtekelci marjinal gelirin marjinal maliyete eflit oldu¤u noktada sataca¤› miktar› be-lirledikten sonra karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risinden yararlanarak mal›n sat›fl fi-yat›n› belirliyordu. Fakat flekilde tekelci fiyat› olarak gösterilen bu fiyat, mal›n de-¤erinin marjinal maliyetin üzerinde oldu¤unu düflünen ancak tekelci fiyat›n› çokyüksek bulan müflterilerin ürünü sat›n almamalar›na ve dolay›s›yla toplumsal birkayba neden olmaktad›r. fiekil 7.6’n›n b bölümünde ise, tam fiyat farkl›laflt›rmas›uygulayan bir tekelcinin durumu sergilenmektedir. Burada her tüketici mal içinödemeye haz›r oldu¤u fiyat› ödedi¤i için tüketici fazlas› yoktur. Herhangi bir top-lumsal kay›p olmamas›na ra¤men, piyasadaki tüm fazlal›k, kâr olarak tekelci firma-ya döner.

Tekel Piyasas› ile Tam Rekabet Piyasas›n›n Karfl›laflt›r›lmas›Birçok küçük firmadan oluflan ve tam rekabet koflullar›n›n geçerli oldu¤u bir piya-sa düflünün. E¤er tek bir firma piyasadaki tüm küçük firmalar› sat›n al›p bir tekeloluflturursa bunun ürünün fiyat ve üretim miktar› üzerindeki etkisi nas›l olur?

fiekil 7.7’de tekel ve tam rekabet piyasalar›n›n dengesi birlikte gösterilmifltir.Talep e¤risinin flekli endüstrinin yap›s›na ba¤l› olarak de¤iflmez. Bu nedenle flekil-de hem tam tekabet hem de tekel piyasalar›nda geçerli olacak talep e¤risi D ilegösterilen azalan e¤imli bir e¤ridir. Fakat bu iki farkl› piyasadaki arz a¤rileri iledenge de¤erleri farkl› olacakt›r. Bafllang›çta birçok küçük firmadan oluflan tam re-kabet piyasas›nda piyasa arz› bireysel firma arzlar›n›n toplam›ndan oluflur. fiekil7.7’de arz ve talep e¤rilerinin kesifltirilmesi ile elde edilen PC ve QC de¤erleri tamrekabet piyasas›ndaki denge fiyat ve miktar›n› göstermektedir. Her firma piyasadabelirlenen bu fiyat› verili olarak kabul edip, kendi marjinal maliyetinin fiyata eflitoldu¤u üretim düzeyinde faaliyetini sürdürür.


Tüketici fazlas›: Tüketicirefah›n›n bir ölçüsüdür vemal›n tüketiciler gözündekide¤erinin ödenen fiyattanfazla olmas›n› ifade eder.Talep e¤risinin alt›nda vesöz konusu fiyat›n üzerindekalan üçgen alanla ölçülür.

Fiyat

TekelciFiyat›

Tüketicifazlas›

Toplumsalkay›p

MC

Miktar Miktar

Fiyat

MC

D DMR

(a) (b)0 0Om

Kâr Kâr

Om

fiekil 7.6

Tekelin ve FiyatFarkl›laflt›rmas›n›nRefah Etkileri

fiimdi de piyasadaki tüm küçük firmalar›n tek bir firma taraf›ndan sat›n al›nma-s› ile oluflan tekelin sonuçlar›n› inceleyelim. Tüketicilerle ilgili herhangi bir farkl›-l›k olmad›¤›ndan piyasa talep e¤risi tam rekabet piyasas›ndaki ile ayn› olur. Tekel-ci firma kâr›n› maksimize edecek ç›kt› düzeyini belirledikten sonra piyasa talep e¤-risinden yararlanarak ürünün fiyat›n› belirler. Hat›rlayaca¤›n›z gibi kâr maksimizas-yonu MR = MC oldu¤unda sa¤lan›yordu. fiekilde marjinal gelir e¤risi MR ile göste-rilmektedir. fiimdi de ihtiyac›m›z olan MC e¤risine nas›l ulafl›ld›¤›na bakal›m. Bu-nun için Ünite 6’da gördü¤ünüz tam rekabet piyasas›ndan baz› bilgileri hat›rlama-n›z gerekir. Tam rekabet piyasas›nda piyasa arz e¤risi, bireysel firma arz e¤rileri-nin toplam›ndan olufluyordu. Ayr›ca k›sa dönemde rekabetçi bir iflletmenin arz e¤-risi marjinal maliyetin AVC üstünde kalan bölümüydü. Dolay›s›yla, piyasa tek birfirman›n kontrolüne geçti¤inde, rekabetçi piyasadaki piyasa arz e¤risi, tekelci fir-man›n marjinal maliyet (MC) e¤risine dönüflür. Bu ç›kar›m flekil 7.7’de S = MC flek-linde gösterilmifltir.

Marjinal gelirin marjinal maliyete eflitlendi¤i noktadaki tekelcinin üretim mikta-r› QM olarak belirlenir. fiekilden de görebilece¤iniz gibi bu üretim miktar› tam re-kabet piyasas›ndaki denge üretim miktar›ndan (QC) daha düflüktür. QM üretim dü-zeyindeki tekelci fiyat› olan PM tam rekabet piyasas›n›n denge fiyat›ndan (PC) da-ha yüksektir. K›saca tekel piyasas›nda tam rekabet piyasas›na göre üretim daha azve fiyat daha pahal›d›r.

TEKELC‹ REKABET P‹YASASITam rekabet ve tekel, piyasa türleri çizelgesinin iki ucunda yer almaktad›r. Her nekadar bu iki piyasa türü, piyasalar›n iflleyifli hakk›nda bize önemli bilgiler verse degünlük hayat›m›zda ço¤unlukla bu iki piyasa türünün baz› özelliklerini birlikte ba-r›nd›ran piyasalarla karfl›lafl›r›z. Ad›n›n da ça¤r›flt›rd›¤› gibi, tekelci rekabet piyasa-s›, tekel ile tam rekabet piyasas› aras›nda kalmaktad›r. Birbirine benzer fakat ayn›olmayan ürünlerin çok say›da firma taraf›ndan üretilip sat›ld›¤› piyasa türüne te-kelci rekabet piyasas› ad› verilir. Her firma piyasaya rakiplerine göre farkl›l›klariçeren bir ürün sundu¤u için, kendi ürünü üzerinde tekelci güce sahiptir. Ancak


Rekabetçi firma için: P = MR = MCTekelci firma için: P > MR = MC

fiekil 7.7

Fiyat veMaliyet

PM

PC

0 OM OCMiktar

Tam Rekabet

Tekel : Daha yüksek fiyatDaha az üretim

S = MC

MR D

Tekel ve TamRekabet Piyasalar›

Birbirine benzer fakat ayn›olmayan ürünlerin çoksay›da firma taraf›ndanüretilip sat›ld›¤› piyasatürüne tekelci rekabetpiyasas› ad› verilir.

ayn› müflteri kitlesini etkilemeye çal›flan rekabette oldu¤u di¤er firmalar da benzerürünler üretmektedir. Dolay›s›yla burada hem tam rekabetin, hem de tekelin baz›özelliklerini bulmak mümkündür.

Tekelci Rekabet Piyasas›n›n Temel ÖzellikleriTekelci rekabet piyasas› üç temel varsay›ma dayanmaktad›r. Bunlar:

i. Piyasada birçok al›c› ve sat›c› vard›r. Hat›rlayaca¤›n›z gibi, bu varsay›m tamrekabet piyasas› için de geçerliydi. Bu nedenle tekelci rekabet piyasas›nda-ki bir firman›n da piyasada belirlenen fiyat› veri olarak kabul edece¤ini dü-flünebilirsiniz. Ancak durum bundan farkl›d›r. Tekelci rekabet piyasas›ndakifirmalar piyasa fiyat›n› etkileme gücüne sahiptir.

ii. Piyasadaki her firma farkl›laflt›r›lm›fl bir ürün satmaktad›r. Ürün farkl›laflt›r-mas› belki de tekelci rekabet piyasas›n›n en önemli özelli¤idir. Üründekifarkl›l›klar markadan, ürünün ambalaj›ndan, sat›fl sonras› hizmetlerden, ga-ranti süresinden, taksit seçeneklerinden ve daha sayabilece¤imiz birçok fak-törden kaynaklanabilir. Ürün farkl›laflt›rmas›; gerçekten farkl› bir ürün gelifl-tirerek ya da tüketicilerin gözünde ürünün di¤erlerine göre farkl› oldu¤u al-g›s› yarat›larak gerçeklefltirilebilir. Her firma kendi farkl›laflt›r›lm›fl ürünüüzerinde tekelci güce sahip oldu¤undan az da olsa piyasa fiyat›n› etkilemegücüne sahiptir. Dolay›s›yla tam rekabetçi bir firman›n aksine azalan e¤imesahip bir talep e¤risi ile karfl› karfl›yad›r.

iii. Piyasaya girifl ve piyasadan ç›k›fl kolayd›r. Tekelci rekabet piyasas› bu aç›-dan tam rekabet piyasas›na benzemektedir. Piyasaya girifli veya piyasadanç›k›fl› engelleyen hiçbir yasal veya baflka tür bir engel yoktur. Dolay›s›ylaekonomik kâr s›f›r oluncaya kadar piyasaya yeni firmalar girmeye devamedebilir. Piyasaya giren bu yeni firmalar, piyasadaki mevcut ürünlerin ika-melerini üretebilirler.

Temel özelliklerini gördü¤ümüz tekelci rekabet piyasas›na örnek olarak haz›rgiyim, bilgisayar yaz›l›m›, lokanta ve benzin istasyonlar› verilebilir.

Tekelci Rekabet Piyasas›nda Talep E¤risiTekelci rekabet piyasas›ndaki talep e¤risini görmeden önce, daha önce gördü¤ü-müz di¤er piyasa türlerindeki talebi hat›rlayal›m. Tam rekabet piyasas›ndaki firma-n›n, benzer nitelikteki homojen ürünü üreten birçok rakibi oldu¤undan, ürününsonsuz say›da ikamesi vard›r. Dolay›s›yla ürüne olan talebin fiyat esnekli¤i çokyüksek oldu¤u için, karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi yatay olur. Tekelci firman›nise hiç rakibi yoktur ve ikamesi olmayan bir ürün üretmektedir. Bu nedenle tale-bin esnekli¤i düflüktür ve azalan e¤imli bir do¤ru ile gösterilir. Gelelim tekelci re-kabet piyasas›na. Bu piyasa türünde de tam rekabette oldu¤u gibi firman›n birçokrakibi vard›r. Fakat farkl› olarak bu piyasadaki rakipler, firma ile tamamen ayn›olan bir ürünü satmazlar. Ürüne ikameler olmas›na ra¤men, bunlar tam ikame ol-mad›¤›ndan talebin esnekli¤i tam rekabette oldu¤u kadar yüksek de¤ildir. Bu ne-denle tekelci rekabetçi bir firman›n talep e¤risi yatay de¤il, azalan e¤imlidir.

Tekelci Rekabet Piyasas›nda Fiyat ve Miktar›n BelirlenmesiTekelci rekabet piyasas›ndaki her firma farkl›laflt›r›lm›fl bir ürün satt›¤›ndan kendiürünü üzerinde bir ölçüde tekelci güce sahiptir. Bu nedenle tekel piyasas›nda ol-du¤u gibi, azalan e¤ime sahip bir talep e¤risi ile karfl› karfl›yad›r. Daha fazla ürünsatmak için fiyat›n› düflürmek zorunda oldu¤undan gene azalan e¤ime sahip bir


Ürün Farkl›laflt›rmas›:Ürünün marka, renk,ambalaj gibi küçüközellikleri bak›m›dandi¤erlerinden ayr›lmas›d›r.

marjinal gelir e¤risi, talep e¤risinin alt›nda yer al›r. Örne¤in birim bafl›na fiyat T10iken 4 birim satabiliyorsa, sat›lan miktar› 5 birime ç›kartmak için fiyat› T9’ye düflür-mesi gerekir. Bu durumda marjinal geliri T5 olur (4 birim satarken toplam gelir T40ve 5 birim satarken toplam gelir T45’dir.) Bu da T9’lik fiyattan daha düflüktür. K›-saca eksik rekabet piyasas›nda P > MR dir.

Talep, marjinal gelir ve marjinal maliyet e¤rileri belirlendikten sonra denge fiyat›ve miktar› rahatl›kla bulunabilir. Marjinal gelir (MR) ve Marjinal maliyet (MC) e¤rile-rinin kesifltikleri noktadaki üretim düzeyi, kâr› maksimize eden üretim düzeyidir. Bunoktay› dikine bir do¤ru ile talep e¤risine birlefltirirsek, kâr› maksimize eden fiyat›da bulmufl oluruz. fiekil 7.8’in a ve b bölümlerinde marjinal maliyet ile marjinal ge-lir e¤rilerinin kesifltikleri nokta X ile gösterilmifltir. Bu noktadan hareketle kâr› mak-simize eden üretim düzeyi Q, ve kâr› maksimize eden fiyat P olarak belirlenmifltir.

Tekelci Rekabette K›sa Dönem DengesiTekelci rekabetçi bir firman›n k›sa dönemde ekonomik kâr elde etmesi mümkün-dür. fiekil 7.8’in a bölümünde ortalama toplam maliyet e¤risi (ATC), kâr› maksimi-ze eden ç›kt› düzeyinde talep e¤risinin alt›nda kalm›flt›r. Bu durumda birim mali-yetler fiyattan düflük oldu¤undan firma flekilde görülen taral› dikdörtgenin alan›kadar kâr elde etmektedir.

K›sa dönemde firman›n zarar etmesi de elbette mümkündür. fiekil 7.8’in b bö-lümünde de bu durum gösterilmektedir. fiekli dikkatle inceledi¤inizde ortalamatoplam maliyet e¤risinin (ATC) tüm üretim düzeyleri için, talep e¤risinin üzerindeyer ald›¤›n› görebilirsiniz. Bu durumda birim maliyetler, ürünün fiyat›ndan dahayüksek oldu¤undan firma taral› alan›n büyüklü¤ü kadar zarar eder. Ancak bu du-rumda, marjinal gelirinin marjinal maliyetine eflit oldu¤u düzeyde üretim yaparak,zarar›n› minimize etmeye çal›fl›r.

Tekelci Rekabette Uzun Dönem DengesiTekelci rekabet piyasas›ndaki bir firma k›sa dönemde kâr ediyorsa bu durum uzundönemde de devam eder mi? Bu sorunun cevab› genellikle hay›r olur. Çünkü pi-yasaya girifl ve piyasadan ç›k›flla ilgili herhangi bir engel omad›¤›ndan kâr›n uzundönemde de sürdürülmesi mümkün de¤ildir. E¤er endüstrideki firmalar kâr edi-yorsa yeni firmalar›n piyasaya girmeleri sonucunda her firman›n ürününe olan ta-lep azalacakt›r. Rekabet nedeniyle uzun dönemde ekonomik kâr flekil 7.9’da gö-rüldü¤ü gibi s›f›rlan›r. Ancak baz› durumlarda firmalar rekabete ra¤men, uzun dö-nemde de kârl›l›klar›n› sürdürebilmektedir. Bildi¤iniz gibi tekelci rekabette firma-


fiekil 7.8

P

Fiyat

ATC

MCATC

D

MR

X

O

(a)Miktar

Kâr

P ATCFiyat

O

(b)Miktar

X

ATCp

D

MR

Zarar

MC ATC

P ATC Tekelci RekabetteK›sa DönemDengesi

lar homojen ürünler de¤il birbirinin yak›n ikamesi ürünler üretmektedir. E¤er k›sadönemde kâr eden bir firma ürününü tüketicilerin zihninde çok yükse¤e konum-land›rm›flsa ve gerçekten farkl› bir ürün oldu¤una inand›rm›flsa, kâr›n cazibesinekap›larak piyasaya giren rakip firmalara ra¤men uzun dönemde de kâr etmeye de-vam edebilir.

Ürünü di¤er sat›c›lar›n ürünlerinden farkl›laflt›rma çabalar› ürünün fiyat›ndakide¤iflikliklerle yap›lm›yorsa bunlara fiyat d›fl› rekabet unsurlar› denir. Reklam vesayg›n bir marka ismi yaratmak ilk akla gelen fiyat d›fl› rekabet unsurlar›ndand›r.Bu tür yöntemlerle firmalar ürünlerinin benzersiz oldu¤una ve rakiplerinden dahafarkl› ve daha iyi bir ürün ç›kard›klar›na müflterilerini ikna etmeye çal›fl›rlar. E¤erbu çabalar›nda baflar›l› olurlarsa, yak›n ikameler üreten rakiplerine ra¤men uzundönemde kârl›l›klar›n› sürdürebilirler.

K›sa dönemde karfl›laflabilece¤imiz bir baflka durum baz› firmalar›n zarar etmesiydi. Te-kelci rekabet piyasas›nda uzun dönemde firmalar zarar etmeye devam eder mi?

fiekil 7.9’da tekelci reka-bet piyasas›ndaki bir firma-n›n uzun dönem dengesigösterilmektedir. Uzun dö-nemde bireysel firmaya aittalep e¤risi (D), firman›n kâ-r›n› maksimize eden üretimdüzeyinde ortalama toplammaliyet e¤risine (ATC) te¤etolur. Bu durumda birim ma-liyetler fiyata eflit oldu¤un-dan ekonomik kâr s›f›rd›r.

Tam Rekabet Piyasas› ile Tekelci Rekabet Piyasas›n›n Karfl›laflt›r›lmas›fiekil 7.10’da tekelci rekabet piyasas› ile tam rekabet piyasas›n›n uzun dönem den-geleri karfl›laflt›r›lmaktad›r. Bu iki piyasa türündeki denge aç›s›ndan iki önemlifarkl›l›k göze çarpmaktad›r. Bunlardan ilki tekelci rekabet piyasas›nda ortaya ç›kanat›l kapasitedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Fiyat

P

P = ATCMC ATC

D

MR

Miktar

X

O

fiekil 7.9

Tekelci RekabetteUzun DönemDengesi

P

MC

MC

ATC

MiktarO(a) Tekelci Rekabet

D

EtkinÖlçek

At›lKapasite

Mark-up

MR

Fiyat veMaliyetler

P=MC

D=MR

ATC

Miktar(b)Tam Rekabet

O

MC

Fiyat veMaliyetler

=Etkin ÖlçekO

P

fiekil 7.10

Tekelci Rekabet veTam RekabetPiyasalar›

At›l Kapasite: Uzun dönemde tekelci rekabet piyasas›ndaki her firma, talepe¤risinin ortalama toplam maliyet e¤risine te¤et oldu¤u noktada üretimini sürdü-rür. fiekil 7.10’un a bölümünde bu noktadaki üretim miktar›n›n ortalama toplammaliyeti minimize eden üretim miktar›ndan daha düflük oldu¤unu görebilirsiniz.Dolay›s›yla tekelci rekabet piyasas›ndaki firmalar ortalama toplam maliyet e¤risi-nin azalan bölümünde üretimlerini gerçeklefltirirler. Bu yönüyle tekelci rekabet pi-yasas› tam rekabet piyasas›ndan farkl›d›r. Çünkü flekil 7.10’un b bölümünde görül-dü¤ü gibi tam rekabet piyasas›nda üretim, ortalama toplam maliyetin minimum ol-du¤u noktada gerçekleflir. Ortalama toplam maliyeti minimize eden üretim mikta-r› firma için etkin üretim ölçe¤idir. Uzun dönemde tam rekabetçi bir firma etkin öl-çekte üretim gerçeklefltirmesine ra¤men, tekelci rekabetçi firmalar üretimlerini budüzeyin alt›nda gerçeklefltirirler. Bu nedenle tekelci rekabette, firmalar›n at›l kapa-site ile çal›flt›klar› söylenir. Tekelci rekabetçi bir firman›n üretim miktar›n› artt›raraküretimin ortalama maliyetini azaltmas› mümkündür. Ancak daha fazla sat›fl yap-mak için fiyat› düflürmesi gerekti¤inden üretim miktar›n› artt›rmak istemez. Çünkütekelci rekabet piyasas›ndaki bir firma için at›l kapasite ile çal›flmak daha kârl›d›r.

Tekelci rekabet piyasas›nda at›l kapasitenin nedeni karfl› karfl›ya oldu¤u azalane¤imli talep e¤risidir. At›l kapasite olmamas› için tek yol, talep e¤risinin ATC e¤ri-sine, e¤rinin minimum noktas›nda te¤et olmas›d›r. Fakat bunun için talep e¤risininazalan e¤imli de¤il, homojen ürünlerin üretildi¤i tam rekabet piyasas›ndaki gibiyatay olmas› gerekir. Azalan e¤imli bir talep e¤risi ATC e¤risine minimum nokta-s›nda te¤et olamaz.

Azalan e¤imli talep e¤risi nedeniyle tekelci rekabet piyasas› at›l kapasite ile ça-l›fl›r. Azalan e¤imli talep e¤risi ise farkl›laflt›r›lm›fl ürünlerin bir sonucudur. Dolay›-s›yla at›l kapasite nedeniyle oluflan yüksek (mark-up) fiyatlar asl›nda farkl›laflt›r›l-m›fl ürünler için ödedi¤imiz bir bedeldir. Daha fazla seçenek ve ürün çeflitlili¤i içinço¤u zaman bu bedeli ödemek durumunda kal›r›z. Örne¤in 1930’lu y›llar›n Alman-ya’s›n› düflünelim. O dönemde otomobil almak isteyen ve al›m gücü olan herkes,Volkwagen’in kaplumba¤a modelini almak durumundayd›. Günümüzde ise Al-manya sokaklar›nda birçok de¤iflik marka ve modelde otomobil görmek mümkün.Aradan geçen sürede seçenekler artt› ancak bununla birlikte bu seçeneklere öde-memiz gereken bedeller de artt›.

Günlük yaflam›n›zda at›l kapasite ile çal›flan birçok firma ile karfl›laflabilirsiniz.Örne¤in çok özel olanlar haricindeki tüm lokantalarda her zaman birkaç tane boflmasa bulunabilir. Her zaman 30 dakikadan az bir sürede verdi¤iniz pizza sipariflievinize ulafl›r. Benzin istasyonlar›ndaki tüm pompalar›n önünde her zaman uzunkuyruklar olmaz. Kiral›k ev arad›¤›n›z zaman size yard›mc› olmaya haz›r birçokemlakç› bulabilirsiniz. Tüm bu endüstriler tekelci rekabet piyasas›n›n örnekleridirve hepsi at›l kapasite ile çal›flmaktad›r.

Mark-up: Tam rekabet piyasas› ile tekelci rekabet piyasas› aras›ndaki ikinciönemli farkl›l›k fiyatla marjinal maliyet aras›ndaki iliflkiden kaynaklan›r. Tam reka-betçi bir firma için fiyat marjinal maliyete eflittir (P = MC). Tekelci rekabet piyasa-s›nda ise firmalar belli ölçüde bir piyasa gücüne sahip olduklar›ndan fiyat marjinalmaliyetin üzerinde belirlenir (P > MC). Mallar›n sat›fl fiyatlar›na marjinal maliyetlerüzerine getirilen “ek” k›sma mark-up ad› verilmektedir.

Fiyat ve marjinal maliyet aras›ndaki bu iliflkiler, tam rekabet ve tekelci rekabetpiyasalar›ndaki firmalar›n davran›fllar›n› da önemli ölçüde etkilemektedir. Örne¤infirmaya mevcut fiyat›ndan daha fazla ürün satmak isteyip istemedi¤i soruldu¤un-da, tam rekabetçi bir firman›n buna cevab› olumsuz olur. Çünkü bu piyasa türün-


Etkin ölçek: Ortalamatoplam maliyeti minimizeeden üretim miktar›d›r.

At›l kapasite: Firma etkinölçe¤in alt›nda bir üretimgerçeklefltiriyorsa at›lkapasite vard›r.

Mark-up: Mallar›n sat›flfiyatlar›na marjinalmaliyetler üzerine getirilen“ek” k›s›md›r.

de fiyat marjinal maliyete eflit oldu¤undan sat›lacak ilave ürün firman›n kâr›n› art-t›rmaz. Ancak tekelci rekabet piyasas›ndaki bir firma her zaman mevcut fiyatla da-ha fazla ürün satmak isteyecektir. Çünkü fiyat marjinal maliyetin üzerinde belirlen-di¤inden sat›lan ilave ürünler daha fazla kâr anlam›na gelir. Yeni müflteriler çek-meye çal›flmak ancak fiyat marjinal maliyetin üzerinde ise anlaml›d›r.

OL‹GOPOL P‹YASASIOligopol de tekelci rekabet gibi, piyasa türleri s›ralamas›nda iki uçta yer alan tamrekabet ile tekel aras›nda kalmaktad›r. Ancak oligopol piyasas›nda tam rekabet pi-yasas›na göre daha az rekabet oldu¤undan, tekel piyasas›na daha yak›n oldu¤unusöyleyebiliriz. Oligopol az say›da büyük firman›n homojen ya da farkl›laflt›r›lm›flürünler üretti¤i piyasa türüdür. Oligopol piyasas›ndaki firmalar benzer ürünler üre-terek sadece fiyat üzerinden rekabet edebilecekleri gibi farkl›laflt›r›lm›fl ürünlerüretip ürün kalitesi, pazarlama gibi fiyat d›fl› alanlarda da rekabet edebilirler. Do-¤al ya da yasal engeller yeni firmalar›n piyasaya girmesini engelledi¤inden piyasa-da az say›da firma yer almaktad›r. Oligopol piyasas›n›n en önemli özelli¤i; her fir-man›n fiyat, miktar, reklam harcamalar› gibi konularda verdi¤i kararlarda rakiple-rinin olas› tepkilerini dikkate alma zorunlulu¤udur. Dolay›s›yla oligopol piyasas›n-daki firmalar karfl›l›kl› olarak birbirlerine ba¤›ml›d›r.

Oligopol piyasas› ile günlük yaflant›m›zda da çok s›k karfl›lafl›r›z. Örne¤in bilgi-sayar›n›zda kulland›¤›n›z ifllemci ya Intel ya da AMD firmas› taraf›ndan üretilmifltir.Uzaktan kumandan›z›n içindeki pil büyük ihtimalle ya Duracell ya da Energizermarkal›d›r. Uzun mesafeli bir uçak yolculu¤u yaparsan›z binece¤iniz uçak ya Boe-ing ya da Airbus firmalar›ndan biri taraf›ndan üretilmifltir. Sayd›¤›m›z bu örnekle-rin hepsinde sadece iki büyük firma rekabet etmektedir. Di¤er birçok piyasada, azsay›da firman›n maksimum kâr elde edebilmek için rekabet ettiklerini söyleyebili-riz. Örne¤in cep telefonunuzda kulland›¤›n›z hat Turkcell, Avea, ya da Vodafonefirmalar›ndan birisine aittir. Bu piyasada da üç büyük firma rekabet etmektedir. Bufirmalardan bir tanesi telefonla bir dakika konuflman›n ücretini düflürdü¤ünü du-yursa aradan çok süre geçmeden, di¤er iki firman›n da müflterilerini kaybetmemekya da yeni müflterileri kendisine çekmek için benzer bir indirim yapt›¤›n› görebi-lirsiniz. Yani oligopol piyasas›ndaki firmalar, rakiplerinin davran›fllar› karfl›s›ndabirtak›m stratejik kararlar almak durumundad›r.

Oligopol Piyasas›n›n Varsay›mlar›Her ne kadar oligopol piyasas›n› aç›klayan tek bir teori olmasa da tüm oligopol te-orileri üç temel varsay›ma dayanmaktad›r:

1. Piyasada az say›da sat›c› ve çok say›da al›c› vard›r. Varsay›m gere¤i genel-likle piyasadaki az say›da firma karfl›l›kl› olarak birbirleriyle ba¤›ml›l›k içeri-sindedir. Piyasadaki her firma, kendi faaliyetlerinin di¤er firmalar›; di¤er fir-malar›n faaliyetlerinin de kendisini etkileyece¤ini bilir. Firmalar aras›ndakibu karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi, oligopol piyasas›n›n en önemli özelli¤idir.Örne¤in Burger King reklam stratejisini belirlerken, McDonalds’›n nas›l birkarfl›l›k verece¤ini de dikkate al›r.

2. Firmalar homojen ya da farkl›laflt›r›lm›fl ürünler üretip satarlar. Örne¤in alü-minyum oligopolcü bir piyasada üretilen homojen bir ürünken; otomobil isegene oligopolcü bir piyasa yap›s›n›n ürünü olan farkl›laflt›r›lm›fl bir üründür.Farkl›laflt›r›lm›fl ürünlerin yer ald›¤› oligopol piyasalar›nda (otomobil, oto-mobil lasti¤i, elektronik aletler, sigara,..... gibi) firmalar reklam kampanyala-r› ile desteklenen fiyat d›fl› rekabete girerler.


Karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k: Herfirman›n kâr›n›n sadecekendi fiyat›na ve sat›flrakamlar›na de¤il, di¤erfirmalar›nkine de ba¤l›olmas›d›r.

3. Piyasaya girifli k›s›tlayan önemli engeller vard›r. Ölçek ekonomilerinin buengeller aras›nda en önemlisi oldu¤u söylenebilir. Bu tür piyasalarda büyükölçekte üretim gerçeklefltirerek ölçek ekonomilerinden yararlanan genellik-le üç dört tane büyük firma olur. Piyasaya yeni firmalar girse de bunlar pa-zardan ancak küçük paylar kapabilirler. Küçük ölçekteki bir üretimin mali-yeti di¤erlerine göre yüksek olaca¤›ndan bu firmalar dayanamay›p bir süresonra piyasadan ç›kmak zorunda kal›rlar. Piyasaya girifli engelleyen bir bafl-ka faktör de baz› yat›r›mlar›n büyük miktarda sermaye gerektirmesidir. Ör-ne¤in jet motoru, otomobil, petrol rafinerisi bu tür büyük yat›r›mlardan ba-z›lar›d›r. Yat›r›m› karfl›layacak maddi kayna¤› olmayan firmalar otomatikolarak engellenmifl olur. Bunun haricinde, patent haklar›, önemli bir ham-madde kayna¤›na sahip olma ve yasal engeller piyasaya girifli k›s›tlayan di-¤er faktörlerdir. Hat›rlayaca¤›n›z gibi, piyasaya girifli engelleyen bu faktörle-rin ço¤u, tekel piyasas›nda firmalar›n uzun dönemde de kâr etmesini sa¤la-yan faktörlerdi.

Oligopol ModelleriDi¤er piyasa türlerinde oldu¤u gibi oligopolcü davran›fl biçimini aç›klayan tek birmodel yoktur. Çünkü oligopolcü firma fiyat ve miktar stratejisini birçok de¤iflik fle-kilde belirleyebilmektedir. ‹ktisatç›lar›n, di¤er piyasa türlerinde oldu¤u gibi, nedenoligopol piyasas›n› aç›klayan tek bir kurallara uygun model belirlemedikleri soru-su akl›n›za gelebilir. Bunun nedeni, oligopol piyasas›ndaki firmalar›n birbirlerineba¤›ml› olmalar›d›r. Piyasada az say›da firma oldu¤undan bir firman›n davran›fl›,di¤er firmalar›n da nas›l davranaca¤›n› belirler. Bu nedenle oligopolcünün plan›her zaman stratejik bir plan olmal›d›r. Tipik bir oligopolcü firma bak›fl aç›s› flu fle-kilde özetlenebilir: E¤er rakiplerin bu fleklide davran›rsa ben de X karar›n› al›r›m;fakat rakiplerim baflka bir flekilde davran›rsa bu durumda Y karar›n› almam gere-kir. ‹flin içine stratejik iliflkiler girdi¤i zaman, tek bir sonuç de¤il, çeflitli potansiyelsonuçlardan herhangi bir tanesi al›nabilir. Oligopolcü bir firma zaman›n›n ço¤unurakiplerinin nas›l davranaca¤›n› tahmin etmeye çal›flarak ve bu davran›fllar karfl›-s›nda kendi stratejisini belirleyerek geçirir.

Oligopolde fiyat›n belirlenmesi, di¤er piyasa türlerine göre daha karmafl›kt›r.Bunun en önemli nedeni ise firmalar aras›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›kt›r. Böyle birba¤›ml›l›k iliflkisi içinde, belirleyici de¤iflken, bir firman›n di¤er firma veya firmala-r›n kararlar›na gösterdi¤i tepkidir. Bu tepkiler hakk›nda çeflitli varsay›mlar yap›la-bildi¤inden, de¤iflik oligopol teorileri türetmek mümkündür. fiimdi bu de¤iflik te-oriler aras›ndan en yayg›n olarak kullan›lanlar olan kartel teorisi, dirsekli talep te-orisi ve fiyat liderli¤i teorisi tan›t›lacakt›r.

Kartel TeorisiKartel teorisinin en önemli varsay›m›, endüstrideki oligopolcülerin, endüstride sa-dece bir firma varm›fl gibi davranmalar›d›r. K›saca piyasadaki firmalar kartel olufl-turup tekelci firma gibi davranarak tekel piyasas›n›n sa¤lad›¤› avantajlardan yarar-lanmak istemektedir. Kartel, dahil olan firmalar›n elde ettikleri kâr› artt›rmak için,üretim miktar›n›n azalt›ld›¤› ve ürün fiyatlar›n›n artt›r›ld›¤› bir organizasyondur.Kar-teller genellikle do¤al kaynak piyasalar›nda oluflturulduklar›nda daha etkili olurlar.Örne¤in günümüzde, en etkin olarak çal›flan karteller aras›nda, petrol ihracatç›s›ülkelerin oluflturdu¤u kartel olan OPEC gösterilebilir.


Kartel: Dahil olan firmalar›nelde ettikleri kâr› artt›rmakiçin, üretim miktar›n›nazalt›ld›¤› ve ürünfiyatlar›n›n artt›r›ld›¤› birorganizasyondur.

Firmalar bir araya gele-rek endüstri kâr›n› maksi-mize etmek için ürün fiya-t›n› birlikte belirlerse, bun-dan kartele dahil olan tümfirmalar yararlan›r. fiekil7.11’de uzun dönem den-gesinde olan bir endüstrigösterilmektedir. Denge fi-yat› P1 ve denge miktar› Q1olarak belirlenmifltir. Fir-malar, fiyat›n marjinal ma-liyete eflit oldu¤u üretimdüzeyinde faaliyetlerinisürdürdü¤ü için ekonomikkâr s›f›rd›r. fiimdi de endüs-triyi oluflturan firmalar›n birkartel oluflturarak üretimmiktar›n› QK’ya düflürdük-lerini varsayal›m. Yeni fiyat

(Kartel fiyat›) PK olur ve ABCPK dikdörtgeninin alan› kadar olan kâr karteli olufltu-ran firmalar aras›nda paylafl›l›r. Kartel öncesi kâr yokken, kartel sonras›nda anla-flan firmalar›n paylaflabilecekleri bir kâr ortaya ç›km›flt›r.

Dolay›s›yla rekabet etmek yerine kartel oluflturup birlikte hareket etmek firma-lar aç›s›ndan cazip hale gelir. Her ne kadar kârl› da olsa karteli oluflturmak ve sür-dürebilmek kolay bir ifl de¤ildir. Örne¤in ABD gibi baz› ülkelerde kartel olufltur-mak yasal olarak engellenmifltir. fiimdi de kartel oluflturmak ve karteli sürdürmekisteyen firmalar›n karfl›laflabilecekleri olas› sorunlara de¤inelim.

Kartel Oluflturma Sorunu: Yasal olsa bile, endüstrideki firmalar› bir arayagetirip karteli oluflturmak maliyetli ve zordur. Çünkü kartelin tüm potansiyel üye-leri karteli oluflturman›n maliyetlerini di¤er firmalara yükleyip kendisi sadece geti-rilerinden faydalanmak ister.

Kartel Politikas› Gelifltirme Sorunu: Kartel oluflturulsa bile bir sonraki afla-ma kartelin politikas›n›n belirlenmesidir. Örne¤in kartel üyesi A firmas› tüm kartelüyelerinin üretimlerini %10 azaltmas›n› önerirken, B firmas› büyüklerin %15 kü-çüklerin ise %10 üretim k›s›tlamas›na gitmesini önerebilir. Kartelin üye say›s› art-t›kça politika önerilerinin say›s› da artacak›r. Dolay›s›yla fikir birli¤ine varmak herzaman kolay olmayabilir.

Endüstriye Yeni Firmalar›n Girmesi Sorunu: Kartel üyeleri üretim miktar›ile ilgili fikir birli¤ine var›p endüstri kâr›n› artt›rd›klar›nda, bu yüksek kârlar endüs-tri d›fl›ndaki firmalar› endüstriye girmeye teflvik eder. E¤er kartel üyeleri, yeni fir-malar›n endüstriye giriflini engelleyemezlerse kartel bir süre sonra da¤›labilir.

Kartel Üyesi Baz› Firmalar›n Hile Yapmas›: Her ne kadar kartelin oluflumaflamas›nda üye firmalar üretim miktarlar› konusunda anlaflm›fl olsa da, üyelerdenbaz›lar› yüksek fiyat›n cazibesine kap›l›p kâr›n› daha da artt›rmak için belirlenenüretim kotas›na uymayabilir. Di¤er firmalar bunu farkedip ayn› yöntemi kendileride uygularsa, bafllang›çta belirlenen politikan›n bir anlam› kaymayaca¤›ndan kar-tel da¤›l›r. Kartel baflar›l› bir flekilde oluflturulsa bile, uzun süre varl›¤›n› korumas›çok güçtür.


Fiyat

PK

P1

C

0 OK O1

MR

Miktar

D

ATCMC

A

B

Kâr

fiekil 7.11

Kartel sonras›ndaoluflan Kâr

Dirsekli Talep TeorisiOligopol piyasas›n›n en önemli özelliklerinden bir tanesi fiyat kat›l›¤›d›r. Herhan-gi bir kartel anlaflmas› ya da baflka flekilde bir genel fiyat düzeyi belirlendi¤inde,uzun süre ayn› seviyede kal›r. ‹flte oligopol piyasas›ndaki bu tür fiyat kat›l›klar› ba-zen dirsekli talep teorisi ile aç›klan›r. Buna göre, bir firma fiyat› düflürdü¤ünde, di-¤er firmalar da pazar paylar›n› korumak için ayn›s›n› yaparak fiyatlar›n› düflürürler,ancak bir firma fiyat›n› artt›rd›¤›nda di¤er firmalar onu takip etmezler. fiekil 7.12’degörüldü¤ü gibi bireysel bir firman›n talep e¤risi mevcut fiyat miktar kombinasyo-nunda bir dirse¤e sahiptir. Bu noktada firma Q birim üretim yapmakta ve bunu bi-rim bafl›na P fiyat›ndan satmaktad›r. E¤er firma fiyat›n› düflürürse, rakipleri de fi-yatlar›n› düflürece¤inden, firman›n sat›fllar›nda çok küçük bir art›fl olur. Firman›nfiyat›n› artt›rmas› durumunda ise, talep edilen miktar ve firman›n toplam has›las›önemli ölçüde azalacakt›r. Çünkü rakipleri ayn› flekilde fiyatlar›n› artt›rmad›¤›ndan,müflterilerini rakiplerine kapt›r›r. Dolay›s›yla firman›n talep e¤risi P fiyat düzeyininalt›nda daha az esnektir.

Dirsekli talep e¤risinden dolay› firman›n marjinal gelir e¤risinin kesintiye u¤ra-d›¤› bir bölüm ile karfl›lafl›r›z. Asl›nda fiyat kat›l›¤›na neden olan marjinal gelir e¤-risindeki bu kesintidir. Nedenini ise flöyle aç›klayabiliriz: Hat›rlayaca¤›n›z gibi fir-malar kârlar›n› maksimize etmek için marjinal maliyetlerini marjinal gelire eflitliyor-lard›. Marjinal maliyetteki bir de¤iflim sonucunda ise MC = MR koflulunun sa¤lan-d›¤› baflka bir fiyat ve miktar ikilisi bulunuyordu. Ancak marjinal gelir e¤risindekikesinti sonucunda, talep e¤risinin dirsek yapt›¤› noktadaki fiyat/miktar kombinas-yonu, marjinal maliyet de¤iflse de optimal olmay› sürdürür. fiekil 7.12’de görüldü-¤ü gibi, firman›n marjinal maliyeti MC1 ’den MC2 ’ye artsa bile firman›n kâr›n› mak-simize eden ç›kt› düzeyinde ve fiyatta herhangi bir de¤ifliklik olmaz. Dolay›s›ylamarjinal maliyetteki bu küçük de¤iflikliklerin fiyat üzerinde bir etkisi yoktur. Sade-ce marjinal maliyetteki büyük de¤ifliklikler fiyat› de¤ifltirebilir.

Dirsekli talep teorisi hangi varsay›ma dayanmaktad›r? Bu teorinin fiyatla ilgili en önemlisonucu nedir?


fiekil 7.12

P

Fiyat

Miktar

D

MC2MC1

MR

Q

Dirsekli Talep E¤risi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Fiyat Liderli¤i TeorisiOligopol piyasas›nda bulunan az say›da firman›n fiyatlar› belirlerken iflbirli¤i yap-t›klar› bir modeldir. Piyasada lider konumda olan firma fiyat› belirler ve di¤er fir-malar da bu fiyat› takip ederler. Lider firma genellikle endüstrideki en büyük firmaya da en etkin firma olur. Lider firman›n fiyat› belirlerken izledi¤i yöntemleri flöy-le özetleyebiliriz:

Fiyat de¤iflikli¤ini çok s›k yapmazlar: Fiyat de¤ifliklikleri her zaman takip-çilerin lideri takip etmemesi riskini tafl›d›¤›ndan lider firma taraf›ndan yap›lan fiyatde¤ifliklikleri çok s›k olmaz. Lider firma talepteki ve maliyetteki günlük de¤ifliklik-lere hemen tepki vermez. Fiyat ancak talep ve maliyet koflullar›nda önemli de¤i-fliklikler oldu¤unda de¤ifltirilir. Örne¤in endüstri çap›ndaki ücret art›fllar›, vergiler-deki önemli art›fllar, enerji gibi önemli girdilerdeki fiyat art›fllar›, lider firman›n fi-yat› de¤ifltirmesine neden olabilir.

‹letiflim kurmak: Lider firman›n yöneticileri yaklaflan fiyat de¤iflikli¤i öncesin-de röpörtajlarla ya da bas›n aç›klamalar› yoluyla toplumla ve di¤er firmalarla ileti-flim kurmaya çal›fl›rlar. Bu aç›klamalar›nda neden fiyat› de¤ifltirmek zorunda ol-duklar›n› anlat›p, takipçi firmalar› da ayn› fleyi uygulamaya ikna etme çabas› için-dedirler.

S›n›r Fiyatlama: Lider firma her zaman endüstri için k›sa dönem kârlar›n›maksimize eden fiyat› seçmez, çünkü yeni firmalar› piyasadan uzaklaflt›rmak ister.E¤er piyasaya yeni girecek firmalar için temel engel mevcut firmalar›n ölçek eko-nomilerinden yararlanarak sa¤lad›klar› maliyet avantaj› ise, lider firman›n ve takip-çilerinin ürün fiyat›n› yeterince yüksek belirlemesi durumunda yeni firmalar bu en-geli aflabilirler. E¤er fiyat çok yüksek belirlenmiflse, küçük ölçeklerinden dolay›daha verimsiz çal›flan firmalar ayakta kal›p büyüyebilirler. Dolay›s›yla yeni rakip-lerin cesaretini k›rmak ve endüstrinin mevcut oligopolcü yap›s›n› korumak için, fi-yat lideri, fiyat› k›sa dönem kârlar›n› maksimize eden düzeyin alt›nda tutabilir. Buflekilde yeni firmalar›n piyasaya girifllerini engelleyen fiyatlama stratejisine s›n›r fi-yatlama ad› verilmektedir.

P‹YASA TÜRLER‹N‹N GENEL DE⁄ERLEND‹RMES‹Ünite 6’da tam rekabet piyasas›n›, bu ünitede ise tekel, tekelci rekabet ve oligopolpiyasalar›n› gördünüz. Tablo 7.3’de bu dört farkl› piyasa türünün temel özellikleriile sonuçlar› özetlenmektedir. Tablonun ilk dört sütununda ilgili piyasan›n özellik-leri verilirken, son sütunda sonuç olarak de¤erlendirebilece¤imiz fiyat ile ortalamatoplam maliyet aras›ndaki iliflki yer almaktad›r.


Piyasa Türü Firma Say›s› Ürün Çeflidi PiyasayaGirifl Engeli

Uzun Dönemde P ve ATC

Tam Rekabet Birçok Homojen Yok P = ATC (S›f›rekonomik kâr)

Tekel Tek Tek Var P > ATC (Pozitifekonomik kâr olas›l›¤›)

Tekelci Rekabet Birçok Farkl›laflt›r›lm›fl Yok P = ATC (S›f›rekonomik kâr)

Oligopol Az Homojen ya daFarkl›laflt›r›lm›fl Var P > ATC (Pozitif

ekonomik kâr)

Tablo 7.3Piyasa TürlerininÖzellikleri


Tekel piyasas›n›n temel özellikleri ile k›sa ve uzun

dönemde tekelci dengesini aç›klayabilmek

Belli bir ürünün sadece bir sat›c›s›n›n oldu¤u pi-yasa türüne tekel ad› verilmektedir. Tekel teorisiüç temek varsay›ma dayanmaktad›r. Bunlar: En-düstride sadece bir firma vard›r. Bu firma bir ürü-nün tek üreticisi ya da bir hizmetin tek sunucusu-dur. Tek sat›c› yak›n ikamesi olmayan bir ürünsatmaktad›r. Piyasaya girifl için oldukça etkili en-geller vard›r. Bu engeller aras›nda yasal engeller,ölçek ekonomileri ve gerekli bir kayna¤›n sadecebir firman›n kullan›m›nda olmas› say›labilir. Te-kelci firma, piyasa fiyat›n› do¤rudan etkileme gü-cüne sahiptir. Tekelci firma ürünü için bir fiyatbelirleyebilir, ancak belirlenen bu fiyattan tüketi-cilerin ne kadar ürün sat›n alacaklar› piyasa talepe¤risi taraf›ndan belirlenir. Tekelci firma ayn› za-manda endüstriyi de temsil etti¤inden, tekelci fir-man›n talep e¤risi ile piyasa talep e¤risi ayn›d›r.Tekelci bir firman›n marjinal geliri, mal›n sat›fl fi-yat›ndan daha az olur çünkü tekelci firman›n da-ha fazla mal satabilmesi için fiyatlar›n› düflürmesigerekir. Tekelci firma hiçbir zaman talep e¤risi-nin inelastik oldu¤u bölgede faaliyet göstermez.Rekabetçi bir firmada oldu¤u gibi kâr›n› maksi-mize etmek isteyen tekelci firma da üretim mikta-r›n› belirlerken marjinal gelirini marjinal maliyeteeflitler ve belirlenen miktardaki ürünü, mümkünolan en yüksek fiyata satmak ister. Tekelci firmapozitif kâr elde ediyorsa bunu uzun dönemde desürdürebilir çünkü rakiplerin piyasaya girerek kâ-ra ortak olmalar› mümkün de¤ildir. Tekelci firma,ayn› mal› farkl› tüketicilere farkl› fiyatlardan sata-rak kâr›n› artt›rabilir. Ayn› mal›n tek bir üretici ta-raf›ndan farkl› al›c›lara farkl› fiyatlardan sat›lmas›-na fiyat farkl›laflt›rmas› denir.

Tekelci rekabet piyasas›n›n temel özelliklerini ve

tekelci rekabette k›sa ve uzun dönem dengesini

tan›mlayabilmek

Birbirine benzer fakat ayn› olmayan ürünlerinçok say›da firma taraf›ndan üretilip sat›ld›¤› pi-yasa türüne tekelci rekabet piyasas› ad› verilir.Tekelci rekabet piyasas› üç temel varsay›ma da-yanmaktad›r. Bunlar: Piyasada birçok al›c› ve sa-t›c› vard›r. Piyasadaki her firma farkl›laflt›r›lm›fl

bir ürün satmaktad›r. Ürün farkl›laflt›rmas› belkide tekelci rekabet piyasas›n›n en önemli özelli-¤idir. Piyasaya girifl ve piyasadan ç›k›fl kolayd›r.Tekelci rekabetçi bir firman›n talep e¤risi yatayde¤il, azalan e¤imlidir. Marjinal gelir (MR) veMarjinal maliyet (MC) e¤rilerinin kesifltikleri nok-tadaki üretim düzeyi, kâr› maksimize eden üre-tim düzeyidir. Bu noktay› dikine bir do¤ru ile ta-lep e¤risine birlefltirirsek, kâr› maksimize edenfiyat› da bulmufl oluruz. Tekelci rekabetçi bir fir-man›n k›sa dönemde ekonomik kâr elde etmesiya da zarar etmesi mümkündür. Tekelci rekabetpiyasas›ndaki firmalar ortalama toplam maliyete¤risinin azalan bölümünde üretimlerini gerçek-lefltirirler. Uzun dönemde tam rekabetçi bir fir-ma etkin ölçekte üretim gerçeklefltirmesine ra¤-men, tekelci rekabetçi firmalar üretimlerini budüzeyin alt›nda gerçeklefltirirler. Bu nedenle te-kelci rekabette, firmalar›n at›l kapasite ile çal›fl-t›klar› söylenir. Tekelci rekabet piyasas›nda isefirmalar belli ölçüde bir piyasa gücüne sahip ol-duklar›ndan fiyat marjinal maliyetin üzerinde be-lirlenir (P > MC). Mallar›n sat›fl fiyatlar›na marji-nal maliyetler üzerine getirilen “ek” k›sma mark-up ad› verilmektedir.

Oligopol piyasas›n›n varsay›mlar›n› aç›klay›p te-

mel oligopol modellerini tan›mlayabilmek

Oligopol az say›da büyük firman›n homojen yada farkl›laflt›r›lm›fl ürünler üretti¤i piyasa türüdür.Oligopol piyasas›n›n en önemli özelli¤i; her fir-man›n fiyat, miktar, reklam harcamalar› gibi ko-nularda verdi¤i kararlarda rakiplerinin olas› tep-kilerini dikkate alma zorunlulu¤udur. Dolay›s›y-la oligopol piyasas›ndaki firmalar karfl›l›kl› ola-rak birbirlerine ba¤›ml›d›r. Tüm oligopol teorile-ri üç temel varsay›ma dayanmaktad›r: Piyasadaaz say›da sat›c› ve çok say›da al›c› vard›r. Varsa-y›m gere¤i genellikle piyasadaki az say›da firmakarfl›l›kl› olarak birbirleriyle ba¤›ml›l›k içerisin-dedir. Firmalar homojen ya da farkl›laflt›r›lm›flürünler üretip satarlar. Piyasaya girifli k›s›tlayanönemli engeller vard›r. Ölçek ekonomilerinin buengeller aras›nda en önemlisi oldu¤u söylenebi-lir. Di¤er piyasa türlerinde oldu¤u gibi oligopol-cü davran›fl biçimini aç›klayan tek bir model yok-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


tur. Çünkü oligopolcü firma fiyat ve miktar stra-tejisini birçok de¤iflik flekilde belirleyebilmekte-dir. De¤iflik oligopol teorileri aras›nda en yayg›nolarak kullan›lanlar kartel teorisi, dirsekli talepteorisi ve fiyat liderli¤i teorisidir. Kartel, dahilolan firmalar›n elde ettikleri kâr› artt›rmak için,üretim miktar›n›n azalt›ld›¤› ve ürün fiyatlar›n›nartt›r›ld›¤› bir organizasyondur. Rekabet etmekyerine kartel oluflturup birlikte hareket etmek fir-malar aç›s›ndan cazip hale gelir. Oligopol piya-sas›ndaki fiyat kat›l›klar› bazen dirsekli talep te-orisi ile aç›klan›r. Buna göre, bir firma fiyat› dü-flürdü¤ünde, di¤er firmalar da pazar paylar›n› ko-rumak için ayn›s›n› yaparak fiyatlar›n› düflürür-ler, ancak bir firma fiyat›n› artt›rd›¤›nda di¤er fir-malar onu takip etmezler. Fiyat liderli¤i teorisinegöre piyasada lider konumda olan firma fiyat›belirler ve di¤er firmalar da bu fiyat› takip eder-ler. Lider firma genellikle endüstrideki en büyükfirma ya da en etkin firma olur.

Piyasa türlerinin genel de¤erlendirmesini yaba-

bilmek

Tam rekabet piyasas›nda birçok firma homojenürünler üretmektedir. Piyasaya girifl için herhen-gi bir engel yoktur ve uzun dönemde fiyat birimmaliyete eflit oldu¤undan s›f›r ekonomik kâr var-d›r. Tekel piyasas›nda sadece bir firma vard›r. Pi-yasaya girifl engellenmektedir. Fiyat birim mali-yetin üzerinde ise uzun dönemde ekonomik kârolas›l›¤› vard›r. Tekelci rekabet piyasas›nda bir-çok firma farkl›laflt›r›lm›fl ürünler üretip satarlar.Piyasaya giriflte herhangi bir engel yoktur. Uzundönemde ekonomik kâr s›f›rd›r. Oligopol piya-sas›nda az say›da büyük firma homojen ya dafarkl›laflt›r›lm›fl ürünler üretmektedir. Piyasaya gi-riflte engeller vard›r. Fiyat ortalama maliyettenbüyük oldu¤undan uzun dönemde pozitif eko-nomik kâr vard›r.

4NA M A Ç


1. Tekelci bir firma ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han-gisi do¤rudur?

a. Kâr› de¤il geliri maksimize ederb. K›sa dönem sabit maliyetleri yokturc. Azalan e¤imli bir talep e¤risi ile karfl› karfl›yad›rd. Fiyat› veri olarak kabul edere. Marjinal Gelir e¤risi talep e¤risi ile ayn›d›r

2. Tekelci bir firma için talep esnek oldu¤unda marji-nal gelir ......................, talep inelastik oldu¤unda marji-nal gelir .................. olur.

a. pozitif, negatifb. negatif pozitifc. pozitif, pozitifd. negatif, negatife. hesaplanamaz, pozitif

Takip eden 2 soruyu yukar›daki flekle göre cevap-

lay›n›z.

3. fiekilde tekelci bir firmaya ait talep ve maliyet e¤ri-leri verilmektedir. Buna göre kâr› maksimize eden üre-tim ve fiyat düzeyi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. 6 birim, T4b. 4 birim, T6 c. 4 birim, T4d. 8 birim, T6e. 10 birim, T10

4. fiekle göre tekelcinin toplam ekonomik kâr› afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. T24b. T16c. T4d. T10e. T8

5. Afla¤›dakilerden hangisi tekelci rekabet piyasas›n›nözelliklerinden de¤ildir?

a. Piyasada birçok al›c› ve sat›c› vard›rb. Piyasadaki her firma farkl›laflt›r›lm›fl bir ürün sat-

maktad›rc. Piyasaya girifl ve piyasadan ç›k›fl kolayd›r.d. Firman›n karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi yatayd›re. K›sa dönemde firman›n kâr ya da zarar etmesi

mümkündür

6. Tekelci rekabet piyasas›ndaki at›l kapasitenin nede-ni afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Azalan e¤imli talep e¤risib. Ürünlerin homojen olmas›c. Birim maliyetlerin yüksekli¤id. Talep e¤risinin yatay olmas›e. Marjinal maliyetin belirlenememesi

7. Tekelci rekabet piyasas›nda mallar›n sat›fl fiyatlar›namarjinal maliyetler üzerine getirilen ek k›sma ne ad ve-rilir?

a. at›l kapasiteb. vergic. mark-upd. fiyat farkl›laflt›rmas›e. tüketici art›¤›

8. Az say›da büyük firman›n homojen ya da farkl›laflt›-r›lm›fl ürünler üretti¤i piyasa türüne ne ad verilir?

a. Tekelb. Oligopolc. Tekelci Rekabetd. Tam Rekabete. Karma piyasa


8

6

4

2

0 2 4 6 8

10

10 12

DMR

ATC

MC

Miktar (Birim)


9. Oligopol piyasas›nda fiyat kat›l›klar›n› aç›klamakiçin hangi teori kullan›l›r?

a. Kartel Teorisib. Fiyat Liderli¤i Teorisic. Fiyat Farkl›laflt›rmas› Teorisid. Ürün Farkl›laflt›rmas› Teorisie. Dirsekli talep teorisi

10. Firmalar›n elde ettikleri kâr› artt›rmak amac›yla, üre-tim miktar›n›n azalt›l›p, ürün fiyat›n›n artt›r›ld›¤› organi-zasyona ne ad verilir?

a. Oligopolb. Kooperatifc. Karteld. Tekelci Rekabete. Fiyat Liderli¤i


Ticari taksi ayaklanmas›

Ege Cansen HÜRR‹YET 6 A¤ustos 2011

‹STANBULLU gazeteci Yorgo K›rbaki, Atina’da yafl›-

yor. Gazetemizde pazar günleri “Suyun Öte Yan›n-

dan” adl› köflesinde, bize Yunanistan’da olup bi-

tenleri duru bir bak›flla aktar›yor.

Geçenlerde “Ticari Taksi Ayaklanmas›” bafll›kl› müthiflbir haber-yorum yazm›flt›. “Ticari taksi” tabiri pek tabi-i yanl›flt›r. Taksi, ticari otomobildir. Ama Yorgo Bey,Polis Radyosu Türkçesine sad›k kalm›flt›r. Yaz›y› kesip,saklam›flt›m. Bugün, Yorgo Bey’in Yunanistan gözlem-lerinden kalkarak sizlere “ekonomik mahlûk” (homoekonomikus) diye adland›r›lan bencil bireyin, tedavikabul etmez bir illetinden, “rant avc›l›¤›ndan” söz ede-ce¤im. Önce Yorgo Bey’in yaz›s›n›n giriflini aktaray›m:“Yunanistan’da taksiler, havaalanlar›na, limanlara gelifl-gidiflleri t›kad›lar. Hastalar ve yaral›lar hastanelere, tu-ristler otellerine, insanlar ifllerine gidemedi. Tatl› za-manlarda çok fl›maran taksi esnaf›n›n flimdi grev yap-mas›n›n nedeni kriz paketiyle birlikte verilecek yeniruhsatlar.”Anlafl›ld› de¤il mi? Sebep, rant kap›lar›n›n daralmas›d›r.

TAKS‹ PLAKASI SINIRI ‹KT‹SAD‹

Dünyan›n tüm büyük flehrinde taksi say›s› s›n›rland›r›l-m›flt›r. Bunun gerekçesi iktisad›n meflhur “azalan verimkanunudur”. Bir flehirde taksi say›s› s›n›rland›r›lmasa, oflehrin sokaklar› taksiden geçilmez hale gelir. fiehirlerdek›t kaynak “yol”dur. Bol kaynak araçt›r. Yollar kalaba-l›klaflt›kça, araçlar›n ortalama h›z› düfler. Ortalama seyirh›z› düfltükçe, baflta otobüsler olmak üzere her tafl›t ara-c›n›n ve pek tabii taksilerin sefer say›s› azal›r, verimidüfler. H›z düflünce yolculuk süreleri uzar. ‹nsanlar iflegidip gelmek için günlük faydal› zamanlar›n›n önemlibir k›sm›n›, yürümeyen araçlar›n içinde geçirir. Kilo-metre/yolcu bafl›na akaryak›t sarfiyat› artar. K›saca flehirekonomisinin rand›man› düfler. Tüm bu nedenlerle tak-si say›s›n›n k›s›tl› olmas›, iktisaden do¤rudur.

SINIRLI ‹Z‹N RANT YARATIR

‹ktisaden do¤ru olsa da kamu yönetiminin, arz üzerinegetirdi¤i her k›s›tlama “rant” yarat›r. Rant, “kira” demek-tir. Ama bu ba¤lamda rant, “milli gelir artt›rmayan, bi-reysel gelir” anlam›na gelir. Kira geliri olmas› için orta-da bir “üretim arac›” olmas› gerekir. Üretim araçlar› kat-ma de¤er yarat›r. Bu sebeple kira, hakl› bir gelir türü-dür. En bilinen mülkiyet belgesi, tapudur. Bunlara ila-veten bir de “s›naî mülkiyetler” vard›r. Bunlar da katmade¤er yarat›r. Ancak toplum yarar› için kamu taraf›ndanyarat›lan taksi plakas› s›n›rlamas› veya imar katsay›s› gi-bi “arz k›s›tlamalar›” katma de¤er yaratmaz, yani milligeliri artt›rmaz. Yolcular› araba tafl›r, plaka de¤il. Ara-ban›n kiras› hakl›, plakan›n kiras› haks›z kazançt›r. K›-s›tlama fayda yaratmaz, toplumsal zarar oluflmas›n› en-geller. Rant yaratan mülkiyetin el de¤ifltirmesiyle kaza-n›lan servet de haks›zd›r. Bu yüzden, en çok suiistimalve mafya özentisi örgütlenmeler de “rant yaratan” sanalkapitalin oluflmas›nda ve korunmas›nda ortaya ç›kar.

MÜfiTER‹ ES‹RD‹R

Belediye, plaka say›s›n› s›n›rlayarak, taksicilere “esirmüflteri” yaratm›fl olur. Onun için kendi yaratt›klar› esirmüflterileri koruyacak önlemleri de almak mecburiye-tindedir. Bu gerekçeyle taksi tarifeleri “piyasada olufl-maz” belediyeler taraf›ndan tespit edilir. Buna da taksi-ciler itiraz edemez. Ayaklanan taksicileri yola getirmekiçin, plaka say›s›n› artt›rtmak “amaca ters düflen” bir uy-gulamad›r. E¤er plaka pahal›ysa, taksi tarifesi de yük-sek demektir.

Son Söz: Yavuz rant avc›s›, belediyeyi bast›r›r. ”

“


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekel Piyasas›” konusunuyeniden gözden geçiriniz

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekel Piyasas›” konusunuyeniden gözden geçiriniz

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekel Piyasas›” konusunuyeniden gözden geçiriniz

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekel Piyasas›” konusunuyeniden gözden geçiriniz

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekelci Rekabet Piyasas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekelci Rekabet Piyasas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekelci Rekabet Piyasas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oligopol Piyasas›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oligopol Piyasas›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oligopol Piyasas›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz

S›ra Sizde 1

‹ster tam rekabet, isterse eksik rekabet piyasas›nda ol-sun tüm firmalar›n ortak amac› kârlar›n› maksimize et-mektir. Ço¤u kifli toplam geliri maksimize eden fiyat›nayn› zamanda kâr› maksimize eden fiyat oldu¤u yan›l-g›s›na düflmektedir. Bir baflka ifadeyle, firman›n toplamgeliri ne kadar yüksekse, kâr›n›n da o kadar yüksekolaca¤› düflünülür. Fakat bu her zaman geçerli olmaz.Baz› durumlarda bir birim daha fazla üretim toplam ge-liri artt›rmas›na ra¤men, kâr› düflürebilmektedir. Dola-y›s›yla firmalar toplam geliri de¤il kâr› maksimize etme-ye çal›fl›rlar.

S›ra Sizde 2

Fiyat farkl›laflt›rmas›n› rekabetçi piyasada uygulamakmümkün de¤ildir. Rekabetçi piyasada birçok firma ay-n› ürünü piyasada belirlenen fiyattan satmaktad›r. Her-hangi bir firma müflterisine daha yüksek bir fiyattan sat-mak isterse, müflteri daha ucuza satan di¤er sat›c›y› ter-cih eder.Firman›n fiyat farkl›laflt›rmas› yapabilmesi içinrekabetin olmamas› gerekir.

S›ra Sizde 3

Belli bir miktar için birim bafl›na tek fiyat belirleyip, da-ha sonraki ek birimler için daha düflük bir fiyat belirle-di¤i için ikinci derece fiyat farkl›laflt›rmas› yapm›fl olur.

S›ra Sizde 4

Uzun dönemde tekelci rekabet piyasas›nda zarar da s›-f›rlan›r. Çünkü an›msanaca¤› gibi bu piyasada piyasayagirifl veya piyasadan ç›k›flla ilgili herhengi bir engel yok-tur. Bu nedenle k›sa dönemde ekonomik zarar edenfirmalar piyasadan ç›karak kendilerine baflka yat›r›malanlar› ararlar. Bu nedenle uzun dönemde tekelci re-kabet piyasas›nda zarar olmaz.

S›ra Sizde 5

Dirsekli talep teorisinin varsay›m›na göre bir firma fiya-t› düflürdü¤ünde, di¤er firmalar da pazar paylar›n› ko-rumak için ayn›s›n› yaparak fiyatlar›n› düflürürler, an-cak bir firma fiyat›n› artt›rd›¤›nda di¤er firmalar onu ta-kip etmezler. Teorinin fiyatlarla ilgili en önemli sonucuoligopol piyasas›ndaki fiyat kat›l›¤›n› aç›klamakt›r.



Antonioni, P., Flynni Sean M. (2011). Economics for

Dummies, John Wily & Sons Ltd., England.Arnold, Roger A. (2008). Economics, South-Western

Cengage Larning, Mason, USA.Baumol, William J., Blinder, Alan S. (2010). Economics,

South-Western Cengage Larning, Mason, USA.Case, Karl E., Fair, Ray C., Oster, Sharon M. (2012).

Principles of Economics, Pearson Education Inc.,Boston.

Clayton, Gary E. (2008). Economics, McGraw Hill,Columbus, Ohio.

Hall, Robert E., Lieberman, Marc. (2010). Economics,

South-Western Cengage Larning, Mason, USA.Mankiw, Gregory N. (2012). Principles of Economics,

South-Western Cengage Larning, Mason, USA.McConnell, Campbell R., Brue, Stanley L., Flynn, Sean

M. (2009). Economics Principles Problems and

Policies, McGraw Hill, New York. McConnell, Campbell R., Brue, Stanley L., Flynn, Sean

M. (2012). Microeconomics, McGraw Hill Irwin,New York.

Miller, Roger LeRoy. (2012). Economics Today, The

Micro View, Addison-Wesley, Boston.Özer, Mustafa. (1998). ‹ktisada Girifl, Editörler: Önder

Özkazanç, Engin Ataç, Anadolu ÜniversitesiAç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No: 565, Eskiflehir.

Parkin, Michael. (2012). Microeconomics, AddisonWesley, Boston.

Perloff, Jeffrey M. (2012). Microeconomics, AddisonWesley, Boston.

Sloman, John. (2006). Economics, Prentice Hall,Pearson Education Limited, Essex, England.

Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010). Economics,

John Wiley and Sons Inc., USA.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kamusal mal kavram› ve kamusal mallarda etkin üretim düzeyinin nas›lbelirlenece¤ini aç›klayacak;D›flsall›k kavram›, d›flsall›k türlerini ve d›flsall›klar›n nas›l ortaya ç›kt›¤›n›aç›klayacak;D›flsall›klar sorununun çözüm yöntemlerini aç›klayacak;Asimetrik bilgi, ters seçim ve ahlaki tehlike kavramlar›n› tan›mlayacakbilgi ve beceriler kazanacaks›n›z.

‹çindekiler

• Piyasa baflar›s›zl›¤›• D›fllanabilirlik• Tüketimde rakiplik• Özel mal• Kamu mal›• Bedavac›l›k sorunu• Marjinal sosyal fayda• Fayda- Maliyet Analizi• D›flsall›k• Negatif d›flsall›k• Pozitif d›flsall›k

• Marjinal özel maliyet• Marjinal sosyal maliyet• D›flsall›¤›n içsellefltirilmesi• Marjinal özel fayda• Marjinal d›flsal fayda• Coase teoremi• Asimetrik bilgi• Ters seçim• Ahlaki tehlike• Sosyal tercih

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NN

‹ktisada Girifl-I

• P‹YASA BAfiARISIZLIKLARI• KAMUSAL (SOSYAL) MALLAR• DIfiSALLIKLAR• AS‹METR‹K B‹LG‹• SOSYAL TERC‹H• DEVLET VE P‹YASA


Kamusal (Sosyal)Mallar, D›flsall›klar,Asimetrik Bilgi veSosyal Tercih

P‹YASA BAfiARISIZLIKLARIPiyasa ekonomisi her zaman etkin kaynak da¤›l›m› sa¤layamamakta, kimi alanlar-da ekonomik etkinli¤i sa¤lamakta yetersiz kalmaktad›r. Piyasa mekanizmas›n›nkendi bafl›na etkinli¤i sa¤layamamas› piyasa baflar›s›zl›¤› olarak ifade edilmekte-dir. Piyasa baflar›s›zl›¤›, bir piyasan›n ya da piyasa sisteminin mal ve hizmetleri yabütünüyle ya da ekonomik olarak optimal bir biçimde sa¤lamadaki yetersizli¤i ola-rak da tan›mlanabilir. Mesela Pigoucu aç›dan piyasa baflar›s›zl›¤›, belirli bir mal yada hizmet için marjinal sosyal maliyetlerin marjinal sosyal faydalarla bir olmad›¤›zaman meydana gelir.

Böyle durumlarda piyasalar etkinli¤i sa¤lamakta yetersiz kal›r ve toplum refah›maksimize edilemez. Piyasalar›n baflar›s›z oldu¤u hallerde devletin piyasalara mü-dahale etmesi ve piyasan›n baflar›s›zl›¤›na yol açan nedenleri ortadan kald›rmas›gerekir. Piyasa baflar›s›zl›klar›n›n nedenleri aras›nda eksik rekabet, kamusal mallar,d›flsall›klar, asimetrik bilgi gibi hususlar söz konusudur. Bu bölümde piyasa bafla-r›s›zl›¤›n›n nedenleri incelenecektir.

KAMUSAL (SOSYAL) MALLAREkonomide mallar› iki temel özelli¤e göre s›n›fland›rabiliriz: D›fllanabilirlik ve tü-ketimde rakiplik. D›fllanabilirlik, mal›n paras›n› ödemeyen kiflinin tüketimi, mal›arz eden kifli taraf›ndan engellenebilece¤i anlam›na gelir. Tüketimde rakiplik isemal›n ayn› birimi ayn› anda birden fazla kifli taraf›ndan tüketilememesidir. Örne¤inbir külah dondurma her iki özelli¤e haiz bir mald›r. Ücretini ödemeden bir külahdondurma sat›n alamay›z ve bir kifli bir külah dondurma yerse baflka birisi ayn›dondurmay› yiyemez. Bu yüzden bir külah dondurma tüketimde rakiptir. Ekono-mide mallar›n ço¤u, bir külah dondurma gibi özel mallard›r ve kiflisel fayda sa¤lar.

Bir mal hem d›fllanabilme hem de tüketimde rakiplik özelliklerine sahipse özelmal olarak isimlendirilir. Bir baflka deyiflle; özel mallar sadece sat›n alan için fay-da sa¤layan mallard›r. Bir külah dondurma bir özel mal örne¤idir. Benzer flekildebir bireyin karn› aç›kt›¤›nda Mc Donalds’a gidip bir hamburger yedi¤inde karn›n›doyurur ve ihtiyac›n› karfl›lar. Bu durumda sadece o kiflinin karn› doyar ve sat›nalan kifliye fayda sa¤lar.

Ortak kaynaklar, tüketimde rakip, ancak d›fllanamazlar. Ortak bir kayna¤›nbir birimi sadece bir kere kullan›labilir, fakat kimse varolan› tüketmekten men edi-lemez. Örne¤in, Karadeniz k›y›s›ndaki bal›k tutma yerleri gibi. Birinin tuttu¤u ba-

Kamusal (Sosyal) Mallar,D›flsall›klar, Asimetrik Bilgi

ve Sosyal Tercih

Piyasa baflar›s›zl›¤›: Birpiyasan›n ya da piyasasisteminin mal ve hizmetleriya bütünüyle ya da ekonomikolarak optimal bir biçimdesa¤lamadaki yetersizli¤idir.

D›fllanabilirlik: Mal›nparas›n› ödemeyen kiflinintüketimi, mal› arz eden kiflitaraf›ndanengellenebilmesidir.

Tüketimde rakiplik: Mal›nayn› birimi ayn› anda birdenfazla kifli taraf›ndantüketilememesidir.

Özel mallar: Bir mal hemd›fllanabilir hem detüketimde rakip malözelliklerine sahipse bu malözel bir mald›r.

Ortak kaynak:D›fllanamayan fakattüketimde rakip olan mald›r.

l›¤› bir baflkas› tutamayaca¤›ndan bunlar rakiptir. ‹nsanlar› bu bal›klar› avlamaktanmen etmek zor oldu¤undan ayn› zamanda d›fllanamazd›r. Do¤al tekeller (Yapayk›t mallar) ise d›fllanabilen fakat tüketimde rakipsiz olan mald›r. Örne¤in; inter-net, kablolu TV yay›nlar›. ‹nsanlara kablolu TV izleme izni verilmesinin toplumamarjinal maliyeti s›f›rd›r. Çünkü bir kiflinin kablolu TV izlemesi baflka bir kiflinin iz-lemesini engellemez. Fakat kablolu TV yay›n› yapan flirketler ödeme yapmayan ki-flilerin izlemesini engellemektedir.

Her iki özellikte yoksa yani mal› kullanmak için ödeme yapmak gerekmiyor veayn› anda birçok kifli kullanabiliyorsa, mal kamusal mald›r. Kamu mallar› ne d›fl-lanabilir ne de tüketimde rakiptir. D›fllanamamazl›k özelli¤i, mal›n paras›n› ödeme-yen kiflinin tüketimi mal› arz eden taraf›ndan engellenememesi anlam›na gelir. Tü-ketimde rakipsizlik özelli¤i ise birden fazla kifli ayn› anda bir mal›n ayn› biriminitüketmesidir. Yani, insanlar›n kamu mal›n› kullan›m› önlenemez, kamu mal›n› birkiflinin kullan›m›, baflka kiflilerin kamu mal›n› kullanabilme yetene¤ini azaltmaz.

Hafta sonu fliddetli kar ya¤›fl›n›n gelece¤i hakk›nda halka verilen bilgi nas›l bir mald›r?

Bir kamu mal› herkes taraf›ndan ayn› anda tüketilebilir ve hiç kimse ondan ya-rarlanmaktan mahrum edilemez. Bu mallar toplumda ödeme yapan ya da yapma-yan tüm toplum üyelerine fayda sa¤lar. Örne¤in düflük trafik yo¤unlu¤u olan pa-ras›z bir otoyolu kulland›¤›m›z› düflünelim. Otoyola girifl serbest ve trafik yo¤unlu-¤u da olmad›¤›ndan sürücülere ilave maliyetleri s›f›rd›r. Dolay›s›yla kamu mallar›hem rakipsiz hem de d›fllanmazd›r, s›f›r marjinal maliyetle insanlara fayda sa¤lar vehiç kimse onlar› kullanmaktan mahrum edilemez. Kamu mallar›n›n klasik örne¤iulusal savunmad›r. Savunma d›fllanamazd›r. Ayn› zamanda ilave bir kifliye savun-ma sa¤laman›n marjinal maliyetinin s›f›r olmas› nedeniyle de rakipsizdirler. Bu hiz-mette bireylerin elde etti¤i faydaya göre bir bedel ödemesi sözkonusu de¤ildir. Buhizmetten bireylerin ne ölçüde yararland›¤› ölçülemez. Ulusal savunma ülkedekibütün vatandafllara yönelik oldu¤undan bireylerin bu hizmetten tamamen veyak›smen mahrum b›rak›lmas› mümkün de¤ildir. Bununla birlikte bütün vatandafllarbu hizmetten ayn› ölçüde faydalan›r ve bu faydalanmada herhangi bir engelle kar-fl›laflmazlar. Benzer flekilde ulusal kamu televizyon yay›nlar› da rakipsiz ve d›flla-namazd›r. Adalet, emniyet hizmetleri örneklerinde de oldu¤u gibi. Bu tür hizmet-lerden toplumun her ferdi yararlan›r ve bir kiflinin yararlanmas› di¤erlerinin yarar-lanmas›n› azaltmaz. Kamusal mallardan sa¤lanan faydan›n kolektif yap›da olmas›ve bu mallar›n bölünüp pazarlanamamas› bu mallara karfl› fiyat mekanizmas›n›n ifl-lemesini imkâns›z hale getirmektedir.

Burada kamu mallar›ndan tam kamusal mal ve hizmet kastedilmektedir. Kamusal mal kav-ram›ndan tek tip mal anlafl›lsa da türleri itibariyle bak›ld›¤›nda; tam kamusal, yar› kamu-sal, özel, erdemli (merit), erdemsiz (demerit) ve kulüp mal fleklinde olabilirler. Buradabu ay›r›m dikkate al›nmam›flt›r.

Kamu mallar›n›n say›s› devletçe sa¤lanan mallar›n say›s›ndan çok daha azd›r.Kamu taraf›ndan sa¤lanan ço¤u mallar ya tüketimde rakiptir ya d›fllanabilir veyaherikisi. Örne¤in üniversite e¤itimi tüketimde rakiptir. Ö¤renci say›s›n›n art›fl›ylabaz› kifliler d›flar›da kalabilir. Çünkü ilave bir ö¤rencinin pozitif maliyeti vard›r.E¤itimin ücretlendirilmesi e¤itimden yararlanan baz› ö¤rencileri mahrum edebilir.Benzer flekilde ulusal bir park› düflünelim. Parka girifl ve parkta kamp yapma üc-


Do¤al tekeller: D›fllanabilenfakat tüketimde rakipsizolan mald›r.

Kamu mal›: Hemd›fllanamayan ve hem detüketimde rakipsiz mald›r.

D›fllanamayan mal: Mal›nparas›n› ödemeyen kiflinintüketimi mal› arz edentaraf›ndan engellenemezsebu mal d›fllanamayan birmald›r.

Tüketimde rakip olmayanmal: Birden fazla kifli ayn›anda bir mal›n ayn› biriminitüketebilirse bu maltüketimde rakipsiz birmald›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



retlendirildi¤inde park› kullanan kiflilerden baz›lar› d›flar›da b›rak›labilir. Bu du-rumda park›n kullan›m› tüketimde rakiptir. Çünkü park›n kullan›m›n›n kalabal›kl›-¤›ndan dolay›, park›n içine ilave arabalar›n girifli parktan yararlanan di¤erlerininfaydalar›n› azaltabilir.

fiehirlerdeki belediye parklar›n›n kullan›m› hangi durumda tüketimde rakip mal halinegelebilir? Tart›fl›n›z.

Yukar›da kamu mallar›na yönelik aç›klamalar do¤rultusunda kamu mallar›n›nözellikleri flu noktalar etraf›nda toplanabilir: ‹lk olarak; kamu mal ve hizmetleribölünemez, pazarlanamaz ve fiyatland›r›lamaz. ‹kincisi; kamu mallar› kolektif ya-p›da oldu¤undan toplumsal ihtiyaçlar› karfl›lamaya yöneliktir. Bu mal ve hizmetle-rin ortak bir gereksinimi oldu¤undan tüketimleri de ortak bir flekilde yap›l›r. Ver-gisini ödeyen veya ödemeyen herkes bu mal ve hizmetlerin faydas›ndan ortak veeflit bir flekilde yararlanma hakk›na sahiptir. Üçüncüsü, kamusal mallardan yarar-lanmaktan kimse d›fllanamad›¤› için bu mal ve hizmetlerin tüketimlerinde rekabetyoktur. Bu mal ve hizmetlerden bir kiflinin yararlanmas› di¤er kiflilerin yararlanma-s›na engel de¤ildir. Örne¤in, oturdu¤unuz evin soka¤›ndaki elektrik lambas›ndanyay›lan ›fl›ktan sadece siz de¤il, o sokaktan geçenler veya o sokakta ikamet eden-lerde yararlan›r. Dolay›s›yla bir kiflinin yararlanmas› di¤er bir kiflinin yararlanma-s›n› engellemez veya faydas›n› etkilemez. Dördüncü olarak; kamu mallar› devlettaraf›ndan üretilirler ve piyasa konusu olamazlar. Bireysel talep sözkonusu de¤il-dir ve talep düzeyinin belirlenmeside imkâns›zd›r. Dolay›s›yla bu özelli¤inden do-lay› bu mal ve hizmetlerin üretimi devlet taraf›ndan gerçeklefltirilir. Son olarak; ka-musal mallar›n üretimi ile ilgili kararlar›n al›n›fl biçiminde özel mallara göre farkl›-l›k göstermesi, kamusal finansman gerektirmesi, pozitif d›flsall›¤›n özel mallara gö-re daha büyük olmas›, bu mal ve hizmetlerden bedava yararlan›labilmesi gibiözellikler say›labilir.

Mallar ya d›fllanabilir ya da d›fllanamaz, ya tüketime rakip ya da rakipsiz olduk-lar› için dört çeflit mal vard›r. Mallar›n s›n›fland›r›lmas› fiekil 8.1’de gösterilmifltir.

1618. Ünite - Kamusal (Sosyal ) Mal lar , D›flsal l ›k lar , As imetr ik Bi lg i ve Sosyal Terc ih

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

fiekil 8.1

Mallar›n DörtlüS›n›flamas›: Mallar ikiözelliklerine göre dörtkategoridegrupland›r›labilir. (1)‹nsanlar›n mal›kullan›m›ndanmahrum b›rak›l›yorsa,mal d›fllanabilirdir. (2)Mal› bir kiflininkullan›m›, baflkakiflilerin kullan›m›n›azalt›yorsa maltüketimde rakiptir.fiekil her bir kategoriiçin mal örneklerinigösterir.

Tüketimde Rakip

Evet Hay›r

Özel Mallar Do¤al Tekeller

Evet

• Bir külah dondurma

• Elbise

• Ev, Araba

• ‹nternet

• Kablolu TV

• Bilgisayar programlar›

D›fllanabilir Ortak kaynaklar Kamu mallar›

Hay›r

• Temiz su

• Do¤al parklar

• Denizde bal›kç›l›k

• Ulusal Savunma

• Adalet

• Hava trafik kontrolü

Yukar›daki aç›klamalar›m›zda bahsetti¤imiz kamusal mallar›n özelliklerinin bi-raz daha yak›ndan incelenmesi konunun anlafl›lmas›n› kolaylaflt›racakt›r. Kamusalmallar›n kullan›m› sonucunda sa¤lanan fayda birimlere bölünemez, bu yüzdenbunlara karfl› bir talep do¤maz ve bunlar için bir piyasa fiyat› oluflmaz. Bu duru-mun sonucu olarak kamusal mallar›n tüketiminde rakip olmama durumu ortayaç›kmakta ve kamusal mal› tüketen bir kifli ayn› maldan di¤erinin de ayn› orandafaydalanmas›na engel olmamaktad›r. Örne¤in, ulusal savunma tüm vatandafllarafayda sa¤lar. Ulusal savunma hizmetinin avantaj›n› elde eden kifli, baflka birinin debu hizmetten yaralanmas›n› engelleyemez.

Kamusal mallar›n özelliklerinden biri de kamusal mallar›n sa¤lad›¤› faydadankimsenin d›fllanamay›fl› ya da mahrum b›rak›lamay›fl›d›r. Kamusal mal üretildiktensonra, mal›n faydas›n› belli kiflilerle s›n›rland›rmak imkans›zd›r. Kifliler ödemedebulunsun ya da bulunmas›n kamusal mal›n tüketiminden fayda sa¤layacakt›r. Be-lediyelerin kanalizasyon sistemleri örne¤inde oldu¤u gibi. Kanalizasyon hizmetisistemi tüm flehri daha sa¤l›kl› ve temiz yapan altyap› hizmetidir. fiehirde yaflayanherkes belediyelere paras›n› ödesin veya ödemesin bu hizmetten bir flekilde fay-dalanmaktad›r. Dolay›s›yla baz› kiflilerin d›flar›da b›rak›lmas› mümkün de¤ildir.

Kamu mal›n›n d›fllanamazl›k özelli¤ine göre, bir kamu mal›n›n o mal› sat›n alankifliler d›fl›ndaki baflkalar› taraf›ndan kullan›lmas› önlenemez. Bu yüzden de rasyo-nel davranan tüketiciler o mal için ödeme yapmak istemeyecekler ve bedava ya-rarlanmak isteyeceklerdir. Bir baflka deyiflle; kamu mal› herkesin kullanmas› içinsunuldu¤undan ve hiç kimsenin ondan yararlanmas› men edilemedi¤inden hiçkimse kendine düflen maliyet pay›n› ödemek için gönüllü de¤ildir. Herkes bedavakullanmak için isteklidir. Buna bedavac›l›k sorunu ad› verilir. Bedavac›l›k, bir ki-flinin kamu mal›ndan fayda elde etmesine karfl›n kamu mal›n›n finansman›nda her-hangi bir maliyet yüklenmektan kaç›nmas› anlam›na gelir. Kamusal mallar bedava-c›l›k sorunu yarat›rlar. Çünkü kiflinin tüketebildi¤i mal miktar›, mal›n bedelini öde-yen kifli miktar›ndan etkilenmez. Bedavac› sorunu piyasan›n kamu mal›n›n etkinolmayan küçük bir miktar›n› sa¤lamas›d›r. Tüketiciler artan üretimden fayda sa¤la-salar bile hiç kimse daha fazla ödemeye yanaflmamakta ve bu nedenle de hiçbirüretici mal› arz etmemektedir. Sonuç olarak piyasa ekonomisinde d›fllanamayanmallar etkinsiz biçimde daha az üretilmektedir.

Bir Kamu Mal›n›n Etkin SunumuBir kamu mal›n›n ne kadar› net sosyal (toplumsal) fayday› maksimize etmek içinsunulmal›d›r? Di¤er mallarda oldu¤u gibi, bir kamu mal› da ilave her birimin mar-jinal faydas›, bu birimin marjinal maliyeti kadar oldu¤u sürece arz edilmelidir. Birkamu mal›n›n marjinal maliyeti, o mal› üretmek için kullan›lan ekonomik kaynak-lar›n baflka bir mal üretiminde kullan›m› karfl›s›ndaki f›rsat maliyetidir. Kamu mal-lar› birbirine rakip olmayan mallar oldu¤u için, birçok tüketici ilave bir birim ma-l›n faydas›ndan yararlanabilir. Marjinal fayda bu yüzden ek bir birim maldan faydasa¤layan insanlar›n faydalar›n›n toplam›d›r.

Özel bir mal›n etkin üretim düzeyi, üretilen mal›n ilave biriminin marjinal mali-yetini marjinal faydayla karfl›laflt›rarak belirlenir. Marjinal fayda marjinal maliyete eflitoldu¤unda etkinlik sa¤lan›r. Ayn› kural kamu mallar›na uygulan›r, fakat analiz fark-l›d›r. Özel mallarda marjinal fayda tüketicilerin elde etti¤i fayda yoluyla ölçülür. Ka-mu mallar›nda ise ç›kt›n›n ilave biriminin her bir kifliye faydas›n›n ne kadar oldu¤ubilinmelidir. Marjinal fayda mal› kullanan bütün insanlar için bu faydalar eklenerekelde edilir. Bir kamu mal›n›n etkin üretim seviyesini belirlemek için üretimin marji-nal maliyetinin, bunlar›n marjinal faydalar› toplam›na eflitlenmesi zorunludur.


Bedavac›l›k sorunu: Kamumallar› d›fllanamaz özellikteolduklar› için, insanlar›n bumal ve hizmetlerden birbedel ödemedenyararlanmalar› durumudur.

fiekil 8.2, bir kamu mal›n›n etkin üretim seviyesini göstermektedir. Analizi ba-sitlefltirmek için piyasada sadece iki tane tüketici oldu¤unu varsayal›m. D1 birincitüketicinin talep e¤risi, D2’de ikinci tüketicinin talep e¤risidir. Tüketicilerin talepe¤rilerinin yüksekli¤i, her bir miktardaki ek bir birim mal›n tüketiciye sa¤lad›¤›marjinal fayday› göstermektedir. Örne¤in, birinci tüketici 70 birim için y›ll›k 30 do-lar marjinal faydaya sahiptir. ‹kinci tüketici ise ayn› birim mal için 130 dolar marji-nal faydaya sahiptir.

Kamu mal› özel olmayan bir mal oldu¤u için, her iki tüketici de bu mala erifle-bilir. Bu yüzden 70 birim mal›n marjinal sosyal faydas› bu iki tüketicinin marjinalfaydalar›n›n dikey toplam›na eflittir: (130 dolar + 30 dolar = 160 dolar) fiekil 8.2’demarjinal sosyal fayda e¤risi dirsekli EGH e¤risidir. G ve H noktalar› aras›nda (Q >100 oldu¤u zaman) marjinal sosyal fayda e¤risi D2 e¤risi ile çak›flmaktad›r. Çünküilk tüketici bu kadar birimde mala ödeme yapmak istememektedir. H noktas›n›nötesinde (Q > 200 oldu¤unda) marjinal sosyal fayda e¤risi yatay eksenle çak›fl-maktad›r. Çünkü hiçbir tüketici bundan sonraki birimler için ödeme yapmaya ra-z› de¤ildir.

Art›k flimdi, ekonomik olarak kamu mal› için etkin üretim seviyesini belirleye-biliriz. Farz edelim ki kamu mal›n›n marjinal maliyeti 240 dolar olsun. Ekonomikolarak etkin miktarda marjinal sosyal fayda marjinal maliyete eflittir. Etkin üretimmiktar› 30 birimdir. 30 birimden fazla üretmek etkin olmayacakt›r. Çünkü bu bi-rimden sonra üretilen her bir mal›n marjinal maliyeti, marjinal sosyal faydas›n› afla-cakt›r. Örne¤in, flekilden de görülece¤i gibi, 70 birim mal›n marjinal sosyal fayda-


fiekil 8.2

MC=400

MC=240

400

300

240200

170160130

100705030

0 10 30 70 150H

MC=50

100

G

K

F

E

Fiyat(Dolar)

D2

D1

MSB

Kamu Mal›Miktar›

200

Kamu Mal›n›n Etkin Sunumu: Bir kamu mal›n›n marjinal sosyal faydas›, piyasadaki tüketicilerin bu mal içinolan talep e¤rilerinin dikey olarak toplam›d›r. Marjinal sosyal fayda (MSB) e¤risi EGH’dir. Marjinal maliyet240 dolar oldu¤unda, ekonomik olarak etkin üretim seviyesi, marjinal maliyetle, marjinal sosyal faydan›n eflitoldu¤u 30 birimdir. Marjinal maliyet 50 dolar olsa, etkin üretim seviyesi 150 birim olur. Marjinal maliyet 400dolar olsa mal› üretmek verimsiz olur.

Marjinal sosyal fayda:Kamusal maldan faydasa¤layan her bireyinmarjinal faydalar›n›ntoplam›d›r.

Kaynak: Basenko,D., Braeutigam,R. Microeconomics, s.720.

s› 160 dolard›r. Ancak, bu 240 dolar olan marjinal maliyetten daha küçük. Bu ne-denle 70 birim mal üretmek sosyal aç›dan etkin olmayacakt›r.

Benzer flekilde, bu maldan 30 birimden daha az üretimde bulunmak da etkinolmayacakt›r. Bunun üzerinde yap›lan üretimde marjinal sosyal fayda marjinal ma-liyeti geçer. Bu yüzden üretimi, marjinal sosyal fayda ile marjinal maliyet eflit ola-na kadar gerçeklefltirmek ekonomik olarak etkin olacakt›r. Etkin ç›kt› miktar› olan30 birimde, birinci tüketici için marjinal fayda 70 dolar, ikinci tüketici için marjinalsosyal fayda 170 dolard›r. Böylece 30 birimde marjinal sosyal fayda 240 dolar vebu 30 birimde marjinal maliyete eflittir. Bu örnek gösteriyor ki; tek bir tüketici mar-jinal maliyeti karfl›lamak için yeterli ödemeyi yapmaya raz› olsa bile bunu sa¤la-mak soysal olarak optimal olabilir. Bu mal birbirine rakip olmad›¤› için, marjinalsosyal fayda sadece bir tüketicinin ödeme isteklili¤i de¤il bütün tüketicilerin öde-meye isteklili¤idir.

Özet olarak kamusal mallar›n etkin ç›kt› düzeyi marjinal sosyal fayda e¤risi ilemarjinal maliyet e¤risinin kesiflti¤i noktada belirlenir.

Fayda-Maliyet AnaliziHükümetler kamu mallar› arz›n›n sosyal maliyetlerini ve sosyal faydalar›n› tahminederken fayda- maliyet analizi yaparlar. Yani hükümetler, kamu mal›n› sunma-n›n hem sosyal maliyetini hem de sosyal faydas›n› tahmin etmeye çal›fl›rlar. Kamumal›n› arz etmenin maliyetini tahmin etmek kolayd›r. Kamu mal›n›n faydas›n› tah-min etmek ise zordur. Örne¤in, hükümetin yeni bir otoyol inflaat› için bir kamuprojesini dikkate ald›¤›n› düflünelim. Böyle bir proje ekonomik aç›dan etkin midir?Kamu hizmetleriyle ilgili bu projenin verimli olup olmad›¤›, kamu mal›n›n sosyalfaydas› ve sosyal maliyetine ba¤l›d›r. E¤er uygulama sonucu elde edilmesi bekle-nen kamu mal›n›n sosyal faydas›, bu kaynaklar› özel kesimde kullanmas› duru-munda ortaya ç›kacak üretim düflüflünü yans›tan maliyetten daha büyükse, hükü-met projenin uygulanmas› yönünde karar verebilir. Bu nedenle fayda-maliyet ana-lizi, yol yap›m› gibi kamu yat›r›m harcamalar›n›n de¤erlendirilmesinde kullan›lanbir yöntemdir. Bununla birlikte, kamu yat›r›m projelerinin fayda ve maliyetleri ko-nusunda d›flsall›k sorunlar›n›n da meydana gelebilece¤i unutulmamal›d›r. Hükü-metin yol yap›m projesinde arazi sat›n al›m›, inflaat giderleri gibi aç›k maliyetler ileyolun yap›m› sonucunda oluflabilecek kirlilik art›fl›, kaza, gürültü gibi örtük mali-yetleri de dikkate almas› gerekir. Di¤er taraftan otoyolun yap›lmas› sonucunda ula-fl›m a¤›n›n genifllemesi ve ekonomik etkinli¤in artmas› da söz konusu olacakt›r.Kamu mal›na yönelik bir projenin negatif ve pozitif d›flsall›klar oluflturabilece¤inihesaba katarak maliyetlerin ve faydalar›n parasal de¤erinin ne kadar olaca¤›n›nhesaplanmas› kolay de¤ildir. Ancak yine de fayda-maliyet analizi do¤ru kararlaral›nmas› yönünde etkili olur.

DIfiSALLIKLARD›flsall›k günlük hayatta s›kl›kla karfl›laflt›¤›m›z, olumlu veya olumsuz flekilde etki-lendi¤imiz bir konudur. Kavram olarak d›flsall›k; bir ekonomik birimin/aktörün(üretici, tüketici) üretim ve/veya tüketim faaliyeti nedeniyle bu faaliyetten di¤erekonomik birimlerin olumlu veya olumsuz flekilde etkilenmeleridir. Baflka bir ifa-de ile bir ekonomik birimin üretim ya da tüketim kararlar›n›n baflkalar›na do¤ru-dan maliyet yüklemesi ya da yarar sa¤lamas›d›r. Stiglitz’e göre, bir bireyin ya da fir-man›n, di¤er birey ve firmalar› etkiledi¤i, bir firman›n di¤er firmalar üzerinde ma-liyet yükledi¤i ancak, onlar›n zarar›n› telafi etmedi¤i; ya da alternatif olarak, bir fir-


Fayda-maliyet analizi:Hükümetlerin kamu mallar›sunumunun sosyalmaliyetlerini ve sosyalfaydalar›n› tahmin ederkenkullan›lan bir k›stast›r.

D›flsall›k: Bir ekonomikbirimin (al›c› veya sat›c›)gerçeklefltirdi¤i üretim veyatüketim faaliyeti sonucunda,baflka ekonomik birimlerinbundan olumlu veyaolumsuz etkilenmeleridir.

man›n di¤erlerine bir fayda sa¤lad›¤›, ancak, bu faydan›n karfl›l›¤›n› alamad›¤› gibidurumlar d›flsall›klar› ifade eder. Di¤er taraftan üreticilerin faaliyetleri di¤er üretici-leri veya tüketicileri etkileyebilece¤i gibi tüketicilerin faaliyetleri de di¤er tüketici-leri veya üreticileri etkileyebilir. D›flsall›klar sonucu ortaya ç›kan etkiler genellikleekonomik birimlerin bilgisi, iste¤i veya amac› d›fl›nda gerçekleflmektedir.

D›flsall›klar›n oluflmas› için zarar ya da faydan›n baflkalar›n› do¤rudan etkileme-si gerekir. Mesela, çelik üreten bir fabrika at›klar›n› yak›n›ndan geçen bir nehreak›tarak nehirden içme suyu sa¤layan bir flehre zarar veriyorsa, bu bir d›flsall›kt›r.D›flsall›k olay›n›n etkiledi¤i alan geniflledikçe bu duruma küresel ölçekte müdaha-leler gerekebilir. Örne¤in baz› çevreyi kirleten gazlar atmosfere zarar verdi¤indendolay› küresel kaynakl›d›r. Bununla birlikte baz› d›flsall›klar da yeni teknolojilerinüretilmesini sa¤layabilir. Örne¤in kamu harcamalar›yla e¤itim ve sa¤l›k harcamala-r›n›n artt›r›lmas› üretimde verimlili¤in artmas›n› veya yeni teknolojik üretimler içindaha fazla çaba gösterilmesini sa¤layabilir. Teknolojik bir geliflme sonucu, bir fir-ma ameliyatlarda kullan›lmak üzere bir robot üretirse bu yeni ürün sadece bu fir-maya de¤il, bir bütün olarak topluma da fayda sa¤lar.

D›flsall›klar, üreticiler aras›nda, tüketiciler aras›nda veya tüketiciler ve üreticileraras›nda ortaya ç›kabilir. Bir birimin davran›fl›, bir baflka birimin üstüne maliyetyükledi¤inde d›flsall›klar negatiftir veya bir birimin davran›fl› bir baflka birimefayda sa¤lad›¤›nda d›flsall›klar pozitiftir.

D›flsall›klar›n varl›¤› modern yaflamda önemli bir olgudur. Bunun örnekleri heryerde görülebilir. Biz s›kl›kla çevremizde tüketimden kaynaklanan pozitif d›flsal-l›klar› gözlemleriz. Örne¤in, bulafl›c› bir hastal›¤›n yay›lmas›n› önlemek için bir ço-cuk afl› yapt›rd›¤› zaman, afl› olan çocuk hastal›¤a yakalanma riskini azaltt›¤› içinözel fayda elde eder. Dahas›, hastal›¤›n yay›lma olas›l›¤› azal›r, toplum içindeki di-¤er çocuklarda faydalan›r. Afl› olmak pozitif bir d›flsall›k yaratmaktad›r. Bir kiflininyang›na karfl› önlem olarak evine yang›n alarm› takt›rmas› kendisinin yan›ndakomflular›nada fayda sa¤lar. Komflular mal›n al›nma maliyetine kat›lmamakla bir-likte faydas›ndan yararlanmaktad›r. Üretimden kaynaklanan pozitif d›flsall›klar›n-da pek çok örne¤i vard›r. Lazer ve transistör gibi yeni bir teknoloji geliflti¤inde, sa-dece icat edenler de¤il, ayn› zamanda ekonomide çok say›da üreticiler ve tüketi-cilerinde yarar›nad›r.

E¤er, d›flsall›klar di¤er üreticiler veya tüketiciler için fayda azal›m› ve maliyetyüklemiflse, d›flsall›klar negatifte olabilir. Örne¤in, üretimde bir negatif d›flsall›koluflursa hava veya suyu kirleterek çevresel zarara yol açan bir endüstriyel mal›nimalat›, üretimden kaynaklanan negatif bir d›flsall›k oluflturabilir. Trafik s›k›fl›kl›¤›durumunda tüketimden kaynaklanan negatif d›flsall›k oluflur. Bir tüketicinin sigarakullan›m› sonucu di¤er tüketicinin bu durumdan etkilenmesi tüketiciden tüketici-ye negatif d›flsall›k örne¤idir.

D›flsall›klar söz konusu oldu¤unda üreticiler ve tüketiciler sosyal optimum nok-tas›nda gerçekleflmesi gereken denge fiyat›ndan sapt›r›lm›fl farkl› nispi fiyatlarlakarfl› karfl›ya kal›r. D›flsal maliyet halinde sosyal optimumdan fazla, d›flsal fayda ha-linde ise sosyal optimumun alt›nda üretim ve tüketim faaliyetini sürdürür.

fiehir içinde araba kullan›rken cep telefonunuz çald›. Telefonu açarak konuflmaya bafllad›-n›z. Bu durumda araba kullan›rken cep telefonu ile konuflman›n hangi tür d›flsall›k kapsa-m›na girece¤ini tart›fl›n›z?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Negatif D›flsall›klarNegatif d›flsall›k, özel tüketim veya üretim faaliyetlerinin tüketici veya üretici tara-f›ndan ödenmeyen maliyetlerini ifade eder. Negatif d›flsall›k ekonomik birimlerinfaaliyetlerinin di¤er birimlere maliyet yüklemesi ve bu maliyeti yüklenenlere faali-yeti gerçeklefltiren taraf›ndan ödemede bulunulmamas› durumunda ortaya ç›kar.

Negatif d›flsall›klara çevre kirlili¤i olaylar›nda s›kça rastlanmaktad›r. Sanayilefl-me ile birlikte büyük bir ivme kazanan çevre kirlili¤i özellikle büyük kentlerin çev-resinde yo¤unlaflmaktad›r. Çünkü büyük kentler çevresinde yo¤unlaflan üretim vetüketim faaliyetleri sonucu at›klar h›zla artmaktad›r. Buda do¤al olarak çevreninkirlenmesiyle sonuçlanmaktad›r. Çevre kirlili¤i kötü bir fleydir. Di¤er taraftan bak-t›¤›m›zda, kirlilik bize ihtiyaçlar›m›z› karfl›larken fayda elde etti¤imiz mal ve hiz-metleri sunan faaliyetlerin yan etkileri sonucu ortaya ç›kar. ‹flte burada cevaplan-d›r›lmas› gereken soru fludur: Kirlilik bize faydal› mal ve hizmetleri sunman›n birbedeli midir? Çevre kirlili¤ini tamamen ortadan kald›rmak sözkonusu olamayaca-¤›ndan, az çevre kirlili¤i bize yararl› mal ve hizmetler sunman›n bir bedeli olarakkabul edilebilen bir hususdur. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus etkinçevre politikalar› uygulayarak az ölçüde çevre kirlili¤i yarat›lmas›d›r. Bu görüflekonomistler ve çevreciler taraf›ndan da kabul görmektedir. Burada cevapland›r›l-mas› gereken bir di¤er soruda toplum için ne miktarda çevre kirlili¤ine izin veril-melidir? Bu soruyu cevapland›rabilmek için kirlili¤in marjinal maliyeti ile marjinalfaydas›n›n karfl›laflt›r›lmas› gerekir.

Kirlilikten kaynaklanan negatif d›flsall›klar› incelemek için üretimin özel maliye-ti ile sosyal maliyetini birbirinden ay›rmak gerekir. Üretimin özel maliyeti bir malveya hizmetin üreticisi taraf›ndan karfl›lanan maliyettir. Marjinal özel maliyet (MC)bir mal veya hizmetten ek bir birim daha üretmenin o mal veya hizmetin üreticisitaraf›ndan karfl›lanan maliyettir. Marjinal d›flsal maliyet ise bir mal veya hizmet-ten bir ek birim üretmenin üreticinin kendi d›fl›ndakilere yükledi¤i maliyettir. Mar-jinal sosyal maliyet(MSC), üreticiler ve üzerlerine maliyet yüklenen birimler ta-raf›ndan maruz kal›nan marjinal maliyettir. Marjinal sosyal maliyet(MSC), marjinalözel maliyet ve marjinal d›flsal maliyetin toplam›d›r.

Örne¤in alüminyum üretimi yapan bir firmay› ele alal›m. Firman›n alüminyumüretimi s›ras›ndaki zararl› at›klar›n› hiçbir maliyete katlanmadan yak›n›ndan geçennehre b›rakt›¤›n› ve fabrika bacas›ndan ç›kan dumanlar›nda havay› kirletti¤ini dü-flünelim. Yani üretilen alüminyumun her birimi için bir miktar duman atmosfere gi-rer. Bu duman havay› teneffüs edenler için sa¤l›k aç›s›ndan bir risk oluflturur. Do-lay›s›yla firman›n yaratt›¤› negatif d›flsall›klar baflkalar›na maliyet yüklemektedir.Üreticiler kararlar›n› verirken kendi özel ç›karlar› aç›s›ndan bu maliyetleri dikkatealmadan üretim karar›n› kendi özel maliyetine göre verir. Bu yüzden firman›n ma-liyetleri, sadece özel üretim maliyetlerini de¤il, ayn› zamanda nehre ak›t›lan zarar-l› at›klar›n topluma olan maliyetlerini de içermesi gerekir. Zira, nehre ak›t›lan kim-yasallar›n bal›kç›l›¤a, tar›msal ürünlere ve ormanlara zarar› olabilir.

Bu yüzden, d›flsall›k nedeniyle alüminyum üretiminin topluma maliyeti (sosyalmaliyet) alüminyum üreticilerine olan maliyetinden büyüktür. Üretilen her bir bi-rim alüminyumun sosyal maliyeti, alüminyum üreticilerine olan özel maliyet art›kirlilikten olumsuz etkilenen kiflilerin maliyetinin toplam›ndan oluflur. fiekil 8.3’denegatif d›flsall›k durumu gösterilmektedir.


Marjinal özel maliyet: Birmal veya hizmetten ek birbirim daha üretmenin o malveya hizmetin üreticisitaraf›ndan karfl›lananmaliyettir.

Marjinal sosyal maliyet:Üreticiler ve üzerlerinemaliyet yüklenen birimlertaraf›ndan maruz kal›nanmarjinal maliyettir. Üretiminyaratt›¤› marjinal özelmaliyet ile marjinal d›flsalmaliyetin toplam›d›r

Negatif d›flsall›k: Özeltüketim ve üretimfaaliyetlerinin tüketici veyaüretici taraf›ndanödenmeyen maliyetleridir.

fiekilden de görülece¤i üzere marjinal özel maliyet (MPC) ile marjinal sosyalfayda (MSB) e¤risinin yani talep e¤risinin kesiflti¤i nokta piyasa dengesidir. Alü-minyum üreticileri taraf›ndan topluma yüklenen d›fl maliyet dikkate al›nd›¤›nda,sosyal maliyet e¤risi (MSC), arz e¤risinin üzerindedir. ‹ki e¤ri aras›ndaki fark çev-re kirlili¤inin toplumsal maliyetini yans›t›r.

Bu durumda ne kadar alüminyum üretilmelidir? Üretim etkinli¤i, talep e¤risi-nin sosyal maliyet e¤risini kesti¤i noktadaki üretim düzeyinde gerçekleflir. Bu nok-ta toplum aç›s›ndan optimal alüminyum üretimini belirler. Bu üretim düzeyini aflanmiktarlarda alüminyum üretmenin sosyal maliyeti (sosyal maliyet e¤risinin o nok-talardaki yükseklikleri ile ölçülen), alüminyumun tüketicilere olan de¤eri (talepe¤risinin o noktalardaki yükseklikleri ile ölçülen)’nden fazlad›r. Dolay›s›yla ek alü-minyum üretmenin sosyal maliyeti, tüketicilere olan faydas›n› aflt›¤›ndan bu sevi-yeden daha fazla üretmek do¤ru de¤ildir.

fiekilde de gösterildi¤i gibi, denge miktar›, QPiyasa, sosyal aç›dan optimal mik-tar, QOptimum’dan daha büyüktür. Piyasa dengesi sadece özel üretim maliyetleriniyans›tt›¤›ndan verimsizlik oluflur. Piyasa dengesi düzeyinde sosyal maliyet özelmaliyetten yüksektir. Yani QPiyasa’da, talep e¤risi sosyal maliyet e¤risinin alt›nda-d›r. Böylece, alüminyum üretim ve tüketiminin piyasa denge seviyesinin alt›na dü-flürülmesi, ekonomik refah› yükseltecektir.

Sonuç olarak, etkinlik, alüminyumun marjinal sosyal maliyetinin tümünün üre-tim karar›nda dikkate al›nmas›n› gerektirdi¤inden etkin denge QOptimum noktas›-d›r. Çünkü bu noktada marjinal sosyal maliyet marjinal sosyal fayda eflitli¤i koflulusa¤lan›r. Özetle, etkinli¤i sa¤lamak için, alüminyumun üretiminin d›flsal maliyetiniiçeren marjinal sosyal maliyeti, marjinal sosyal faydas›na eflit olmal›d›r.


fiekil 8.3

D›fl Maliyet

Optimum

0 QOpt. QPiyasa

Talep(Özel Fayda)

Denge

Sosyal Maliyet(Özel Maliyet+D›fl Maliyet)

Arz(Özel Maliyet)

AlüminyumFiyat›

AlüminyumMiktar›

Negatif D›flsall›k: Kirlilik ve sosyal optimum: Marjinal özel maliyet ile marjinal sosyal fayda e¤risinin yanitalep e¤risinin kesiflti¤i noktada piyasa dengesi kurulmufltur. Kirlilikten kaynaklanan topluma yüklenen d›flmaliyet dikkate al›nd›¤›nda sosyal maliyet e¤risi yukar›ya kayar. Yeni arz e¤risi, yani sosyal maliyet e¤risi(Özel maliyet+D›fl maliyet) ile talep yani sosyal fayda e¤risinin kesim noktas›nda optimum denge sa¤lan›r.Burada marjinal sosyal maliyet, marjinal sosyal faydaya eflittir. Sonuçta, kirlilik gibi negatif d›flsall›¤›nvarl›¤›nda, mal›n sosyal maliyeti özel maliyetini afl›yor. Bu yüzden, optimal miktar QOptimum, denge miktar›QPiyasa’dan daha küçüktür.

Kaynak: Mankiw, N.Greogory,Principles of Economics, s.206.

Bu noktada cevapland›r›lmas› gereken soru fludur: Üretimi optimum alümin-yum düzeyine indirmek için ne yap›lmas› gerekir? Devlet bu durumu düzeltmekiçin çeflitli müdahale yöntemleri uygulayabilir. Bunun bir yolu, alüminyum üretici-lerinden satt›klar› her bir ton alüminyum bafl›na bir vergi almak olabilir. Konulanvergi sonucunda, alüminyum arz e¤risi vergi miktar› kadar sol yukar›ya kayar. E¤ervergi, havaya sal›nan duman›n toplumsal maliyetini tam olarak yans›t›yorsa yeniarz e¤risi sosyal maliyet e¤risi ile çak›flacakt›r. Yeni denge noktas›nda, alüminyumüreticileri, sosyal aç›dan optimum miktarda alüminyum üretmifl olacaklard›r.

Burada vergi kullan›m› d›flsall›¤›n içsellefltirilmesi alarak adland›r›l›r. Çünkübu vergiler piyasadaki al›c› ve sat›c›lar›, eylemlerinin sonuçlar›n› hesaba katmayazorlar. Alüminyum üreticileri, vergilerle d›flsal maliyetleri ödemek zorunda kala-caklar› için, ne kadar alüminyum üreteceklerinin karar›n› verirken yaratacaklar›kirlili¤in maliyetini de dikkate al›rlar. Üreticilerin üzerine konulan vergi piyasa fi-yat›na yans›t›laca¤›ndan tüketiciler küçülen miktarlarda kullan›ma teflvik edilmiflolurlar.

Pozitif D›flsall›klarPozitif d›flsall›k, bir mal› veya hizmeti sat›n alan veya satanlar›n yan›nda üçüncü ki-flilerin de fayda elde etmesidir. Pozitif d›flsall›k ekonomik birimlerin faaliyetlerinindi¤er birimlere fayda sa¤lamas› ve bu fayday› elde edenlerin faaliyeti gerçekleflti-rene ödemede bulunmamas› durumunda ortaya ç›kar.

Baz› faaliyetler üçüncü gruba maliyetler yüklemesine ra¤men, di¤erlerine fay-da sa¤lar. Pozitif d›flsall›klara ait önemli bir örnek e¤itim hizmetleridir. E¤itiminfaydas› büyük ölçüde özeldir. E¤itim alan kifli daha verimli iflgücü haline gelir vebu durum daha yüksek ücretler fleklinde yarar›na olur. Bu özel faydan›n ötesinde,e¤itim pozitif d›flsall›kta sa¤lar. E¤itim, verimlilik art›fl›, daha bilinçli seçmenlerinoluflmas›, suç oranlar›nda düflme, sosyal ve kültürel kalk›nma, teknolojik geliflme-lerin gelifltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas›na da yol açar. Dolay›s›yla e¤itim toplumaç›s›ndan pozitif d›flsall›klar yaratan bir faaliyettir.

Pozitif d›flsall›k durumunda özel fayda ve sosyal fayda ayr›m›n›n yap›lmas› ge-rekir. Özel fayda, bir mal›n tüketicisinin elde etti¤i faydad›r. Marjinal özel fayda isebir mal›n tüketicisinin mal›n ek bir biriminden elde etti¤i faydad›r. Mal›n kendi sa-hibi d›fl›ndaki kiflilerede fayda sa¤lamas› marjinal d›flsal fayday› ifade eder. Marji-nal d›flsal fayda, tüketici d›fl›ndaki bir baflkas›n›n mal›n ek biriminden elde etti¤ifaydad›r. Marjinal sosyal fayda da toplumun sa¤lad›¤› faydad›r. Marjinal sosyalfayda, marjinal özel fayda ve marjinal d›flsal faydan›n toplam›na eflittir.

Pozitif d›flsall›k analizi, negatif d›flsall›k analizine benzer. Pozitif d›flsall›klar›npiyasa dengesi üzerindeki etkisi fiekil 8.4’de gösterilmifltir. fiekil 8.4’de gösterildi¤igibi talep e¤risi mal›n topluma olan sosyal faydas›n› yans›tmaz. Çünkü sosyal fay-da, özel faydadan büyük oldu¤undan; sosyal fayda e¤risi talep e¤risinin üzerine ç›-kar. Optimal miktar, sosyal fayda e¤risi ile arz e¤risinin kesiflti¤i yerde sa¤lan›r. Bunedenle sosyal optimal miktarda, özel piyasa koflullar›n›n belirledi¤i miktardan da-ha büyüktür.


D›flsall›¤›n içsellefltirilmesi:D›flsall›klar durumundaal›nacak önlemlerlepiyasadaki al›c› vesat›c›lar›n, eylemlerininsonuçlar›n› hesabakatmalar›d›r.

Pozitif d›flsall›k: Bir mal›veya hizmeti sat›n alan veyasatanlar›n yan›nda üçüncükiflilerin de fayda eldeetmesidir.

Marjinal özel fayda: Birmal›n tüketicisinin mal›n ekbir biriminden elde etti¤ifaydad›r.

Marjinal d›flsal fayda:Tüketici d›fl›ndaki birbaflkas›n›n mal›n ekbiriminden elde etti¤ifaydad›r.

Marjinal sosyal fayda:Marjinal özel fayda vemarjinal d›flsal faydan›ntoplam›na eflittir.

Böyle bir durumda devlet d›flsall›¤› içsellefltirmek için piyasa kat›l›mc›lar›n› uya-rarak piyasa baflar›s›zl›klar›n› düzeltebilir. Piyasa dengesini sosyal optimum düze-yine yaklaflt›rmak için pozitif d›flsall›klar durumunda bir sübvansiyon uygulamakgerekli olabilir. E¤itim, a¤›rl›kl› olarak devlet okullar› ve devlet burslar› ile sübvan-se edilmektedir.

Yukar›da yap›lan aç›klamalar› özetlemek gerekirse; negatif d›flsall›k piyasalar›sosyal gereklilikten daha büyük bir miktarda üretime, pozitif d›flsall›klar ise sosyalgereklilikten daha küçük bir miktarda üretime yol açmaktad›r. Devlet sorunu çö-zümlemek için negatif d›flsall›k do¤uran mallar› vergilendirerek ve pozitif d›flsall›kdo¤uran mallar› da ikame ederek d›flsall›klar› içsellefltirebilir.

D›flsall›¤a Karfl› ÇözümlerNegatif ve pozitif d›flsall›klar nedeniyle meydana gelen aksakl›klar› gidermede pi-yasa mekanizmas› yeterli de¤ildir. Bu nedenle devlet piyasa baflar›s›zl›klar›n› gi-dermek için do¤rudan düzenlemeler, vergi ve sübvansiyon gibi araçlar› kullan›r.Baz› durumlarda d›flsall›klar devlet müdahalesi olmadan pazarl›klar ve müzakere-ler yoluyla içsellefltirilirken; baz› di¤er durumlarda da devlet müdahaleleri ile d›fl-sall›klar sorununun çözümlenmesi gerekli olur. Mallar›n marjinal özel faydas› veyamaliyetinin ayarlanmas› bir d›flsall›¤›n içsellefltirilmesini ifade eder. Pozitif d›flsall›k-ta, d›flsall›¤› içsellefltirmek için marjinal d›flsal fayda marjinal özel faydaya eklenir.Negatif d›flsall›k durumunda ise içsellefltirme için marjinal d›flsal maliyet marjinalözel maliyete eklenir. D›flsall›¤› içsellefltirmek fiyatlardaki de¤iflimlerle sonuçlan›rve içsellefltirme d›flsall›¤›n marjinal de¤erinin fiyatland›r›ld›¤› anlam›na da gelir.


fiekil 8.4

D›fl Fayda

Optimum

Arz(Özel Maliyet)

Sosyal Fayda(Özel Fayda+D›fl Fayda)

Denge

Talep (Özel Fayda)

QPiy. QOpt.

E¤itim Fiyat›

E¤itim Miktar›0

Pozitif d›flsall›klar: E¤itim ve Sosyal Optimum: Piyasa dengesi arz e¤risi (özel maliyet) ile talep e¤risi (özelfayda) kesiflti¤i noktada kurulmufltur. Pozitif d›flsall›ktan kaynaklanan d›fl fayda dikkate al›nd›¤›nda sosyalfayda(özel fayda+d›fl fayda) e¤risi sa¤a kayar. Yeni sosyal fayda e¤risi ile arz (özel maliyet ) e¤risinin kesimnoktas›nda optimum denge sa¤lan›r. Optimum denge noktas›nda marjinal sosyal maliyet marjinal sosyalfaydaya eflittir. Sonuçta; pozitif d›flsall›¤›n varl›¤› durumunda mal›n sosyal faydas› özel faydas›n› aflar. Bunedenle, optimal miktar QOptimum piyasa denge miktar›ndan QPiyasa’ dan daha büyüktür.

Kaynak: Mankiw, N.Greogory,Principles of Economics, s.208.

D›flsall›klar Sorunu Çözümü: Devlet MüdahaleleriD›flsall›klar›n varl›¤› durumunda devletin daha etkin bir kaynak da¤›l›m›n› sa¤laya-bilmek için kullanabilece¤i araçlar afla¤›da belirtilmifltir.

Do¤rudan DüzenlemelerDevlet d›flsall›klar›n varl›¤› durumunda baz› önlemlerin al›nmas›n› yasalarla zorun-lu hale getirerek sorunu çözümlemeye çal›flabilir. Örne¤in, devlet firmalar›n zehir-li kimyasal at›klar› nehre ak›tmas›n› yasalarca suç sayabilir. Böylece tamamen ya-saklanmas› ve uygulaman›n denetim alt›na al›nmas› sa¤lanm›fl olur. Devletin baz›alanlarda sorunu çözmesi kolay de¤ildir. Örne¤in, egzos gazlar›n›n yol açt›¤› havakirlili¤i, fabrikalar›n havaya b›rakt›klar› zehirli toksitler. Bu gibi durumlarda kirlili-¤i tümden önlemek yerine toplum aç›s›ndan fayda ve maliyetlerini karfl›laflt›rarakne miktarda kirlili¤e izin verilece¤inin belirlenmesi gerekir. Bu amaçla devlet, çev-re için kirlilik standartlar› koyarak ve denetlemeler yoluyla bu standartlara uyulma-s›n› sa¤lar. Çevre kirli¤ine yol açan etmenlere miktar s›n›rlamalar› getirerek, uyma-yanlara cezai müeyyedeler uygular.

D›flsal Maliyetlerin Varl›¤›nda Hükümet Müdahaleleri: Vergiler D›flsall›klar›n giderilmesinde vergilerin kullan›lmas›n›n nedeni, sosyal maliyetlerile özel maliyetler ve sosyal fayda ile özel fayda aras›nda ortaya ç›kan bir fark›n gi-derilmesi gerekti¤idir. Negatif d›flsall›klar durumunda devlet negatif d›flsall›¤›n sözkonusu oldu¤u mala vergi uygulayarak üretimin optimal düzeyde olmas›n› sa¤la-yabilir. Bu amaçla kullan›lan vergilere Pigoucu Vergiler denir. Pigoucu vergi, birkirleticinin marjinal zarara eflit miktarda ç›kt›s›n›n her biriminden al›nan vergidir.Vergi yoluyla önleme durumunda havaya veya suya b›rak›lan kirletici maddelerinbirim miktar› bafl›na bir vergi al›nmas› sözkonusudur. Böylece kirlili¤in istenen dü-zeyde gerçekleflmesi sa¤lanabilir.


Pigoucu vergi: Birkirleticinin marjinal zararaeflit miktarda ç›kt›s›n›n herbiriminden al›nan vergidir.

Kirlilik Vergisi

Marjinal sosyal maliyetve marjinal sosyal fayda S=MC+Vergi=MSC

Etkin PiyasaDengesi

Vergi Has›lat›

MC

Miktar(Ayl›k Bin Ton Kimyasal)0

75

88

150

225

Fiyat ve Maliyet(Birim Bafl›na Dolar)

D=MSB

2 4

fiekil 8.5

Etkin sonucu sa¤lamada vergi: Pigoucu vergiler Çevreyi kirletici etkileri dolay›syla, kirlili¤in marjinal d›flsalmaliyetine eflit bir kirlilik vergisi konulmufltur. Vergi konulmas›yla birlikte arz e¤risi yukar›ya do¤ru kayarak S= MC + Vergi konumuna gelmifltir. Arz e¤risi, marjinal özel maliyet art› vergi toplam›na eflittir. Piyasa dengesi,marjinal özel maliyete vergi eklenmesiyle elde edilen marjinal sosyal maliyet e¤risi ile marjinal sosyal faydae¤risinin kesiflti¤i noktada belirlenir. Bu noktada fiyat 150 dolar, miktar 2 bin tondur ve piya dengesi etkindir.Devlet, kirlilik vergisi uygulamas› sonucunda taral› alan kadar vergi has›lat› elde eder.

Kaynak: Parkin, M., ‹ktisat, s.380.

fiimdi fabrikalar›n at›klar›n› nehre b›rakt›¤› örne¤ine dönerek, d›flsall›klar var-ken devlet müdahalelerinin piyasa sonucunu nas›l de¤ifltirebilece¤ini inceleyelim.Devletin marjinal d›flsal maliyeti tam olarak hesaplad›¤› ve firmalara buna eflit birvergi koydu¤unu varsayal›m. fiekil 8.5 bu verginin etkilerini göstermektedir.

fiekil 8.5’de, D=MSB talep e¤risi ve marjinal fayda e¤risi, MC ise firman›n mar-jinal maliyet e¤risini gösterir. Fabrikalar›n at›klar› nehre b›rakmas› sonucunda olu-flan kirlilik vergisi kirlili¤in marjinal d›flsal maliyetine eflittir. Bu vergi marjinal özelmaliyete eklenerek piyasa arz e¤risi elde edilmifltir. Bu e¤ri flekilde S = MC+Vergi=MSC olarak gösterilmifltir. Bu e¤ri piyasa arz e¤risidir. Çünkü bu e¤ri firmalar›nmarjinal maliyeti ve ödemek zorunda olduklar› vergi veri iken her fiyatta arz edi-len miktar› gösterir. E¤ri ayn› zamanda marjinal sosyal maliyet e¤risidir. Çünkü kir-lilik vergisi marjinal d›flsal maliyete eflit belirlenmifltir.

fiekil 8.5’de vergiye ba¤l› olarak maliyette meydana gelen art›fl sonucu talep(D=MSB) ve arz (S=MSC) piyasa dengesini ton bafl›na fiyat 150 dolar ve ayda 2 binton kimyasal miktar›nda belirler. Bu kimyasal üretim miktar›nda marjinal sosyalmaliyet 150 dolar ve marjinal sosyal fayda 150 dolar oldu¤unda etkindir. Firmalarton bafl›na 88 dolar maliyet yüklenir ve ton bafl›na 62 dolar vergi öder. Devlet ay-da 124 bin dolar vergi has›lat› elde eder. Düzenleyici vergi uygulamas› sonucun-da, marjinal sosyal maliyet marjinal sosyal faydaya eflit olaca¤›ndan, piyasada et-kinlik sa¤lanm›fl olacakt›r. Böylece vergi sonucu fiyat art›fl›na ba¤l› olarak talepedilen miktarda bir azalma meydana getirecektir.

Pigou tipi vergilerin ay›rt edici özellikleri bu vergileri sosyal etkinlik aç›s›ndancazip hale getirebilir. Pigou tipi vergilerin ay›rt edici özelliklerini flu noktalar etra-f›nda belirleyebiliriz: Birincisi; pigou tipi vergiler, sosyal maliyeti yans›tmak içinkirlili¤in fiyat›n› art›rarak kirleticilerin, faaliyetlerinin özel ve sosyal maliyetleriylekarfl›laflmalar›n› sa¤lar. ‹kincisi; bu tip vergiler yoluyla çevre politikas›n›n maliyet-leri azalt›labilir. Üçüncü olarak, çevre korumas› için vergiler, devlet bütçesine birgelir kayna¤› sa¤layabilir.

D›flsal Faydalar›n Varl›¤›nda Hükümet Müdahaleleri: SübvansiyonlarPozitif d›flsall›klar meydana getiren üretim ve tüketim faaliyetinin marjinal d›flsalfaydas›n› içsellefltirmek için kullan›lan yöntem sübvansiyonlard›r. D›flsall›klar›n gi-derilmesinde sübvansiyonlar›n kullan›lmas›n›n amac›, tüketici veya üretici taraf›n-dan yap›lan ödemelerde azalma sa¤lamakt›r.

Sübvansiyonlar› devletin özel üreticilere bir ödemesi olarakta ifade edebiliriz.Devlet ç›kt› seviyesine ba¤l› bir sübvansiyon vererek özel karar al›c›lar›n tercihle-rini yaparken d›flsal faydalar› dikkate almas›n› sa¤layabilir. E¤itim hizmetleri bak›-m›ndan pozitif d›flsall›k yaratan özel üniversitelere sübvansiyonu verildi¤i durumugörelim.


fiekil 8.6 özel üniversitelere verilen bir sübvansiyonun nas›l iflledi¤ini göster-mektedir. fiekil 8.6’ya göre sübvansiyon yokken piyasa arz e¤risi S = MSC ‘dir. Ta-lep e¤risi marjinal özel fayda e¤risidir (D=MSB). Devlet üniversitelere y›lda ö¤ren-ci bafl›na 15 bin dolar sübvansiyon verirse yeni piyasa arz e¤risi S1 konumuna ge-lir. (S1= MSC- Sübvansiyon) Piyasa y›ll›k ö¤renim harc› 10 bin dolar ve y›lda 15milyon ö¤rencide dengededir. 15 milyon ö¤renciyi e¤itmenin marjinal sosyal ma-liyeti 25 bin dolard›r ve marjinal sosyal fayda 25 bin dolard›r. Dolay›s›yla marjinalsosyal maliyet marjinal sosyal faydaya eflit oldu¤undan sübvansiyon etkin bir so-nuç sa¤lam›flt›r. Böyle bir uygulamada sübvansiyon miktar› mal veya hizmetinmarjinal d›flsal maliyetine eflittir.

D›flsall›klar Sorununa Özel Çözüm: Taraflar›n Anlaflmas›Baz› durumlarda d›flsall›k sorunu, devlet müdahalelerine gerek kalmaks›z›n, ilgilitaraflar aras›ndaki anlaflma veya sözleflmelerle çözümlenebilir. 1960’larda RonaldCoase isimli iktisatç›, d›flsall›klar meydana geldi¤inde, taraflar›n mevcut d›flsall›¤›içsellefltirmek ve etkinli¤i sa¤lamak üzere hükümet müdahalesi gerektirmeden, ta-raflar›n bir araya gelerek karfl›l›kl› anlaflmalar ile çözümlenebilece¤ini önermifltir.Bir baflka ifade ile, piyasa ifllemlerinin etkinlikten uzaklaflmas› halinde, karar birim-lerinin aralar›nda bir pazarl›k süreci oluflturarak etkinlik koflullar›n› yeniden sa¤la-yabileceklerini ve bunun içinde mülkiyet haklar›n›n belirlenmesi gerekti¤ini ilerisürmüfltür. Bu önerme Coase Teoremi olarak an›l›r. Coase teoremi negatif d›flsal-


Fiyat ve Maliyet(Ö¤renci Bafl›na Dolar)

40

2520

10

0 5 10 15 20 25

MSB

S=MSC

Ö¤renci bafl›nasübvansiyon

Marjinal sosyal fayda marjinalsosyal maliyete

eflit

Miktar(Ö¤renci, Milyon)

Etkin PiyasaDengesi

S1=MSC-Sübvansiyon

D=MB

fiekil 8.6

Sübvansiyonlar: fiekil 8.6’da piyasa talep e¤risi marjinal özel fayda e¤risidir. (D=MB) Bu e¤ri üniversitee¤itimi alan kiflilerin marjinal özel faydas›n› gösterir. MSB E¤risi ise marjinal özel fayda ile marjinal d›flsalfaydan›n toplam›d›r. Arz e¤risi de marjinal sosyal maliyet e¤risidir (S =MSC). Devlet ö¤renci bafl›nasübvansiyon uygulad›¤›nda arz e¤risi afla¤›ya do¤ru kayarak S konumuna gelir (S = MSC – Sübvansiyon).Sonuçta etkin piyasa dengesinde marjinal sosyal fayda marjinal sosyal maliyete eflitlenir. Devlet 15 bin dolarsübvansiyon uygulamas› sonucunda etkin piyasa dengesinde ö¤renci miktar› 15 milyon ve fiyat 10 bindolard›r.

Kaynak: Parkin, M., ‹ktisat, s.383.

Coase Teoremi: Bellikoflullar alt›nda negatif veyapozitif d›flsall›klar›nvarl›¤›nda devletmüdahalesi gerektirmedenözel taraflar aras›nda etkinçözümün sa¤lanmas›d›r.

l›k durumunda ilgili taraflar›n bir araya gelerek d›flsall›¤› içsellefltirebilmek için birdüzenleme yapacaklar›n› ve sonuçta etkin çözüme ulaflacaklar›n› ileri sürmektedir

Coase çözümünün iflleyebilmesi için su koflullar›n sa¤lanmas› gerekmektedir.Birincisi, D›flsall›k sorununu do¤uran mal veya hizmet üzerinde taraflar›n mülkiyethaklar›n›n bulunmas› tam olarak anlafl›lmal›d›r. ‹kincisi, müzakere için hiçbir engelolmamal›d›r. Üçüncü olarak, ifllemin s›n›rl› say›da kifliyi ilgilendirmesi ve pazarl›k(ifllem) giderlerinin afl›r› derecede yüksek olmamas› gerekir.

Coase teoremi yukar›da yer alan koflullar›n varl›¤› durumunda ve mübadelemaliyetlerinin düflük oldu¤u durumda geçerlidir. Bu koflul sa¤lanamad›¤›nda ved›flsall›¤›n büyüklü¤ü mülkiyet hakk›na sahip olanlar taraf›ndan tam olarak tespitedilemedi¤inde Coase Teoremi geçerlili¤i ortadan kalkar.

AS‹METR‹K B‹LG‹Günlük hayatta insan ihtiyaçlar›n› karfl›layan mallar›n talebinde meydana gelen ge-liflmeler, üreticileri gerek kalite gerekse fiyat aç›s›ndan mal çeflitlendirmesine git-meye zorunlu hale getirmifltir. Mallar›n fiyatlar› aras›ndaki farkl›l›klar›n temel sebe-bi kalite farkl›l›¤› olsa da her zaman durum böyle de¤ildir. Günlük hayatta piyasa-lar›n yap›s›ndaki farkl›l›klar mallar›n kalitesi ve fiyatlar› hakk›nda bilgi edinmeyipahal›, bazen de imkâns›z hale getirebilir. Bu durum al›c›lar ve sat›c›lar›n birbirle-rinden farkl› bilgilere sahip olmas›na baflka bir deyiflle ayn› / simetrik olmayan asi-metrik / eksik bilginin ortaya ç›kmas›na neden olur. Dolay›s›yla asimetrik bilgi ko-nusu gündelik hayatta birçok alanda karfl›lafl›lan bir durumdur.

Al›c› ve sat›c›lar›n, piyasada bir mal veya hizmetin niteli¤i konusunda birbirin-den farkl› bilgiye sahip olmas› durumu asimetrik bilgi olarak adland›r›l›r. Baflkabir deyiflle, asimetrik bilgi bir ifllemin taraflar›ndan birinin iflleme iliflkin di¤er tara-f›n sahip olmad›¤› bir bilgiye sahip olma durumunu ifade eder. Dolay›s›yla ekono-mik birimlerin asimetrik bilgiye sahip olmalar› ekonomik etkinli¤in sa¤lanmas›n›engelleyerek kiflisel faydalar›n sosyal faydalar›n önüne geçmesine neden olur. Budurum piyasa baflar›s›zl›¤›n›n nedenini oluflturur.

Asimetrik bilgi konusunun iktisat literatüründe yayg›nl›k kazanmas›nda GeorgeAkerlof’un 1970 y›l›ndaki “The Market For Lemons” adl› makalesinin önemli katk›-s› olmufltur. Daha sonra bu konu birçok iktisatç› taraf›ndan ele al›nm›fl ve farkl›alanlarda veya sektörlerdeki asimetrik bilginin etkileri analiz edilmifltir.

George Akerlof makalesinde asimetrik bilgi konusu aç›klarken ikinci el arabapiyasas›n› iyiler ve limonlar olmak üzere ikiye ay›rm›flt›r. Piyasadaki bir otomobilhakk›nda da en kapsaml› bilgi sahibine aittir. Dolay›s›yla arac›n ikinci el piyasa dasat›lmas› esnas›nda araç sahibi tam bilgili, arac› talep eden ise eksik bilgiye sahipolacakt›r. Bu varsay›mlar alt›nda arac›n piyasadaki de¤erine göre arac› talep eden-ler ortalama bir fiyat teklifinde bulunacaklard›r. Sonuç olarak limon araç sahipleriaraçlar›n› ellerinden ç›karmaya çal›flacak fakat iyi araç sahipleri ise teklif edilen dü-flük fiyata raz› olmayacaklar› için araçlar›n› piyasada satmaktan vazgeçeceklerdir.Bu durumda, piyasaya gelen al›c›lar eksik bilgilerinden dolay› asl›nda limon olanotomobillere ortalama otomobil de¤eri kadar teklifte bulunacaklar, bu da piyasa-n›n al›c› aleyhine bir flekilde etkinlikten uzaklaflmas› anlam›na gelecektir ve za-manla durumun fark›na varan al›c›lar da piyasadan çekileceklerdir. Günümüzdeasimetrik bilgi konusuna otomobil piyasas›n›n yan› s›ra iflgücü, finans ve bankac›-l›k, sigorta, menkul k›ymetler, sa¤l›k, cep telefonu vb. daha birçok piyasada s›k s›krastlanmaktad›r. Bu durumun oldu¤u piyasalarda tersine seçim veya ahlaki tehlikedurumu ile karfl›lafl›lmaktad›r.


Asimetrik Bilgi: Bir ifllemintaraflar›ndan birinin ifllemeiliflkin di¤er taraf›n sahipolmad›¤› bir bilgiye sahipolma durumu olur.

Asimetrik bilgi piyasada taraflar mukavele imzalamadan önce veya sonra söz-konusu olabilir. Mukavele öncesi asimetrik bilgi durumu, sat›c›lar›n al›c›lardan da-ha fazla bilgiye sahip olduklar› ikinci el araba piyasas› örne¤idir. Mesela kullan›l-m›fl araba alacaksan›z, araban›n durumunu en iyi sat›c›s› bilir. Ar›zas› var m›, kaza-ya kar›flm›fl m›, so¤uk havalarda araba tekliyor mu vs. Bir sigorta flirketinin, sigor-talanan kiflilerin kaza, yang›n, hastal›k gibi sigorta risklerine karfl› ne kadar tedbir-li davrand›klar› hususunda daha az bilgiye sahip olmas› ise mukavele sonras› asi-metrik bilginin örnekleri olarak belirtilebilir.

Asimetrik bilgi sorunu, ters seçim ve ahlaki tehlike fleklinde kendini gösterir.fiimdi bunlar› aç›klayal›m.

Ters SeçimTers seçim genellikle bilginin taraflar› aras›nda paylafl›lmamas›ndan kaynaklan-maktad›r. Ters seçim asimetrik bilgi sorunu nedeniyle yüksek kaliteli ürünler veyayüksek kaliteli tüketicilerin niteliklerini gösteremedikleri için piyasalardan d›fllan-malar› durumunu ifade eder. Ters seçim, piyasadaki taraflardan birisinin sözleflmeöncesi gizli bir bilgiye sahip olmas›, kararlar›n bu gizli bilgiye dayanmas› ve bu bil-ginin piyasada bilgi sahibi olmayan di¤er taraf›n menfaatine ayk›r› bir durum ya-ratmas› halinde ortaya ç›kar. Bu özellikler asimetrik bilgiye dayal› bu sorunun söz-leflme öncesinde ortaya ç›kt›¤›n› göstermektedir. Bir firman›n yeni ifle ald›¤› bir ifl-çinin yetenekleri konusunda iflçiden daha az bilgiye sahip olmas›, ikinci el (kulla-n›lm›fl) araba piyasas›ndaki bir sat›c›n›n araban›n niteli¤i konusunda al›c›lardan da-ha fazla bilgiye sahip olmas›, bir otomobil sigorta flirketinin sigortalad›¤› kiflinin sü-rücülük yetene¤i konusunda o kifliden daha az bilgiye sahip olmas› ters seçime ör-nek olarak gösterilebilir.

“Ters seçim” kavram› ilk defa sigortac›l›k sektöründe kullan›lm›flt›r. Tersine se-çim olay› bir örnek yard›m›yla aç›klanabilir. Bir sigorta flirketinin tafl›t h›rs›zl›klar›-na karfl› sigorta yapt›rmak istedi¤ini varsayal›m. Bu sigorta flirketi yapm›fl oldu¤uaraflt›rmalardan sonra tafl›t h›rs›zl›¤›n›n illere göre farkl›l›k gösterdi¤ini; nüfusunyo¤un oldu¤u bölgelerde nüfus yo¤unlu¤unun az oldu¤u bölgelere göre h›rs›zl›kolay›n›n daha çok rastland›¤›n› tespit etmifl olsun. Bu flartlar alt›nda tafl›t›na sigor-ta yapt›rmak isteyen iki farkl› nüfus yo¤unlu¤unda ikamet eden tafl›t sahiplerininsigorta primleri nas›l belirlenecektir? Sigorta flirketlerinin, h›rs›zl›k oran› yüksek vedüflük illerin ortalamas›n› göz önüne alarak, h›rs›zl›k sigorta primlerini saptad›k-lar›n› varsayal›m. Nüfus yo¤unlu¤unun yüksek oldu¤u bölgedeki insanlar düflükoldu¤u bölgedeki insanlara göre tafl›tlar›n› sigorta ettirmeyi daha fazla talep ede-ceklerdir. Böyle bir müflteri kitlesi karfl›s›nda sigorta flirketleri uzun süre faaliyetgösteremeyecek ve sonunda iflas edeceklerdir. Kar elde etmek isteyen bu flirket-ler, müflterilerini seçerken uzun vadede karl›l›¤› düflünerek, ters seçimde buluna-caklard›r. Ters seçim, sigorta flirketlerinin zarar etmemek ve uzun süre ayakta ka-labilmek amac›yla primleri en kötü durum öngörülerini göz önünde bulundura-rak belirlemeleridir. Bu durumda, h›rs›zl›k riskinin az oldu¤u kesim yüksek fiyat-l› sigorta poliçelerini sat›n almayacaklard›r. Netice itibariyle iller veya bölgeler ara-s›nda farkl›l›klar olsa da prim farkl›l›¤a gitmek sigorta flirketlerini daha uzun ömür-lü k›lacakt›r.

‹lk defa ve ço¤unlukla sigorta sektörü üzerinde ele al›nm›fl olsa da birçok piya-sada benzer sorunlar nedeniyle tersine seçim konusu incelenmektedir. Akerlof tersseçimin oluflabilmesi için dört koflulun oluflmas› gerekti¤ini ifade etmektedir. Bun-lar; sat›fl an›nda taraflardan birisi mal›n kalitesi hakk›nda daha fazla bilgiye sahip


Ters seçim: Asimetrik bilgisorunu nedeniyle yüksekkaliteli ürünler veya yüksekkaliteli tüketicilerinniteliklerini gösteremedikleriiçin piyasalardand›fllanmalar› durumudur.

olmal›, hem al›c› hem de sat›c› kaliteyi de¤erlendirebilmeli, fiyat› belirleyen dahafazla bilgiye sahip olan taraf olmamal› ve garantinin verilmesi veya iyi bir ürüne sa-hip olmak kaliteye iliflkin belirsizli¤i tamamen ortadan kald›rmamal›d›r.

Ahlaki TehlikeAhlaki tehlike; sözleflmeden sonra oluflan, ekonomik ifllemin taraflar›ndan birinin,yaln›zca kendisine ç›kar sa¤layaca¤› ahlaki olmayan faaliyetlerde bulunarak, iflle-min di¤er taraf›n› zarara u¤ratma tehlikesine neden olan asimetrik bilgi sorunudur.Baflka bir ifade ile sözleflme yapan taraflardan birinin, di¤er taraf aleyhine sözlefl-meden yarar sa¤layacak biçimde davran›fl de¤ifltirmesi sonucu ortaya ç›kan duru-mu ifade eder.

Ahlaki tehlike s›kl›kla sigorta piyasalar›nda görülür. Sigortay› ortaya ç›karanfaktör kiflilerin hayatlar› boyunca belirsizliklere ve risklere maruz kalmalar›d›r. Ör-ne¤in, kaza sigorta poliçeleri arac›n›z›n bir kaza sonucu zarar görmesi durumundatamiri için ödeme yapmay› kabul eden sözleflmelerdir. Kaza yap›p yapmama kifli-nin arabas›n› dikkatli kullan›p kullanmamas›na ba¤l›d›r. Dolay›s›yla, do¤abilecekkaza zararlar›n› sigorta ettirenler, bu zararlar› önleme konusunda daha az dikkatlidavranabilirler. Mesela arabas›n› h›rs›zl›¤a karfl› sigortalayan bir kimse bu sigorta-n›n güvencesi nedeniyle arac›na güvenlik kilidi takt›rmay› ihmal edebilir. Benzerflekilde, yang›n sigortas› evinizin bir yang›n sonucu zarar görmesi durumunda za-rar›n tazmini için yap›lan bir sözleflmedir. Dikkatsizlik sonucu ev sahibinin ütüyüprizde b›rakmas› bu tür bir olay› do¤urabilir.

Ahlaki tehlike sorunu sadece sigorta sözleflmeleri alan›nda görülmez. Örne¤in;kira sözleflmeleri ev sahiplerinin apartman için ola¤an bak›m› gerçeklefltirece¤inibelirtebilir. E¤er kirac› duvar› delerek zarar veriyorsa, tamir faturalar›n› ev sahibiödeyecektir. Bir iflyerindeki iflçi-iflveren iliflkisinde yap›lan sözleflme flartlar›n›n d›-fl›nda iflçinin ispatlanamayan ve gözlemlenemeyen hareketlerde bulunarak sözlefl-meye ayk›r› davranmas› halinde ortaya ç›kan durum sözleflmeye ayk›r›l›k tafl›d›¤›için ahlaki tehlikeden kaynaklanan bilgi eksikli¤idir. Bu durum beraberinde refahkay›plar›n› da getirecektir. Bunun d›fl›nda özellikle aç›k artt›rmalara kat›lan sat›c›-lar, al›c›lar›n mallar›na ne kadar fiyat biçeceklerini bilemezler. Di¤er taraftan al›c›-larda e¤er aralar›nda anlaflma yoksa birbirlerinin bu mallara ne kadar fiyat teklifedeceklerini bilmezler. Bu durum ters seçimin oluflmas›na neden olmaktad›r. E¤eral›c›lar mal›n fiyat›n› düflürme konusunda aralar›nda anlaflm›fllarsa bu durumda dak›smen gizli eylem yani ahlaki tehlike meydana gelmektedir. Dolay›s›yla gerek tersseçim gerekse ahlaki tehlike günlük ekonomik ifllemlerde s›k s›k karfl›lafl›lan birdurumdur.

Sonuçta ters seçim gibi ahlaki tehlike de etkinli¤i bozan bir durumdur. Bununnedeni ahlaki tehlikenin özel ve sosyal faydalar›n ve maliyetlerin farkl›laflmas›nayol açmas›d›r.

SOSYAL TERC‹HBir toplum, her biri de¤iflik tercihler kümesine sahip bireylerden oluflur. Devlettetoplumun ihtiyaçlar›na göre istedi¤i mallar› sunar. Burada toplumun ne istedi¤isosyal tercih sorununu belirler. Sosyal tercih sorunu, bireysel tercihlerin birbiri iletoplanmas›d›r. Sosyal tercih sorunu ortaya konulurken politika yap›c›lar›n ve kamuçal›flanlar›nda dikkate al›nmas› gerekir.

Günümüzde toplumlar tercihlerini kararlaflt›r›rken ve sosyal tercihlerini belir-lerken seçim sürecini kullan›rlar. Toplumu oluflturan bireylerin her birinin oyu ay-


Ahlaki tehlike: Sözleflmeyapan taraflardan birinin,di¤er taraf aleyhinesözleflmeden yararsa¤layacak biçimdedavran›fl de¤ifltirmesisonucu ortaya ç›kandurumdur.

Sosyal Tercih: Toplumunistedi¤ine göre kararvermesi sorunu olarak ifadeedilir.

n› olmad›¤› için, sosyal tercihler belirlenirken genellikle kullan›lan mekanizmaço¤unluk kural›d›r. Ancak bu mekanizma da mükemmel de¤ildir. Ço¤unluk me-kanizmas› baz› problemlerin ortaya ç›kmas›na neden olur. Birylerin tercihleri ka-musal mallar için farkl› oldu¤unda bu tercihleri bir araya getirmek bir sistemuyumsuzlu¤una neden olabilir. Ço¤unluk kural› di¤er yandan siyasi yandafll›¤aneden olabilir. Bu yüzden sosyal tercihlerin belirlenmesini tam olarak karfl›lama-yabilir. Toplumun ihtiyaçlar›na göre sosyal tercihler belirlenirken, sosyal tercihle-rin fayda ve maliyetleri karfl›laflt›r›larak toplum aç›s›ndan en rasyonel olan›n seçil-mesi gerekir.

DEVLET VE P‹YASADevlet ve piyasa faaliyetleri, de¤iflik biçimlerde birbirini tamamlamaktad›r. Bir ta-raftan, çeflitli yasalar›, vergileri ve genel harcamalar› kullanarak devlet, özel kesi-min davran›fllar›n› de¤ifltirmekte; di¤er taraftan da ya pasif bir s›n›rland›rma olarakya da aktif bir biçimde iktisadî gücünü kullanarak, özel kesim, kamu politikalar›n›etkilemeye çal›flmaktad›r.

Devlet ve piyasa iliflkilerinde piyasan›n çeflitli aksakl›klar›ndan dolay› devletekonomide etkin bir flekilde rol oynamakta ve önemli fonksiyonlar› yerine getir-mektedir. Bu fonksiyonlardan baz›lar›; kaynak da¤›l›m›nda etkinli¤i sa¤lamak, mil-li geliri yeniden da¤›tmak, temel ekonomik hedefler olan düflük iflsizlik, fiyat istik-rar›, ekonomik büyüme ve kalk›nma da piyasaya yard›mc› olmak, bölgesel denge-sizliklerle mücadele etmek, vb. say›labilir. Di¤er taraftan devletin temel görevleri-ni yerine getirmede de piyasaya önemli görevler düflmektedir. Örne¤in; e¤itim,sa¤l›k, güvenlik, temel kamu hizmetleri, vb. alanlarda özel sektörün hâkimiyet ala-n›n›n her geçen y›l artmas›, vb. gösterilebilir.

Tarihsel süreç içerisinde devlet - piyasa iliflkilerinin de¤iflmesinde en önemligeliflme 1929 y›l›ndaki büyük bunal›md›r. Büyük bunal›mla birlikte devletin eko-nomideki rolü de¤iflmifltir. Sadece tam kamusal mal ve hizmet üretiminde de¤ilyar› kamusal, özel, erdemli, kulüp mal ve hizmet üretiminde de kamu sektörününpay› artm›flt›r. Özellikle 1960’l› y›llardan sonra ortaya ç›kan sosyal refah devle-ti anlay›fl› piyasa-devlet iliflkisinde ekonominin devletin lehine büyümesine ne-den olmufltur. Bu anlay›flla birlikte insanlar›n devletten beklentilerinde önemli bo-yutta de¤ifliklikler meydana gelmifltir. Devlet kurallar› koyan ve piyasay› serbestb›rakan bir aktör olmaktan ziyade aktif iktisat ve maliye politikas› ile ekonomideetkin bir flekilde rol oynamaya bafllam›fl ve üretmifl oldu¤u mal ve hizmetlerle debeklentilere cevap vermeye çal›flm›flt›r. Yap›lan tart›flmalar kamu sektörünün var-l›k nedeninden veya baflar›s›zl›k teorisinden ziyade gerek piyasan›n gerek insan-lar›n beklentilerini ne düzeyde karfl›layabildi¤i veya karfl›layabilece¤i yönündeyo¤unlaflm›flt›r.

‹ktisat biliminde 1930’lu y›llardan sonra en çok tart›fl›lan konular›n bafl›nda pi-yasa baflar›s›zl›klar› ve bu baflar›s›zl›klara çözüm aray›fllar› gelse de 1960’l› y›llardansonra kamu kesimi baflar›s›zl›¤› teorisi ön plana ç›km›flt›r. 2000’li y›llara do¤ru ge-lindi¤inde gerek kamu sektörü gerekse piyasa ekonomide birbirlerini tamamlayanve her alanda birbirlerine ihtiyaç duyan aktörler haline gelmifltir. Her ne kadar bir-çok ülkede mili gelirin büyük bir bölümü piyasa eliyle yarat›lm›fl olsa da bu paykamu sektörü lehine de¤iflmektedir.

Asl›nda 1960’lardan sonra ortaya ç›kan devlet veya kamu sektörü baflar›s›zl›¤›yaklafl›m› 1930’dan önceki yaklafl›mla paralellik göstermekle birlikte geliflen eko-nomik koflullar farkl› yaklafl›mlar›n do¤mas›n› da beraberinde getirmifltir. Üretken


olmayan tüketici devlet yaklafl›m› ve maliye politikas› uygulamalar› yoluyla özelsektör harcamalar›n›n d›fllanmas› gibi klasik söylemlerin yan›nda rant kollama fa-aliyetleri, kamu sektöründeki aktörlerin faaliyetlerinin temel nedeninin ç›kar mak-simizasyonu olmas›, kamu sektörü hakimiyet alan›n›n afl›r› derecede büyümesi vebunun sonucunda devlet harcamalar›n›n iktisadi etkinlikten uzaklaflmas› gibi te-melde kamu tercihi teorisine dayanan yaklafl›mlar devlet faaliyetlerinin de piyasafaaliyetleri gibi sorgulanmas›na neden olmufltur.

Görüldü¤ü gibi günümüzde gerek piyasa gerekse devlet yaklafl›m› keskin birflekilde birbirinden ayr›lamamakta, her iki yaklafl›m ve bu yaklafl›mlar eksenindeoluflturulan politikalar elefltirilmektedir. Günümüzde gelinen noktada tarihsel sü-reç piyasa ve piyasan›n aktörlerini devlet ve devletin aktörlerine yaklaflt›rm›flt›r.Bu yak›nlaflma iktisat biliminde gelifltirilen ekoller veya teorileri de birbirine yak-laflt›rm›flt›r. Art›k günümüzde ne salt Klasik yaklafl›mdan ne de salt Keynesyenyaklafl›mdan bahsedilmektedir. 1960 sonras› ortaya ç›kan teorilerin ço¤u temeldeKlasik varsay›mdan hareket etse de baz› aç›lardan da Keynesyen yaklafl›ma yak›n-laflm›flt›r. Dolay›s›yla devlet ve piyasa iliflkileri birbirini tamamlayan ve birbirleri-ni tamamlama sürecinde de kendilerine çeflitli kazan›mlar elde eden bir boyutatafl›nm›flt›r.



Kamusal mal kavram›n› ve kamusal mallarda

etkin üretim düzeyinin nas›l belirlenece¤ini

aç›klamak

• Ekonomide mallar› iki temel özelli¤e göre s›-n›fland›rabiliriz: D›fllanabilirlik ve tüketimderakiplik. Her iki özellikte yoksa yani mal› kul-lanmak için ödeme yapmak gerekmiyor veayn› anda birçok kifli kullanabiliyorsa, mal ka-musal mald›r. Kamu mallar› ne d›fllanabilir nede tüketimde rakiptir. Kamusal mallardan öde-mede bulunan ya da bulunmayan tüm toplumüyelerine faydalan›r.

• Kamu mallar›nda ç›kt›n›n ilave biriminin herbir kifliye faydas›n›n ne kadar oldu¤u bilin-melidir. Tüm bireysel taleplerin dikey olaraktoplanmas› ile marjinal sosyal fayda e¤risi el-de edilir. Dolay›s›yla kamusal mallar›n etkinüretim düzeyi marjinal sosyal fayda e¤risi ilemarjinal maliyet e¤risinin kesiflti¤i noktadabelirlenir.

D›flsall›k kavram›, d›flsall›k türlerini aç›klamak

• Bir ekonomik birimin/aktörün (üretici, tüketi-ci) üretim ve/veya tüketim faaliyeti nedeniylebu faaliyetten di¤er ekonomik birimlerinolumlu veya olumsuz flekilde etkilenmelerid›flsall›k olarak ifade edilir. D›flsall›klar, üreti-ciler aras›nda, tüketiciler aras›nda veya tüketi-ciler ve üreticiler aras›nda ortaya ç›kabilir. Birbirimin davran›fl›, bir baflka birimin üstünemaliyet yükledi¤inde d›flsall›klar negatiftir ve-ya bir birimin davran›fl› bir baflka birime fay-da sa¤lad›¤›nda d›flsall›klar pozitiftir.

D›flsall›klar sorununun çözüm yöntemlerini

aç›klamak,

• Devlet, d›flsall›klar›n içsellefltirilmesi için do¤-rudan düzenlemeler, vergiler, sübvansiyongibi araçlar› kullan›r. D›flsall›klar durumundaal›nacak önlemlerle piyasadaki al›c› ve sat›c›-lar›n, eylemlerinin sonuçlar›n› hesaba katma-lar› d›flsall›¤›n içsellefltirilmesini ifade eder.Negatif d›flsall›klar›n varl›¤› durumunda, mar-jinal d›flsal maliyeti içsellefltirmek için bu ma-liyeti özel maliyete eklerken, pozitif d›flsall›k-lar›n varl›¤› durumunda marjinal d›flsal fayda-y› içsellefltirmek için bu faydan›n marjinal özelfaydaya eklenmesi gerekir. D›flsall›klar›n gi-derilmesinde vergilerin kullan›lmas›n›n nede-ni, sosyal maliyetler ile özel maliyetler ve sos-yal fayda ile özel fayda aras›nda ortaya ç›kanbir fark›n giderilmesi gerekti¤idir. Pozitif d›fl-sall›klar meydana getiren üretim ve tüketimfaaliyetinin marjinal d›flsal faydas›n› içsellefl-tirmek için kullan›lan yöntem sübvansiyon-lard›r. D›flsall›klar›n giderilmesinde sübvansi-yonlar›n kullan›lmas›n›n amac›, tüketici veyaüretici taraf›ndan yap›lan ödemelerde azalmasa¤lamakt›r.

Asimetrik bilgi, ters seçim ve ahlaki tehlike kav-

ramlar›n› tan›mlamak,

• Al›c› ve sat›c›lar›n, piyasada bir mal veya hiz-metin niteli¤i konusunda birbirinden farkl› bil-giye sahip olmas› durumu asimetrik bilgi ola-rak adland›r›l›r. Baflka bir deyiflle, asimetrikbilgi, bir ifllemin taraflar›ndan birinin ifllemeiliflkin di¤er taraf›n sahip olmad›¤› bir bilgiyesahip olma durumunu ifade eder. Asimetrikbilgi sorunu, ters seçim ve ahlaki tehlike flek-linde kendini gösterir. Ters seçim, asimetrikbilgi sorunu nedeniyle yüksek kaliteli ürünlerveya yüksek kaliteli tüketicilerin niteliklerinigösteremedikleri için piyasalardan d›fllanma-lar› durumudur. Ahlaki tehlike ise sözleflmeyapan taraflardan birinin, di¤er taraf aleyhinesözleflmeden yarar sa¤layacak biçimde davra-n›fl de¤ifltirmesi sonucu ortaya ç›kan durumuifade eder.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Emniyet hizmetleri hangi tür mala örnek olarakverilebilir?

a. Özel malb. Ortak kaynakc. Kamu Mal›d. Do¤al tekellere. Yapay k›t mal

2. Afla¤›dakilerden hangisi piyasa baflar›s›zl›klar›n›n ne-denlerinden biri de¤ildir?

a. D›flsall›klarb. Asimetrik bilgic. Kamusal mallard. Tam rekabete. Eksik rekabet

3. Afla¤›dakilerden hangisi kamusal mallar›n özellikleriaras›nda say›lamaz?

a. Kamu mallar›n›n kullan›m› sonucunda sa¤lananfaydan›n birimlere bölünememesi,

b. Kamu mallar›n›n tüketimde rakip olmamas›,c. Kamu mal›n›n faydas›ndan kimsenin mahrum

b›rak›lamamas›,d. Kamu mallar›n›n toplumsal ihtiyaçlar› karfl›lama-

ya yönelik olmas›,e. Kamusal mallarda pozitif d›flsall›¤›n özel mallara

göre daha küçük olmas›,

4. Devletin kamu mallar› sunumunun sosyal maliyetle-rini ve sosyal faydalar›n› tahmin ederken kulland›¤›yöntem afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Fayda - maliyet analizib. F›rsat maliyeti analizic. Marjinal d›flsal fayda analizid. Marjinal d›flsal maliyet analizie. Marjinal özel maliyet analizi

5. Bir ekonomik birimin/aktörün (üretici, tüketici) üre-tim ve/veya tüketim faaliyeti nedeniyle bu faaliyettendi¤er ekonomik birimlerin olumlu veya olumsuz flekil-de etkilenmelerine ne ad verilir?

a. F›rsat maliyetib. D›flsall›kc. Fayda-maliyet analizid. Marjinal faydae. Marjinal maliyet

6. Negatif d›flsall›¤›n oldu¤u bir ekonomide etkinli-¤in sa¤lanabilmesi için gerekli koflul afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Marjinal sosyal fayda > Marjinal sosyal maliyetb. Marjinal sosyal fayda = Marjinal özel maliyetc. Marjinal özel maliyet < Marjinal sosyal maliyetd. Marjinal sosyal fayda = Marjinal sosyal maliyete. Marjinal sosyal fayda < Marjinal sosyal maliyet

7. Kamusal mallarda etkin ç›kt› düzeyinin belirlenmesiiçin gerekli koflul afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Marjinal maliyet = Fiyatb. Marjinal sosyal fayda = Marjinal Maliyetc. Marjinal sosyal fayda = Fiyatd. Marjinal sosyal fayda = Marjinal d›flsal faydae. Marjinal maliyet = Marjinal d›flsal maliyet

8. Negatif d›flsall›k meydana getiren bir ekonomik fa-aliyetin marjinal d›flsal maliyetini içsellefltirmek için afla-¤›daki yöntemlerden hangisi kullan›l›r?

a. Sübvansiyonlarb. Do¤rudan düzenlemelerc. Vergilerd. Standartlare. Tazminat

9. Pozitif d›flsall›k meydana getiren bir ekonomik faali-yetin marjinal d›flsal faydas›n› içsellefltirmek için süb-vansiyon uygulamas› hangi koflulun sa¤lanmas› duru-munda etkinlik sa¤lar?

a. Marjinal sosyal fayda = Marjinal sosyal maliyetb. Marjinal sosyal fayda > Marjinal sosyal maliyetc. Marjinal sosyal fayda < Marjinal sosyal maliyetd. Marjinal sosyal fayda = Marjinal özel maliyete. Marjinal özel fayda = Marjinal özel maliyet

10. Al›c› ve sat›c›lar›n piyasada bir mal ve hizmetin ni-teli¤i konusunda birbirinden farkl› bilgiye sahip olmas›durumu ne olarak adland›r›l›r?

a. Aksi seçimb. Tam bilgic. Ters seçimd. Ahlaki tehlikee. Asimetrik bilgi



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusal Mallar” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Piyasa Baflar›s›zl›klar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusal Mallar” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fayda-Maliyet Analizi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›flsall›k” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Negatif D›flsall›k” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Mal›n›n Etkin Sunu-mu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergiler” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sübvansiyon” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Asimetrik Bilgi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Hafta sonu fliddetli kar ya¤›fl›n›n olaca¤› hakk›nda hal-ka verilen bilgi hem tüketimde rakipsizdir hem de d›fl-lanamazd›r. Bu yüzden verilen bilgi bir kamu mal›d›r.

S›ra Sizde 2

fiehirlerdeki belediye parklar›n kullan›m› herkese aç›k-t›r. Yani bir kiflinin kullan›m› baflka bir kiflinin kullan›-m›n› etkilemez. Bu durumda hem d›fllanamaz hem detüketimde rakipsizdir. Ancak duruma göre bazen tüke-timde rakip olabilir. Farzedelim ki park›n içerisinde birbasketbol sahas› olsun. Ayn› anda çok say›da insan bas-ketbol sahas›n› kullanmaya kalk›fl›rsa, bu defa park›nkullan›m› tüketimde rakiptir. Bu durumda park ortakkaynak özelli¤ine sahip olur.

S›ra Sizde 3

Sürücü cep telefonu ile konuflurken elde etti¤i fayday›göz önüne al›rken, di¤er sürücü ve yolculara yükledi¤imaliyetleri dikkate almaz. Araba kullan›rken cep telefo-nu ile konuflma sadece sürücü aç›s›ndan bir risk yarat-maz. Bu durum di¤er sürücüler ve yolcular içinde birrisk tafl›r. Bu yüzden araba sürerken cep telefonu ile ko-nuflmak baflkalar› aç›s›ndan negatif d›flsall›klar yarat›r.

Akerlof, A. George (1970), “The Market for Lemons:

Quality, Uncertainty and The Market Mecha-

nism”, Quarterly Journal of Economics, Vol. 84.Berger, Johannes (1990), “Market and State in Advan-

ced Capitalist Societies”, Edit: Alberto Martinelliand Neil J. Smelser, Economy and Society: Over vi-ews in Economic Sociology, Sage Publication, Lon-don.

Besanko,D., Braeutigam, R. (2011), Microeconomics,

Fourth edition, John Wiley& Sons, Inc.Case,E.K., Fair C.R., Oster,M.S. (2011), Ekonominin ‹l-

keleri (çev. Delitafl, E. vd.), Palme Yay›nc›l›k, An-kara.

Colander, C.David (2010), Microeconomics, Eighthedition, McGraw-Hill.

Dinler, Zeynel (2005), “Mikro Ekonomi”, Onalt›nc›Bas›m, Ekin Kitabevi Yay›nlar›, Bursa.

Ekinci, K.Naz›m (2011), Modern Mikro ‹ktisat, EfilYay›nevi, Ankara

Genesove, David (1998), “Adverse Selection in the

Wholesale Used Car Market”, The Journal of Po-litical Economy, Vol: 106, No: 4.

Grossman, J. Sanford ve Oliver D. Hart (1983), “An

Analysis of The Principal- Agent Problem”, Eco-nometrica, Vol: 51, No: 1.

Hillier, Brian (1997), “The Economics of Asymmetric

Information”, Mc Millan Press, First Published,London.

Krugman,P., Wells, R. (2010), Mikro ‹ktisat (Çev. Ifl›k,S. vd.), Palme Yay›nc›l›k, Ankara.

Macho, Stadler ve Castrillo, J. David Perez (2001), “An

Introduction to the Economics of Informati-

on”, Translated by Richard Watt, Second Edition,January, Oxford Universty Press, Oxford.

Mankiw, N.Gregory (2009), Principle of Economics,

Fifth edition., South-Western Cengage Learning.Parkin, Michael (2010), ‹ktisat (çev.Uzun, Ö. Vd.), Aka-

demi Yay›nc›l›k,P›ndyck, S. R., Rubinfeld, L.D. (2009), Microecono-

mics, Seventh edition, Pearson Prentice Hall.Sankar, U (2005), “Externalities”, Edit: Amaresh Bagc-

hi, Readings in Public Finance, Oxford UniversityPress.

Seyido¤lu, H. (2011), Ekonomi Biliminin Temelleri,

Güzem Can Yay›nlar›, ‹stanbul.Ünsal, M.Erdal (2010), Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,

Ankara.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

İKT103U - İKTİSADA GİRİŞ I.pdf

Documents

Transcript of İKT103U - İKTİSADA GİRİŞ I.pdf